AN TH O N Y GIDDEN S

Sosyoloji
Sosyoloji
Anthony Giddens
 ISBN : 978-975-9169-41-X

SOSYOLOJ / ANTHONY GIDDENS

1. Bask: Krmz Yaynlar, Eyll 2012

Genel Yayn Ynetmeni: Oktay zdemir

Dizgi: Krmz Yaynlar

Bask ve Cilt:
Acar Basm ve Cilt San. Tic. A..
Beysan Cad. No: 26 Acar Binas
34524 Haramidere - Beylikdz /stanbul
Tel: 0 212 422 18 34 Fax: 0 212 422 18 04

Krmz Yaynlar, 2008, stanbul

Polity Press Ltd., Cambridge

Krmz Yaynlar
Refik Saydam Cd. Akarca Sk. No: 41
Tepeba-Beyolu /stanbul
Tel: 0 212 253 53 25
www.kirmiziyayinlari.com

Krmz Yaynlar bir OPUS LTD. T. kuruluudur.

Sosyoloji
Anthony Giddens

Yaym a H azrlayan

Cemal Gzel
Yayncnn notu:

Hseyin zel;
1, 2 , 5 , 6 , 1 8 , 1 9 . B l m le r ile S z l k k sm n
3 , 4 . B l m le ri Abdlkadir Snmez;
7 , 2 0 , 2 2 . B l m le ri Zeynep Mercan;
8 , 1 1 , 1 2 , 1 6 , 2 1 . B l m le ri smail Ylmaz;
9. B l m E ren Rzvanolu;
10. B l m Mehmet Ali San;
1 3 , 1 5 . B l m le ri ebnem Pala Gzel;
1 4 . B l m E ren Rzvanolu v e Mehmet Ali San;
17. B l m Muttalip zcan ev irm itir.
 indekiler

1 Sosyoloji Nedir? 36
2 Kreselleme ve Deien Dnya 64
3 Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplama 106
4 Sosyolojide Kuramsal Dnme 136
5 Toplumsal Etkileim ve Gnlk Yaam 164
6 Toplumsallama, Yaam Ak ve Yalanma 198
7 Aileler ye Mahrem likiler 242
8 Salk, Hastalk ve Engellilik 292
9 Tabakalama ve Snf 336
10 Yoksulluk, Toplumsal Dlanma ve Refah 382
11 Kresel Eitsizlik 428
12 Cinsellik ve Toplumsal Cinsiyet 478
13 Irk, Etniklik ve G 528
14 Modern Toplumda Din 576
15 Medya 628
16 rgder ve Alar 680
17 Eitim 728
18 alma ve Ekonomik Yaam 788
19 Sapknlk ve Su 838
20 Siyasa, Hkmet ve Terrizm 888
21 ehirler ve Kentsel Alanlar 942
22 evre ve Risk 988

Kaynaka 1023

Szlk
ndeks 1081
Ayrntl indekiler

1 Sosyoloji Nedir? 36
Sosyolojik bak as 38
Sosyoloji uras 41
Sosyolojik dncenin geliimi 42
Kuramlar ve kuramsal yaklamlar 42
lk kuramclar 44
Modern kuramsal yaklamlar 55
Sosyolojide kuramsal dnce 59
zmleme dzeyleri: Mikrososyoloji ve Makrososyoloji 60
Sosyoloji yaammzda bize nasl yardmc olur 61
^et 63
Internet balantlar 63

2 Kreselleme ve Deien Dnya 64

Toplum trleri 67
Kaybolan dnya: Modernlik ncesi toplumlar ve kaderleri 67
Modern dnya: Sanayi toplumlar 73
Kresel gelime 75
Toplumsal deime 77
Toplumsal deime zerindeki etkiler 79
Modern dnemde deime 82
Kreselleme 83
Kresellemeye katkda bulunan etkenler 84
Kreselleme tartmas 93
Kresellemenin etkileri 96
Sonu: Kresel bir ynetim gereksinimi 102
Dnme sorulan 104
E k kaynaklar 104
Internet balantlar 105

11
3 Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplama 106
Sosyolojik sorular 109
Bilimsel yaklam 112
Aratrma sreci 113
Nedeni ve sonucu anlamak 116
Nedensellik ve birlikte deime 116
Aratrma yntemleri 120
Etnografya 120
Derleme 122
Deneyler 125
Yaam ykleri 125
Karlatrmal aratrma 126
Karlatrmal ve tarihsel aratrmay birletirmel27
Gerek dnyada aratrma: yntemler, sorunlar ve tuzaklar 127
nsan denekler ve ahlki sorunlar 128
Sosyoloji sadece aikar olann yeniden ifade edilmesi mi? 129
Sosyolojinin etkisi 130
%et 133
Dnme sorulan 134
E k kaynaklar 134
Internet balantlar 135

4 Sosyolojide Kuramsal Dnme 136

Max Weber: Protestan Ahlak 139
Drt kuramsal mesele 141
Yap ve eylem 143
Uzlama ve atma 145
Toplumsal cinsiyet meselesi 147
Modern dnyann biimlenmesi 149
Yeni sosyolojik kuramlar 152
Postmodernizm 152
Michael Foucault 153
Drt ada sosyolog 155
Jrgen Habermas: demokrasi ve kamusal alan 155
Ulrich Beck: kresel tehlike toplumu 156
Manuel Castells: a ekonomisi 158
Anthony Giddens: toplumsal dnllk 159
12
Sonular 161
%et 161
Dnme sorulan 161
E k kaynaklar 161
nternet balantlar 162

5 Tolumsal Etkileim ve Gnlk Yaam 164

Gndelik yaamn incelenmesi 168
Szel olmayan iletiim 169
"Yz", jestler ve duygular 169
Szel olmayan iletiim ve toplumsal cinsiyet 171
Etkileimin toplumsal kurallar 172
Paylalan anlaylar 173
Garfnkel'in deneyleri 174
"Etkileimsel ykclk" 175
Tepki haykrlar 177
Etkileimde yz, beden ve konuma 178
Karlamalar 178
izlenim ynetimi 180
Kiisel uzam 184
Zaman ve uzamda etkileim 186
Saat zaman 186
Toplum yaam ve uzam ile zamann dzenlenmesi 187
Kltrel ve tarihsel bak asndan gnlk yaam 187
Gerekliin toplumsal olarak kurulmas: sosyolojik tartma 190
Siberuzayda toplumsal etkileim 192
Sonu: Yaknlk zorlanm m? 195
set 196
Dnme sorulan 197
E k kaynaklar 197
Internet balantlan 197

13
 6 T oplum sallam a, Y aam Ak ve Y alan m a 198
Kltr, toplum ve ocuun toplumsallamas 201
ocuk geliimi kavramlar 201
Toplumsallama eyleyenleri 204
Toplumsal cinsiyetin toplumsallamas 208
Anne-baba ve yetikinlerin tepkileri 208
Toplumsal cinsiyetin renilmesi 209
yk kitaplar ve televizyon 210
Cinsiyet ayrm yapmadan ocuk yetitirmenin gl 211
Sosyolojik tartma 212
Yaam ak boyunca toplumsallama 215
ocukluk 215
Yeni yetme 216
Gen yetikinlik 217
Olgun yetikinlik 217
Yallk 218
Yalanma 218
Birleik Krallk toplumunun grilemesi 220
nsanlar nasl yalanr? 221
Yalanma: rakip sosyolojik aklamalar 224
Birleik Krallk'ta yalln zellikleri 226
Yalanmann siyaseti 233
Dnya nfusunun grilemesi 237
zet 240
Dnme sorulan 241
E k kaynaklar 241
Internet balantlar 241

7 Aileler ve Mahrem likiler 242

Temel kavramlar 246
Tarihte aile 248
Aile yaamnn geliimi 248
Hi olmadmz biim: geleneksel aileyle ilgili sylenler 250
Dnya apnda aile rntlerindeki deiimler 251
Birleik Krallk'ta aileler ve mahrem ilikiler 253
Topluca ralayclar 253

14
 Aile rntlerinde geliim ve eitlilik 254
Aile ii eitsizlik 257
Mahrem ilikide iddet 260
Evii iddet 261
Boanma ve ayrlk 263
Aile yaamyla ilgili deien tutumlar 269 .
Yeni eleikler ve vey aileler 271
Evliliin ve aile yaamnn geleneksel biimlerinin seenekleri 274
Aileye ve mahrem ilikilere kavramsal bakalan 279
levselcilik 279
Feminist yaklamlar 280
Yeni bakalan 281
Sonu: Aile deerleriyle ilgili tartma 286
^et 289
Dnme sorulan 290
E k kaynaklar 290
Internet balantlan 291

8 Salk, Hastalk ve Engellilik 292

Beden sosyolojisi 294
Saln ve hastaln sosyolojisi 297
Sosyolojik bak alarndan tp 301
Deien dnyada tp ve salk 308
Sosyolojik bak alarndan salk ve hastalk 309
Saln toplumsal temeli 314
Snf ve salk 315
Toplumsal cinsiyet ve salk 319
Etniklik ve salk 322
Salk ve toplumsal uyum 323
Engellilik sosyolojisi 324
Bireysel engellilik modeli 325
Toplumsal engellilik modeli 325
Birleik Krallk'ta ve dnyada engellilik 331
tet 334
Dnme sorulan 335
E k kaynaklar 335
Internet balantlan 335
15
 9 Tabakalama ve Snf 336
Tabakalama dizgeleri 340
Klelik 341
Kast 341
Mlk 343
Snf 344
Snf ve tabakalama kuramlar 345
Kari Marx'n kuram 345
Max Weber'in kuram 346
Erik Olin Wright'n snf kuram 348
Snf lmek 349
John Goldthorpe: snf ve meslek 350
Golydthorpe'un snf emasnn deerlendirilmesi 352
Bugnk Bat toplumunda toplumsal snf ayrmlar 354
st snf sorunu 354
Orta snf 358
i snfnn deien yaps 359
Altsnf m? 361 ,
Snf ve yaam tarz 366
Toplumsal cinsiyet ve tabakalama 368
Toplumsal hareketlilik 372
Karlatrmal hareketlilik incelemeleri 372
Aa doru hareketlilik 374
Britanya'da toplumsal hareketlilik 375
Britanya bir meritokrasi midir? 377
Sonu: snfn nemi 377
%et 378
Dnme sorulan 380
E k kaynaklar 380
nternet balantlan 381

10 Yoksulluk, Toplumsal Dlanma ve Refah 382

Yoksulluk 385
Yoksulluk nedir? 385
Yoksulluu lmek 387
Kimler Yoksuldur? 392

16
 Yoksulluu aklamak 397
Yoksulluk ve toplumsal hareketlilik 399
Toplumsal dlanma 402
Toplumsal dlanma nedir? 402
Toplumsal dlanma rnekleri 405
Su ve toplumsal dlanma 409
Refah Devleti 411
Refah devleti kavramlar 411
Birleik Krallk'ta refah devleti 413
Sonu: deien dnyada yoksulluk ve refah 423
yet 425
Dnme Sorulan 426
E k kaynaklar 426
nternet balantlar 426

11 Kresel Eitsizlik 428

Kresel Ekonomik Eitsizlik 434
Yksek gelirli lkeler 636
Orta gelirli lkeler 436
Dk gelirli lkeler 437
Kresel eitsizlik artyor mu? 438
Zengin ve Yoksul lkelerde Yaam 440
Salk 440
Alk, yetersiz beslenme ve ktlk 441
Eitim ve okuryazarlk 445
Yoksul lkeler Zenginleebilir mi? 446
Kalknma kuramlar 451
Kalknma kuramlarnn deerlendirilmesi 459
Uluslararas rgtlerin rol ve kresel eitsizlik 460
Deien bir dnyada kresel ekonomik eitsizlik 462
Dnyadaki Nfus Art 465
Nfus zmlemesi: demografi 466
Nfus deiiminin dinamikleri 467
Malthusuluk 468
Demografik gei 470
Deiimle ilgili beklentiler 471

17
 %et 476
Dnme sorulan A li
E k kaynaklar 477
Internet balantlar A li

12 Cinsellik ve Toplumsal Cinsiyet 478

nsan cinsellii 483
Biyoloji ve cinsel davran 483
Cinsel davran zerindeki toplumsal etkiler 484
Cinsellik ve reme teknolojileri 487
Bat kltrnde cinsellik 489
Cinsel ynelim 497
Cinsel ynelim doutan mdr yoksa renilir mi? 498
Ecinsellie ynelik tutumlar 501
Gay ve lezbiyen sivil haklar hareketi 502
Toplumsal cinsiyet 504
Toplumsal cinsiyet ve biyoloji: farkllklar doal m? 505
Toplumsal cinsiyetin toplumsallamas 506
Toplumsal cinsiyetin ve cinsiyetin toplumsal kuruluu 508
Diillikler, erillikler ve toplumsal cinsiyet arasndaki ilikiler 509
Toplumsal cinsiyet eitsizliiyle ilgili bak alan 514
levselci yaklamlar 515
Feminist yaklamlar 516
Sonu: Toplumsal cinsiyet ve kreselleme 524
%et 526
Dnme sorulan 527
E k kaynaklar 527
Internet balantlan 527

13 Irk, Etniklik ve G 528

Ana kavramlar 533
Irk 533
Etniklik 535
Aznlk gruplan 537
On yarg ve ayrmclk 538
Irklk 540

18
 Irkln sosyolojik yorumlar 542
Etnik btnleme ve atma 544
Etnik btnleme modelleri 544
Etnik atma 546
Birleik Krallk'ta g ve etnik farkllk 548
G 548
Etnik eitlilik 553
Etnik aznlklar ve emek pazan 555
skan 560
Ceza hukuku sistemi 563
Kta Avrupas'nda gmenlik ve etnik ilikiler 565
G ve Avrupa Birlii 566
Kresel G 568
G harekederi 569
Kreselleme ve g 570
Kresel diasporalar 571
Sonu 573
^et 574
Dnme sorulan 574
E k kaynaklar 575
Internet balantlar 575

14 Modern Toplumda Din 577

Sosyoloji kuramlar ve dnceleri 580
Din zerine sosyolojik almalar 580
Din zerine kuramlar 582
Gerek dnya dinleri 588
Totemizm ve animizm 588
Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyet 589
Uzakdou dinleri 591
Dini rgder 592
Hristiyanlk, toplumsal cinsiyet ve cinsellik 598
Laikleme ve dinsel dirili 601
Laikleme 601
Avrupa'da din 603
Birleik Krallk'ta din 606

19
 Laiklemenin deerlendirilmesi 615
Kktendincilik 617
%et 626
Dnme sorulan 627
E k kaynaklar 627
Internet balantlan 627

15 M edya 629
Geleneksel ve yeni medya 632
Geleneksel medya 632
Yeni medya 638
Medya zerine kuramsal yaklamlar 644
levselcilik 644
atma kuramlar 645
Yeni kuramlar 647
nyarg ve medya: Glasgow niversitesi Aratrma Grubu 652
Televizyon Haberleri 652
zleyiciler ve medyann etkileri 654
izleyici aratrmalar 654
Medyann etkileri 656
Medyann Denetimi 659
Siyasi denetim 659
Kresel medya ve demokrasi 664
Kresel ada medya 665
Mzik 666
Sinema 668
Medyann sper irketleri 669
Medya emperyalizmi mi? 672
Direni ve kresel medyann alternatifleri 673
Sonu 676
Zet 677
Dnme sorulan 678
E k kaynaklar 678
nternet balantlan 678

20
16 rgder ve Alar 681
rgtler 683
Birer brokrasi olarak rgtler 685
rgtlerin fiziksel dzeni 693
Dnyay saran rgtler 697
Ekonomik rgtler 701
Broksarinin tesi mi? 711
rgtsel deiim: Japon modeli 711
Ynetimsel dnm 713
A almas 716
rgtler ve alar yaammz nasl etkilerler? 720
Toplumsal sermaye: birbirine balayan balar 720
Tek bana bowling oynamak: toplumsal sermayenin
kne rnek olabilir mi? 722
Sonu 724
%et 725
Dnme sorulan 121
E k kaynaklar 727
Internet balantlar T

17 Eitim 729
Eitimin nem 732
Birleik Krallkta Eitim 733
Kkenleri ve Geliimi 734
Ortaretim ve Siyaset 736
Yksekretim 744
Britanya eitim sistemine karlatrmal bir bak 749
Eitsizlik ve Eitim-retim Kuramlar 750
Ivan llich: gizli mfredat 752
Basil Bernstein: dil kodlar 756
Pierre Bourdieu: eitim ve kltrel yeniden-retim 758
almak iin okumak: Paul Willis'in kltrel yeniden-retim incelemesi 759
Eitime postmodern yaklamlar 762
Eitsizlik ve Eitim 762
Okullarda toplumsal cinsiyet ve baar 764
Eitim ve etniklik769

21
 IQ ve Eitim 772
Eitim ve Yeni letiim Teknolojisi 778
Snfta teknoloji 778
E-niversitelerin douu mu? 781
Sonu: eitimin gelecei 783
%et 785
Dnme sorulan 786
E k kaynaklar 786
nternet balantlar 786

18 alma ve Ekonomik Yaam 789

alma nedir? karl denen ve denmeyen alma 791
almann dzenlenmesi 793
Taylorizm ve Fordizm 794
Taylorizm ve Fordizmin snrlar 796
in ve almann deien doas 797
Kadnlar ve alma 800
Post-Fordizm 811
Mesleki yapdaki bugnk eilimler 815
gvencesizlii, isizlik ve almann toplumsal nemi 824
almann toplumsal anlam 824
gvencesizliindeki art 826
sizlik 829
Sonu: Kiiliin anmas m? 834
%et 836
Dnme sorulan 837
E k kaynaklar 837
nternet balantlan 837

19 Sapknlk ve Su 839
Temel Kavramlar 842
Su ve sapknln aklamas: sosyoloji kuramlar 844
levselci kuramlar 844
Etkileimci kuramlar 848
atma kuramlar: "yeni kriminoloji" 851

22
 Kontrol kuram 854
Kuramsal sonular 858
Birleik Krallk'ta su rntleri 859
Su ve su istatistikleri 861
Sulular ve kurbanlar 863
Toplumsal cinsiyet ve su 864
Genlik ve su 870
Beyaz yakal sular 872
rgtl su 875
Siber su 877 '
Hapishaneler: sua zm m? 879
Sonu: su, sapknlk ve toplumsal dzen 882
%et 885
Dnme sorulan 886
E k kaynaklar 887
Internet balantlar 887

20 Siyasa, Hkmet ve Terrizm 889

Siyaset sosyolojisindeki temel kavramlarn ele alnmas 892
Siyaset, hkmet ve devlet 892
G 893
Yetkecilik ve Demokrasi 896
Demokrasinin kresel yaylm 899
Komnizmin k 899
Demokrasinin poplerliini aklamak 902
Demokrasinin ba dertte mi? 904
Kresel ynetim 906
Birleik Krallk'ta parti siyasalar 909
Yeni i Partisi 912
Siyasal ve toplumsal deime 916
Kreselleme ve toplumsal hareketler 916
Teknoloji ve toplumsal hareketler 919
Ulusuluk ve ulus kuramlar 920
Ulusuluk ve modern toplum 921
Devletsiz uluslar 923
Ulusal aznlklar ve Avrupa Birlii 924

23
 Gelimekte olan lkelerde uluslar ve ulusuluk 925
Ulusuluk ve kreselleme 926
Ulus devlet, ulusal kimlik ve kreselleme 928
Terrizm 929
Terr ve terrizmin kkenleri 931
Eski ve yeni tarz terrizm 932
Terrizm ve sava 938
%et 939
Dnme sorulan 940
E k kaynaklar 940
Internet balantlan 941

21 ehirler ve Kentsel Alanlar 943

Kendiliin kuramlatnlmas 944
Chicago okulu 945
Kendilik ve yaratlm evre 950
Deerlendirme 953
ehrin Geliimi 954
Geleneksel toplumlarda ehirler 954
Sanayileme ve kentleme 955
Modern ehrin geliimi 957
Britanya A.B.D.'deki yeni kentleme eilimleri 958
ehirler ve kreselleme 973
Kresel ehirler 974
Eitsizlik ve kresel ehir 977
Kresel ada ynetici ehirler 979
Sonu: ehirler ve kresel ynetim 985
Zet 985
Dnme sorulan 986
E k kaynaklar 987
Internet balantlan 987

24
22 evre ve Risk 989
Sosyolojik bif konu olarak evre 991
Ortak evremiz 992
Bymenin snrlar var mdr? 993
Srdrlebilir kalknma 994
Tketim, yoksulluk ve evre 995
Tehditin kaynaklar 997
Risk, teknoloji ve evre 1005
Kresel snma 1006
Genetik olarak deitirilmi besinler 1012
Kreselrisk toplumu 1017
leriye bakarken 1019
yet 1021
Dnme sorulan 1022
E k kaynaklar 1022
nternet balantlan 1022

Kaynaka 1023
Szlk 1051
ndeks 1081

25
Beinci baskya nsz

Bu kitabn drdnc basks, 11 Eyll 2002 olaylarndan nce baslmt. Kitabn,

ada toplumsal dnyadaki arpc deimeler ile 11 Eylln ardndan gelen yllara
ayak uyduran beinci basm, nemli lde yeni malzeme eklenerek, zenle gzden
geirildi ve yenilendi. Daha nceki basklarda olduu gibi, kitab okunabilir ve
elenceli yapmaya altm; ama ayn zamanda da disiplinin en son durumunu dikkate
alacak biimde olmasna da uratm. Kitap imdi, baka yeni konularn yansra, ilk
kez kresel eitsizlik, terrizm, yaam sresi, yalanma ve engellilik konularndaki
ayrntl tartmalar ieriyor. Bu yeni altblmleri, kitabn denenmi ve snanm
blmleriyle btnletirerek, kitabn, sosyolojiye ilikin olarak en son konular ierdii
biimindeki nnn korunmasna uratm.

27
Teekkr

Bu kitabn hazrlanmasnda yardmc olan herkese teekkrler. Daha nceki basky

okuyan pek ok kii, yararl ve rahatsz etmeyen yorumlar gnderdiler; onlara minnet
borluyum. Bu beinci basknn hazrlanmas, kitap zerinde pek ok aym harcayan
Simon Griffiths'in etkin katlm olmadan olanaksz olurdu. Kitabn her ne erdemi
varsa, bunlardan benim kadar o da sorumludur. Gerekten de ona byk bir minnet
duyuyorum.
Kitabn blmlerinin msveddelerini okuyan btn akademisyenlere teekkr
etmeliyom. Bu insanlar tek tek teekkr edemeyeceim kadar oklar; ancak onlarn
yorumlarna deer bimek olanaksz. Polity yaynlarnda alan, zellikle aadaki
kiilere teekkr etmeliyim. John Thompson, David Held, Gill Modey, Neil de Cort
ve Breffni O'Connor. Emma Longstaff, bandan sonuna kadar btn projenin
kesinlikle temel bir paras oldu. O, birlikte almak iin mkemmel bir kii. Sarah
Dancy, metnin redaksiyonu konusunda muhteem bir i kard; onun dikkatli, zenli
ve yaratc almasna minnet duyuyorum.
Son olarak, Alena Ledeneva'ya, tutarl yardmlar ve cesaretlendirmeleri iin teekkr
etmeliyim.

29
Bu kitap Hakknda

Bu kitap, sosyolojinin acl entelektel kltr iinde temel bir rol oynad, toplum
bilimleri iinde de merkezi bir yer tuttuu inancyla yazld. Bu beinci baskdaki
amacm, ncekilerde olduu gibi, bugn sosyologlar ilgilendiren btn temel
konularn bir zmlemesi ile bir lde orijinallii birletiren bir kitap yazmak oldu.
Kitap, ar derecede inceltilmi kavramlar ortaya atmaya almyor; yine de,
disiplinin geldii en son noktadan dnceler ve bulgular kitab yanstld. Bunun
partizan bir deerlendirme olmadn umarm; sosyolojideki nemli bak alarn
kapsamaya ve ada aratrmalarn nemli bulgularnn hepsine, tarafsz bir biimde
olmasa da, yer vermeye altm.

nemli Temalar
Kitap, hepsi de almaya ayrc bir nitelik vermeye yardmc olan bir dizi temel tema
halinde oluturuldu. Ana temalardan birisi, deiim iindeki dnya temasdr.
Sosyoloji, Batnn sanayileiyor olan toplumsal dzeninin, daha nceki toplumlann
yaam biimlerinden uzaklatran dnmlerden domutur. Bu deimeler
tarafndan yaratlan dnya, sosyolojik zmlemenin birincil ilgi alandr. Toplumsal
deimenin hz artmay srdrd; bugnlerde, en az onsekizinci ve ondokuzuncu
yzyllarda gerekleenler kadar nemli olacak dnmlerin eiinde duruyor
olmamz da olasdr. Gemite ortaya km olan dnmlerin haritasn karmak
ve bugnlerde gerekleiyor olan nemli gelime izleklerini anlayabilmek, sosyolojinin
birincil sorumluluudur.
Kitabn bir dier ana temas, toplum yaamnn kresellemesidir. Sosyolojiye ok
uzun bir sreden beri, toplumlann bamsz birimler olarak incelenebilecei gr
egemen olmutur. Ne ki, gemite bile, toplumlar hibir zaman yaltlm bir biimde
varolmadlar. Son zamanlarda, kresel btnleme srelerinde ak bir hzlanma
grebiliyoruz. Bu, rnein, dnya apndaki uluslararas ticaretin geliimine
bakldnda, aktr. Kreselleme zerine vurgu ayn zamanda, bugn sanayilemi
ve gelimekte olan dnyalarn birbirine bamllna verilen arlkla yakndan
ilikilidir. Kitabn 1989 ylnda yaplan ilk basks, o zamanlarda disiplinin ancak daha
teknik alanlarnda yeni yeni incelenmeye balayan kresellemenin etkisini tartarak
bir ilki yaratt. O zamandan beri, kreselleme tartmalar devasa boyutlara ulat;
kresellemenin kendisi de, onunla el ele giden bilgi teknolojilerindeki deiikliklerle
birlikte daha da ilerledi.
ncs, kitap gl bir karlatrmal bak benimsiyor. Sosyolojik alma,
yalnzca belirli bir toplumun kurumlann anlamak yoluyla retilemez. Daha ok
Birleik Kralla arlk veren bir tartma yrtm olsam da, bu tr tartmalar her

31
zaman teki kltrlerden alnan zengin bir malzeme eitlilii ile dengelenmitir.
Bunlar arasnda, teki Bat lkelerinde yrtlen aratrmalar da yer almaktadr; ancak
bugnlerde nemli deimeler yaayan Rusya ile Dou Avrupa toplumlarna da
oklukla gndermeler yaptm. Kitap ayn zamanda, gelimekte olan lkeler zerine,
imdiye kadar giri kitaplarnda rastlananlardan ok daha fazla malzemeyi
iermektedir. lgli alanlar byk lde akan sosyoloji ile antropoloji arasndaki
ilikiyi de gl bir biimde vurguladm. Bugn dnya zerinde toplumlar birbirine
balayan yakn balantlar ile geleneksel toplumsal sistemlerin neredeyse ortadan
kalkmas olgular dikkate alndnda, sosyoloji ile antropoloji giderek artan bir
biimde birbirinden ayrdedilmez hale gelmektedir.
Drdnc bir tema, sosyolojiye ilikin tarihsel bir yaklam benimsemenin gerekli
olduudur. Bu, yalnzca olaylarn gerekletikleri tarihsel balam doldurmaktan daha
fazla bir eydir. Son birka ylda sosyolojideki en nemli gelimelerden birisi, tarihsel
zmleme zerinde giderek artan bir vurgu olmutur. Bu yalnzca gemie
sosyolojik bir bak uygulamak biiminde deil, ayn zamanda da bugnn
kurumlarna ilikin anlaymza katk yapmann bir yolu diye anlalmaldr. Tarihsel
sosyoloji zerine yaplan son dnem almalar, kitabn btnnde tartlmakta ve
ou blmde nerilen yorumlar iin bir ereve salamaktadr.
Beinci olarak, metin boyunca, toplumsal cinsiyet sorunlarna zel bir dikkat
gsterilmektedir. Toplumsal cinsiyet almalar genellikle, bir btn olarak sosyoloji
iindeki zgl bir alan diye grlmektedir bu kitap zel olarak, da konu zerine
dnme ve aratrmay inceleyen bir blm (12. Blm) iermektedir. Ne ki,
toplumsal cinsiyet ilikileri hakkndaki sorular, sosyolojik zmleme iin ylesine
nemlidir ki, bunlar yalnzca bir alt blmlemeye indirgenemez. Bu yzden, pek ok
blm, toplumsal cinsiyet konularyla ilgilenen kesimler iermektedir.
Altna bir tema, mikro ve makro balantsdr. Kitabn pek ok yerinde, mikro
dzeydeki balamlardaki etkileimlerin daha byk toplumsal sreleri etkiledii ve
bu tr makro dzey srelerinin bizim gndelik yaamlarmz etkilediini
gsteriyorum. Okuyuculara, bir toplumsal durumun hem mikro hem de makro
dzeylerde zmlenmesi yoluyla daha iyi anlalabileceini vurguluyorum.
Son bir tema, toplumsal ile kiisel arasndaki iliki. Sosyolojik dnme, kiinin
kendisini anlamas iin esastr; bu da giderek toplumsal dnyann daha iyi bir anlay
zerinde odaklanmay getirir. Sosyolojiyle uramak, zgrletirici bir deneyim
olmaldr: alan, bizim sempatilerimizi ve dgcmz geniletir; kendi
davranmzn kaynaklar zerine yeni bak alarm nmze serer ve
kendimizinkinden farkl kltrel ortamlar hakkndaki farkndalmz artrr.
Sosyolojik dnceler domalara meydan okuduu, kltrel farkllklara deer
verilmesini rettii ve toplumsal kurumlarn ileyiine ilikin gr salad srece,
sosyoloji uygulamas, insan zgrl olanaklarm artrr.

32
Kitabn dzeni

Bu kitabn banda, temel sosyoloji kavramlarna ilikin soyut tartmalar pek fazla
deil. Kitabn sonundaki kapsaml szlk, kullanl bir referans noktas salamakta ve
daha nceki blmlerde kullanlan nemli sosyolojik terimleri bir araya getirmektedir.
Metin boyunca, szlkte bulunan terimler koyu harflerle yazlmtr. Somut rnekler
araclyla dnceleri, kavramlar ve kuramlar anlatmay denedim. Bunlar genel
olarak sosyolojik aratirmalardan alnm ise de, aklama amacyla, baka
kaynaklardan (gazeteler gibi) gelen malzemeleri de kullandm. Yazm stilinin yaln ve
olabildiince dorudan olmasna alrken, kitab canl ve srprizlerle dolu hale
getirmeye de uratm.
Blmler, sosyolojinin farkl alanlar zerinde giderek ilerleyen bir ustala erimeye
yardmc olmak zere tasarlanm bir diziyi izlemektedir; ancak kitabn esnek bir
biimde kullanlabilecei ve tekil derslerin gereklerine uyarlanmasnn kolay olmasn
salamaya da altm. Blmler, fazla kayp olmadan atlanabilir ya da farkl bir srada
ilenebilir. Her blm, gerekli durumlarda teki blmlere yaplan nemli
gndermelerle birlikte, olduka kendine yeterli birer birim olarak yazld.
Blmlerin sonunda, internetin insanlar ve sosyoloji hakknda salad bilgi
birikimini aratrmak iinbalang noktas olabilecek internet balantlar
verilmektedir. Kitap ayn zamanda, <http://www.Polity.co.uk/Giddens> adresinden
eriilen kendi web sayfasnda verilen byk miktardaki ek malzemeyle birlikte
kullanlmak zere tasarlanmtr. Hem reticiler hem de renciler, eletirel
dnceyi zendirmek ve kitapta kefedilen temalara ilikin daha fazla bilgiye erimek
byk miktarda kaynaa eriebileceklerdir. Bu, Sosyoloji, Beinci Bask'ya nemli bir
yeni boyut katmakta ve bu alandaki hem reticilere hem de alanlara yarar
salamay hedeflemektedir.

33
 Sosyoloji
(Gzden geirilmi 5. Basm)
indekiler

Sosyolojik bak as
Sosyoloji uras
Sosyolojik dncenin geliimi
Kuramlar ve kuramsal yaklamlar
lk kuramclar
Modern kuramsal yaklamlar
Sosyolojide kuramsal dnce
zmleme dzeyleri: Mikrososyoloji ve
Makrososyoloji
Sosyoloji yaammzda bize nasl yardmc
olur
%et
Internet balantlar

Bugn yirmibirinci yzyln ban
da gelecek hakknda youn kayg duyu
lan, ancak yine de olaanst umutlarla
dolu bir dnyada yayoruz. Bu dnya,
deimenin egemen olduu, derin at
malar, gerilimler ve toplumsal bln
melerle olduu kadar modern tekno
lojinin doal evre zerindeki ykc
saldrsyla da ayrt edilen bir dnya.
Yine de, kendi kaderimizi denetleye
bilme ve yaamlarmz daha iyiye gt
rebilme olanaklarmz, daha nceki
kuaklarn hayal bile edemeyecei l
de bulunuyor.
Bu dnya nasl ortaya kt? Bizim
yaam koullarmz, anne babalarmz
ile dedelerimizin yaam koullarndan
neden bylesine farkl? Gelecekte
deimenin alaca yn ne olacak? Bu
sorular, modern entelektel kltrde
ok temel yeri olan bir inceleme alan
nn, sosyolojinin temel konulardr.
Sosyoloji, insann toplum yaam
nn, insan gruplar ile toplumlarnn
bilimsel incelemesidir. Sosyoloji, sosyal
varlklar olarak bizim kendi kendi
davranmz ele aldndan, badn- fincan kahve imeyi ele alalm. Hi de
drc ve zorlayc bir giriimdir. Sos
yolojik incelemenin kapsam son dere
ce, sokakta bireyler arasnda gerekle
en karlamalardan, slami kktendin-
cilik gibi kresel toplumsal srelere
yaylacak kadar, genitir.
oumuz dnyay, kendi yaam
mzn bildik zellikleri bakmndan
grrz. Sosyoloji, bizim neden oldu
umuz gibi olduumuz ve neden
davranyor olduumuz gibi davrand
mz hakknda, ok daha geni bir bak
asn benimsememiz gerektiini orta
ya koymaktadr. Bize, doal, kanl
maz, iyi ya da doru diye grdkleri
mizin byle olmayabileceklerini ve
yaammzn verilerinin tarihsel ve
toplumsal gler tarafndan byk
lde belirlendiklerini retir. Bireysel
yaamlanmnz, toplumsal yaantlar
mzn balamlarn yanstt o ince,
ancak karmak ve esasl yollan anla
mak, sosyolojik bak as iin temeldir.
Sosyolojik bak as
Sosyolojik olarak dnmeyi
renmek, baka deyile daha geni
grnme bakmak imgelemin ilenme
sidir. Sosyolojiyle uramak, yalnzca
sradan bir bilgi edinme sreci olamaz.
Bir sosyolog, kiisel koullarn dolay
szlndan kurtulabilen ve eyleri daha
geni bir balam ierisine yerletire-
bilen birisidir. Sosyoloji incelemesi,
Amerikan yazar C. Wright Mills'in nl
bir deyii olan sosyolojik imgeleme
bamldr (Mills, 1970).
Sosyolojik imgelem bizden, her
eyden nce, kendimizi gndelik
yaamlarmzn bildik sradanlndan,
yeni bir bakla uzaklararak dn
meyi gerektirir. Sradan bir eyi, bir
ilgin grnmeyen bylesine bir
davran biimi hakknda, sosyolojik bir
bak asyla syleyecek ne bulabiliriz?
Pek ok ey.
ncelikle, kahvenin yalnzca bir
iecek olmadm syleyebiliriz. Kahve,

Arkadalarla kahve iin biraraya gelmek toplumsal bir trenin bir parasdr.
bizim gndelik toplumsal etkinlikleri
mizin bir paras olarak simgesel bir
deer tar. Kahve imenin trensel
yn ounlukla kahvenin kendisini
tketmekten ok daha nemlidir. Pek
ok Batl iin sabahlar iilecek bir
fincan kahve, kiisel rutinin merkezinde
yer alr. Kahve imek, gne balamak
iin gerekli ilk admdr. Sabah kahve
sinin ardndan, gn ierisinde okluk
bakalaryla kahve iilir -toplumsal bir
trenin temeli. Kahve imek iin bir
araya gelen iki insan, byk olaslkla
gerekte ne itiklerinden ok bir araya
gelmek ve ene almakla ilgilenmekte
dirler. Tm toplumlarda yeme-ime
aslnda, toplumsal etkileim ve tren
lerin gerekletirilmesi iin ortamlar
yaratmaktadr bunlar da sosyolojik
inceleme iin zengin bir konu ortaya
karmaktadr.
kincisi, beyin zerinde uyarc bir
etkisi olan kafein ieren kahve, keyif
39
S o s y o lo ji N e d ir ?
verici bir maddedir. Pek ok kii
kahveyi, salad fazladan uyanklk
iin ier. yerindeki uzun gnler ve
ders almakla geen geceler kahve
molalaryla daha ekilir hale gelir.
Kahve alkanlk yaratan bir maddedir,
ne ki Bat kltrnde, kahve tiryakileri
bir ok insan tarafndan uyarc
kullananlar diye grlmezler. Alkol gibi
kahve de toplumun kabul ettii bir
maddedir, oysa rnein marihuana
byle kabul grmez. Yine de, mari
huana, hatta kokain kullanmn ho-
gren, ancak hem kahve hem de alkole
souk bakan toplumlar da vardr.
Sosyologlar, neden byle kartlklar
olduuyla ilgilenirler.
ncs, bir fincan kahve ien
biri, dnyann btnne yaylan karma
k bir toplumsal ve ekonomik ilikiler
kmesi ierisinde yer almaktadr. Kah
ve, gezegenizimiz en zengin ve en
yoksul blgelerindeki insanlar birbiri-
 S o s y c lo jl N e d ir ?

Gney Amerika'daki bir adil ticaret koopera

tifinde kahve ekirdeklerini ayran bu iiler
iin kahve, yaamlarn srdrmek demektir.

ne balayan bir rndr: zengin

lkelerde byk miktarlarda tketilir,
ancak esas olarak yoksul lkelerde
retilir. Kahve, petrolden sonra
uluslararas ticaretteki en deerli maldr;
pek ok lke iin, d tiacaretten elde
edilecek en byk kazanc salar.
Kahvenin retimi, tanmas ve
datm, kahveyi ien kiiden binlerce
kilometre uzaktaki insanlar arasndaki
srekli etkileimleri gerektirir. Bylesi
kresel etkileimlerin incelenmesi,
yaamlarmzn pek ok ynnn artk
dnya leindeki toplumsal etkenler
ve iletiimler tarafndan etkilenmesi Kahvehaneler, onsekizinci yzyl ngilteresindeki sekinler
iin dedikodu ve siyasal entrika merkezleri idi.
yznden, sosyolojinin nemli bir
devidir. Bann yaylma dnemine gitmektedir.
Drdncs, bir fincan kahveyi Bugn itiimiz kahvenin neredeyse
yudumlamak, btn bir gemi tamam, Avrupallar tarafndan
toplumsal ve ekonomik gelime smrgeletirilmi blgelerden (Gney
srecini varsayar. imdilerde Bat Amerika ve Afrika) gelmektedir; kahve
beslenme biiminin ok bilinen dier h ibir biim de, Bat beslenm e
kalemleriyle -ay, muz, patates ve beyaz biiminin bir paras deildir. Smrge
eker gibi- birlikte kahve, ancak miras, kresel kahve ticareti zerinde
1800'lerin sonlarndan balayarak devasa bir etkide bulunmutur.
yaygn bir biimde tketilir hale Beincisi, kahve, kreselleme,
gelm itir (kahve, daha nceleri uluslararas ticaret, insan haklar ve
sekinler arasnda moda olmusa da), evrenin yok edilmesi hakkndaki
iecein kkeni Ortadou olsa da, ada tartmalarn merkezinde yer
yaygn tketimi iki yzyl ncesindeki alan bir rndr. Kahve, yaygnlatka,

40

markalam ve siyasallamtr: isizlik artk byk toplumsal eilimleri
tketicilerin hangi eit kahveyi
iecekleri ve nereden satn alacaklar
konusundaki seimleri, yaam biimi
tercihleri haline gelmitir, insanlar
yalnzca organik kahve, kafeinsiz kahve
ya da adil bir biimde alnp satlan
(gelimekte olan lkelerdeki kk
kahve reticilerine piyasa fiyatnn
tamamn demek iin gelitirilen
mekanizmalar yoluyla) kahveyi imeyi
tercih edebilirler. Starbucks gibi irket-
lemi kahve zincirleri yerine bam
sz kahvehaneleri tercih edebilirler.
Kahve ienler, insan haklar ve evre
konusunda sicilleri kt olan belirli
lkelerden gelen kahveyi boykot
etmeye karar verebilirler. Sosyologlar
kresellemenin, insanlarn gezegenin
uzak kelerinde ortaya kan sorunlar
hakkndaki bilinlenmelerini nasl
arrdn ve onlar yeni ortaya kan
bilgileri kendi yaamlarnda kullanmaya
nasl ynelttiini anlamaya alrlar.
Sosyoloji uras
Sosyolojik imgelem bizim, yalnzca
bireyi ilgilendirir grnen pek ok
olayn gerekte daha geni sorunlar
yansttn grebilmemizi salar.
rnein boanma, boanan bir kii iin
son derece g bir sre olabilir -
Mills'in deyiiyle kiisel bir sorun. Ne ki,
Mills'e gre, btn evliliklerin te
birinden fazlasnn on yl ierisinde
bozulduu bugnn Britanya's gibi bir
toplumda, ayn zamanda bir toplumsal
sorundur da. Bir baka rnek alndkta,
isizlik iinden atlm olan ve baka bir
i bulamayan birisi iin kiisel bir trajedi
olabilir. Yine de bir toplumdaki milyon
larca insan ayn durumda olduunda,
kiisel bir mitsizliin tesine geer:
41
So syo lo ji N e d ir?
dile getiren bir kamu sorunudur.
Bu tr bir bak asn kendi
yaamnza uygulamaya aln. Yalnz
ca sorunlu olaylar dnmeniz gerek
miyor. rnein bu kitabn sayfalarn
neden evirdiinizi, neden sosyoloji
renmeye karar verdiinizi bir
dnn. Bu dersi yalnzca derece
sahibi olmak iin alan gnlsz bir
sosyoloji rencisi olabilirsiniz. Ya da
konu hakknda daha fazla ey
renmeye alan istekli bir renci
olabilirsiniz. Amacmz ne olursa olsun,
sosyolojiyle uraan baka kiilerle, siz
bilmeseniz bile pek ok ortak nokta
nzn bulunmas olanakl. Sizin kiisel
kararnz toplumun geneli ierisindeki
konumunuzu yanstacaktr.
Aadaki zellikler size uygun mu?
Gen misiniz? Beyaz msnz? Profes
yonel ya da beyaz yakal bir gemiiniz
mi var? Gelirinizi artrmak iin geici
bir ite altnz m ya da hala alyor
musunuz? Kendinizi zellikle ders
almaya adam olmamanza karn,
eitiminiz bitirdiinizde iyi bir i
bulmak m istiyorsunuz? Sosyolojinin
ne olduunu gerekten bilmiyor, ancak
insanlarn gruplar halinde nasl davra
nacaklarna ilikin bir ey olduunu mu
dnyorsunuz? Sizlerin drtte
nden fazlas bu sorularn hepsine
evet yantn vereceklerdir. niversite
rencileri genel nfusu tipik olarak
yanstmasalar da, daha ayrcalkl
kesimlerden gelme eilimi gsterirler;
onlarn tutumlar da genel olarak
arkada ve tandklarnn benimsedii
tutumlar yanstrlar. Geldiimiz top
lumsal kkenler, hangi tr kararlarn
uygun kararlar olduunu dnme
mizle byk lde balantldrlar.
 S o s y o lo ji N e d ir ?
Ancak bu sorulardan birine ya da
birden fazlasna hayr yant verdiinizi
dnelim. Bir aznlk grubundan ya da
yoksul bir kkenden gelmi olabilirsi
niz. Orta yal ya da daha yal olabilir
siniz. Ne ki deien bir ey yoktur;
olaslkla baka sonular ortaya ka
caktr. imdi olduunuz yere gelmek
iin mcadele etmek zorunda kalm
olabilirsiniz; niversiteye gideceinizi
sylediiniz arkadalarnz ve dierleri
nin dmanca tepkilerini amanz
gerekmi olabilir ya da tam zamanl
anne babalk ile yksek renimi
birletiriyor olabilirsiniz.
Kendimizi iinde bulduumuz
toplumsal balamlar hepimizi etkilese
de, davranlarmz yalnzca bu
balamlar tarafndan belirlenmemek
tedir. Bizler, kendi bireyliimize sahibiz
ve onu yaratrz. Toplumun bizi nasl
ynlendirdii ile bizim kendimizi nasl
gerekletirdiimiz arasndaki balan-
lar incelemek sosyolojinin iidir. Bizim
etkinliklerimizi hem evremizdeki top
lumsal dnyay yaplatrr -biimlen incelenmesi ve ararma sonularnn
dirir- hem de yan zamanda bu toplum
sal dnya tarafndan yaplarlr.
T o p lu m s a l y ap kavram ,
sosyolojinin nemli kavramlarndan
birisidir. Bu kavram, yaammzdaki
toplumsal balamlarn yalnzca olay ya
da eylemlerin rasgele biraraya gelme
siyle ortaya km olduklarna deil,
bunlarn belirli yollardan yaplam ya
da kalplam olduklar olgusuna
gndermede bulunur. Bizim davran
biimlerimizde ve birbirimizle girdii
miz ilikilerde dzenlilik vardr. Ne ki
toplumsal yap, bir bina gibi insan
eylemlerinden bamsz olarak varolan
fiziksel bir yapya benzemez. nsan
toplumlar her zaman, yaplama
sreci ierisindedir. Toplumlar her an,
onu oluturan yap talar sizin ve
benim gibi insanlar tarafndan yeniden
kurulurlar.
rnek olarak, yine kahveyi ele
alalm. Bir fincan kahve otomak
olarak elinize gelmez. Siz, rnein,
belirli bir kafeye gitmeyi, late ya da
espersso imeyi seersiniz. Bu kararlar
verirken, milyonlarca baka insan gibi,
kahve piyasasn biimlendirir ve belki
de sizden binlerce kilometre uzakta,
dnyann teki tarafnda yaaya kahve
reticilerinin yaamlarn etkilersiniz.
Sosyolojik dncenin geliimi
Sosyolojiyle uramaya ilk balayan
pek ok rencinin, karlarna kan
yaklamlarn eitliliinden kafalar
karr. Sosyoloji hibir zaman herkesin
geerli olarak kabul ettii dnceler
btnne sahip olan bir disiplin
olmamtr. Sosyologlar okluk kendi
aralarnda insan davrannn nasl
nasl yorumlanmas gerektii konu
sunda tartrlar. Neden byle olmak
zorunda? Bunun yant, alann
zellikleriyle ilgilidir. Sosyoloji bizim
kendi yaammz ve davranmz
hakkndadr; kendimizle uramak da
yapabileceimiz en karmak ve zor
ilerden birisidir.
Kuramlar ve kuramsal
yaklamlar
Sanayilemenin, rnein, toplu
mun zerindeki etkisi gibi karmak bir
eyi anlamaya almak, kuramn
sosyoloji iin nemini ortaya karmak
tadr. Olgusal aratrmalar, eylerin nasl
ortaya ktklarn gsterir; ancak
sosyoloji, ne kadar nemli ve ilgin
42
 S o s y o lo ji N e d ir?

Brueghel'in bu resminde, bir dizi genellikle tuhaf etkinlie girimi ok sayda insan var. lk bakta resim
pek anlam tamyor gibi. Ne ki, resmin bal, Hollanda Dilindeki Deyimler, resmin anlamn aklamaya
yardmc oluyor. Bu resim aslnda, yapld onaltnc yzylda yaygn olan yzden fazla deyimi gsteriyor.
Ayn biimde, sosyologlar da gzlemlerini anlaml klmaya yardmc olacak balamlar olarak kurama
gereksinim duyarlar

olurlarsa olsunlar, yalnzca olgular leri bakmndan farkllklara rastlyo

(rnein, bu sabah bir kahve aldm,
onun iin belli bir bedel dediim ve
kahve ekirdeklerinin Orta Amerikada
yetimi olduu vs.) toplamaktan
olumaz. Ayn zamanda eylerin neden
ortaya ktklarn da bilmek isteriz;
bunu yapmak iin de aklayc
kuramlar oluturmay renmek
zorundayz. rnein, sanayilemenin
modern toplumlarn ortaya klarnda
nemli bir etkiye sahip olduunu
biliyoruz; ancak sanayilemenin kken
leri ve nkoullar nelerdir? Neden
toplumlar arasnda sanayileme sre
ruz? Sanayileme neden, sularn ceza
landrlma biimlerinde ya da ailede ve
evlilik sistemlerindeki deimelerle
elele gitmektedir? Byle sorulara yant
vermek iin, kuramsal dnceyi
gelitirmek zorundayz.
Kuramlar, ok eitlilik gsteren
deneysel durumlar aklamakta kulla
nlabilecek olan soyut yorumlarn
oluturulmasn iermektedir. Bir
sanayileme kuram, rnein, sanayi
nin gelime srelerinin paylat ana
zelliklerin belirlenmesi ile ilgilenir ve
bu zelliklerden hangilerinin bu tr

43
 S o s y o lo ji N e d ir?
gelimelerin aklanmasnda en fazla
nem tadn gstermeye alr. sosyolojide kuramn ncelikli yerini
Kukusuz, olgusal aratrma ve
kuramlar tam olarak birbirinden ayrla
maz. Geerli kuramsal yaklamlar,
eer onlar ancak olgusal aratrma
yoluyla snayabiliyorsak gelitirebiliriz.
Olgular anlaml klmaya yardmc
olduklar iin kuramlara gereksinim
duyarz. Yaygn savn tersine, olgular
kendi adlarna konumazlar. Pek ok
sosyolog ncelikle olgusal aratrma
zerine abr; ne ki kuramn bilgisi
tarafndan ynlendirilmedike, onlarn
almalarnn modern toplumlarm
karmakln aklayabilmeleri pek
olas deildir. Bu, kesinlikle pratik
hedefleri gzeterek yrtlen aratr
malar iin bile geerlidir.
Pratik insanlar kuramclara ku
kuyla yaklama ve kendilerini daha
soyut dncelere dikkat edemeyecek
kadar ayaklar yere basan kiiler diye
grme eilimindedirler ancak btn
pratik kararlarn gerisinde kimi
kuramsal varsaymlar yer alr. rnein,
bir firmann yneticisi, kurama kar
pek de saygl olmayabilir. Bununla
birlikte, i etkinliklerine ynelik her
yaklam, aka dile getirilmeseler de,
kuramsal varsaymlar ierir. rnein
ynetici iilerin esas olarak para -
aldklar cret dzeyi ile- motive
olduklarn varsayabilir. Bu, yalnzca
insan davranna ilikin kuramsal bir
yorum deildir; ayn zamanda da, sanayi
sosyolojisi aratrmalarnn ortaya
koyduu gibi, yanl bir yorumdur da.
Kuramsal bir yaklam olmadan,
bir aratrmaya balarken ya da aratr
mann sonularn yorumlarken neye
bakmamz gerektiini bilemezdik.
Bununla birlikte, olgusal kantlar,
aklamaktaki tek neden deildir.
Kuramsal dnce, insan toplumsal
yaamn incelemenin ortaya kard,
znde felsefi nitelikte olanlar da
ieren genel sorunlara yant bulmaldr.
Sosyolojinin doa bilimlerine ne lde
benzemesi gerektiine karar verme ve
insan bilinci, eylemi ve kurumlarnn en
iyi nasl kavramlatnlabilecei sorun
lar kolay zmleri olmayan sorunlar
dr. Bu sorunlar, disiplinin geneline
yaylan deiik kuramsal yaklamlar
tarafndan farkl biimlerde ele aln
mlardr.
lk kuramclar
Biz insanlar kendi davranmzn
kaynaklann her zaman merak etmi
izdir; ne ki binlerce yldr kendimizi
anlama abalarmz, kuaktan kuaa
aktarlan, okluk dinsel nitelikte olan,
dnme biimlerine dayanmaktayd.
(rnein, modern bilimin ortaya k
ndan nce, pek ok insan, depremler
gibi doa olaylarnn nedenini tanrlar
ya da ruhlar olduuna inanmaktaydlar).
Daha nceki dnemlerdeki yazarlar
insan davran ile topluma ilikin
ipular sunmu olsalar da, toplumun
sistematik olarak incelenmesi, kkeni
1700'lerin sonlar ile 1800'lerin balar
na giden grece yeni bir gelimedir.
Sosyolojinin kkenini douran, Avru
pa'da 178C J Fransz Devrimi ile Sanayi
Devriminin yaratt altst edici bir dizi
deime olmutur. Bu deimeler tara
fndan geleneksel yaam biimlerinin
zlmesi, dnrleri hem toplumsal
hem de doal dnyaya ilikin yeni bir
anlay gelitirme abalarna yneltti.
44
 S o s y o lo ji N e d ir?

nemli bir gelime, dnyay anla olarak, toplumsal fizik terimini

mak iin din yerine bilimin kullanl- kullanmt, ancak o dnemdeki kimi
masyd. Bu ondokuzuncu yzyl entelektel rakipleri de ayn terimi
dnrlerinin yant aradklar sorular - kullanmaktaydlar. Comte kendi
insann doas nedir? Toplum neden grlerini onlarn dncelerinden
olduu biimde yaplamtr? Top ayrt etmek iin, kurmay istedii alan
lumlar neden ve nasl deiirler?- bugn betimlemek amacyla sosyoloji teri
sosyologlarn yantlamaya altklar mini ortava att.
sorularla ayndr. Bizim acl dnya
Comte'un dncesi, dneminin
mz, gemiin dnyasndan kkten bir
frtnal olaylarn yanstmaktadr. Fran
biimde farkldr; bu dnyay ve
sz Devrimi, toplumda nemli deime
gelecein neler getirebileceini anlama
ler yaratmt; sanayinin gelimesi de
mza yardmc olmak, sosyolojinin
Fransz halknn geleneksel yaamn
iidir.
deitiriyordu. Comte, tpk doa
Auguste Comte biliminin fiziksel dnyann ileyiini
aklamasna benzer biimde toplumsal
Kukusuz tek bir kii tmden yeni dnyann yasalarn aklayabilecek bir
bir inceleme alann kuramaz; balan toplum bilimi yaratmaya alyordu.
gta sosyolojik dnceye katkda Comte her bir bilimsel disiplinin kendi
bulunan bir ok kii vard. Ne ki bunlar inceleme alan olduunun farkndayd
arasnda, zel bir ncelik, baka hibir ancak, btn bu disiplinlerin ortak bir
eyden dolay olmasa bile yalnzca mantk ile evrensel yasalar ortaya
sosyoloji terimini ortaya att iin dkmeyi hedefleyen bir bilimsel
genellikle Fransz yazar Auguste yntemi paylatklarna inanyordu.
Comte'a (1798-1857) verilir. Comte ilk Tpk doal dnyann yasalarnn
kefinin bize evremizdeki olaylar
ngrme ve denetleme olana vermesi
gibi, insan toplumunu yneten yasalarn
ortaya dklmesi de bize kendi
kaderimizi biimlendirme ve insanln

M*
refahn artrma olana verecekti.
Comte, toplumun, fiziksel dnyada
olduu gibi deimez yasalara boyun
ediini ileri sryordu.
Comte'un sosyoloji iin benimse
dii bak as, pozitif bir bilimin bak
asyd. O, sosyolojinin toplumun
incelenmesinde, fizik ya da kimyann
fiziksel dnyann incelenmesinde
kulland ayn kesin bilimsel yntem
leri kullanmas gerektiine inanyordu.
Pozitivizm, bilimin yalnzca dorudan
Auguste Comte (1798-1857) deney yoluyla bilinebilen, gzlenebilir

45
 S o s y o lo ji N e d ir?

byklklerle ilgilenmesi gerektiini alyordu. Comte, iinde yaad

ileri srer. Dikkatli duyu gzlemlerine toplumun durumunun aka farkn
dayanlarak, gzlenen olgular arasn dayd; o sanayilemenin yaratu eit
daki ilikileri aklayan yasalara ula sizliklerle, ayrca bu eitsizliklerin top
labilir. Bilginler, olaylar arasndaki lumun i yapkanl asndan yarat
nedensel ilikiyi anlama yoluyla gele tehditlerle ilgileniyordu. Ona gre bu
cekteki olaylarn nasn ortaya kacak soruna uzun vadeli zm, yeni
larm ngrebilirler. Sosyolojiye yne eitsizlik kalplarna karn toplumu
lik pozitivist bir yaklam toplum hak- dzenlemeye yardmc olacak ya da bir
kndaki bilginin gzlem, karlatrma arada tutacak ahlaki bir oydamann
ve deney yoluyla tretilecek kanara yaratlmasyd. Comte'un toplumun
dayanmas gerektiine inanr. yeniden kurulmas d hibir zaman
gereklemese de, topmumun biliminin
Comte'un aama yasas, insann
sistematik hale getirilmesi ve birletiril
dnyay anlamaya ynelik abasnn
mesine yapt katklar, sosyolojinin
teolojik, metafizik ve pozitif aamalar
sonralar akademik bir dal olarak
dan getiini ileri srmektedir. Teolojik
uzmanlamasnda nemli olmutur.
aamada, dnceler dinsel anlaylar ile
toplumun Tanrnn iradesinin bir dile Hmle Durkheim
gelii olduu inanc tarafndan ynlen
dirilmektedir. Yaklak olarak Rnesans Bir baka Fransz yazar olan Emile
dneminde ne kan metafizik Durkheim'n (1858-1917) yazlarnn
aamada toplum, doast deil doal modern sosyolojiye katks, Comte'un
bir bak asndan grlr. Coper- yazlarnkinden daha kalc olmutur.
nicus, Galileo ve Newton'un keif ve Comte'un yazlarnn kimi ynlerine
baaralarnyla ortaya kan pozitif
aama, bilimsel tekniklerin toplumsal
dnyaya uygulanmasn zendirmitir.
Comte, bu bak asna uygun bir
biimde sosyolojiyi -fizik, kimya ve
biyolojinin ardndan- geliecek olan,
ama btn bilimlerin en nemli ve en
karma olacak bir son bilim diye
grmekteydi.
Comte meslek yaamnn sonraki
blmnde, kendi sosyoloji grne
dayanarak, zelde Fransz toplumunun,
genelde de btn insan toplumlarnn
yeniden kurumlas iin byk amalar
olan planlar gelitirmiti. Comte, inan
ile dogmay terk ederek yerine bilimsel
bir temeli geirecek bir insanlk
dininin kurulmasn neriyordu. Sos
Emile Durkheim ( 18 5 8 -1 9 1 7 )
yoloji, bu yeni dinin merkezinde yer

46

dayanmakla birlikte Durkheim, nceli
nin birok grnn ok speklatif ve
mulak olduunu; ayrca Comte'un
kendi programn sosyolojiyi bilimsel
bir temele oturtmak baaryla yrte
mediini dnyordu. Durkheim
sosyolojiyi, geleneksel felsefe sorunla
rn, deneyci bir yolla ele alarak akla
kavuturmada kullanlabilecek olan
yeni bir bilim diye gryordu. Kendin
den nceki Comte gibi Durkheim da,
toplum yaamn, doal dnyay
inceleyen bilginlerin sahip olduu ayn
nesnellikle incelememiz gerektiine
inanyordu. Durkheim'n sosyolojinin
birincil ilkesi olan nl ilkesi,
Toplumsal olgular eyler olarak
incele! idi. O, bununla, toplum yaam
nn doadaki nesne ya da olaylar kadar
kesinlikle zmlenebileceini kaste
diyordu.
Durkheim'in pek ok konu
hakknda yazlar vardr. Ele ald ana
temalardan , deneysel bir bilim
olarak sosyolojinin nemi, bireyin
ortaya k ile yeni bir toplumsal dze
nin Dimlenmesi ve toplumdaki ahlaki
yetkenin kaynaklar ile niteliiydi.
Durkheim'in grleriyle, din, sapkn
lk ile su ve alma ile ekonomik ya
am konularn ele alrken yeniden
karlaacaz.
Durkheim'e kalrsa, sosyolojinin
esas entelektel ilgisi, toplumsal
olcularn incelenmesidir. Ona gre
sosyologlar, sosyolojik yntemleri
bireylerin incelenmesine uygulamak
yerine, toplumsal olgular toplum
yaamnn, ekonominin durumu ya da
dinin etkisi gibi bireyler olarak bizim
eylemlerimizi biimlendiren ynleri
incelemelidirler. Durkheim toplumla-
rn kendi yaamlar olduuna yani top
47
S o syo lo ji N e d ir ?
lumun yalnca tek tek yelerinin eylem
ve karlarndan daha fazla bir ey
olduuna inanmaktayd. Durkheim'a
gre, toplumsal olgular, bireylere dsal
olan ve tek tek kiilerin yaamlar ile
alglamalar dnda kendi gereklik
lerine sahip olan davran, dnce ya
da duygu biimleridir. Toplumsal
olgularn bir baka zellii, onlarn
bireyler zerinde zorlayc bir iice sahip
olmalardr. Ne ki toplumsal olgularn
snrlandrc zellikleri, genellikle
insanlar tarafndan zorlayc diye
grlmezler. Bunun nedeni insanlarn
genellikle toplumsal olgulara serbeste,
kendi seimlerine dayanarak davrandk
larna inanarak boyun emelerinden
kaynaklanmaktadr. Aslnda, Durk
heim'a gre, insanlar okluk yalnca
kendi toplumlarnn genel kalplarn
izlemektedir. Toplumsal olgular insan
eylemini, aka cezalandrmaktan
(rnein bir suun varl durumunda),
toplumsal yadsmaya (kabul edilemez
bir davran durumunda), yaln yanl
anlamalara (dilin yanl kullanm
durumunda) kadar deien farkl
biimlerde snrlandrr.
Durkheim toplumsal olgularn
incelenmesinin zor olduunu kabul
etmekteydi. Grnmez ve elle tutulur
olmadklar iin, toplumsal olgular
dorudan gzlenemez. Bunun yerine
bu olgularn zellikleri dolayl olarak,
etkilerinin zmlenmesi ya da onlarn
yasalar, dinsel metinler ya da yazl
davran kurallar gibi biimlerde dile
getirilme abalarn dikkate alarak
ortaya konabilir. Durkheim toplumsal
olgular incelerken nyarglar ile
ideolojinin terk edilmesinin nemini
vurgulamtr. Bilimsel bir tutum,
duyularn ortaya koyduu kantlara ak
 S o syo lo ji N e d ir ?
olup dardan gelen, nceden edinilmi
dncelerden bamsz olan bir zihni
gerektirir. Durkheim bilimsel kavram
larn, ancak bilimsel pratik araclyla
ortaya konabileceini savunuyordu. O
sosyologlara, eylerin gerekte olduu
gibi incelenmesi ve toplumsal eylerin
gerek doalarn yanstan yeni kavram
larn oluturulmas devini brakmtr.
Sosyolojinin teki kurucular gibi
Durkheim da kendi yaam boyunca
toplumu dntren deimelerle
uramt. zellikle toplumsal ve
ahlaki dayanmayla, baka deyile, top
lumu bir arada tutan ve kaosa dmesini
engelleyen eyin ne olduuyla ilgilen
mitir. Dayanma, bireylerin baar bir
biimde toplumsal gruplara ierildikleri
ve bir paylalan deer ve gelenekler
kmesi tarafndan ynlendirildikleri
zaman korunmaktadr. lk byk yapt
olan The Division of Tabour in Society
(Toplumda blm, 1893), adl
kitabnda Durkheim, sanayi ann
ilerleyiinin yeni bir dayanma tipinin
douu anlamna geldiini ileri sren
bir toplumsal deime zmlemesi
sunmaktayd (Durkheim 1984 [1983]).
Bu dnceyi ileri srerken Durkheim
iki tip dayanma biimini mekanik, ve
organik -kars kaya koyuyor ve bunlar
iblm -farkl meslekler arasndaki
ayrlklarn bymesi- ile ilikilen-
diriyordu.
Durkheim'a gre, dk bir ibl etkilerde bulunurlar. Durkheim bu alt
m dzeyine sahip olan geleneksel
kltrler mekanik dayanma ile nite
lenmektedirler. Toplumun yelerinin
ounluu benzer mesleklerde yer
aldndan, birbirlerine ortak yaant ve
paylalan inanlar ile balanmlardr.
Bu paylalan deerlerin gc baskc
niteliktedir topluluk geleneksel yaam
biimlerine kar kan herkesi acma
szca cezalandrr. Bu yol bireysel kar
olua pek az bir yer brakmaktadr.
Dolaysyla mekanik dayanma, oyda-
maya ve inanlarn benzerliine dayanr.
Ne ki sanayileme ve kentlemenin
gc, bu dayanma biiminin zl
mesine katkda bulunan bir iblm
artn yol amtr. Durkheim, gelimi
toplumlarda ilerdeki uzmanlama ile
artan toplumsal farkllamann organik
dayanmay ne karan yeni bir
dzene yol aacan ileri srmtr.
Organik dayanma ile nitelenen
toplumlar, hem insanlarn ekonomik
bakmdan birbirine baml olmalaryla
hem de teki insanlarn katklarnn
nemli olduunun farknda olunma
syla birarada tutulur. blm
geniledike, insanlar birbirlerine daha
ok baml hale gelirler nk her
birey, teki mesleklerdeki insanlarn
salayabilecei mal ve hizmetleri gerek
sinmektedir. Toplumsal oydamann
yaratlmasnda, ekonomik k a r l k l l k
ile karlkl bamllk giderek payla
lan inanlarn yerini alr.
Yine de modern dnyadaki dei
im sreleri ylesine hzl ve youndur
ki, bunlar nemli toplumsal sorunlar
ortaya karrlar. Bunlar geleneksel
yaam biimleri, ahlaki ve dinsel
inanlar ile gndelik kalplar zerinde,
yeni ve ak deerleri sunmadan, ykc
st edici koullar modern toplum
yaamnnn yol at amaszlk ya da
umutsuzluk duygusu olan anomiye
balamtr. Eskiden dinin salad
geleneksel ahlaki denedeme ve ller,
acl toplumsal gelime tarafndan
byk lde paralanmaktadr; bu da
modern toplumlarda yaayan birok
48

Durkheim in intihar in celem esi
Birey ile toplum arasndaki ilikiyi inceleyen klasik
sosyolojik almalardan birisi, Em ile Durkheim 'in intihar
zmlemesidir (Durkheim 1953; ilk basl 1897).
nsanlar kendilerini zgr iradeye sahip olan ve seim
yapabilen bireyler olarak grseler de onlarn davranlar
genellikle toplumsal olarak biimlenmi ve kalplam
niteliktedir. Durkheim 'in almas, intihar gibi son derece
kiisel bir edimin bile toplumsal dnyadan etkilendiini
gstermektedir.
Durkheim 'in almasndan nce, intihar zerine
aratrmalar yaplmt, ancak Durkheim , intiharn
sosyolojik bir aklamas zerinde duran ilk kiiydi. Daha
nceki almalar toplumsal etkenlerin intihar zerindeki
etkilerini kabul etmekte, ancak bir bireyin intihara
kalkma olaslm rk, iklim ya da zihinsel bozukluk gibi
bileenlere bakmaktaydlar. N e ki Durkheim 'a gre,
intihar, yalnzca teki toplumsal olgular tarafndan
aklanabilecek olan bir toplumsal olgudur. ntihar yalnca
bireysel edimlerin bir toplamndan daha fazla bir eydi -
kalplam zellikler gsteren bir olguydu.
Fransa'daki resmi intihar istatistiklerini inceleyen
Durkheim , belirli kategorilerdeki insanlarn intihara
tekilerden daha fazla eilim gsterdiini buldu. rnein,
kadnlara oranla erkeklerde, Katoliklere oranla
Protestanlarda, yoksullara oranla zenginlerde, evlilere
oranla bekarlarda intihar daha fazla grlmekteydi.
Durkheim ayrca, intihar oranlarnn sava dnemlerinde
daha dk, ekonom ik deiim ya da istikrarszlk
dnemlerinde daha yksek olduunu da grmt.
Bu bulgular Durkheim 'i, intihar oranlarn etkileyen,
bireylere dsal nitelikte olan toplumsal olgularn
bulunduu sonucuna gtrd. Durkheim kendi
aklamasn, toplumsal dayanma dncesi ile toplum
ierisindeki iki tip ban -toplumsal btnleme ile toplumsal
dzenleme- varlyla ilikilendirmekteydi. Durkheim
toplumsal gruplarla gl bir biimde btnleen, istek ve
hedefleri toplumsal norm lar tarafndan dzenlenen
insanlarn intihara kalkma olaslklarnn daha dk
olduuna inanyordu. Btnleme ile dzenlemenin
grece var olmasna ya da olmamasna bal olarak, drt
tr intihan tanmlamt:
Bfitil intiharlar toplumla dk biimde btnleme ile
nitelenir ve bir birey yaltlm ya da bir grupla olan balar
zayflam ya da kopmu olduunda gerekleir. rnein,
Katolikler arasndaki dk intihar oranlan, onlarn gl
toplumsal cemaatleri ile aklanabilirken Protestanlarn
kiisel ve ahlaki zgrlkleri onlarn Tann karsnda tek
bana olduklan anlamna gelmektedir. Evlilik, bireyi
istikrarl bir toplumsal ilikiyle btnletirerek intihara
kar korurken bekar insanlar toplum ierisinde daha fazla
yaltlm olarak kalrlar. Sava dnemlerindeki dk
intihar oranlan, Durkheim'a gre, artm bir toplumsal
btnlemenin bir gstergesi diye grlebilir.
S o s y o lo ji N e d ir?
A nom ik in tih ara, b ir to p lu m sa l d zen lem en in
olm ad d u ru m lar yol aar. D u rk h e im bu
kavram la, in san larn to p lu m d ak i hzl d e im e ya da
istik rarszlk y z n d en 'n o rm su z ' kaldklar anomik
to p lu m sal k ou llara g n d e r m e yapm aktadr.
N o rm la r ve iste k le r iin sa b it b ir referan s
n o k ta sn n o rta d a n k alkm as -e k o n o m ik kargaa ya
da b o a n m a g ib i kiisel m cad ele ler srasn d a
old u u g ib i- kiin in k o u llan ile istek leri arasnd aki
d eng ey i bo zabilir.
^gecil in tih ar, b ir birey in ar b t n le m e si
d u ru m u n d a -to p lu m sal b a larn o k g l o ld u u -
v e to p lu m u k en d isin d en d ah a deerli tuttu un da
g erek leir. B y le b ir d u ru m d a, in tih a r d aha yce
b ir iyilik iin b ir fed akarlk halin e gelir. Ja p o n
k am ik aze p ilo tlar ya da sla m c 'in tih ar
k o m an d o lar' z g e cil in tih ar rn ek lerin d en d ir.
D u rk h e im bu n lar, m ek an ik d ayan m an n g eerli
old uu g elen ek se l to p lu m la rn nitelikleri olarak
g rm t r.
S o n in tih ar t r , kaderci in tih ard r. D u rk h e im bu
t r n ad a dnyada y erin in p ek o lm ad n
g rm o ls a da, b ir birey in y aam n n to p lu m
tarafn d an g ere in d en o k d zen len d i in d e ortay a
k aca n a in an m tr. B ire y in b ask altnd a
tu tu lm as, k ad er ya da to p lu m k arsn d aki
g s zl k d uygusuna yol am ak tad r.
n tih a r oran lar to p lu m d an to p lu m a farkllk
g s te rm e k te d ir an ca k z am an ierisin d e to p lu m lar
iin d e d zenli kalplar ortay a koym aktad r.
D u rk h e im b u n u , in tih a r oran larn etk iley en tutarl
top lu m sal g lerin varln a k an t diye g rm t r.
n tih a r o ran larn n in ce le n m e s i, bireysel ey lem ler
ierisin d e g e n e l to p lu m sal kalplarn nasl
b u lu n ab ile ce in i o rtay a koyacaktr.
ntihar (Su icid e) adl k ita b n n baslm asn d an b u
yana, alm aya p ek o k eletiri y n eltilm itir;
zellik le d e D u rk h e im 'in resm i istatistik leri
kullanm b iim in e , in tih a r zerin d ek i top lu m sal
olm ay an etk ileri g zard e tm e sin e ve b t n in tih ar
trlerin i sn fla m a zerin d e ayak d irem esin e.
B u n u n la b irlik te, b u alm a b u g n de b ir klasik
olm ay s rd rm ek ted ir; D u rk h e im 'in tem el sav bu
gn d e ayaktadr: G r n rd e tm yle k iisel b ir
ed im o lan in tih a r so sy o lo jik b ir aklam ay
g erek tirm e k ted ir.
49
 S o s y a la jl N e d ir?

bireyi, kendi gndelik yaamlarnn malarn sosyolojinin geliimi bakmn

anlamdan yoksun olduu duygusuna dan nemli bulmaktadrlar.
itmektedir.
Kapitalizm ve snf mcadelesi
Durkheim'in en nl almalarn
dan birisi (kutuya baknz), intiharn Marx, tarihin deiik dnemleri
zmlenmesine yneliktir. ntihar, hakknda yazm olsa da, esas olarak
ar bir kiisel mutsuzluun sonucu modern zamanlardaki deime ze
olan, btnyle kiisel bir edim gibi rinde younlamtr. Ona gre, en
grnmektedir. Ne ki Durkheim, nemli deimeler, kapitalizmin
toplumsal etkenlerin intihar davran geliim iyle balantl olmutur.
zerinde temel bir etkide bulunduunu Kapitalizm, tarihteki teki gemi
ileri srmektedir anomi, bu etkilerden ekonomik sistemlerden kkten biim
birisidir. ntihar oranlar, yldan yla de ayrlan, geni bir tketici kitlesine
dzenli kalplar ortaya koymaktadr; bu satlan mal ve hizmetlerin retiminin
kalplar da sosyolojik olarak aklan- szkonusu olduu bir dzendir. Marx,
maldr. kapitalist giriimler ierisindeki iki ana
bileeni belirlemektedir. Bunlardan
KarlMarx birisi, sermayedir para, makineler ya da
hatta fabrikalar gibi, gelecekteki varlk
Kari Marx'n (1818-83) dnce
lar ortaya karmakta kullanlabilen ya
leri, Comte ve Durkheim'in dnce
da bunun iin yatrlabilen her trden
leriyle keskin bir kardk iindedir;
varlk. Sermaye birikimi, ikinci bileen
ancak tpk onlar gibi Marx da Sanayi
ile, cretli emek ile elele gitmektedir.
Devrimi srasnda toplumda ortaya
cretli emek, kendi yaamlarn srdr
kan deimeleri aklamaya alm
mek iin gerekli aralara sahip olmayan,
tr. Gen bir adamken, Marx'n siyasal
etkinlikleri onu Alman otoriteleriyle
atmaya yneltmi, ksa bir sre
Fransa'da kaldktan sonra srgnl,
Ingiltere'de srekli yerleime dnm
tr. Marx fabrikalarn ve sanayi
retiminin ve bunun yaratt eitsizlik
lerin artna tanklk etmitir. Marx'n
Avrupa emek hareketine olan ilgisi ve
sosyalist dnceleri, birbirlerinden
farkl konular kapsayan yazlarna
(f
yansmtr. Yazlarnn byk blm
nn ekonomik sorunlar zerine olma
sna karn her zaman ekonomik sorun
lar toplumsal kurumlara balamaya
altndan, Marx'n almalar
sosyolojik grler bakmndan olduka
zengindi; hala da yle. Marx' en
acmaszca eletirenler bile onun al Kari Marx (1818-1883)

50

sermaye sahiplerinin sunduu ileri
bulmak zorunda olan iiler toplamna
gndermede bulunmaktadr. Marx,
sermayeye sahip olanlarn ya da
kapitalistlerin, egemen bir snf
olutururlarken nfusun byk bl
mnn cretli iiler snfn ya da bir
ii snfn oluturduuna inanyordu.
Sanayileme yaygnlatka, eskiden
kendilerini toprakta alarak geindi
ren ok sayda kyl byyen kendere
getmi ve kentsel temele dayanan bir
sanayi iileri snfnn olumasna
yardmc olmutu. Bu ii snfna ayn
zamanda proleterva da denmektedir.
Marx'a gre kapitalizm znde,
snf ilikilerinin atma ile nitelendii
bir snf dzenidir. Sermaye sahipleri
ile iiler karlkl olarak birbirlerine
baml olsalar da -kapitalist emei,
iiler de creti gereksinir- bu bam
llk olduka dengesiz niteliktedir.
Snflar arasndaki iliki, iilerin kendi
emekleri zerinde pek az kontrol
olmas ya da hi olmamas ve ive
renlerin karlarnn iilerin emekleriyle
ortaya kardklar rnlere el koyarak
artrabilmeleri yznden, bir smr
ilikisidir. Marx ekonomik kaynaklar
zerindeki snf atmasnn, zamann
geiiyle daha da iddetleneceine
inanyordu.
Toplumsal deime: tarihin
materyalist yorumu
Marx'n bak as, tarihin mater
yalist yorumu dedii eye dayanr. Bu
gre gre, toplumsal deimenin ana
kayna insanlarn benimsedikleri
dnceler ya da inanlar deildir.
Bunun yerine, toplumsal deimenin
birincil nedeni ekonomik etkilerdir.
Snflar arasndaki atmalar, tarihsel
51
S o syo lo ji N e d ir?
geliimi gdlemektedir bu atmalar,
tarihin motorudur. Marx'n Komnist
Manifesto' nun (The Communist
Manifesto) giriindeki szleriyle,
hmine kadarki btn insanlk tarihi,
snf atmalarnn tarihidir (Marx ve
Engels 2001 [1848]). Marx ilgisinin
byk blmn kapitalizm ile modern
topluma yneltmi ise de, tarih boyunca
toplumlarn nasl gelitiklerini de
incelemitir. Marx'a gre toplum
dzenleri, ekonomilerindeki elikiler
yznden bir retim tarzndan tekine
bir gei yaparlar -kimi zaman yava
yava, kimi zaman da bir devrim
yoluyla. Marx, avc toplayclarn ilkel
komnist toplumlarndan balayarak
ilka kle sahiplii dzeni ve toprak
sahipleri ile serfler arasndaki ibl
mne dayanan feodal dzenden geen
tarihsel aamalarn ilerlemesinin tasla
n karmt. Tccarlar ile zenaatkar-
larn ortaya k, toprak sahibi soylu
larn yerini alacak ticari ya da kapitalist
bir snfn balangcn belirlemekteydi.
Bu tarih grne uygun olarak Marx,
tpk kapitalistlerin feodal dzeni
alaa etmek zere birlemeleri gibi
kapitalistlerin de alaa edileceini ve
yeni bir dzenin, yani komnizmin
kurulacan ileri srmekteydi.
Marx, kapitalist sistemi alaa ede
cek olan ve iinde snflarn bulunma
d -zengin ve yoksul arasnda byk
farkllklarn bulunmad- yeni bir
toplumu yaratacak olan bir ii devri-
minin kanlmazlna inanyordu.
Marx bununla, bireyler arasndaki
btn eitsizliklerin yok olacan
kastetmemiti. Bunun yerine, toplum
artk ekonomik ve siyasal gc
tekelinde tutan kk bir snf ile kendi
almalaryla yaratlan servetin kk
 S o syo lo ji N e d ir ?
bir blmnden yararlanan byk
kideler biiminde blnmeyecekti.
Ekonomik dzen, ortak mlkiyet altna
alnacak ve u anda bildiimizden daha
insanca bir toplum kurulacaktr. Marx
gelecein toplumunda, retimin
kapitalizmde olduundan daha gelimi
ve etkin olacana inanyordu.
Marx'n almalar yirminci yzyl
dnyas zerinde byk bir etkide
bulunmutur. Son yirmi yl ncesine
kadar dnya nfusunun te birinden
fazlas, Sovyetler Birlii ve Dou
Avrupa lkeleri gibi, hkmetlerinin
Marx'n dncelerinden esinlendikle
rini ileri srdkleri toplumlarda
yayordu.
M ax Weber
Marx gibi Max Weber'e del 864-
1920) yalnzca bir sosyolog denemez;
Weber'in ilgi ve alma alanlar, birok
konuyu kapsamaktayd. Akademik
M ax Weber (1864-1920)
yaamnn byk blmn geirdii
Almanya'da doan Weber, renme
merak yksek olan bir kiiydi. Yazlar,
ekonomi, hukuk, felsefe, karlatrmal
tarih ve sosyoloji konularn iermek
tedir. almalarnn byk blm de,
modern kapitalizmin gelimesiyle ve
modern toplumun daha nceki top
lumsal rgdenme biimlerinden hangi
bakmlardan farkl olduu ile ilgilen
mektedir. Bir dizi deneysel almayla,
Weber modern sanayi toplumlarnn
temel niteliklerinden bir blmn
ortaya koymu ve bugnn sosyologlar
iin de merkezi olmay srdren temel
sosyolojik tartmalar belirlemitir.
Zamannn dier dnrleri gibi
Weber de toplumsal deimenin
doasn ve nedenlerini anlamaya
almtr. Marx'tan etkilenmiti, ancak
ayn zamanda Marx'n kimi nemli
grlerini de gl bir biimde
eletirmekteydi. Tarihin materyalist
yorumunu reddetmi ve .snf savan.
Marx'n dndnden daha^ _az
nemli diye grmt. Weber'e gre,
ekonomik etkenler nemlidir, ne ki
dnce ve inanlar da toplumsal
deime zerinde ayn derecede
etkilidirler. Weber'in vlen ve oka
tartlan yapt, The Protestant Ethic
and the Spirit of Capitalism, 1976
(Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu)
dinsel deerlerin zellikle Pritenlie
dayananlar kapitalist bir bak asnn
yaratlmasnda temel neme sahipti.
Sosyolojinin ilk evrelerindeki teki
dnrlerin tersine Weber, sosyoloji
nin yaplar zerinde deil, toplumsal
eylemkr zerinde younlamas gerek
tiine inanyordu. nsan gdlenmesi
ve dncelerinin deimenin ardn
daki g olduunu ileri srmtr
52
 Soyolo|! N e d ir?

-dnceler, deerler ve inanlar ideal tiple kyaslanarak anlalabilmesi

dnmleri ortaya karma gcne
sahipti. Weber'e gre bireyler zgrce
eyleme ve gelecei biimlendirme
gcne sahipti. Durkheim ile Mant'n
inandklar gibi yaplarn bireylere dsal
ya da onlardan bamsz olduklarna
inanmyordu. Bunun yerine, toplumda
ki yaplar eylemlerin karmak bir
etkileimi tarafndan oluturulmak
tayd. Sosyolojinin devi, bu eylemlerin
gerisindeki anlamlar anlamakt.
yznden son derece yararldr. Bu
yolla, ideal tipler, sabit referans nokta
lan hizmeti grrler. 'deal' tip terimiyle
Weber'in kavramn kusursuz ya da
eriilmek istenen bir hedef olduunu
kastetmediine deinmek nemlidir.
Bunun yerine, Weber bununla, belirli
bir grngnn 'saf bir biimini
kastetmektedir. Weber ideal tipleri,
brokrasi biimleri ve piyasa ile ilgili
yazlarnda kullanmtr.

Weber'in en etkili olmu kimi Ussallama

yazlar, onun Bat toplumunun teki Weber'e gre modern toplumun
nemli uygarlklarla kyaslandndaki ortaya k, toplumsal eylem kalpla
kendine zgln zmlerken, rndaki nemli deiikliklerle elele
toplumsal eyleme olan ilgisini yanst gitmekteydi. Weber insanlarn hurafe,
maktadr. in, Hindistan ve Yakndou din, tre ve uzun sredir varolan al
dinlerini incelemi ve bu incelemele kanlklarna dayanan geleneksel inan
riyle din sosyolojisine byk katk lardan uzaklatklarna inanmaktayd.
yapmtr. Weber, in ve Hindistan'daki Bunun yerine bireyler giderek, etkinlik
nde gelen dinsel sistemler ile Batdaki ve gelecekteki sonular dikkate alan
dinsel sistemleri karlatrarak, aklc, arac hesaplamalara girimek
Hristiyan inanlarnn belirli ynlerinin teydiler. Sanayi toplumunda, duygulara
kapitalizmin ortaya kn byk ve ileri yalnzca kuaklar boyunca
lde etkiledii sonucuna varmtr. O, yaplyorlar diye yapmaya pek az yer
kapitalist bak asnn, Marx'n vard. Bilimin, modern teknolojinin ve
varsayd gibi yalnzca ekonomik brokrasinin geliimi Weber tara
deimelerle ortaya kmadn ileri fndan toplu bir biimde ussallama,
toplumsal ve ekonomik yaamn etkin
srmttr. Weber'e gre, kltrel
lik ilkelerine gre ve teknik bilgiye
dnceler ve deerler hem toplumun
dayanarak dzenlenmesi diye betim
hem de bizim bireysel eylemlerimizin
lenmekteydi. Eer geleneksel toplum
biimlenmesine yardmc olurlar.
larda insanlarn tutum ve deerlerini
Weber'in sosyolojik bak asnn byk lde din ve uzun sredir var
nemli bir bileeni, ideal tip dn olan treler belirliyorsa, modern top
cesiydi. deal tipler, dnyay anlamak lum, politikadan dine ya da ekonomik
iin kullanlabilen kavramsal ya da anali etkinlie varncaya yaamn giderek
tik modellerdir. Gerek bir dnyada, daha fazla alannn ussallamas ile
ideal tipler ender olarak varolurlar; eer ayrtedilmektedir.
varolurlarsa bunlarn ancak belirli Weber'e gre, Sanayi Devrimi ile
ynleri varolmaktadr. Bununla birlikte, kapitalizmin gelimesi, ussallama
bu varsaymsal kurmacalar, gerek ynndeki genel eilimini kantlaryd.
dnyadaki herhangi bir durumun bir Kapitalizme egemen olan ey, Marx'n

53
 S o s y o lo ji N e d ir?

inand gibi snf savam deil, bilim Ne var ki Weber, ussallamann

ile brokrasinin -byk lekli rgtler-
gelimesiydi (brokrasi zerine daha
fazla bilgi iin bkz. s. 685-689 ). Weber
Batnn bilimsel niteliini, onun en
nemli ayrtedici zelliklerinden birisi
diye gryordu. ok sayda insann
etkin bir biimde organize edilmesinin
tek yolu olan brokrasi, ekonomik ve
politik gelime ile bymektedir.
Weber, acl dnyann bilimsel dn
cesinin gemiten gelen duygusallk
glerini silip sprmesini betimlemek
iin, bynn bozulmas terimini kullan
maktayd.
sonular konusunda btnyle iyimser
deildi. O, toplum yaamnn her alann
dzenlemeye kalkarak insan ruhunu
yok edecek bir sistem diye acl
toplumdan korkuyordu. Weber zellik
le brokrasinin potansiyel olarak
boucu ve insanlktan karc etkileri ile
demokrasi konusundaki iermelerin
den rahatszd. Onsekizinci yzyl
Aydnlanma ann hedefi olan iler
lemeyi, serveti ve mutluluu, gelenek ve
hurafeyi bilim ve teknoloji yararna
terkederek artrma hedefi, kendi
tehlikelerini yaratmaktadr.

Unutulmu bir kurucu: Harriet M artineau

Com te, Durkheim , Marx ve Weber'in sosyolojideki kurucu
isimler olduuna hi kuku yoksa da, ayn dnemde,
katklarnn dikkate alnmas gereken teki nemli
dnrler de vard. Sosyoloji, pek ok akademik alan gibi,
almalar z itibariyle deerli olan her dnrn
hakknn teslim edilmesi idealine her zaman ulam
deildir. ok az sayda kadn ya da rksal aznkk yesine,
ondokuzuncu yzyl sonlan ile yirminci yzyl balarndaki
klasik dnemde meslekten sosyolog olma frsat
tannmt. Dahas, kalc nemdeki sosyolojik aratrma
yapma olana tannan bu az sayda insan da oklukla alan
ierisinde gzard edilmitir. Harriet Martineau gibi kiiler,
bugn sosyologlarn ilgilerini hakediyorlar.
daha nce gzden kanlm sorunlara sosyolojik gzle
bakan ilk kiidir. B ir keresinde yazd gibi, ocuk odas,
oturma odas ve mutfak hep insanlarn ahlak ve
tutumlarm anlam a)! salayacak kusursuz
okullardr(1962 [1837]). Son olarak, sosyologlarn
yalnzca gzlem yapmaktan daha fazlasn yapmalar, ayn
zamanda bir topluma vararl olacak biimde
davranmalar gerektiini ileri srmt. Sonu olarak,
Martineau hem kadn haklan, hem de klelerin
zgrlemelerinin etkin bir savunucusuydu.

Harriet Martineau (1802-1876), ilk kadn sosyolog

olarak adlandrlmtr, ancak Marx ve Weber gibi yalnzca
bir sosyolog olarak grlemez. Martineau, Britanya'da
domu, burada okumutur; saysz yaznn yansra elliden
fazla kitabn da yazandr. Martineau imdilerde, Comte'un
alandaki kurucu yapt Pozitif Felsefe'nin (Positive
Philosophy) evirisiyle Britanya'ya sosyolojiyi getiren kii i
olarak kabul edilmektedir (Rossi 1973). Ayrca, Martineau,
kitab Amerika'da Toplum (Society in Amerika) kitabnn
konusu olan, 1830'larda A.B.D.'ye yapt uzun yolculuklar
srasnda Amerikan toplumunun ilk elden sistematik
incelemesini de yapmtr. Martineau, bugnn
sosyologlar iin birka nedenle nemlidir. lk olarak,
Martineau, bir toplum incelenirken, temel politik, dinsel
ve toplumsal kurumlar da dahil olmak zere o toplumun
btn ynleri zerinde younlalmas gerektiini ileri
srmtr. kincisi o, bir toplumun zmlenmesinin
kadnlarn yaamnn bir anlayn da iermesi gerektii
zerinde ayak diremitir. ncs, Matrineau, evlilik,
ocuklar, evii yaam ile dinsel yaam ve rk ilikileri gibi
Harriet Martineau (1802-76)

54

M o d e r n k u ra m sa l y a k la m la r
lk sosyologlar iinde yaadklar
deien toplumlar anlaml klma
abalarnda birleiyordu. Ne ki onlar,
yalnzca dnemlerinin hzl olaylarn
bedmlemek ve yorumlamaktan daha
fazla eyler yapmak istiyordu. Daha da
nemlisi, toplumsal dnyann incelen
mesinde, genel olarak toplumun ileyii
ile toplumsal deimenin doasn
aklayabilecek yollar aratrmlard.
Yine de daha nce grdmz gibi,
Durkheim, Marx ve Weber, toplumsal
dnya zerine yapt kendi inceleme
lerinde ok farkl yaklamlar benim
semilerdir. rnein, Durkheim ile
Marx bireye dsal olan glerin gc
zerinde younlarlarken Weber kendi
k noktas olarak bireylerin d
dnyadaki yaratc edimde bulunabilme
yeteneklerini almaktayd. Marx
ekonomik sorunlarn nceliine iaret
ederken Weber nemli nitelikteki daha
geni etkenler dizisini dikkate almak
tayd. Yaklamdaki bu farkllklar,
sosyolojinin tarihi boyunca varln
srdrmtr. Hatta, sosyologlar
zmleme konusu zerinde anlama
ya vardklarnda bile, okluk bu zm
lemeyi farkl kuramsal bak alarndan
yola karak gerekletirmektedirler.
Aada incelenen daha yenilerdeki
kuramsal bak asnn ilevselcilik,
atma yaklam ve simgesel etkileim-
cilik srasyla Durkheim, Marx ve
Weber'le balantlar bulunmaktadr.
Bu kitap boyunca bu kuramsal yakla
mlar aklayan ve onlara dayanan
dnce ve savlarla karlaacaksnz.
4. B l m d e, sosyolojideki nem li
kuram sal yaklam lar daha ayrntl
ele alacak ve sosyolojik dncedeki
d a h a y en i k u ra m s a l g e li m e le ri
inceleyeceiz.
55
So syo lo |l N e d ir?
levselcilik
levselcilik, toplumun deiik
paralarnn istikrar ve dayanma
ortaya karmak zere birlikte
iledikleri karmak bir sistem olduu
grn benimsemektedir. Bu
yaklama gre, sosyoloji disiplini,
toplumun paralarnn birbirleriyle ve
bir btn olarak toplumla olan
ilikilerini incelemelidir. rnein, bir
toplumdaki dinsel inan ve geleneklerin
zmlemesini, bunlarn toplumdaki
teki kurumlarla nasl ilikili olduunu
gstererek yapabiliriz, nk bir
toplumun farkl paralar birbiriyle
yakn iliki ierisinde gelimektedir.
Bir toplumsal pratik ya da kuru
mun ilevinin incelenmesi, o pratik ya
da kurumun toplumun varlnn
srmesine yapt katknn zmlen
mesidir. Comte ve Durkheim da dahil
olmak zere ilevselciler, bir toplumun
ileyiini canl bir organizmann
ileyiiyle karlatrmak iin okluk bir
organik benzeim kullanmlardr.
levselciler toplumun paralarnn,
tpk insan bedeninin deiik parala
rnda olduu gibi, toplumun btn
iin yararl olacak biimde birlikte
altklarn ileri srmektedirler. Kalp
gibi bir beden organn incelemek iin,
o organn bedenin teki paralaryla
nasl ilikili olduunu gstermek
zorundayz. Kalp, bedenin her yanna
kan pompalayarak, organizmann
yaamnn srmesinde hayati bir rol
oynamaktadr. Benzer olarak, bir
toplumsal bileenin ilevini zmle
mek de, onun toplumun varlnn ve
salnn srmesinde yklendii grevi
anlamak demeye gelir.
levselcilik ahlaki oydamann
toplumdaki dzen ve istikrarn srd
rlmesindeki nemini vurgular.
 S o syo lo ji N e d ir ?
Ahlaki oydama, toplumdaki insanlann
ounluu aym deerleri paylatnda
varolur. levselciler dzen ile dengeyi
toplumun normal durumu olarak
grrler -bu toplumsal denge toplu
mun yeleri arasndaki ahlaki oyda
maya dayanr. rnein, Durkheim
dinin insanlarn temel toplumsal
deerlere balln glendirdiine, farkl versiyonlarn destekliyor ise,
bylece de toplumsal iyapkanln
korunmasna katkda bulunduuna
inanmaktayd.
1960'lara kadar, ilevselcilik sosyo
lojideki, zellikle A.B.D.'de, belki de en
nde gelen kuramsal gelenek idi. Her
ikisi de byk lde Durkheim'dan
esinlenen Talcott Parsons (1902-79) ile
Robert Merton (1910-2003), bu
yaklamn en nde gelen iki yesiydi.
Merton'un ilevselcilik biimi zellikle
etkili olmutur. Merton ak ilevler ile
rtk ilevler arasnda ayrm yapmt.
Ak ilevler, zgn bir toplumsal
etkinlik biimine katlanlar tarafndan
bilinen ve onlar tarafndan yerine
getirilmesi istenen ilevlerdir. rtk
ilevler, bu etkinliin katlmclarn
farknda olmadklar sonulardr. Bu
ayrm gsterebilmek iin, Merton
Arizona ve New Mexico'daki Hopi
Kabilesinin yamur dans rneini
kullanmtr. Hopiler bu trenin rn
leri iin gereken yamuru getireceine
inanmaktadrlar (ak ilev). Bu yzden
bu treni dzenleyip ona katlrlar.
Ancak Merton, Durkheim'in din kura
mn kullanarak, yamur dansnn ayn
zamanda Hopi toplumunun iyap-
kankn glendirme etkisine de sahip
olduunu ileri srmektedir (rtk
ilev).
Merton ayn zamanda, ilevler ile
ilevsizlikler arasnda da bir ayrm
yapmt. Toplumsal davrann ilevsiz
ynlerini aramak, toplum yaamnn
varolan dzene meydan okuyan
zelliklerine odaklanmak demeye gelir.
rnein, dini her zaman bir ileve sahip
dini toplumun iyapkanlna katla
salyor diye grmek yanltr. Eer iki
grup farkl dinleri ya da hatta ayn dinin
sonu, yaygn toplumsal ykm yaratabi
lecek olan bir toplumsal atma
olabilir. Bu yzden, savalar oklukla
Avrupa tarihindeki Protestanlar ile
Katolikler arasndaki mcadelelerden
grlebilecei gibi dinsel topluluklar
arasnda olmaktadr.
Son dnemlerde ilevselcilik, snr
lar aa ktka gzden dt. Merton
iin pek geerli olmasa da, pek ok
ilevselci dnr (Talcott Parsons
buna bir rnektir) blnme ve atma
yaratan etkenlerin aleyhine toplumsal
iyapkanlk yaratan etkenleri gerein
den fazla vurgulamlardr. stikrar ve
dzen zerindeki odaklanma, toplum
daki blnme ya da eitsizliklerin -snf,
rk ve toplumsal cinsiyet gibi etkenlere
dayanan- en aza indirilmesi anlamna
gelir. Ayn zamanda, toplum ierisinde
yaratc toplumsal eylemin rolne daha
az vurgu yaplmaktadr. Pek ok
eletirmene gre, ilevsel zmleme
toplumlara sahip olmadklar nitelikler
ykler grnmektedir. levselciler
genellikle, sanki toplumlarn gereksi
nimleri ve amalar, bu kavramlar
yalnzca tek tek insanlara uygulanabilir
olsalar bile varm gibi konuurlar.
atmac bak alan
levselciler gibi atma kuram
larn kullanan sosyologlar toplum
iindeki yaplar vurgularlar. Bu kuram
clar ayn zamanda toplumun nasl
ilediini aklayan kapsaml bir
56
 S o s y o lo ji N e d ir?

model de ortaya atarlar. Bununla dnrlerin yalnzca toplu-mun bir

birlikte, atma kuramclar ilevselci- ynn, toplum yaamnn uyum ile
liin oydama zerindeki vurgusunu anlamann varolduu yn-lerini
yadsrlar. Bunun yerine bu kuramclar dikkate aldklarn ileri srmekte-dir.
toplumdaki blnmeleri ne karrlar. Ayn derecede, hatta daha fazla nemli
Byle yaparken de g, eitsizlik ve olan alanlar ise, ama ile blnmenin
mcadele sorunlar zerinde younla ne kt alanlardr. Dahrendorf,
rlar. Bu kuramclar toplumu her birisi atmann esas olarak birey ve
kendi karlarn gzeten ayr gruplar g ru p larn sahip olduu farkl
dan olumu diye grrler. Farkl karlardan kaynaklandn sylemek
karlarn varl, ama potansiyelinin tedir. Marx kar farkllklarn esas
her zaman var olduu ve belirli olarak snflar asndan grmtr,
gruplarn tekilerden daha fazla yarar ancak Dahrendorf bunlar daha geni
salad anlamna gelir. atma olarak yetke ve g ile ilikilendir-
kuramclar toplumdaki baskn ve deza mektedir. Btn toplumlarda, yetkeyi
vantajl gruplar arasndaki gerilimleri elinde bulunduranlarla bundan byk
incelerler ve kontrol ilikilerinin nasl lde dlanm olanlar, yneticilerle
kurulduu ile nasl srdrldn ynetilenler arasnda bir blnme
anlamaya alrlar. vardr.
ama kuram ierisindeki etkili
Simgesel etkileimcilik
bir yaklam, almalar snf atma
sn vurgulayan Kari Marx'n adyla Amerikan felsefecisi G. H. Mead'in
anlan Marksizmdir. Marx'n nemli (1863-1931) almalar sosyolojik
dncelerinin ok sayda farkl yoru dnce zerinde, zellikle simgesel
mu olanakldr; bugn ok farkl kuram etkileimcilik diye anlan bir bak
sal konumlar benimseyen Marksist as yoluyla, nemli bir etkide bulun
dnce okullar da vardr. Btn bu mutur. Simgesel etkileimcilik dil ve
farkl biimleri iinde Marksizm, anlama ynelik ilgiden kaynaklan
yazarlarnn onu sosyolojik analiz ile maktadr. Mead, dilin bizim kendi ken
politik reformun bir kombinasyonu dinin bilincinde olan kendi bireysellii
olarak grmeleri bakmndan sosyoloji mizin farknda olan ve kendi kendimizi
deki teki geleneklerin ounluundan bakalarnn bizi grd gibi dardan
farkldr. Marksizmin bir kkten siyasal grme yeteneinde olan varlklar haline
deime program yarataca d gelmemizi saladn ileri srmektedir.
nlr. Bu sreteki anahtar bileen, simgedir.
Bununla birlikte, ama kuram Bir simge, bir baka eyi dile getiren bir
larnn hepsi Marksist bir bak as eydir. rnein, belirli nesnelere
benimsememektedir. Kimi atma gndermede bulunmak iin kullanlan
kuramclar da Weber'den etkilenmitir. szckler aslnda kastettiimiz eyi
Bu konuda iyi bir rnek, Alman temsil eden simgelerdir. Kak szc
sosyolog Ralf Dahrendorf (1929-)'tur. , orba imek iin kullandmz
imdi ark klasik olmu yap Sanayi mutfak aletini betimlemek iin kullan
Toplumunda Sm f ve Snf atmas'nz. dmz bir szcktr. Sze dayanma
(Class and Class Conflict in Industrial
yan beden hareketleri ya da iletiim
Society -1959), Dahrendorf, ilevselci

57
 Sosyoloji Nedir?

biimleri de simgelerdir. Birine el Commercialization o f Human Feeling

sallamak ya da kaba bir beden hareketi -1983) yaptdr. California niversite
yapmak simgesel bir deer tar. Mead sinde bir sosyoloji profesr olan
insanlarn birbirleriyle etkileimlerinde Hachschild, A.B.D'de, Atlanta'daki
paylalan simge ve anlaylara dayan- ' Delta Havayollar Hostes Eitim
dn ileri srmtr, insanlar zengin Merkezindeki eitim programlarn
bir simgesel evren iinde yaadkla gzlemi, bir dizi mlakat yrtmt.
rndan, insan bireyleri arasndaki Hochschild, uu grevlilerinin kendi
neredeyse btn etkileim, simgelerin duygularn ynetebilmenin - yansra
dei tokuunu iermektedir. teki becerileri renmelerini izlemiti.
Hochschild eitim programlanndaki
Simgesel etkileimcilik dikkatimizi
hocalardan biri olan bir pilotun yoru
kiiler arasndaki etkileimin ayrntsna
munu hatrlyor: imdi kzlar sizden,
ve bu ayrntnn tekilerin' syledikleri
oraya gitmenizi ve gerekten glmse
ya da yaptklarna anlam vermekte nasl
menizi istiyorum. Pilot, glmseme
kullanldna yneltmektedir. Simgesel
niz sizin en byk varlnzdr. Sizden
etkileimcilikten etkilenen sosyologlar
oraya gidip onu kullanmanz istiyorum.
okluk, gndelik yaam balamlar
Glmseyin. Gerekten glmseyin.
ierisindeki yz yze etkileimler ze
Glmse-menizi sunun.
rinde odaklanmaktadrlar. Bu sosyo
loglar bylesi etkileimlerin toplum ile Hochschild, gzlemleri ve mla-
kurumlann yaratmada oynadklan rol kadarna dayanarak Bat ekonomile
vurgularlar. Max Weber bu kuramsal rinin giderek daha fazla hizmet sunu
yaklam zerinde dolayl olarak nemli muna dayanr hale geldike, yaptmz
bir etkide bulunmutur nk, toplum almann duygusal biiminin daha
sal yaplarn snflar, partiler, stat fazla anlalmas gerektiini bulmutur.
gruplar ve dierleri gibi varolduklarn Hochschild'in uu grevlileri arasn
kabul etmi olsa da, Weber bu yaplarn daki tketici servisi eitimlerini
bireylerin toplumsal eylemleri yoluyla incelemesi, daha nce hizmetler sek
yaratldklarn dnmekteydi. trnde alan herkese tandk
gelebilir. Hochschild bu durumu, duy
Simgesel etkileimci bak as
gusal emek kamu iinde gzlenebilir
gndelik toplum yaam srasndaki
(ve kabul edilebilir) bir yz ve beden
eylemlerimizin doas hakknda pek
sunumu yaratabilmek iin kiinin kendi
ok gr salayabilir olsa da, daha geni
duygularn ynetebilmesini gerektiren
nitelikteki, toplumdaki g ve yap
emek eitimi diye adlandryor.
sorunlarn ve bunlarn bireysel eylemi
Hochschild'e gre, altnz irketler
nasl snrladn gzard ettikleri iin
yalnzca sizin fiziksel hareketlerinizi
eletirilmitir.
deil, duygularnz zerinde de sz
Simgesel etkileimciliin, toplumu- sahibidir. irketler siz alrken sizin
muzdaki g ve yap sorunlarn dikkate glmsemenizin de sahibidirler.
alan klasik bir rnei, Arli' Hochs-
child'in Ynetilen Kalp: insan Duygularnn
Ticariletirilmesi (The Managed Heart:

58
 Sosyoloji Nedir?

Hochschild'in aratrmas yaamn, larna katlmalar zorunlu klnmtr -

insanlarn ounun anladklarn Delta Havayollar hosteslerinin katl-,
dndkleri, ancak daha derin bir dklarndan ok da farkl olmayan
dzeyde anlalmas gereken bir ynne seanslara.
bir pencere amtr. Hochschild,
hizmet iilerinin kol iileri gibi S o s y o l o ji d e k u r a m s a l d n c e
kendilerinin almalar srasnda
Bu blmde imdiye kadar, sosyo
vazgetikleri zgl bir ynlerine kar
lojinin konusuna ynelik geni, btn
bir uzaklk hissettiklerini buldu.
cl ynelimlere gndermede bulunan
rnein, kol iisinin kolu, bir makina
kuramsal yaklamlarla ilgilendik.
parasym gibi, ancak arada srada onu
Bununla birlikte, yukarda tartlan
hareket ettiren kiinin bir parasym
kuramsal yaklamlar ile kuramlar
gibi hissedilmeye balanabilir. Ayn
arasnda bir ayrm yapabiliriz. Kuram
biimde hizmet iileri Hochschild'e sk
larn odaklar daha dardr ve belirli
sk glmsemelerinin zerlerinde
toplumsal koul ya da olay trlerini
durduunu ama onlarn olmadn
aklama giriimlerini temsil ederler.
sylemilerdir. Baka deyile, bu iiler,
Kuramlar genellikle aratrma srecinin
kendilerini kendi duygularna uzak
bir paras olarak oluturularlar ve
hissetmektedirler. Duygularn genellik
sonularnda da aratrma incele
le bizlerin derin ve kiisel bir paras ol
melerinin ynelmesi gereken sorunlara
duklar dnldnden, bu ilgintir.
ilikin nerilerde bulunurlar. Buna bir
Hochschild'in kitab simgesel rnek, bu blmn nceki ksmlarnda
etkileimciliin etkili bir uygulamasdr; deinilen Durkheim'in intihar kura
Ynetilen Kalp ilk kez basldktan sonra, mdr.
teki aratrmaclarn ou da kendi
Sosyologlarn inceledikleri ok
dncelerini onun dncelerine da
farkl aratrma alanlar ierisinde
yandrmlardr. Hochschild aratrma
saysz kuramlar gelitirilmitir. Kimi
sn dnyann en gelimi hizmet
zaman kuramlar olduka ak seik bir
ekonomilerinden birisi, A.B.D. iinde
biimde ortaya konur; hatta zaman
yrtm olsa da, onun bulgulan gn
zaman da matematiksel biimde dile
mzde pek ok topluma uygulanabilir.
getirilir -her ne kadar bu durum
Giderek daha fazla insann iyerinde
sosyolojiden ok, zellikle iktisat gibi
duygusal emee ynlendirildii
teki toplum bilimlerinde daha yaygn
hizmet ileri, dnyann her yerindeki
olsa da.
lkelerde genilemektedir. Grn-
land'daki Inuit'lerde olduu gibi, kamu Kimi kuramlar tekilere gre ok
iinde glmseme konusundaki gelene daha kapsaycdr. Sosyologlarn kendi
in Bat Avrupa ve A.B.D.'dekinden lerini ok geni kapsaml kuramsal
farkl olduu kimi kltrlerde, duygusal giriimlere yneltmesinin istenir ya da
emek konusundaki eitimin g bir i yararl olup olmad konusunda farkl
olduu ortaya kmtr. Bu lkelerde, grler bulunmaktadr. rnein
hizmet ilerinde alanlarn kimi Robert K. Merton (1957) gl bir
zaman zel glmseme eitim seans biimde, sosyologlarn ilgilerini orta

59
 Sosyoloji Nedir?
kap sam l ku ram lar dedii eye
younlatrmalar gerektiini ileri
srmektedir. Byk kuramsal izgeler
(rnein Marx'n yapt gibi) yarat
maya almak yerine daha alakgnll
kuramlar gelitirmekle ilgilenmeliyiz.
Orta kapsaml kuramlar, deneysel
aratrmayla dorudan snanabilecek
kadar zgl, ancak bir dizi farkl
grngy kapsayacak kadar da genel
niteliktedir. Buna bir rnek, greli
yoksunlama kuramdr. Bu kuram,
insanlarn kendi koullarn deerlen
dirme biimlerinin kendilerini karla
trdklar insanlara bal olduunu ileri
srmektedir. Dolaysyla, yoksunlama
duygusu, kiilerin yaadklar maddi
yoksulluk dzeyine dorudan uyma
maktadr. Yoksul ve herkesin az ok
benzer koullarda yaadklar bir
blgedeki kk bir evde yaayan bir
ailenin, ounluun yaad evlerin ok
daha byk ve teki insanlarn da daha
zengin olduu bir blgedeki benzer bir
evde yaayan bir aileye kyasla daha az
yoksunluk duygusu yaamas olasdr.
Bir kuramn kapsamnn ne kadar
geni olursa o kuramn deneysel olarak
snanabilmesinin o kadar g olaca
aslnda dorudur. Yine de, sosyoloji
deki kuramsal dncenin neden orta
kapsaml kuramlarla snrl olmas
gerektiine ilikin ak bir gereke
yoktur.
Sosyolojideki kuramlar ve zellikle
kuramsal yaklamlar deerlendirmek
zorlayc ve korkutucu bir itir. Kuram
sal tartmalar tanm gerei, daha
deneysel nitelikteki anlamazlklara
bakarak daha soyuttur. Sosyolojinin tek
bir kuramsal yaklamn egemenlii
altnda olmamas olgusu, disiplinin
zayflna bir iaret diye grnebilir
ancak durum byle deildir. Rakip
kuramsal yaklam ve kuramlarn
ekimesi sosyolojik giriimin canll
nn bir gstergesidir. Kuramsal
eitlilik, insanlar kendimizi incelerken
bizi dogmadan kurtarr. nsan davran
karmak ve ok ynldr ve tek bir
kuramsal bak asnn onun btn
ynlerini kapsayabilmesi de pek olas
deildir. Kuramsal dncedeki farkl
lk, aratrma srasnda kullanlabilecek
olan ve sosyolojinin ilerlemesinde
bylesine vazgeilmez olan imgelem
yeteneklerini canlandran zengin bir
dnce kayna salar.
zmleme dzeyleri:
Mikrososyoloji ve makrososyoloji
Bu blmde tarttmz farkl
kuramsal bak alar arasndaki nemli
bir ayrm, bu bak alarnn ynel
dikleri zmleme dzeyiyle ilikilidir.
Yz yze etkileim durumlarndaki
gndelik davarn incelenmesine
genellikle mikrososyoloji denir.
Makrososyoloji siyasal sistem ya da
ekonomik dzen gibi byk lekli
toplumsal dzenlerin zmlenme
sidir. Makrososyoloji, sanayilemenin
geliimi gibi uzun dnemli deiim
srelerinin zmlenmesini de ierir.
lk bakta, mikro-zmleme ile
makro-zmlemenin birbirinden ayr
olduu dnlebilir. Gerekte, bu ikisi
birbiriyle yakndan balantldr (Knorr
-Cetina ve Cicourel 1981; Giddens
1984).
Makro-zmleme gndelik yaa
mn kurumsal artalann anlayacaksak
vazgeilmezdir. nsanlarn gndelik
yaamlarndaki yaama biimleri,
ortaa dnemindeki gibi bir kltrn
gnlk eylem dngsn sanayilemi
60

bir kent ortamndaki yaam birbiriyle
karlatrldnda ak hale geldigi gibi,
daha geni kurumsal ereveden byk
lde etkilenmektedir. Modern
toplumlarda, srekli olarak yabanclarla
kar karya geliriz. Bu karlama
dolayl ve kiisel olmayan nitelikte
olabilir. Bununla birlikte bugn, dolayl
ya da elektronik ilikiler iine ne kadar
fazla girersek girelim, teki insanlarn
varl esastr. Bir tandmza bir birok bak asndan grebilmemizi
elektronik posta iletisi gndermeyi
seebileceimiz gibi, hafta sonunu bir
arkadala geirmek iin binlerce
kilometre umay da seebiliriz.
Mikro-incelemeler giderek byk
kurumsal kalplar aydnlatmak iin
gereklidir, yz yze etkileimin, byk
l ne olursa olsun btn toplumsal
rgdenme biimlerinin esas temeli
olduu aktr. Ticari bir irketi
incelediimizi varsayalm. Bu irketin
etkinlikleri hakknda pek ok eyi,
yalnzca yz yze davrana bakarak
anlayabiliriz. rnein, ynetim kurulu
odasndaki yneticilerin, deiik bro
larda alan insanlarn ya da fabrika
iinde alan iilerin etkileimlerini
zmleyebiliriz. Bu yolla btn
irketin bir resmini karamayz, nk
ticari ilemlerinin bir blm basl
malzemeler, mektuplar, telefon ve bilgi
sayarlar yoluyla gerekletirilmektedir.
Yine de bu rgtn nasl altna kalabilir ya da beklenmeyen istenmedik
ilikin anlaymza nemli bir katk
yapabiliriz.
Daha sonraki blmlerde, mikro-
balamlardaki etkileimin daha byk
toplumsal sreleri nasl etkilediine;
buna karlk makro-sistemlerin toplum
yaamnn daha snrl ortamlarn nasl
etkilediine ilikin daha fazla rnek
greceiz.
61
Sosyoloji Nedir?
Sosyoloji yaammzda bize
nasl yardmc olur?
Mills'in, yukarda (s.38'de) tart
lan sosyolojik imgelem kavramn
gelitirirken vurgulad gibi, sosyolo
jinin yaammz iin ortaya kard pek
ok pratik ierme szkonusudur. lk
olarak, sosyoloji kltrel farkllklar
hakknda, bizim toplumsal dnyay
salayan bir farkndalk salar.
oklukla, bakalarnn nasl yaadk
larn yeterli bir biimde anlarsak,
onlarn sorunlar hakknda daha iyi bir
anlaymz olabilir. nsanlar etkileyen,
ancak onlarn yaam biimleri hakknda
yeterli bilgiye dayanmayan pratik
politikalarn baar ans ok azdr.
rnein, Gney Londra'da arlkl
olarak Latin Amerikallardan oluan bir
toplulukla ilgilenen beyaz bir sosyal
alma uzman, Birleik Krallk'taki
deiik gruplarn yeleri arasndaki
farkllklara duyarl olmadnda, bu
topluluk yelerinin gvenini kazanama
yacaktr.
kinci olarak, sosyolojik aratrma
politika giriimlerinin sonularn
deerlendirmede pratik yarar salar.
Pratik bir reform program, bunu
tasarlayanlarn ulamak istedikleri
sonular salamada yalnca baansz
sonular yaratabilir. rnein, kinci
Dnya Savan izleyen yllarda, pekok
lkede kent merkezlerinde byk
sosyal konut bloklar yaplmtr. Bu
bloklar, geri kalm blgelerdeki dk
gelir gruplarna yksek bir yaam
standard salamak iin planlanmlard
ve yaknlarnda alveri merkezleri ile
dier hizmederin saland birimler
 S o s y o lo ji N e d i?
bulunmaktayd. Ne ki aratrmalar,
daha nce oturduklar konutlardan bu
byk ve yksek bloklara tananlarn
kendilerini yaltlm ve mutsuz
duyumsadklarn gstermiti. Yoksul
blgelerdeki byk bloklar ve evre
deki alveri merkezleri genellikle
yklm ve serserilik ile dier iddet
ieren sular iin yataklk yapmlardr.
nc olarak, baz bakmlardan
da en nemlisi, sosyoloji bizim kendi
kendimizi aydnlatabilmemizi kendi
mizi daha iyi anlayabilmemizi salar.
Neden byle davrandmz hakknda
daha ok ey bildike, kendi gelecei
mizi etkileme olanamz daha fazla
olacaktr. Sosyolojinin yalnzca, politi
kalar tasarlayanlara yani gl gruplara
yerinde kararlar vermede yardmc
olabileceini dnmemeliyiz. Gl
olanlarn izledikleri politikalarda daha
az gl ya da daha az ayrcalkl olan
larn karlarn kolladklar her zaman alabilir. Sosyoloji anlayna sahip
varsaylamaz. Kendilerini aydnlatm
olan gruplar genellikle sosyoloji
aratrmalarndan yararlanabilir ve
hkmet politikalarna etkin tepkiler
gelitirebilir ya da kendi politikalarn
biimlendirebilirler. Alkolik simsizler
gibi yelerine yardm amacyla olu
turulmu gruplar ve evre hareketi gibi
toplumsal hareketler, dorudan doru
ya pratik reformlar gerekletirmeye,
hem de dikkate alnr bir baaryla
gerekletirmeye alan toplumsal
gruplardr.
Son olarak, pek ok sosyologun,
meslekten kiiler olarak dorudan
pratik sorunlarla ilgilendikleri belirtil
melidir. Sosyoloji eitimi alm olanlar
sanayi danmanlar, kent planclar,
sosyal almaclar ve personel yne
ticilerini yansra pek ok baka ite de
acl kuramsal yaklam lar
Sim gesel etkileim cilik toplumsal etkileim iinde bireyler
arasndaki simgelerin deiimi zerinde durur. teki
kuramlarn tersine, simgesel etkileim, bir btn olarak
toplumun deil, bireyler arasndaki kk lekli etkileimleri
ne karr.
levselcilik bir btn olarak toplumu ele alr ve bir toplumsal
etkinliin topluma yapa katky ne karr. Ortaya koyduu
ilevselcilik biimi zellikle etkili olan M erton, toplumsal bir
etkinlie katlanlarn istedii ak ilevlerin, toplumsal bir
edimin istenmedik sonulan olan rtk ilevlerinden kimi
zaman daha az nemli olduunu vurgulamtr. M erton,
sosyolojik aklamann nemli bir blmnn toplumsal edim
ve kurumlann rtk ilevlerini aa karmak olduuna
inanyordu.
Pek ok ada toplum kuramcs bugn de Marx'tan
etkilenmekte ve a t m a c k uram lar ortaya atmaktadr. Snf
kavramn kullanarak eitsizliklerin incelenmesi, Marx'n
kuramnn temelinde yer alr.
Sosyolojinin kuramsal yaklamlar hakknda dnmenin bir
yolu, zm lem e dzeylerini dikkate almaktr. M ikrososyoloji
yz yze etkileim durumlarndaki gndelik davrann
incelenmesidir. M akrososyoloji byk lekli toplum
dzenlerinin zmlenmesidir. kisi birbirine yakndan
balantldr.
olmak hukuk, gazetecilik, i ve tp
konusunda kariyer yapmaya da yar
dmc olabilir.
Sosyolojiyle uramak ile toplum
sal vicdan uyarma arasnda genellikle
bir balant vardr. Sosyologlarn
kendileri reform programlar ya da
toplumsal deimeyi etkin bir biimde
savunmal ve ba ekmeli midirler?
Kimileri sosyolojinin kendi entelektel
bamszln, ancak sosyologlar ahlaki
ve siyasal anlamazlklara ynelik olarak
soukkanl ve tarafsz olduk-larnda
koruyabileceini ileri srmek-tedir.
Yine de, yrtlen tartmalardan
kendilerini uzak tutan aratrmaclar
acaba sosyolojik sorunlar incelerken
tekilerden daha m tarafszdr?
Sosyolojik bakmdan incelmi olan hi
kimse, bugn dnyada varolan eitsiz-
6 2
 S o syo lo ji N e d ir?

liklerin farknda olmazlk edemez. sosyolojinin temel ilgi alandr. Ne ki

Sosyologlarn siyasal sorunlarda taraf sosyologlar ayn zamanda toplumsal
tutmamalar tuhaf olurdu; onlar byle etkileimin ve genel olarak insan top-
yaparken kendi uzmanlklarna dayan lumlarnn doas hakkndaki daha
maktan alkoymak da mantksz olurdu. geni bir dizi sorunla da ilgilenmek
tedir.
Bu blmde sosyolojinin, dnyaya
ilikin kendi kiisel bak amz Sosyoloji yalnzca soyut bir ente
oklukla bir kenara brakp hem bizim lektel alan deildir; insanlarn yaam
hem de teki insanlarn yaamlarn lar zerine pratik iermeleri de bulu
biimlendiren etkilere daha dikkatli nur. Bir sosyolog olmay renmek
bakmamz salayan bir disiplin skc bir akademik giriim olmamaldr.
olduunu grdk. Sosyoloji modern Bunun byle olmayacandan emin
toplumlarn geliimi ile ayr bir olmann en iyi yolu, disipline yaratc bir
entelektel ura olarak ortaya km biimde yaklamak ve sosyolojik d
tr; bu tr toplumlarn incelenmesi de ncelerin ve bulgularn kendi yaam
nzla ilikisini kurmaktr.

z et
S o s y o lo ji in san to p lu m larn n sistem atik b ir b i im d e , m o d e m ,
sanayilem i d zen leri zellik le vurgulayarak in celen m esid ir.
S o s y o lo ji p ratii, yaratc b ir b iim d e d n eb ilm ey i v e k iin in
ken disin i to p lu m yaam h akkndaki devraln m
d n celerd en ayr tu tm asn g erek tirir.
S o s y o lo ji g e m i iki ya da yzyl b o y u n ca insan
to p lu m la n n d a o rtay a kan kapsam l d e im eleri an lam a
a b as so n u cu d o m u tu r. S zk o n u su d e im eler yaln zca
byk lek li d e im eler d e illerd ir; b u n la r ayn zam an d a
in san lan n yaam larnn en z e l v e kiisel zellik lerin d e d e
g erek le e n d e im eleri d e ierirler.
S o sy o lo jin in klasik kurucular arasnda aadaki d rd
z ellik le nem lid ir: A u gu ste C o m te , K a ri M a rx , E m ile
D u rk h e im v e M ax W eber. O n d o k u z u n c u yzyl o rta la n n d a
yazan C o m te v e M a rx , so sy o lo jin in kim i tem el kon ularn
b e lirle m ile r ve b u k on u lar daha son ra D u rk h e im v e W eb er
tarafn d an gelitirilm itir. B u k on u lar s o sy o lo jin in d o as ile
to p lu m sal d n yan n a cllam asn n getirdii d e im elerin
etkilerini d ik k ate alm aktadr.
S o s y o lo jid e b ir dzi farkl ku ram sal yaklam bu lu n m ak tad r.
K u ram sal ayrlklarn doa bilim lerin d e bile z m len m e si
z o rd u r; s o sy o lo jid e d e kendi davranm z in ce le m e k on usu
yapm aktan kaynaklanan k a rm a k so ru n la r yznd en z el
z o rlu k larla kar karyayz.
So sy o lo jid ek i te m e l kuram sal yaklam lar, ilev selcilik ,
a tm a c b a k alar ile sim g esel etkilem ciliktir. B u bak
alarn n arasn d a, k on u n u n ik in c i D n y a Sava son ra s
d n e m d e g sterd i i g eliim i b y k l d e etkileyen kim i
tem el fa rk llk lar bulunm aktadr.
S o s y o lo ji, n e m li pratik ie rm ele ri o lan b ir konudur,
T o p lu m sa l eletiri ve p ratik toplum sal re fo r m a eid i
yollardan katk d a bulunur. B a la n g o la ra k , v erilm i b ir
to p lu m durum lar k m esin in dah a iyi anlalm as g en ellik le
bize bu d u ru m lar dah a iyi d e n e tle m e an s verir. Ayn
za m a n d a , so sy o lo ji b iz im kltrel duyarlklanm z
a r rm a n n , farkl kltrel d e erlerin varlnn bilin cin d e
o lan p o litikalar be lirle m e n in bir aracn salar. Pratik ad an ,
belirli p o litik a p ro g ra m la rn n b e n im se n m esin in son u larn
in celeyebiliriz. S o n o larak da, belki d e en n e m lisi, so sy o lo ji,
g ru p la n n ve b irey lerin kendi yaam koullarn d e itirm e
frsatlarn artrarak kendi kendilerini aydnlatm a olan a
salar.

n t e r n e t B a la n t la r
Bu kitap hakknda daha fazla bilgi ve destek iin: Sosyoloji iin Sosyal Bilimler Bilgi Girii iin:
http://www.polity.co.uk/giddens5/ http://www.sosig.ac.uk/sociology/
Polity yaynlarndan yeni sosyoloji kitaplar iin: Britanya Sosyoloji Dernei iin:
http://www.polity.co.uk/sociology/ http://www.britsoc.co.uk/

63
indekiler

Toplum trleri
Kaybolan dnya: Modernlik ncesi
toplumlar ve kaderleri
Modern dnya: Sanayi toplumlar
Kresel gelime
Toplumsal deime
Toplumsal deime zerindeki etkiler
Modern dnemde deime
Kreselleme
Kresellemeye katkda bulunan etkenler
Kreselleme tartmas
Kresellemenin etkileri
Sonu: Kresel bir ynetim gereksinimi
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlan
 ortaya kt zaman da 11:57 olurdu.
Modern toplumlarn geliimi ancak 11 'i
59 dakika 30 saniye geerken
balayacakt! Yine de bu insan gnnn
son 30 saniyesinde, belki de o ana kadar
geen btn zaman ierisinde gerekle
en kadar deime gereklemitir.
Modern dnemde de deimenin
hz, eer teknolojik geliim oranlarna
bakarsak ortaya kar. ktisat tarihisi
David Landes'in gzledii gibi,
nsanlar yaklak yarm milyon
M o d e r n te k n o lo ji y aln zca d aha o k ve
yldan beri dnya zerinde varlar. Sabit
d ah a ab u k r e tm e z ; dnn zenaat
yerleimlerin gerekli temeli olan tarm, y n tem leriy le h i b ir ekild e retilem e-
yalnzca oniki bin yanda. Uygarlklar y ecek o la n n e sn e le ri d e ortay a karr.
yaklak alt bin yl ncesinden daha Y erlilerin k ulland e n iyi el k r h ib ir
zam an , e irm e k atrn n retti i iplik
fazlasna gitmez. Eer insan varoluu
kadar gzel ve p r z s z o la m a z ;
nun btnne 24 saatlik bir gn diye o n se k iz in ci yzyl H ristiy an l n n b t n
baksaydk, tarmn ortaya kt zaman d k m h a n eleri, m o d e rn b ir elik fa b rik a
leden sonra 11:56, uygarlklarn sn n retti i g ib i b y k , d zg n ve

66
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a

b ir rn e k elik lev h alar re te m e z . En lenmesine dnyoruz. Gnmzde,

n e m lisi, m o d e rn te k n o lo ji, sanayi n c e si pekou birlikte kentsel alanlarda
d nem d e d n lm esi o k zor olan
yaayan milyonlu saylarda kiiyi ieren
eyleri y aratm t: k am era, m o to rlu arab a,
u ak , rad y od an yksek hzl bilgisayara
toplumlara alknz. Ne ki, insanlk
kad ar b t n b ir ele k tro n ik aled er dizisi, tarihinin byk bir blmnde dnya
n k le e r e n e r ji sa n tra li ve n e re d e y se imdi olduundan daha az younlukta
so n su z a kadar g id en bak alar... so n u , nfusa sahipti; nfusun ounluunun
retim d zeyind e d evasa b ir a rttr; tek
kentli olduu toplumlar ancak gemi
b an a b u bile in sa n n yaam b iim in i,
a tein k efin d e n b u yana, h e r eyd en o k
teki birka yzyl ierisinde varolmu
d eitirm itir. 1 7 5 0 'd e In g ilte re d e yaayan lardr. Modern sanayilemeden nce
b i r i s i, m addi n e s n e le r b a k m n d a n varolan toplum trlerini anlayabilmek
S e z a r'n lejy o n erlerin e, kend i to ru n la rn iin, sosyolojik dgcnn tarihsel
d an d aha yaknd. (L an d es 1 9 6 9 )
boyutunu kullanmalyz.
Modern dnyay niteleyen yaam
biimleri ile toplumsal kurumlar en
yakn gemitekilere oranla bile kkten Toplum trleri
derecede farkldr. Yalnzca iki ya da
yzyllk bir dnem ierisinde -insanlk Kaybolan dnya: M od ernlik
tarihi ierisinde ok kk bir zaman ncesi toplumlar ve kaderleri
dilimi- insann toplum yaam binlerce Avrupa'nn byk keifler anda
yldan beri yaadklar toplumsal dzen gnderilen kaifler, tccarlar ve misyo
tiplerinden koparlmt. nerler ok sayda farkl insanla karla
Bizden nceki herhangi bir kuak tlar. Antropolog Marvin Harris'in kita
tan ok daha fazla belirsiz bir gelecekle b Yamyalar ve Krallar (Cannibals and
kar karyayz. Kukusuz, daha nceki Kings) kitabnda yazd gibi...
kuaklarn yaam koullar her zaman B u n la r , A v u s tr a ly a , A r k tik a , G ney
gvensizdi: insanlar doal afederin, A m e rik a'n n g n ey ucu ile A frik a g ib i kim i
b lg e le rd e h ala A v ru p an n u zu n s red ir
salgnlar ve kdn karsnda gsz
un u ttu u ta d evri atalar g ib i yaayan, o k
durumdaydlar. Ne ki, bugn sanayile
g en i to p ra k p aralar b o y u n ca dalm ,
mi lkelerde byk lde salgn ile s rekli h a re k e t h alin d e o la n , b t n yle
ktlktan uzak olsak da, imdi kendi hayvanlar avlayan ya da y aban bitk ilerin i
kendimizin serbest brakt toplumsal top lay an y irm i ya da o tu z kiilik g ru p lar
b u ld u la r. Bu a v c - to p la y c la r en d er
glerle baetmek zorundayz.
b u lu n an ve soyu t k en m e teh lik esi altnd a
Bu blmde daha sonra, yukarda o la n b ir t r n yeleri g ib i g r n y orlard .
B a k a b lg e le rd e -K u z e y A m e rik a 'n n
anahadar verilen devasa toplumsal
d ou su nd aki o r m a n la rd a , G ney
dnmlere ilikin olarak sunulan
A m e rik a o rm a n la rn d a v e D o u A sy a'd a-
kimi gerekeleri tartacak ve bugn az o k s rekli ky lerd e y erleik o lan ,
gereklemekte olan en byk toplum tarm a d ayan an ve belk i b ir ya da iki byk
sal deimelerden biri, yani kreselle to p lu lu k y ap sn d an o lu an , d aha youn
n fu sa sah ip to p lu lu k lar b u ld u lar; n e ki
me etrafndaki tartmalara giri
b u n la r n s ila h ve a le tle r i de ta rih
yapacaz. Ama nce, gemite
n c e sin d e n kalm ayd. ... B a k a yerlerd e,
varolmu olan, gnmzde de hala k u ku su z, k a ifle r b t n y le g elim i,
bulunabilen toplum trlerinin zm d e sp o d a r ve y n e tici sn flarn b ata

67
 Kreselleme v e Deien Dnya

o ld u u ve h a z r o r d u la r ta ra fn d a n Bu hi bitmez grnen eitlilik

k o ru n a n d ev letler v e im p arato rlu k larla
teki modernlik ncesi toplumlar
karlatlar. M a r c o P o lo la n v e C o lu m -
b u sla n o k y an u slar ve lle r b o y u n ca
aslnda, Harris'in betimlemesinde
d o la t r a n ilk e ld e hep bu byk deinilen ana balk altnda
i m p a r a to r lu k la r ve o n la r n k e n tle r i, toplanabilir: avc ve toplayclar (Harris
an tlar, saraylar, tap n ak lar v e h zin eleri onlara avclar-toplayanlar demek
olm u tu r. in vard -d nyadaki en byk
tedir); daha byk tarm ya da kr
im p a ra to rlu k o la n , y n e ticile rin in uygar
d n y an n aydnlnn te sin d e n g elen
toplumlar (tarm yaplan ya da
za y f k rallk larn iste k ile rin i k rm z evcilletirilmi hayvan beslenen); ve
su ratl b a rb a rla r diye aalad klar, g en i, sanayilememi uygarlklar ya da
in ce lm i b ir lke. V e H in d ista n vard - geleneksel devletler. imdi bu toplum-
in e k lere tap n lan v e y aam n e it o lm ay an
larn temel niteliklerine bakacaz (2.1.
y k lerin in h e r b ir ru h zerin e g e m i te k i
y en id en d o u u n a g r e yk lend i i b ir
Tabloya baknz).
lke. V e A m e rik a n k zld erililerin in , kendi
k en d ilerin e y eten b ir dnya o la n , h e r b irisi
ilk toplumlar: Avc ve toplayclar
k en d i san at v e d in in e sahip o la n d ev let ve Bu gezegendeki insan varoluu
im p a ra to rlu k lar vard : b y k ta kaleleri,
nun, kk bir blm hari geri
a sm a k p r leri, fazla alan tahl silolar
v e d e v le t k o n tro l n d e k i e k o n o m iy e sahip
kalannda, insanlar, avc ve toplayc
o la n n k a la r; in san kalbiyle b e s le n e n kana toplumlarda yaamlardr. Avc ve
su sam ta n n lar o la n v e d u rm ak szn taze toplayclar yaamlarn, avclk,
k u rb a n arayan A z tek ler. (H arris 1 9 7 8 ). balklk ve doada bulunan yenebilir

Tarih ncesi maara resimleri bize erken avc-toplayclarn yaamlarndan bireyler sunar.

68
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a

2 .1. Tablo Modernlik ncesi insan toplumu trleri

Varolu Sresi zellikler

Avc ve toplayc O.D..* 50 0 0 0 den gnmze, Yaamlarn avclk, balklk ve yenebilir

toplumlar (imdi artk tamamen yokolmann bitkilerin toplanmasyla srdren az sayda
eiindedirler). insandan oluurlar.

Eitsizlik ok azdr.

Rtbe farkllklar ya ve cinsiyetle snrldr.

Tarm toplumlar O.D.. 12 000den gnmze. Kentler ya da kasabalarn olmad, kk kr

Bugn artk byk blm, daha topluluklarna dayanr,
byk politik varlklarn parasdrlar ve
ayrdedici zelliklerini de artk Yaamlarn, okluk avclk ve toplayclkla
yitirmektedirler. desteklenen tarm yoluyla srdrrler.

Avc ve topluluklara kyasla daha gl

eitsizlikler bulunur.

efler tarafndan ynetilirler.

Kr toplumlar O.D.. 12 000'den gnmze. Maddi varolular iin evcilletirilmi hayvanlarn

Bugn artk byk blm, daha yetitirilmesine bamldrlar.
byk devletlerin paralardrlar;
geleneksel yaam biimleri Saylar birka yz insandan binlere kadar
anmaktadr. deiir.

Ak eitsizliklerle nitelenirler.

efler ya da savas krallar tarafndan ynetilir.

Geleneksel O.D.. 6000den 19. Yzyla kadar. Kimisi birka milyon nfusa sahip olacak kadar
toplumlar ya da Btn geleneksel uygarlklar ortadan (daha byk sanayi toplumlarna kyasla kk
uygarlklar kalkmlardr. olsalar da) ok byktrler.

Ticaret ve tarm d retimin younlat kimi

kentler bulunur.

Byk lde tarma dayanrlar.

Farkl snflar arasnda nemli eitsizlikler bulunur

Bir kral ya da imparatorun banda bulunduu

ayr bir hkmet aygt bulunur.

* Artk pek ok tarihi, M . . ile M.S. yerine O.D. (Ortak Dnemden nce) ve O.D.S.
(Ortak Dnemden Sonra) terimlerini kullanyor.

69
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a

bitkilerin toplanmasyla kazanrlar. Bu Avc ve toplayclar yalnzca,

kltrler, Afrika ve Brezilya ile Yeni yaamlar artk bizim iin bir nem
Gine'nin az saydaki kra keleri gibi tamayan ilkel insanlar deildir.
dnyann kimi blgelerinde varolmay Onlarn kltrlerini incelemek bize,
srdrmektedirler. Bununla birlikte, bizim kimi kurumlarmzn insan
avc ve toplayc kltrlerin ounluu, yaamnn doal zellikleri olmaktan
Bat kltrnn (Avrupa, A.B.D. ve ok uzak olduunu daha ak grme
Avustralya ile Yeni Zelanda kltrleri) olana verir. Kukusuz, avc ve
yaylmasyla yok edilmiler ya da toplayclarn yaad koullar idealize
yutulmulardr; kalanlarn da daha fazla etmemeliyiz; ancak savan yokluu,
varlklarn srdrmeleri olas grn temel servet ve g eitsizliklerinin
memektedir. u anda, dnya nfusunun olmay ve rekabet yerine ibirliine
eyrek milyondan daha az bir blm, verilen nem hep bize, modern sanayi
-dnya nfusunun yalnzca yzde
0,001 'i- avclk ve toplayckla gein
mektedir (2.1. ekile baknz).
Daha byk toplumlarla zellikle
ngiltere ya da Amerika Birleik
Devletleri gibi modern toplumlarla
karlatrldklarnda, avc ve toplayc
gruplarn byk blmnde pek az
eitsizlie rastlanmaktadr. Avc ve
toplayclar, temel gereksinimlerini
karlamak iin kullanlanlarn tesinde
maddi servet biriktirmekle ok az
ilgilenirler. Bunlarn ana uralar,
normal olarak dinsel deerler ile tren
ve ayin etkinlikleridir. Gereksindikleri
maddi mallar, av silahlar, kazma ve
inaat aletleri, tuzaklar ve piirme
alederi ile kstldr. Dolaysyla, toplu
mun yeleri arasnda, sahip olunan
maddi varlklarn says ve eidi
bakmndan pek az fark bulunur -zen-
gin ile yoksul ayrm szkonusu deildir.
Konum ve rtbe farkllklar ya ve
cinsiyetle snrlanma eilimindedir;
erkekler hemen her zaman avc iken
kadnlar yabani tahllar toplar, bunlar
piirirler ve ocuk yetitirirler. Ne ki,
kadnlarla erkekler arasndaki bu
iblm son derece nemlidir:
Botsvvana'daki San bushmen gibi pek az sayda avc
erkekler kamusal ve trensel konumlar toplayc topluma bugn de rastlanabilir.
egemenlikleri altnda tutarlar.

70
 K C re s e lle m e v e D e i e n D C nya

Dnya nfusu: 10 milyon.

Avc ve toplayclarn oran: 100.
O.D.. 10.000

Dnya nfusu: 350 milyon.

Avc ve toplayclarn oran: 1,0. O.D.S. 1500

Dnya nfusu: 6 milyar.

Avc ve toplayclarn oran: 0.001. [

? - p

7 a ?a
T s
J \ _y \_s

2 . 1 . ekil A vc v e toplayc toplum larn gerilem esi

Kaynak: R. B. Lee ve I. De Vore (1968).

71
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a

uygarl tarafndan yaratlan dnyann

ille de ilerleme ile eidenmemesi
gerektiini retici bir biimde
anmsatmaktadr.

K r ve tarm toplumlar
Yaklak yirmi bin yl nce, kimi
avc ve toplayc gruplar yasamlarn
srdrebilmek iin evcilletirilmi
hayvanlar yetitirmeye ve belli toprak
paralarn ekmeye baladlar. Kr
toplumlar. esas oiarak-evG hayvan
lara dayanrlarken tarm toplumlar
tahl yetitiren (tarm vapan) toplum-
lardr. Pek ok toplumda, krsal ve
tarmsal ekonomilerin bir karm
grlr.
Kr toplumlar, yaadklar evreye
bal olarak, sr, koyun, kei, deve ya
da at yetitirirler. Modern dnyada,
zellikle Afrika, Ortadou ve Orta
Tanzanya'daki bu Masai savalar, bugn dnyada kalan
Asya'daki blgelerde younlaan pek ok az saydaki krda yaayanlardan bir kadr.
ok kr toplumu bugn de varln w m r w n m ir a s 'ir ummmn w c - y p " w

srdrmektedir. Bu toplumlar genellik bahelerde, genel olarak adlandrld

le sk ayrlk, l ya da dalk blgelerde
bulunurlar. Bu tr blgeler verimli
tarm iin deilse de, deiik trden
hayvanlar yetitirmeye elverili olabilir.
Kr toplumlar genellikle mevsim
deiikliklerine gre farkl alanlar
arasnda g ederler. Kr toplumlarn-
daki insanlarn yaam biimleri maddi
bakmlardan avc ve toplayclara kyasla
daha karmak olmakla birlikte, bu
insanlar olaan olarak, g etme
alkanlklarndan tr, ok fazla
maddi varlk biriktirmezler.
Bir noktada, avc ve toplayc
gruplar, yabanl doada yetienleri
toplamak yerine kendi tahllarn
yetitirmeye balamtr. Bu uygulama
ilk gez, basit apalar ya da kazma aletleri
kullanm ile ekilip biilen kk
gibi, bahecilik biiminde ortaya
kt. Krsallk gibi bahecilik de avc ve
toplayclkla elde edilebilecek olandan
daha fazla yiyecek arzn garanti etmi,
bu yzden de daha byk topluluklar
destekleyebilmitir. Yaamlarn bah
vanlkla srdren insanlar, getme-
dikleri iin hem avc ve toplayc
topluluklarda, hem de kr toplumlarn-
da yaayanlardan daha fazla maddi
varlk biriktirebilirler. Dnyadaki kimi
insanlar bugn de esas olarak yaam
larn bahecicilik yoluyla kazanmak
tadr (2.2. Tabloya baknz).
Sanayilememi uygarlklar ya da
gelenekseldevletler
Yaklak O.D. 6000'den bala
yarak, kimi bakmlardan daha nce

7Z

2.2. Tablo Kimi tarm topluluklar bugn de vardr
lke
Rvvanda
Uganda
Nepal
Etiyopya
Banglade
Sanayilem i lk eler farkldr
Japonya
Avustralya
Almanya
Kanada
A.B.D.
Birleik Krallk
K a yn a k : C IA W o rld F a c tb o o k (2 0 0 4 ).
varolan toplum trlerine kart
zellikleri belirgin olan daha byk
toplumlarn ortaya ktklarna ilikin
kantlar bulunmaktadr (2.2. ekile
baknz). Bu toplumlar, kentlerin ortaya
kna dayanmaktaydlar; olduka ngiltere'den Ortadounun telerine
belirgin servet ve g eitsizllikleri
sergilemekteydiler ve krallarn ya da
imparatorlarn ynedmi altndaydlar.
Yaznn kullanm ile bilim ve sanatta
gelimelerin szkonusu olmas,
bunlarn okluk uygarlklar olarak
adlandrlmalarna yol amaktadr.
lk uygarlklar, Ortadou'da, genel
likle verimli nehir alanlarnda ortaya
kmlardr. in mparatorluu, im
diki Hindistan ve Pakistan'da da gl
devlederin bulunduu yaklak O.D..
2000 yllarnda ortaya kmt. Meksika
ve Ladn Amerika'da, Meksika'daki
Aztekler. Yucatan yarmadasndaki
Mayalar ve Peru'daki nkalar gibi byk
uygarlklar varolmulardr.
Geleneksel devlederin pek ou
ayn zamanda imparatorluklar biimin
dedirler; byklklerine, fetihler ve
baka insanlar ynetimleri altna alarak
73
Kreselleme ve Deien Dnya
Tarmda alan nfusun oran
90
82
81
80
63
5
5
2.8
3
0.7
1
ularlar (Kautsky 1982). Bu, rnein,
gelneksel in ve Roma mparator
luklar iin geerlidir. Roma mparator
luu en parlak zamanlarnda, O.D.
birinci yzylda, kuzeybat Avrupa'da
uzanmaktayd. kibin yldan fazla,
yirminci yzyln eiine kadar srm
olan in mparatorluu, artk modern
in'in yer ald dou Asya'nn ok
byk bir blmn kaplamaktayd.
Modern dnya: Sanayi
toplumlar
ki yzyl ncesine kadar tarihin
btnnde egemen olan toplum
trlerini ortadan kaldracak ne
olmutur? Bu sorunun yant, tek
szckle^sanayilemedir -1. Blmde
szn ettiimiz bir terim. Sanayileme,
cansz g kaynaklarnn (buhar ya da
elektrik gibi) kullanmna dayanan
makinalam retimin ortaya kna
gndermede bulunmaktadr. Sanayi
toplumlar (kimi zaman modern ya
da gelimi toplumlar olarak da
adlandrlrlar), daha nceki btn
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
2.2. ekil Antik dnyadaki uygarlklar
toplumsal dzen trlerinden son derece
farkldrlar ve bunlarn ortaya klar,
kklerinin bulunduu Avrupa'nn ok
tesine uzanan sonular dourmutur.
Geleneksel uygarlklarn en geli
milerinde bile, insanlarn byk
blm toprak zerinde alrlard.
Teknolojik gelimenin grece dk
dzeyi, kk bir aznlk dnda
insanlarn tarmsal retimin gerektirdii
gndelik ilerden kurtulmalarna olanak
tanmyordu. Buna karn, bugnk
sanayi toplumlarnn temel bir zellii,
alan nfusun byk blmnn
tarm yerine fabrikalar, ofisler ya da
dkkanlarda alyor olmalardr (2.2.
Tabloya baknz). nsanlarn yzde
90'dan fazlas, varolan ilerin byk
blmmn yer ald ve yeni i
olanaklarnn yaratld kasaba ve
kentlerde yaamaktadr. En byk
kentler, geleneksel uygarlklarda
bulunan kentsel yerleimlerden ok
daha byktr. Kentlerde, toplum
yaam nceye bakarak daha kiisellik
ddr ve ortaklaa nitelii ar basar;
pek ok gndelik karlama, tand
mz insanlar yerine yabanclarla gerek
leir. Byk irkeder ya da hkmet
kurumlan gibi byk lekli rgder,
hemen herkesin yaamlarn etkiler hale
gelmitir.
Yeni kresel dzende kentlerin rol,
21. Blmde, s. 973'deki ehirler ve
K resellem e ksm nda tartl
maktadr.
Modern toplumlarn bir baka
zellii, geleneksel devletlere bakarak
daha gelimi ve youn olan siyasal
dzenleridir. Geleneksel uygarlklarda,
siyasal yetkelerin (monarklar ve
imparatorlar), kendilerine olduka
yeterli olan kylerde yaayan tebalarnn
byk blmnn yaamlar zerindeki
dorudan etkileri ok azd. Sanave-
meyle birlikte, ramar i_k_ ve iletiim
74

ok daha hzl hale geldiinden dahs
btnlemi bir ulusal topluluk
ortaya kmtr.
Sanayi toplumlar, ulus-devlederin
ilk rnekleriydi. Ulus-devletler, gele
neksel devlederi birbirinden ayran
belirsiz snr blgeleri yerine birbir
lerinden aka ayrlm snrlar olan
politik topluluklardr. Ulus-devlet
hkmetleri, kendi snrlar ierisinde
yaayan herkese uygulanan yasalar
dzenleyerek vatandalarnn yaam
larnn pek ok alannda sz sahibi
olurlar. Bugn dnyadaki tm dier
toplumlar gibi, Britanya da bir ulus-
devlettir.
Sanayi teknolojisinin kullanm, hi
bir biimde bar ekonomik gelime
sreleriyle snrl deildir. Sanayile
menin ilk aamalarndan bu yana,
modern retim sreleri askeri kulla
nma uygulanm, bu da silah yapmn
ve askeri rgtlenme biimlerini
sanayilememi kltrlerde olduun
dan ok daha gelimi bir hale getirerek
sava biimlerini kkten bir biimde
dei-tirmitir. stn ekonomik g,
siyasal birlik ve askeri stnlk hep
birlikte, gemi iki yzyl boyunca
Batnn yaam biiminin kar konula
maz grnen yaylmasndan sorum
ludur.
Kresel gelim e
Onyedinci yzyldan yirminci
yzyla kadar, Bat lkeleri, daha nce
geleneksel toplumlarn bulunduu
saysz blgede, gerektiinde stn
askeri glerini kullanarak smrgeler
oluturmulardr. Btn bu smrgele
rin hemen hepsi artk kendi bamsz
lklarn kazanmlarsa da, smrge
cilik sreci, bizim bugn bildiimiz
75
Kreselleme ve Deien Dnya
dnyann toplumsal haritasnn bi-
imleninde merkezi bir ver tutmutur.
Smrgecilikten daha nce, bir nceki
blmde, kahve ticaretinin gelimesini
incelerken szetmitik (s. 38-41).
Avrupallar, yalnzca ok az saydaki
avc ve toplayc topluluklarn bulun
duu Kuzey Amerika, Avustralya ve
Yeni Zelanda gibi kimi blgelerde
nfusun ounluunu oluturur hale
gelmilerdir. Buna karlk Asya, Afrika
ve Gney Amerika'nn byk blm
de ilerinde olmak zere baka
blgelerde yerli nfus ounluk olarak
kalmtr.
Bu trlerden ilk gruptaki lkeler,
A.B.D. de ilerinde olmak zere,
sanayilemi lkelerdir. kinci kate
gorideki lkeler, ounlukla ok daha
dk bir sanayileme dzeyine
sahiptirler ve genellikle az gelimi
toplumlar ya da pmekte olun dnua
olarak adlandrlr. Bu toplumlar
arasnda, in, Hindistan-,- Afrika
lkelerinin ou (Nijerya. Gana ve
Cezayir gibi) ve Gney Amerika lkeleri
(rnein, Brezilya, Peru ve Venezuela)
bulunmaktadr. Bu toplumlarn
pekou A.B.D. ve Avrupa'nn
gneyinde yeraldklar iin kimi zaman
hep birlikte, bu sanayilemi, daha
zengin Kuzey lkelerine kart olarak,
Gney lkeleri diye adlandrlmakta
drlar.
ou kez gelimekte olan lkelerin
nc Dnyann bir paras olduunu
duyarsnz. nc Dnya terimi ilk
olarak, yirminci yzyln balarnda
bulunan tr toplum biimi arasnda
kurulan kartln bir paras olarak
ortaya kmt. Birinci Dnva lkeleri.
Avruoa'nm sanayilemi lkeleri,
A.B.D., Avustralazya (Avustralya, Yeni
 Kreselleme ve Deien Dnya
Zelanda, Tazmanya ve Malenezya) ve
Japonya idiler (bugn de yleler).
Birinci dnya lkelerinin hemen
hepsinde ok partili, parlamenter
hkmet sistemleri bulunur, ikinci
Dnya lkeleri, gemi Sovyetler
Birlii (S^S.C.B.) ile ekoslmtakya,
Polonya, Dou Almanya ve Macaristan
gibi Dou Avrupa'nn komnist
toplumlar! anlamna gelmekteydi,
ikinci Dnya toplumlarnn ekono
mileri, zel mlkiyet ya da rekabeti
ekonomik giriime ok kstl bir yer
veren merkezi planlamaya dayanyordu.
Bunlar ayn zamanda tek partili
devlederdi: Komnist Parti hem politik
hem de ekonomik dzene egemendi.
Yaklak yetmibe yl boyunca, dnya
tarihi, bir yanda Sovyeder Birlii ve
Dou Avrupa, teki yanda da Batnn
kapitalist lkeleri ile Japonya arasndaki
kresel bir rekabet tarafndan etkilen
mitir. Bugn bu rekabet bitmi
durumdadr. Souk Savan bitimi ve
eski S.S.C.B. ile Dou Avrupa'da
komnizmin zl ile, ikinci Dnya
gerekte ortadan kalkt.
Dnya ayrm, sosyoloji kitap
larnda bugn yine kullanlmaktaysa da,
bir zamanlar dnyadaki lkeleri
betimlemekte sahip olmu olabilecei
her trl kullanll artk yitirmitir. (Gelimekte olan dnyada kentlerin
Bir kere, sosyalist ve komnist ikinci
Dnya artk yok; in gibi istisnalar bile
hzla kapitalist ekonomileri benimsiyor
lar. Ayrca, Birinci, ikinci ve nc
Dnyalar sralamas, birincinin en
iyi, ncnn de en kt anla larnda satlmak iin retilmektedir.
mna geldii bir deer yargsn
yanstyor.
G elim ekte olan dnya
Pek ok gelimekte olan toplum,
Asya, Afrika ve Gney Amerika'nn
smrge ynetimi altnda yaam olan
blgelerinde yer almaktadr. Ocak
1804'de ilk zerk siyah cumhuriyet
haline gelen Haiti gibi az sayda
smrgeletirilmi blge erken bir
tarihte bamszlk kazanmtr. Gney
Amerika'daki Ispanyol smrgeleri
zgrlklerini 1810'da kazanrken
Brezilya Portekiz'den 1822'de uzakla
mtr. Bununla birlikte, gelimekte olan
dnyadaki ou lke, ancak ikinci
Dnya Savann ardndan, okluk kanl
bir smrgecilik kart mcadeleden
sonra, bamszlna kavumutur.
rnekler arasnda Hindistan, bir dizi
baka Asya lkesi (Burma, Malezya ve
Singapur gibi) ile Afrika'daki lkeler
(rnein Kenya, Nijerya, Zaire,
Tanzanya ve Cezayir de ilerinde)
vardr.
lerinde geleneksel biimde
yaayan insanlar olsa da, gelimekte
olan lkeler daha nceki geleneksel
toplumlardan olduka farkldrlar. Bu
toplumlarn politik dzenleri, ilk kez
Bat toplumlarnda kurulan dzenlere
dayanmaktadr yani bunlar ulus-
devlettir. Nfuslarnn byk blm
krsal blgelerde yayor olsa da, bu
toplumlarn pek ou hzl bir
kentleme sreci de yaamaktadr
bymesi, 21. Blmde tartl
maktadr). Tarm yine ana ekonomik
etkinlik olarak kalsa da, yetitirilen
rnler artk okluk yerel tketime
ynelik olmak yerine dnya piyasa
Gelimekte olan lkeler yalnzca daha
fazla sanayilemi blgelerin gerisinde
kalm toplumlar deildir. Bu lkelerin
byk blm, daha nceki, daha
geleneksel lkelerin zlmesine yol
aan Bat sanayisiyle olan karlama
sonucu ortaya kmlardr.
76

Bu toplumlann daha yoksul
olanlarnn durumu, gemi birka yl
ierisinde iyiye gitmek yerine daha da
ktlemitir. Bugn de gnde bir dolar
edeeri olan bir gelirle yaayan yaklak
bir milyar insan bulunmaktadr.
Kresel yoksulluk daha geni olarak,
K resel E itsiz lik balkl 11.
Blmde tartlmaktadr.
Dnyann yoksul insanlar, zellik
le Gney ve Dou Asya (2.4. ekile
baknz), Afrika ve Latin Amerikada
younlamlarsa da, bu blgeler
arasnda nemli farkllklar da vardr.
rnein, Dou Asya ve Pasifik
blgesinde yoksulluk dzeyleri gemi
on yl ierisinde gerilemi, Sahra-alt
Afrikasndaki lkelerde ise artmtr.
1990'lar boyunca, bu blgede gnde bir
dolarn altnda gelirle yaayan insanlarn
says 241 milyondan 315 milyona
ykselmitir (Dnya Bankas 2004).
Ayn zamanda Gney Asya, Latin
Amerika ve Karayiplerin kimi blmle
rinde yoksullukta nemli artlar da
olmutur. Dnyann en yoksul lke
lerinin pek ou, ayn zamanda ciddi bir
bor krizi de yaamaktadr. Yabanc
kaynaklardan alnan borlarn faiz
demeleri okluk hkmetlerin salk,
refah ve eitim harcamalarndan daha
fazla olmaktadr.
Yeni sanayileen lkeler
Gelimekte olan lkelerin oun
luunun ekonomik bakmdan Bat
toplumlannn ok gerisinde kalm
olmalarna karn, bu gruptaki kimi
lkeler de artk baaryla bir sanayileme
srecini balatmlardr. Bu lkelere
kimi zaman yeni sanayileen lkeler
(YS) denmektedir; bunlar arasnda
Latin Amerika'da Brezilya ile Meksika,
77
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
Dou Asya'da da Hong Kong, Gney
Kore ve Tayvan bulunmaktadr. En
baarl YS'lerin ekonomik byme
oranlar, Bat sanayi ekonomilerinin
byme oranlarnn birka katdr. 1968
ylnda dnyada en fazla ihracat yapan
otuz lkenin arasnda hibir gelimekte
olan lke yokken yirmibe yl sonra,
Gney Kore ilk onbe arasndayd.
Dou Asyann YS'leri, en kalc
ekonomik refah dzeylerini sergilemi
lerdir. Bu lkeler, lke iindeki
bymeyi zendirdikleri kadar darya
yatrm da yapmaktadr. Son on yl
iinde Gney Kore'nin elik retimi
hzla bym, gemi yapm ile
elektronik sanayileri de dnya liderleri
arasna girmitir. Singapur, Gneydou
Asya'nn temel finans ve ticaret merkezi
haline gelmektedir. Tayvan, imalat ve
elektronik sanayilerinde nemli bir
varlk gstermektedir. YS'lerdeki
btn bu gelimeler, rnein kresel
elik retimi iindeki pay son otuz ylda
nemli lde den A.B.D. gibi
lkeleri dorudan etkilemektedir
(Modern dnyadaki toplum trleri 2.3.
Tabloda zetlenmektedir).
Toplumsal deim e
Bu blmn banda, modern
dnyann, yakn gemiten bile kkten
farkl olan yaam biimleri toplumsal
kurumlar ile nitelendiini grdk.
Toplumsal deimeyi tanm-lamak
zordur, nk bir anlamda her zaman,
her ey deimektedir. Her gn, yeni bir
gndr; her an, zaman ierisindeki yeni
bir andr. Yunan filozofu Herakleitos,
bir kiinin ayn nehre iki kere
giremeyeceine iaret etmitir. kinci
kez, su akp gittii iin nehir farkldr;
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a

2.3. Tablo Modern dnyadaki toplumlar

Tr Varolu Sresi zellikler

Birinci Dnya 18. Yzyldan gnmze Sanayi retimi ve genellikle serbest giriime
Toplumlar dayanrlar.
nsanlarn ounluu kasaba ve kentlerde yaar;
pek az, krsal alanda tarmla urar.
Geleneksel devletlerden daha az olsa da, nemli
snfsal eitsizlikler.
Bat, Japonya, Avustralya ve Yeni Zelanda da
ilerinde olmak zere, ayr politik topluluklar ya
ulus-devletler.

kinci Dnya Yirminci yzyln bandan (1917 Rusya Sanayiye dayanrlar, ancak ekonomik sistem
Toplumlar Devriminin ardndan) 1990larn merkezi planlamayla ynetilir
bana.
Nfusun kk bir blm tarmda alr;
ounluk kent ya da kasabalarda yaar.
nemli snf eitsizlikleri varln srdrr.
Ayr politik topluluklar ya da ulus-devletler.
1989a kadar, Sovyetler Birlii ile Dou
Avrupadan olumaktayd, ancak toplumsal ve
politik deiimler bu lkeleri, Birinci Dnya
lkelerine dnecek biimde serbest giriime
dayal ekonomik sistemlere dntrmeye
balamtr.

Gelimekte olan Onsekizinci yzyldan (ounlukla Nfus ounluu, geleneksel retim

Toplumlar smrgeletirilmi blgelerde) yntemlerinin kullanld tarmda istihdam
(nc Dnya gnmze edilir.
Toplumlar)
Tarmsal rnlerin bir blm dnya pazarlarnda
satlmaktadr.
Kimilerinde serbest giriim sistemi, dierlerinde
merkezi planlama bulunur.
in, Hindistan ve Afrika ve Gney Amerika
lkeleri de iinde olmak zere, ayr politik
topluluklar ya da ulus-devletler.

Yeni Sanayileen 1970lerden gnmze imdi artk sanayi retimi ve genel olarak
lkeler serbest rekabete dayanan Eski gelimekte olan
toplumlar.
Nfus ounluu kasaba ve kentlerde yaarlar;
pek az tarmla urar.
Birinci Dnya lkelerine kyasla daha gze
arpan, nemli snf eitsizlikleri.
Kii bana gelir Birinci Dnya lkelerindeki
dzeyden olduka dktr.
Hong Kong, Gney Kore, Singapur, Tayvan,
Brezilya ve Meksikay ierir.

78

insanda da ince deiiklikler olmutur.
Bu gzlem bir anlamda doru olsa da,
bizler normal olarak onun yine ayn
nehir olduunu, her iki durumda da
nehre girenin ayn insan olduunu
sylemek isteriz. Nehrin tipi ya da
biimi ile ayaklar slanan kiinin ruhu
ile kiiliinde, ikisinin de ortaya kan
deiim srasnda "ayn kald"n olan ana etkeni belirleyebiliriz:
sylemeye yetecek kadar sreklilik
vardr. Bu sorun karsnda, sosyologlar
insanlarn yaama biimlerini dnt
ren deiim srelerini nasl ele alrlar?
nemli deiimi belirlemek, bir
nesne ya da durumun temel yapsnda
bir dnem ierisinde ne kadarlk bir
deime ortaya ktm gstermeyi
gerektirir. nsan toplumlar szkonusu
olduunda, bir sistemin hangi lde ve
hangi bakmlardan bir deime sreci
iinde olduuna karar verebilmek iin,
belirli bir zgl dnem ierisinde temel
kurumlarda hangi lye kadar
deiiklikler ortaya ktn gstermek
zorundayz. Deiimin btn aklama
lar ayrca, deiimi kendisiyle kyasla
yabileceimiz bir l birimi olarak
kullanmak zere, neyin isdkrarl kald
n da gstermeyi gerektirir. Bugnn
hzla deien dnyasnda bile, uzak
gemiten gelen sreklilikler vardr.
rnein, Hristiyanlk ya da slam gibi
byk dinler, iki bin yl ncesinde
ortaya kan dnce ve pratiklerle
ilikisini srdrmektedirler. Yine de
modern toplumlardaki ou kurumun,
geleneksel dnyann kurumlarndan
ok daha hzl deitii aktr. gemi, bugn ve gelecek arasndaki
Toplumsal deime zerindeki
etkiler
Toplum kuramclar son iki yzyl
dr, toplumsal deimenin doasn
aklayan bir byk kuram peindedir.
79
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
Ne ki hibir tek etken kuram, insann
toplumsal geliimini avc ve toplayc
toplumlardan krsal toplumlara, gele
neksel uygarlklardan son olarak da
bugnn son derece karmak olan
toplum dzenlerine kadar olan eit
lilii dikkate alamaz. Yine de, toplumsal
deimeyi tutarl bir biimde etkilemi
fiziksel evre, politik rgt ve kltrel
etkenler.
Kltrel etkenler
Toplumsal deime zerindeki ilk
nemli etki, dinin etkilerini, iletiim
sistemlerini ve liderlii de ieren
kltrel etkenlerden oluur. Din,
toplum yaam iinde tutucu ya da
ilerletici bir g olabilir (Modern
Toplumda Din balkl 14. Blme
baknz). Kimi dinsel inan ve pratik
biimleri, geleneksel deer ve trenlere
ballk zerinde durarak, deiimi
frenleyici bir rol oynamtr. Yine de,
Max Weber'in vurgulad gibi, dinsel
inanlar okluk, toplumsal deime iin
bask yapmay harekete geiren bir rol
oynamaktadr.
Deiimin nitelik ve ynn
etkileyen zellikle nemli kltrel bir
etki, iletiim sistemlerinin yapsdr.
rnein yaznn bulunuu, kaydarn
tutulmasn salayarak maddi kaynaklar
zerindeki kontroln artn ve byk
lekli rgtlerin geliimini olanakl
klmtr. Dahas, yazma, insanlarn
ilikileri alglayn deitirmitir. Yaz
kullanan toplumlar gemi olaylarn
kaydn tutmu ve kendilerinin bir
tarih leri olduunun bilincind e
olmulardr. Tarihin anlalmas, bir
toplumun izledii btncl hareket ya
da geliim izgisi hakknda bir
 Kreselleme v e Deien Dnya
dnccnin gelimesini salayabilir;
insanlar daha sonra etkin bir biimde
bu geliimi daha da ilerletmeye
alabilir.
Kltrel etkenler genel bal
altnda, liderlik kavramn da yerletir
memiz gerekir. Tek tek liderler dnya
tarihinde ok fazla etkide bulunmu
lardr. Bunun doru olduunu
grebilmek iin, yapmamz gereken tek
ey, dinsel kiilikleri (sa gibi), politik ve
askeri liderleri (Jl Sezar gibi) ya da
bilim ve felsefede yenilik yapanlar
(Isaac Newton gibi) dnmektir.
Dinamik politikalar izleyebilme ve
nceden varolan dnce biimlerini
izleyen ya da onlar kkten bir biimde
deitiren bir kitle yaratabilme
yeteneine sahip bir lider, daha nceki
kurulmu bir dzeni alaa edebilir.
Klasik sosyolog Max Weber toplumsal
deimede karizmatik liderliin roln
incelemitir.
W eber'in liderlik kavram 14. Blm , s.
594te tartlmaktadr.
Bununla birlikte, bireyler ancak
elverili toplumsal koullar var ise
liderlik konumuna gelebilir ve et-kili
olabilir. rnein A dolf Hitler
1930'larda Almanya'da, ksmen o
yllarda lkedeki gerilim ve krizlerin bir
sonucu olarak iktidar ele geirebildi.
Eer bu koullar var olmasayd, Hitler
olaslkla, kk bir politik fraksiyon
ierisinde kalan unutulmu bir kiilik
olarak kalacakt. Ayn ey, Hindistan'n
kinci Dnya Savandan sonraki
dneminin nl pasifist lideri Mahatma
Gandhi iin de dorudur. Gandhi
lkesinin Britanya'dan bamszln
kazanmasnda etkili olabilmiti nk
sava ile teki olaylar Hindistan'daki
smrge kurumlarn sarsmt.
F iz ik sel evre
kinci olarak, fiziksel evre insan
toplumsal rgtlenmesinin gelii
minde bir etkiye sahiptir. Bu zellikle,
insanlarn yaam biimlerini hava
koullarna gre dzenlemek zorunda
olduu daha ar evre koullarnda en
ak biimiyle ortaya kar. Kutup
blgelerinde yaayanlar ister istemez
tropikal blgelerde yaayanlarmkinden
farkl alkanlk ve pratikler gelitirecek
lerdir. Klarn uzun ve souk olduu
Alaska'da yaayan insanlar, ok daha
scak olan Akdeniz lkelerinde yaayan
insanlara kyasla farkl toplumsal yaam
kalplarn izleyeceklerdir. Alaskallar
yaamlarnn daha byk bir blmn
ev iinde geirecekler ve ok ksa sren
yaz dnemi dnda, yaadklar
acmasz evre dikkate alndnda,
darda gerekletirecekleri etkinlikleri
byk bir dikkatle planlayacaklardr.
Daha az ar fiziksel koullar da
toplumu etkileyebilir. Avustralya'nn
yerli nfusu, ktann dzenli bir ekip
bimeye uygun olan yerli bitkilerinin ya
da krsal bir retim gelitirmek iin
evcilletirilebilecek hayvanlarn pek
olmamasndan tr, avclk ve toplay
cl hi brakmamtr. Dnyann ilk
uygarlklar ounlukla zengin bir tarm
toprana sahip olan blgelerde
rnein nehir deltalarnda ortaya
kmtr. Toprak zerindeki iletiimin
kolayl ve deniz yollarnn bulunmas
da nemlidir. tekilerden sradalar-
larla, almas zor ormanlarla ya da
llerle ayrlan toplumlar okluk, uzun
bir dnem boyunca grece deimeden
kalacaklardr.
Yine de evrenin toplumsal dei
me zerindeki dorudan etkisi ok fazla
deildir. nsanlar grece acmasz
80
 Kreselleme ve Deien Dnya

Burada bir Hindistan parasnda grlen Gandhi, Hindistan'n Britanya ynetiminden

bamszln kazanmasna yardmc olmutur.__________________________________

blgelerde okluk dikkate deer lde biimde etkileyebilir. Siyasal dzenler,

retken servet biriktirebilirler. Bu,
rnein, evrelerinin sert doasna
karn petrol ve mineral kaynaklan
gelitiren Alaskallar iin dorudur.
Tersine, avc ve toplayc toplumlar sk
sk, verimli blgelerde krsal ya da
tarmsal retime gemeden yaam
lardr.
Siyasal rgtlenme
Toplumsal deimeyi gl bir
biimde etkileyen ikinci bir etken,
politik rgdenme trdr. Avc ve
toplayc toplumlarda bu etki en azdr,
nk topluluu harekete geirebilecek
bir siyasal yetke yoktur. Ancak btn
teki toplum trlerinde, ayr politik
eyleyenlerin -efler, lordlar, krallar ve
hkmetler- varl, bir toplumun
izledii geliim rotasn gl bir
Marx'n inand gibi temeldeki
ekonomik rgtlerin dorudan dile
gelileri deildir; siyasal dzenin
olduka farkl trleri, benzer retim
dzenlerine sahip olan toplumlarda
varolabilir. rnein, sanayi kapitalizmi
ne dayanan kimi toplumlar otoriteryen
siyasal dzenlere sahipken (rnekler
arasnda Nazi Almanyas ile apartheid
altndaki Gney Afrika bulunmak
tadr), tekiler ok daha demokratiktir
(rnein, A.B.D., Britanya ya da sve
gibi).
Askeri g, ou geleneksel dev
letin kuruluunda temel bir rol
oynamtr. Ancak retim dzeyi ile
askeri g yine dolayl bir iliki
iindedir. Bir ynetici kaynaklar, nfu
sun geri kalann yoksullatracak olsa
bile askeri alana ynlendirmeyi seebilir

81
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
-Kuzey Kore'de Kim II Sung ve olu
Kim Jong Il'in yaptklar gibi.
Modem dnemde deim e
Son iki yz yln, yani modernlik
dneminin neden toplumsal deiimin
hznda bylesine devasa bir arta
tanklk ettiini aklayan ey nedir? Bu
karmak bir sorundur ancak yine de
aklayc nitelikteki kimi etkenleri
belirlemek zor deildir. artc olma
yan bir biimde, tarih boyunca toplum
sal deimeyi etkilemi olan etkenlere
benzer biimde bunlar snflayabiliriz;
fiziksel evreyi ekonomik etkenlerin
btncl nemi altna koyacak olma
mz dnda.
Kltrel etkenler
Modern dnemdeki toplumsal
deiim srelerini etkileyen kltrel
etkenler arasnda yer alan bilimin
gelimesi ile dncenin laiklemesi,
modern bak asnn eletirel ve yeniliki
niteliinin ortaya kna katkda
bulunmutur. Artk gelenek ya da al
kanlklarn, yalnzca gelenein eskiden
beri gelen yetkesine sahip olduklar iin
kabul edilmesi gerektiini varsaym
yoruz. Tam tersine, bizim yaam
biimlerimizi giderek artan bir biimde
ussal bir temeli zorunlu klyor.
rnein, bir hastaneyi kurarken, yalnz
ca geleneksel beenileri deil, bir
hastanenin amacn -hastalarn etkin bir
biimde saaltmn gerekletirme
durumunu da dikkate almak gerekiyor.
Bizim nasl dndmzn
yannda, dncelerimizin ierii de
deiti. Daha iyiye gitme, zgrlk,
eitlik ve demokratik katlm idealleri,
byk lde gemi iki ya da
yzyln yaratlardr. Byle idealler,
devrimler de ilerinde olmak zere,
toplumsal ve politik deiim srele
rinin harekete geirilmesini salamlar
dr. Bu dnceler gelenee balana
maz; tersine insann daha iyiye doru
gitmeye almasnda, yaam biimleri
nin srekli olarak gzden geirilmesini
gerektirir. Balangta Batda gelitiril
mi olsalar da byle idealler, dnyann
ou blgesindeki deiimi zendirme
yoluyla, giderek uygulama alan
bakmndan gerekten de evrensel ve
kresel hale gelmilerdir
Ekonomik etkiler
Ekonomik etkenler arasnda en
nemli olan, sanayi kapitalizminin
etkisidir. Modern kapitalizm, daha
nceden varolan retim dzenlerinden
kkten bir biimde farkldr, nk
kapitalizm, retimin srekli bymesi
ile servet birikiminin giderek artmasna
yol amaktadr. Geleneksel retim
dzenlerinde, retim dzeyleri, alkan
la dayanan, geleneksel gereksinimlere
bal olduundan olduka duraandr.
Kapitalizm retim teknolojisinin
srekli olarak gzden geirilmesini
zendirir; bu da bilimin giderek artan
biimde ierildii bir sretir. Modern
sanayinin uyard teknolojik yenilik
oran, gemiteki btn ekonomik
dzen biimlerinde olduundan ok
daha yksektir.
E k o n o m ik etk en lerin top lu m sal
deiim zerinde etkilerine daha
geni olarak 11. Blmde, zellikle
Im m a n u e l W a lle rs te in 'in dnya
sistemleri kuramn tartma yoluyla
bakacaz (s. 455-458)
Bugnlerde gerekleen bilgi
teknolojilerindeki geliimi dikkate
alalm. Son birka onyl iinde,
bilgisayarlarn gc binlerce kat artt.
1960larda byk bir bilgisayar, elle
yaplan binlerce konnektr kullanlarak
ina ediliyordu; bugn buna edeer bir
82
 Kreselleme ve Deien Dnya

alet yalnzca ok daha kk olmakla karar alma sreci toplumsal deimeyi

kalmaz, ayn zamanda sadece bir avu gemite olduundan ok daha fazla
dolusu entegre devre elemanlarn ynlendirmektedir.
gereksinir. Son iki ya da yzyl iindeki siya
Bilim ve teknolojinin nasl yaa sal gelimenin ekonomik deiimi, en
dmz zerinde gsterdii etki, byk az ekonomik deiimin siyaseti etkile
lde ekonomik etkenler tarafndan dii kadar, etkiledii kesindir. Hk
ynlendirilir, ancak bu etki, ekonomik metler artk ekonomik byme oranla
alann tesine de gemektedir. Bilim ve rn ykseltmede (ya da kimi zaman
teknoloji politik ve kltrel etkenleri geriletmede) nemli bir rol oynamak
hem etkiler hem de onlardan etkilenir. tadr; hkmetin en byk iveren
Bilimsel ve teknolojik gelime, rnein, olduu btn sanayi toplumlarnda da
radyo, televizyon, cep telefonlar ve retime yaplan hkmet mdahaleleri
internet gibi modern iletiim biimle olduka fazladr.
rinin yaratlmasna yardmc olmutur. Askeri g ile sava da yaygn
Grm olduumuz gibi, byle neme sahip olmutur. Bat lkelerinin
elektronik iletiim biimleri son yllarda onyedinci yzyldan balayarak sahip
siyasette de deimelere yol amtr. olduklar askeri g onlara, dnyann
Televizyon ve internet gibi elektronik btn blmlerini etkileme olana
aralar kullanmmz, bizim dnya vermitir -ayn zamanda Bat yaam
hakknda ne dndmz ve ne biimlerinin kresel dzeyde yaylm
hissettiimizi de biimlendirir hale nn da temelinde yer almtr. Yirminci
gelmitir. yzylda, iki dnya savann etkileri
Siyasal etkenler ciddi boyudarda olmutur: Pek ok
lkenin yanp yklmas, rnein ikinci
Modern dnemdeki deimeyi Dnya Savann ardndan Almanya ve
etkileyen nc nemli etki tr, Japonya'da olduu gibi, nemli
siyasal gelimelerden olumaktadr. kurumsal deimeleri beraberinde
lkeler arasndaki glerini artrma, getiren yeniden ina srelerine yol
servederini bytme ve askeri rakip amtr. Zaferi kazanan devleder bile
lerine stnlk salama mcadeleleri
-Birleik Krallk gibi- savan lke eko
hep, son iki ya da yzyl boyunca nomisine etkisinin bir sonucu olarak
deiimin enerjik bir kayna olmutur.
ortaya kan nemli i deimeler
Geleneksel uygarlklardaki siyasal
yaamtr.
deiim olaan olarak sekinlerle snrl
olmutur. rnein nfusun byk
blm grece deimeden kalrken bir Kreselleme
aristokrat aile, ynetimde bir baka Kreselleme kavram son birka
ailenin yerini alr. Bu durum, siyasal yldan beri, siyaset, i dnyas ve
liderler ile hkmet grevlilerinin medyadaki tartmalarda youn bir
etkinliklerinin srekli olarak geni biimde kullanlan bir kavramdr. On yl
ynlarn yaamlarn etkiledii modern nce, kreselleme terimi grece az
siyasal dzenler iin geerli deildir. bilinen bir terimdi. Bugn ise herkesin
Hem isel hem de dsal olarak, siyasal dilinde. Kreselleme, bizlerin giderek

83
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
artan bir biimde tek bir dnya iinde
yaadmz, yle ki bireylerin, gruplarn
ve uluslarn birbirine baml hale
geldii olgusuna gndermede bulun
maktadr.
Kreselleme okluk yalnzca bir
ekonomik olgu olarak betimlenmek
tedir. Bu olgu, kresel rem sre
lerini ve uluslararas iblmn etki
leyen devasa ilemleri, ulusal snrlarn
tesine uzanan ulustesi irketlerin
rolyle aklanmaktadr. Bakalar,
kresel finansal piyasalarn elektronik
btnlemesine ve kresel sermaye
fonlarnn ok byk hacmine iaret
etmektedir. Baka kiiler de dnya
ticaretinin, nceden rastlanmayacak
kadar ok eitte mal ve hizmeti ieren
ncekinden daha geni olan kapsam
zerinde durmaktadrlar.
Ekonomik gler kresellemenin
aynlmaz bir paras olsa da, yalnzca
bunlarn kresellemeyi ortaya kar
dn ileri srmek yanl olacaktr.
Kreselleme, siyasal, toplumsal,
kltrel ve ekonomik etkenlerin
biraraya gelmesi ile ortaya kmtr.
Kreselleme hereyden nce, dnya
nn her tarafndaki insanlar arasndaki
etkileimin hzn ve kapsamn artran
bilgi ve iletiim teknolojilerindeki
gelime tarafndan ynlendirilmitir.
Bir rnek olarak, futboldaki son Dnya
Kupasn dnn. Kresel televizyon
balantlar sayesinde kimi malar artk
dnyann her yanndaki milyarlarca
insan tarafndan seyrediliyor.
Kresellemeye katkda bulunan
etkenler
Kresellemenin ortaya k nasl
aklanabilir? Grm olduumuz gibi,
toplumsal deimenin btnn
aklamak karmak bir itir; ancak
ada toplumda kresellemenin
ortaya kna katkda bulunan
etkenlerlerin bir blmne iaret etmek
de zor deil: bunlar arasnda, bilgi ve
iletiim teknolojilerindeki gelimeler ile
ekonomik ve siyasal faktrler bulunur.
Bilgi ve iletiim teknolojilerindeki
gelime
Kresel iletiimdeki patlama,
teknoloji ile dnyann telekomni
kasyon altyapsndaki bir dizi nemli
ilerleme tarafndan kolaylatrlmtr,
ikinci Dnya Savan izleyen dnem
de, telekomnikasyon akmlarnn
kapsam ve younluunda ciddi bir
dnm gereklemitir. Mekanik
aralarn yardmyla teller ve kablolar
zerinden gnderilen analog sinyallere
bal olan geleneksel telefon iletiimi
yerini, byk miktarlarda bilginin
sktrld ve saysal olarak iletildii
btnlemi sistemlere brakt. Kablo
teknolojisi daha etkin daha az pahal
hale geldi; fiber optik kablolarn
gelitirilmesi iletilebilen kanallarn
saysn arpc bir biimde ykseltti.
1950'lerde denen ilk atlantik tesi
kablolar, 100'den daha az ses bandn
tayabilirken, 1997'de tek bir okyanus
ar kablo yaklak 600.000 ses bandn
iletebiliyordu (Held 1999). 1960'lardan
balayarak, ileitim uydularnn
yaylmas da, uluslararas iletiimin
artmasnda nemli rol oynamtr.
Bugn 200'den fazla uydudan oluan
bir a, dnya apndaki bilgi aktarmn
kolaylatrmak iin hazrdr.
Bu iletiim sistemlerinin etkisi
birbirini destekleyecek biimde
olmutur. ok gelimi telekomnikas
yon altyaps olan lkelerde, evler ve
brolar artk d dnya ile, telefonlar
84

(hem yerleik, hem de cep telefonlar),
saysal, uydu ve kablolu televizyon,
elektronik posta ve internet de iinde
olmak zere oklu balant ierisin
dedir. nternet imdiye kadar geli
tirilen, en hzl byyen ileitim arac
olarak ortaya kmtr -1998 ylnda
dnya apnda yaklak 140 milyon
insan internet kullancs idi. 2005 ylna
kadar internet kullanan insan saysnn
bir milyara yaklaaca tahmin
ediliyordu (2.3. ekile baknz).
Teknolojinin bu biimleri zamann
ve mekann yaknlamasn salamtr:
Gezegenin iki kar ucunda rnein
Tokyo ve Londra yaayan iki kii,
yalnzca gerek zamanda bir konuma
yapmakla kalmaz, ancak uydu tekno
lojisi yardmyla birbirine belgeler de
gnderebilir. nternet ve cep telefon
larnn yaygn kullanm, kreselleme
Yaygnlaan internet kafeler, evlerinde internet eriimi olmayan ya da evlerinden uzakta olan
insanlara internet eriimi sunmaktadr.
85
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
srelerini derinletirmekte ve hzlan
drmaktadr: artan bir biimde, daha
nceleri ya yaltlm olan ya da
geleneksel iletiimlere eriimi kstl
olan yerlerde yaayan daha fazla sayda
insan bu teknolojilerin kullanmyla
birbirine balantl hale gelmektedir
(2.3. ekile baknz). Telekomnikasyon
altyaps dnya zerinde heryerde ayn
lde gelimemi olsa da, gittike
artan saydaki lke artk, gemite
olanakl olmayacak byklkte uluslar
aras iletiime eriiebilmektedir.
Bilgi aklar
Eer, grm olduumuz gibi, bilgi
teknolojisi dnyann her yanndaki
insanlar arasndaki iletiim olanaklarn
artrm ise, uzak yerlerdeki insanlar ve
olaylar hakkndaki bilgi akn da
kolaylatrmtr. Her gn, kresel
_______________________________ _
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a

Telefonlar
1000 kiiye den telefon anahatlar

Latin Amerika
v e Karayipler
Dou Asya ve Pasifik
Arap lkeleri

Gney Asya

0
1990 1999

Daha ok insan ... Daha ok bilgiye.... Daha dk maliyetle eriiyor.

nternet kullanclar (milyon) Web sitesi saylar Aktarm maliyetleri

2 0 0 5 e kadar 1 2 0 0 0 sonlarnda Trilyon bit bana A.B.D.

1 milyar 1 2 0 milyon w eb sjfesl olar cinsinden, Bostondan
400 10' 10 Los Anyelese

\
2 0 0 0 sonlarnda 1 Byk lekli ilk sibrr-sava
4 0 0 milyondan fazla / Srbistan-Kosovajgatmas
10 srasnda / 10

X
300 /

/ 10
j 19 7 0 te 1 5 0 .0 0 0 Dolar tutan
200
10 veri aktarm maliyeti

/ Hotwired.com adresindeki
/ T ~ lk reklamlar
100 /
/ 10 / lk Internet alveri siteleri
/ 1995 sonlarnda / 1993 ortalarnda 2 0 0 den
2 0 milyondan az I q2j az w eb sitesi
0
1990 1996 1998 2000 1990 1996 1998 ~ 2000

2.3. ekil Bilgi ve iletiim teknolojisindeki gelime

medya haberler, grntler ve bilgiyi birlikte, insanlann dnce biimlerini

insanlarn evlerine getirmekte, onlar ulus-devlet dzeyinden kresel sahneye
dorudan ve srekli olarak d dnyaya yneltmeleri sonucunu vermitir.
balamaktadr. Gemi yirmi yldaki en Bireyler artk teki insanlarla olan
arpc olaylarn bir blm Berlin karlkl bamllklarnn daha fazla
Duvarnn k, in'in Tiananmen farkndalar; gemitekine kyasla da
Meydanndaki demokratik protestocu kendilerini daha fazla kresel sorun ve
larn ezilmesi ve 11 Eyll 2001'deki srelerle zdeletirmi drmdalar.
terrist saldrlar gibi medya araclyla
gerekten de dnya apndaki bir Kresel bak asna bylesine bir
seyircinin nnde gereklemitir. Bu geiin iki nemli boyutu szkonusu-
tr , daha az arpc olan binlercesiyle dur. lkin, insanlar, kresel bir toplu

86
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a

Cep telefonu sahibi olmaklktaki dramatik art, zaman ve mekan daha nce hi olmad
kadar ksaltmtr.

luun yeleri olarak, toplumsal Son yllarda ayrca, sava, etnik

sorumluluun ulusal snrlarda durma
dn, bu snrlarn tesine getiini durumunda, bu tr hareketlenmeler
giderek daha fazla anlyorlar. Dnyann
teki tarafndaki insanlarn karlat da, daha gl mdahale arlar
afetlerle adaletsizlikler, yalnzca
katlanlmas gereken talihsizlikler deil,
eylem ve mdahale iin meru
alanlardr. Uluslararas topluluun, kriz
dnemlerinde yaamlar tehlikede olan
insanlarn fiziksel iyiliini ya da insan
haklarn korumak iin eyleme geme
ykmll olduu giderek daha fazla
kabul edilen bir varsaym. Doal afetler
durumunda, bylesi mdahaleler insani
ve teknik yardm biimini alyorlar.
Yakn yllarda Trkiye ve Ermenis
tan'daki depremler, Mozambik ve
Benglade'deki sel basknlar, Afri
ka'daki ktlklar ile Orta Amerika'daki
kasrgalar, kresel yardm harekete
geiren konulard.
atma ve insan haklar ihlalleri
doal afetiere gre daha sorunlu olsa
yaplmaya baland. Yine de 1991'deki
birinci Krfez Sava ile eski Yugos
lavya'daki iddetli amalar (Bosna ile
Kosova'da) rneklerinde, insan haklar
ile ulusal egemenliin savunulmas
gereken insanlar, askeri mdahalenin
gerektiini dnyorlard.
kinci olarak, kresel bir bak as,
insanlarn kendi kimliklerini oluturur
larken, giderek daha fazla ulus-devlet
dndaki kaynaklara yneldikleri anla
mna gelmektedir. Bu olgu, kresel
leme srecinin hem rndr; hem de
onu hzlandrmaktadr. Dnyann
deiik blmlerindeki yerel kltrel
kimlikler, geleneksel ulus-deletin
balayclnn nemli bir dnm

87
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
geirdii bir zamanda gl bir geri
dn yayor. rnein Avrupa'da,
Iskoya ve spanya'daki Bask blgesin
de yaayanlarn, kendilerini Britanyal
ya da spanyol olmak yerine sko ya da
Bask ya da yalnca Avrupal diye tanm
lamalar olasl yksektir. Blgesel ya
da kresel dzeydeki siyasal kaymalar,
insanlarn iinde yaadklar devledere
ynelimini zayflatt lde, bir kimlik
kayna olarak ulus-devlet pek ok
yerde etkisini yitirmektedir.
Ekonomik etkenler
Kreselleme ayrca, dnya eko
nomisinin btnlemesi ile de ynlen
dirilmektedir. Daha nceki dnemlere
kart olarak, kresel ekonominin
temeli artk birincil olarak tarm ya da
sanayi deildir. Bunun yerine, kresel
ekonomide giderek arlksz ve somut
olmayan etkinliklerin egemenlii
artmaktadr (Quah 1999). Bu arlksn
ekonomi, bilgisayar yazlm, medya ve
elence rnleri ile internete dayal
hizmetler gibi rnlerin temellerini
bilgiden aldklar bir ekonomidir. Bu
yeni ekonomik balam, aada 18.
Blmde daha ayrntl inceleyeceimiz
gibi, sanayi sonras toplum, bilgi a ve
jen i ekonomi gibi bir dizi farkl terim
kullanlarak betimlenmitir (s. 818
822). Bilgi toplumunun ortaya k,
teknolojiden anlayan ve bilgi ilemdeki,
elence sektrndeki ve telekomni
kasyondaki yeni gelimeleri kendi
gndelik yaamlaryla btnletirmeye
istekli geni bir tketici temelinin
geliimi ile ilikilendirilmitir.
Kresel ekonominin kendi ilem
leri, bilgi anda ortaya kan deime
leri yanstmaktadr. Ekonominin
pekok yn bugn, ulusal snrlarda
artk durmayan, onlar aan alar
yoluyla ilemektedir (Castells 1996).
Kreselleen koullarda rekabet
gcne sahip olmak iin, i dnyas ve
irketler kendilerini, daha esnek ve daha
az hiyerarik bir yapya sahip olacak
biimde yeniden yaplandrdlar.
retim pratikleri ve rgtsel kalplar
daha esnek oldu; teki firmalarla
ortaklk dzenlemeleri yaygnlam ve
dnya apndaki datm alarna
katlmak, hzla deien bir kresel
piyasada i yapmak iin zorunlu hale
gelmitir.
Ulusam irketler
Kresellemeyi ynlendiren pek
ok ekonomik etken arasnda, ulusar
irketlerin rol zellikle nemlidir.
Ulusan irketler birden fazla lkede
mal reten ya da hizmet pazarlayan
irketlerdir. Bu irketler slendii lke
dnda bir ya da iki fabrikas olan
grece kk irketler olabilecei gibi,
ilemleri btn dnyay kaplayan dev
uluslararas giriimler niteliinde
olabilir. En byk ulusar irketlerin
kimileri btn dnyaca bilinir: Coca
Cola, General Motors, Colgate-
Palmolive, Kodak, Mitsubishi ve daha
pek ok bakalar. Ulusar irketlerin
ulusal bir ss olduu durumda bile
bunlar kresel piyasalarn ve kresel
karlarn peine derler.
Ulusar irketler ekonomik kre
sellemenin kalbinde yer alrlar. Bu
irketler btn dnyadaki ticaretin te
ikisinden sorumludur; dnya zerinde
yeni teknoloijilerin yaylmasnda
araclk ederler ve uluslararas finansal
piyasalardaki byk oyunculardr. Bir
gzlemcinin dikkat ektii gibi, bu
irketler ada dnya ekonomisinin
88

r **r
| * ' 'J
1
i mi
u
'i f
T y
['
p v < c in
i>
Coca-Cola, dnyann her yannda rnlerini
satan kresel bir giriimdir. Bu resim, Orta
dou'da, rdn'de satlan Diet Coke
kutularn gstermektedir.
bam ekerler (Held 1999). Yaklak
beyz ulusar irketin 2001'deki yllk
sat 10 milyar dolarn zerindeydi;
gayrisaf yurtii haslalar bu miktara
eriebilen yalnzca yetmibe lke
bulunmaktadr. Baka deyile, dnyann
ndegelen ulusar irketleri ekonomik
bakm dan dnyadaki lkelerin
oundan daha byktr (2.4. ekile
baknz). Gerekte, dnyann en byk
beyz ulusar irketinin birleik
satlar 14,1 trilyon dolara erimiti
btn dnyada retilen mal ve
hizmetlerin deirinin neredeyse yars.
Ulusar irketler, ikinci Dnya
Savan izleyen yllarda kresel bir olgu
haline geldiler. Sava sonras dnemin
ilk yllarndaki genileme, daha ok
A.B.D.'de stlenen irketlerden geliyor
du; ancak 1970'lere gelindiinde,
Avrupa ve Japon firmalar giderek artan
89
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
bir biimde lke dna yatrm yapmaya
.
baladlar. 1980'lerin sonu ile
1990'larda, ulusar irketler, gl
blgesel piyasann kurulmasyla arpc
bir biimde bydler: Avrupa (Tek
Avrupa Pazar), Asya-Pasifk (Osaka
Deklerasyonu 2010'a kadar serbest ve
ak ticareti garantilemiti) ve Kuzey
Amerika (Kuzey Amerika Serbest
Ticaret anlamas). 1990'larn bandan
bu yana, dnyann teki blgelerindeki
lkeler de yabanc yatrm zerindeki
kstlamalar serbestletirdiler. Yirminci
yzyln bitiminde, dnyada ulusar
irketlerin ellerinin uzanamad ok az
ekonomi vard. Son on yl boyunca,
sanayilemi lkelerdeki ulusar
irketler, ilemlerini gelimekte olan
lkelerle eski Sovyetler Birlii ve Dou
Avrupa lkelerine yaymada zellikle
etkin olmulardr.
malat sanayiinin giderek artan bir
biimde kresellemesi oklukla kresel
mal zincirleri, yani nihai bir rn ortaya
karan dnya apndaki igc ve
retim alar olarak adlandrlyor. Bu
alar, rn ortaya karmak iin
gereken hammaddelerden balayarak
nihai tketiciye kadar skca birbirine
balanm bir zincir oluturan retim
etkinliklerinden olumaktadr (Gereff
1995; Hopkins ve Wallerstein 1996;
Appelbaum ve Christerson 1997).
malat sanayi, 1990-98 dneminde
dnyadaki toplam ekonomik byme
nin yaklak drtte nden sorumlu
dur. En arpc byme, orta gelirli
lkelerde olmutur: malat sanayii,
1990'da bu lkelerin ihracatlarnn
ancak % 54'n olutururken, yalnzca
sekiz yl sonra bu oran % 71'e kmtr.
Bu eilimden bir lde de sorumlu
olan in, dk gelirli lke kategori-
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a

O 50 100 15 0 200 250 300 350

svire

Belika

sve

Trkiye

Norve

Polonya

Suudi Arabistan

Finlandiya

Gney Afrika

Hong Kong, in

Portekiz

rlanda

Wal Mart

Exxon Mobil

General Motors

Ford Motors

General Electric

Chevron Texaco

Conaco Philips

Citigroup

International Business Machines

American International Group

2 .4 . ekil Dnyann en byk irketlerinin, seilm i lkelerin GSYHlar ile

karlatrlmas (m ilyar dolar)
Kaynak: The Economist ( 11 Eyll 2003)

sinden, byk lde imalat sanayii Elektronik ekonomi

mallar ihracat sayesinde, orta gelirli
Elektronik ekonomi, ekonomik
lke kategorisine kmtr. Yine de mal
kresellemeni altnda yatan bir baka
zincirlerindeki en karl etkinlikler
etkendir. Bankalar, irketler, fon
mhendislik, tasarm ve reklam merkezi
yneticileri ve bireysel yatrmclar, bir
lkelerde yer alrken, fabrika retimi
fareyi tklayarak fonlarn uluslararas
gibi en az karl etkinliklerin evre lke
dzeyde hareket ettirebilirler. Ne ki, bu
lerinde yer almas daha olasdr. (Barbie
yeni olan, elektronik parann anlk
bebeklerin retiminde yer alan mal
olarak yer deitirme yetenei byk
zincirleri, aadaki ereve yazda
riskleri de beraberinde getirmitir.
incelenmitir.)

90
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a

Byk miktarlarda sermaye aktarm, geldii dzenin sonu demekti.

1998'de Asya'nn kaplan ekonomi- Komnizmin k kreselleme
lerinden Rusya ve tesine yaylan srelerini hzlandrmtr; ancak ayn
krizde olduu gibi uluslararas finansal zamanda onun bir sonucu diye de
krizleri tetikleyerek ekonomileri grlmelidir. Merkezi planlamaya daya
istikrarszlatrabilir. Kresel ekonomi l komnist ekonomiler ile komnist
giderek daha btnlemi hale geldike, siyasal yetkenin kltrel denetimi,
dnyann bir tarafndaki finansal bir kresel medya ile elektronik olarak
k uzaktaki ekonomiler zerinde btnlemi bir dnya ekonomisi
ok byk etkide bulunabilir. anda ark varln srdremezdi.
Yukarda betimlenen ekonomik, Kresellemenin younlamasna
toplumsal ve teknolojik etkenler birlik yol aan ikinci bir nemli siyasal etken,
te, hem younluk hem de kapsam bak uluslararas ve blgesel hkmet
mndan daha ncekilere hi benzeme mekanizmalarnn geliimidir. Birle
yen bir olguyu ortaya karmlardr. Bu mi Milleder ile Avrupa Birlii, ulus-
blmde daha sonra greceimiz gibi devletleri ortak bir siyasal forum iinde
kresellemenin sonular hem ok biraraya getiren en ndegelen iki
fazladr hem de uzak erimlidir. Ancak rnektir. Birlemi Milletler tek tek
ncelikle dikkatimizi, kreselleme ulus-devletlerin birlii olarak bu ilevi
hakkndaki son yllarda dile getirilen yerine getirirken Avrupa Birlii, ye
grlere ynelteceiz. lkelerin ulusal egemenliklerinin bir
lde vazgeildii, ulusar ynetim
Politik deimeler biiminin ncsdr. Avrupa Birliine
ada kresellemenin ardndaki ye devletlerin hkmetleri, ortak AB
nc bir itici g, siyasal deimeyle organlarnn ynergeleri, dzenleme
ilgilidir. Bunun birka yn bulunmak leri ve mahkeme kararlar ile bal
tadr. lkin, Dou Arupa'da 1989'da bir olsalar da, blgesel birlie katlmlarnn
dizi arpc devrim srasnda gerekle salad ekonomik, toplumsal ve
en ve 1991 'de Sovyeder Birliinin ken siyasal yararlar elde etmektedirler.
di yklyla dorua kan Sovyet tipi Son olarak da, kreselleme,
komnizmin k. Komnizmin uluslararas devlet rgtleri (UD) ile
knden bu yana eski Sovyet blo- Uluslararas Sivil Toplum Kurulular
kundaki lkeler Rusya, Ukrayna, (USTK; ayrca 16. Blm, s. 697-701e
Polonya, Macaristan, ek Cumhuriyeti, baknz) tarafndan da ynlendirilir. Bir
Baltk devlederi, Kafkasya ve Dou UD, katlmc devletlerin kurduu ve
Asya devlederi ve pek ok baka lke de kapsam bakmndan ulusar nitelikteki
ilerinde Bat tipi siyasal ve ekonomik belirli bir etkinlii dzenleme ya da
sistemlere doru ilerlemitir. Bu lkeler gzetme sorumluluu verilen bir
artk kresel topluluktan yaltlm organdr. Bu tr organlarn ilki olan
deil, onunla btnlemi hale Ulusal Telgraf Birlii, 1865'te kurul
gelmilerdir. Bu gelime, Souk Sava mutu. O zamandan beri, sivil
srasnda, Birinci Dnya lkelerinin havaclktan yayncla, tehlikeli atk
ikinci Dnya lkeleriyle kar karya larn yokedilmesine kadar deien

91
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a

Barbie v e kresel mal zincirlerinin kullanm

K resel mal zincirine bir rnek, tarihteki en karl -dnyann en byk lim anlarndan birisi- ve daha
oyuncak olan B arbie bebeklerinin retim inde sonra in'deki fabrikalara tanr. B itm i B arbie'ler ayn
bulunabilir. 40'l yalardaki B arbie b ebek , saniyede iki rotay izleyerek in'den ayrlrlar. H o n g K o n g ile
adet satlm akta ve reticisi olan, L o s A ngeles, A .B.D .'de gney in'deki oyuncak fabrikalar arasnda gnde
slenm i M attel irketinin yllk olarak bir m ilyar dolarn yaklak 2 3 .0 0 0 kam yon gidip gelir.
zerinde bir haslata sahip olm asn salamaktadr.
O halde B arbie gerek te nereli? iin d e B en im lk ay
B arbie esas olarak A .B.D ., Avrupa ve Japonya'da
Partim olan karton am balaj ile selofan zerinde in
satlyor olsa da, dnya 2 erindeki 140 lkede
M al yazsa da, grm olduum uz gibi, yapmnda
bulunabilir. B arbie gerekten de bir dnya vatandadr
kullanlan neredeyse hibir m alzem e, bu lkeden
(Tem pest 1996). B arbie yalnzca satlar bakm ndan
gelm em ektedir. A .B.D .'deki perakende sat fiyat olan
deil, ayn doum yeri bakm ndan da kresel
9 ,9 9 dolar'dan (yaklak 6 pound) in'in ald pay
niteliktedir. B arbie hibir zam an A .B.D .'de
yalnzca, daha o k iki fabrikada bebekleri birletiren
yaplm am tr; ilk bebek 1959'd a, kinci Dnya
1 1 .0 0 0 kyl kadna d enen cretler biim indeki, 35
Savann yaralarn sarmaya alan ve crederin dk
senttir. te yanda, A .B.D .'ye dndnde M attel
olduu Japonya'da yaplm a. Japonya'da creder
yaklak olarak 1 dolar kar elde eder.
arttnda, B arbie, Asyadaki teki dk cretli lkelere
tand. B arbie'n in oklu kkeni bugn de bize kresel B arbie 9,99 dolara satldnda elde edilen parann geri
mal zincirlerinin ileyii hakknda o k ey kalanna ne olur? B arbie'n in retim inde gerek duyulan
sylem ektedir. plastik, bez, naylon ve teki m alzem eler iin yalnzca
65 sen t gerekir. Parann byk blm m akine ve
Barbie, pazarlam a ve reklam stratejilerinin gelitirildii
ekipm an, okyanus aan gem i tamacl ve yurtii
ve karlarn byk blm nn elde edildii A .B.D .'de
tam aclk, reklam ve pazarlam a, perakende sat yeri
tasarlanmaktadr. A ncak B arbie'n in A m erikan m al
ve kukusuz, Toys 'R ' U s ile teki sat yerlerinin
olan tek fiziksel zellii, bebei sslem ek iin kullanlan
krlar dem elerine gider.
boyalar ve yalar ile kartondan paketidir.

B arbie'n in bedeni ve gardrobu, kken olarak dnyaya

yaylmtr:

1. B arbie yaam na, petroln karld ve plastik

A B D (plastik kalp
bedeninin yapld etilene dntrld Suudi karm a maklnalarnn
A rabistan'da balar. retimi)

2. Tayvan'n devlet m lkiyetindeki petrol ithalats in

Petrol irketi etileni satn alr ve onu, oyuncaklarda
kullanlan polivinil klorid'in (PV C ) dnyadaki en byk
reticisi olan Tayvan'n F orm o sa Plastik irketine satar.
F o rm o sa Plastik etileni, B arbie'nin bedeninin
biim lendirilecei P V C paralarna dntrr.

3. B u P V C paralan, B arbie bebekleri yapan Asyadaki

N
d rt fabrikadan -ikisi gney in'de, birisi E ndonezya'da, (elbise in
birisi de M alezya'da- birine gnderilir. B arbie'nin pam uk ve
elbise reticisi)
retim inin en pahal paras olan, bedenini
SUUD ARABSTAN
biim lendiren plastik dkm enjeksiyon m akineleri, (p e tro l)
A .B .D .'d e yaplr ve fabrikalara gnderilir.

4. B arbie'n in bedeni dkldnde, naylon san

Japonya'dan alr. Pam uk elbiseleri, in pamuu
kullanlarak in'de yaplr -Barbie'deki tek ham m adde
g erekte, B arbie'lerin byk blm nn yapld
lkeden gelmektedir.

5. H o n g K o n g , in Barbie'lerinin retim srelerinde

tem el bir rol oynar. B arbie'nin yapmnda kullanlan
m alzem enin neredeyse tam am , H ong K on g'a getirilir
r
"Kresel Barbie"

92

sorunlar dzenlemek iin ok sayda
benzer organ kurulmutur. 1909'da,
ulusar ileri dzenlemek iin 37
UD varken 1996'da bunlarn says
260 olmutu (Held ve dierleri 1999).
Uluslararas sivil toplum kurulu
lar, adnn da artrd gibi, devlet
kurumlaryla ilikileri olmamalar
bakmndan UD'lerden farkldrlar.
Bu kurulular,siyasi kararlar almakta ve
uluslararas sorunlar ele almakta
hkmet organlaryla yan yana alan
bamsz rgtierdir. USTK'larnn en
bilinenlerinin Greenpeace, Medecins
Sans Frontieres (Snr Tanmayan
Doktorlar), Kzlha ve Uluslararas Af
rgt gibi bir blm evre
korunmas ile insani abalar iindedir
ler. Ne ki daha az bilinen binlerce
grubun etkinlikleri de lkeleri ve
topluluklar birbirine balar (2.5. ekile
baknz).
Uluslararas STKlar
2 .5 . ekil Uluslararas sivil toplum kurulu
larnn saysndaki art, 1 9 0 9 , 9 3 .
Kaynak: UNDP (1999).
93
K re s e lle m e v e D e i e n DD nya
Kreselleme tartmas
Son yllarda kreselleme oka
tartlan bir konu haline gelmitir. Pek
ok kii evremizde nemli dnm
ler olduunu kabul etmekle birlikte,
bunlarn kreselleme olarak aklan
masnn geerliliini tartmaktadrlar.
Bu, tmyle artc deildir. ngr-
lemeyen ve alkantl bir sre olarak
kreselleme, gzlemciler tarafndan
farkl farkl grlmekte ve anlalmak
tadr. David Held ve arkadalar (Held
1999), tartmay incelemiler ve
katlmclar balca dnce okuluna
dahil etmilerdir: Kukucular, ank-
reselciler ve dnmcler. Kreselleme
zerine olan tartmadaki bu eilim,
2.4. Tabloda zetlenmektedir.
Kukucular
Kimi dnrler, kreselleme
dncesinin gereinden fazla bytl
dn, kreselleme tartmasnn
yeni olmayan bir ey hakknda gereksiz
yere ok konuma olduunu dn
mektedirler. Kreselleme tartmasn
da yer alan kukucular bugnk
ekonomik karlkl bamllk dzeyle
rinin pek esiz olmadn dnmek
tedir. Dnya ticareti ve yatrm dzey
leri hakkndaki ondokuzuncu. yzyl
istatistiklerine iaret eden kukucular,
acl krsellemeden tek farknn
uluslar arasndaki etkileimin youn
luu olduunu ileri srmektedir.
Kukucular, bugn lkeler arasn
daki temasn eskisine oranla daha fazla
olduu konusunda hemfikirdir, ancak
onlarn gznde bugnk dnya
ekonomisi, gerekten de kresellemi
bir ekonomi oluturamaya yetecek
kadar btnlemi deildir. Bunun
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a

2 .4 . Tablo K resellem enin kavram latrlm asi: eilim

Ar K resellem eciler Kukucular Dnm cler

Yeni olan ne? Kresel bir a Ticaret bloklar, eski dnem lere Tarihte ei grlmemi kresel
kyasla daha zayf toprak ynetimi. balanmlk dzeyleri.

Baskn zellikler Kresel kapitalizm Dnya 1 8 9 0 larda olduundan Kaln (youn ve kapsaml)
Kresel ynetiim daha az karlkl baml. kreselleme.
Kresel sivil toplum.

Ulusal hareketlerin Azalyor ya da Salamlam ya da artyor. Yeniden kuruluyor, yeniden

g c anyor. yaplanyor.

Kresellemenin itic i Kapitalizm ve Hkmetler ve piyasalar. aclln birleik gleri.

g le ri teknoloji.
/
Tabakalama kalb Eski hiyerilerin Gneyin artan nemsizlemesi. Dnya dzeninin yeni mimarlar.
anmas.

Baskn g d McDonalds, Ulusal kar. Siyasal topluluun dnm.

Kresellemenin nsan eyleminin Uluslararaslama ve blgesellem e Blgeleraras ilikilerin yeniden

kavramsallatrlmas erevesinin yeniden olarak. dzenlenmesi ve uzaktan eylem
dzenlenmesi olarak. olarak.

Tarihsel izlek Kresel uygarlk. Blgesel bloklar/uygarlklarn Belirsiz: kresel btnleme ve

atmas paralanmlk.

zet sav Ulus-devletin sonu. Uluslararaslama, hkmetlerin Kreselleme hkmet gc le

uysallna ve desteine bal. dnya siyasetini dntryor.

Kaynak: D. Held v e dierleri (1999), s. lOdan uyarlanmtr.

nedeni, dnya ticaretinin byk kalplaryla karlatrldnda, dnya

blmnn blgesel grup -Avrupa,
Asya-Pasifik ve Kuzey Amerika-
arasndaki caret tarafndan oluturul
masdr. rnein, Avrupa Birlii
lkeleri, ncelikle kendi aralarnda
caret yapmaktadr. Ayn ey teki
blgesel gruplar iin de geerlidir; bu da
tek bir dnya ekonomisi kavramn
geersiz klmaktadr (Hirst 1997).
Pek ok kukucu, dnya ekonomi
sindeki blgeselleme -byk fnansal ve
ticari bloklarn ortaya k gibi-
zerinde durmaktadr. Kukucular iin,
blgesellemedeki art, dnya ekono
misinin daha ok deil, daha az
btnletiine kanttr (Boyer ve
Drache 1996; Hirst ve Thompson
1999). Bir yzyl ncesindeki caret
ekonomisinin corafi kapsam bak
mndan daha az kresel olduu ve
youn etkinlik ceplerinde daha fazla
younlat ileri srlmektedir.
Kukucular, ar kresellemeciler
(yukarya baknz) gibi kimileri
tarafndan benimsenen, kreselle
menin ulusal hkmederi kkten bir
biimde gszletirdii ve onlarn
daha az merkezi olduu bir dnya
dzeninin yaratld grn yads
maktadr. Kukuculara gre, ulusal
hkmetler, ekonomik etkinliin
dzenlenmesi ve koordinasyonunda
oynadklar rol yznden esas oyun
cular olmay srdrmektedir. rnein,
hkmetler pek ok caret anlama
snn ve ekonomik liberalizasyon
siyasetierinin gerisindeki ici gtr.

94

A n kresellemeciler
Ar kresellemeciler, kukucula
rn tam karsnda yer alrlar. Bunlar
kresellemenin, sonular neredeyse
her yerde hessedilen gerek bir olgu
olduunu ileri srmektedir. Kresel
leme ulusal snrlara kaytsz olan bir
sre diye grlmektedir. Kresel
leme, gl snr-tesi ticaret ve retim
akmlar yolula tanan yeni bir kresel
dzen yaratmaktadr. Ar kreselle-
mecilerin en iyi bilinenlerinden birisi
olan Japon yazar Keniche Ohmae,
kresellemeyi snrsz bir dnya
piyasa glerinin ulusal hkmetlerden
daha gl olduu bir dnya yaratyor
diye grmektedir (Ohmae 1990,1995).
Ar kresellemecilerin ortaya
koyduu ou kreselleme zm
lemesi, ulus-devletin deien rolne
odaklanmaktadr. Bu zmlemelerde,
dnya ticaredndeki devasa byme
yznden, tek tek lkelerin artk kendi
ekonomilerini denetleyemedikleri ileri
srlmektedir. Ulusal hkmetler ve bu
hkmetlerdeki siyasetiler kendi
lkelerinin snrlarn aan sorunlar,
alkantl fnansal piyasalar ve evresel
tehdider gibi zerinde denetim kurma
glerini giderek yitirm ektedir.
Vatandalar, politikaclarn bu tr
sorunlar ele alma yeteneklerin snrl
olduunu farketmekte ve sonu olarak
varolan ynetim dzenlerine kar
inanlarn yitirmektedir. Ar kresel
lemecilerin bir blm ulusal hk-
mederin glerine bir meydan okuma
nn da yukardan Avrupa Birlii, Dnya
Ticaret rgt ve bakalar gibi yeni
blgesel ve uluslararas kurumlardan
geldiine inanmaktadr.
Bu deimeler hep birlikte, ar
95
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
kresellemecilere, ulusal hkmederin
hem nem hem de etki bakmndan
geriledii yeni bir kresel an afan
haber veriyor (Albrow 1997).
Dnmcler
Dnmclerin konumu daha
ortalarda yer alyor. Bunlar kresel
lemeyi, modern toplumlar u anda
biimlendiren geni bir deiiklikler
yelpazesinin gerisindeki merkezi g
diye grmektedir. Onlara gre, kresel
dzen dnm geirmektedir; ne ki
pek ok eski kalp varln bugn de
srdrmektedir. rnein, hkmetler
kresel karlkl bamllktaki arta
karn yine byk bir gc ellerinde
tutuyorlar. Bu dnmler yalnzca
iktisadi nitelikte deil, siyaset, kltr ve
kiisel yaam alanlarnda da ayn
derecede nemliler. Dnmcler
bugnk kreselleme dzeyinin isel
ve dsal, yurtii ve uluslararas alanlar
arasndaki kurulu snrlar yokediyor
olduunu dnmektedir. Bu yeni
dzene ayak uydurmaya alan
toplumlar, kurumlar ve bireyler, daha
eski yaplarn sarsld balamlarda
yollarn bulmak zorundalar.
Ar kresellemecilerin tersine,
dnmcler kresellemeyi, etkilere
ve deimeye ak olan, dinamik ve ak
bir sre diye grmektedir. Kresel
leme, genellikle birbirlerine kart
biimde ileyen eilimleri ieren
elikili bir biimde ilerlemektedir.
Kreselleme, kimilerinin ileri srdk
leri gibi tek ynl bir sre deil,
grntlerin, bilginin ve etkilerin iki
ynl akmdr. Kresel g, medya ile
telekomnikasyon, kltrel etkilerin
yaylmasna katkda bulunmaktadr.
Dnyann canl kresel kentleri
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
kesinlikle, etnik grup ve kltrlerin
birbirinin iine gemi bir biimde ve
yanyana yaad okkltrl kentierdir.
Dnmclere gre kreselleme,
ok ynl bir biimde ileyen balan
tlar ile kltrel akmlarla nitelenen,
merkezi olmayan ve kendine dnk bir
sretir. Kreselleme birbiri iine
gemi saysz kresel an rn oldu
undan, dnyann belirli bir blgesin
den ynlendiriliyor diye grlemez.
lkeler, dnmcler tarafndan,
ar kresellemecilerin ileri srd
gibi egemenlii yitiriyor diye grlmek
ten ok, toprak temeline dayanmayan
yeni ekonomik ve toplumsal rgt
biimlerine (rnein irketler, toplum
sal harekeder ve uluslararas organlar)
yant olarak yeniden yaplanyor diye
grlmektedir. Dnmcler, bizim
artk devlet merkezli bir dnyada
yaamadmz, hkmetlerin, kresel
lemenin karmak koullar altnda
ynetime daha etkin ve da dnk bir
bak as benimsemeye zorlandklarn
ileri srmektedir (Rosenau 1997).
Kimin gr geree daha yakn?
Neredeyse kesinlikle dnmclerin.
Kukucular, dnyann yaad dei
meyi kmsedikleri iin hataldr; r
nein dnya fnans piyasalar, daha
nce hi olmad kadar kresel bir
dzeyde rgtienmitir. te yandan
ar kresellemeciler de, kreselle
meyi fazlasyla ekonomik ve fazlasyla
tek ynl bir sre diye grmektedirler.
Kresellemenin etkileri
lk blmde, tarihsel olarak
sosyolojinin birincil odann sanayi
lemi lkelerin incelenmesi olduunu
grdk. O zaman sosyologlar olarak,
gelimekte olan dnyaya antropoloji
nin alan olarak bir kenara brakarak
gvenle grmezden gelebilir miyiz?
Kesinlikle hayr. Sanayilemi ve
gelimekte olan toplumlar, birbiriyle
balantl bir biimde gelimilerdir;
bugn de eskisine kyasla ok daha fazla
ilikilidirler. Sanayilemi lkelerde
yaayanlarmz, yaammz srdrmek
iin pek ok hammadde ve retilmi
rn bakmndan gelimekte olan
lkelere bamlyz. Tersine, gelimekte
olan lkelerin byk blmnn eko
nomileri, onlar sanayilemi lkelere
balayan ticaret alarna bamldr.
Sanayilemi dzeni ancak, onlar
gelimekte olan dnya ile -aslnda,
dnyann nfusunun ezici bir blm
nn yaad yer- karlatrarak tmy
le anlayabilmek olanakldr.
Bir dahaki sefere yerel bir markete
ya da spermarkete gittiinizde sergi
lenen rnlerin srasna bir bakn.
Burada Batda, onlar alabilecek kadar
paras olanlarn sahip olmay elde bir
diye grd mal eitlilii, btn
dnyaya yalan artc derecedeki kar
mak ekonomik balantlara baml
dr. Marketlerde satlan rnler, yz
kadar farkl lkede yaplyor ya da
bunlar yaplrken oralardan gelen
paralar kullanlyor. Bu paralarn
dnyann her tarafna dzenli olarak
tanmas gerekir; milyonlarca gnlk
ilemin koordinasyonu iin de srekli
bilgi ak gereklidir.
Dnya hzla tek bir, birleik
ekonomiye doru ilerlerken, giderek
artan sayda irket ve insanlar, yeni
piyasalar ve ekonomik frsatlarn
peinde btn dnyay dolamaktadr.
Sonu olarak, dnyann kltrel haritas
deimektedir. nsan alar ulusal
snrlarn hatta ktalarn tesine uzan-
96

K resellem e v e gndelik yaam : reg g ae mzii
P o p le r m zik h ak k n d a bilgili o la n k iiler b ir arky
d in led ik lerin d e, o k lu k o n u h an g i tarzd an
e tk ile n e re k b iim len d irild i in i ayrd edebilir. H e r b ir
m zik tarz,- e n in d e so n u n d a, ritm , m elo d i, uyum ve
s z lerin k en d in e zg b ir b iim d e biraraya
g etirilm esid ir. G ru n g e , hard ro c k , te c h n o ve h ip -h o p
m zik arasnd ak i farklar an lam ak iin d ahi o lm a k
g e re k m e z k e n , m zisy en ler arklarn b e ste le rk e n
o k lu k b ir dizi fark l tarz birletirir. B u
b ileim le m le rin te k tek p aralarn b e lirle m e k z o r
o lab ilir. A n c a k k lt r so sy o lo g lar iin bu o k lu k
giriilm ey e d e er b ir ab ad r. F ark l m zik tarzlar,
farkl to p lu m sa l g ru p lard an k m a eilim i g s te rir;
tarzlarn nasl b irletirild i i v e b irb irin e k artn
in ce le m e k , g ru p la r arasnd ak i tem aslar iz le m e n in iyi
b ir yoludur.
K im i k lt r so sy o lo g lar ilgilerini reg g ae m zi in e
y n eltm ilerd ir, n k sosy al g ru p la r arasnd aki
tem a sla rn yeni m zik b iim le rin in yaratld s recin
iyi b ir rn e id ir. R e g g a e 'n in k k leri B a t A frik a'y a
kad ar izlen eb ilir. O n y e d in ci yzylda, byk
saylardaki B a t A frik al, n g iliz s m rg eciler
ta ra fn d a n k leletirilerek B a n H in t ad alarnd aki
ek e r kam tarlalarnd a a ltrm a k zere g em iy le
getirilm itir. n g iliz le r k lelerin g elen ek se l A frik a
m zi in i a lm a la rn , b u m ziin b ak ald rm ak iin
in san lar y n len d iren b ir a r o la b ilece i korku su yla
yasaklam aya a lm larsa d a, k leler A frik a davul
g ele n e in i, k im i z a m an k le sah ip lerin in e m p o z e
ettii A v ru p a m zik tarzlaryla b t n letirerek canl
tutm ay b aarm lard r. Ja m a ik a 'd a , B u rru la r d en en
b ir g ru p k len in davul alm alarn a, k le sah ip leri
ta ra fn d a n a lm a te m p o su n u y k sek tutm aya
y ard m c old u u iin h o g r g steriliy o rd u .
S o n u n d a Ja m a ik a 'd a k lelik 1 8 3 4 ylnda kaldrld,
a n c a k B u rr u davul g elen e i, o k sayda B u rr u
y esin in krsal alanlard an K in g s to n 'u n k enar
m a h a llelerin e g m e s in e k arn s rd r ld .
B u k e n a r m ah alleler, yeni b ir dinsel tarik atn
-re g g a e 'n in g elim esin d e tem el n e m i old uu
g r le n b ir tarik at- o rtay a k t yer de o lm u tu r.
1 9 3 0 'd a , H ail es Selasiy e, A frik a lkesi E ty o p y a 'n n
im p a ra to ru o la ra k ta giydi. B t n d nyadaki
A v ru p a s m rg e cili in e k ar k an lar, Selasiy e'n in
ta h ta k m a sn se v in le k arlark en , B a t H in t
ad alarnd aki b ir g ru p in sa n , S elasiy e'n in b ir tanr
o ld u u n a, dnyaya b ask a lan d ak i A frik a'n n
zg rl e k av u m asn salam ak iin g n d erild i in e
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
inan m ay a b alam t. Se lasiy e'n in ad larnd an b irisi,
P re n s R as T a fa r i idi; o n a tap m an B a n H in t
A d allar da k en d ilerin i R asta fa ry a n la r diye
ad landryorlard. R a sta fa ry a n tarikat ksa zam an d a
B u rru la rla k aynat; R a sta fa ry a n m zik de B u rru
davul alm a tarzn , In cil'd ek i bask ve ku rtu lu
tem alaryla birletird i. 1 9 5 0 'le rd e , B a t H in d i
m zik iler R a sta fa ry a n ritm v e ark s zlerin i
A m e rik an ca z ve ritm and blues b ileen leriy le
kartrm ay a balad. B u b ileim ler g id erek sk a
m ziini ortay a k ard ; so n ra , 19 6 0 'la rn so n larn d a
da, g r e c e yava davul ritm i o la n , b as n e k aran
ve k en tsel y ok su llam a ile to p lu m sal b ilin cin
g c n d en s z ed en y k lere sah ip reg g ae'y e
d n t . B o b M arley g ib i p e k o k reg g ae san ats,
ticari baar k azan d ; 1 9 7 0 'le re gelin d i in d e artk
d nyan n h e r y annd aki in san lar reg g ae m zii
din liyordu . 1 9 8 0 'le r ile 1 9 9 0 'la rd a , reg g ae m zii
h ip -h o p (ya d a rap) m zii ile kaynaarak, W u -T a n g
C lan ve F u g e e s g ib i g ru p larn alm alarn d a
rasd an an yeni tarzlar ortay a kard .
D o lay sy la re g g a e 'n in tarih i, farkl top lu m sal
g ru p la r ya da b u g ru p larn m zik leri yoluyla dile
g etird i i farkl an lam lar siyasal, tin sel v e kiisel
k arlam an n da tarihidir. K re s e lle m e , bu
k arlam alarn you nlu u nu artrm tr. A rtk ,
rn e in skan d in avy a'd ak i g e n b ir m zik in in ,
L o n d ra 'd a N o th in g H ill'in b o d ru m la rn d a yaplan
m zii d in leyerek b y m esi ve ayn zam an d a,
rn e in M e x ic o C ity 'd en uydu araclyla yaplan
can l b ir m ariach i k o n se rin d e n de b yk l d e
e tk ilen m esi olasdr. E e r g ru p la r arasndaki
k arlam alar m zik sel ev rim in n e m li b ir
b elirley iciyse, n m zd ek i yllarda k resellem e
s reci g elitik e yeni fazlarn g e r e k b ir bo llu u n u n
v aro laca n g r leb ilir.
97
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
makta, bylelikle de kendi doum
yerleri ile onlar evlat edinen lkeler
arasnda kltrel balantlar salamak
tadr (Appadurai 1986). Bir avu dil, bir
zamanlar dnya zerinde konuulan
binlerce farkl dil zerinde egemenlik
kurmu ya da kimi durumlarda onlarn
yerine gemitir.
Kltrler iin adalar halinde
varolmak, giderek olanakszlamak
tadr. Dnya zerinde, radyo, televiz
yon, hava tamacl ve onlarn
getirdii turist srs ya da bilgisayar
dan kaabilecek kadar uzak olan, eer
varsa, pek az yer vardr. Bir kuak nce,
yaam biimlerine dnyann geri kalan
tarafndan btnyle dokunulmam
kabileler vard. Bugn, bu insanlar
A.B.D. ya da Japonya'da yaplan meler
ya da teki aletleri kullanyor; Dominik
Cumhuriyeti ya da Guetemala'daki
giyim fabrikalarnda yaplan tirtler ile
ortlar giyiyorlar ve dardan gelenlerle
olan temas yznden kaptklar
hastalklarla savamak iin Almanya ya
da svire'de yaplan ilalar kullan
yorlar. Ayrca, bu insanlar kendi
yklerini dnyadaki insanlara aktara
bilmek iin uydu televizyon ve interneti
kullanabiliyorlar. En fazla bir ya da iki
kuak sonra, dnyada bulunan, bir
zamanlar birbirinden yaltlm olan
btn kltrler, kendi eski yaam
biimlerini korumaya ne kadar urar
larsa urasnlar, kresel kltrle kar-
lacaklar ve onun tarafndan dntr
leceklerdir.
Kresel kltr ortaya karan
gler, bu kitap boyunca tartlmak
tadr. Bunlar arasnda unlar var:
1. Britanya ve zellikle Amerikan
kltrn (BBC, MTV ya da Friends
gibi alar ya da programlar yoluyla),
her gn dnyann drt bir
yanndaki evlere getiren; ayn
zamanda da Hollanda'dan (Big
Brother) ya da sve'ten (Expedition:
Kobinson ki Survivor1a dnt)
ald kltrel rnleri Amerikan
seyircisi iin uyurlayan televizyon.
2. Fabrikalar, ynetim yaplar ve
pazarlar okluk ktalara ve lkelere
yaylan irketleriyle birleik bir
kresel ekonominin ortaya k.
3. Evlerinde harcad kadar
zaman dnyay dolarken harca
yabilen, byk irketlerin ynetici
leri gibi, kendi uluslarndan ok
kozmopolit bir kltrle zdeleen
dnya vatandalar .
4. Kresel bir siyasal, hukuki ve
askeri ereve yaratan, Birlemi
Milletler kurulular, blgesel tica
ret ve ortak savunma birlikleri,
okuluslu bankalar ve teki kresel
finansal kurulular, uluslararas i
ve salk rgtleri ve kresel tarife
ve ticaret anlamalar gibi ok
sayda uluslararas kurulu.
5. i dnyasndaki gnlk yaamn
ayrlmaz bir paras olan, gezegenin
hemen her tarafyla anlk iletiim
salayan elektronik iletiim biim
leri (telefon, fax, elektronik posta,
internet ve world wide web).
Internet kresel bir kltryaratyor
mu?
Pek ok kii internetin dnyadaki
hzl geliiminin, kresel bir kltrn
-u anda btn internet kullanclarnn
(2.6. ekile baknz) drtte ne ev
sahiplii yapan Avrupa ve Kuzey
98

Amerika'dakine benzer bir kltrn-
yaylmasn hzlandracana inanyor bir lke olsa da, erkek ve kadnlara farkl
-kadnlarla erkeklerin eitlii, zgrce
konuma hakk, hkmete demokratik
kanlm ile tketim yoluyla zevk peinde
koma gibi deerlere olan inanlar,
dnyaya internet yoluyla yaylyor.
Dahas internet teknolojisinin kendisi
de bu tr deerleri zendirir grnyor:
kresel iletiim, snrsz (ve sansrsz) iinde grnmeleri yasaktr.
grnen bilgi ve anlk zevkler hep yeni
teknolojinin zellikleri.
Yine de bundan internetin gelenek
sel kltrleri ortadan kaldrarak onlarn
yerine kkten farkl yeni kltrel
deerleri geirecei sonucunu karmak
acelecilik olur. Internet dnyaya yayl
dka, onun birok bakmdan gelenek
sel kltrlerle de uyumlu olabileceine,
belki de hatta onlar glendirmek iin
kullanlabiecek bir ara olduuna ilikin
kandar bulunmaktadr.
rnein, ortadou lkesi olan, son
yllarda gl Amerikan ve Avrupa
etkileri yaayan geleneksel bir Islami
kltr olan Kuveyt'i ele alalm. Basra
Krfezinde, petrol bakmndan zengin
olan bir lke olan Kuveyt, dnyadaki
kii bana gelirin en yksek olduu
lkelerden birisidir. Hkmet, niver
site dzeyinde parasz kamu eitimi
uygulamakta ve bunun sonucunda da
hem kadnlar iin hem de erkekler iin
yksek bir okuryazarlk ve eitim oran
bulunmaktadr. Kuveyt televizyonu sk
sk, yayn namaz vakideri dzenli olarak
kesilse de, rnein A.B.D.'den Ame
rikan Futbolu yayn yapmaktadr.
Kuveyt'in yaklak 2 milyonluk
nfusunun yaklak yars, 25 yan
altndadr ve Avrupa ve Kuzey Ame
rika'daki akranlar gibi, pok ou yeni
dnceler, bilgiler ve tketim rnleri
iin internette gezinmektedir.
99
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
Kuveyt birok bakmdan modern
muamele eden kltrel normlar
olduka gldr. Kadnlardan genel
olarak, yalnzca yzlerini ve ellerini
akta brakan geleneksel giysileri giy
meleri beklenir; gece evden ayrlmalar
ya da ei ya da akrabas olmayan
erkeklerle herhangi bir zamanda halk
Deborah Wheeler (1998), inter
netin Kuveyt kltr zerindeki etkisini
aratrmak iin bir yl alt. Internet
Kuveyt'te giderek popler olmaktadr;
Ortadou'daki Arap lkelerinde
bulunan btn internet kullanclarnn
yars, bu kk lkede yaamaktadr.
Kuveyt gazeteleri sk sk internet ve
Web hakknda ykler basarlar; Kuveyt
niversitesi, Arap dnyasnda, ren
cileri iin internet balatan ilk
niversitedir.
Wheeler, Kuveyt genlerinin,
zamanlarnn byk blmn chat
odalarnda ya da pornografik sitelerde
geirdikleri -geleneksel slam klt
rnde son derece kt gzle baklan iki
etkinlik- internet kafelere dolutuunu
bildiriyor. Wheeler'a gre,
pek ok gen kii bana, kar cinsle
olan karlam alarnn siberuzayda
olduunu syledi. Hatta klavyede,
pck iin (*), dudaktan pm ek iin
(:*) ve utanm bir kkrdama iin
(LO L) zel simgeler var btn bu
etkileim ve yandar ilikiyi heyecanl
ve bu durumda, gvenli klyor. (1998)
Yeni iletiim teknolojileri kesinlikle,
erkek ve kadnlar, evlilik dnda bu tr
iletiimlerin son derece ksd olduu bir
toplum iinde birbiriyle konumalarna
olanak veriyor. Wheeler ayrca, ironik
olarak, internet kafelerde erkeklerle
 f ,
Kreselleme v e Deien Dnya

1 000.000
100,000
10,000
1,000
100
10
. 1
Internet

<p

2 .6 . ekil Kresel in tern et balantlar: in tern et serverlar says, O cak 1 9 9 9 .

Kaynak: John Quarterman ve Matrlx Information Directory Services (MIDS)teki meslektalar,
www.geog.ucl.ac.uk/casa/martin/atlas/mids_lntrworld9901_large.gif

kadnlarn birbirinden ayr tutulduuna K u v ey tli s la m c s y lem lerin in te rn e tte

dikkat ekiyor. Dahas, Wheeler,
Kuveytlilerin sert grleri ya da siyasal
grleri internet zerinden dile getir
meye son derece gnlsz olduklarn
grm. Internet zerinde serbeste
dolaan tutucu Islami dinsel grleri
tartmann dnda, Kuveytliler inter
net zerinde hatr saylr derecede
kstlanmlar. Wheeler bunu, kiinin
kendi hakknda ok fazla bilgi vermenin
tehlikeli olabilecei biimindeki klt
rel inanca balyor.
K u v e y t'te , bilgi, k iisel g le n m e arac
o lm a k ta n o k b ir p o ta n siy el teh d it. B ilg i,
d m a n la rn za k ar k u llan ab ilece in iz
b ir silah, b o y u n e m eyi s rd ren b ir ara
ya d a g n d elik y aam n d zen lem elerin in
u y g u la n m a s... K u v e y t'in b ilg i a n a
g e ii, bu tu tu m lar ile kiin in n n
k o ru m a iste i ta rafn d an etk ilen iy o r. B u ,
a rtm a s n n d n d a , in t e r n e ti n e m li
siyasal ve to p lu m sal b ir etk i g s te r m e k te n
alyoyuyor. ... K u v e y t'te , siyasal b ir g r e
sah ip o lm a k ya d a b u g r h alk iin d e
d ile g e tirm e n in k t old u u n u b e lirte n b ir
anlay var. H i k im se , k ay d ed ilecek ya da
aln t yap lacak b ir k on u m ay y ap m ak
is te m iy o r . Bu d n ce in s a n la r
k o rk u tu y o r ya d a sin irlen d iriyor. Y aln zca
sek in ler, s e r b e s t e v e a k a k o n u a b ile
cek lerin i d n yo r (1 9 9 8 ).
Wheeler, yzlerce yldan beri
varolan Kuveyt kltrnn, yalnzca
internet zerinden farkl inan ve
deerlere ak olmas tarafndan kolayca
deitirilemeyecei sonucuna varmak
tadr. Az sayda gen insann kresel
chat odalarna katlyor olmalar,
Kuveyt kltrnn A.B.D.'nin cinsel
tutumlarn ya da hatta Batda erkekler

100

ile kadnlar arasndaki gnlk ilikiler
biimini benimsiyor olduu anlamna
gelmemektedir. Yeni teknolojilerin
sonucu olarak eninde sonunda ortaya
kacak olan kltr, Amerikan kltr
ile ayn deil, kesinlikle Kuveyt kltr
olacaktr.
Bireyciliinykselii
Kreselleme oklukla byk
sistemler dnya finansal piyasalar,
retim ve ticaret, telekomnikasyon
gibi iindeki deimelerle eletiriliyor
olsa da, kresellemeni etkisi ayn dere
cede gl bir biimde kiisel alanda da
hissedilmektedir. Kreselleme yalnz
ca uzakta olan, uzak bir gezegende
ileyen ve kiisel ileri etkilemeyen bir
ey deildir. Kreselleme burada
olan ve bizim kiisel ve mahrem yaam
larmz pek ok deiik biimlerde
etkileyen bir olgudur. Kanlmaz
olarak, krselleen gler, kiisel
olmayan kaynaklarn -medya, internet
ve popler kltr gibi- yansra baka
lke ve kltrlerden gelen bireylerle
girdiimiz kiisel temas yoluyla da
bizim yerel ortamlarmza, evlerimize
ve topluluklarmza girdike, bizim
kiisel yaamlarmz deimitir.
Kreselleme bizim gndelik
deneyimlerimizin doasn kkten bir
biimde deitirmektedir. Yaadmz
toplumlar ciddi dnmler geirirken,
bu toplumlarn altnda yatan yerleik
kurumlar da konumlarn yitirmitir. Bu
bizi, aile, toplumsal cinsiyet rolleri,
cinsellik, kiisel kimlik, teki insanlarla
ve iimizle olan ilikilerimiz gibi
yaammzn kiisel ve mahrem ynle
rini yeniden tanmlamaya zorlamak
tadr. Kendi hakkmzdaki dne
biimimiz ve teki insanlarla balantla
o
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
rmz, kreselleme yznden ciddi bir
biimde deimektedir.
u anda, bireylerin kendi yaam
larn biimlendirmek iin, bir zamanlar
sahip olduklarndan ok daha fazla
frsadar var. Bir zamanlar, gelenek ve
tre, insanlarn yaam yollar zerinde
gl etkilerde bulunurdu. Toplumsal
snf, toplumsal cinsiyet, etnik durum
ve hatta dinsel balantlar, bireyler iin
belirli yollar kaparken bakalar iin bu
yollar aard. rnein bir terzinin en
byk olu olarak domu olmak
olaslkla, gen adamn babasnn
mesleini renme ve yaam boyunca
bu meslei yrtmesini garantile
yecekti. Gelenek, bir kadnn doal
ortamnn evin ii olduunu sylerdi;
kadnn yaam ve kimlii byk lde
kocasnn ya da babasnn kimlii tara
fndan belirlenmekteydi. Gemi
zamanlarda, bireylerin kiisel kimlikleri,
iinde doduklar topluluk iinde
biimleniyordu. Bu toplulukta geerli
olan deerler, yaam biimleri ve etik,
insanlarn yaamlarn onlara gre
ynlendirecei, grece sabit buyruklar
sunmaktayd.
Bununla birlikte, kreselleme
koullarnda, insanlarn kendi kimlikle
rini etken bir biimde kendilerinin
oluturduklar yeni bir bireycilik ynn
de bir harekede kar karyayz. Yerel
topluluklar yeni bir kresel dzenle
etkileim iine girdike, gelenek ve
yerleik deerlerin arl azalmaktadr.
Daha nceleri insanlarn seimlerini ve
etkinliklerini yneten toplumsal kodlar,
nemli lde zayfladlar. rnein
bugn, bir terzinin en byk olu,
kendi geleceini kurarken nndeki
birok yoldan birini seebilir; kadnlar
artk ev ii alanla ksdanm deiller;
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
insanlarn yaamlarm biimlendiren
teki zorlamalar da ortadan kalkt.
Geleneksel kimlik ereveleri zlr
ken yeni kimlik kalplar ortaya kyor.
Kreselleme insanlar, daha ak,
kendine dnk bir biimde yaamaya
zorluyor. Bunun anlam bizim srekli
olarak, etrafmzdaki deien ortamlara
yant veriyor ve kendimizi uyarlyor
olduumuzdur. Bireyler olarak, iinde
yaadmz geni balamla birlikte
evrimleiyoruz. Gndelik yaamlar
mzda yaptmz kk seimler bile
-ne giydiimiz, bo zamanmz nasl
geirdiimiz, salmz nasl korudu
umuz ve bedenimize nasl baktmz-
srekli olarak kendi z kimliimizi
yaratma ve yeniden yaratma sre
leridir.
Sonu: kresel bir
gereksinimi
Kreselleme ilerledike, varolan
siyasa] yap ve modellerin, ulusal snrla
r aan zorluklarla dolu olan bir dnyay
ynetmek iin yeterince donanml
olmadklar ortaya kmaktadr. Tek tek
hkmetlerin AIDS'in yaylmasn
engelleme, kresel snmann etkilerini
tersine evirme ya da alkantl fnansal
piyasalar dzenleme gleri yoktur.
Dnyadaki toplumlar etkileyen pek
ok sre, bugnk ynetim mekaniz
malarnn denetimi altnda deildir. Bu
ynetim a nda, kimileri, kresel
sorunlara kresel bir biimde yant
verebilecek yeni kresel ynetim biim
leri gerektiini belirtmektedir. Tek tek
lkeler dzeyinin zerinde ileyen
zorluklarn says arttka, bunlara olan
yantlarn da ulustesi olmak zorunda
olduu ileri srlmektedir.
Ulus-devletin dzeyinin zerinde
olacak bir ynetimden szetmek ger
eki grnmeyebilirse de, Birlemi
Milleder ve Avrupa Birliinin oluum
lar gibi, kresel bir demokratik yapnn
yaratlmasna ynelik kimi admlar
imdiden atlmtr. zellikle AB,
kresellemeye kar yaratc bir yant
gibi grlebilir; AB blgesel balarn
gl olduu dnyann teki blmle
rindeki benzer rgtier iin bir model
de olabilir. Yeni kresel ynetim
biimleri, insan haklarnn savunulmas
gibi uluslararas davrann effaf
kurallar ve llerini oluturup
koruyabilecek olan kozmopolit bir
dnya dzeninin yaratlmasna yardmc
olabilir.
Souk Savan bitiminden bu yana
geen on yl, dnyann pek ok bl
ynetim gesindeki iddet, i atmalar ve kaotik
dnmler ile ayrdedilmektedir.
Kimileri, kresellemenin hzlanan kriz
ve kaos olduu yolundaki ktmser bir
gr benimsiyor olsa da, bakalar
daha fazla eitlik, demokrasi ve refah
peinde koarken kreselleen glerin
kullanlmas iin yaamsal frsatlar
grmektedir. Kresel ynetim ve daha
etkili dzenleyici kurumlara doru
gerekleen hareket, kresel karlkl
bamklk ile hepimizi daha nce
olmad kadar birbirimize balayan
hzl deime szkonusuyken hi de
yanl deildir. Kendi irademizi
toplumsal dnya zerinde ortaya koy
mak bizim yeteneklerimizin tesinde
deildir. Aslnda, byle bir dev,
yirmibirinci yzyln banda insan top-
lumlarnn karsnda bulunan en byk
zorunluluk ve en byk zorluktur.
Kresel ynetim hakknda daha fazla
eyi, Siyaset, Hkmet ve Terrizm
balkl 20. Blmde reneceiz.
102

zet
1 M odernlik n cesi toplum un birka trn ayrdetmek
olanakldr. Avc ve toplayn toplumlards. insanlar tahl
yetitirm ek ve hayvan beslem ek yerine bitkileri toplam a
ve havyvanlar avlama yoluyla yaamlarn srdrrler.
Kr toplumlar evcilletirilm i hayvan yetitiriciliinin
nem li bir geim arac olduu toplumlardr. Tarm
toplumlar belli toprak paralarnn ekip biilm esine
bamldr. D aha byk, daha gelimi nitelikteki kentsel
toplum lar, geleneksel uygarlklar olutururlar.
2 Sanayi toplum lannn geliim i ile Batnn genilem esi,
dnyann pek o k blm nn ele geirilm esine yol
am tr; smrgeletirme sreci de, uzun zam andan beri
varln srdren toplum sal dzen ve kltrlerin kkten
bir biim de deim esine yol amtr.
3 Sanayi toplum larnda, (tekniklerinin ayn zamanda
yiyecek retim inde de kullanld) sanayi retimi
ekonom inin ana temelidir. Sanayilemi lkeler arasnda,
Bat lkeleri, Japonya, Avustralya ve Y eni Zelanda
bulunmaktadr. Dnya nfusunun byk bir blm nn
yaad gelimekte olan diinjad aki lkelerin hem en hepsi
eskiden sm rge olan lkelerdir. B u lkelerdeki nfusun
byk blm , bir blm dnya piyasalarna baml
olan tarmsal retim de almaktadr.
4 Toplumsa! deime bir toplum un kurum lan ile
kltrnn zam an ierisinde dnm esi olarak
tanmlanabilir. M odern d nem , insanlk tarihinin
yalnzca kk bir blm n oluturuyor olsa da, hzla
ve nem li deim eler ortaya karm tr; deiim in hz
da giderek artmaktadr.
5 Toplum sal rgt ve kurum larn, avc ve toplayc
toplum lardan tarmsal ve m od ern sanayi toplum lara dek
geliim i, tek bir etkene dayal bir toplum sal deime
kuramn tarafndan aklanamayacak kadar eitlilik
gsterir. E n azndan byk etki kategorisi
ayrdedilebilir. Fiziksel evre, iklim ya da iletiim
yollannn (rmaklar, dalann arasndaki geider) varl
gibi etkenleri ierir; bunlar, zellikle ilk ekonom ik
gelimeleri etkilediinden dikkate alnmalar gereken,
ancak abartlm am as yerinde olan etkenlerdir. Siyasal
rgtlenm e (zellikle askeri g), avc ve toplayc
topluluklar belki de darda braklmak zere, geleneksel
ya da m odern, btn toplum lar, etkiler. Kltrel
etkenler arasnda din (deimeyi engelleyebilir), iletiim
sistem leri (yaznn bulunuu gibi) ve bireysel liderlik yer
alr.
6 M odern toplum sal deime zerindeki en nem li
ekonom ik etki, srekli yenilie ve retim teknolojisinin
gzden geirilm esine bal olan ve bunlar yaratan sanayi
kapitalizmidir. Bilim ve teknoloji de, en nem lisi grece
etkin ynetim biim lerine sahip olan m odern devlerin
K re s e lle m e v e D e i e n D n y a
ortaya k olan siyasal etkenleri etkiler (ve onlardan
etkilenir). K ltrel etkiler arasnda, bilim ve
teknolojinin bir baka etkisi bulunur: srekli olarak
gelenee ve kltrel alkanlklara kar kan m odern
dncenin yeniliki ve eletirel nitelii.
7 K resellem e sk sk ekonom ik bir olgu gibi
gsterilir, ne ki bu gr fazlaca basitletirilmitir.
K resellem e siyasal, ekonom ik, kltrel ve sosya
etkenlerin biraraya gelmesiyle ortaya kmtr.
K resellem e her eyden n ce, dnya zerindeki
insanlar arasndaki etkileim in hzm ve kapsamn
artran bilgi ve iletiim teknolojileri tarafndan
ynlendirilir.
8 A rtan kresellem eye birka etken katkda
bulunmutur. lkin, Souk Savan bitii, Sovyet-tipi
kom nizm in k ve uluslararas ve blgesel
ynetim biim lerinin gelim esi dnyadaki lkeleri
birbirine yaknlatrmtr. kincisi, bilgi
teknolojisindeki yaylma, dnya apnda bilgi akn
kolalatrm ve insanlar daha kresel bir bak as
benim sem eye yneltmitir. ncs, dnyay saran ve
ekonom ik piyasalan birbirine balayan rerim ve
tketim alar oluturan ulusar irkederin
byklkleri ve etkileri artmtr.
9 K resellem e, scak tartm alarn olduu bir konu
haline gelmitir. Kukucular, kresellem e
dncesinin abartldn ve bugnk karlkl
bamllk dzeylerinin daha n ce de yaandn ileri
srmektedir. B ir blm kukucu bunun yerine, byk
fnans ve ticaret gruplarnn ierisindeki etkinliin
younlamasna neden olan blgesellem e sreleri
zerine odaklanmaktadr. An kresellem eciler tam
kart bir bak asn benim serler ve ulusal
hkmderin roln btn btn ortadan kaldrma
tehdidi yaratan gerek ve gl bir olgu olduunu ilen
srm ektedirler. nc bir grup, dnmcler,
kresellem e, bugnk dnya dzeninin pek ok
ynn ekonom ik, siyasal ve toplum sal ilikiler de
iinde dntrdne ancak eski kalplarn bugn de
varln srdrdne inanmaktadr. B u gre gre,
kresellem e, kimi zaman birbirine kart ynde ileyen
okynl akmlarn etkilerini ieren elikili bir sretir.
10 K resellem e ulusal snrlar aan ve varolan siyasal
yaplarn denetim inden kaan zorluklar yaratmaktadr.
T ek tek hkm etler bu ulustesi sorunlarla
baedebilecek donanm a sahip olmadklarndan, kresel
sorunlan kresel bir biim de ele alabilecek yeni kresel
ynetim biim lerine gereksinim vardr. Hzla deien
toplum sal dnya zerinde kendi irademizi yeniden
duyurmak, yirm ibirinci yzyln en byk meydan
okum as olabilir.
103
 Kfle T P lrjrr ve Deien Dnya

Dnme soruar
1. Toplumsal deime srelerinde byk liderlerin rol ne kadar nemlidir?
2. Kreselleme ayn zamanda nasl yerel bir olgu olabilir?
3. Kreselleme ayn zamanda komnizmin kne yol at m?
4. Artan bireycilik duygusu szkonusuyken, bizler nasl bir kii olmak istediimizi seme
zgrlne sahip miyiz, yoksa seim konusunda marka m davranyoruz?
5. Ulusar irkeder gerekten de hkmeerden daha m gller?
6 Kreselleme kresel bir kltre yol aacak m?

Ek kaynaklar
Ulrich Beck, W hat is Globali^ation? (Cambridge: Polity, 1999).
R. Cohen ve P. Kennedy, GlobalS ociology (Londra: MacMillan, 2000).
PeterDicken, Global S hift:Transformingthe WorldEconomy (New York: Guilford Press, 1998).
JohnGray, FalseDa>n: TheDelusonsof GlobalCapitalism (Londra: GrantaBooks, 1998).
David Held ve Anthony McGrew (yay), The Globali^ation Reader, ikinci bask (Cambridge: Polity
2000).

FrankJ. Lechner ve John Boli (yay), The Global^ation Reader {Oxford: Blackwell, 2000).
Joseph Stigtz, Globali^aton and its Discontents (Londra: Ailen Lane, 2002).
J. Timmons Roberts ve Amy Hite (yay), From Moderni^aton to Globali^ation: Perspectives on
Development andSocial Change (Oxford: Blackwell, 1999).

Sarah Owen Vandersluis ve Paris Yeros (yay), Poverty in World Politics: Whose Global Era?
(Basingstoke: Macmillan, 1999).

104
 K re s e lle m e v e D e i e n D n y a

nternet balantlar
Kreselleme kayna:
http://www.Polity.co.uk/global

Kreselleme zerine Uluslararas Forum

http: / / www.ifg.org

Ticaretin izlenmesi
http://www.tradewatch.org

Dnya Bankas Kreselleme Sayfalar

http: / /wwwl .worldbank.org/economicpolicy/globalization

Kreselleme zerine Reith Konferanslar, 1999

http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/events/reith_99/default.htm

105
indekiler

Sosyolojik sorular
Bilimsel yaklam
Aratrma sreci
Nedeni ve sonucu anlamak
Nedensellik ve birlikte deime
Aratrma yntemleri
Etnografya
Derleme
Deneyler
Yaam tarihleri
Karlatrmal aratrma
Karlatrmal ve tarihsel aratrmay
birletirme
Gerek dnyada aratrma: yntemler,
sorunlar ve tuzaklar
insan denekler ve ahlki sorunlar
Sosyoloji sadece aikar olann yeniden
ifade edilmesi mi?
Sosyolojinin etkisi
^et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlan
Sosyolojik Soru Sorma
ve Cevaplama

Bir i gnnn sonuna doru
Amerika Birleik D evletleri'nin
Missouri eyaletinin St Louis kentindeki
bir parkta bulunan umumi tuvaletler
aniden beklenenden daha megul olur.
Bir adam zerinde gri bir takm elbise
ile; bir dieri banda basketbol apkas,
ayanda spor ayakkabs, ortu ve
tirt ile, bir ncs btn gn mekan iindeki karlamalarn tesine
araba tamir ettii tamirhaneden kt
i tulumu ile ieri girer. Ne yapyor bu
Umuma ak tuvaletlere niin taklmal?
adamlar burada? stelik teki
tuvaletlerin bulunduu yer bu tuvaletin
yerinden daha msait. Bu adamlar
byle bir araya getiren tuvaletlerden
baka ortak bir ilgi mi var?
Bu adamlarn hi biri tuvaletleri
kendi resmi ina amalar iin
kullanmak zere ziyaret etmiyorlar:
onlar Birleik Krallkta 'samanlkta i
tutmak' diye bilinen 'p ak' cinsel
ilikide bulunmak iin oradalar. Birok
erkek -evli ve bekar, doru dzgn
kimlikleri olan ve kendilerini gey olarak
gren- tanmadklar insanlarla cinsel
iliki kurmann yolunu aramaktadr.
Onlar, cinsel heyecan yaamay um
makta fakat birine balanmaktan
kanmak istemekteler. Onlar, bu kamu
geen bir vaat olmasn istememekteler.
108

Erkekler arasnda, tanmadk
kiilerle p ak cinsel iliki dnyann hayli bir zaman harcad nk
her yerinde grlmektedir fakat
1960'lara kadar bu olgu incelenmemi
yaygn bir insan ilikisi biimi olarak
kalmtr. ABD'nde geyler topluluu bu
faaliyetlerin meydana geldii tuvaletiere
'ay odalar' ismini verdi. Bir sosyolog
olan Laud Humphreys katlmclar
hakknda alma yapmak iin umuma
ak bu tuvalederi ziyaret etd. Bu kiiler
hakknda ajodas Ticareti (Tearoom
Trade) balkl bir kitap yazd
(Humphreys 1970). Hi de artc
olmayan bir ekilde, basld vakit kitap
geni bir tartmaya yol at ve mesele
bugn hl bazlar asndan baa
klmas zor bir konudur. Hump-
hreys'in aratrma metodolojisi, edk
olmamakla ar bir ekilde eledrildi,
rnein onun st rtk alan aratr
mas, hakknda aratrma yapt kiileri
bilgilendirerek rzalarn almad iin
(Humphreys'in almasnn edi daha
sonra sayfa 128-9da tartlmaktadr).
Ancak, ay odalarndaki almas
sebebiyle Humphreys cinsel eilimle
rini gizlemek zorunda kalan erkeklerin
mcadeleleri zerine yeni bir k
samay baard. Onun almas, baka
bakmlardan 'normal' olan birok
erkein -kar komu-meslek veya aile
yaantlarna zarar vermeyecek utand
rc davranlara girimenin yollarn
bulduklarn gsterdi. Humphreys'in
almas yaklak 30 yl nce gey ve pek ok sorunun konusunu oluturan
lezbiyen kimliklerine daha fazla leke
srld ve polisin byle davranlara oluturmaktadr. rnein, tuvaletierde
kar yasalar uygulamada daha bir
tetikte olduu bir zamanda yapld.
Yasalarn ok acmaszca uygulanma
sndan tr bir ok hayat harap edildi.
109
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
Humphreys bu tr tuvaletierde
toplumsal sreleri anlamann harika
yollarndan biri bu srelere katlmak
ve gzlemektir. O ayrca yoklama
mlakadar da yaparak sadece gzlem
yapmak suretiyle derleyebileceinden
daha fazla bilgi derledi. Humphreys'in
aratrmas pek ok kiinin mevcut
olduunu bilmekten tr ok olaca
ve daha derinden anlalmas gereken
hayatn bir ynne pencere at. Onun
almas dzenli aratrmaya dayand
fakat alma ayn zamanda bir tutku da
tamaktayd.
Humphreys, gey hayat tarzna
ynelik eza ve cefann erkekleri strapl
bir varolua ve bu varolu iinde ar
gizlilik ve tehlikeli eyler yapmaya sevk
ettiini ne srd. Onun almas
AIDS'in ortaya kndan nce yapld;
byle bir cinsel faaliyet bugn daha
tehlikeli olurdu. Humphreys, gey alt
kltrne ynelik hogrnn geyleri
birbirlerinin izzeti nefsini koruma
larna, karlkl destek salamalarna ve
grdkleri eza ve cefadan kurtulma
larna yardmc olacak bir konuma
sokacan ne srd.
Sosyolojik sorular
ayodas Ticareti almasna konu
olan tuvaletler sosyologlarn sorduu
bir olgunun mkemmel bir rneini
cereyan eden artc faaliyetlere
bakarak Humphreys, toplumun, nasl
ilemesi gerektiine dair resmi grten
ve bizim doal kabul ettiimizden
farkl olarak, nasl ilediini soruyordu-
 Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplama
umuma ak bir tuvalet nasl kulla
nldna bal olarak aslnda toplumsal Humphreys almasn yapt zaman
olarak ina edilmi bir mekandr.
Modern kuramsal yaklamlarn
unsurlarnn Humphreys'in almas
nn ele ald meseleleri anlamamza
yardmc olacana dikkat edilmesi de
nemlidir: Bir etkileimci unu
sorabilirdi: etkileim sreciyle bu
davran nasl gerekleiyor? Ne tr
etkileim meydana geliyor? Hump-
hreys, ay odalarna gidenlerin oraya
giden dier kiilerden sessiz olmay
rendiklerini tespit etti. Bu, balanma
olmakszn mahremiyeti koruma
talebine bir cevaptr. Bir baka tespit
tuvalete giden ve balangtaki cinsel
tekliflere cevap vermeyen erkeklere
artk daha fazla yaklaamayacadr.
Cinsel bir iliki durumunun olumas
iin her bir taraf ibirlii yapmaldr.
Ilevselci bir yaklam yle sorabilirdi:
ay odas toplumun bir btn olarak
srp gitmesine ne katk salamak
tadr? Cevap, ay odasnn cinsel bir
faaliyete k yolu salad ve gizli
olarak yapldnda bu faaliyete
katlanlar ve toplumun dier yelerini
eylerin kabul edilmi dzenine meydan
okumakszn gnlk hayatlarn
'normal' insanlar olarak srdrmeye
muktedir klddr. M arksist bir
yaklam yle sorabilirdi: Ekonomik
snf ilikileri hakkndaki dnce ay
odalarnda da mevcut mu? Humphreys,
ay odalarndaki gayri-ahsi cinsel
ilikinin demokratik bir vasf tadn
tespit etti. Btn toplumsal snf ve
rklardan erkekler cinsel temas iin bu
mekanlarda bir araya gelmektedir. Son
olarak, feminist bir yaklam yle
sorabilirdi: Hepsi erkeklerden oluan
bu inceleme grubu hakkndaki alm
ada kadnlarn hayat nasl ele alnmal?
da feminist yaklam baat deildi, fakat
bugn bir feminist kadnlarn hayatnn
-belki birlikte yaadklar erkeklerin
faaliyetleri hakknda hibir ey bilme
yen kadnlarn- ay odalarndaki bu gizli
faaliyetten nasl etkilendiini sorabilir
di. izleyen blmde bu kuramsal
yaklamlarn bazlarna geri dneceiz.
ayodas Ticareti'nin ilk kez
baslmasnn zerinden neredeyse 40 yl
geti ve aradan geen zamanda toplum
gey kimliklerine ve cinsel ilikilerine
daha hogrl hale geldi. Kitabnn
basmndan sonra Humphreys bu
deimeyi mmkn klan siyasal
hareketin -gey haklar hareketinin- bir
paras haline geldi. O, bulgularn,
mahkemeleri ve polisi, gey cinsel
ilikisine giren erkekler hakkndaki
yasal kovuturmalar gizli cinsel
faaliyetin olumsuz yan etkilerini
ortadan kaldracak ekilde yrtmeye
ikna etmek iin kulland.
Humphreys'in yapt gibi, olaan
hayatn yzeysel olarak anlalmasnn
tesine gitmek genelde sosyolojik
aratrmann iidir. yi aratrma kendi
toplumsal hayatmz yeni bir bakla
anlamaya yardmc olmaldr. Sorduu
sorularla ve ortaya koyduu bulgularla
bizi artmaldr. Hem kuramsalla-
trmada hem de aratrmada sosyolog
lar ilgilendiren konular ou halde
bakalar hakknda kayg ekenleri
ilgilendiren konulara benzer. Fakat
byle aratrmalarn sonular sk sk
bizim saduyu yoluyla sahip olduu
muz inan ve kanaatlerimize kar bir
gidiat gsterir.
110

Irksal veya cinsel aznlklarn iinde
yaadklar koullar nelerdir? Bugne
kadar olduundan daha zengin olan bir
dnyada kidesel alk nasl mevcut
olmaktadr? Artan Internet kullanm
nn hayadarmz zerinde ne etkileri
olacak? Bir kurum olarak aile zlyor
mu? Sosyologlar bu ve benzeri daha
birok soruya cevap aramaktadrlar.
Onlarn bulgular kesin ve nihai
bulgular deildir. Yine de sosyolojik
kuramlatrma ve aratrmann amac
her zaman sradan kiilerin bu meseleler
hakknda ounlukla speklatif tarzda
olan dnme biimlerinden uzakla
maktr. yi bir sosyolojik aratrma,
sorulara olabildiince kesin ve ak bir
biim vermeye ve bir sonuca varmadan
nce olgusal kant bulmaya abalar. Bu
amalara ulamak iin verili bir
almada uygulanacak en ie yarar
aratrma yntemlerini ve sonular
en iyi nasl zm leyeceim izi
bilmeliyiz.
Kendi aratrma almalarnda
sosyologlar sk sk deneysel veya
olgusal sorular sorarlar. rnein,
Humphreys'in inceledii gibi, cinsel
davrann birok yn dorudan ve
sistematik aratrmaya ihtiya duyar.
Nitekim yle sorabilirdik: ay
odalarna giden erkekler arasnda en sk
karlalan meslekler ve aile (ev hayat)
dzenlemeleri nelerdir? ay odalarna
gidenlerin ne oran polis tararndan
yakalanmaktadr? Bu tr olgusal
sorular cevaplamak genellikle gtr.
ay odalar hakknda resmi istatistikler
ou kere mevcut olmayacaktr. Su
hakkndaki resmi istatistikler bile
gerek su faaliyetlerini yanstma
deerleri bakm ndan gvenilir
deillerdir. Su dzeylerini inceleyen
111
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
aratrmaclar ciddi sularn sadece
yaklak yarsnn polise bildirildiini
tespit etmilerdir.
Bir toplum hakkndaki olgusal
bilgiler sra d veya grlmedik bir
vaka ile mi ilgilendiimizi yoksa genel
bir etkiler dizisi ile mi ilgilendiimiz
bize sylemezler. Sosyologlar ou kere
bir toplum iindeki bir balam baka
toplumlardan elde edilmi bir baka,
tezat balam ile ilikilendiren kar
latrma sorular sormak isterler.
rnein A.B.D ile Birleik Kralln
hukuk sistemleri arasnda hatr saylr
farkllar vardr. Tipik karlatrma
sorusu yle olabilirdi: Su faaliyetleri
rnts ve yasalarn uygulanmas bu
iki lke arasnda ne kadar dei
mektedir?
Sosyolojide sadece birbirleri ile
karlatrmal olarak mevcut toplum-
lara bakmaya deil, bu toplumlann
bugn ile gemilerini karllatrmaya
da ihtiyacmz vardr. Bu durumda
sosyologlarn sorduklar sorular geli
tirme sorulardr. Modern dnyann
doasn anlamak iin nceki toplum
biimlerini ve deime srelerinin
alm olduu ana yn de incelemek
zorundayz. Nitekim, rnein, hapisha
nelerin nasl ortaya ktklarn, bugn
nasl olduklarn aratrabiliriz.
Olgusal incelemeler -ya da, sosyo
loglarn kullanmay tercih ettikleri
tabirle, grgl aratrmalar -eylerin
nasl meydana geldii ile ilgilenir. Fakat,
ne kadar nemli ve ilgin olurlarsa
olsunlar sosyoloji sadece olgusal veri
toplamaktan ibaret deildir. Her zaman
olgularn ne demeye geldiini yorumla
maya ihtiya duyarz ve bunu yapabil
mek iin de kuramsal sorular sorma
 S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a

mz gerekir. Birok sosyolog esas olarak
grgl sorular zerine almaktadr
fakat aratrmalarnda biraz olsun
kuram bilgisi klavuzluk etmedii
mddete onlarn almalarnn aydn
latc olmas hayli zayf bir ihtimaldir
(baknz 3.1. Tablo)
Ayn zamanda, sosyologlar kuram
sal bilgiye kendisi iin ulama abasnda
deillerdir. Bu konudaki standart gr,
deerlerin yanl sonular dourmasna
izin vermeksizin toplumsal aratrma
larn gerek dnya sorunlaryla ilgili
olmas ynndedir. Bu blmde nesnel
bilgi retmenin mmkn olup olma
dna daha ayrntl bakacaz.
Sosyolojik aratrmann ana aamalarn
incelemeden nce sosyolojinin bilimsel
doasn vurgulayarak balyoruz.
Bundan sonra baz gerek aratrmalar
incelerken en yaygn olarak kullanlan
baz aratrma yntemlerini karlat
racaz. Greceimiz zere, bir aratr
mann ideal olarak nasl yaplmas
gerektii ile gerek-dnya aratrmala
rnn nasl yapldklar arasnda sk sk
nemli farkllklar vardr.
Bilimsel yaklam
Durkheim, Marx ve dier kurucu
lar sosyolojiyi bir bilim olarak
dndler fakat gerekten insann
toplumsal hayatn bilimsel olarak
inceleyebilir miyiz? Laud Hump
hreys'in 'ay odas ticareti' zerine
gzlemleri gerekten bilimsel mi? Bu
soruyu cevaplamak iin nce kelimenin
anlamn anlamalyz. Bilim nedir?
Bilim, sistematik grg inceleme
yntemleri kullanmak, veri zmle
mesi yapmak, kuramsal dnmek ve
savlar mantksal olarak deerlendir
mek suretiyle belli bir konu hakknda
bir bilgi bnyesi gelitirmektir. Bu
tanma gre sosyoloji bilimsel bir

3 .1 . Tablo S osyo log u n so rg u lam a izgisi

Olgusal soru Ne oldu? 1980lerden beri okullarda

kzlar olanlardan daha
baarl eitim sel sonulara
ulamaktalar

Karlatrma sorusu Bu her ye rd e oldu mu? Bu kresel bir olgu m uydu

yoksa sadece Britanyada m
ya da Britanyann belli bir
blgesinde m i oldu?

G elitirm e sorusu Bu zaman iinde tekrarlad m? Kzlarn eitim sel baarlarnn

zaman iindeki rntleri
nelerdir?

Kuramsal soru Bu olgunun altnda yatan nedir? O kullarda kzlar neden daha
iyi bir perform ans
gsteriyorlar? Bu deim eyi
aklamak iin hangi etkenlere
bakmalyz?

11 z
 S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a

abadr nk o sistematik grgl Aratrma sreci

inceleme yntemlerini, veri analizini ve
kantlar ve mantksal tartma nda nce bir aratrma almasnn
kuramlarn deerlendirilmesini ierir. normal olarak ierdii aamalara
bakalm. Aratrma sreci, incelemenin
Ancak, insanlar incelemek olaylar balamasndan bulgularnn baslma
fiziksel dnyada gzlemekten farkldr sna veya yazl bir biimde elde
ve sosyoloji dorudan bir doa bilimi edilebilir hale getirilmesine giden bir
gibi grlmemelidir. Doadaki nesne dizi farkl admlardan oluur.
lerin aksine insanlar kendilerinin
farknda olup yaptklarna anlam ve Aratrma sorununu tanmlama
ama ynelten varlklardr. nsanlarn
Btn aratrmalar bir aratrma
kendi eylemlerine uyguladklar
sorunundan balar. Bu bazen olgusal
kavramlarn anlamlarn kavramakszn
bir bilinmezlik alandr: Basite sadece
toplumsal hayat doru bir ekilde
baz kurumlar, toplumsal sreler veya
tasvir bile edemeyiz. rnein, bir
kltrler hakkndaki bilgimizi artrmak
lm intihar olarak tanmlamak,
istiyor olabiliriz. Bir aratrmac yle
szkonusu kiinin lrken ne yapmak
sorular cevaplamak iin yola koyula
niyetinde olduunu bilmek demektir.
bilir: Nfusun ne kadarnn gl dinsel
Bir bireyin zihninde kendini bilfiil
inanlar var? nsanlar bugn gerekten
ldrmek varken intihar meydana gelir.
byk hkm et ten soumu
Eer kazara bir arabann nne kar ve
durumda mdr? Kadnlarn ekonomik
lrse o kiinin intihar ettii syle
durumu erkelerinkinin ne kadar
nemez.
gerisindedir?
nsanlar doadaki nesneleri
inceler gibi inceleyemiyor oluumuz bir
bakma sosyolojinin avantajnadr.
Sosyolojik aratrma yapanlar incele
diklerine -yani dier insanlara- soru
yneltebilmekten bir yarar salarlar.
Dier bakmlardan sosyoloji doal
bilimlerinin karlamadklar sorunlar
la karlar. Kendi faaliyetlerinin sk sk
dikkade incelendiini fark eden insanlar
normal olarak davrandklar ekilde
davranmayacaklardr. Bilinli ya da
farknda olmayarak kendilerini olaan
tutumlarndan daha farkl yanstabi
lirler. Hatta aratrmacnn renmek
istediini zannettikleri cevaplar ver f V'*'
mek suretiyle ona yardmc olmay
Michael, ben sosyal bilimciyim. Bu demektir
bile deneyebilirler.
ki, elektrik ya da benzeri eyleri aklayamam,
fakat eer insanlar hakknda bir ey bilmek
istersen, bu iin adam benim.

1 13
 So sy o lo jik Soru So rm a v e C evap lam a
Ancak, en iyi sosyoloji aratrma
cs ayn zamanda bulmaca olan
sorularla balar. Bir bulmaca sadece
malumat yokluu deil, fakat anlay
mzdaki bir boluktur. Yaplmaya deer
aratrma retme marifetinin ou
bulmacalar doru tanmaktan oluur.
Bulmaca zc aratrma bura
da ne oluyor sorusunu cevaplamaktan
ok olaylarn niin olduklar gibi
meydana geldiklerini anlamamza katk
salamaya alr. Nitekim yle
sorabilirdik: Dinsel inan rntleri
niin deimektedir? Son yllarda
seimlerde oy veren semen oranndaki
d neden kaynaklanmaktadr? Niin
kadnlar yksek statl ilerde daha az
temsil edilmektedir?
Bir aratrma yalnz bana durmaz.
Aratrlan sorunlar devam eden bir
almann paras olarak ortaya
karlar; bir aratrma projesi kolaylkla
bir dierine srkler nk bir
aratrma, aratrmacnn daha nce
hakknda dnmedii sorunlar ortaya
karr. Bir sosyolog bulmacalar teki
aratrmaclarn almalarn kitaplarda
veya dergilerde okuyarak ya da
toplumdaki zel eilimlerin farknda
olmak suretiyle kefedebilir. rnein,
geen yllarda akl hastalarn hastane
lere kapatmak yerine, onlar topluluk
iinde yaamaya devam ederken tedavi
etmeye bakan programlarn saysnda
bir art olmutur. Bu durum sosyologu
yle sormaya tevik edebilirdi: Akl
hastalarna ynelik tutumlardaki bu
deimeyi ne ortaya kard? Byle bir
uygulamann hastalarn kendileri ve
topluluk iin olas sonular nelerdir?
Kantlarglden geirme
Bir kez sorun tanmlannca, aratr
ma srecinde bunu izleyen adm alanda
mevcut kandan gzden geirmekdr;
daha nce yaplan aratrmalar belki de
sorunu tatmin edici ekilde aydnlat
mtr. Eer deilse, sosyolog ilgili
aratrmalarn kendi amac asndan ne
derece yararl olduklarn grmek iin
bir incelemeye gerek duyabilir. nceki
aratrmaclar ayn bulmacay fark
etmiler mi? tekilerin fikirlerinden
ilham alarak sosyolog ortaya konabile
cek konular ve aratrmada kullan
labilecek yntemleri akla kavu-
turabilir.
Sorunu kesin ve ak bir ekilde ifade
etme
nc bir adm aratrma
sorununu ak bir ekilde ifade etmeyi
ierir. Eer konu hakknda bir literatr
varsa, aratrmac, soruna nasl
yaklalmas gerektii hakknda iyi bir
fikir edinmi olarak ktphaneden
dner. Bu aamada, sorun hakkndaki
nseziler bazen belli bir varsayma -ne
olup bittii hakknda renim grm
bir tahmine- dntrlebilir. Eer
aratrmac iinde etkin olacaksa
varsaymlar yle dile getirilmelidir ki,
toplanan olgusal malzeme bu varsa
ymlar destekleyecek ya da reddedecek
kant salasn.
B ir aratrma tasarm oluturma
Bundan sonra aratrmac malze
menin nasl toplanacana karar
vermelidir. ok eitli aratrma
yntemleri vardr ve bunlardan
hangisinin seilecei aratrmann genel
amalar kadar zmlenecek davran
n ynlerine de baldr. Baz amalar
iin yoklamalar (surveyler ki, bunlarda
normal olarak soru katlar kullanlr)
uygun olabilir. Dier baz hallerde
mlakatlar veya Laud Humphreys'in
1 14
 S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a

yapt gibi gzlemsel almalar uygun kar. Bu durum cevaplamama yanll

olabilir. Bu blmde daha sonra farkl olarak bilinir ve genel bir kural olarak
aratrma yntemlerinden daha fazla rneklem iinde cevaplamama oran ne
sz edeceiz. kadar yksekse katlanlarn yoklan
masndan ortaya kan sonu da o
A ratrmayyapma derece yanldr. Yoklamadaki yanll
Aratrmay yapma aamasnda azaltmak iin her tr aba gsterilse bile
ngrlm em i pratik glkler sosyologlarn aratrma esnasnda
doabilir. Kendilerine soru kad yaptklar gzlemlerin onlarn kltrel
gnderilecek ya da aratrmacnn nkabullerini yanstmas olasdr.
kendileriyle mlakat yapaca kiilerle Gzlemci yanlln bertaraf etmek g ve
temas kurmak imkansz olabilir. Bir belki de imkanszdr. Bu blmde daha
irket ya da resmi daire aratrmacnn sonra sosyolojik aratrmann dier baz
planlad almay yapmasna izin gizli tuzaklarnn ve glklerinin neler
vermek istemeyebilir. Bu gibi glkler olduklarna bakacak ve bunlardan
almann sonularnda sapmaya yol bazlarndan nasl saknlabileceini
aabilir ve yanl yorumlara yol aabilir. tartacaz (s. 127-9).
rnein, eer aratrmac irkederin
Sonulan yorumlama
alma hayatnda kadnlara eit frsat
verilm esi programna ne kadar Malzeme zmleme iin bir araya
uyduklarn inceliyorsa, bu programa getirildiinde aratrmacnn sorunlar
henz uymam olan irkeer incelen artk bitmi deil, belki de daha yeni
mek istemeyebilirler. Sonu olarak da bahyordur! Toplanan verinin iaret
bulgular yanl olabilir. ettii konular ortaya karmak ve
bunlar geri dnp aratrma sorunu ile
Yanlbk, aratrma srecine birok
ilikilendirmek nadiren kolay bir itir.
yoldan girebilir. rnein, eer bir
Balangtaki sorularn ak cevaplarna
aratrma katlmclarn grlerinin
ulamak belki mmkn olabilirse de
yoklanmasna dayanyorsa, aratrma
birok inceleme sonunda tam anlamyla
cnn tartmay belli bir yne kaydr
ikna edici deildir.
mas kolaylaabilir (rnein, arka
sayfadaki Doonesbury karikatrlerinin Bulgular rapor halinegetirme
gsterdii zere, ana sorular aratr
macnn kendi nyarglarn izleyecek ounlukla bir dergi makalesi ya da
ekilde sormak gibi). Veya kendisi ile kitap olarak baslan aratrma raporu
mlakat yaplan kii cevaplamak aratrmann doasnn bir muhase
istemedii soruya kaamakl cevap besini salar ve karlan sonular hakl
verebilir. Sabit sorular ieren bir soru gstermeye bakar. Humphreys'in
kad kullanmak mlakat yanlln vakasnda bu rapor ayodas Ticareti
azaltmaya yardmc olabilirse de bunu kitabyd. Bu, sadece, belli bir aratrma
tamamen bertaraf etmez. Bir baka projesi asndan son aamadr. ou
yanllk aratrmaya katlabilecek biri aratrma raporlar cevapsz kalan
nin, rnein gnll bir katlmcnn, sorulara iaret eder ve gelecekte
katlmamaya karar vermesinden ortaya yaplabilecek faydal aratrmalar nerir.

115
 S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
DOONESBURY
PEKALA. SON BR SORU 'GENEL
OLARAK KAMUOYU YOKLAMALARI
HAKKINDA NE D lK"O ftSU N ?"
Btn bu tek tek aratrmalar sosyoloji
topluluu iinde devam eden aratrma
faaliyederinin bir parasdr. Dier
bilginler Humphreys'in bulgular
zerine yeni aratrmalar ina ettiler.
Gereklik kendini dayatr!
Yukarda anlatlanlar fiili bir
aratrma srecinde olanlarn baside-
tirilmi bir biimidir (baknz 3.1 ekil).
Gerek bir sosyolojik aratrma sre
cinde bu aamalar nadiren byle
dzenli ve derli toplu bir ekilde
birbirini izler ve hemen her zaman
ilerin bir oranda karmakark olmas
sz konusudur. Bu ikisi arasndaki fark
bir yemek kitabndaki tarif ile fiilen
yemek hazrlamaya benzemektedir.
Deneyimli alar yemek kitabna
bakarak yemek piirmezler ve fakat yine
de bakarak piirenlerden daha iyi yemek
piirebilirler. Sabit bir tarifi izlemek
gereksiz derecede ksdayc olabilir;
byk sosyolojik aratrmalarn pek
ou kat bir biimde burada belirtilen
aamalara sokulamazd, her ne kadar
aamalarn ou aratrma iinde var
olsa bile.
G arry Trudeau
EY. DORUSUNU S YLEM EK GEREKRSE, MKE, A SLIN D A B J SYLEDN YANLI
BR S R KAMUOYU YO KLAM ASI VAR. VE BR ANLAMA. GEENLERDE YAPILAN BR
DE BUNLARIN OU KENDN DORULA YOKLAM ADA CEVAPLAYANLARIN % 93' NN. SEN.
EY. EVET.
MAN KEHANETLERE DNYORLAR KAMUOYU YOKLAMALARININ KEND KARARSIZ DYE
YANLI OLAB.JRM
NSANLARIN BUNLARDAN FTKllf NMgfc KANAATLER ZERNDE HBR FTKIS YAZMIYORUM'. >
TEN BAKA ARELER YOK. C T I OLMADIINI BELRTTLER. '
/
Neden ve sonucu anlama
Aratrma ynteminde stesinden
gelinmesi gereken sorunlardan biri
nedenin ve sonucun zmlenmesidir.
ki olay ya da durum arasndaki bir
nedensel iliki bir olay ya da durumun
dierini retmesi eklindeki birlikte
liktir. Eer, yn tepe aa evrili bir
arabann el freni salverilirse, araba,
olaan olarak, eimden aa yuvarla-
nacaktr. Freni salvermek bunu
meydana getirdi ve bunun sebepleri
ilgili fiziksel ilkelere atfla anlalabilir.
Doa bilimleri gibi sosyoloji de btn
olaylarn sebepleri olduunu varsayar.
Toplumsal yaam hibir mant olmak
szn, tesadfen meydana gelen olaylar
dizisi deildir. Sosyolojik aratrmann
-kuramsal dnme ile bir arada- ana
grevlerinden birisi sebepleri ve
sonular belirlemektir.
Nedensellik ve birlikte deime
Nedensellik dorudan doruya
korelasyon ilikisinden karlamaz.
Birlikte deime iki olay dizisi ya da
deiken arasnda dzenli bir ilikinin
var olmas demektir. Deiken,
bireylerin ya da kmelerin deime
gsterdikleri herhangi bir boyuttur.
I 16

Sorunu tanm la
A ratrm a iin bir konu se
Literatr in cele
Konu hakkndaki literatrle
ainalk kazan
Bir varsaym dile g etir
Neyi snamaya niyetleniyorsun?
Deikenler arasndaki liki
nedir?
Bir aratrm a tasarm s e
Bir ya da daha fazla aratrma
y n te m i se: deney, yoklama,
gzlem , m evcut kaynaklarn
kullanm
A ratrm ay yap
Verilerini topla, bilgileri kaydet
Sonularn yorum la
Topladn verilerin neye iaret
e tti in i z
A ratrm a bulgularn rapor
haline g etir
Bulgularnn nem i nedir?
Bunlarn nceki bulgularla nasl
bir balants var?
Senin bulgularn geni akademik
topluluk inde dikkate alnmakta
ve tartlmaktadr-belkl de daha
leri aratrmalara gtrmektedir.
L
3 .1 . ekil A ratrm a srecindeki adm lar
Ya, gelir farkllklar, su oranlar ve
toplumsal snf farkllklar sosyolog
larn inceledikleri birok deiken
arasnda yer almaktadr. ki deikenin
117
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
sk bir ekilde birlikte deitikleri tespit
edildiinde bunlardan biri neden gibi
grnebilirse de ou kere bu
szkonusu deildir. Aralarnda neden
olma ilikisi olmakszn deikenler
arasnda birok birlikte deime ilikisi
vardr. rnein, II. Dnya Savandan
beri geen zaman iinde pipo imedeki
azalma ile sinemaya gitmenin azalmas
arasnda gl bir birlikte deime
ilikisi tespit edilebilir. Aktr ki,
birindeki deime dierine neden
olmamaktadr ve bu ikisi arasnda
uzaktan bir nedensel balant bulmakta
bile glk ekerdik.
Bununla birlikte, gzlenen bir
birlikte deimenin nedensel bir ilikiyi
ima etmediinin yle pek de aikar
olmad birok olay vardr. Byle
birlikte deimeler gafil avlanma
tuzaklardr ve ok kolaylkla sorgulana
bilir ya da yanl sonulara gtrebilir.
Durkheim, 1897 tarihinde baslan
klasik ntihar adl almasnda (baknz
yukarda s. 49), intihar oranlar ile mev
simler arasnda bir birlikte deime
tespit etti. Durkheim'in inceledii
toplumlarda intihar oranlar Ocak
ayndan Haziran ya da Temmuz
civarna kadar devaml olarak ykseldi.
Ve bu aylardan itibaren yln geri kalan
blmnde dtler. Bundan hareketle
scaklk veya mevsim deiikliklerinin
bireylerin kendilerini ldrme eilim
leri ile nedensel bir balant iinde
olduu zannedilebilir. Belki de scak
lklar arttka insanlar daha fazla
drtlerini kontrol edemez ve abucak
hiddetlenir haline gelmekteler. Ancak,
buradaki nedensel balantnn scaklk
veya mevsimle dorudan hibir ilgisi
yoktur. Baharda ve yazda ou insan
kn yaptklarndan daha youn geen
 Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplam a

bir toplumsal yaamla megul olmakta bulunmad ev ailelerden gelen

dr. Tecrit olmu ya da mutsuz bireyler ocuklarn baarl olmalarndan daha
bakalarnn faaliyet dzeyi arttka bu olasdr. Buradaki nedensel ileyi bir
duygularnda younlama hissetmeye evin salad renim imkanlar ile
meylederler. Bu nedenle onlarn, birlikte anne-babalarn ocuklara
toplumsal yaamn hznn yavalad ynelik tutumlardr.
gz ve ktan ziyade baharda ve yazda
Sosyolojideki nedensel balantlar
daha fazla ar intihar eilimleri
ok mekanik bir ekilde anlalmama
hissetmeleri olasdr. Hem birlikte
ldr. nsanlarn sahip olduklar tutumlar
deimenin bir nedensellik ierip
ve belli bir ekilde eylemde bulunmak
iermediini deerlendirirken hem de
iin tadklar znel sebepler toplum
nedensel ilikilerin ynne karar
yaamndaki deikenler arasndaki
verirken her zaman tetikte olmalyz.
nedensel etkenlerdir.
N edensel ileyiler
K ontroller
Birlikte deime ilikilerindeki
Bir birlikte deime ilikisini
nedensel balantlar ortaya karmak
aklayan neden ya da nedenleri
ou kere zor bir sretir. rnein,
deerlendirirken bamsz deiken
modern toplumlarda renimsel baar
leri, baml deikenlerden ayrt
dzeyi ile mesleki baar arasnda gl
etmemiz gerekir. Bamsz deiken,
bir birlikte deime ilikisi vardr. Bir
bir baka deiken zerinde etki
bireyin okulda ald notlar ne kadar
retendir. Etkilenen deiken baml
yksek ise geliri iyi olan iler bulmas da
olandr. Biraz nce anlan rnekte
o derece yksektir. Bu birlikte deime
akademik baar bamsz ve mesleki
ilikisini ne aklar? Aratrmalar bunun
gelir ise baml deikendir. Yaplan bu
sadece okul deneyimi olmadn; okul
ayrm aratrdmz nedensel ilikinin
baarsnn kiinin iinden geldii ev-
ynne atfta bulunmaktadr. Ayn
aile ortamndan etkilendiini gster
etken bir incelemede baml deiken
mektedir. Durumu iyi olup anababann
iken bir dierinde bamsz deiken
ocuklarnn renme beceriyle yakn
olabilir. Bu, zmlemesi yaplan
dan ilgili olduu ve kitabn da bol
nedensel srelerin ne olduuna
olduu evlerden ailelerden gelen ocuk
baldr. Eer mesleki gelir farkllk
larn baarl olmalar bu vasflarn
larnn yaam tarzlar zerindeki

118

etkisine bakyor olsaydk, mesleki gelir
baml deil, bamsz deiken gelitirmediyseler, o zaman asl nemli
olurdu.
Deikenler arasndaki birlikte
deime ilikisinin nedensel bir balant
olup olmadn ortaya karmak iin
kontroller kullanrz ki, bu, dierlerinin
etkisine bakmak iin baz deikenleri
sabit tutarz demektir. Bunu yapmak
suretiyle nedensel ilikileri nedensel
olmayanlardan ayrarak gzlenen
birlikte deimelerin aklamalar
arasnda bir yargda bulunabiliriz.
rnein, ocuk geliimini inceleyen
aratrmaclar, bebeklik dnemindeki
anne yokluu ile yetikinlikteki ciddi
kiilik sorunlar arasnda nedensel bir
balant olduunu ne srdler (anne
yokluu bir bebein hayatnn erken
yllarnda uzunca bir sre -birka ay
veya daha fazla- annesinden ayrlmas
demektir). Anne yokluu ile daha
sonraki ciddi kiilik bozukluklar
arasnda gerekten nedensel bir iliki
olup olmadn nasl snayabilirdik?
Bunu birlikte deimeyi aklaya
bilecek dier mmkn etkileri sz
geten geirmek suretiyle yapabilirdik.
Anne yokluunun bir kayna, bir
ocuun uzunca bir sre anne-
babasndan ayr kald hastaneye
yatrlmadr. Ancak, gerekten nemli
olan ocuun annesine balanm
olmas mdr? Eer ocuk bebekliinde
dier insanlardan sevgi ve ilgi grrse
daha sonra dengeli bir kii olabilir. Bu
olas nedensel balantlar aratrmak
iin herhangi birinden dzenli bakm
grmekten yoksun kalm ocuklar
annelerinden ayrlm ve fakat baka
birinden sevgi ve ihtimam grm
ocuklardan ayrmamz gerekirdi. Eer
birinci kmedekiler ar kiilik sorunlar
119
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
gelitirdikleri halde dier kmedekiler
olann bebeklik dneminde birinden
-anneden olsun ya da olmasn- bakm
grmek olduunu dnebilirdik.
(Aslnda, kendilerine bakan biriyle sevgi
dolu ve istikrarl bir ilikileri olduu
mddete ocuklar normal bir ekilde
geliiyor grnmekteler; bu kiinin
bizzat annenin kendisinin olmas
gerekmiyor.)
Nedenleri saptamak
Verili bir birlikte deime ilikisini
aklamak iin kendilerine bavurula
bilecek ok sayda olas nedenler vardr.
Bunlarn hepsini kapsadmzdan nasl
emin olabiliriz? Cevap, emin olamayz.
Eer dnebileceimiz potansiyel
olarak muhtemel her bir nedensel
etkenin etkisini snamak zorunda
braklsaydk hibir zaman sosyolojik
bir aratrmay yapp sonularn tatmin
edici bir ekilde yorumlayamazdk.
Nedensel ilikileri saptamaya, ilgili
alandaki nceki almalar klavuzluk
eder. Bir birlikte deime ilikisinin
ierdii nedensel ileyiler hakknda
nceden hibir fikre sahip deilsek,
gerek nedensel balantlarn neler
olduklarn kefetmemiz muhtemelen
ok g olurdu. Neyi ne iin snaya
camz bilemezdik.
Ttn ime ile akcier kanseri
arasndaki iliki zerine almalarn
uzun tarihi, verili bir birlikte deime
ilikisini kuatan nedensel iliiklerden
emin olmann ne kadar g bir ey
olduunun iyi bir rneidir. Aratr
maclar, tutarl bir ekilde bu ikisi
arasnda gl bir birlikte deime
ilikisi olduunu gstermilerdir. Ttn
ienlerin akcier kanserine yakalanma
 S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
lar imeyenlere gre daha olasdr; ar
iicilerin yakalanmalar da hafif
iicilerden. Birlikte deime ilikisi
tersine de ifade edilebilir. Akcier
kanseri olanlarn yksek bir oran, ttn
ienler ya da uzunca sre ttn imi
olanlardr. Bu birlikte deime ilikisini
teyit eden o kadar ok aratrma
yaplmtr ki, arada nedensel bir iliki
olduu genel kabul grmektedir, fakat
tam olarak nasl bir nedensel iliki
olduu imdilik byk oranda bilin
memektedir.
Bir konu hakknda ne kadar ok
birlikte deime almas yaplrsa
yaplsn, olas nedensel balantlar
hakknda her zaman biraz phe kalr.
Birlikte deimenin baka yorumlar da
mmkndr. rnein, akcier kanse
rine yakalanmaya yatkn kiilerin ttn
imeye de yatkn olduklar ynnde bir
aklama ne srlmtr. Bu gre
gre, kansere yol aan ttn ime deil,
fakat hem ttn imeye hem de kansere
yol aan biyolojik bir yatknlktr.
Aratrma yntemleri
imdi sosyologlarn almalarnda
yaygn olarak kullandklar eitli
aratrma yntemlerine bakalm (sayfa
121 deki 3.2. Tabloya baknz)
Etnografya
Kendisinin ana aratrma yntemi
olarak Humphreys, etnografyay (alan
almas veya katlarak gzlem ya da
mlakat kullanarak insanlarn birinci
elden incelenmesi) kulland. Bu
yntemde aratrmac, bir grup, rgt
veya cemaate katlr veya onlarla birlikte
alr, yaar ve belki de onlarn
faaliyederine dorudan katlr. Baarl
olduu bir yerde etnografya gruplar,
rgtler veya topluluklar iindeki
insanlarn davranlar ve bu insanlarn
kendi davranlarn nasl anladklar
hakknda bilgi salar. Bir kez ilerin belli
bir grubun iinden nasl grndn
grdmzde, sadece o grup hakkn
dan deil, inceleme altndaki durumu
aan toplumsal sreler hakknda da
daha iyi bir anlay gelitirmemiz
olasdr.
Geleneksel etnografya almala
rnda rivayet ve aklamalar gzlem
cinin kendisi hakknda fazla bir bilgi
verilmeksizin sunulmaktayd. Bunun
sebebi etnografn inceledii eylerin bir
resmini nesnel olarak sunabileceine
inanlmasyd. Daha yakn zamanlarda
etnograflar gitgide daha ok, kendile
rinden ve inceledikleri insanlarla olan
balarnn doasndan sz eder oldular.
Bu, bazen, rnein, bir etnografn
rknn, snfnn ya da toplumsal
cinsiyetinin almay nasl etkilediini
ya da gzleyen ile gzlenen arasndaki
g farkllklarnn aralarndaki karlkl
grmeleri nasl arpttn anlamaya
alma meselesi olabilir.
"Antroploglaar! AntroDologlaar"
Bu karikatr kend ile rin in bilin cin de olan denekleri ncelem enin baz
tuzaklarn g s te rm e k te d ir
120

3 .2 . Tablo Sosyolojik aratrm ad a kullanlan d rt an a y n te m
Aratrma yntem i Gl yarlar
Alan almas teki ynte m le rd en genellikle
daha zengin ve derin bilgi salar.
Etnografya, toplum sal sreler
hakknda daha geni bir anlay
salar.
Derlem eler ok sayda bireyden etkin bir
ekilde veri toplam ay m m kn
klar.
Katlmclarn cevaplar arasnda
kesin bir karlatrma yapm aya
izin verir.
Deneyler Belirli deikenlerin etkisi
aratrmac tarafndan
denetlenebilir.
Daha sonraki aratrmaclar
tarafndan tekrar edilm esi
genellikle kolaydr.
Belgesel aratrma ncelenen belgelerin trne bal
olarak, ok sayda vaka hakknda
veri yannda, d erinlii olan
m alzem e salar.
Btnyle tarihsel veya tarihsel
bir yn olan bir alma iin
tem el nem tar
Uzunca bir sre, katlarak gzleme
dayal aratrmalarn karlalan tehlike
veya sorunlardan bahsetmemeleri
olaand fakat daha yakn zamanlarda
alan aratrmaclarnn yaynlanm an
ve gncelerinde bu konuda daha ak
davranlmaktadr. Sk sk yalnzlk
duygusu ile baa kmak gerekir nk
gerekten ait olmadnz bir toplumsal
balama ya da toplulua uymak kolay
deildir. Grup yeleri kendileri hakkn
da ak ve samimi olarak konuma
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
Snrllklar
Sadece nispeten kk g ru p ya da
topluluklar incelem ek iin kullanlabilir.
Bulgular sadece incelenen g ru p ya da
to pluluklar iin geerli olabilir; tek bir alan
almasna dayal olarak g enelletirm e
yapm ak kolay deildir.
Toplanan m alzem e yzeysel olabilir; soru
kadnn ok standart old u u bir durum da
cevaplayanlarn grleri arasndaki nem li
farllklar kaybedilebilir.
Cevaplar, insanlarn gerekten inandklarn
deil, inandklarn idd ia ettiklerini
yanstabilir.
Hayatn pek ok yn laboratuvara
sokulamaz.
Katlmclarn cevaplar laboratuvar
ortam ndan etkilenebilir.
Aratrmac yanl olabilecek m evcut
verilere bamldr.
Gerek d urum u ne kadar yansttklaryla
ilgili olarak kaynaklarn yorum lanm as g
olabilir -baz resmi istatistiklerde
szkonusu old u u gibi
dklar iin aratrmac srekli sinirli
veya asabi olabilir; dorudan soru
sormalar baz durumlarda memnu
niyetle karlanrken baz durumlarda
da souk bir sessizlikle karlanabilir.
Baz alan aratrmalar fiziksel bakm
dan bile tehlikeli olabilirler; rnein bir
su etesini inceleyen bir aratrmac
polis muhbiri olarak grlebilir veya bir
kast olmakszn rakip etelerle at
maya karabilir.
121
 Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplam a
Etnorafk almalarn baka
byk snrllklar da vardr. Bu
yntemle sadece olduka kk grup ya
da topluluklar incelenebilir ve bu da
ounlukla aratrmacnn ilgili grup ya
da topluluktaki bireylerin gvenini
kazanmasna baldr. Bu beceri
olmakszn aratrmann yerden kalkma
ihtimali hayli zayftr. Aksi de
mmkndr. Aratrmac kendini
inceledii grupla ylesine zdeletirir
ki, adeta ieriden biri haline gelir ve
dardan bir gzlemcinin bak asn kk kesiderini derinlemesine al
kaybeder.
Derlemeler
Alan aratrmalarn yorumlamak
ounlukla genelletirme sorunu ierir.
Alan almasnda sosyologlar inceledikleri
toplumla yaknlamak zorundadrlar, fakat
dardan bir gz olmay kaybetmeyecek
kadar.
Sadece az sayda insan incelendiinden,
bir balamda saptanan bir eyin teki
balamlarda da geerli olacandan ya
da hatta ayn grubu alan iki farkl
aratrmacnn ayn sonulara ulaaca
ndan emin olamayz. Bu, yoklamalar
da pek de sorun deildir. Bir derleme
de soru katlar bir grup insana -bazen
binlercesine- ya gnderilir ya da
mlakadar eklinde dorudan uygula
nr. Sosyologlarca bu gruba nfus
denir. Alan almas toplumsal hayatn
mak iin uygundur; yoklamalar ise ok
ayrntl olmayan fakat ekseriyede daha
geni bir alana uygulanabilecek bilgi
retme eilimindedir.
Standart ve ak ulu soru katlar
Yoklamalarda iki tr soru kad
kullanlr. Baz yoklamalarda kendile
rine sadece sabit cevaplarn-rnein,
Evet/Hayr/Bilmiyorum ' veya ok
muht e me l / M u h t e m e l / i h t i m a l
dtp/Olduka ihtimal ^//'-verilebilecei
sabit seenei olan sorular ieren soru
kadar kullanlr. Sadece az sayda
cevap kategorisi ierdiklerinden byle
yoklamalann cevaplarn kolayca kar
latrlmas ve saylmas avantaj vardr.
te yandan, fikir ve kanaader ya da
szl ifadelerdeki inceliklerin ortaya
kna izin vermediklerinden ortaya
koyduklar bilgiler eer yanla srk
leyici deilsler bile kapsam bakmndan
snrl olmalar muhtemeldir.
Dier soru kadar ak uludur:
cevaplayanlarn fikirlerini kendi kelime
leri ile ifade etmek iin daha fazla
frsatlar vardr ve sabit-seenekli
tercihler yapmaya ksdanmamlardr.
Genel olarak, ak-ulu soru katlar
standart soru katlarndan daha
122

ayrntl bilgi salarlar. Aratrmac
verilen cevaplar izleyerek cevaplayann
ne dndn daha derinden
renmek iin sondaj sorular sorabilir.
Fakat, dier yandan, standardamann
olmay cevaplarn istatistiksel olarak
karlatrmasn yapmann daha g
olabilecei anlam tar.
Soru kadndaki konular ve
sorular bir sraya dizilir ki, bir mlakat
ekibi nceden belirlenmi bir dzen
iinde sorular sorup, cevaplar kayde
debilsin. Soru kadnda yer alan btn
maddeler mlakat yapan iin de,
kendisiyle mlakat yaplan iin de
hemen anlalr olmaldr. Hkmet
kurumlan ve aratrma rgtleri tara
fndan dzenli aralklarla yaplan byk
yoklama almalarnda mlakatlar
btn lkede aa yukar ezamanl
olarak yaplmaktadr. Eer mlakatlar
yapanlar ile verileri zmleyenler
sorular ve cevaplardaki mulaklklar
hakknda srekli birbirlerine soru
sormak durumunda olsalard, ne
mlakat yapanlar ne de zmlemeleri
yapanlar kendi ilerini etkin bir ekilde
yaparlard.
Soru katlar cevaplayanlarn
zelliklerini de dikkate almaldr.
Soruyu sorarken aratrmacnn zihnin
deki noktay onlar da grecekler mi?
Sorular ie yarar bir ekilde cevapla
yacak yeterli bilgileri var m? Dahas,
sorulara, cevap verecekler mi? rnein,
Medeni durumunuz nedir sorusu
baz insanlar artp bocalatabilir.
Bunun yerine, her bir medeni durumu
Bekar msnz, evli misiniz, einizden
ayr m yayorsunuz veya boanm
msnz? eklinde tek tek sormak daha
uygun olur. ou yoklama almasn
dan nce aratrmacnn ngrmedii
123
S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
sorunlar yakalamak iin pilot alma
yaplr. Pilot alma az sayda insanla
soru kadnn tamamland bir
deneme almasdr. Bu deneme
almasnda tespit edilen glkler ana
tarama almas yaplmadan nce
giderilir.
rneklem seimi
Sosyologlar sk sk byk sayda
bireylerin zellikleriyle ilgilenirler
-rnein, bir btn halinde Britanya
nfusunun siyasal tutumlar. Bu kadar
insan dorudan incelemek imkansz
olurdu. Bu nedenle byle durumlarda
aratrmaclar bir rneklem -genel
grubun bir rnei, kk bir oran- ile
ilgilenirler. Doru seildii mddete
bir nfusun rneinden derlenen
bilgilerin nfusun tamamna genelle-
nebileceine ounlukla gvenebiliriz.
rnein, iki veya bin semenin
incelenmesi btn semen nfusun
tutumlar ve oy verme niyetleri
hakknda olduka doru bir gsterge
salayabilir. Fakat bunun baarlabil-
mesi iin rneklemin temsil edici
olmas gerekir: incelenen insan grubu
nfusun btnnn bir simgesi
olmaldr. rneklem seimi grnd
nden daha karmaktr ve istatistik
iler, rneklemlerin ap ve doasn
doru bir ekilde belirlemek iin
kurallar gelitirmilerdir.
rneklemin temsili olmasn sala
mak iin kullanlan bilhassa nemli olan
bir yordam nfusun btn yelerinin
ayn seilme olaslna sahip olduu
tesadfi rneklemedir. Tesadfi
rneklem oluturmann en gelimi
yollarndan birisi nfusun her bir
yesine bir numara verip bir bilgisayar
yardmyla -rnein, her onuncu
 S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
numaray semek suretiyle- rneklemin
kendisinden elde edildii tesadfi bir
liste oluturmaktr.
Halkn tercihi?
Yoklama almasnn en nl ilk
rneklerinden birisi Paul Lazarsfeld ve
birka meslekta tarafndan yarm
yzyldan daha uzun bir sre nce
yaplm olan Halkn tercihi alma
sdr (Lazarsfeld, Berelson ve di.
1948). A BD 'de 1940 bakanlk
seimleri esnasnda Ohio eyaletinin
Erie kasabas sakinlerinin oy verme
niyetlerini inceleyen bu alma tarama
aratrmasnn bugn kullanmda olan
birok tekniine nclk etmitir. Tek
bir soru kadnn yapacandan daha
derine sondaj yapmak iin aratrma
clar bir semen rnekleminin her bir
yesiyle yedi farkl durumda mlakat
yaptlar. Ama oy verme tutumlarndaki
deimelerin sebeplerinin izini srmek
ve anlamakt.
Aratrma bir dizi kesin varsaymla
ie balad. Bunlardan birisi bir
topluluktaki semenlere yakn ilikiler
ve olaylar semen niyetini uzak dnya
meselelerinden daha fazla etkilemek
tedir ve bulgular bunu genelde
dorulad. Aratrmaclar, siyasal
tutumlar zmlemek iin ayrntl
teknikler gelitirdiler; fakat onlarn
almas kuramsal dnceye de ok
nemli katklar yapt. Onlarn kullan
ma giriine yardmc olduklar kavram
lar arasnda kanaat nderleri ve iki
adml iletiim ak bulunmaktayd.
Aratrma, baz bireylerin -kanaat
nderlerinin- kendi etraflarndakilerin
siyasal fikirlerinin ekillenmesine vesile
olduklarn gsterdi. nsanlarn fikirleri
hemen dorudan deil, iki adm
srecinde ekil almaktadr. lk admda,
kanaat nderleri siyasal olaylara tepki
vermekte; ikinci admda bu nderler
etraflarndaki kiileri -akrabalar, arka
dalar ve meslektalar- etkilemekteler.
Kanaat nderlerinin ifade ettikleri
fikirler kiisel ilikiler szgecinden
geirilmekte, sonra da dier bireylerin
gnn siyasal meselelerine ynelik
cevaplarn etkilemektedir.
Derleme almalarnn avantaj ve
dezavantajlar
Yoklamalar, ok eitli sebeplerle,
sosyolojik aratrmada yaygn olarak
kullanlmaktadr. Soru katlarna
verilen cevaplar dier birok aratrma
yntemleri vastasyla toplanan malze
meden daha kolay bir ekilde niceliksel
hale getirilebilir ve zmlenebilir;
byk sayda insan incelenebilir; ve
yeterli mali kaynak verildiinde,
aratrmaclar cevaplarn toplanmas
iini tarama iinde uzmanlam
irketlere verebilirler. Yoklamalar ara
trmaclara inceledikleri eyin istatis
tiksel bir lmn verdikleri iin,
bilimsel yntem bu tr aratrma iin
bir modeldir.
Ancak, birok sosyolog yoklama
yntemini kusurlu bulmaktadr. Onlar,
ou yoklama aratrmasna verilen
cevaplarn nispeten s olmalar dikkate
alndnda, doruluu phe gtrr
bulgulara kesinlik grnts verile
bileceini ne srmektedirler. Cevapla
mama dzeyleri bazen yksektir,
zellikle soru katlar ve cevaplar posta
ile gnderildiinde. rneklemdeki kii
lerin yarsndan biraz fazla katlmcdan
derlenen sonulara dayal olarak
aratrmalarn yaynlanmas az grlen
bir ey deildir, her ne kadar cevap ver
124

meyen kiilerle yeniden temas kurmak
veya yedek kiilerle grmek iin aba
gsteriliyor olsa bile. Yoklamalara
cevap vermeyen ya da kendisiyle
mlakat yaplmasn kabul etmeyen
kiiler hakknda ok az ey bilinmek
tedir, fakat yoklama almas ou kere
davetsiz misafir ve zaman alc olarak
grlmektedir.
Deneyler
Deney, bir aratrmac tarafndan
kurulmu olduka denetimli artlar
altnda bir varsaym snama giriimi
olarak tanmlanabilir. Dier aratrma
yordamlarnn sunduklarna kyasla
daha byk avantajlar saladklarndan
deneyler doa bilimlerinde sk kullanl
maktadr. Deneysel bir ortamda
aratrmac incelenen durumlar doru
dan denetler. Doa bilimleriyle kar
latrldnda, sosyolojide deney
yaplabilecek saha hayli kstldr. Sadece
ok az sayda insandan oluan gruplar
laboratuvar ortamna getirilebilir ve
byle deneylerde insanlar kendilerinin
incelendii bilirler ve doal davranma
yabilirler. Denek davranndaki bu tr
deimelere 'Howthorne etkisi' denir.
1930'larda Western Elektrik irketi'nin
Chicago yaknndaki Howthorne
fabrikasnda i verimlilii incelemesi
yapan aratrmaclar deneysel ortam
dzenlenmesi her ne olursa olsun
(aydnlatma seviyesi, mola verme
rntleri, alma ekibinin bykl
gibi) iilerin verimliliinin kendilerinin
de beklemedikleri bir ekilde yksel
meye devam ettiini tespit ettiler, iiler
kendilerinin inceleme altnda oldukla
rnn farkndaydlar ve kendi doal i
sratlerini hzlandrdlar.
Bununla birlikte, deneysel yntem
sosyolojide bazen ie yarar bir ekilde
125
Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplam a
uygulanabilir. Bir rnek Philip Zimbar-
do'nun zekice yapt yap-inan hapis
hanesi deneyidir: Deneyde ren
cilerin bazlar gnll olarak gardiyan,
dierleri de gnll olarak mahkum
rol oynadlar (Zimbardo 1972). Onun
amac bu fakl rolleri oynamann tutum
ve davranlarda ne tr deiikliklere yol
atn grmekti. Sonular aratrma
clar sarst. Gardiyan roln oynayanlar
abucak otoriter bir tavr takndlar ve
mahkum roln oynayanlara kar
gerekten husumet gstermeye, onlara
emir yadrmaya, kt muamele
yapmaya ve kabadaylk gstermeye
baladlar. Mahkumlar ise, bunun
aksine, kaytszlkla kark bir isyankar
lk gsterdiler -gerek hapishanelerde
yatan mahkumlar arasnda ska
karlalan bir tepki. Etkiler ylesine
belirgin ve gerilim dzeyi ylesine
yksekti ki, deney erken bir aamasnda
iptal edildi. Ancak sonular nemliydi.
Zimbardo hapishanelerde davrann
burada bulunanlarn bireysel zellikle
rinden ok hapishane ortamnn
doasndan etkilendii sonucuna vard.
Yaam ykleri
Deneylerin aksine, yaam yk
leri btnyle sosyoloji ve dier sosyal
bilimlere ait bir yntemdir: onlarn
doa bilimlerinde yeri yoktur. Yaam
tarihleri belli bireyler hakknda
derlenmi -ounlukla bireylerin kendi
hatrladklarndan derledikleri- biyogra
fik malzemelerden oluur. Dier ara
trma yntemleri inanlarn ve tutumla
rn zaman iinde gelimesi hakknda,
genellikle yaam-ykleri ynteminin
rettii kadar malzeme retmezler.
Ancak, yaam tarihleri yntemi pek
nadiren sadece insanlarn hatralarna
 S o s y o lo jik S o r u S a r m a v e C e v a p la m a
dayanr. Normal olarak, mektuplar,
dneme ait raporlar ve gazete tasvirleri
gibi kaynaklar bireylerin saladklar
bilgileri geniletmek ve geerliliklerini
denetlemek iin kullanlr. Yaam
ykleri ynteminin deeri zerine
sosyologlarn grleri farkllk gster
mektedir: Bazlar onlarn ie yarar bilgi
salamak bakmndan ok gvenilmez
olduklarn dnrken, bazlar da
onlarn teki aratrma yntemlerinin
ok aznn sunabildii igr kaynaklar
saladklarna inanrlar.
Yaam ykleri yntemi byk
neme sahip almalarda baaryla
kullanlmtr. W. I. Thomas ve Florian
Znaniecki'nin Avrupa ve Amerika'da
Poloma Kyls (The Polish Peasant in
Europe and America) ilk mehur
almalardandr. Be ciltlik bu alma
ilk kez 1918 ile 1920 arasnda basld
(Thomas ve Znaniecki 1966). Thomas
ve Znaniecki, yaptklar mlakatlar ve
topladklar mektuplar ve gazete maka
leleri sayesinde aksi halde mmkn
olmayacak derecede g deneyiminin
daha hassas ve ustaca bir muhasebesini
yapabildiler.
Karlatrmal aratrma
Yukarda tarif edilen aratrma
yntemlerinin her biri ou halde
karlatrmal bir balamda uygulanr.
Karlatrmal aratrmann sosyo
lojide merkezi bir nemi vardr nk
bize belli bir aratrma alannda neler
olup bittiini akla kavuturmaya izin
verir. Britanya'daki boanmalar -her yl
sonulanan yasal boanma izinlerini-
rnek olarak ele alalm. 1960'larn
banda Birleik Krallkta her yl 30,000
civarnda boanma oluyordu; 1980'lerin
bana gelindiinde bu rakam ylda
130,000 civarna ykseldi. Bu dei
meler Britanya toplumunun zel
vasflarn m yanstyor? Birleik
Krallktaki boanma oranlarn dier
toplumlardaki oranlarla karlatrarak
bunu ortaya karabiliriz. Byle
karlatrmalar gstermektedir ki,
ou dier Avrupa lkeleriyle kyaslan
dnda genel eilimler benzerlik
tamaktadr. Hemen hemen btn
Avrupa lkeleri son yarm yzylda
durmadan ykselen boanma oranla
rna maruz kaldlar.
Tarihsel zmleme
Birinci blmde sz edildii zere,
tarihsel bak asnn sosyolojik aratr
mada ou kez temel nemi vardr.
nk belli bir sorun hakknda
topladmz malzemeden bir anlam
karmak iin ou kere amar bak
asna ihtiya duyarz.
Sosyologlar, gemi olaylar oun
lukla dorudan incelemek isterler.
Tarihin baz dnemleri o dnemleri
yaam bireyler hala hayatta iken
-ikinci Dnya Sava srasndaki Yahudi
Soykrm vakasnda olduu gibi-
dorudan incelenebilir. Szl tarih
aratrmas insanlarla hayatlarnn daha
nceki bir dneminde tank olduklar
olaylar hakknda mlakat yapmak
demektir. Bu tr aratrma en fazla
altm ila yetmi yl geriye uzanabilir.
Daha nceki dnemler hakknda
tarihsel aratrma yapmak iin sosyo
loglar, genellikle ktphanelerin zel
koleksiyonlarnda ya da Ulusal Ariv
lerinde saklanan belge ve yazl kayar
kullanmak zorundadrlar.
Tarihsel belgeleri kullanmann
ilgin bir rnei sosyolog Anthony
126
 S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a

Ashworth'n Birinci Dnya Sava balamda toplumsal devrim srelerine

esnasndaki siper savalar almasdr bakt: Fransa'daki 1789 devrimi,
(Ashworth 1980). Ashworth'n amac Rusya'daki 1917 devrimi (ki, kom
haftalarca siperlerde yakn ve dar bir nistleri iktidara getirdi ve nihayetinde
alana skm ve youn ate altnda 1989'da dalan Sovyetler Birliini
hayatta kalmak zorunda olan erkekler kurdu) ve in'deki 1948 devrimi (ki,
iin yaamn nasl olduunu aratr komnist in'i yaratt).
makt. Ashworth, ok sayda belgesel
eitli belgesel kaynaklar zm
kaynaktan yararland: Farkl askeri
leyerek Skocpol, devrimsel deime
blk ve birlikler tarafndan yazlanlar
lerin, altlarnda yatan toplumsal yapsal
da dahil olmak zere resmi sava
koullar vurgulayan gl bir aklama
tarihleri, zamann resmi yaynlar, asker
gelitirdi. Skocpol, toplumsal devrilerin
ler tarafndan gayr resmi olarak tutulan
byk oranda niyetlenilmemi gelime
notlar, kaytlar ve sava deneyimi
lerin sonular olduklarn gsterdi.
hakknda yaplan kiisel deerlendirme
rnein, Rus Devrimi'nden nce eitli
ve aklamalar. Byle ok sayda farkl
siyasal gruplar mevcut dzeni ykmaya
kaynaktan yararlanmak suretiyle
abalyorlard fakat bunlardan hibiri
Ashworth siperlerdeki hayatn zengin
-sonunda iktidara gelen Bolevikler de
ve ayrntl bir tasvirini yapmay baard.
dahil- meydana gelen devrimi ngr
ou askerin dmanla hangi sklkta
memiti. Bir dizi atma ve kar
atmaya girmeye niyei olduklar
karya geli herhangi bir kimsenin
hakknda kendi fikirlerini gelitirdik
ngrm olduundan ok daha
lerini ve kumandanlarnn emirlerini sk
kkten bir toplumsal dnm sreci
sk dikkate almadklarn kefetti.
ortaya kard.
rnein, Noel Gn Alman ve
Mttefik askerleri atmalara ara
verdiler ve bir yerde iki taraf gayr resmi Gerek dnya'da
bir futbol ma dzenledi. aratrma: yntemler,
sorunlar ve tuzaklar
K a rla trm a l v e ta rih se l
aratrmay birletirme Daha nce vurguland zere,
btn aratrma yntemlerinin kendi
Ashworth'n aratrmas nispeten
avantajlar ve snrllklar vardr. Bu
ksa bir zaman aral zerine
nedenle, tek bir aratrmada birok
younlat. Daha uzun bir zaman
yntemi her biri dierlerine yardmc
dilimini inceleyen ve ayn zamanda
olacak ve denetleyecek ekilde bir araya
karlatrmal aratrmay tarihsel bir
getirmek olaan bir uygulamadr. Buna
balamda kullanan bir alma rnei
genletirme sreci denir. Bir kez
olarak, toplumsal deime konusunda
daha Laud Humphreys'in ayodas
bilinen en iyi almalardan biri olan
Ticaretim bakmak suretiyle eitli
Theda Skocpol'un Devletler ve Toplumsal
aratrma yntemlerini bir araya
Devrimlerini (States and Social Revo-
getirmenin deerini ve daha genel
lutions-1979)'ini alabiliriz. Skocpol ok
olarak gerek sosyolojik aratrmann
hrsl bir ie giriti. farkl tarihsel
sorun ve tuzaklarn grebiliriz.

127
 S o s y o lo jik S o r u S o r m a v e C e v a p la m a
Humphreys'in cevabm bulmak
istedii sorulardan biri ne tr erkeklerin
ay odalarna geldikleriydi. Fakat bunu
ortaya karmak onun iin ok zordu
nk tuvaletlerde btn yapabildii
gzlemdi. Tuvaletlerde sessiz olma
kural soru sormay, hatta konumay
bile gletirmekteydi. Ek olarak, esas
olarak anonim kalmak isteyen insanlara
kiisel sorular sormaya balamak ok
acayip bir ey olurdu.
Humphreys'in zm yoklama
yntemini kullanmak suretiyle ay
odalarna gelen erkekler hakknda daha
fazla bilgi edinmek oldu. Tuvaletierin
kapsnda durarak, arabalarn parka
ekip cinsel iliki iin ieri girenlerin
arabalarnn plakasn kaydetmeye
balad. Daha sonra araba plakalarn
Motorlu Aralar Daire'sinde alan bir
arkadana verip bu erkeklerin
adreslerini temin etti.
Aylar sonra, Laud'un alt Birle
ik Devleder'in St Louis kentindeki
Washington niversitesi kap kap
dolaarak cinsel alkanlklar hakknda
bir derleme almas yapmaktayd.
Humphreys, aratrmay yrten esas
aratrmaclardan ay odasna gidenler
rneklemindekilerin isimlerini listeye
eklemek iin izin ald. Sonra kendisini
esas aratrmada yer alanlardan biriymi
gibi gsterip grnte sadece derleme
almasnn sorularn sormakla
birlikte aslnda onlarn toplumsal arka
planlar ve yaamlar hakknda daha
fazla bireyler renmek iin bu
erkeklerle kendi evlerinde mlakat
yapmaya gitti. Humphreys, bu
erkeklerin ounun evli olduklarn ve
byle olmadklar durumlarda grenek
lere uygun bir yaam srdrdklerini
tespit etti. ou kere bu erkeklerin
karlar ve dier aile yeleriyle de
mlakat yapt.
nsan denekler ve etik sorunlar
insanlarla ilgili her aratrma etik
ikilemler gsterebilir. Sosyologlarn
sorulmas konusunda uzlatklar
anahtar sorulardan biri, aratrmann
deneklere kendi gnlk yaamlarnda
karlatklarndan daha byk bir
tehlike arz edip etmediidir.
ay odas Ticareti'm yazarken
Humphreys, davrann inceledii
kiilere kar drst olmadn syledi.
ay odasn gzlemlerken bir sosyolog
olarak kendi kimliini onlara akla
madn belirtti. ay odasna gelen
insanlar onun kendilerinkiyle ayn
sebepten tr oraya geldiini varsay
dlar ve onun oradaki varlna grnr
haliyle itibar edildi. Humphreys, ay
odasn gzlemlerken kimseye doru
dan yalan sylemediyse de orada
bulunuunun gerek amacn da
kimseye ifa etmedi. Onun davrannn
bu zel yn meslek etiine uygun
muydu? Cevap, eksii fazlasyla,
almasnn bu yn deneklerinin
herhangi birini tehlikeye sokmad. ay
odasndaki gzlemlerinde katlmclarn
kimliini aa karacak bilgi topla
mad. Onlar hakknda bildikleri ay
odasndaki dier insanlarn bildiklerine
benzer eylerdi. Bu ekilde davran
makla onun orada bulunmas szko-
nusu kiileri kendi yaamlarnda zaten
karlatklarndan daha fazla bir
tehlikeye sokmad. Fakat, ayn
zamanda, eer Humphreys btnyle
drst olmu olsayd, aratrma
ilerledii kadar ilerleyemeyebilirdi.
Gerekten de, aratrmac, aratrma
srecinde karlat her bir kiiye ilk
128

nce projeyi anlatm olsayd,
sosyologlarca derlenmi en deerli
verilerden bazlar hibir zaman
derlenemezdi.
H um phreys'in alm asnn
gsterdii edk ikilem bundan ibaret
kalsayd, bu toplumsal aratrmann
etii konusunda nemsiz bir sorun
olarak kalrd. Humphreys'in aratr
mas hakknda bundan daha fazla ka
kaldrtan onun ay odasna gelenlerin
arabalarnn plaka numaralarn
kaydetmesi, Motorlu Aralar Daire-
si'nde alan bir arkadandan bu
kiilerin adreslerini edinmesi ve sonra
da rengi belli olmayan bir yoklama
aratrmas yapyormu kisvesinde bu
kiileri evlerinde ziyaret etmesiydi.
Humphreys bu erkeklerin faaliyetleri
hakknda onlarn ailelerine hibir
ifaatta bulunmam ve verileri sakl
tutmak iin byk gayret gstermi olsa
da onun edindii bilgi ok zarar verici
olabilirdi. Daha beceriksiz bir aratr
mac, deneklerin ailesiyle mlakat
yaparken azndan bir ey karabilir ya
da Humphreys notiarn kaybedebilir ve
bunlar bakasnn eline geebilirdi.
Aratrma srecinde yanl gidebilecek
eylerin okluunu dnerek aratr edilmesi mi? O, basite, bizim zaten
maclar bu trden aratrmalar meru
grmemekteler. Dnyann pek ok
yerinde, sosyolojik aratrmaya kaynak
salayan hkmet kurulular, Birleik
Krallktaki Ekonomik ve Toplumsal
Aratrma Kurulu ve Ingiliz Sosyoloji
Dernei gibi sosyologlarn yesi
olduklar meslek rgderi, sosyolojik
deneylere giriecek aratrmaclar iin
simdi ok daha sk etik yol gsterici
ilkeler koymulardr.
Humphreys gey erkeklerin hayatn
alan ilk sosyologlardan biriydi. Onun
129
Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplam a
konuyu ele al cinsel topluluklar
hakknda mevcut bilgi stokunun ok
tesine giden insani bir almayd.
Yazd kitap neticesinde onun
aratrma deneklerinin hibirine bir ey
olmam olsa da, Humphreys, kendisi,
ana etik sorunlar hakknda kendisini
eletirenlerin eletirilerini daha sonra
hakl buldu. Eer almay tekrar
yapacak olsaydm, arabalarn plakalarn
almaz ve insanlarn evlerine gitmezdim,
dedi. Bunlarn yerine, ay odalarnda
verilerini derledikten sonra bu insan
larn bir alt grubunu yeterince tanyp
onlar amalarm konusunda bilgilendir
ve ondan sonra bu faaliyetlerin kendi
hayatlarndaki nemi hakknda konu
malarn isterdim, dedi.
Sosyoloji sadece ak olann
yeniden ifade edilmesi mi?
Sosyoloji ou kere bizim bir para
kiisel deneyimimiz olan eyleri incele
diinden, insan bazen sosyolojinin srf
ak olann sancl bir ayrntl
incelemesi mi olduunu merak eder
(Wright 2000). Sosyoloji sadece bizim
zaten bildiimiz eylerin soyut bir
meslek dili kullanlarak yeniden ifade
aina olduumuz toplumsal olgularn
can skc bir tanm m? Kt bir
sosyoloji bu eylerin hepsi olabilir.
Fakat herhangi bir disiplin hakknda
onun kt uygulayclarnn ne
yaptna bakarak yargda bulunmak
uygun olmaz. Aslnda, iyi sosyoloji ya
bizim iin ak olan hakkndaki anlay
mz keskinletir (Berger 1963) ya da
bizim saduyu yoluyla sahip olduu
muz anlay btnyle dntrr.
Her iki halde de iyi sosyoloji ne can
skc ne de ak olann yeniden ifade
 S o syo o |iK i o u M i m a v e c e v a p la m a

edilmesidir, bu kitap metninde yeni bir davran arasnda cereyan eden

konu hakkndaki tartmalar bazen sizin
zaten anladnz tanmlarla balyor.
Kavramlarnn tanm yapmak akade
mik bir disiplin iin gereklidir. Ancak,
biz, rnein, aileyi birbirleriyle akraba
bir grup insan olarak tanmladmzda,
bunu iin sonu olarak deil, aksine bir
balang noktas olsun diye yapmak
tayz. Kendi terimlerimizi tanmlamak-
szn daha sonra anlaymz keskin
letirmeye asla ilerleyemeyiz -iyi
sosyoloji terimleri asla kendi iinde bir
ama olarak tanmlamaz.
karlkl deime demektir. Sosyolojik
bulgularn ou kere saduyu anlay
larmzla ok yakn olduklarna arma
malyz. Gereke, basite, sosyolojinin
bizim zaten bildiimiz eyleri bulmu
olmas deildir; aksine, sosyolojik
aratrma srekli olarak bizim toplu
mun ne olduu hakkndaki saduyuya
dayal bilgimizi etkilemektedir.

Sosyolojinin etkisi
Sosyolojik aratrma ok nadiren
sadece sosyologlarn entelektel
topluluunu ilgilendirir. Onun sonu
lar ou kere toplum iinde yaylmakta
dr. Vurgulanmas gerekir ki, sosyoloji
sadece modern toplumlarn incelen
mesi deil, bu toplumlarn devam eden
yaamlarndaki nemli bir unsurdur.
Birleik Krallkta evlilik, cinsellik ve
ailede meydana gelen deiiklikleri (7.
ve 12. blmlerde tartlmaktadr) ele
alalm. Sosyolojik aratrmann toplu
ma szlmesinin bir sonucu olarak
modern toplumda yaayan ok az insan
bu deimelerden habersizdir. Bizim
dnme biimimiz ve davranlarmz
karmak ve ou kere ince yollarla
sosyolojik bilgiden etkilenmekte, bu
surede bu bilgi sosyolojik incelemenin
alann yeniden ekillendirmektedir.
Sosyolojinin teknik kavramlarn
kullanarak bu olguyu tarif etmenin bir
yolu sosyolojinin davranlar incelenen
insanlarla dngsel bir iliki iinde
bulunduunu sylemektir. Dng-
sellik, 4. blmde greceimiz zere (s.
159-160), sosyolojik aratrma ile insan

130

statistik terim leri
S o s y o lo jid e y a p la n a ra trm a la r, b u lg u la rn
z m le m e s in d e sk sk is ta tis tik te k n ik le r in d e n
y a ra rla n rla r. B u te k n ik le r d e n b a z la r o k
n ce lik lid ir, fa k a t e n sk k u lla n la n la rd a n o u n u n
a n la lm a s kolaydr. B u n la r n e n y ay g n lan
m erk ezi eilim lleri (o rta la m a h e sa p la m a
y ollar) v e korelasyon katsaylardr (b ir
d e i k e n in tu ta rl b ir e k ild e d i erleriy le ilik ili
o lm a d e r e c e s i l le ri).
O r ta la m a la n h e s a p la m a n n y o lu v a rd r v e
b u n la n n h e r b irin in b e lli av a n ta j v e k u su rlar
b u lu n m a k ta d r. O n k iin in sah ip o ld u u k iise l
s e r v e ti (ev, a ra b a , b a n k a h e sa p la rn d a b u lu n a n
p a ra v e y a trm la r d ah il) r n e k o la ra k e le alalm .
F a r z e d in k i, b u n la rn sa h ip o ld u k la r s e r v e t u
e k ild e:
1 0 0 0 (sfr)
2 5 ,0 0 0
3 1 0 ,0 0 0
4 2 0 ,0 0 0
5 / 1 0 .0 0 0
6 4 0 .0 0 0
7 4 0 ,0 0 0
8 8 0 ,0 0 0
9 1 0 0 ,0 0 0
10 1 5 0 ,0 0 0
11 2 0 0 , 0 0 0
12 4 0 0 ,0 0 0
13 10,000,000
A ritm e tik o rta la m a , b u o n k iin in sah ip
o ld u u s e r v e tin m ik ta n n to p la y p s o n u c u 1 3 'e
b lm e k su re tiy le e ld e e d ile n d e e re k a r lk g elir.
T o p la m 1 1 , 0 8 5 , 0 0 0 'd ir ; b u n u 1 3 'e b ld m z d e
8 5 2 ,6 9 2 .3 1 e ld e ed e riz . S a la n a n b t n v e rile re
d a y a n d i in b u e k ild e eld e e d ile n o r ta la m a o u
k e re ie y arar b ir o rta la m a d r. A n c a k , b ir ya d a
b ir k a v a k a n n o u n lu u n a ld n d a n o k fark l
d e e rle r a ld b ir d u ru m d a b u o r ta la m a
a ld a tcd r. Y u k a rd a k i r n e k te , b ir v a k a n n ald
d e e rin o k b y k o lu u n d a n d o lay , o r ta la m a
u y g u n b ir m e rk e z i e ilim l s d e ild ir, re s m i
a rp tm a k ta d r. O rta la m a y k u lla n a ra k b u v erileri
z e d e m e k iste d i im iz d e in s a n la rd a n o u n u n
g e r e k te sa h ip o ld u k la rn d a n o k d a h a fa z la
s e r v e te sa h ip o ld u k la n iz le n im i e d in e b iliriz .
Sosyolojik Soru Sorma v e Cevaplam a
B y le d u ru m la rd a d i e r ik i l m d e n b iri
k u llan lab ilir. M o d , b ir v e ri d iz isin d e e n sk
k arla la n d e e rd ir. B iz im r n e im iz d e , m o d
4 0 , 0 0 0 'd ir . M o d 'd a s o r u n o la n ey v e rile rin
g e n e l d a lm n , y an i k a p sa n a n d e e rle rin
y ay lm a a la n n h e s a b a k a tm y o r o lu u d u r. B ir
v e ri d iz isin d e e n sk k a r la la n d e e r is te r
is te m e z v a k a la rn a lm o ld u k la r d e e rle rin b ir
b t n o la ra k d a lm n te m s il e tm e z v e b u
n e d e n le ie y a ra r b ir v a sa t o lm a y a b ilir. B u ra d a ,
4 0 , 0 0 0 sa y la n n alt ta ra fn a o k y ak nd r.
n c l o la n o rta n c a (m e d y a n ), e n o r ta d a
y e r ala n d e e rd ir k i, b u ra d a d a y in e 4 0 , 0 0 0 'd ir .
B iz im r n e im iz d e k i v a k a say s te k sayl b ir
ra k a m d r: o n . E e r v a k a says i f t sayl b ir
ra k a m o lsay d , r n e in o n ik i, b u d u ru m d a
o r ta d a y e r alan ik i v a k a n n , a l t n a v e y e d in c in in ,
o r ta la m a s n alarak o r ta n c a y h e sa p la rd k . M o d
g ib i o r ta n c a d a l le n v e rile rin g e r e k yaylm a
alan k o n u s u n d a b ir fik ir v e rm e z .
O r ta la m a h a k k n d a a ld a tc b ir re s im s u n m a k ta n
k a n m a k i in b a z e n a ra tr m a c b ird e n fa z la
m e rk e z i e ilim l s k u llan r. o u k ez s z
k o n u s u v e ri i in sta n d a rt sapm ay
h e sa p la y a ca k tr. B u , b ir d e e rle r d iz isin in
y ay lm n n ya d a d alm n derecesin i
h e s a p la m a n n b ir y o lu d u r k i, b u ra d a sfrd a n
1 0 ,0 0 0 ,0 0 0 k a d a r u z a n m a k ta d r.
K o r e la s y o n k atsay lar ik i (vey a d a h a fazla)
d e i k e n in b irb irle rin e n e k a d a r b a la n m
o ld u k la rn ifa d e e tm e n in k u lla n l b ir y olud ur.
k i d e i k e n b t n y le b irlik te d e i tik le rin d e
m k e m m e l b ir p o z it if k o r e la s y o n d a n s z ed e riz
v e b u 1 .0 o la ra k ifa d e ed ilir. k i d e i k e n a ra sn d a
h i b ir ilik i te s p it e d ilm e d i in d e -y an i h i b ir
ilik iy e sa h ip o lm a d k la rn d a - k atsay sfrd r. k i
d e i k e n b irb irle riy le b t n y le te rs iliki iin d e
o ld u k la rn d a , m k e m m e l b ir n e g a t if k o re la s y o n
m e v c u ttu r v e b u 2 1 .0 'la ifa d e ed ilir. T o p lu m
b ilim le rin d e m k e m m e l k o re la s y o n la ra h i
ra s tla n m a z . s te r p o z itif, is te r n e g a t if o ls u n , 0 .6
vey a d a h a fa z la d e re c e d e k i b ir k o re la s y o n u n
in c e le n e n d e i k e n le r a ra s n d a g e n e llik le g l
b ir ilikiy i g s te r d i i d n l r. B u d zey d e b ir
k o r e la s y o n to p lu m s a l s n f k k e n i ile , d iy e lim , oy
v e r m e d a v ra n a ra s n d a b u lu n a b ilir.
131
 Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplam a
Bir tabloyu okum ak
S o s y o lo ji lite r a t r n o k u rk e n sk sk ta b lo la rla
k a r la a c a k s n z . T a b lo la r b a z e n o k k a r m a k
g r n r le r fa k a t aa d a sra la n a n b ir k a te m e l
a d m iz le rs e n iz o n la r z m e k k o la y d r; u y g u lam a
y a p tk a b u a d m la r o t o m a t ik h a le g e le c e k tir (b ir
r n e k o la ra k 3 .3 . T a b lo y a b a k n z ). T a b lo la r
a tla m a d rt s n e m a lu p o lm a y n ; o n la r, ayn
m a lz e m e k e lim e le rle ifa d e e d ilm i o ls a y d , b u n la r
o k u y u p a n la m a k ta n d a h a a b u c a k a n la la b ile c e k
y o u n la trlm b ilg ile r i e rirle r. T a b lo la r n
y o r u m la n m a s n d a b e c e r i k a z a n d k a y a z a rn
k a rd s o n u la n n n e d e r e c e h a k l o ld u u n u d a
d e n e d e y e b ile c e k s in iz .
1 T a b lo n u n b a l n ta m o la ra k o k u y u n .
T a b lo la r n b a z e n u z u n c a b a lk la r o lu r;
b u n la r a r a tr m a c n n y a n s tla n b ilg ile rin
d o a s n d o r u b ir e k ild e d ile g e t ir m e
g iriim in i te m s il ed er. 3 .3 . T a b lo n u n b a l ilk
o la r a k v e rile rin k o n u s u n u v e r m e k te , ik in c i
o la r a k t a b lo n u n k a r la trm a i in m a lz e m e
sa la m a k ta o ld u u n u v e n c o la r a k d a
v e rile rin s a d e c e az say d a lk e i in
v e rild ik le rin i b e lirtm e k te d ir .
2 V e r i h a k k n d a k i y o r u m la y c a k la m a ya da
n o d a r a b a k n . N o d a r m a lz e m e n in n asl
d e rle n d i i ya d a n e d e n b e lli b ir e k ild e
su n u ld u u h a k k n d a b ilg i v e re b ilir. B u
k ita p ta k i ta b lo la r n o u n d a a k la y c n o d a r
b u lu n m a k ta d r . r n e in , sa y fa 2 6 2 'd e k i 7 .2 .
T a b lo d a k i ra k a m la rn n a sl e ld e ed ild i i
h a k k n d a b ir o k a k la y c n o t i e r m e k te d ir .
E e r ta b lo d a k i v e rile r a r a tr m a c n n k e n d isi
ta ra fn d a n d e r le n m e m i fa k a t b a k a b ir
k a y n a k ta n a ln m s a , a k la y c n o d a r d a b u
k a y n a a d a y e r v e rile c e k tir . K a y n a k , asl
k a y n a n e r e d e b u la b ile c e in iz i g s te r d i i
k a d a r, b ilg in in n e o r a n d a g v e n ilir o la b ile c e i
h a k k n d a d a siz e b a z i g r le r sa lar. B iz im
ta b lo m u z d a y e r v e rile n k a y n a k v e rile rin
O E C D ta ra fn d a n y a y n la n m b ir k a y n a k ta n
a ln m o ld u u n u g s te r m e k te d ir .
132
3 K o n u b a lk la r n ta b lo n u n st v e s o l ta ra f
b o y u n c a o k u y u n . ( K o n u b a lk la r b a z e n
ta b lo n u n a lt ta ra fn d a v e rile b ilir.) B u n la r siz e
h e r b ir s a tr v e s tu n d a n e t r b ilg ile r
i e rild i in i s y ler. T a b lo d a k i ra k a m la r
in c e le r k e n h e r b ir s a tr ya d a s tu n b a l n
a k ln z d a tu tu n . B iz im r n e im iz d e , sa tr
b a lk la r k a p s a n a n lk e le ri, s tu n b a lk la r
ise a ra b a sa h ip li i d z e y in i v e b u v e rile rin
h a n g i yl i in o ld u u n u g s te r m e k te d ir .
4 K u lla n la n b ir im le r in n e o ld u u n u te h is
e d in ; ta b lo b n y e s in d e k i d e e rle r v ak a
say sn , y z d e le ri, o r ta la m a la r v ey a d i e r
l le ri te m s il e d e b ilirle r. B a z e n b u ra k a m la r
k e n d in iz in d a h a ra h a t a n la y a ca b ir b i im e
d n t r m e k yararl o la b ilir : r n e in , e e r
y z d e lik le r v e r ilm e m i s e , b u n la r
h e s a p la n m a y a d e e r o la b ilirle r.
5 T a b lo d a k i b ilg ile r d e n u la la b ile c e k
s o n u la r n n e le r o la b ile c e in i d n n . o u
ta b lo y a z a rn k e n d isi ta ra fn d a n
ta rt lm a k ta d r v e o n u n s y le d ik le rin i ak ld a
b u lu n d u r m a k g e re k ir. F a k a t siz k e n d in iz d e
v e rile rd e n d a h a b a k a n e m e s e le le r v ey a
s o r u la r o r ta y a k o n a b ile c e in i s o rm a ls n z .
B iz im ta b lo m u z d a k i ra k a m la rd a b ir o k ilg in
e ilim g r le b ilir . lk o la ra k , a ra b a sah ip li i
d zey i lk e le r a ra s n d a b y k d e iik lik
g s te r m e k te d ir . A B D 'd e 2 0 0 2 y ln d a h e r 1 ,0 0 0
k ii b a n a d e n a ra b a say s T r k iy e 'd e k in d e n
b e k a t d a h a fazlay d , i k in c i o la ra k , a ra b a
sa h ip li i ile lk e n in r e fa h d zey i a ra s n d a a k b ir
b a la n t b u lu n m a k ta d r . A s ln d a , a ra b a sa h ip li i
o r a n la r n r e f a h d z e y i fa rk ll n n k a b a b ir
g s te r g e s i o la r a k k u lla n a b iliriz . n c o la ra k ,
h e m e n b t n lk e le rd e a ra b a sa h ip li i 1 9 9 0 ile
2 0 0 2 a ra s n d a a rtm tr , fa k a t b a z la rn d a k i a rt
h z d i e rle r in k e n d a h a y k s e k o lm u tu r -b u
fa rk llk la r o la s lk la lk e le rin b a a rl b ir
e k o n o m ik b y m e g e r e k le t ir m e ya d a
y a k a la m a d e re c e le ri a ra s n d a k i fa rk
g s te r m e k te d ir .
 Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplam a

3.3. Tablo kamet eden her 1,000 kii bana den motorlu ara says:
seilmi lkelerin bir karlatrmas

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
1Avusturya 527 527 427 478 523 540 547 551 556 564 570 582 589
2 Belika 462 463 503 515 528 543 495 509 529 544 555 565 537
3 Kanada 432 442 441 454 464 487 494 482 490 500 511 517 520
4 Almanya 842 718 779 725 719 771 783 784 792 798 810 816 807
5 Yunanistan 443 433 453 441 439 428 448 458 474 486 493 516 533
6 Portekiz 600 619 627 595 569 565 565 564 580 566 569 572 581
7 Trkiye 310 370 407 439 438 501 533 569 610 654 698 711 756
8 Birleik Krallk 57 47 53 61 64 68 97 105 111 116 124 148 148
9 Birleik Devletler 248 246 257 271 283 298 313 328 351 378 406 428 450
Kaynak: OECD bactbook (2005)

zet 4 A la n a l m a s n d a , ya d a k a tla ra k gzlem de.,

1 S o s y o lo g la r , b e lli s o r u la r s o r m a k v e s is te m a tik
a ra tr m a la r y a p a ra k b u s o ru la r a c e v a p b u lm a y a
a b a la m a k su re tiy le to p lu m s a l y a a m in c e le r le r .
B u s o r u la r olgusal, karlatrm al, geliim sel vey a
ku ram sal o la b ilirle r.
2 B t n a ra tr m a la r a ra tr m a c y ilg ile n d ire n
v ey a h a y r e te d re n b ir aratrm a sorunundan
b a la r. A r a tr m a s o ru n la r m e v c u t lite r a t rd e k i
b o lu k la r, k u ra m s a l ta rt m a la r v ey a to p lu m s a l
d n y a d a k i p r a tik so ru n la rd a n h a r e k e d e o r ta y a
k o n a b ilir . A r a tr m a s tr a te jis in in g e li m e s in d e
a tla c a k b e lli a k a d m la r v a rd r - h e r n e k a d a r
b u n la r g e r e k b ir a ra tr m a d a n a d ire n ay n sra ile
ta k ip e d iliy o r o ls a la r b ile.
3 k i o la y ya d a d u ru m a ra s n d a k i b ir nedensel ilik i
b ir o la y ya d a d u ru m u n d i erin i m e y d a n a
g e tir m e s id ir. B u , g r n d n d e n d a h a
s o ru n lu d u r. B ir ey e neden olm a, iki d e i k e n
a ra s n d a d z e n li b ir ilik iy e a tfta b u lu n a n birlikte
deim eden ayr tu tu lm a ld r. D e i k e n , y a , g e lir,
s u o ra n la r v b 'in d e k i d e i ik lik le r o la b ilir.
Bam s deikenleri, bam l deikenlerden ay rt
e tm e m iz g e re k ir. B a m s z d e i k e n b ir d i e r
d e i k e n z e r in d e e tk i m e y d a n a g e tir e n d ir .
S o s y o lo g la r , n e d e n s e l b ir ili k in in v a rl n d a n
e m in o la b ilm e k i in o u k e re denetimler
k u lla n rla r.
a r a tr m a c in c e le n e n g r u p ya d a c e m a a tle
u z u n c a b ir s rey i b irlik te g e irir, ik in c i b ir
y n te m o la n yoklam ada s o r u k a tlar b y k e b ir
nfusun r n e k le m in e ya g n d e r ilir ya d a
d o ru d a n u y g u lan r. B e lg e s e l a ra tr m a , ariv
v ey a d i e r k a y n a k la rd a m e v c u t y azl m a lz e m e y i
b ilg i k ay n a o la ra k k u llan r. Deneyler, yaam
tarihleri k u lla n m , ta rih s e l a n a liz v e karlatrm al
aratrm a d i e r a ra tr m a y n te m le rid ir.
5 B u fark l a r a tr m a y n te m le r in in h e r b irin in
k e n d i sn rllk la r v ard r. B u n e d e n le ,
a r a tr m a c la r o u k e re ik i v ey a d a h a fazla
y n te m i k e n d i a l m a la rn d a b ir le tir ir v e h e r
b irin i d i e r y n te m le e ld e e d ile n m a lz e m e y i
d e n e d e m e k ya d a b u m a lz e m e y e e k m a lz e m e
d e r le m e k i in k u lla n rla r. B u s re c e genleme
d en ir.
6 S o s y o lo jik a ra tr m a sk sk m e s le k e ti iy le ilgili
s o r u n la r a rz ed er. B u s o r u n la r ya a r a tr m a n n
d e n e k le r in e k ar u y g u la n a n a ld a tm a c a la r d a n ya
d a a ra tr m a b u lg u la rn n y a y n la n m a s n n
in c e le n e n k iile rin d u y g u lar v ey a y a a m la r iin
a k si e tk ile r d o u r m a s n d a n o rta y a k a b ilirle r. B u
m e s e le le ri h a lle tm e n in b t n y le ta tm in ed ici b ir
y o lu b u lu n m a m a k ta d r fa k a t a ra tr m a c la r n b u
m e s e le le rin a rz e tti i ik ile m le re d u y arl o lm a la r
g e re k ir.

133
 Sosyolojik Soru Sorma ve Cevaplama

Dnme sorular
1 Eer ou aratrma projesi aratrma sorunlarndan balyorsa, sorunlarn neler
olduuna kim karar veriyor?
2 Desteklenebilecek ya da yanllanabilecek belli varsaymlar oluturulmas niin
ok nemlidir?
3 Aratrma srecinin seyri neden nadiren plana gre ilerler?
4 Aratrmac hata/yanllk ihtimalini nasl en aza indirebilir?
5 Baz aratrma yntemleri dierlerinden daha bilimsel midir?
6 Birlikte deime ile bir eye neden olmay birbirinden ayrt etmek niin ok
nemlidir?

Ek kaynaklar
Alan Bryman, SocialResearch Methods (Oxford, New York: Oxford University Press,
2001). Joel Best, Dammed Ues and Statistics: Untangling Numbers from the Media,
Politicians, andActivist (Berkeley: University of California Press, 2001).

Ruth Levitas ve Will Guy, lnterpreting Offcial Statistics (Londra: Routledge, 1996).
Martin Hammersley ve Paul Atkinson, Ethnography: Principles in Practice (Londra:
Routledge, 1995).
Lee Harvey, Morag MacDonald ve Anne Devany, Doing Sociology (Londra:
Macmillan, 1992).
Tim May, Social Research: Issues, Methods and Process, 3. Bask (Buckingham: Open
University Press, 2001).

134
 S o s y o lo jik S o ru S o rm a v e C e v a p la m a

nternet balantlar
Market and Opinion Research International (MORI) (Uluslararas Pazar ve
Kamuoyu Aratrmalar)
http://www.mori.com

Social Science Information Gateway (Toplum Bilimleri Bilgi Geidi)

http://www.sosig.ac.uk/sociology

Office of National Statistics (Ulusal statistik Dairesi)

http://www.statistics.gov.uk

UK Data Archive (Birleik Krallk Veri Arivi)

http://www.data-archive.ac.uk

135
indekiler

Max Weber: Protestan Ahlak

Drt kuramsal mesele
Yap ve eylem
Uzlama ve atma
Toplumsal cinsiyet meselesi
Modern dnyann biimlenmesi
Yeni sosyolojik kuramlar
Postmodernizm
Michael Foucault
Drt ada sosyolog
Jrgen Habermas: demokrasi ve kamusal
alan
Ulrich Beck: kresel tehlike toplumu
Manuel Castells: a ekonomisi
Anthony Giddens: toplumsal dnllk
Sonular
%et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
nternet balantlan
Sosyolojide Kuramsal
Dnme
 Baz kuram tipleri dierlerinden
ok daha fazlasn aklamaya kalkrlar
ve sosyologlarn ok geni kapsaml
kuramsal aklamalar yapmaya giri
melerinin ne lde arzulanr veya ie
yarar olduu hakkndaki fikirler
deiiklik gstermektedir. rnein,
Amerikal sosyolog Robert K. Merton
sosyologlarn dikkatlerini kendisinin
orta-boy kuramlar dedii kuramlar
zerine younlatrmalar gerektiini
byk bir srarla ne srmektedir
(Merton 1957). Ona gre, yle ok
Sosyolojide kuramsal bak ala
byk kuramsal projeler yaratmaya
rn deerlendirmek uyarc, talepkar ve
kalkmak yerine daha mtevaz
ok zor bir itir. Kuramsal tart-malar,
olmalyz.
iin anlam gerei, deneysel trden
anlamazlklardan daha soyut-tur. Orta-boy kuramlar deneysel ara
Sosyolojinin btn zerinde baat tek trma yoluyla dorudan snanabilecek
bir kuramsal duruun olmay disiplin kadar zel, fakat ayn zamanda bir dizi
iinde bir zayflk olarak grlebilir. farkl olguyu kapsayacak kadar da
Fakat durum hi de byle deildir. genitirler. Greli yoksunluk kuram
Tersine, rakip kuramsal yaklamlarn
ve kuramlarn idip kakmas sosyoloji
yapmann canllnn bir ifadesidir.
nsanlar, yani kendimizi incelerken
kuramsal anlamazlklar bizi dogmadan
kurtarr. nsan davran karmak ve
ok ynldr ve tek bir kuramsal
grn btn bu ynleri kapsama
ihdmali yoktur. Kuramsal dnmede
eitlilik aratrmalarda kendilerinden
yararlanlacak zengin bir fikirler kayna
sunar ve sosyolojik almalarn
ilerlemesi iin ok nemli olan imgelem
yeteneini uyarr.
Sosyologlarn altklar farkl
aratrma alanlarnda saysz kuram
gelitirilmitir. Bunlardan bazlar ok
kesin bir ekilde ortaya konmu ve hatta
matematiksel bir biimde ifade
edilmitir -her ne kadar bu, sosyoloji
den ok dier toplumsal bilimlerde
Robert K. Merton
(zellikle iktisatta) daha yaygn olsa bile.

138

byle kuramlardan biridir. Bu kuram,
insanlarm kendi durumlarm nasl
deerlendirdiklerinin, kendilerini
kiminle karlatrdklarna bal
olduunu ne srer. Bu nedenle
yoksunluk hissi dorudan doruya
bireylerin maruz kaldklar maddi
yoksullukla ilgili deildir (baknz s. 387-
397). Herkesin aa yukar ayn
durumda olduu fakir bir semtteki
kk bir evde yaayan bir ailenin
kendisini, evlerin ounun daha byk
ve ailelerin daha mreffeh olduu bir
semtteki kk bir evde yaayan aileden
daha az yoksun hissetmesi olasdr.
Gerekten de, bir kuram ne kadar
geni kapsaml ve hrsl ise onun
deneysel olarak snanmas da o lde
gtr. Yine de, sosyolojide kuramsal
dnmenin niin 'orta-boy'a hapsedi
lmesi gerektiinin ak bir gerekesi yok
gibi grnmektedir. Niin byle
olduunu grmek iin Max Weber'in
Protestan Ahlk ve Kapitalizmin Ruhu
(The Protestan Ethic and the Spirit of
Capitalism) (Weber 1976) almasnda
ortaya koyduu kuram bir rnek olarak
ele alalm.
W eber'in dncesi 1. B l m , s. 52'de
anlatld ve Protestan Ahlknn 14. B lm ,
'M od ern Toplum da D in ', s. 586-8'd e tekrar
gn derm ed e bulunacaz.
Max Weber: Protestan
Ahlk
Protestan Ahlk nda. Weber, temel
bir sorunla uramaya koyuldu: Niin
kapitalizm Bat'da gelitii halde baka
bir yerde gelimedi? Antik Roma'nn
dnden sonra geen yaklak on zelliklerin bu olaan d birleiminin
yzyl boyunca dnya tarihinde teki
uygarlklar Ba uygarlndan daha ne
139
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
kmlard. Aslnda, in, Hindistan ve
Yakn Dou'da Osmanl imparatorluu
byk gler iken Avrupa, krenin
olduka nemsiz bir alanyd. Bilhassa
inliler teknolojik ve ekonomik
gelime dzeyi bakmndan Bat'nn bir
hayli ilerisindeydiler. Onyedinci
yzyldan sonra Avrupa'da ekonomik
ilerleme dalgasn meydana getirecek ne
oldu?
Bu soruyu cevaplamak iin Weber,
modern sanayii daha nceki ekonomik
faaliyetlerden ayran eyin ne olduunu
gstermemiz gerektiini dnd.
Servet biriktirme arzusuna birok
medeniyette karlarz ve bunu
aklamak zor deildir: salayabilecei
rahatlk, emniyet, g ve keyiften tr
insanlar servete deer vermilerdir,
insanlar, muhta olmamay diler ve
biriktirmi olduklar serveti kendilerini
rahat ettirmek iin kullanrlar.
Weber, Ba'daki ekonomik geli
meye bakmzda olduka farkl bir
eyle karlaacamz syledi: servet
biriktirmeye kar tarihte baka hibir
yerde bulunmayan bir tutum. Bu tutum
Weber'in kapitalizmin ruhu dedii
eydir -ilk kez kapitalist tccar ve
sanayicilerin sahip olduklar bir dizi
inan ve deerler. Bu insanlarn gl
bir servet biriktirme arzular vard.
Fakat, baka yerlerdeki servet sahip
lerinin aksine, onlar, biriktirdikleri
zenginliklerle rahat bir hayat srme
abas gstermediler. Aslnda, onlarn
hayat tarz nefsinden feragat eden ve
tutumlu bir hayat; zenginliin sradan
tezahrlerinden saknan gsterisiz ve
sessiz bir hayat yaamaktaydlar. Weber,
Ba'nn ilk dnem iktisadi geliimi iin
yaamsal nem tadn gstermeye
 S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e

alt. Zira, nceki alar ve kltr Ehli hizmet olarak bir memuriyette
lerdeki varlkllarn aksine, bu gruplar almadaki baary gsteren maddi
kendi servederini har vurup harman refah, bir kimsenin hakikaten
savurmadlar. Bunun yerine, biriktir seilmilerden olduunun esas iareti
dikleri serveti bakanln yaptklar haline geldi. Bylece, sz konusu
iletmelerin geliimini daha da fikirlerden etkilenmi olan gruplar
ilerletmek iin kullandlar. arasnda ekonomik baarya ynelik ok
byk bir gdlenme yaratld. Ancak
Weber'in kuramnn z, kapitaliz
bu gdlenmeye mminin gsterisiz
min ruhundaki tutumlarn dinden
ve tutumlu bir hayat yaama ihtiyac
devirildiidir. Byle bir grn
elik etti. Pritenler sefahatin er
gelimesinde Hristiyanln genelde
olduuna inanmaktaydlar, dolaysyla
ksmi bir rol oldu, gdlenmenin esas
servet biriktirme gds kasvetli ve
gc Protestanlk tarafndan saland
gsterisiz bir hayat tarz ile birleti.
-zellikle Protestanln bir eidi olan
Pritenizm. lk kapitalistierin ou lk dnem giriimciler kendile
Pritendiler ve birou Kalvinci rinin toplumda byk deiikliklerin
grleri benimsemilerdi. Weber, meydana geliine yardmc olduklarnn
birtakm Kalvinci dsturlarn kapitalist ok az farkndaydlar; onlar her eyin
ruhun dorudan kayna olduklarn stnde dinsel gdler tarafndan
ne srd. Bu dsturlardan birisi zorlanm kiilerdi. Pritenlerin
insann, Tanr'nn yeryzndeki vastas mnzevi -yani nefsinden feragat eden-
olduu ve insann ehli hikmet olarak bir hayat tarz sonunda ada medeniyetin
memuriyette -Tanr'ya daha byk esas bir paras haline geldi. Weber
hamd- sena olmas iin bir meslekte- yle yazd:
almasnn Kadiri Mudak tarafndan P rite n eh li h iz m e t o larak b ir m em u riy ette
gerekli grld fikriydi. alm ak isted i, b iz ise b y le yapm ak
zoru n d ay z. nk a sk etizm , m a n a str
Kalvinciliin ikinci nemli bir yn h cre le rin d e n k arlp g n l k hayatn
mukadderat fikriydi. Buna gre, sadece iin e ta n n ca v e d nyevi ahlak kendi
kaderleri yle takdir edilmi belli e g e m e n li i a ltn a alm ay a b a la y n c a ,
insanlar seilmiler -yani ahirette r o l n , ad a e k o n o m ik d z e n in
m u a z z a m e v re n in i yaratm ad a o y n ad .........
cennete girecekler- arasndayd. Kal-
A sk e tiz m , dnyay yen id en b iim le n d irm e
vin'in retisinin zgn biiminde ifade iin i y k len d i in d en v e k en d i lklerini
edildii haliyle, bir insann dnyada d ny ad a g e r e k le tirm e k isted i in d en ,
yapaca hibir ey onun seilmilerden m ad d i eyalar in sa n hayat zerin d e tarihin
biri olup olmamasn deitiremezdi; bu n ceki h i b ir d n e m in d e g r lm e m i
d ereced e g id e re k a r ta n ve so n u n d a
Tanr tarafndan nceden takdir ve
a m an sz h ale g e le n b ir g kazand . . . . B ir
tayin edilmiti. Ancak, bu inan k im se n in kend i m em u riy etin d ek i d evi
Kalvin'in izleyicileri arasnda ylesine fik ri, l d in sel in an larn hay aleti g ibi
bir bunalma sebep oldu ki, inananlarn, y aam larm z iin d e sin si sin si d o lam ak
seilmiliin alameti saylabilecek baz tadr. M em u riy etin y erin e g etirilm esi en
y k sek m an ev i ve k lt rel d eerlerle
iarederi tanmalarna imkan salamas
ilik ilen d irilem ez o ld u u n d a ya d a, dier
iin daha sonra biraz deitirildi. yanda, e k o n o m ik b ir z o ru n lu lu k olarak
h issed ilm esi g e rek m ed i in d e, birey on u

140

hakl g s te r m e a b a sn b t n y le terk
etm ek ted ir. En g elik in old u u
B irle ik D e v le d e r'd e , kend i
ah lak i a n la m la rn d a n sy rlm
aray k en d in e p r dnyevi tu tk u larn
elik etti i b ir ey olm ay a
(W eb er 1 9 7 6 )
Weber'in kuram birok adan
eletirilmitir. rnein, bazlar, onun
kapitalizmin ruhu dedii grn,
Kalvincilik iitilmeden ok nce, on
ikinci yzyl ilk Italyan tccar kende-
rinde grlebileceini ne srmler
dir. Dierleri, onun Protestanlkla
balantlandrd bir memuriyette
alma fikrinin Katolik inanlarnda
zaten mevcut olduunu ileri srm
lerdir. Yine de Weber'in aklamasnn
temel unsurlar birok kii tarafndan
kabul edilmektedir ve onun gelitirdii
tez ilk kez dile getirildii zamanki kadar
arpc ve aydnlatc olmay srdr
mektedir. Eer Weber'in tezi geerli ise,
ada ekonomik ve toplumsal gelime
ilk bakta bunlardan ok uzakta bir
eyden -bir dizi dinsel lkden- ok
kesin bir ekilde etkilenmitir.
Weber'in kuram, sosyolojide
kuramsal dnmenin birok nemli
ltn karlamaktadr.
1. Kuram, kar -sezgicidir- sadu
yunun iddiasn iflas ettirecek bir
yorum nermektedir. Bylece
kuram, kapsad meselelere taze
bir bak as gelitirmektedir.
Weber'den nceki yazarlarn ou
dinsel fikirlerin kapitalizmin kke
ninde esasl bir rol oynayabile
ceini ok az dnmlerdir.
2. Kuram, aksi halde bir bulmacaya
dnen bir eyden bir anlam
karmaktadr: Servet biriktirmek
iin byk bir aba gsterirken
Sosyolojide Kuramsal Dnce
bireyler niin tutumlu yaamay
yerd e,
istesinler?
d in sel ve
se rv e t 3. Kuram, kendilerini anlamak iin
gelitirilmi olduu durumlarn
m eyleder.
tesine giden durumlar aklama
kabiliyetindedir. Weber, sadece
ada kapitalizmin kkenlerini
anlamaya altn vurgulad.
Bununla birlikte, Pritenizmin
aladklarna paralel deerlerin
dier baarl kapitalist gelime
durumlarnda da szkonusu olabi
lecei varsaylabilir.
4. yi bir kuram srf geerli olan
deil, aksine yeni fikirler dourma
ve daha ileri aratrma yapma
ihtiyacn uyarma bakmlarndan da
verimli olandr. Daha sonraki ok
byk saydaki aratrma ve
kuramsal zmleme iin bir
balama noktas oluturmak
suretiyle Weber'in kuram bu
bakmlardan da kesin olarak hayli
baarl olmutur.
Drt kuramsal mesele
Weber'in almasnn dier ynleri
hakkndaki anlamazlklarda olduu
gibi Protestan A h l k hakkndaki
tartma da bugn devam etmektedir.
Klasik dnrler tarafndan gelitirilen
fikirler, 1. Blmde tartlan daha
sonraki kuramsal bak alar da,
uzlamazlklar kkrtmaya devam
etmektedir.
Bu bak as atmalarnn
dikkatimizi zerine ektii ve bazlar
insan faaliyetlerini ve kurumlarn nasl
yorumlamamz gerektiine ilikin genel
meselelerle ilgili olan birok temel
kuramsal amaz-srp giden uzla
141
 S o s y o lo jid e K u r a m s a l D
mazlk ya da tartma konular
bulunmaktadr. Burada bunlardan
drdn tartacaz.
1. Bir amaz insan ejlemi ve toplumsal
yap ile ilgilidir. Mesele udur: Biz
yaratc insan aktrler kendi
hayatmzn ardarn ne oranda
etkin bir ekilde denetliyoruz? Ya
da yaptklarmzn ou denetimi
miz dndaki genel toplumsal
glerin bir sonucu mu? Bu mesele
sosyologlar her zaman blmtr
ve blmeye de devam etmektedir.
rnein, Weber ve sembolik
etkileimciler insan davrannn
faal ve yaratc unsurlarn vurgula
mlardr. Durkheim'nki gibi, teki
yaklamlar ise toplumsal etkilerin
eylemlerimiz zerine kstlayclk-
larn vurgulamaktadr.
2. ikinci bir kuramsal mesele
toplumdaki uylama ve atma ile
ilgilidir. levselcilik dahil olmak
zere sosyolojideki baz grler,
grm olduumuz zere, insan
toplumlarmn doasnda var olan
dzen ve uyumu vurgulamaktadr.
Bu gr benimseyenler srekli
lik ve uzlamay, her ne kadar
sreklilik ve uzlama zaman iinde
deise bile toplumlarn en belirgin
zellikleri olarak dnmektedir.
Dier sosyologlar, te yandan,
toplumsal atmann yaygnln
nemle belirtmektedirler. Onlar,
toplumu blnmeler, gerilimler ve
mcadelelerle dolu olarak grmek
tedirler. Onlara gre, insanlarn
birbirleriyle ou kere dostane bir
ekilde yaadklarn ileri srmek
yanlsamadr; ak kar karya
geliler olmadnda bile bir zaman
geldiinde faal atmalara dn
O n c e
meye aday derin kar farkllklar
var olmaya devam etmektedir.
3. Sosyolojinin ortodoks gelenek
lerinde zerinde pek dnlme
mi olmamakla birlikte gz ard
edilemeyecek olan nc bir
temel kuramsal mesele vardr. Bu,
toplumsal cinsiyet hakknda tatmin
edici bir anlay sosyolojik zm
leme iine nasl katacamz
sorunudur. 1. Blmde grd
mz zere, sosyolojinin kurucu
simalarnn hepsi erkekti ve onlar
yazlarnda insanlarn toplumsal
cinsiyet sahibi varlklar olduklaryla
hi ilgilenmediler. Yakn zamanlara
kadar sosyoloji ile ilgilenen
kadnlar bile (rnein, 1 Blmde,
s.54'te Harriet Martineau hakkn-
daki kutuya bakn) byk oranda
gz ard edildiler. lk dnem erkek
sosyologlarn alm alarnda
bireyler 'cinsiyetsiz' varlklarm
gibi yer alrlar -onlar farkllam
kadn ve erkekler olmaktan ok
soyut 'yapanlar'dr. Toplumsal
cinsiyet meselelerini sosyolojideki
daha yerleik kuramsal dnme
biimleri zerinde ele almamza
yarayacak ok az eyimiz oldu
undan bu mesele bugn itibariyle
kendileriyle greeceimiz drt
meselenin belki de en zor olandr.
Toplumsal cinsiyetle ilgili ana
kuramsal ikilemlerden biri u
ekildedir: toplumsal cinsiyeti
sosyolojik dnceye genel bir
kategori olarak m katalm? Ya da,
bunun yerine, toplumsal cinsiyet
meselelerini, kadn ve erkeklerin
farkl balamlarda davranlarn
etkileyen zel etkilere blerek mi
zmlememiz gerekir? Bunu
142

baka bir ekilde de ifade edebiliriz:
kimlikleri ve toplumsal davranlar
ile ilgili olarak, btn kltrlerde
kadnlar ve erkekleri ayran
zellikler var m? Yoksa, toplumsal
cinsiyet farkllklar her zaman esas
olarak toplumlar blen dier
farkllklar (snf blnmeleri gibi)
temelinde mi aklanmal?
4. Drdnc bir mesele yle ok
fazla insan davrannn ya da bir
btn olarak toplumun zellikle
riyle deil, fakat modern toplumsal
gelimenin zellikleriyle ilgilidir.
Mesele, modern toplumlann kkeni
ve doasn etkileyen etkenlerin
belirlenmesiyle ilgili olup, Marksist
olmayan ve Marksist yaklamlar
arasndaki farkllklardan kaynak
lanmaktadr. ikilem u mesele
zerinde toplanmaktadr: Modern
dnya ne oranda Marx'n iaret
ettii ekonomik etkenler -zellikle
kapitalist ekonom ik giriim
mekanizmalar- tarafndan ekillen
dirilmitir? te yanda, modern
dnemdeki toplumsal gelimeyi
dier etkenler (toplumsal, siyasal ve
kltrel) ne oranda ekillendir
mitir? Bu drt mesele etrafndaki
sorular sosyolojik kuram asndan
ylesine temel sorulardr ki, bunlar
hakknda gelitirilmi farkl fikirleri
biraz ayrntl olarak ele alacaz.
Yap ve eylem
Durkheim'n ve ondan beri birok
sosyologun peine dt byk bir
konu bizim yesi olduumuz toplumun
eylemlerimiz zerinde toplumsal
kstlar icra ettiidir.
D u r k h e i m 'n g r 1. B l m , s . 4 6 -
5 0 d e a n la tld .
143
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
Durkheim, toplumun birey olarak
kiinin zerinde ncelie sahip
olduunu ne srd. Toplum, bireysel
eylemlerin toplamnn ok daha
tesinde bir eydir; toplum, maddi
dnyadaki yaplarla karlatrlabilir bir
'peklik' ya da 'katla' sahiptir. Birok
kaps olan bir oda iindeki bir kiiyi
dnn. Odann yaps kiinin
yapabilecei olas faaliyetleri kstlar.
rnein, duvarlarn ve kaplarn
yerletirilme biimi giri ve k
yollarn belirler. Durkheim'a gre,
toplumsal yap da birey olarak
yapabileceklerimize snrlar koyarak
bizim faaliyetlerimizi benzer bir ekilde
kstlar. Odann duvarlar nasl bizim
dmzda ise, toplumsal yap da bizim
'dmzda' bir eydir.
Bu gr as mehur bir alntda
Durkheim tarafndan u ekilde ifade
edildi:
B ir k ard e, k o c a veya vatand a olarak
y k m l l k lerim i y erin e g etird i im d e,
ta a h h t le r im in g e r e in i y a p t m d a ,
yasada ve ad etlerd e tan m lan m o lan ve
k en d im in v e ey lem lerim in d n d a olan
y k m l l k lerim i y erin e g e tirm i olu ru m .
.... B e n z e r ek ild e, m m in kend i din sel
yaam n n in a n v e uygulam alarn d o d u
u n d a h azr h ald e bu lu r; e er bu in an lar
v e uygulam alar birey var olm a d a n n c e var
idiyseler, o z am an d e m e k tir ki, o n lar
bireyin d n d a vardrlar. D n ce le rim i
dile g e tir m e k iin kulland m iared er
sistem i, b o rc u m u dem ek iin k u llan
dm para sistem i, ticari ilikilerim d e
y ararlan d m kred i aralar, m esle im d e
izled i im uygu lam alar v s-b e n im o n lar
k u llan m am ad an ba m sz olarak ilerler.
(D u rk h e im 1 9 8 2 )
Durkheim'n dile getirdii gr
tipinin pek ok bals olmakla birlikte
bu gr ayn zamanda sert eletirilere
de uramtr. Eer birok bireysel
eylemlerin bir bilekesi deilse o zaman,
 S o s y o lo jid e K u ra m sa l D
I J . +11-,*umr.m,-n r/tm .nun.'LiL'K m
eletirmenler sormakta, 'toplum' nedir?
Bir grubu incelersek, kolektif bir varlk
deil, sadece eitli ekillerde
birbirleriyle etkileen birok birey
grrz. 'Toplum,' sadece, birbirleriyle
ilikilerinde dzenli tarzlarda davranan
ok saydaki insandr. Eletirmenlere
gre (ki, sembolik etkileimcilikten et
kilenen ou sosyologu iermektedir;
bu kuramsal yaklam 1. Blm, s. 56-
9da anlatld), insanlar olarak bir eyi
yapma sebeplerimiz vardr ve bizler
kltrel anlamlarn nfuz ettii bir
toplumsal dnyada yaamaktayz.
Onlara gre, toplumsal olgular kesin
olarak 'eyler' deil, bizim yaptkla
rmza verdiimiz sembolik anlamlara
baldr. Bizler toplumun yaratklar
deil, onunyaratclaryz.
Deerlendirme
Bu anlamazln btnyle
zlmesi olas grnmyor nk bu
anlamazlk modern dnrler insan
davrann dzenli bir ekilde akla
maya baladklarndan beri vardr.
stelik bu sadece sosyolojiyle snrl bir
tartma olmayp toplum bilimlerinin
btn alanlarndaki bilginleri megul
etmektedir. Hangi yaklamn daha
doru olduuna bu kitapta okuduklar
nzn nda siz karar vermelisiniz.
Yine de, iki gr arasndaki
farkllklar abartlm olabilir. Bunlarn
her ikisi ayn anda doru olamayacak
larsa da, aralarndaki balantlar
olduka kolay bir ekilde grebiliriz.
Durkheim'n gr baz bakmlardan
tamamen geerli. Toplumsal kurumlar
her hangi bir bireyin var olmasndan
nce gelirler. Nitekim, rnein,
Britanya'da var olan para sistemini ben
icat etmedim. Eer parann satn
n c e
alabilecei mal ve hizmetleri satn
almak istersem, mevcut para sistemini
kullanp kullanmama konusunda da bir
tercih hakkna sahip deilim. Kabul
edilmi dier btn toplumsal
kurumlar gibi para sistemi de toplumun
herhangi bir yesinden bamsz olarak
vardr ve o bireyin faaliyetlerini kstlar.
Dier yandan, fiziksel dnya bizim
nasl dmzda ise toplumsal dnyann
da benzer ekilde bizim 'dmzda'
olduunu varsaymak aka yanltcdr.
nk, fiziksel dnya herhangi bir
beeri varlk hayatta olsun ya da olmasn
var olmaya devam ederdi fakat ayn eyi
toplum iin sylemek basite sama bir
ey olurdu. Tek tek dnldklerinde
toplum bireyin dnda olmakla birlikte,
btn bireyler birlikte dnldnde
doal olarak byle olamaz.
Dahas, Durkheim'n 'toplumsal
olgu' dedii eyler yaptmz eyleri
belki kstlarsa da b elirlem eBir gnden
dierine varlk srdrmek belki ok
glk douracak olsa da, kesin kararl
olmam halinde, para kullanma-dan
yaamay seebilirdim, insani varlklar
olarak bizler tercihler yapmaktayz ve
etrafmzdaki olaylara sadece edilgen
bir ekilde tepki vermiyoruz. 'Yap' ile
'eylem' yaklam-lar arasndaki boluu
gidermenin yolu gnlk faaliyetlerimiz
esnasnda toplumsal yapyyaptmz ve
tekrar yaptmz kabul ve teslim
etmektir. rnein, para sitemini
kullanyor olmam o sistemin varlna
kk fakat gerekli bir katk yapar. ayet
herkes, hatta insanlarn ounluu, bir
gn para kullanmamaya karar vermi
olsalard, para sistemi zlrd.
1 .Blmde (s. 42) sz edildii ze
re, toplumsal yapy faal bir ekilde
144
 S o s y o lo jid e K u ra m s a l D n c e

yapp, tekrar yapma srecini zm Toplumsal etkileim zerine

lemek iin kullanl bir terim alan Erving Goffman ve dier yazar
yaplamadr. Bu, yakn gemite benim lar (5. Blmde tartlmakta) btn
(Anthony Giddens) sosyolojiye insanlarn ok bilgili eyleyenler olduk
kattm bir kavramdr. 'Yap' ve 'eylem' larn ne srmekte olduka hakllar.
ister istemez birbirleriyle balantldr. nsani varlklar olarak bizler her ne isek,
nsanlar dzenli ve olduka tahmin byk lde, karmak bir adetier
edilebilir bir ekilde davrandklar dizisi takip ettiimiz iin yleyiz
lde ve mddete toplumlar, -rnein sokakta birbirlerinin yanndan
topluluklar ve gruplarn yaps vardr. geerken yabanc kiilerin dikkat ettii
te yandan, bireyler olarak her birimiz, merasimler. te yandan, bu bilgi
toplumsal olarak yaplandrlm ok yeteneimizi eylemlerimize uygulad
byk miktarda bilgiye sahip olduu mzda, kendilerini kaynak olarak
muz iin 'eylem' olasdr. Bunu en iyi kullandmz kurallara ve adedere g
aklamann yolu dil rneine bavur ve ierik katmaktayz. Yaplama,
maktr. Var olabilmek iin dilin yazarn 'yapnn ikilii' dedii eyi her
toplumsal bakmdan yaplandrlm zaman varsayar. Bu demekr ki, btn
olmas gerekir -dil kullanmnn her toplumsal eylemler yapnn var oluunu
konumacnn uymas gereken kurallar varsayar. Fakat ayn zamanda, yap da
vardr. Sz, belli dilbilgisi kurallarn eylemi varsayar nk yap insan
takip etmediinde, bir kimsenin belli bir davrannn dzenliliklerine dayanr.
balamda sylediklerinin anlam olmaz.
Ancak, dilin yapsal zellikleri bireysel Uzlama ve atma
dil kullanclarn uygulamada bu
Uylama ve atma grlerini kar
kurallar izlemeleri sayesinde vardr. Dil
karya getirirken de Durkheim'la
srekli olarak yaplama srecindedir.
balamakta yarar var. Durkheim,
toplumu birbirlerine baml paralar
olarak grr. Aslnda, ilevselci d
nrlerin ou iin toplum ark gibi
dileri birbirine girmi paralardan oluan
btnlemi bir bnyedir. Bu, Durkheim'n
'toplumsal olgularn' kstlayc,
'haricilik' zelliine yapt vurguyla
uyum iindedir. Fakat burada-ki
benzetme bir binann duvarlaryla deil,
insan bedeninin fizyolojisiyledir.
Beden, her biri canl varln devam
eden yaamn srdrmeye katkda
bulunan uzmanlam eitli paralar
dan (beyin, kalp, akcierler, karacier
v.s.) oluur. Bu paralar ister istemez
birbirleriyle uyum iinde alrlar; eer
Erving Goffman almazlarsa canl varln yaam

145
 s o s y o lo jid e K u ra m s a l D
tehlikededir. Durkheim'a gre, ayn ey
toplum iin de sz konusudur. Bir
toplumun zaman iinde srp giden bir
varla sahip olabilmesi iin onun
uzmanlam kurumlarnn (siyasal
sistem, din, aile ve retim sistemi gibi)
birbirleriyle uyumlu almalar gerekir.
Toplumun devam bylece ibirliine
dayanr ki, bu da onun yeleri arasnda
temel deerler konusunda genel bir
uzlama ya da anlamay varsayar.
Daha ok atma zerine odakla-
anlarn ok farkl bir grleri vardr.
Onlara klavuzluk eden varsaymlar
Marx'n snf atmas hakkndaki
grleri rnek alnmak suretiyle
kolayca ortaya konabilir.
M anc'n snf atm as hakkndaki
a k la m a s . 1 .B l m , s. 5 0 -5 2 'd e
tartlm aktadr.
Marx'a gre, toplumlar, kaynaklar
eit olmayan snflara blnm
haldedirler. Byle belirgin eitsizler var
olduundan, toplumsal sistemin 'iine
ina edilmi' kar blnmeleri vardr.
Bu kar atmalar bir noktaya
gelindiinde faal deimeye patlak
verirler. Bu grten etkilenenlerin
hepsi Manc'n zerinde durduu kadar
snf zerinde durmaz; atmay
ilerletmede teki blnmelerin de
nemli olduklar kabul edilir -rnein,
rk gruplar ya da siyasal hizipler
arasndaki blnmeler. Toplum, hangi
atma gruplarnn dierlerinden daha
gl olduklar bir yana, esas olarak
gerilimle dolu olarak grlmektedir; en
istikrarl toplumsal sistemler bile
birbirlerinin hasm olan gruplamalarn
huzursuz bir dengesini temsil eder.
Deerlendirme
Yap ve eylem meselesinde olduu
gibi bu kuramsal tartmann da
n c e
btnyle bir zme kavumas olas
deildir. Yine de, uzlama ve atma
grleri arasndaki farkllk olduun
dan daha byk grnmektedir. Bu iki
gr btnyle uzlatnlamaz deildir.
Btn toplumlarda deerler konusunda
olaslkla genel bir uzlama var olmaldr
ve btn toplumlarda kesin olarak
atma da vardr.
Dahas, sosyolojik zmlemenin
genel bir kural olarak toplumsal sistem
iinde uzlama ile atma arasndaki
balantlar her zaman incelememiz
gerekir. Farkl gruplarn sahip olduklar
deerler ve bu gruplarn yelerinin
peinden kotuklar amalar ou halde
ortak ve muhalif karlarn bir kar
mn yanstr. rnein, Manc'n snf
atmasn resmetmesinde bile, farkl
snflar birbirlerine hasm olduklar
kadar baz ortak karlar da paylarlar.
Nitekim, iiler cretlerini salamak
iin kapitalistlere dayandklar gibi
kapitalisder de kendi iletmelerinde
almalar iin belli bir igcne
dayanrlar. Bu ortamlarda ak atma
srekli deildir; aksine, bazen her iki
tarafn ortak yanlar farkllklarn aar,
baz durumlarda ise aksi durum sz
konusudur.
atma ve uzlama arasndaki
karlkl ilikileri zmlemeye yardm
c olan ie yarar bir kavram ideolojidir
-daha az gl gruplarn zararna olarak
daha gl gruplarn kendi konumlarn
emniyete almaya yardmc olan deerler
ve inanlar. G, ideoloji ve atma her
zaman yakndan balantldr. Birok
atma, getirdii mkafatlar nedeniyle,
g hakkndadr. Gcn fazlasna sahip
olanlar kendi egemenliklerini elde
tutmak iin esas olarak ideolojinin
etkisine dayanabilirler, fakat gerekli
146

olduunda genellikle g kullanmaya da
muktedirdirler. rnein, feodal
dnemlerde aristokratik dzen aznlk
bir grup insann ynetmek iin do
duklar inanc tarafndan desteklendi;
fakat aristokratik yneticiler kendi
glerine kar kmaya cesaret edenlere
kar sk sk iddet kullanmna da
bavurdular.
Toplumsal cinsiyet meselesi
Toplumsal cinsiyet meselesi
modern sosyolojinin erevesini kuran
byk simalarn yazlarnda ok nadiren
merkezi bir yer igal eder. Ancak,
toplumsal cinsiyet meselesine temas
ettikleri birka paragraf temel bir
kuramsal ikilemin ana hatlarn ortaya
koymamza yardmc olacak mahiyet
tedir bu paragraflarda ikilemi zmeyi
denememize yardmc olacak ok az ey
olsa bile. Bu ikilemi en iyi arada srada
Durkheim'in yazlarnda beliren bir
konuyu, Marx' yazlarnda belirenle
kar karya getirerek betimleyebilitiz.
ntihar tartmasnn bir yerinde
Durkheim, kadn ok daha byk
oranda doann bir rn iken erkein
hemen neredeyse btnyle toplu
mun rn olduunu kaydeder. Bu
gzlemlerini geniletirken erkek
hakknda yle der: Eininkiler daha
ok dorudan kendi organizmasndan
etkilenmi iken, onun zevklerinin,
isteklerinin, mizacnn byk lde
kolektif bir kkeni vardr. Bu nedenle
onun ihtiyalar eininkilerden olduka
farkldr (1952). Baka bir deyile,
kadnlarn ve erkeklerin farkl kimlik
leri, zevkleri ve eilimleri vardr nk
kadnlar daha az toplumsallamlardr
ve doaya erkeklerden daha yakn
drlar.
147
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D f l n c e
Bugn kimse bu tarzda ifade
edilmi bir fikri kabul etmez. Kadn
kim lii de erk ek lerin k i kadar
toplumsallama tarafndan ekillendiril
mektedir. Yine de, biraz deiiklik
yapldnda, Durkheim'in iddias
toplumsal cinsiyetin oluumu hakknda
olanakl bir gr temsil eder. Bu,
toplumsal cinsiyet farkllklarnn esas
olarak erkek ile kadn arasndaki
biyolojik olarak belli farkllklara
dayanddr. Byle bir gr ister
istemez toplumsal cinsiyet farkllk
larnn doutan geldiine inanmak
deildir. Aksine, kadnn toplumsal
konumu ve kimliinin esasen reme ve
ocuk yetitirmeye katlmyla ekillen-
dirildiini varsayar. Eer bu gr
doru ise, toplumsal cinsiyet farkllk
lar btn toplumlarda derin bir ekilde
yerlemitir. Kadnlar ile erkekler
arasndaki g farkllklar erkekler
siyaset, alma ve savan 'kamusal'
alanlarnda faal iken, kadnlarn ocuk
dourmas ve asl ocuk bakclar ol
malar olgusunu yanstmaktadr.
Marx'n grnn bu grle
aras aslnda aktr. Marx asndan
erkekler ile kadnlar arasndaki g ve
stat farkllklar esas olarak baka
blnmeleri yanstr -onun gznde,
snf blnmelerini. Ona gre, ilk insan
toplumlarnda ne toplumsal cinsiyet
farkllklar ne de snf farkllklar
vardr. Erkelerin kadn zerindeki g
leri snf blnmeleri ortaya ktktan
sonra meydana geldi. Evlilik kurumu
araclyla kadn, erkeklerin sahip
olduklar zel mlkn bir biimi
haline geldiler. Snf farkllklarnn
stesinden gelindiinde kadnlar erkek
lere olan esaretlerinden kurtulacaklar
dr. Yine, bu zmlemeyi de bugn
 S o s y o lo jid e K u ra m s a ! D
ok az kii kabul ederdi fakat daha
genelleyerek bu gr ok daha kabul
edilebilir bir gr haline getirebiliriz.
Snf, erkekler ve kadnlarn davrann
etkileyen toplumsal blnmeleri
ekillendiren tek etken deildir. Dier
etkenler etnik farkllklar ve kltrel art
alan ierir. rnein, bir aznlk
grubundaki kadn-larn (diyelim,
Birleik Devletlerdeki siyahlarn) ayn
aznlk grubundaki erkekler ile
ounluk grubundaki kadnlarla (yani
beyaz kadnlar) oldu-undan daha fazla
ortak yanlar olduu ne srlebilirdi.
Ya da, belli bir kltrden gelen kadnlar
(kk bir avc ve toplayc toplum
kltrnden gibi) o kltrden gelen
erkekle ile bir sanayi toplumundaki
kadnlarla paylatklarn-dan daha fazla
ortak zellikler payla-yor olabilirler.
Geen otuz ila krk ylda kadn
hareketinin ykselii sosyoloji ve dier
disiplinlerde kktenci deimeleri
tahrik etti. Feminizm, hem sosyolojik
kuram ve yntemde hem de sosyoloji
nin kendi konusu iinde alglanan erkek
yanllna kar geni tabanl bir saldr
balatt. Sadece sosyolojideki erkek
hakimiyetine meydan okunmakla kal
mayp ayn zamanda disiplinin kendisini
kapsaml bir ekilde -hem sosyolojinin
zn oluturan sorularn hem de
bunlar kuatan tartmalarn sunulma
biiminin- yeniden ina edilmesi
ynnde arlar yapld.
Sosyolojideki feminist bak as
toplumsal dnyay zmlemede top
lumsal cinsiyetin merkeziliini vurgular.
Feminist gr alarnn eitlilii
genel ifadelerde bulunmay gletir
mekle birlikte, ou feministin bilginin
btnyle cinsiyet ve toplumsal cinsi-
yede ilgili olduunu kabul ettiklerini
n c e
emin olarak syleyebiliriz. Erkekler ve
kadnlarn farkl deneyimleri olduun
dan ve dnyay farkl bak alarndan
grdklerinden, onlar dnya anlayla
rn da zde ekillerde ina etmemek
tedir. Feminisder, sk sk geleneksel
sosyolojik kuram bilginin 'toplumsal
cinsiyetletirilmi' doasn inkar veya
gz ard etmekle ve bunun yerine erkek-
egemen toplumsal dnya alglar
yanstmakla itham ederler. Onlara gre,
erkekler geleneksel olarak toplumda
g ve yetki konumlarn igal etmi
lerdir ve kendi imtiyazl rollerini
srdrmekte karlar bulunmaktadr.
Bu ardar altnda, toplumsal cinsiyetle
tirilmi bilgi, kurulu toplumsal dzenle
meleri devam ettirmek ve erkek ege
menliini merulatrmakta yaamsal
bir g haline gelir.
F em in izm yaklam lar daha ayrntl
olarak 12. B lm de, Cinsellik ve
T oplum sal C in siyet , s. 516-24'd e
tartlm aktadr.
Baz feminist yazarlar 'erkekler' ya
da 'kadnlarn' kendilerine has kar
veya zellikleri olan gruplar olduunu
varsaymann yanl olduunu ne
srmlerdir. Bu yazarlarn birou,
Judith Butler (1999) gibi, postmodern
dnceden -ki aada (baknz s. 152-
54) daha ayrntl olarak tartlmak
tadr- etkilenmilerdir. Buder'a gre,
toplumsal cinsiyet sabit deil, akkan
bir kategoridir ve insanlarn olduklar
eyden ok yaptklar eyde sergilenir.
Eer, Butler'n iddia ettii gibi (2004),
toplumsal cinsiyet 'yaplan' bir ey ise, o
zaman bir grup insan onu baka bir
grup insan zerinde g uygulamak iin
kullanldnda, o 'yapmamak' iin
savamamamz gereken bir eydir ayn
zamanda. Judith Butler'n almas ve
ecinsel kuram zerindeki etkisi 12.
Blm, s. 504de daha ayrntl olarak
tartlmaktadr.
148

Benzer konular Susan Faludi
tarafndan da ele alnmtr. Erkeklik
zerine almas Dimdik (Stiffed)
(1999)'te Faludi erkein btn alanlarda
egemen olduu fikrinin bir efsane
olduunu ileri srmektedir. Aksine,
erkeklerin sahip olduu ve ynetdi
varsaylan dnyada bugn bir erkeklik
bunalm vardr. Baz erkek gruplar
yine kendilerinden emin ve ileri
denetim altnda tuttuklarn hisseder
ken dier birou kendilerini kenara
itilmi ve z-sayglarn yitirmi halde
bulmaktadr. En azndan baz kadn
larn gstermi olduu baar, bu
nedenin paralarndan olsa da alma
hayatnn doasndaki deimeler de
nedenler arasnda yer almaktadr.
rnein, bilgi teknolojilerinin etkisi
birok az kalifiye erkei toplumun
ihtiyac olmaktan karmtr.
Erkeklik B unalm retim le ilikili
olarak s. 760-1'te tartlm aktadr.
Deerlendirme
Bu nc ikilemde yer alan
meseleler ok nemli olup, feminist
yazarlarn sosyolojiye meydan okuyu
lar ile dorudan ilgilidir. Gemite
sosyolojik zmlemenin nemli bir
149
S o s y o lo jid e K u ra m s a l DG G nce
ksmnn kadnlar ya gz ard ettii ya
da kadn kimliini ve davrann ok
yetersiz yorumlarla ele ald iddiasna
kimse ciddi olarak kar kamaz.
Geen yirmi yl sresince sosyolojide
kadn zerine yaplan btn yeni
almalara ramen, kadnlarn ayrt
edici faaliyet ve tasalarnn yeterince
incelenmedii birok alan bulunmakta
dr. Fakat, kadn almasn sosyo
lojinin iine tamak kendi iinde ve
kendi bana toplumsal cinsiyet mesele
leri ile baa kma ile ayn ey deildir
nk toplumsal cinsiyet kadn ile erkek
kimlikleri ve davranlar arasndaki
ilikiyle ilgilenir. imdilik, dier
sosyolojik kavramlar (snf, etniklik,
kltrel arka plan v.s.) marifetiyle
toplumsal cinsiyet farkllklarnn ne
kadar aydnlatlabilecei ya da, aksine,
dier toplumsal blnmelerin toplum
sal cinsiyet farkllklaryla aklanmaya
ne kadar ihtiyalar olduu ak bir soru
olarak braklmak zorundadr. Gelecek
te sosyolojinin aklama getirme dev
lerinin byklerinde bazlar bu ikilemle
etkin bir ekilde baa kmasna bal
olacaktr.
Modern dnyann biimlenmesi
M arxist bak as
Marx'n yazlar sosyolojik zm
lemeye ok gl bir meydan okumadr
ki, bu gz ard edilmemitir. Marx'n
kendi zamanndan bugne, birok
sosyolojik tartma onun modern
toplumlarn gelimesi hakkndaki
fikirlerine odaklanmtr. Daha' nce
anld zere, Marx, modern toplum-
lar kapitalci olarak grr. Modern
dnemdeki toplumsal deimenin
arkasnda yatan itici gd kapitalist
retimin ayrlmaz bir paras olan
srekli ekonomik dnm ynndeki
baskdr. Kapitalizm nceki ekonomik
 S o s y o lo jid e K u r a m s a l D
sistemlerin herhangi birinden ok daha
dinamik bir ekonomik sistemdir.
Mallarn tketicilere satmak iin
kapitalistler birbirleriyle rekabet
etmekte ve rekabeti bir piyasada varlk
srdrebilmek iin de irketler kendi
mallarn olabildiince ucuza ve etkin
bir ekilde retmek zorundadr. Bu,
srekli teknolojik yenilik yapmaya
srklemektedir nk belli bir rem
srecinde kullanlan teknolojinin
etkinliini artrmak irkederin rakipleri
karsnda bir para gvenli bir konum
edinmelerinin bir yoludur.
iinde mallar satmak, ucuz ham
maddeleri elde etmek ve ucuz ig
cnden faydalanmak iin yeni pazarlar
arama ynnde ok gl drtler de
vardr. Bu nedenle kapitalizm, Marx'a
gre, durmak bilmeksizin genileyen,
darya doru hcum eden bir sistem
dir. Bat sanayinin yaylmasn Marx
byle aklar.
Marx'n kapitalizmin etkisi hakkn-
daki yorumu birok desteki buldu ve
sonraki yazarlar onun yazdklarn
nemli lde zarifletirdiler. Dier
yandan, saysz eletirmen modern
dnyay ekillendiren etkiler konusunda
alternatif zmlemeler ortaya koyarak
onun grlerini rtmeye giritiler.
rtk olarak herkes bugn iinde
yaadmz dnyann ekillenmesinde
kapitalizmin bir pay olmu olduunu
kabul etm ektedir. Fakat, dier
sosyologlar Marx'n pr ekonomik
etkenlerin deime retmedeki etkisini
abarttn ve modern toplumsal
gelimede kapitalizmin Marx'n ileri
srdnden daha a%bir merkebi neme
sahip olduunu ne srmlerdir. Bu
yazarlarn ou, Marx'n, sosyalist bir
sistemin sonunda kapitalizmin yerini
alaca inancn da phe ile karla
mlardr.
n c e
1989'u izleyen yllarda Sovyetler
Birlii'nde ve Dou Avrupa'da kom
nizmin hzl k birok kiiyi
Marxist dncede 'bunalm'dan sz
etmeye sevk etti ki, bu durum Mark
sizm eletirmenlerinin phelerini hakl
karr grnd (Gamble 1999). Her ne
kadar Batl Marksistlerin ou fiilen
mevcut sosyalizm diye tarif ettikleri
Rusya ve baka yerlerdeki sosyalizmi
uzun sredir reddetmi olmakla
birlikte, dnyann geni bir blgesinin
resmi ideolojisi olarak Marksizm'in
varln srdrmesi Batl Marksistlere,
kapitalizmin seeneklerinin var
olduunun bir kantn salamaktayd.
Weber'ingr
Marx'n en eski ve en sert eletiri
cilerinden biri Max Weber'di.
Weber'in almas 1 Blm, 'Sosyoloji
N edir', s. 52-54'dea anlatld.
Weber'in yazlar, aslnda, Marx'n
hayaleti -yani onun brakt
entelektel miras- ile mr buyu sren
bir mcadele olarak tanmlanmtr.
Weber'in gelitirdii alternatif bak
bugn de nemli olmaya devam
etmektedir. Ona gre, ekonomik olma
yan etkenler modern toplumsal geli
mede anahtar bir rol oynamlardr. Bu
soru aslnda Protestan A hlkm a ana
noktalarndan biridir. Dinsel deerler
-zellikle Pritenlikle balantl olanlar-
kapitalist bir gr yaratmada temel
neme sahiptiler. Bu kapitalist gr
Marx'n zannettii gibi ekonomik
deimelerden ortaya kmad.
Weber'in modern toplumlarn
doas ve Batl yaam biimlerinin
dnya zerinde yaylma sebepleri
hakkndaki anlay Marx'n anlayyla
esasen terstir. Weber'e gre, kapitalizm
-ekonomik giriimi rgtlemenin ms
150

takil bir yolu -modern dnemde top
lumsal gelimeyi ekillendiren balca
etkenlerden biridir. Kapitalist ekono
mik ileyilerin altn destekleyen ve bu
mekanizmalarn kendilerinden daha
temel neme sahip olan unsurlar bilim
ve brokrasidir. Bilim , modern
teknolojiyi ekillendirmitir ve gele
cekteki herhangi bir sosyalist toplumda
da byle yapmaya herhalde devam
edecektir. Brokrasi ok sayda insan
M arx ile VVeberin karlatrlm as
Marxist fikirlerin ana hatlar Weberci fikirlerin ana hatlar
1. M o d e r n g e li m e n in a n a d in a m i i k a p ita list
e k o n o m ik ile y i le rin g e n ile m e sid ir .
2 . M o d e r n to p lu m la r k e n d i d o a la rn a te m e l tek il
e d e n s n f e itsiz lik le ri ile b l n m h a ld e d irle r.
3 . B a lc a g b l n m e le r i, e r k e k v e k a d n la rn
fa rk lla m k o n u m la rn e tk ile y e n le r g ib i, s o n
k e r te d e e k o n o m ik e its iz lik le rd e n k a y n ak lan r.
4 . B u g n b iz im b ild i im iz e k li ile m o d e r n
to p lu m la r (k a p ita list to p lu m la r) g e ic i tip le rd ir-
b u n la n n g e le c e k te ra d ik a l b ir b i im d e y e n id e n
r g d e n m e le r in i b e k le y e b iliriz . u v ey a b u t r b ir
so sy a liz m s o n u n d a k a p ita liz m in y erin i a la ca k .
5. B a t e tk is in in d n y a l e in d e y ay lm as e sa s
o la ra k k a p ita list g iri im in g e n i le m e c i
e ilim le rin in b ir so n u c u d u r.
etkin bir ekilde rgtlemenin balca
yoludur ve bu nedenle kanlmaz
olarak ekonomik ve siyasal byme ile
birlikte genilemektedir. Weber, bilim,
modern teknoloji ve brokrasinin
gelimesine toptan 'ussallama' olarak
iaret eder. Ussallama, toplumsal ve
ekonomik hayat teknik bilgi temelinde
etkinlik ilkelerine gre dzenlemek
demektir.
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
Deerlendirme
Modern toplumlar hakkndaki
hangi yorum, Marx'tan ya da Weber'den
karlan, dorudur? Bilginler bu
konuda da blnmtr. Aadaki
kutu bu farkllklarn bazlarn srala
maktadr. (Her bir taraftar topluluu
arasnda eitlenmeler olduunu ve
dolaysyla belirtilen noktalar her
kuram cnn kabul etm eyeceini
hatrlamak gerekir.)
1. M o d e r n g e li m e n in a n a d in a m i i r e tim in
u ssaU am asd r.
2 . S n f, m o d e r n to p lu m d a k i b ir o k e itsiz lik
tip le r in d e n - e r k e k le r v e k a d n la r ara sn d a k i
e its iz lik le r g ib i- b irid ir.
3 . E k o n o m i k s iste m d e k i g t e k i g
k a y n a k la rn d a n ay rlab ilir. r n e in , e rk e k -k a d n
to p lu m s a l c in s iy e t e its iz lik le ri e k o n o m ik
e t k e n le r e d a y a n la ra k a k la n a m a z .
4 . H a y a tn b t n a la n la n n d a u s sa lla m a
g e le c e k te d a h a d a ile r le m e k z o r u n d a d r. B t n
m o d e r n to p lu m la r ay n te m e l to p lu m s a l v e
e k o n o m ik r g tle n m e ta rz la rn a b a m ld rla r.
5. B a t'n n k r e se l e tk is i s t n a sk eri g c ile
b irlik te sn a i k a y n a k la r z e rin d e k i
e g e m e n li in d e n g e lm e k te d ir.
Marksist ve Weberci grler
arasndaki kartlk sosyolojinin birok
alann etkilemektedir. Bu gr
farkllklar sadece sanayilemi toplum-
larn doasn nasl zmleyeceimizi
deil, daha az gelimi toplumlar
hakkndaki grmz de etkilemek
tedir. Ek olarak, bu iki bak as farkl
siyasal durularla da balantldr; sol
kanatta duran yazarlar genel olarak
151
 S o s y o lo jid e K u r a m s a l D
Marksist, liberaller ve muhafazakarlar
ise Weberci grleri benimserler. Yine
de, bu ikilemin ilgilendii etkenler, dier
ikilemlerin ilgilendiklerinden daha fazla
olarak, dorudan deneysel doas olan
etkenlerdir. Modern ve daha az gelimi
toplumlann evrimleme yollar zerine
olgusal incelemeler deime rntle-
rinin bu grlerden hangisine daha
fazla uyduunu belirlememize yardmc
olur.
Yeni sosyoloji kuramlar
Modern dnyann nasl ekillendi
rilmi olduuna dair yukanda belirtilen
ikilemler bugn de nemli olmakla
birlikte yeni kuramclar Marx'tan ve
W eber'den daha ileriye gitmeyi
denemilerdir. Dou Avrupa'da kom
nizmin kyle birlikte modern
dnyay anlamak bakmndan Marx'n
fikirleri bazlarnn bir zamanlar
dndnden daha az geerli
grnmektedir, her ne kadar birok
bilgin modern dnyann karsna kan
sosyolojik sorularla baa kmak iin
ana hatlaryla Marksist yaklamlar
kullanmaya devam ediyor olsalar bile
(Gamble 1999).
Bazlar eskiden Marksist olan
dier sosyologlar Marx' btnyle
hesaptan dmektedir. Onlar, Marx'n
tarihin genel rntlerini bulmaya
kalkmasnn baarszla mahkum bir
giriim olduuna inanmaktalar. Post-
moderni^mle balanl bu dnrlere
gre, sosyologlar Marx ve Weber'in
gelitirmeye alt trden kuramlar
-yani, toplumsal deimenin genel bir
yorumu- gelitirmeyi artk brakmaldr.
Postmodernizm
P ostm odernizm dncesini
savunanlar, klasik dnrlerin tarihin
n c e
bir ekli olduu, yani tarihin 'bir yere
gittii' ve ilerlemeye gtrd
dncesinden esinlendiklerini ve bu
fikrin imdi artk km olduunu ileri
srmektedirler. Artk bir anlam ifade
eden byk anlatlar ya da meta-
anlatlar -yani kapsayc tarih ve
toplum kavraylar- yoktur (Lyotard
1985). Savunulabilecek genel bir ilerle
me fikri olmad gibi tarih diye bir ey
de yoktur. Postmodern dnyann
istikameti, Marx'n mit ettii gibi,
sosyalist olmak deildir. Aksine,
postmodern dnya, zerinde medyann
egemen olduu ve bizi gemiimizin
'dna karan' bir dnyadr. Post
modern dnya olduka oulcu ve
eitlidir. Saysz film, video, televizyon
program ve web sitelerinde imajlar
dnya leinde dolamaktadr. Pek
ok fikir ve deer ile iliki kurmaktayz
fakat bunlarn bizim yaadmz
yerlerin tarihi ya da bizim kiisel
tarihlerimizle ok az ba vardr. Her
ey hi durmakszn akkan grn
mektedir. Bir grup yazar bu durumu
yle dile getirmitir:
B iz i m d n y a m z y e n id e n y a p ly o r .
K id e s e l retim , k itlesel t k etici, b yk
eh ir, b a b a d ev let, yaylm b a h e d e k i ev
v e u lu s-d ev let d te: esn ek lik , eitlilik ,
fark llk , h arek etlilik , ile tiim v e ad em -i
m e rk e z ile m e y k selite. B u s re te b izim
k en d i k im lik lerim iz, z -b e n lik anlaym z,
kend i z n e lli im iz d n t -r lm e k te .
Y e n i b ir d n e m e g em e k te y iz . (H ail ve
di. 1 9 8 8 )
Postmodernliin nemli yazarla
rndan biri Fransz yazar Jean Baudril-
lard'dr (onun almas 15. Blm,
'Medya', s. 648-9'da tartlmaktadr).
Baudrillard, elektronik medyann bizim
gemiimizle olan ilikimizi tahrip
ettiine ve karma kark, bo bir dnya
yarattna inanmaktadr. O, yaamnn
daha balarnda Marx'tan gl bir
ekilde etkilenmi biriydi. Ancak, imdi,
152
 S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e

elektronik iletiimin ve kitlesel medya

nn yaylmasnn toplumu ekonomik
Her ne kadar kendisine postmo-
glerin biimlendirdii eklindeki
dernist demese de Michel Foucault
Marksist teoremi tersine evirdiini ne
(1926-1984) ok byk oranda
srmektedir. Ekonomik gler yerine
postmodernist dnceden yararland.
toplumsal yaam her eyin stnde
almalarnda bizim modern dnya
iaretler ve imajlar etkilemektedir.
mzdaki anlay, nceki dnemlerdeki
Baudrillard, medya egemenliin anlaytan ayran deimeleri gster
deki bir ada anlamn, TV programla meye alt. Su, beden, delilik ve
rnda olduu gibi, imajlarn akyla cinsellik zerine yazlarnda Foucault
yaratldn syler. Bizim dnyamzn toplumsal nfusun denetlenmesi ve
ou bir tr yap-inan evreni haline gzetlenmesinde giderek artan bir rol
gelmitir; bu evren iinde bizler gerek oynam olan hapishaneler, hastaneler
kiilere ve yerlere deil, medya imajla- ve okullar gibi modern kurumlarn or-

Jean Baudrillard

rina tepki vermekteyiz. Nitekim

1997'de Galler Prensesi Diana ld
nde sadece Britanya'da deil,
dnyann her tarafnda byk bir
kederlenme vard. Ancak insanlar
gerek bir kiinin yasn m tutuyor
lard? Baudrillard buna hayr, diyecekti.
ou insan iin Diana medya yoluyla
mevcuttu. Diana'nn lm insanlarn
gerek yaamda gerek birinin
lmn tecrbe etmesi olayndan ok,
dizi filmde meydana gelen bir olay
gibiydi. Baudrillard buna yaamn TV
iine zlmesi demektedir
Michel Foucault
Michel Foucault

153
 S o s y o lo jid e K u r a m s a l D
taya kn inceledi. Bireysel zgrlk
hakkndaki Aydnlanma fikirlerinin
disiplin ve gzedemeyle ilgili bir baka
ynnn de olduunu gstermeyi is
tedi. Foucault, modern rgtsel sistem
lerle alakal olarak g, ideoloji ve sy
lem arasndaki ilikiler hakknda nemli
fikirler gelitirdi.
Gcn, yani bireyler ve gruplarn
bakalarna kar olarak kendi amalar
na nasl ulatklarnn incelenmesi,
sosyolojide temel bir nem tar. Klasik
dnrler arasnda Marx ve Weber g
konusuna zel bir nem verdiler:
Foucault onlarn ncln yaptklar
baz dnceleri srdrd. Onun,
toplumda g ve denetleme hakkndaki
dncelerinde sylemin rol merkezi
bir yer igal eder. O, sylem kavramn,
belli bir nesne hakknda ortak sayltlar
tarafndan bir araya getirilmi konuma
ve dnme yollarna gndermede
bulunm ak iin kullanm aktadr.
Foucault, ortaalardan gnmze
gelinceye kadar, rnein, delilik syle
minin arpc bir ekilde nasl deimi
olduunu gsterdi. rnein, orta
alarda deliler genel olarak zararsz
olarak dnlmekteydiler; hatta
bazlar onlarn Tanr vergisi baz zel
alglama 'yetenekleri' olabileceini
dnmekteydi. Modern toplumlarda
ise 'delilik' hastalk ve tedaviyi vurgu
layan tbbiletirilmi bir sylem tarafn
dan ekillendirilmitir. Bu tbbiletiril
mi sylem olduka gelimi ve nfuzlu
bir doktorlar, tp uzmanlar, hastaneler,
meslek elemanlar dernekleri ve tp
dergileri a tarafndan desteklenmekte
ve srdrlmektedir.
Foucault'nun almas biraz ayrntl
olarak 8. Blm, 'Salk, Hastalk ve
Engellilik', s. 302'de tartlmaktadr.
Foucault'ya gre, sylem aracl
yla alarak g, halkn su, delilik ve
n c e
cinsellik gibi olgulara ynelik tutum
larn ekillendirir. G veya yetki
sahiplerince tesis edilen uzman sylem
lerine ou halde sadece rakip uzman
sylemlerince kar klabilir. Bu yolla,
sylemler alternatif dnme ve
konuma yollarn kstlamak iin gl
bir ara olarak kullanlabilirler.
Foucault'nun yazlarnda ne kan
temalardan biri g ve bilginin gzetle
me, yaptrm ve disiplin teknolojileri ile
nasl birbirlerine bal olduklardr.
Foucault'nun toplumsal kurama
kktenci yeni yaklam bilimsel bilginin
doas hakkndaki genel uzlamaya
kar durmaktadr. Onun eski almala
rnn birounun nitelii olan bu
yaklam, Foucault'nun 'arkeolojisi'
olarak bilinir olmutur. Aina olunan
lara bakarak aina olunmayandan bir
anam karmaya alan dier sosyal
bilimcilerin aksine Foucault, ters ynde
ie koyuldu: gemii kazarak aina
olunandan bir anlam karmak.
Foucault byk bir gayretle bugne
saldrd -aina olunduklar iin byk
lde grnmez olan kabul grm
kavramlara, inanlara ve yaplara. O,
rnein, 'cinsellik' kavramnn her
zaman var olmayp, toplumsal deime
sreleri araclyla yaratlm olduu
nu inceledi. Benzer yorumlar gnm
zn normal ve sapkn faaliyet, aklllk
ve delilik gibi anlaylar iin de
yaplabilir. Foucault, bizim imdiki
inan ve uygulamalarmzn ardnda
yatan sayltlar ak klmaya ve
kendisine gemiten uzanarak imdiyi
'grnr' klmaya gayret etti. Ancak,
toplum, toplumsal gelime ve moder
nlik hakknda genel kuramlara sahip
olamayz, sadece onlarn paralarn
anlayabiliriz.
Drt ada sosyolog
154
 S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e

kandamtr. Bununla birlikte Marx'n

Pek ok dnr Michel Fouca- kapitalist bir ekonomide saptad baz
ult'dan etkilenmitir. Kide iletiimin temel sorunlar -ekonomik knt ve
ortaya knn damgasn vurduu bir bunalmlar retme eilimi gibi- bu
toplumda, gzedeme -davranlarn ekonomi iinde bugn de vardr. Bizim
denedemek iin insanlar hakkndaki kendilerini denetlediimizden daha
bilginin elde tutulmas- her an mevcut fazla bizi denetler hale gelmi olan
haldedir. ou toplum kuramcs bilgi ekonomik sreler zerindeki deneti
teknolojisi ve yeni iletiim sistem mizi yeniden kurmamz gerekir.
lerinin, dier teknolojik deiikliklerle
birlikte olarak, hepimiz iin byk Habermas, byle artan bir denetim
toplumsal dnmler rettiini kabul
etmektedir. Fakat, ounluk, postmo-
dernistlerin ve Foucault'nun ana
fikirlerini kabul etmemektedir. Postmo-
dernisder, dnyay daha iyi ynde
deitirebileceimiz fikri gibi toplumsal
dnyadaki genel sreleri anlama
abalarmzn da baarszla mahkum
olduunu ileri srmektedirler. Manuel
Castells, Jrgen Habermas, Ulrich Beck
ve ben (Anthony Giddens) hepimiz,
toplumsal dnyann genel kuramlarn
gelitirmeye her zamanki kadar ihtiya
duyduumuzu, byle kuramlarn
dnyay olumlu ynde ekillendirmeye
yardmc olabileceini ne srdk.
Marx'n kapitalizme sosyalist bir
seenek ryasnn artk ld kabul
edilse bile sosyalist projeyi srkleyen
deerlerin bazlar -toplumsal cemaat,
eitlik ve zayf ve acize bakmak- bugn Jurgen Habermas
yine ok canldr.
kurma yollarndan birinin kendisinin
Jrgen Habermas: demokrasi ve
'kamusal alan' dedii eyin canlandrl
kamusal alan
mas olduunu sylemektedir. Kamusal
Alman sosyolog Jrgen Habermas alan esas itibariyle demokrasinin
Marx'n fikirlerinin birounun eskimi erevesidir. Habermas, ulusal meclis
olduunu kabul ve teslim eder ve ve partiler dahil, yrrlkteki usule
Weber'i alternatif fikirler kayna olarak uygun ortodoks demokratik ilemlerin
grr. Yine de Habermas Marx'n bize ortak kararlar alma konusunda
yazlarna ilham kayna olan baz temel yeterli bir temel salamadn ne
ilkelerin srdrlmesini nerir. Kapita srmektedir. Demokratik ilemleri
lizme alternatif yoktur ve olmamaldr: slah etmek ve cemaat ve dier yerel
Kapitalizm ok byk bir servet grup temsilcilerinin daha tutarl bir
yaratma yeteneine sahip olduunu ekilde katlm yoluyla kamu-sal alan

155
 S o s y o lo jid e K u r a m s a l D O u n c e

canlandrabiliriz. Modern iletiim

medyas Baudrillard ve dier-lerinin Ulrich Beck: kresel risk toplumu
dikkat ektii etkilerden bazlarna Bir baka Alman sosyolog Ulrich
sahiptir. Yine de bu medya demokrasi Beck de postmodernizmi reddeder.
nin ilerletilmesine esasl bir katk Ona gre, modernin tesinde bir
salayabilir. Televizyon ve gazetelere toplum iinde yaamaktan ok onun
ticari karlarn egemen olduu yerlerde ikinci modernlik dedii bir aamaya
bunlar demokratik tartma iin bir doru hareket etmekteyiz, ikinci
odak salamamaktadr. Yine de kamu modernlik, modern kurumlar kresel
televizyonu ve radyosu, Internet ile hale gelirken gnlk hayatn gelenek
birlikte, ak diyalog ve tartma lerin ve adetlerin denetiminden serbest
gelitirilmesi iin birok olanak sun kalmasna gnderme yapmaktadr. Eski
maktadr. sanayi toplumu ortadan kalkmakta ve
Feminist yazarlar Habermas', yerini risk toplumu almaktadr.
toplumsal cinsiyet ile demokrasi Postmodernistlerin karmaa ya da
arasndaki balara gereken dikkati rnt yokluu olarak grdkleri eyi
gstermedi diye eletirmilerdir. Ele Beck risk ya da belirsizlik olarak
tirmenler, demokrasinin ou kere esas grmektedir. Tehlikenin idare edilmesi
olarak erkein alan olduunun varsa- kresel dzenin balca zelliidir.
yldna iaret etmilerdir. Haber-
mas'n, demokrasinin kadnlar tam
katlmdan dlama yollarna bakmas
gerektii iddia edilmektedir. rnein,
birok ulusal mecliste kadn yeler
aznlktadr. Birok siyasal tartma
kadnlarn zel kaygsn oluturan
meseleleri nemsiz grmektedir. Ken
disinin byk almas Iletiimsel Eylem
Kuramnda (The Theory of Commu-
nicative Action) (1986-8) Habermas,
toplumsal cinsiyet hakknda gerekte
hibir ey sylemez. Nancy Fraser
(1989), demokrasi tartmasnda
Habermas'n vatandal toplumsal
cinsiyetsiz ele aldna iaret eder. Fakat,
Fraser'a gre vatandalk kadnlardan
ok erkekleri kayran biimlerde
gelimitir. rnein, aile iinde kadnn
konumu byk oranda erkeinkine
baldr. Bu nedenle aile iindeki Beck, ada dnyann nceki
eitsizlik kamu demokrasisi ile doru
dnemlerden daha tehlikeli olduunu
dan ilintilidir.
ileri srmyor. Aksine, yz yze geldi
imiz tehlikelerin doas deimektedir.
imdilerde, doal unsurlardan kaynak
lanan tehlike olasl kendi toplumsal

156

gelimemiz ve bilim ve teknolojinin
gelimesinin yaratt belirsizliklerden
kaynaklananlardan daha azdr.
Bilim ve teknolojinin ilerlemesi
nceki dnemlerde karlalanlardan
farkl tehlike durumlar yaratmaktadr.
Bilim ve teknoloji aka bize birok
yararlar salar. Bununla birlikte onlar
bizim iin lm zor tehlikeler de
yaratrlar. Nitekim, rnein, genedk
deitirme veya nanoteknoloji gibi yeni
teknolojilerin geliiminin ne tr teh
likeler ierdiini kimse bilmemektedir.
rnein, genetik olarak deitirilmi
rn yetitirilmesini destekleyenler bu
rnlerin olsa olsa bize dnyann en
fakir lkelerindeki al sona erdirme
ve herkes iin ucuz yiyecek temin etme
olana salayacan ileri srmektedir. insan evlenmeksizin birlikte yaamak
pheciler ise bu teknolojilerin salkla
ilgili tehlikeli ve istenmedik sonular
olabileceini iddia etmektedir.
Beck'in tehlike zerine fikirleri daha
ayrntl olarak 22. Blm, evre ve yapma gerei duymaktadr. Birey bu
Risk, s.l017-9da tartlmaktadr.
Beck'e gre, tehlike toplumun
nemli bir yn onun tehlikelerinin
mekansal, zamansal ve toplumsal
bakmdan belli bir yere kstlanm
olmamasdr. Bugnn tehlikeleri
btn lkeleri ve btn toplumsal
snflar etkilemektedir; bu tehlikelerin
sadece kiisel deil, kresel sonular
vardr. retilmi tehlikelerin birou,
rnein terrizm ya da evre kirlilii,
ulusal snrlarn tesine gemektedir.
1986'da ernobil nkleer elektrik
santralindeki patlama bunun ak bir
rneini oluturur. ernobil'in hemen
yaknnda yaayan herkes -yalar,
snflar, toplumsal cinsiyetleri ve
konumlar her ne olursa olsun- tehlikeli
dzeyde radyasyona maruz kaldlar.
Ayn zamanda, kazann etkileri
157
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
ernobil'in ok telerine uzand -btn
Avrupa'da ve daha telerde padamadan
ok sonra normal olmayan dzeylerde
radyasyon tespit edildi.
Gndelik yaam dzeyindeki
birok karar da tehlikeyle karmakta
dr. rnein, tehlike ve toplumsal
cinsiyet aslnda yakndan balantldr.
Cinsler arasndaki ilikilere (7. Blm,
Aileler ve Mahrem likilerde tartt
mz zere) birok yeni tehlike
girmitir. Bir rnek ak ve evlilik
alanyla ilgilidir. Bir kuak nce,
gelimi toplumlarda, evlilik hayatn
dolambasz bir gei sreciydi -kii
bekarlktan evlilik konumuna gemekte
ve bunun olduka deimez bir durum
olduu varsaylmaktayd. Bugn birok
tadr ve boanma oranlar yksektir.
Biriyle evlenmeyi dnen herkes bu
olgular hesaba katmak zorundadr ve
bu nedenle de o kii de tehlike hesab
belirsiz art alana kar evliliinde
mutluluk ve emniyeti elde etme ihtimali
hakknda yargya varmak zorundadr.
Terrizm tehdidi tehlikenin toplu-
mumuzu nasl etkilediinin bir baka
rneini oluturur. 11 Eyll 2001'de
New York ve Washington'a yaplan
saldrlar insanlarn kendi toplumlarnn
ne oranda terrist saldrlara urama
tehlikesi tad hakkndaki dnce
lerini deitirdi. Terrizm korkusu, i
evreleri byk lekli yatrmlar
tehlikeye atmakta isteksizlik gsterdik
lerinden, dnyann her tarafnda
ekonomilerde atalet yaratt. Terr
saldrlar devletierin kendi vatanda
larnn zgrl ile emniyeti arasnda
yaptklar denge deerlendirmelerini de
deitirdi.
 S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e

Beck, ulus devletin artk kresel Manuel Castells: A ekonomisi

tehlike dnyas ile baa kmaya muk
tedir olmadn ileri srmektedir. Manuel Castells kariyerine bir
Tersine, devleder arasnda ulus tesi Marksist olarak balad. Kent sorunlar
ibirlikleri olmaldr. Ulus devlederin uzman olarak, Marx'n fikirlerini
dar grllkleri yeni tehlikelerle, ehirlerin incelenmesine uygulamaya
kresel snma gibi, urarken bir engel abalad.
haline gelmektedir. Beck, uluslararas
terrizmle savarken ne iin savat C astells'in eh ircilik hakkndaki
fikirlerini 21. Blm, ehirler ve
mz sormamz gerektiini belirtmek Kentsel Alanlar, s. 952-3de daha
tedir. Beck'in lks, kltrel eitlilii ayrntl olarak greceiz.
tanma ve kabul etmeye dayal olarak
herkesi kucaklayan (kozmopolitan) bir Ancak, yakn gemite Castells
sistemdir. Herkesi kucaklayan devleder Marksizmden uzaklat. Baudrillard
sadece terrizme kar deil, fakat ayn gibi o da medya ve iletiim teknoloji
zamanda dnyada terrizmin sebeple lerinin etkileriyle ilgilenmeye balad.
rine kar da savarlar. Byle devleder, Castells, bilgi toplumuna alarn ortaya
Beck'e gre, tek tek devleder dzeyinde knn ve a ekonomisttim damgasn
zmsz grnen fakat ibirlii vurduunu ne srd. Kresel
yoluyla stesinden gelinebilir olan kre iletiimin olanakl kld bu yeni
sel sorunlarla ilgilenmenin en olumlu ekonomi kesin olarak kapitalist bir
vastasn olutururlar. ekonomidir. Ancak, bugnn kapitalist
ekonomisi ve toplumu gemiinkinden
Beck, son otuz ile krk ylda toplu- farkldr. Kapitalizmin genilemesi artk
mumuzda meydana gelen deimelerin Marx'n dnd gibi esas olarak ii
toplumsal ve siyasal reformlarn sonu snfna ve maddi eyalarn imalatna
olduunu ifade etmedii konusunda dayanmamaktadr. Aksine, telekomni
Habermas ile ayn fikirdedir. Tam da kasyon ve bilgisayarlar retimin
aksine: yeni hareket biimleri ortaya temelidir.
kmaktadr. Beck'in 'alt-siyaset' dedii
yeni bir alann ortaya kn grmek
teyiz. Bu alt siyaset, evreci, tketici
haklar veya insan haklar gruplar gibi
demokratik siyasetin resmi ileyileri
dnda faaliyet gsteren grup ve temsil
rgderin yapp etmelerine gnder
mede bulunur. Tehlike ynetiminin
sorumluluu sadece siyasetilere ve
bilginlere braklamaz: dier vatanda
gruplarnn da sorumlulua dahil
edilmesine ihtiya vardr. Ancak, alt
siyaset alannda gelien grup ve
hareketler olaan siyasal ileyiler
zerinde byk bir etki yaratabilirler.
rnein, daha nce evreci eylemcile
rin ilgi alannda olan evreye kar
sorumluluk artk olaan siyasal
erevenin bir paras olarak kabul
edilir hale gelmitir. Manuel Castells

158

Castells'in 'a toplumu' hakkndaki
fikirleri daha ayrntl olarak 16.
Blm, rgtler ve Alar, s. 718-
20'de tartlmaktadr.
Castells, bu deimelerin toplumsal
cinsiyet ilikilerini nasl etkiledii
konusunda ok fazla aklam a
yapmyor. Ancak, bu deimelerin
kiisel kimlik ve gnlk hayat zerine
etkilerinden bir hayli sz etmektedir.
A toplumunda kiisel kimlik daha ak
bir mesele haline gelir. Artk kimlik
lerimizi gemiimizden almyoruz;
kimliklerimizi bakalar ile etkileime
girerek yaratmak zorundayz. Bu
durum aile alann ve daha genel olarak
erkek ve kadn kimliklerinin yapland
rlmasn etkilemektedir. Erkekler ve
kadnlar artk kendi kimliklerini
geleneksel rollerinden edinmiyorlar.
Nitekim bir zamanlar kadnn 'yeri' ev
iken erkein yeri 'ite olmak't. Bu
blnme artk bozulmutur.
Castells, yeni kresel ekonomiye
'otomat' ekonomi demektedir -Haber-
mas gibi o da yarattmz dnyay artk dnyada yaamaktayz, Beck'in
btnyle denetleyem ediim izi
dnmektedir. Castells'in buradaki
ifadesi bundan bir yzyl nce
brokrasinin artmasnn hepimizi
demir kafese hapsedeceini dnen
Weber'in ifadesini yanklandrmaktadr.
Castells'in ifadesiyle, insanln, kendi
yaptmz makinelerin dnyamz
denetleyecei kabusu gerek olmann
eiindedir -robotlarn ileri ortadan
kaldrmas ya da devletin bilgisayarla
rnn yaamlarmza inzibatlk yapmas Ancak, daha kresellemi bir toplum
biiminde deil, fakat elektronik temelli
mali ilemler sistemi biiminde (2000,
s. 6).
Yine de Castells kendi Marksist
kklerini btnyle unutmu deildir.
O kresel pazarn etkin denetimini
yeniden kazanmamzn mmkn
olabileceini dnmektedir. Bu
herhangi bir devrim yoluyla deil,
159
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
uluslar aras kapitalizmi dzenlemekte
kar olan uluslararas rgtler ye
lkelerin ortak abalar ile gerek
leecektir. Castells, bilgi teknolojisinin
ou kere yerel glenmenin ve
topluluun yenilenmesinin bir arac
haline gelebilecei sonucuna varmak
tadr. O, Finlandiya'y rnek olay olarak
nakleder. Finlandiya dnyadaki en
gelikin bilgi toplumudur. lkedeki
btn okullarn Internet eriimi vardr
ve nfusun ounluu bilgisayar
kullanmay bilmektedir. Ayn zamanda,
Finlandiya'nn iyi kurulmu ve etkin bir
ekilde ileyen ve yeni ekonominin
ihtiyalarn karlayacak ekilde yeni
lenmi bir refah devleti vardr.
Anthony Giddens. Toplumsal
dngsellik
Ben de, kendi yazlarmda gn
mz dnyasnda meydana gelmekte
olan deimeler zerine kuramsal bir
bak as gelitirdim. Bugn biz,
benim 'firari dnya' dediim bir
saptad trden tehlike ve belirsiz
liklerin damgasn vurduu bir dnya.
Fakat gven fikrini tehlike fikrinin
yanna yerletirmemiz gerekir. Gven,
bizim bireylere ya da kurumlara
duyduumuz itimada gnderme yapar.
Hzl bir dnm dnyasnda
geleneksel gven biimleri zlmeye
meyleder. Baka insanlara gven
eskiden yerel toplulua dayanmaktayd.
iinde yaayan bireyler olarak yaam
larmz hi grmediimiz ve belki
dnyann ta br ucunda yaayan
insanlardan etkilenmektedir. Gven,
soyut sistemlere itimat tamak
demektir -rnein, gda tzklerini
yapan ve uygulayan kurululara, suyun
artlmasna ya da bankaclk sisteminin
etkinliine gven duymak zorundayz.
 S o s y o lo jid e K u ra m s a l D
Anthony Giddens
Gven ve tehlike birbirlerine smsk
baldr. Etrafmz saran tehlikelere
gs germek ve onlara etkin bir
ekilde tepki verebilmek iin bu ileri
yapan idarelere gvenimizin olmas
gerekir.
Benim grmce, bilgi anda
yaamak toplumsal dngsellikte bir
art demektir. Dngsellik iinde
hayatmz yaadmz ardar hakknda
dnmeye, tefekkr etmeye gnder
mede bulunur. Toplumlar daha ok
dedere ve geleneklere uygun yaarken,
insanlar ok fazla dnmeden kurulu
usullere uygun olarak ilerini yapabilir
lerdi. nceki kuaklar iin yaamn
olmazsa olmaz addedilen birok yn
bizim iin ak bir karar verme meselesi
haline gelmektedir. rnein, yzyllar
ca insanlarn aile byklklerini
snrlayabilecekleri etkin yntemleri
yoktu. Gebelii nlemenin modern
biimleri ve reme ile ilgili dier
teknolojilerin de yardmyla anne-
babalar artk sadece ka ocuklar
olacana deil, ocuklarnn cinsiye
tinin ne olacana bile karar verebilirler.
Bu yeni imkanlar phesiz yeni etik
ikilemlerle doludur.
n c e
Kendi geleceimiz zerindeki
denedmimizi ister istemez kaybetmi
deiliz. Kresel bir ada uluslar
eskiden sahip olduklar gcn bir
ksmn kaybetmektedirler. rnein,
lkeler, iktisat siyasalar zerinde bir
zamanlar sahip olduklarndan daha az
etkiye sahipler. Ancak, hkmetier
gcn nemli bir ksmn ellerinde
tutmaktadrlar. birlii iinde hareket
ederek uluslar bir araya gelebilir ve firari
dnya zerindeki etkilerini yeniden
teyit edebilirler. Beck'in iaret etdi
gruplar -resmi siyaset erevesinin
dnda alan temsilciler ve hareketier-
nemli bir rol oynayabilirler. Fakat
bunlar yrrlkteki demokratik siyase
tin yerini almayacaklar. Demokrasi
bugn de ok nemli nk 'alt-siyaset'
alannda yer alan gruplarn birbirilerin-
kinden farkl talepleri ve karlar vardr.
rnein, byle gruplar krtaja daha
fazla hogr gsterilmesi iin etkin bir
ekilde mcadele eden bireyleri
ierebilecei gibi tam aksine inanlan da
ierebilir. Demokratik hkmet bu
birbirlerinden farkl talep ve kayglar
deerlendirmek ve bunlara tepki
vermek zorundadr.
Demokrasi, Habermas'n tanm
lad ekliyle, kamusal alanla snr
lanamaz. Gnlk hayatta ortaya kan
bir 'duygularn demokrasi' potansiyeli
vardr. Duygularn demokrasisi erkek
ve kadnn eit bir tarzda katld aile
hayat biimlerinin ortaya kna
gndermede bulunur. Hemen hemen
btn geleneksel aile biimleri, ou
kere yasalarla da yaptrm altna alnm
olan, erkein kadn zerindeki
egemenliine dayanmaktayd. Cinsler
arasnda artan eitlik oy verme hakk ile
snrlanamaz: eitlik kiisel ve mahrem
alan da kapsamaldr. Kiisel hayatn
demokratiklemesi, ilikiler karlkl
sayg, iletiim ve hogrye dayal
olduu lde ilerler.
160

Sonu
Bugn belki sosyolojik kuramn
geliimin yeni bir evresinin bandayz.
Klasik dnrlerin -Marx, Durkheim,
Weber- dnceleri byk toplumsal ve
ekonomik deime dnemlerinde ekil
lendi. imdi belki en az gemitekiler
z et
1 . S o s y o lo jid e (v e d i e r to p lu m b ilim le rin d e )
k u ra m s a l y a k la m la rd a b ir e itlilik v ard r. B u n u n
n e d e n i a n la lm a z d e ild ir: k u ra m s a l ta rtm a la r
z m e k d o a b ilim le rin d e b ile z o r d u r v e k en d i
d a v ra n m z in c e le m e k o n u s u k lm a k ta y a a n a n
k a r m a k s o ru n la rd a n t r s o s y o lo jid e z e l
g l k le r le yz y ze g e lm e k te y iz .
2 . S o s y o lo jid e g r a la rn n a t m a s
d ik k a tle r im iz i b ir o k te m e l k u ra m s a l ik ile m e
e k e r. B u n la r n n e m li o la n la r n d a n b iri in s a n
e y le m in i to p lu m s a l y ap ile n a sl
ili k ile n d ire c e im iz h a k k n d a d r. T o p lu m u n
y a ra tcla r b iz le r m iy iz , y o k s a b iz i y a ra ta n to p lu m
m u ? B u s e e n e k le r a ra s n d a b ir te r c ih y a p m a k ilk
g r n d k a d a r z o r d e ild ir v e g e r e k s o r u n
t o p lu m y a a m n n b u iki y n n b irb iriy le n a s l
ili k ile n d ire c e k o ld u u m u z d u r.
3 . k in c i b ir ik ile m to p lu m la n n u y u m lu v e d z e n li
o la ra k m r e s m e d ilm e s i g e re k ti i, y o k sa o n la n n
d ev a m l b ir a t m a ile d a m g a la n m o la ra k m
re s m e d ilm e s i g e re k ti i ile ilg ilid ir. Y in e , b u iki
d n c e d e b t n y le b ir b ir le r in e k a r d e ild ir v e
u z la m a ile a t m a n n b irb irle ri ile n a sl ilgili
o ld u k la rn g s te r m e m iz g e re k ir.
4 . n c b ir ik ile m to p lu m s a l c in s iy e tle v e
z e ld e to p lu m s a l c in s iy e ti s o s y o lo jik d n c e
i in d e g e n e l b ir k a te g o r i o la ra k in a ed ip
e tm e m e m iz g e re k ti i ile ilgilidir. F e m in is t y a z a rla r
h e m s o s y o lo g la rn to p lu m s a l c in s iy e t h a k k n d a n e
S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e
kadar byk -ve dnyada en az onlar
kadar hissedilen- kresel bir gei dne
minde yayoruz. Toplumlarmz
dntren yeni gelimeleri anlamak
iin yeni kuramlar gelitirmeye ihtiya
cmz var. Burada zmlenmi olan
kuramlar bu abaya yaplm en nemli
katklar arasnda yer almaktadr.
d n d k le ri h e m d e n a sl d n d k le rin d e
d e i ik lik le r m e y d a n a g e tir m i le rd ir.
5. S o s y o lo jid e s r p g id e n d rd n c b ir ta rt m a
k o n u s u m o d e r n to p lu m s a l g e li m e n in
z m le m e s iy le ilgilidir. M o d e r n d n y ad ak i
d e i m e s re le ri e sa s o la ra k k a p ita list e k o n o m ik
g e li m e ta ra fn d a n m e k ille n d ir ilm e k te d ir y o k sa
e k o n o m i d e tk e n le r d e d a h il d i e r e tk e n le r c e
m i e k ille n d ir ilm e k te d ir? B u ta rt m a d a a ln a n
d u ru la r b ir o r a n d a fa rk l s o s y o lo g la rn sa h ip
o ld u k la r siy asal in a n la r v e tu tu m la rd a n
e tk ile n m e k te d ir.
6 . T o p lu m s a l g e li m e m e s e le le rin in s te s in d e n
g e lm e d e y e n i d n e m s o s y o lo g la r M a r x v e
W e b e r 'in t e s in e g e m e y i d e n e m i le rd ir.
P o s t m o d e r n d n rle r ta rih v ey a to p lu m u n
g e n e l k u ra m la rn g e li tir e b ile c e k o ld u u m u z u
b t n y le re d d e tm e k te d irle r.
7 . D i e r k u r a m c la r p o s tm o d e r n iz m i
e le tir m e k te v e to p lu m s a l d n y a n n g e n e l
k u ra m la rn y in e d e g e li tire b ile c e im iz i v e b u n u n
to p lu m s a l d n y ay d a h a iyi y n d e d e i tirm e k
i in b iz i m d a h a le e tm e y e m u k te d ir k la ca n
n e s rm e k te d ir. K a m u s a l a la n k a v ra m ile
H a b e r m a s ', risk to p lu m u k a v ra m ile B e c k ,
a to p lu m u k a v ra m ile C a s te lls v e g e li tird i i
to p lu m s a l d n g s e llik k a v ra m ile G id d e n s b u
k u r a m c la r d a n b a z la rd r.
161
 S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e

Dnme sorular
1. Sosyolojide kuramsal dnme niin ok nemlidir?
2. Weber'in Protestan ahlak zerine almas tek bir kuram m olur yoksa bir dizi
ortaboy kuram m?
3. Dilin incelenmesi toplumun incelenmesi hakknda bize ne syler?
4. Toplumsal cinsiyet sorunu mevcut kuramsal bak alar iine gerekten dahil
edilebilir mi?

5. Sosyolojik kuram iindeki bulmacalarn zm gerekten grndkleri kadar

zor mudur?
6. Sosyolojik kuramdaki yeni gelimeler Marx, Durkheim ve Weber'e ne kadar
borludur?

Ek kaynaklar
Ulrich Beck, WorldRisk Society, (Malden, MA: Polity, 1999).
Judith Buder, Gender Trouble: Feminism and the Supervision o f Identity, (Londra:
Routledge, 1999).
Judith Buder, UndoingGender, (Londra: Roudedge, 2004).
Alex Callinicos, yiganst Post-Modernism. A. Marksist Critique, (Cambridge: Polity,
1989).

Manuel Castells, E n dof Millenium, (Malden, MA: Blackwell Publishers, 1998).

Manuel Castells, The Rise o f Netvork Society, 2. bask (Oxford: Blackwell, 2000).
Peter Dews (der.), Habermas:A. CriticalReader, (Oxford: Blackwell, 1999).
Anthony Giddens, Capitalism and Modern Social Theory, gz.ge.bask (Cambridge:
Cambridge University Press, 1992).
Anthony Giddens, Runavay World: How Globalisation is Reshapins ourUves, (Londra:
Profile, 2002).

David Harvey, The Condition o f Postmodernity, (Oxford: Blackwell, 1989).

162
 S o s y o lo jid e K u r a m s a l D n c e

nternet balantlar

Michel Foucault
http://foucault.info/

Judith Butler
http://www.theory.org.uk/ctr-butl.htm

Jrgen Habermas
http://www.habermasonline.org/

Ulrich Beck
http://www.lse.ac.uk/collections/sociology/whoswho/beck.htm

Manuel Castells
http://sociology.berkeley.edu/faculty/castells/

Anthony Giddens
http://old.Ise.ac.uk/collections/meetthedirector/

163
iindekiler

Gndelik yaamn incelenmesi

Szel olmayan iletiim
"Yz", jestler ve duygular
Szel olmayan iletiim ve toplumsal
cinsiyet
Etkileimin toplumsal kurallar
Paylalan anlaylar
Garfnkel'in deneyleri
"Etkileimsel ykclk"
Tepki haykrlar
Etkileimde yz, beden ve konuma
Karlamalar
izlenim ynedmi
Kiisel uzam
Zam an ve uzam da etkileim
Saat zaman
Toplum yaam ve uzam ile zamann
dzenlenmesi
Kltrel ve tarihsel bak asndan gnlk yaam
Gerekliin toplumsal olarak kurulmas:
sosyolojik tartma
Siberuzayda toplumsal etkileim
Sonu: Yaknlk zorlanm m?
%et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlar

m ,
Eric, pahal bir kent salk
klbnde yllardr alan bir beden
eitimi retmeni. Zaman ierisinde,
klpte egzersiz yapmaya gelen yzlerce
insanla tanm. Bunlarn bir blmy
le klbe ilk katldklarnda, onlara alet
leri nasl kullanacaklarn retmek iin
birlikte alm. teki pek ok kii ile
de "evirme" snflarnda (egsersiz
nsanlarn spor salonlarndaki davranlar, uygar kaytszlk iin genellikle gzel rnekler sunmaktadr.
bisikleti zerine bir grup dersi) retici
olarak alm. Tand dier insanla
rn ou ile de, her hafta ayn saatlerde
almaya geldiklerinden, zaman iinde
rahat bir iliki gelitirmi.
Beden salonu iindeki kiisel uzam,
egzersiz aletlerinin birbirine yakn
olmas yznden snrldr. rnein,
arlk kaldrma devresindeki bir blm
birbirine ok yakn olan makinalardan
olumutur. yeler alrken tekilere
yakn olmak ve bir makinadan dierine
geerken birbirlerinin nne kmak
zorundadrlar.
Eric'in, bu fiziksel uzam ierisinde
en azndan daha nce karlat bir
bakasyla gz temas kurmadan yr
mesi neredeyse olanakszdr. Bu mte
rileri gn iinde ilk kez grdnde se-
166
 T o p l u m s a l E t k ile im v e G n l k Y a a m

lamlayacaktr; ancak daha sonra yolu korkmadan yrtlmesi gereken

nun zerindeki kiilere selam vermeden
herkesin kendi yoluna gidecei genel
likle kabul edilmektedir.
Bir sokakta iki insan karlat
nda, belirli bir uzaklktan birbirlerini
szerler; yaknlap birbirlerinin yann
dan geerlerken gzlerini karp baka
ynlere bakarlar. Bunu yaparlarken,
ErvingGoffman'n (1967,1971) birok
durumda birbirimize kar benimsemek
zorunda olduumuz uygar kaytszlk
dedii eyi sergilerler. Uygar kaytszlk,
bakalarn dikkate almamakla ayn ey
deildir. Her birey, teki insann far
knda olduunu gsterir ancak ok
teklifsiz grnebilecek herhangi bir
jestten kanr. Uygar kaytszlk, bizim
az ok otomadk olarak gerekletirdii
miz bir eydir; ancak etkin bir biimde
ve kimi zaman yabanclar arasnda
toplum yaamnn varolmasnda temel
bir neme sahiptir.
Bunun nemini anlayabilmenin en
iyi yolu, geerli olmad rnekleri
dnmektir. Bir kii bir bakasna,
gzn dikerek ve yznde belirli bir
duyguyu aka gstererek bakyorsa,
bu normal olarak bir ak, aile bireyi ya
da yakn bir arkadatr. Yabanclar ya da
caddede, ite ya da bir partide tesadfen
karlatmz kiiler hemen hemen
hibir zaman bir bakasna byle bak
maz. Byle yapmak, dmanca bir niye
tin gstergesi olarak alnabilir; rnein
rklar, yanlarndan geen teki etnik,
gruplardan kiilere "nefret bak"
atmalaryla bilinirler.
Arkadalar bile yakn bir kar
karya konumada birbirlerine nasl
baktklarna dikkat etmelidirler. ki

IV i M w* U
M w V V.
A- k t

Yanma oturursan bana gelecek var: otobs yolcular olarak bizler kiisel uzammz korumak
iin elimizden geleni yaparz.

1 67
 T o p lu m s a l E t k ile im v e G O n IC k Yaam
taraf da, ilgisini vc konumada yer
aldn gstermek iin, dzenli aralarla
tekinin gzne bakar, ancak gzn
dikerek bakmaz. Gzn ayrmadan
bakmak, gvensizlik ya da en azndan
tekinin ne sylediini anlamama
iareti diye yorumlanabilir. Eer her iki
taraf da birbirlerinin gzne hi
bakmyorlarsa, bunun kanmann,
gvensizliin ya da bunlar deilse tuhaf
davrann iaret diye dnlmesi
olasdr.
Gndelik yaamn incelenmesi
Toplumsal davrann bylesine
nemsiz grnen ynleriyle neden ilgi
lenmeliyiz? Sokakta birisiyle karla
mak ya da bir arkadala birka sz
etmek nemsiz ve ilgin olmayan
etkinlikler, bir gn boyunca saysz kez
zerinde dnmeden yaptmz eyler
gibi grnebilir. Gerkte, bylesine
nemsiz grnen toplumsal etkile
im biimlerinin incelenmesi, sosyolo
jide byk nem tar -bu ilgin
olmamak bir yana, sosyolojik aratr
mann en kapsayc alanlardan birisidir.
Bunun nedeni vardr.
lk olarak, bizim gndelik rutin-
erimiz, tekilerle neredeyse srekli
Darak giritiimiz etkileimleri ile,
Dzim yaptklarmza yap ve biim
zandrr. Bunlar inceleyerek toplum-
;al varlklar olarak kendimiz ve toplum
raamnn kendisi hakknda ok ey
irenebiliriz. Yaammz, her gn, her
afta, her ay ve her yl benzer davran
kalplarn yineleme yoluyla dzenlen-
nektedir. rnein, dn ve ondan
inceki gn neler yaptnz bir d
ln. Eer bu gnler hafta iindeyse,
incelikle, her gn hemen hemen ayn
saatte kalkm olmanz olasdr (tek
bana nemli bir rutin). Her gn
yaptnz gibi, sabahleyin erken bir
saatte yaptnz yolculuk sonucu okula
giderek derse girmisinizdir. Belki de
le yemeini bir arkadanzla yemi,
leden sonra tekrar derse gitmi ya da
kendi banza almsnzdr. Daha
sonra, ayn yollardan eve dnm,
akam da olaslkla arkadalarnz ile
darya kmsnzdr.
Kukusuz, gnbegn izlediimiz
rutinler ayn olmayacaktr; genellikle
hafta sonlar izlediimiz etkinlik kalpla
rmz, hafta iinde izlediklerimizden
farkldr. bulmak iin niversiteyi
brakmak gibi, yaammzda nemli bir
deiiklik yaparsak, gnlk rutinleri
mizde bir deimenin olmas genellikle
kanlmazdr; ancak daha sonra yeni ve
daha dzenli bir alkanlklar btn
oluturabiliriz.
ikinci olarak, gnlk yaamn ince
lenmesi bize, insanlarn gereklii
deitirecek biimde yaratc eylemlere
nasl girieceini gsterir. Toplumsal
davran bir lye kadar roller,
normlar ve paylalan beklentiler gibi
gler tarafndan ynlendirilir ise de,
bireyler gereklii, geldikleri kkenlere,
karlara ve gdlere gre farkl farkl
alglamaktadr. Bireyler, yaratc
eylemde bulunma yeteneine sahip
olduundan, aldklar kararlar ve
giritikleri eylemlerle gereklii srekli
olarak biimlendirirler. Baka deyile,
gereklik sabit ya da duraan deildir-
gereklik insanlarn birbirleriyle etkile
imi sonucu yaratlr. Bu, gerekliin
toplumsal olarak kurulmas anlayp, 1.
Blmde deinilen simgesel etkileimci
bak asnn merkezinde yer almakta
dr ve ilerde daha fazla tartlacaktr (s.
190-92).
168

nc olarak, gnlk yaamdaki
toplumsal etkileimin incelenmesi,
daha byk toplum dzenleri ile ku-
rumlarn anlalmas iin yararldr.
Byk lekli toplum dzenlerinin
hepsi, aslnda bizim gnlk olarak iine
girdiimiz toplumsal etkileim kalplar
na bamldr. Bunu gstermek kolay
dr. Sokakta birbirinin yanndan geen
iki yabanc rneini yeniden anmsa
yalm. Byle bir olay, byk lekli,
daha kalc toplumsal rgt biimleriyle
pek az dorudan ilikili diye grnebi
lir. Ne ki, bu trden pek ok etkileimi
dikkate aldmzda, durum artk byle
deildir. Modern toplumlarda, kasaba
ve kentierde yaayan insanlarn byk
ounluu, kiisel olarak tanmadklar
baka insanlara srekli olarak etkileim
iine girerler. Uygar kaytszlk, btn
grltl kalabalklar, geici nitelikteki
kiisel olmayan ilikileriyle birlikte kent
yaamna sahip olduu nitelii veren
mekanizmalar arasndadr.
Bu blmde, ilk olarak bakalaryla
etkileirken hepimizin kulland szel
olmayan iaretleri (yz ifadeleriyle
bedensel jestleri) inceleyeceiz. Daha
sonra, gndelik konumann bakalar
na istediimiz anlamlar iletmek iin dili
nasl kullandmzn zmlemesine karacak biimdeki devinimini betim
geeceiz. Son olarak, eylemlerimizi za
man ve uzam boyunca nasl nasl koor
dine ettiimize zel bir dikkat gstere
rek, yaamlarmzn gnlk runlerimiz
tarafndan nasl yaplatrld zerinde derecede tutarsz ya da elikili yorum
duracaz. Bu blmde ayrca, toplum
sal etkileimle ilgilenen sosyologlarn
inceledikleri kk, gndelik pratikle
rin incelenmesinin, bu kitabn daha
sonraki blmlerinde ele alnan, top
lumsal cinsiyet ve snf gibi byk
lekli sorunlarn herhangi birinden
1
T o p l u m s a l E t k ile im v e G n l k Y a a m
ayr olmadn, tersine bunlarn
birbiriyle yakndan balantl olduunu
greceiz, s. 173 ve 179'daki kutularda,
mikro ve makro-sosyoloji arasndaki
balantlara ilikin iki zgl rnee
bakacaz.
K u ra m s a l b ir b a k a s n d a n ,
gndelik sosyal etkileim ler ile daha
geni toplumsal yaplar arasndaki
balanty, "Sosyolojid e Kuram sal
D n ce" balkl 4. Blmde, s. 159-
160'da ele aldk.
Szel olmayan iletiim
Toplumsal etkileim saysz szel
olmayan iletiim biim ini -yz
ifadeleri, jestler, beden hareketleriyle
bilgi ve anlamn dei toku edilmesini-
gerektrir. Szel olmayan iletiim kimi
zaman "beden dili" olarak adlandrlrsa
da, bu yanltcdr nk bizler srekli
olarak, sz ile sylenen eyleri daha da
amak ya da boa karmak iin byle
szel olmayan iarederi kullanrz.
"Yz", jestler ve duygu
Szel olmayan iletiimin nemli bir
yn, duygunun yz ifadesiyle yanstl
masdr. Paul Ekman ve meslektalar,
yz kaslarnn belirli ifadeleri ortaya
lemek iin Yz Harekeeri Kodlama
Sis-temi (YEKS) dedikleri sistemi
gelitir-milerdir (Ekman ve Friesen
1978). Bu yolla, ad ktye km
lara ak olan bir alana -nk duygula
rn nasl belirlenecei ve snflanaca
zerinde ok az anlama vardr- bir
lde kesinlik getirmeye almlar
dr. Evrim teorisini ortaya atan Charles
Darwin, duygularn temel dile getirili
biimlerinin btn insanlarda ayn
olduunu ileri srmtr. Kimileri bu
 T o p l u m s a l E tk ile im v e G n l k Y a a m

fg k

Paul Ekman'n ektii Yeni Gine'de yaltk bir kabilenin yelerinden birisinin yz ifadelerini gsteren bu
fotoraflar, duygularn temel dile getirilmi biimlerinin btn insanlarda ayn olduu dncesinin
snanmasna yardmc oldu. Buradaki fotoraflar u yklerdeki biriys_eniz yznzn nasl grneceini
gsterir. A) Arkadanz geldi ve mutlusunuz; B) ocuunuz ld; C) kzgnsnz ve kavga etmek zeresiniz;
D) uzun sre nce lm bir domuz grdnz.

sava kar kmlarsa da, Ekman'n, alt ocuu, yz ifadelerinin ne lde

birbirinden ok farkl kltrel ardalan-
lardan gelen insanlar zerine yapt
incelemeler, bunu destekler gibidir.
Ekman ve Friesen, Yeni Gine'de,
yelerinin daryla hemen hemen hi
bir balantsnn olmad yaltlm bir
topluluu incelemilerdir. Yeni Gineli
ler, kendilerine alt duyguyu (muduluk,
znt, kzgnlk, tiksinti, korku,
aknlk) yanstan ifadelerin resimleri
gsterildiinde, bu duygular kolayca
belirlemilerdir.
Ekman'a gre, kendisinin ve
bakalarnn benzer almalar, duygu
lar dile gedren yz ifadelerinin ve bun
larn yorumlarnn insanlarda doutan
gelen zellikler olduu grn
desteklemektedir. Ekman, kendi
verdii kamdarn bu sonucu kesinlikle
ak bir biimde ortaya koymadn ve
yaygn olarak paylalan kltrel
renme srelerinin bu sonular etki
lediini kabul etmektedir; yine de
Ekman'n sonular baka trden
aratrmalarla da desteklenmektedir. I.
Eibl-Eibesfelt, doutan sar ve kr
gren ve duyan insanlarn belirli
duygular ierisinde bulunduklarnda
gsterdikleri yz ifadeleriyle ayn oldu
unu grmek iin incelemitir (1973).
Eibl-Eibesfelt, ocuklarn zevk verici
olduklar ortada olan etkinlikleri ger
ekletirirken glmsediklerini, alk
olmadklar kokular olan nesneleri
koklarken aknlkla kalarn kaldr
dklarn ve holanmadklar bir nesne
kendilerine yinelenen bir biimde
sunulduunda kalarn attklarn
grmtr. Byle davranan baka
insanlar gremedikleri iin, ocuklarn
verdikleri tepkiler doutan gelen
zellikler tarafndan belirleniyor
grnmektedir. Ekman ve Friesen,
Y E K S'i kullanarak yeni domu
bebeklerdeki, yetikinlerin duygularn
dile g etirilerin d e de bulunan
birbirinden bir dizi ayr yz kas
eylemini belirlemilerdir. rnein,
bebekler, eki tadara kar, yetikinlerin
tiksinti iin gsterdiklerine benzer bir
yz ifadesi (dudaklar bzmek ve kalar
atmak) gstermektedirler.

170

Ne ki, duygularn yz ifadesiyle dile
getirilii ksmen doutan geliyor olsa
da, bireysel ve kltrel etkenler yz
ifadesinin tam olarak hangi biimi ala
ca ve hangi balamlarda uygun diye
grleceini etkilemektedir. rnein,
insanlarn nasl glmsedikleri, dudak
larn ve teki yz kaslarnn kesin
hareketi ve glmsemenin ne kadar
geni olaca, kltrden kltre dei larna ek olarak ve sylediklerinde ne
mektedir.
Btn kltrleri, hatta ounlu
unu, ralayan bir jest ya da bedensel
duru yoktur. Kimi toplumlarda, rne
in, insanlar Anglo-Amerikan pratie
kart biimde, hayr demek iin
balarn aa yukar sallarlar, iaret
etmek gibi Avrupallar ile Amerikal
larn yaygn olarak kullanma eiliminde
olduklar jestler kimi toplumlarda
yoktur (Bull 1983). Benzer olarak
dzgn tutulan iaret parma-nn
yanan ortasna konarak evrilmesi
talya'nn kimi blmlerinde bir vg
jesti olarak kullanlmasna karn baka
yerlerde bilinmemektedir. Yz ifadeleri
gibi jestler ve bedenin durular da
konumalar doldurmak iin olduu
kadar, gerekte hibir ey sylenmiyor
bile olsa bir anlam iletmek iin de srek
li olarak kullanlmaktadr. Bunlarn
de, aka yapmak, ironi gstermek ya da
kuku belirtmek iin kullanlabilir.
Farknda olmadan ilettiimiz szel
olmayan izlenimler, okluk, syledii
mizin tam olarak sylemek istediimiz
le ayn olmadn gstermektedir.
Yzn kzarmas belki de, fiziksel
gstergelerin dile getirdiimiz anlam
lar nasl yanlladnn en ak zerinde baskn olduu toplumlarda,
rneidir. Ancak teki insanlarn algla
yabilecei daha ince saysz gsterge de
vardr. Bir rnek olarak, eitimli bir gz,
okluk, szel olmayan iaretieri incele
171
T o p l u m s a l E t k ile im v e G n l k Y a a m
yerek aldatmay belirleyebilir. Terlemek,
yerinde kprdanmak, gzn dikmek
ya da gzn karmak ve uzun bir sre
devam ettirilen yz ifadeleri (gerek yz
ifadeleri drt be saniye iinde kaybol
ma eilimindedir), bir insann aldatma
niyetini gsterebilir. Dolaysyla, baka
insanlarn yz ifadeleri ile bedensel
jestlerini, szel iletiim yolula aktardk
kadar iten olduklarn denetiemek iin
kullanrz.
Szel olmayan iletiim ve
toplumsal cinsiyet
Gndelik toplumsal etkileimin bir
toplumsal cinsiyet boyutu var mdr?
Olduuna ilikin nedenler bulunmak
tadr. Etkileimler daha geni toplumsal
balam tarafndan belirlendii iin, hem
szel hem de szel olmayan ileitimin
erkekler ve kadnlar tarafndan farkl
farkl alglanmas artc deildir.
Toplumsal cinsiyet ile toplumsal cin
siyet rollerine ilikin anlaylar, byk
lde toplumsal etkenler tarafndan
etkilenmekte ve genel nitelikteki, top
lumdaki g ve konum sorunlaryla
ilikili olmaktadr. Bu dinamikler gn
lk yaamdaki en sradan etkileimlerde
bile kendini gsterir. Szel olmayan
ifadelerin en yaygnn, gz temasn
rnek olarak alalm. Bireyler gz
temasn ok eitli biimlerde, okluk
birisinin ilgisini ekmek ya da toplumsal
bir etkileimi balatmak iin kullanrlar.
Bir btn olarak erkeklerin, hem
kamusal hem de zel yaamda kadnlar
erkekler kendilerini gzlerinin yaban
clarla temas konusunda daha fazla
zgrlk iinde hissedebilirler.
 T o p l u m s a l E t k i le im v e G n l k Y a a m
Gz temasnn zgl bir biimi
-gzn dikmek- ayn szel olmayan
iletiim biimleri arasndaki "anlam"
bakmndan kartlklar gstermekte
dir. Bir kadna gzn diken bir erkek,
"doal" ya da "masum" bir biimde
davranyor diye grlebilir; eer kadn
bu baktan rahatsz olmusa, baka bir
yne bakarak ya da karlkl bak
srdrmemeyi tercih ederek kurtula
bilir. te yandan, bir erkee gzn
diken bir kadn okluk, davetkar ya da
cinsel olarak etkin bir biimde davra
nyor diye grlr. Tek tek alndkta, bu
tr rnekler nemsiz grnebilir; toplu
olarak bakldkta ise, toplumsal cinsiyet
egemenlii kalplarn glendirmeye
yardmc olmaktadr (Burgoon ve
dierleri 1996).
Szel olmayan iletiimde baka
toplumsal cinsiyet farkllklar da vardr.
almalar, erkeklerin oturma biim
lerinin kadnlarnkine oranla daha rahat
olmaya eilim gsterdiini ortaya koy
mutur. Erkekler bacaklar akken
geriye doru yaslanrlar; kadnlar ise
daha kapal bir beden konumunda,
elleri dizlerinde, bacaklar da kapal bir
biimde otururken dik dururlar. Kadn
lar konutuklar kiiye, erkeklerin oldu
undan daha yakn dururlar; erkekler de
kadnlarla karlkl konuurlarken
kadnlara, teki trl olduundan ok
daha fazla fiziksel temasta bulunurlar
(genellikle, kadnlarn bunu normal diye
grmeleri beklenir). almalar ayn
zamanda kadnlarn kendi duygularn
daha ak bir biimde (yz ifadeleri
yoluyla) gsterdiklerini, gz temasn da
erkeklerden daha sk kurduklarn ve
braktklarn gstermitir. Sosyologlar,
kk lekli, mikro-dzeyde grnen
etkileimlerin toplumumuzdaki daha
geni, makro-dzeydeki eitsizlikleri
glendirdiini ileri srmlerdir.
Erkekler, ayakta durur ve otururlarken,
mekan kadnlardan daha fazla kontrol
ederler nk ayaktayken konutuklar
kiiden daha uzakta dururlar, oturur
larken de daha fazla yaylrlar; ayrca da
ha sk fiziksel temas yoluyla da kontrol
lerini sergilerler. Kadnlarn gz temas
ve yz ifadeleri ile onaylanmay aradk
lar ileri srlmtr; erkekler gz
temas kurduklarnda, bir kadnn bir
erkee oranla teki tarafa bakmas daha
olasdr. Bu yzden, szel olmayan
iletiim biimlerinin mikro-dzeydeki
incelemeleri, toplumun genelinde er
keklerin kadnlar zerinde sergiledikleri
gce ilikin ipular verir (Young 1990).
Etkileimin toplumsal kurallar
Szel olmayan iaretleri hem kendi
davranlarmzda, hem de bakalarnn
davranlarna anlam katmak iin
srekli olarak kullansak da, etkileim
lerimizin ou, konuma -bakalaryla
yaplan rahat szel dei toku- yoluyla
gerekleir. Dilin toplum yaamnda
temel olduu, sosyologlar tarafndan
hep kabul edilmitir. Bununla birlikte,
zel olarak insanlarn olaan gnlk
yaam balamlar iinde dili nasl
kullandklaryla ilgilenen bir yaklam
yaknlarda gelitirilmitir.
Etnom etodoloji, bakalarnn
yaptklar ve zellikle konutuklar
eylere anlam kapandrmak iin kullan
lan "etno-metodlarn" -halkn ya da
meslekten olmayanlarn yntemleri-
incelenmesidir. Bu terim, aada
almalar tartlacak olan Harold
Garfnkel tarafndan ortaya atlmtr.
Hepimiz bu yntemleri, bunlara olaan
olarak bilinli bir dikkat gstermeden
kullanrz. Genellikle bir karlkl
172

Kamu iin d e erkekler v e kadnlar
1. Blmde grdmz gibi, mikrososyolojil yani yz yze
etkilenim durumlarndaki gndelik davrann incelenmesi
ile makrososyoloji, yani snf ya da toplumsal cinsiyet
hiyerarisi gibi toplumun daha genel zelliklerinin
incelenmesi birbiriyle yakndan balantldr (Knorr-Cetina
ve Cicourel 1981; Giddens 1984). Bu kutuda,
m ikrososyolojinin ndegelen bir rnei diye grlebilecek
bir olayn -sokakta yryen bir kadnn bir grup erkek
tarafndan szl tacize uramas- makrososyolojiyi
oluturan daha genel sorunlarla nasl balantl olduunu
greceiz.
(Carol B rooks Gardner, Passing By: G ender and Public
Harassment) Geerken: Toplumsal Cinsiyet ve Kamu iindeki
Taci balkl almasnda, deiik ortamlarda -en yaygn
da inaat alanlarnn kenarnda- kadnlarn okluk taciz
diye grdkleri bu trden istenmeyen etkileimlerin
gerekletiini bulmutur.
Tek bir kadnn taciz edilmesi, mikrososyolojik bakmdan
tek bir etkileime bakma yoluyla zmlenebilirse de
soruna byle bakmak pek verimli sonular vermez. Bu tr
tacizler, birbirine yabanc olan kadn ve erkeklerin yer
ald sokak konumalarnn tipik bir zelliidir (Gardner
konumada sylenenlere yalnzca,
szcklerin kendilerinde grnmeyen
toplumsal balam biliyorsak bir anlam
verebiliriz. Aadaki karlkl konu
maya bakalm (Heritage 1984):
A : B e n im o n d r t yanda b ir o lu m var.
B : H m m , b ir sak n cas yok.
A : B ir d e k p e im var.
B : O o , k usura bakm ayn.
Sizce burada neler oluyor? Konu
anlar arasnda ne tr bir iliki var?
Bunun ev sahibi ile mstakbel kirac
arasnda getiini bilmek, konumaya
bir anlam kazandracaktr. Kimi ev
sahipleri ocuklar kabul ederken
kiraclarnn hayvan beslemelerine izin
vermemektedir. Yine de, eer toplum
sal balam bilmiyorsak, B kiisinin
yarudarnn, A kiisinin syledikleriyle
hibir ilikisi olmayacaktr. Anlamn bir
blm szcklerden, bir blm de
toplumsal balamn sylenenleri
yaplatrma biiminden kaynaklan
maktadr.
T o p lu m s a l E t k i le im v e C n l k Y a a m
1995). B u trden etkileimler de, ayn zamanda
toplumdaki cinsiyet hiyerarisinin oluturduu daha
genel artalana bakmadan anlalamaz. Bu yolla mikro ve
makro zmlemelerin nasl birbirine balandn
grebiliriz. rnein, G ardner kadnlarn erkekler
tarafndan taciz edilmesini, daha genel olan, kamusal
alanlarda erkeklerin sahip olduu ayrcalk, kadnlarn
fiziksel olarak incinebilirlii ve her yerde kendisini
gsteren tecavz tehdidi ile temsil edilen, toplumsal
cinsiyet eitsizlii sistemiyle ilikilendirmektedir.
Mikrososyoloji ile m akrososyoloji arasndaki bu
balanty kurmazsak, bu etkileimlere ilikin ancak snrl
bir anlaya sahip olabiliriz. Bu trden etkileimlerin
yaltk rnekler olduunu ya da insanlara iyi davrann
retilerek bu tr olaylarn ortadan kaldrlabileceini
dnebiliriz. Mikro ve makro arasndaki balanty
anlamak bizim, sorunun kkeni olan nedeni ele almak
iin bu tr etkileimlere yol aan toplumsal cinsiyet
eitsizlii biimlerinin ortadan kaldrlmasna
younlamamzn gerekli olduunu anlamamza yardmc
olur.
Paylalan anlaylar
Gndelik konumann en nemsiz
biimleri, konumay srdrenler tara
fndan konumaya getirilen karmak
nitelikteki, paylalan bilgiyi varsayar.
Aslnda, bizim kk konumalarmz
ylesine karmaktr ki, en gelimi
bilgisayarlar bile insanlarla uzun sre
karlkl konuma srdrmek iin
programlamann olanaksz olduu
grlmtr. Glaan konumada
edilen szlerin her zaman ak bir
anlam yoktur ve demek istediklerimizi,
bunlar destekleyen dile getirilmemi
varsaymlara dayanarak "kurarz". Eer
Maria, Tom'a "Dn neler yaptn?" diye
sorarsa, bu soruya kar sylenecek
szlerin kendilerinin ortaya koyduu
ak bir yant yoktur. Bir gn uzun bir
zamandr ve Tom iin yle yant
vermek mantkl olabilir: "Evet, 7:16'da
uyandm. 7:18'de yataktan ktm,
banyoya gittim ve dilerimi fralamaya
baladm. 7:19'da duu atm ..." Bu
173
 T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Y a am
sorunun bekledii yant trn, baka
eylerin yannda Maria'y, onun Tom ile
olaan olarak ne eit etkinliklerde
bulunduunu ve Tom'un haftann belir
li bir gnnde genellikle neler yaptn
bilerek anlayabiliriz.
Garfinkelin deneyleri
Olaan karlkl konumalar
dzenlemekte kullandmz "artalan
beklentileri", Harold Garfinkel'in
gnll rencilerle yrtt kimi
deneyler ile vurgulanmaktadr (1963).
rencilerden bir arkada ya da
akrabalar ile konuma yapmalar ve bu
konumalardaki sradan aklamalar ya
da genel yorumlarn anlamlarnn
aka belirlenmesi konusunda srarl
olmalar istenmitir. Eer birisi, "iyi
gnler" derse, renci "tam olarak hagi
anlamda iyi?", "gnn hangi blmn
kastediyorsun" vd. gibi yantlar
verecektir. Byle yrtlen konuma
lardan birisi aada verilmektedir (S
arkada, E de gnll rencidir):
S : N a slsn ?
E : N e b a k m d an ? Sa l m , p ara d u ru
m u m , ok u lu m , k afam n ra h a tl . . . ?
S : (an id en k zararak d e n etim in i y itirm i b ir
b iim d e ) B a n a bak! y aln zca k ibar olm aya
a l y o r d u m . D o ru su s e n in
o ld u u n b e n im h i u m u ru m d a deil.
Grnrde nemsiz konuma
uzlamlar izlenmedii zaman insanlar
neden byle kzmaktadrlar? Bunun
yant, gnlk toplum yaammzn, ne
sylendiine ve neden sylendiine
ilikin dile getirilmemi varsaymlarn
paylalmasna baml olduudur. Bu
varsaymlar elde bir diye gremeseydik,
anlaml bir iletiim olanaksz olurdu. Bu
durumda, bir karlkl konumadaki
herhangi bir soru ya da katknn ardn
dan, Garfinkel'in rencilerinden iste
dii trden ok kapsaml bir "aratrma
ilemi" gelirdi ve etkileim yaln bir
biimde sona ererdi. lk bakta nem
siz bir konuma uzlam olarak gr
nen ey, dolaysyla, toplum yaamnn
kendi rgs iin temel duruma gel
mektedir; zaten bu yzden bu uzlam-
larn bozulmas bylesine ciddi so
nular yaratr.
Gnlk yaamda insanlarn, zaman
zaman dile getirilmeyen bilgiyi dikkate
almam gibi yaptklarna dikkat
edilmelidir. Bunun nedeni, tekileri
tersleme, utandrma ya da sylenenlerin
ikili anlamna dikkat ekme olabilir.
rnein, bir baba ile ocuu arasndaki
u klasik konumaya bakalm:
B : N erey e gidiyorsun ?
: D a r.
B : N e y ap acak sn?
: H i.
ocuun yantlar, Garfinkel'in
deneylerindeki gnlllerin yaptklar
nn tam tersidir. Olaan olarak yapl
mayan soruturmalarn peine gitmek
yerine, ocuk uygun yantlar vermeyi
tamamen yadsmaktadr -esas olarak
"sen kendi iine bak!" demektedir.
n a s l
Yukardaki ilk soru, baka bir kii
tarafndan, bir baka balamda farkl bir
yanta yol aabilirdi:
A : N erey e gid iy orsu n ?
B : S e ssiz ce kafay tm eye.
B, kayg ya da aresizlik duygusunu
ironik olarak iletmek iin, bilerek A'nn
sorusunu yanl anlamtr. Komedi ve
aka, konumada bulunan dile
getirilmemi varsaymlar byle bilerek
yanl anlamaya dayanr. Taraflar
gldrme niyetini algladklar srece
bunda tehdit edici hibir ey yoktur.
174

'Etkileimsel ykclk'
Karlkl konumalarn gnlk
yaamlarmzn istikrarl ve uyumlu bir
biimde srdrlmesinin yollarndan
birisi olduunu grdk. Kendimizi en
rahat hissettiimiz durum, ayakst
konumann st kapal uzlaanlarna
uyduumuz zamandr; bu uzlamlar
bozulduunda, kendimizi tehdit altn
da, kafas karm ve gvensiz hisse
deriz. Gnlk konumalarn ounlu
undaki karlkl konumalarda, te
kiler tarafndan verilen iaretlere -tonla
madaki deiiklikler, ksa sreli durak
lamalar ya da jestler gibi- dikkade uyum
gsterilir. Konumaclar karlkl
birbirinin farknda olarak, etkileimin
almas ve kapatlmasyla konumada
sraya uymak konusunda "ibirlii"
iinde olurlar. Ne ki taraflardan birisi
konuma iin "ibirliine kapal" ise,
gerilim yaratabilir.
"Merhaba, ben Jeff... Bugnk mteriniz b e n im .... ikim iz de
balang olarak birer maden suyu ve mny istiyoruz. Benim
buaunk spesyalim coq au vin; arap listesine de ihtiyacmz yok.
Kesinlikle yemeimizden honut olacamz umuyoruz; bir eye
gereksinimimiz olursa da size haber veririz."
Gnlk karlkl konumann "kurallarnn
pek ou, yalnzca birisi onlar inediinde
ak hale gelir.
175
T o p l u m s a l E t k i le im v e G n l k Y a a m
Garfnkel'in rencileri, sosyo
lojik bir deneyin bir paras olarak,
karlkl konuma kurallarn bilerek
ihlal etme yoluyla gergin durumlar
yaratmlardr. Ancak, ya gerek
dnyada insanlar karlkl konuma
pratikleri iinde "sorun karr" davran
dklarnda ne olacaktr? A.B.D.'de
yaplan bir alma, sokak insanlar
arasndaki szl dei tokular, bu tr
etkileimlerin yoldan geenlerce neden
sorunlu diye grldn anlamak iin
aratrmtr. Aratrmaclar, gnlk
konuma rnekleri ile sokak dei
tokularndan seilmi bir demeti
karlatrabilmek iin, karlkl
konuma zmlemesi ad verilen bir
teknii kullanyorlard. Karlkl
konuma zmlemesi, bir karlkl
konumann anlam bakmndan her
ynn -en kk "dolgu" szcklerin
den ("ee" ve "ha" gibi) dei tokularn
tam zamanlamasna (duraklamalar,
szn kesmeler ve ayn anda konu
malar da ilerinde olmak zere) kadar-
inceleyen bir yntemdir.
Aratrma, siyah erkekler -pek ou
evsiz, alkolik ya da uyuturucu bamls
olan- ile sokakta onlarn yanlarndan
geen beyaz kadnlar arasndaki
etkileimleri ele ald. Erkekler okluk,
kadnlarla karlkl konumay balata
bilmek iin onlar aryorlar, ildfatlar
ediyorlar ya da sorular soruyorlard. Ne
ki yazarlara gre, bu konumalarda bir
eyler "ters gidiyordu", nk kadnlar
normal bir etkileimde olduunun ter
sine, ancak ender olarak bunlara yant
veriyordu. Erkeklerin yorumlar ender
olarak dmanca olsa bile, kadnlar
admlarn hzlandryor ve dosdoru
ileriye bakyorlard. Aadaki rnek,
ellili yalarnn sonundaki siyah bir
adam olan Mudrick'in, kadnlarla
konumay balatma abalarn gster
mektedir (DuneierveMolotch, 1999):
 T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam

M u d rick bu etk ileim e, 25 yalarnda 4 M udrick: o k g zel g r n y o rsu n

g r n en b ir k a d n n y a n n d a y r y e re k b iliy orsu n . Salarn to p la m a b iim in i
baly or: o k b e en d im .

1 M udrick. S e n i sev iy o ru m b e b e im . 5 M udrick: E v li m isin ?

Kadn kollarn kavuturup yryn 6 Kadn: E v e t.

hzlandrr veyorumu duymaklktan gelir.
7 M udrick: N e ?
2 Mudrick'. B e n im le evlen .
8 Kadn: E v e t.
Sonrakiler, olaslkla ikisinin deyirm ili
9 M udrick: Y z n n ered e?
yalarda olduu ik i beyaf kadn:
1 0 Kadn: E v d e b rak tm .
3 Mudrick'. S e la m kzlar, ik in iz d e bu g n
o k g zel g r n y o rsu n u z. P aran z var 11 M udrick: E v d e m i b rak tn ?
m ? B ira z k itap aln.
1 2 Kadn: E v e t.
Onu duymaklktan gelirler. B ir sonraki, gen
1 3 M udrick: A d n re n e b ilir m iyim ?
bir siyah kadn.
1 4 M udrick: B e n im ad m M u d rick ,
4 M udrick: H e y g zel kz, g zel kz!
sen in k i ne?
Kadn onu d ikkate almadan yryn
Kadn yan t verme veyryp gider
srdrr.
( D u n e ie r v e M o lo tc h 1 9 9 9 ).
5 M udrick: B ir d akika, b ir d akika. B e n i
duyduunuzu biliy oru m . Bu rnekte, Mudrick etkileimi
D aha sonra otuzlarndaki beyas^ bir kadna oluturan ondrt szden dokuzunu,
seslenir. karlkl konumay balatmaya ve
6 M udrick: S e n i sey red iy oru m . G z e lsin kadnn yantlarna aklk kazandrma
biliy orsu n . ya uramak iin kullanmaktadr.
Kadn duymaklktan gelir. Yalnzca kayda bakldkta, kadnn
konumak istemedii ortaya kmak
Karlkl konumalar iin dzgn tadr; ancak karlkl konuma zm
"al" ve "kapanlar" mzakere
lemesi teyp kaydna uygulandnda,
etmek, kentlinin uygar olmas iin temel kadnn gnlszl daha da ak
bir zorunluluktur. Karlkl konuma grnmektedir. Kadn yant verdii
nn bu temel ynleri, erkekler ile
zaman, btn yandarn geciktirmek
kadnlar arasnda olduka sorunluydu. tedir ne ki Mudrick hem yantlamakta,
Kadnlar erkeklerin konumay amak yantlar kimi zaman kadnn konuma
iin yapt abalara kar koyarken
sna karmaktadr. Karlkl konuma
erkekler de kadnlarn kar koymasn
lardaki zamanlama ok kesin bir gster
gzard etmekte ve ayak diremekte
gedir; bir yant, saniyenin bir blm
dirler. Benzer olarak, eer erkekler
kadar bile olsa, geciktirmek, gnlk
konumay amakta baarl olmularsa, etkileimlerin ounluunda karlkl
kadnlarn konumay kapatma istekleri konumann gidiine kar kma
konusunda verdikleri iaretleri gzard
isteini belirtmek iin yeterlidir.
etmekte ve devam etmektedirler:
Hosohbetliin st kapal kurallarna
1 M udrick:M e r h a b a gzel kz. ihanet eden Mudrick, karlkl konu
2 Kadn: M e rh a b a , naslsn ? may bir anlamda "teknik olarak kaba"
bir biimde srdryordu. Buna
3 M udrick: iy i m isin ?

176

karlk kadn da, Mudrick'in kadn
konuturmak iin giritii btn aba
lara karn onu gzard ettiinden,
kadn da "teknik olarak kaba" idi.
Etkileimsel ykclk terimi,
daha dk konumdaki kiinin,
gndelik etkileimin daha gl kii iin
deerli olan st kapal kurallarn
inedii, bunun gibi durumlar
betimlemekterir. Sokaktaki erkekler
okluk, birbirleriyle, dkkandaki tez
gahtarlarla, polisle, akraba ve tandklar
la olan etkileimleri srasndaki gnlk
konuma biimlerine uygun davranr.
Ancak isterlerse, gnlk konumann
uzlamlarn yan-larndan geenlerin
kafasn kartracak biimde bozma
yetenekleri de vardr. Hatta, etkileim
sel ykclk, fiziksel saldr ya da kaba
szel incitmeden daha fazla, kurbanla
rn ne olup bittiini anlayamayacak bir
duruma bile getirebilir.
Etkileimsel ykcln incelendii
bu alma, mikro dzeydeki etkileim
ler ile makro dzeyde ileyen gler
arasndaki iki ynl ilikiye bir baka
rnek sunmaktadr. Sokaktaki erkekler
iin, kendilerinin karlkl konuma
giriimlerini gzard eden beyaz kadn
lar bylesi etkileimlerin "meru"
hedefleri olacak biimde uzak, souk ve
duygudalktan yoksun insanlardr. Bu
arada kadnlar da, erkeklerin bu
davrann, onlarn gerekte tehlikeli
olduklarnn ve en iyisinin onlardan
kanmak gerektiinin bir kant diye
grrler. Etkileimde krp dkme, her
yan kaplayan snf, stat, toplumsal
cinsiyet ve rk yaplaryla yakndan
balantldr. Bylesine baya etkile
imlerde ortaya kan korku ve kayg,
giderek etkileimlerin kendisini de etki
leyen dardaki stat ve glerin kuru
177
T o p l u m s a l E t k ile im v e C n l k Y a a m
luuna yardmc olmaktadr. Etkileim
sel ykclk, kendi kendini glendiren
karlkl kuku ve uygar olmama siste
minin bir blmdr.
Tepki haykrlar
Azdan kan kimi eyler konuma
olmaktan ok fsldanm nlemler ya
da Goffman'n tepki haykrlar
dedii eylerden oluur (Goffman
1981). Lucy'nin bir yere arptktan ya da
bir eyi drdkten sonra syledii
"Aman!" [Oops!] szn ele alalm.
"Aman!", bir terslik karsnda gsteri
len, tpk birisi elini yzmze doru
salladnda gzlerimizi krpmamz gibi
yalnzca nemsiz bir refleks gibi
grnmektedir. Ne ki bu, insanlarn
genellikle yalnzken sylemiyor olma
larnn gsterdii gibi, istemeden veri
len bir tepki deildir. "Aman!" olaan
olarak, birlikte olunan baka insanlara
yneltilir. nlem, szkonusu tutuklu
un orada bulunan tanklara, Lucy'nin
kendi eylemleri zerindeki denetimi
hakknda kuku yaratacak nitelikte
deil, yalnzca nemsiz ve geici
nitelikte olduunu gstermektedir.
"Aman!", nemli kaza ya da felaket
durumlarndan ok yalnzca nemsiz
bir sakarlk durumunda kullanlr -bu
ayn zamanda nlemin toplum yaam
nn ayrntlarn denetimli bir biimde
yrtebilmemizin bir paras olduunu
gsterm ektedir. Dahas, szck
Lucy'nin kendisi tarafndan deil, onu
gzleyen bir bakas tarafndan da
sylenebilir; ya da bir baka kiiyi
uyarmak iin de kullanlabilir. "Aman!"
normal olarak ksa bir nlemdir, ama
kimi durumlarda "aa" uzatlabilir.
rnein, kii bir devi yerine getirirken
gelinen kritik bir an kapsayabilmek iin
 T o p lu m s a l E t k ile im v e G n l k Y a a m

nlemi uzatabilir. rnein, bir anne- Temel yaamlar

baba ocuunu oyun olsun diye havaya
atp tutarken "aman!" ya da "aman
aman!" [Oops-a-daisy] nlemini
haykrabilir. Burada n-lem, ocuun
denetimin yitirildii duygusu yaad o
ksa an kapsamakta, ocuu rahatlat
mak ve olaslkla ayn zamada onun
tepki haykrlarna ilikin anlayn
gelitirmek iin kullanlmaktadr.
Btn bunlarn hepsi uydurma ya
da abartl eylermi gibi grnebilir.
Bylesine nemsiz nlemlerin bu kadar
ayrntyla ele alnmasna ne gerek var?
Sylediklerimize yukardaki rnekte
olduu kadar dikkat eder miyiz? Elbette
bilinli olarak deil. Ne ki buradaki esas Gnlk rutinlerimi zerine bilinli olarak
dnseydik, sradan yaam olanaksz olurdu.
nokta, grnmz ve eylemlerimiz
zerindeki bu son derece karmak,
srekli denetimi elde bir diye grme nrz. ounlukla bu anlalmasn diye,
mizdir. Etkileim durumlarnda, yalnz bakalaryla gndelik etkileimimiz
ca sahnede yer alyor olmamz hibir srasnda her birimiz yz ifadelerimizi,
zaman beklenmez. teki insanlar biz bedensel jestlerimizi ve hareketlerimizi
den, bizim onlardan beklediimiz gibi, srekli kontrol ederiz.
Goffman'n "denetimli uyanklk" Yz, beden ynetimi ve konuma,
dedii eyi gstermemizi bekler. nsan yleyse, bir takm anlamlar iletmek, bir
olmann temel bir yn, srekli olarak takm anlamlar gizlemek iin kulla
bakalarna gnlk yaamn rutinlerin nlr. Ayn zamanda, imdi greceimiz
de ne kadar usta olduumuzu gster gibi, etkinliklerimizi, toplum yaam
mektir. balamlarnda ayn hedeflere ulamak
iin de dzenleriz.
Etkileimde yz, beden ve Karlamalar
konuma
Pek ok toplumsal durumda,
Bu noktada imdiye kadar neler bakalaryla Goffman'n deyiiyle odak
rendiimizi zetleyelim. Gnlk lanmam etkileim iine gireriz. Odak
etkileim yzlerimiz ve bedenlerimizle lanm am etkileim , bireylerin
ilettiklerimiz ile szcklerle akladkla karlkl olarak tekilerin varlnn
rmz arasndaki ilikilere bamldr. farknda olduunu gsterdiklerinde
Bakalarnn yz ifadeleri ile beden gerekleir. Bu genellikle, kalabalk bir
hareketlerini, szel olarak ilettiklerini caddede, tiyatroda ya da davetteki gibi
tamamlamada ve sylediklerinde sami ok sayda insann biraraya geldikleri
mi olup olmadklarn snamada kulla durumlarda olur, insanlar bakalarnn

178

Sokak Uyan
Sokakta yrrken, arkanzdaki birisi ya da kardan gelen
birisi tarafndan kendinizi tehdit altnda hissederek yolun
teki tarafna hi getiniz mi? B u trden yaln etkileimleri
anlamaya alan sosyologlardan biri de, Elijah
Anderson'dur. A nderson, birbirine komu iki mahallenin
sokaklarnda gerekleen toplumsal etkileim trlerini
betimleyerek ie balamaktadr. Anderson, kitab Sokak
uyan: Bir Kent Topluluundaki Irk, Snf ve Deime
(Streetwise: Race, Class
and Change in an Urban
Community -1 990)'da,
gndelik yaamn
incelenmesinin, toplum
dzeninin sonsuz saydaki
mikro dzey
etkileimlerinin
oluturduu kurucu
paralar tarafndan nasl
yaratldna k
tutabilecei sonucuna
varmaktadr. Anderson
zellikle, taraflardan en az
birisinin tehdit edici
nitelikte grld
durumlardaki etkinlikle ilgilenmektedir. Anderson
sokaklardaki pek ok siyah ile beyazn birbiriyle giritii
pek ok etkileim biiminin, kendisi de topluman
ekonom ik yapsyla balanal olan rksal nyarglarla
yakndan ilikili olduunu gstermitir. Bu yolla o, mikro
etkileimlerle, toplumun daha byk makro yaplar
arasndaki ba gstermitir.
Anderson, Erving G offm an'n, toplumsal roller ve
statlerin zgl balam ya da yerler iinde nasl ortaya
ktklar hakkndaki betimlemesini anmsatarak ie
balamaktadr. G offm an (1959) yle yazar:
Bir birey bakalarnn olduu bir yere girdiinde,
tekiler yaygn olarak bu gelen birey hakknda
bilgi edinmeye ya da elde bulunan bilgiyi
kullanmaya alrlar... Birey hakkndaki bilgi,
durumu tanmlamaya, tekilerin nceden gelenin
onlardan ne isteyecei ve kendilerinin ondan ne
isteyebileceklerini bilmeye yardmc olur.
Anderson, G offm an'n verdii ipucunu izleyerek, kamu
etkileimlerinin szln hangi davransal gsterge ya
da iaretlerin oluturduunu sormaktadr. Vard sonu
udur:
insanlarn derilerinin rengi, toplumsal cinsiyetleri,
yalar, yanndakiler, giyinileri, mcevherleri ve
tadklar nesneler onlar tanmlamaya yardmc
olur; bylece varsaymlar oluturulur ve iletiim
gerekleir. Devinim ler (abuk ya da yava, yanl
ya da iten, anlalabilir ya da anlalamaz) bu
kamusal iletiimin daha da inceltilmesini salar.
Gnn hangi zaman olduu ya da kiinin orada
T o p lu m s a l E t k i le im v e G n l k Y a a m
TTTasTrt a iK a y S n cnr CTKinnc, y2L7a.n o
grnmnn nasl ve ne kadar abuk boa
karlacan da etkilemektedir. E er bir yabanc
denedemeden geem ez ve gvenilir diye
grlmezse, bir avc grnts ortaya kabilir
ve sokaktaki yayalar yabancyla, bu grntyle
tutarl bir uzakl korumaya alrlar.
Anderson, denetlemeyi gem e olaslklar en yksek
olanlarn, yaygn nyargya
gre tehlikeli olduu
dnlen insanlar
kategorisine girmeyenler
olduunu gstermitir:
"ocuklar hemen, beyaz
kadn ve erkekler daha
yava, srasyla siyah
kadnlar, siyah erkekler ve
siyah gen erkekler
hepsinden yava
denedemeyi geebilirler".
Etkileimdeki gerilimlerin
rk, snf ve toplumsal
cinsiyet gibi dsal
statlerden kaynaklandn
gsterm ek iin, Anderson mikro etkileimlerin kendisine
bakarak durumun tam bir anlayna ulaamayacamz
gstermektedir. Bu, Anderson'un mikro etkileimler ile
makro sreler arasndaki balanty kurma biimidir.
Anderson insanlarn iddet ile sua kar hissettikleri
duyarllkla baedebilmek iin "kanma sanat" gibi
becerileri gelitirdiklerinde "sokak uyan" olduklarn
ileri srmektedir. Anderson'a gre, sokak bilgini olmayan
beyazlar, farkl eitten siyah erkekler (rnein, orta snf
genlerine kar ete yeleri) arasndaki farkllklar
ayrdetmemektedir. Bu insanlar ayrca, "kukulu"
insanlarn arkasnda yrdklerinde yrme hzlarn
nasl deitireceklerini ya da gnn deiik zamanlarnda
"kt mahalleler"in etrafndan dolamay da
bilemeyebilir.
Anderson ile Carol Brooks Gardner'inki (s.l73'de) gibi
almalar, mikrososyolojinin, m akrososyolojinin ieriini
oluturan geni kurumsal kalplar aydnlatmakta ne
kadar yararl olduunu ortaya koymaktadr. Yzyze
etkileimlerin, ne kadar byk lekli olursa olsun btn
toplumsal rgtlenme biimlerinin temelinde yer ald
aktr. Toplumumuzdaki toplumsal cinsiyet ve rk
sorunlarnn tam bir incelemesini yalnzca bu
almalardan elde edemeyiz; yine de, onlar yoluyla bu
sorunlarn daha iyi anlalmasna nemli katklar
salayabiliriz. D aha sonraki blmlerde, mikro-
balamlardaki etkileimlerin daha byk toplumsal
sreleri nasl etkilediini, m akro-sistemlerin de sonuta
toplum yaamnn daha snrl ortamlarn nasl
etkilediini greceiz.
17 9
 T o p l u m s a l E t k ile im v e G n l k Y a a m
yannda, onlada dorudan konuma-
salar da, srekli olarak durular, yz
ifadeleri ve fiziksel jestieri yoluyla, szel
olmayan bir iletiim iine girerler.
Odaklanm etkileim, bireylerin
dierlerinin sylediklerine ya da yaptk
larna dorudan dikkat ettiklerinde
gerekleir. Toplumsal etkileim,
genellikle hem odaklanm, hem de
odaklanmam ilikileri ierecektir.
Goffman, odaklanm bir etkileim
ann bir karlama diye adlandrmak
tadr; gndelik yaammzn ou,
okluk orada bulunan bakalaryla
gerekleen odaklanmam etkileimle
rin oluturduu bir ardalan iinde, dier
insanlarla -aile, arkadalar, alma
arkadalar- gerekleen karlamalar
dan olumaktadr. Ayakst sohbetier,
seminer tartmalar, oyunlar ve rutin
yz yze ilikilerin (bilet satclar, gar
sonlar, tezgahtarlar vd. ile) hepsi kar
lamalara birer rnektir.
Karlamalar her zaman, uygar
kaytszln bir kenara brakld "a
llara gereksinim duyarlar. Yabanclar
biraraya geldikleri ve konumaya
baladklarnda bir davetteki gibi uygar
kaytszln bitirilme an her zaman
risklidir nk, kurulan karlamann
niteliine ilikin yanl anlamalar kolay
ca ortaya kabilir (Goffman 1971).
Dolaysyla gzlerin karlamas ilk
anda belli belirsiz ve geici nitelikte
olabilir. Kii daha sonra, giri kabul
edilmezse dorudan hibir devinimde
bulunmam gibi davranabilir. Odak
lanm etkileimde herkes, gerekte
karlkl olarak sylenen szler kadar
yz ifadeleri ve jestlerle de iletiime
girer. Goffman, bireyin "verdikleri" ile
"ilettikleri" ifadeleri birbirinden ayr
maktadr. Bunlardan ilki, insanlarn
brleri zerinde belirli izlenimler
yaratmak iin kullandklar szlerle yz
ifadeleridir. kincisi ise, brlerinin bu
insanlarn itenliklerini ya da doruyu
syleyip sylemediklerini anlamak iin
dikkate aldklar ipulardr. rnein,
bir lokanta sahibi, yemeklerinden ne
kadar honut kaldklarn syleyen
mterilerini kibar bir glmsemeyle
dinler. Ayn zamanda, yemeklerini yer
lerken mterilerin ne kadar holanm
grndlderine, tabakta ok yemek
brakp brakmadklarna ve honuduk-
larn dile getirirlerken kullandklar ses
tonlarna dikkat eder.
Kukusuz, garsonlar ile hizmet
sektrnde alan teki iilere, mte
rilerle olan toplumsal etkileimleri
srasnda glmsemeleri ve nazik olma
lar sylenmitir. Havayollar sektrne
ilikin yapt nl bir almada Arlie
Hochschild bunu "duygusal igc"
diye betimlemektedir.
Arlie H och sch il'in , havayolu kabin
g r e v lile r in in y o lc u la r la n a s l
etk ileim k u rm alalar g erektiin e
ilikin aldklar eitim , "Sosyoloji
N ed ir?" balkl 1. Blm de, s. 57-9da
tartlmaktadr.
zlenim ynetimi
Goffman ve toplumsal etkileim
zerine alan dier yazarlar, toplumsal
etkileimi zmlerlerken tiyatrodan
alnma kavramlar sk sk kullanrlar.
Toplumsal rol kavram, rnein, bir
tiyatro ortamndan gelmektedir. Roller,
verili bir stat, ya da toplumsal
konumda bulunan bir kiinin izledii,
toplumsal olarak tanmlanm beklen
tilerdir. Bir retmen olmak, zel bir
konumda yer almak demektir; ret
menin rol, rencilerine kar belirli
180

biimlerde davranmaktr. Goffman
toplum yaamn, oyuncular tarafndan
sanki bir sahnede ya da pek ok sahne
de, nk bizim nasl davranacamz,
belirli bir zamanda oynadmz rollere
baldr oynanyormu gibi grmekte
dir. insanlar, bakalar tarafndan nasl
grndkleri konusunda duyarldrlar
ve bakalarn kendi istedikleri gibi tepki
vermeye zorlayacak pek ok izlenim
ynetimi biimi kullanrlar. Bu, kimi
zaman hesapl bir biimde yapabilirsek
de, genellikle bilinli bir dikkatle
yapmadmz eyler arasndadr. Philip
bir i toplansna katldnda, takm
elbise giyip kravat takar ve en iyi davra
nn gsterir; ayn akam, rahadamak
iin arkadalaryla bir futbol ma
izlerken, kot pantolon ve tirt giyer ve
pek ok fkra anlatr. Bu, izlenim
ynetimidir.
Yukarda biraz nce dikkat ek
tiimiz gibi, benimsediimiz toplumsal
roller, byk lde bizim toplumsal
statmze baldr. Bir kiinin stats,
toplumsal balama gre deiebilir.
rnein, bir "renci" olarak, sizin
belirli bir statnz var; sizden, hoca
larnz yannzdayken de belirli bir
biimde davranmanz beklenir. Bir
"oul ya da kz" olarak, "renci"
statnzden farkl bir statnz var;
toplumun (zellikle ana-babalarnzn)
size ilikin farkl beklentileri var. Benzer
bir biimde, bir "arkada" olarak,
toplumsal dzenin iinde btnyle
farkl bir konumdasnz; benimsedii
niz rol de buna gre deiecektir. Bir
kiinin ayn anda pek ok statye sahip
olabilecei aktr. Sosyologlar, sizlerin
igal ettii stat gruplarna stat
kmesi derler.
Sosyologlar "ilitirilen stat" ile
"eriilen stat" arasnda da bir ayrm
181
T o p l u m s a l E t k i le im v e G n l k Y a a m
yapmak isterler. Bir ilitirilen stat,
rk, cinsiyet ya da ya gibi biyolojik
etkenler temelinde size "yklenen" bir
statdr. Dolaysyla sizin ilitirilen
statleriniz "beyaz", "kadn" ve "gen"
olabilir. Bir eriilen stat, bireyin
kendi abalaryla kazanlan bir statdr.
Sizin eriilen statleriniz "niversite
mezunu", "sporcu" ya da "alan"
olabilir. Bizler en nemli olan eyin
eriilmi statlerimiz olduuna inan
mak istersek de, toplum ayn dncede
olmayabilir. Herhangi bir toplumda,
kimi statlerin teki btn statlere
ncelii vardr ve bunlar bir kiinin
toplumdaki btncl konumunu belir
ler. Sosyologlar buna baskn stat
derler (E. C. Hughes 1945; Becker
1963). En yaygn baskn statler
toplumsal cinsiyet ve rka dayanan
statlerdir. Sosyologlar, bir karla
mada insanlarn ilk dikkat ettikleri
eylerden birisinin toplumsal cinsiyet ve
rk olduunu gstermilerdir (Omi ve
Winant 1994). Birazdan greceimiz
gibi, hem rk hem de toplumsal cinsiyet
bizim top-lumsal etkileimlerimizi
byk lde etkiler.
A rka ve n blgeler
Goffman'n ileri srdne gre,
toplum yaamnn byk blm, arka
blgeler ile n blgelere ayrlabilir. n
blgeler, bireylerin ilerinde biimsel
roller oynadklar toplumsal birlikte
likler ya da karlamalardr; bunlar,
"sahne-st performanslardr". Takm
almas genellikle n blge perfor
manslar yaratmada kullanlr. Ayn
partideki ndegelen iki politikac, bir
birlerine hi scak duygular beslemese
ler de, televizyon kameralar nnde
ayrntl bir birlik ve beraberlik gsterisi
sergileyebilirler. Bir kar-koca, bir uyum
 T o p l u m s a l E t k ile im v e G n l k Y a a m
Evet, bugn ne giysem acaba?
grntsn srdrerek kavgalarn
ocuklarndan gizlemeye alabilir ve
ancak ocuklar uyuduktan sonra en sert
kavgay yapabilirler.
Arka blgeler, insanlarn daha
biimsel ortamlardaki etkileimler iin
kendilerini ve sahnede kullanacaklar
malzemeleri hazrladklar yerlerdir.
Arka blgeler, bir tiyatrodaki sahne
gerisine ya da sinemadaki kamera arkas
etkinliklere benzer. nsanlar, gvenli bir
biimde sahne gerisinde olduklarnda
rahadarlar ve sahnedeyken denetim
altnda tuttuklar duygu ve davran
biimlerini serbest brakrlar (s.l85'deki
kutuda sosyolog Spencer Cahill'in
Goffman'n dramaturjik zmleme
sini, genel tuvaletierdeki arka blge
toplumsal etkileimini incelemek iin
nasl kullandna bakyoruz). Arka
blgeler, "dindlk, ak sak szler,
uzun uzun, ayrntl elskmalar... kaba,
dzensiz giyim, 'gevek' duru, ve
oturu biimleri, bir iveyle ya da
standart olmayan bir biimde konuma,
fsldama ve barma, oyun biimindeki
saldrganlk ve 'kandrma', nemsiz
ancak gizil olarak simgesel edimlerle
dierlerini gzard etme, mrldanma,
slk alma, sakz ineme, kemirme,
geirme ve osurma gibi kendi kendine
yaplan nemsiz fiziksel edimlere"
(Goffman 1969) olanak verir. Dolay
syla bir garson, mteriye hizmet
ederken sessiz saygnn bir rnei
olabilir, ne ki mutfak kaplarnn ardn
da, grltc ve saldrgan hale gelir.
Mterilerin, eer mutfaklarda olup
bitenleri bilselerdi, gitmeyi srdrecek
leri lokanta says olaslkla pek azdr.
G o ffm a n , to p lu m s a l e tk ile im in
incelenm esine nemli pek ok katkda
bulunmutur. G offm an'n damgalama ve
bozulmu kimlikler zerine yazlar, 8.
Blm , s. 311'de tartlmaktadr.
Rollere uyum salama: mahrem
muayeneler
izlenim ynetimindeki ibirliine
ilikin, yine tiyatrodan etkilenen, bir
rnek iin, zgl bir aratrmaya
yakndan bakalm. James Henslin ve
Mae Biggs, zgl, olduka nazik bir
karlama trn, yani bir kadnn
jinekologuna gitmesini incelemilerdir
(1971, 1997). almann yapld
dnemlerde bu tr muayenelerin ou,
erkek doktorlar tarafndan yaplyordu;
bu yzden de, her iki taraf iin de, gizil
belirsizlikler ve skntlar dourabilecek
bir deneyimdi (ve kimi zaman yine
byledir). Batdaki erkek ve kadnlar,
cinsel organlarn bedenlerinin en
mahrem blmleri olarak dnme
yolunda toplumsallamlardr ve bir
bakasnn cinsel organn grmek,
zellikle de ona dokunmak, olaan
olarak yakn cinsel karlamalarla
eletirilmektedir. Kimi kadnlar, pelvik
muayene olaslndan o kadar kayg
duymaktadr ki, gl tbbi nedenler
olsa bile, kadn olsun erkek olsun
doktora gitmeyi reddetmektedirler.
I8Z
 T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam

Henslin ve Biggs, deneyimli bir hastann elbiselerini karr ve onlar

hemire olan Biggs tarafndan ok
sayda jinekolojik muayeneden elde
edilen malzemeyi zmlemilerdir.
Yazarlar elde ettikleri bulgular, birka
tipik aama gsteriyor diye yorumla
maktadrlar. Dramaturjik bir eretile
meyi benimseyerek, yazarlar her bir
aamann, ierisinde olay gelitike
oyuncularn oynadklar blmlerin
deitii, ayr bir sahne diye deerlendi
rilebileceini ileri srmektedirler.
Alta, kadn, kendi kimliini geici
olarak darda brakp hasta roln
benimsemeye hazrlanarak bekleme
odasna girer. Muayene odasna arlan
kadn, "hasta" roln benimser ve ilk
sahne balar. Doktor, ie ynelik,
profesyonel bir tutum taknr ve hastay
uygun ve uzman bir kii olarak, hastann
yzne bakarak nazike onun syledik
lerini dinler. Eer doktor muayenenin
gerekli olduuna karar verirse, hastaya
bunu syler ve oday terkeder; birinci
sahne tamamlanmtr.
Doktor ayrldnda, hemire ieri
girer. Hemire, birazdan balayacak
olan ana sahnedeki nemli bir yardm
cdr. Hastann tayabilecei kayglar
yattracak biimde, hem bir srda gibi
-"kadnlarn sineye ekmek zorunda
olduklar eylerin" bir blmn bile
rek- hem de ardndan gelecek eye
yardmc olacak biimde davranr.
Hemire temel olarak, hastann yaam
sal sahne iin bir kiiden, tam bir insan
olmaktan ok bir blm incelenecek
olan bir beden konumunda olan bir
"kii olmayan"a dnmesine yardmc
olur. Henslin ve Biggs'in almasnda,
hemire yalnzca hastann soyunmasna
nezaret etmekle kalmaz, hastann
olaan olarak denedeyebilecei ynleri
de denetimine alr. Dolaysyla, hemire
katlar. Kadnlarn ou, doktor dnd
nde i amarlarnn grnr bir
yerde olmamalarn ister; hemire de
bunu salar. Hemire, hastaya muayene
masasna kadar klavuzluk eder ve
doktor dnmeden nce bedeninin
byk blmn bir arafla kapatr.
Hem doktorun, hem de hemirenin
yer ald esas sahnede, hemirenin
varl, hem doktor ve hasta arasndaki
etkileimin cinsel armlardan uzak
olmasn, hem de doktorun olas bir
profesyonellik d davranna kar
yasal bir ahit olmasn salar. Muayene,
sanki hastann bir kiilii yokmuasna
yrtlr; hastann zerindeki araf,
cinsel organlarn bedeninin geri
kalanndan ayrr ve hastann konumu,
kendisinin muayeneyi grebilmesini
engeller. Alak bir taburede, hastann
gr alan dnda oturan doktor, bir
ka tbbi soru dnda, hastay dikkate
almaz. Hasta, bir karlkl konuma
balatmayarak ve devinimlerini en aza
indirerek, geici olarak bir kii olmaya
na dnmekte doktorla ibirlii iine
girer.
Bu ve son sahne arasnda, hemire
yine yardmc oyuncu olarak, hastaya
yeniden tam bir kii olmas iin yardm
eder. Doktor oday terkettikten sonra,
ikisi yine karlkl konumaya girebilir
ler; hasta rahatlar ve muayene biter.
Giyinen ve kendine eki dzen veren
kadn, son sahneye kmaya hazrdr.
Doktor odaya yeniden girer ve muaye
nenin sonularn anlatrken yine
hastay tam ve sorumlu bir kii olarak
deerlendirir. Kendi nazik, pro
fesyonel rolne geri dnerek, hastaya
kar tutumunun bedeniyle girdii yakn
iliki tarafndan hibir biimde etki
lenmedii izlenimini iletir. Kapan,

183
 T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam
hasta doktorun ofisinden, yine darda
ki kimliine dnerek ayrlmasyla ger
ekleir. Hasta ve doktor dolaysyla,
aralarndaki etkileim ile iki katlmcnn
da karsndaki hakknda oluturduu
izlenimlerin ynetiminde ibirlii iine
girmektedir.
Kiisel uzam
Kiisel uzamn tanmlanmasnda,
kltrel farkllklar vardr. Bat klt
rnde insanlar genellikle, bakalaryla
odaklanm etkileim iine girdiklerin
de aralarnda en azndan 90 cm'lik bir
uzakl korurlar; yanyana durduklarn
da, birbirlerine daha yakn olabilirler.
Ortadouda, insanlar genellikle birbir
lerine, Batda kabul edildii d
nlenden daha yakn dururlar. Dnya
nn bu nlgesini ziyaret eden Batklarn
kendilerini, bu beklenmedik fiziksel ya
knlktan rahatsz hissetmeleri olasdr.
Szel olmayan iletiim zerinde
youn incelemelerde bulunmu olan
Edward T. Hail, kiisel uzamn drt
blgesini birbirinden ayrdetmektedir.
Elli cm'ye kadar olan mahrem u faklk,
toplumsal iliki durumlarnn pek az
iin sakl tutulur. Yalnzca, aklar ya da
anne babalarla ocuklar arasndaki
ilikilerde olduu gibi dzenli beden
dokunularna izin verilen ilikiler zel
uzamn bu blgesinde gerekleir. Kii
sel u faklk (50 cm-1 m aras), arkadalar
ve iyi tannan kimselerle olan karla
malarn olaan uzakldr. Bir lde
yakn bir temasa izin verilirse de, bu kat
bir biimde snrlanmtr. Bir ile be
metre arasnda deien toplumsal
u faklk, mlakadar gibi biimsel ortam
larda genellikle korunan blgedir. Dr
dnc blge olan kamusal u faklk, be
metrenin tesindedir ve bir izleyici
toplululuu karsnda bulunan kiiler
tarafndan korunur.
Olaan etkileimdeki en ykl
blgeler, mahrem uzaklk ile kiisel
uzaklktr. Eer bu blgeler igal
edilirse, insanlar kendi uzamlarn
yeniden ele geirmeye alrlar. gali
gerekletiren kiiye, "te git!" der gibi
bakabilir ya da dieimizle onu
iteleyebiliriz, insanlar istenir diye
grdkleri uzaklktan daha yaknda
durmaya zorlanrlarsa, bir eit fiziksel
bir snr yaratabilirler; Kalabalk bir
ktphane masasnda oturan bir okur
zel bir uzam, snrlar etrafna kitaplar
yarak fiziksel biimde belirleyebilir
(Hail 1969,1973).
Szel olmayan iletiimin teki
biimleri gibi burada da toplumsal
cinsiyet sorunlar bir rol oynamaktadr.
Erkekler geleneksel olarak, ne ok
yaknlar ne de yakndan tandklar ol
mayan kadnlarn kiisel uzamna giren
devinimlerde bulunmak da iinde
olmak zere, uzamn kullanmnda ka
dnlara kyasla daha fazla zgrlk
sahibidirler. Birlikte yrrken kadnn
devinimlerini koluyla ynlendiren ya da
ona kapy gsterirken elini kadnn
beline koyan bir erkek bunu, bir arka
daa dikkat ya da kibarlk jesti olarak
yapabilir. Ancak bunun tersi olan bir
durumda bir erkein kiisel uzamna
giren bir kadn okluk flrt ediyor ya da
cinsel bir hamle ortaya kyor diye
grlmektedir. Pek ok Ba lkesin
deki cinsel tacize ynelik yeni yasa ve
ller, insanlarn -hem kadn hem de
erkelerin- kiisel uzamlarn, bakalar
nn istenmeyen dokunu ya da tema
sndan korumaya almaktadr.
Bu blmde tartlan pek ok sorun,
bizim bedenlerim izin iind e y aa
dmz toplum tarafndan nasl biim-
lendirildiiyle ilikilidir. Sosyoloji ile
beden arasndaki iliki, "Salk, Hastalk
ve Engellilik " balkl 8. Blm de
tartlmaktadr.
184

Sosyolojik im gelem inizi kullanmak: g en el tuvaletlerdeki
sahne-arkas davran
A m erikal sosyolog Spencer C ahili alveri merkeplerinde,
kampiislerde, lokanta ve barlardaki genel tuvaletlerde (ya da
banyolardaki) toplumsal etkileim i inceleyen bir
aratrm anlar takm nn ban ekmiti. Burada, Cahili'in
almasnda, Goffman'n n ve arka blge betimlemelerini
nasl kullandn ele alyorup. Cahili, Goffman'n (1959)
adlandrmasyla btn bir performans takm nn ortak
bir performans iyi gitmeyince, utancn gizlem ek iin kam u
tuvaletlerine geri ekildiini bulmutur.
A adaki, g en kadm arasnda geen konum a, bir
niversite kam psnn renci m erkezinin tuvaletinde
kaydedilmitrir. B u konum aya yol aan olay bilinm iyor
olsa da, bu trden can skc bir durum la sonulanm
olm as ak grnyor.
A : B u o k utan vericiydi! B unu n olduuna
inanam yorum . [H erkes gler]
B : O o cu k bizim hepim izin ie yaramaz kiiler
olduum uzu dnm olm al.
A: H erkesin duyaca kadar yksek sesle lk
attm a inanam yorum .
C: O kadar da yksek deildi. E m in im o cu k seni
duymad.
B : ______ , ilk anda onu g rm ed ik; sana sylem eye
altm , ancak konum akla o kadar m eguldun ki,
b e n de....
A: B u nu n olduuna inanam yorum . K end im i ok
kt hissediyorum .
B : Canm skm a. E n azndan artk senin kim
olduunu biliyor. H azr m sn?
C: o k utanyorum . Ya hala oradaysa?
B : E n in d e sonunda onunla karlacaksn.
B u savunm a stratejileri, geici d enetim kaybn
gizlem enin yansra, bu rnein de gsterdii gibi,
perform an s takm na, bir kez daha n blgedeki izleyici
karsna km adan n ce bir araya gelm ek iin zam an
da kazandrm aktadr. ...
G o ffm a n (1 9 5 9 )'n da gzledii gibi, p erfo rm an s
takmlar rutin olarak, biraraya gelm ek iin sahne-arkas
blgeleri kullanr [ve] toplu bir p erfo rm an sn sahneye
konm asyla ilgili s o ru n la r... tartrlar: Burada takm ,
p erfo rm an sn n zerinden gidebilir; karlarnda hibir
izleyici yokken, rahatsz edici ifadelerin olup olm adn
k on trol edebilir; burada takm n p erfo rm an s zayf olan
y e le ri... eitilebilir ya da onlar perfo rm an stan
karlabilir .
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam
rn e in yukarda verilen konum a, B ile C yalnzca
A 'nn daha n ceki eylem lerinin kltc
ierm elerinin etkisini hafifletm ekle kalmyorlar; B,
ayn zam anda, toplu perform an slar sahnelem e
konusunda A'y da eitiyor. E er, B'ye g re A takm n
teki yelerinin ynlendirici iaretlerine biraz daha
dikkat etseydi, bu utan verici durum dan
kurtulabilirdi.
T oplu bir p erfo rm an sn baarszl sonucunda kamu
tuvalederine geri ekilm en in yansra, p erform an s
takmlar ayn zam anda, bu tr durum lar engelleyecek
nlem leri almak iin de tuvaletlere ekiliyor. B urada
takm , anlam a sinyallerini kararlatrabilir; planlanm
perform anslarn prova edebilir ve stratejik bilgiyi
dei toku edebilir. rn e in barlardaki tuvaletlerde,
yelerinin erotik ham le konusundaki planlanm
hedeflerini, kendilerine gelen ham leleri, bu tr
ham lelerin kaynaklann ve olas tepkileri birlikte
tartabilir. B ir birey, kukusuz, p erfo rm an s takm nn
teki yelerine bu tr stratejik bilgiyi salamakla,
tekilerin kendi kiisel projesine karm asn
engelleyebilir ya da hatta onlar da h edefe ulamak
iin yardm etm eye ynlendirebilir.
D ah as, kimi zam an, genel tuvaletlerde gerekleen
sahne-arkas tartm alar en azndan ksm en, takm
yelerinden birisinin ya da btn takm n m oraliyle
ilgilenebilir. rn e in , g en kadn arasndaki
yukarda tartlan konum ada, B ve C , A 'nn bozulan
m oralini, n ceki eylem lerinin kltc etkisini
azaltm ak ve onu ovu srdrm eye cesaretlendirm ek
yoluyla dzeltm eye alyorlar.
Kaynak: Cahili ve dierleri (1985)
Sorular:
1. G o ffm a n 'n dram aturjik yaklam , kamu
tuvalederindeki toplum sal etkileim in
zm len m esind e neden yararldr?
2. R ole uyarlanma, uygar kaytszlk ve kiisel uzam
kavram lar, barlar ve lokantalardaki genel tuvaletlerde
g erekleen toplum sal etkileim leri incelem ekte
kullanl mdr?
3. Sizin dzenli olarak kullandnz sahne-arkas
alanlarnz nelerdir?
185
 T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam
Zaman ve uzamda etkileim
Etkinliklerin zaman ve uzam iinde
nasl bir dalm gsterdiini anlamak,
hem karlamalarn zmlenmesinde
hem de genel olarak toplum yaamnn
anlalmasnda esastr. Btn etkileim
ler, konumlanm niteliktedirler -belirli
bir yerde ortaya karlar ve zgl bir
zaman sreleri vardr. Bir gn boyunca
gerekletirdiimiz eylemler, hem
zamanda, hem de uzamda "dilimlen
me" eilimindedirler. Dolaysyla, rne
in, insanlarn ou, gnlk zamanlar
nn bir dilimini -diyelim, sabah 9 ile
akam 5 arasn- alarak geirirler.
Haftalk zamanlar da dilimlere ayrl
mtr: Hafta iindeki gnlerde ala
cak, hafta sonlarn da, hafta ii gn
lerdeki etkinliklerinden farkl etkinlik
leri gerekletirerek evde geirme eili
mi gstereceklerdir. Gnn zamansal
dilimlerine doru ilerledike, ayn
zamanda genellikle uzamda da devini
yor oluruz: ie gitmek iin, otobsle
kentin bir semtinden brne, hatta bir
ilesinden brne gidebiliriz. Bu
yzden, toplumsal etkileim balamla
rn zmlerken, oklukla insanlarn
zaman-uzam iindeki devinimlerine
bakmak yararl olacaktr.
Blgeselleme kavram bize, top
lum yaamnn zaman ve uzamda nasl
d i l i m l e n d i i n i anlamakta yardmc olur.
Bir rnek olarak bir kiinin kendi evini
ele alalm. Modern bir ev, odalarla kori
dorlar ve, eer birden fazla ise, katlara
blgesellemitir. Bu uzamlar, yalnzca
fiziksel olarak birbirinden ayr uzamlar
deildirler; bunlar zamanda da dilim
lenmilerdir. Oturma odalar ve mutfak
en ok, gndz saatlerinde, yatak
odalar ise gece saatlerinde kullanlr. Bu
blgelerde gerekleen etkileimler,
hem zamansal, hem de uzamsal
blnmelerle snrlanmaktadr. Evin
kimi alanlar arka blgeleri oluturur
ken brleri "performans"larn gerek
letii alanlardr. Btn bir evin arka
blge haline geldii zamanlar da vardr.
Bu dnce, bir kez daha, Goffman
tarafndan ok gzel betimlenmektedir:
B ir p az a r g n , b t n b ir ev h alk , kend i
k on u tlar ev resin d ek i duvarlar, g en ellik le
m u tfa k la y a ta k o d a sy la sn rl k alan
b iim sellik dn , te k i o d alarn h e p sin e
yay ay acak b i im d e k i g iyim ve u y g ar
d avrantaki rah at d erb ed erli i y ab an c
g z le rd e n g izlem ek i in kullanr. A yn ey,
A m e rik a n o r ta s n f m ah allelerin d e k i,
an n eler i in b ir sa h n e arkas o larak ta n m
la n a b ile ce k v e o n la rn k o t p a n to lo n ile
rah at ayakkablar g iyerek , e n az m akyajla
g eird ik leri s re o la n , le d e n so n ra-lar
o c u u n oy u n b a h e si ile ev arasnd aki
b l m iin d e g e e r lid ir ... V e, k u ku su z,
belirli b ir ru tin i g e r e k le tirm e k am acyla
n b lg e olarak z e n le olu tu ru lm u b ir
b lg e o k lu k la, h e r b ir yapp e tm ed en
n c e ve so n ra b ir ark a b lg e ilev i g r r,
n k b y le zam an lard a oy u n u n s rekli
rg s on arlr, d zeltilir ve y en id en
d zen len ir ya da o y u n cu lar k o st m l p r o
valar g erek letirirler. B u n u g re b ilm e k
iin b t n y ap m am z g e re k e n , b ir lo k a n ta ,
d k k an ya da eve, b u n la r g n i in b ize
alm ad an b irk a d akika n c e n c e yle
b ir g z atm ak tr. ( G o f fm a n 1 9 6 9 )
Saat zaman
Modern toplumlarda, etkinlik
lerimizin dilimlere ayrlmas, byk
lde saat zamannn etkisi altn
dadr. Sanayilemi toplumlar, saatler,
etkinliklerin kesin zamanlamas ve bu
ikisi kullanlarak szkonusu etkinlik
lerin uzam boyunca koordine edilmesi
olmadan varolamazlard (Mumford
1973). Zamann saat ile llmesi,
bugn btn dnyada, imdi artk
186
 T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Y a am

baml olduumuz karmak tamac biimleri bizler iin, dnyann herhangi

lk sistemlerini ve iletiimi olanakl bir kesinde, hibir zaman grmedii
klacak biimde standardatrlmtr. miz ya da karlamadmz insanlarla
Dnya standart zaman ilk kez, 1884'te etkileim iine girmemizi olanakl
Washington'da toplanan uluslararas bir klmtr. Byle bir teknolojik deiime,
konferansla uygulamaya konmutur. Bu uzam "yeniden dzenledi" -sandalye
uygulamayla dnya, her birisi brn mizden kalkmadan herkesle etkileim
den bir saat uzaklkta olan yirmi drt iine girebiliriz. Bu ayn zamanda bizim
zaman dilimine blnm ve evrensel zaman deneyimimizi de deitirmek
gnn kesin balangc belirlenmitir. tedir, nk iletiim neredeyse dolay
Ondrdnc yzyl manastrlar, szdr. Yaklak elli yl ncesine kadar,
sakinlerinin gn ve hafta boyunca uzamda gerekleen iletiimlerin
gerekletirdii etkinliklerin kesin bir ounluu, bir miktar zaman gemesini
programa sokulmasna allan ilk gerektirmekteydi. Yurtdnda birisine
rgtlerdi. Bugn, bunu yapmayan bir mektup gnderdiinizde, mektubun
neredeyse hibir grup ya da rgt yazlmas ile onun deniz ve ktalarn
yoktur; yalnzca, insan says ile kaynak tesine tanmas, mektubun yazld
miktar oaldka, programn daha da kiinin eline gemesi arasnda bir
kesin olmas gerekmektedir. Eviatar zaman gecikmesi gerekmekteydi.
Zerubavel bunu, byk bir modern Kukusuz, insanlar bugn de
hastanedeki zamann kullanm zerine mektup yazyorlar, ancak anlk iletiim
yapt almada gstermektedir bizim toplumsal dnyamz iin temel
(1979, 1982). Bir hastane, gnde yirmi haline geldi. Yaamlarmz onsuz
drt saat almaldr ve personel ile neredeyse dnlemez bile. Televizyo
kaynaklarn koordinasyonu son derece nun dmesini evirerek haberleri izle
karmak bir itir. rnein, bir zaman meye ya da telefon konumas yapmaya
dilimi iinde, hastanenin A blmnde ya da bir baka lkedeki arkadamza
alan hemirelerin bir baka zaman elektronik posta gndermeye ylesine
diliminde B blmnde, vs., almalar alm durumdayz ki, baka trl
ve gndz ile gece vardiyalar arasnda yaamn nasl olacan dnemiyoruz.
deiim yapmalar gerekir. Hemireler,
doktorlar ve dier personel ve bunlarn Kltrel ve tarihsel bak
gereksindikleri kaynaklar, hem zaman, asndan gnlk yaam
hem de uzam iinde btnletirilme-
Goffman, Garfnkel ve bakalarnn
lidir.
zmledii toplumsal etkileim meka
nizmalarnn bir blm evrensel
Toplum yaam ve uzam ile
grnmektedir. Ne ki, Goffman'n uy
zamann dzenlenmesi
gar kaytszlk ile teki etkileim trleri
Internet, toplum yaam biimle tartmasnn byk blm, esas
rinin, bizim uzam ve zaman denetle olarak yabanclarla temasn yaygn
memize nasl balantl olduunu olduu toplumlar dikkate almaktadr.
gsteren dier bir rnei oluturmak Peki ama, hi yabancnn olmad ve
tadr. Internet gibi yeni teknoloji herhangi bir anda bir avu dolusu

187
 T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam

insann olduu birka ortam bulunan, IKung'lar, su kuyularnn yanndaki

kk, geleneksel toplumlarda durum yerleimlerde, otuz-krk kiilik gruplar
nasl? halinde yaarlar. evrede yiyecek kttr
ve bulmak iin uzun yryler zorun
Modern ve geleneksel toplumlar-
ludur. Bu yryler gnn byk
daki toplumsal etkileim arasndaki
blmn kaplar. Kadnlarla ocuklar
kimi kartlklar grebilmek iin,
genellikle kampta kalrlarlarsa da, ayn
teknolojik bakmdan dnyada varln
sklkta, btn bir grubun gn yr
srdren en az gelimi kltrlerden
yerek geirdii olur. Topluluk yeleri,
birisini rnek olarak ele alalm: Gney
kimi zaman bir gn iinde yz mil
Afrikada, Botswana ve Namib-ya'daki
kareyi bulan bir alan dolarlar ve gece
Kalahari lnde yaayan (kimi zaman
leri yemek yemek ve uyumak iin
"Busmen" diye de bilinen) IKung'lar
kampa geri dnerler. Erkekler, gnn
(Lee 1968; 1969; adn bandaki nlem
byk blmnde ya yalnz ya da iki-
iareti, ad sylerken karlan bir tk
kiilik gruplar halinde dolarlar.
sesine gnderme yapmaktadr). D
Bununla birlikte yln, bu insanlarn
etkiler yznden yaam biimleri
gnlk etkinliklerinin rutininin deiti
deiiyor olsa bile, bu insanlarn
i belli bir dnemi vardr: suyun ve
geleneksel toplum yaam kalplar
yiyecein bol olduu yamur mevsimi.
bugn de gze arpar.

K resellem e v e gnlk yaam : uluslararas turizm

H i, bir baka lkeden gelen birisiyle yzyze
konutunuz mu? ya da denizar bir w eb sitesine
balandnz m ? D nyan n bir baka blm ne hi
gittiniz m i? B u sorulardan herhangi birisine evet
yantn verdiyseniz, kresellem enin toplum sal
etkileim zerindeki etkilerine tanklk etm isiniz
dem ektir. K resellem e -g rece yeni b ir olgu- farkl
uluslardan insanlar arasndaki etkileim lerin skln ve
doasn deitirm itir. A slnda, tarihi sosyolog
Charles Tilly, kresellem eyi byle tanm lyor. Tilly'ye
g re, kresellem e, yerel bakm dan nem li olan
toplum sal etkileim lerin corafi kapsam nda bir art
anlam na gelm ektedir (Tilly 1995). B ak a deyile,
kresellem e ile, etkileim lerim izin artan bir blm ,
dorudan ya da dolayl olarak, baka lkelerden
insanlar ierm eye balam tr.
Farkl uluslardan gelen bireyler arasnda g erek leen
toplum sal etkileim lerin ayrdedici zellikleri nelerdir?
T urizm sosyolojisi alannda alanlar, bu sorunun
incelen m esin e nem li katklar salamlardr. T urizm
sosyologlar kresellem enin, hem baka lkelere ilgiyi
artrm a hem de turistlerin uluslararas snrlar am alar
biim indeki harekederi kolaylatrm a yoluyla
uluslararas seyahat olanaklann artrdna dikkat
ekm ektedir. 1 9 8 2 ile 2 0 0 2 arasnda, denizar
yerlerden B irleik K rallk'a gelen ziyaretilerin says
ikiye, bu kiilerin harcadklar m iktar da e
kadanm tr. B u ziyaretiler, B irleik Krallk
ekon om isine yllk neredeyse 12 milyar pound katkda
bulunm aktadr. R ek o r saydaki Britanyal da artk
dnyay geziyor (O ffice o f N ation al Statistics 2 0 0 4 b ).
K ukusuz, yksek uluslararas turizm dzeyleri, farkl
lkelerden insanlar arasndaki yzyze etkileim lerin
saysnn artna karlk gelm ektedir. Sosyolog Jo h n
U rry (1 9 9 0 , 2 0 0 1 ), turist bak nn -turistin
yurtdna seyahat ettiinde egzotik deneyim ler
yaayaca beklentisi- bu etkileim lerin pek ounu
biim lendirdiini ileri srm ektedir. U rry turist
bakn, Foucault'nun tbbi bak kavram (8. B l m ,
s. 3 0 2 -3 0 3 'd e tartlm aktadr) ile karlatrm aktadr.
U rry, turist baknn tpk tbb i bak gibi, toplum sal
olarak, profesyon el uzm anlar tarafndan
dzenlendiini, uygulam asnn sistem atik olduunu,
ancak bu kez egzotik deneyim ler aray biim inde
dzenlendiini ileri srm ektedir. B unlar, toplum sal
etkileim ile fiziksel evre ile etkileim in nasl
yrtlm esi gerektiine ilikin gndelik
beklentilerim ize ters den deneyimlerdir.
rn e in , A .B.D .'ye giden Britanyallar, Am erikallarn
arabalarn yolun sandan srm eleriyle elenebilirler.
Ayn zam anda, bu tr davran B irleik K rallk'tan

188

gelen srclerin dikkatini datacaktr. Y ol kurallar
bizim iim ize ylesine ilem itir ki, bu kurallarn
dzenli biim de ihlal edilm esini tuhaf, aykr ve egzotik
buluruz. Y in e de, turisder olarak, bu tuhaflktan keyif
alrz. B u , bir anlam da, bizim g rm ek iin para dem i
olduum uz bir eydir -E m p ire State binas ya da E y fel
K ulesiyle birlikte. Farkl b ir lkeye gittiiniz halde, sizin
bydnzn ayns bir kent ya da kasabayla
karlatnzda duyacanz dkrkln bir dnn.
Y in e de turisderin ou , deneyim lerinin gereindenfa%la
egzotik olm asn istem ezler. rn e in , Paris'te, zellikle
A m erikadan gelen g en turistler arasnda yaygn olan
b ir urak yeri, bir M acD on ald 's restorandr. K im ileri,
Q u e n tin T aran tino'n un film i Pulp Fiction'da g een ,
Franszlar m etrik sistem i kullandklar iin,
A m erika'daki ad peynirli eyrek pound olan
ham burgerin adnn peynirle R oyales olduu
biim indeki repliin doruyu syleyip sylem ediini
(bu arada, dorudur da) m erak ettikleri iin gider.
Yurtdna giden Britanyallar okluk, Britanya ve
rlanda tarz publarda yiyip im ekten kendilerini
alkoyamazlar. B u tr sapm alar bazan m eraktan
kaynaklanr, ancak okluk insanlar, tandk ortam larda
Britanyallar yurtdnda burger ya da cipsin ya da sk bir kahvaltnn o bildik tadn ararlar.
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam
tandk bir eyler yem enin rahatlndan holanrlar.
E g zo tik ve tandk olan istem e biim indeki eliki,
turist baknn tem elinde yer alr.
T urist bak, turisder ile yerliler arasndaki yzyze
etkileim leri gerginletirebilir. T urizm sektrnn bir
paras olan yerliler, turisderin ziyaret ettikleri yerlere
getirdikleri ek on om ik yararlar yznden onlardan
holanyor olabilir. tek i yerliler turistlerin yukardan
bakan tavrlarndan ya da gzd e turist uraklarnda
oklu k olduu gibi, ar gelim ed en rahatsz olabilir.
Turisder yerlileri, gndelik yaam larnn, yiyecek, i ve
dinlenm e alkanlklar gibi ynleri hakknda sorguya
ekebilirler; bunu ya baka kltrleri daha iyi
anlayabilm ek iin ya da kendilerinden farkl olanlar
n e g atif olarak deerlendirebilm ek iin yapabilirler.
K resellem en in yry ile birlikte turizm
ilerledike, sosyologlar turistler ve yerliler arasndaki
baskn etkileim kalplarnn ne olduunu anlam ak ve,
baka eylerin yansra, bu etkileim lerin arkadaa m
yoksa d m anca m olduunu belirleyebilm ek iin
daha, dikkatli bakm ak zorunda kalacaklar.
189
 T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam
Bu dnemde Kung'larn gndelik
yaamlar, tren ve ayin etkinlikleri
evresinde younlar; bu etkinliklere
hazrlanmak ve bunlar gerekletirmek
ok zaman alcdr.
!Kung gruplarnn ou hibir
zaman, iyi tanmadklar hi kimseyi
grmez. Daryla ilikinin daha yaygn
hale geldii yakn zamanlara kadar,
"yabanc" iin bir szckleri bile yoktu.
Kung'larn, zellikle de erkeklerin,
gnlerinin byk blmn dierle
riyle bir ilikileri olmadan geirmelerine
karn, topluluun kendisinin iinde
pek az mahremiyet frsat vardr. Aileler,
derme atma, hemen hemen btn
etkinliklerin dardan grlebildii ak
evlerde uyurlar. Hi kimse IKung'lar,
Goffman'n gndelik yaam zerine
yapt gzemleri dikkate alarak
incelememise de, bu gzlemlerin
Kung'larn toplum yaam iin
geerliliklerinin snrl olduunu gr
mek kolaydr. rnein, pek az n ve
arka blge yaratma frsat vardr. Farkl
birliktelikler ve karlamalarn,
modern toplumlarda yaygn olan
odalarn duvarlar, ayr binalar ve
kentierin deiik mahalleleri tarafndan
darya kapanmas, Kung'larn
etkinliklerine yabancdr.
Kung'larn toplumsal etkileim
biimleri, modern kentte gerekleen-
lerden ok farkldr. Kent yaam bizi,
neredeyse srekli olarak yabanclarla
etkileim iinde olmaya zorlar.
Kentteki toplumsal etkileimi anlatan
nl bir yaklam, sosyolojinin ilk
k uru cular arasn d a yer alan ve
alm alar s. 946da "K entler ve
Kentsel Alanlar" balkl 21. Blmde
ta rtla ca k olan , G eorg Sim m el
tarafndan ortaya atlmtr.
Gerekliin toplumsal olarak
kurulmas: Sosyolojik tartma
Sosyoloji iinde, toplumsal gerek
lii aklamakta kullanlan ok sayda
kuramsal ereve bulunmaktadr. Bu
kuramlar toplumsal grnglerin
aklanmas konusunda birbirinden
ayrlrlar; yine de, bunlar toplumsal
gerekliin insanlarn onun hakkndaki
konumalarndan ya da onun iinde
yayor olmalarndan bamsz olan bir
gereklii olduunu dnmektedirler.
Bu varsayma, toplumsal kurulum-
culuk ad verilen geni bir kuramsal
yaklam kar kmaktadr.
Toplumsal kurulumcular, bireylerin
ve toplumun gereklik diye grd ya
da anlad eyin kendisinin kurulum
olduunu, bireylerin ve gruplarn
toplumsal etkileiminin bir rn
olduuna inanmaktadr. Toplumsal
gereklii "aklamaya" almak, bu
gerekliin kurulma srelerini gzden
karma ya da eyletirme (verili bir
hakikat diye grme) anlamna gelecek
tir. Bu yzden, toplumsal kurulumcular,
sosyologlarn yalnzca bu srelerin
ortaya kard toplumsal gereklik
kavramn deil, bu sreleri kaydetme
ye ve zmlemeye gereksinim duy
duklarn ileri srmektedirler. Toplum
sal kurulumculuk, sosyolojideki post
modern dnce okulu zerinde
nemli bir etkiye sahip olmutur.
Postmodernizm hakknda daha ok
ey iin , "S osyolojide K uram sal
Dnce" balkl 4. Blme, s. 152-4'e
baknz.
Sosyologlar Peter Berger ve
Thomas Luckmann, 1966 ylnda
yaynlanan klasik yapdan Gerekliin
Toplumsal Kurulumu (The Social
Construction of Reality) adl kitapta,
190

saduyuya dayanan bilgiyi -bireylerin
gerek olarak, elde bir diye grdkleri
eyleri- incelemektedir. Yazarlar, top
lumsal gerekliin bu "ayan beyan"
olgularnn, farkl kltrlerden gelen
insanlar iin, hatta ayn kltrden gelen
farkl insanlar iin farkl farkl olabile
ceini vurgulamaktadr. Bu durumda
yaplmas gereken ey, bireylerin
"gereklii", gerek diye alglamalarna
yol aan srelerin zmlenmesidir.
Toplumsal kurulumcular, toplu
mun yelerinin gerek olan nasl bil
diklerini, ayn zamanda da nasl yarattk
larn ortaya karmak iin Berger ve
Luckmann'n dncelerini toplumsal
olgulara uygulamaktadr. Toplumsal
kurulumcular, tp ve tbbi tedavi,
toplumsal cinsiyet ilikileri ve duygular
gibi birbirinden farkl konular
inceliyorlarsa da, almalarnn ou,
toplumsal sorunlara, "su" sorunu gibi
odaklanmaktadr.
Aaron Cicourel'in (1968) almala
r, ocuk sululuu alannda yaplan
toplumsal kurulumcu aratrmalara bir
rnektir. Sosyolojinin byk blmn
de, ocuk sululuuna ynelik veriler ile
rnekolaylar verili (yani gerek) diye
grlmektedir; verilerde gzlenen
kalplar aklamak iin de kuramlar
ortaya atlr. rnein, tutuklanma ve
mahkemeye karlma hakkndaki
veriler, yalnzca anne ya da babann
bulunduu ailelerden gelen ocuklarn,
hem anne hem de babann bulunduu
ailelerden gelen ocuklara kyasla daha
ok su edimi gerekletirdiini gster
mektedir. Bu durumda sosyologlar bu
gzlenmi iliki hakknda aklamalar
ortaya atarlar belki de yalnzca anne ya
da babann olduu evlerde ocuklar
daha az gzetim altnda tutulmakta ya
191
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Y a a m
da belki de bu ocuklar rnek alnacak
uygun modellerden yoksun bulunmak
tadr.
Buna karn Cicourel, sululuun
dan kukulanlan ocuklarn tutuklan
ma ya da kayt altna alnma srelerim,
yani "resmi" sululuk verilerinin
retilmesini gzlemlemitir. Bu gzlem
sonucunda, polisin bu ocuklarla ilgi
lenme prosedrlerinin, ocuk sulula
rn "gerekte neye benzer" olduklarna
ilikin saduyuya dayandklarn kefet
mitir.
rnein, alt snf ailelerin ocuklar
tutuklandnda, polisin bu sular
gevek gzetim ya da rnek alnacak
modellerin eksikliinin bir sorucu
olarak grme ve bu ocuklar kendi
gzetimi altna alma eilimi yksek
olmaktadr. Buna karlk st snfa
mensup ailelerden gelen ocuklarn
salverilerek, polis ve aileler tarafndan
bu ocuklarn uygun bir disiplin
edinebileceklerine inanld iin, kendi
ailelerinin gzetimine braklma eilimi
daha fazladr. Dolaysyla polisin uygu
lamalar, st snfa mensup ailelerden
gelen ocuklara kyasla alt snf aileler
den gelen ocuklara, biimsel olarak
daha ok "ocuk sulu" yaftasnn
yaptrlmasna -genler benzer sular
ilemi olsalar bile- neden olmaktadr.
Bu yaftalanma prosedrlerinin kendi
leri, saduyunun ngrd ilikiyi,
rnein yoksul ailelerden gelen ocuk
larn sua eilimlerinin daha fazla
olaca biimindeki gr, dorulayan
verileri ortaya karmaktadr. Cicou-
rel'in almas, etkileim yoluyla,
gereklie ilikin saduyuya dayanan
kavraylar, kendi geerliliklerinin
bamsz, "nesnel" kantlarn ortaya
kardn gstermektedir
 T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam
Su "so ru n u n u n " kurulm asna ilikin
d a h a fa z la t a r t m a y , " S u ve
S a p k n lk " b a lk l 19. B l m d e
bulacaksnz.
Toplumsal kurulumculuk eletiri
lerden uzak deildir. Sosyologlar Steve
Woolgar ve Dorothy Pawluch, top
lumsal kurulumcularn toplumsal ger
ekliin znel bir biimde yaratldn
gstermeyi amaladklarn, ancak
byle yaparken seici bir biimde, belirli
zellikleri nesnel, tekileri ise kurulmu
diye grdklerini ileri srmektedir.
rnein, toplumsal kurulumcular han
gi ocuklarn sulu diye yaftalandk-
larn inceleyen zmlemelerde sk sk,
balangta ocuklar iin rapor edilen
davranlarn birbirinin ayn olduunu
ileri srmektedirler. Dolaysyla, sulu
diye yaftalanan ocuklar ile byle bir
yaftadan kurtulan ocuklar arasndaki
farkllklar, "sulu" yaftasnn kurulu-
mundan kaynaklanmaldr. Bu gr
eletirenler, toplumsal kurulumculuun
tutarsz bir biimde, balangtaki dav
ranlar nesnel diye grrken yaftalan
ma srecinin znel olduunu dn
dklerini ileri srmektedir (Woolgar ve
Pawluch 1985).
Baka sosyologlar toplumsal kuru-
lumculuu, gzlenebilir toplumsal
sonular zerinde gl etkilerde
bulunan daha geni toplumsal sreleri
kabul etmekteki isteksizlikleri yzn
den eletirmektedir. rnein bunlar
dan bir blm, gerekliin saduyuya
dayanan inanlarn sreklilii yoluyla
kuruluyor olabileceini, ancak bu
inanlarn kendilerinin rnein
kapitalizm ya da babaerkillik gibi varo
lan toplumsal etkenler yznden ortaya
kabileceini ileri srmektedir.
Nihai olarak, toplumsal kurulum
culuk toplumsal gerekliin anlalmas
iin, teki sosyolojik yaklamlarn
byk blmnden kkten bir biimde
farkl olan bir kuramsal yaklam sun
maktadr. Toplumsal kurulumculuk
gerekliin nesnel olarak varolduunu
varsaymak yerine, toplumsal gerekli
in, bu kurulumun kendisinin top
lumsal gereklik olarak kendi statsn
dorulamasn salayacak biimde
gerekleen kurulma srelerini kayde
dip zmlemeye almaktadr.
Siberuzayda toplumsal etkileim
Modern toplumlarda, s. 189-90da
tartlan Kung'lara kart bir biimde
aadaki blmlerde ele alnaca gibi
bizler srekli olarak hi grmediimiz
ya da karlamadmz kiilerle
etkileim iine giriyoruz. Alveri
yapmak ya da bankada hesap amak
gibi gndelik ilemlerimizin neredeyse
tm, bizi, binlerce kilometre tede
yaayabilen insanlarla temas -ancak
dolayl temas- ierisine sokmaktadr.
Ark e-posta, anlk iletiler, internet
topluluklar ve chat odalar sanayilemi
lkelerdeki pek ok kii iin yaamn
gerekleri haline gelmiken, bu tr
etkileimlerin doas nasldr ve bun
larn yaratabilecei karmak durumlar
nelerdir? Kukucular, e-posta ve inter
net yoluyla gerekleen dolayl etkilei
min, yzyze toplumsal etkileimde
bulunmayan ok fazla sorun kardn
ileri srmektedir. Katz ve dierlerinin
syledikleri gibi, "klavyeyle yazmak
insani deil; siberuzayda olmak gerek
deil; bunlarn hepsi taklit ve yabanc
lama; gerek bir eyin kt birer kop
yas" (2001). zellikle, bu gr des
tekleyenler, bilgisayara dayanan iletiim
teknolojisinin, yanl kimlikler arkasna
saklanan kiileri (kutuya baknz)
engelleme, gcnn ok snrl olduu-
192

nu ileri srmektedir. Bu ayn zamanda,
kandrma, yanltma, ynlendirme,
duygusal aldatmalar vs. da yaratacaktr:
So ru n , in s a n ile ti im in in d o a s n d a
yatm aktadr. letiim i, z ih n in b ir rn
diye d n r z; an ca k o b e d e n le r yoluyla
g e re k le ir: yzler h arek et ed er;
titrer, b e d e n le r sallanr; eller o y n ar
n te r n e tte , zih in orad ad r, a n c a k b e d e n
yok tu r. K a rd a k ile r k iilik ve
duygusal d u ru m u h ak k n d a p ek az ip u cu
eld e ed er; iled lerin n e d en g n d erild i in i,
n e an lam a geld i in i, n e yant v ere cek lerin i
a n c a k ta h m in ed erler. G v e n n e red ey se h i
yoktur. B u riskli b ir i. (L o c k e 2 0 0 0 )
Yine de, yeni teknolojinin savunu
cular, iyi kt nn oluturulabilecei,
gvenin kurulabilecei, dolaysyla da
internet iletiiminin risklerinin azaltla
bilecei yollar olduunu ileri srmekte
dir. Bir internet toplululuundaki en
fazla bilinen ve en ok tartlan gven
sistemlerinden birisi, mzayede sitesi
eBay tarafndan kullanlmaktadr (s.
194-5'deki kutuya baknz).
Dahas, internet dknleri, inter
net iletiiminin znde, telefon ve yz
yze karlamalar gibi daha geleneksel
Sosyolojik dgcnz kullanm ak: siberuzayda toplum sal
etkileim sorunu
A adakipara, internetin ilk gnlerindeyaylan bir
makaleden alnmtr; ancak bugn de geerli olan sorunlar
yanstmakta ve nemli sorular ortaya pkarm aktadr.
Jo a n ile 1983' n bahar sonlarnda, kiisel bilgisayarm
ilk kez b ir m od em e balayarak intern et iletiim inin
tu h af yeni dnyasna girdikten hem en sonra tantm .
... O n u n kullanc ad , K on u an Bayan idi. Y en i
aracn uzlam larna g re, insanlar o k kullancnn
olduu ak kanallarda yer aldklarnda bir kod adna
(genellikle yanltc olan) sahipti; ancak iki insan zel
konum a m odunu setiklerinde, genellikle kendileri
hakkndaki g erek bilgileri dei toku ediyorlard. K sa
bir zam an sonra, g erek adnn Jo a n Sue G reen e,
olduunu, yirm ili yalarnn sonlarnda, N ex Y o rk 'ta
T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Y aam
etkileim biimlerinde olmayan kimi
stnlklerin olduunu ileri srmek
tedir. rnein insan sesi, duygunun ve
anlamn inceliinin dile getirilmesi
bakmndan ok stn olabilir; ancak
ayn zamanda konuann ya, toplum
sesler sal cinsiyeti, etnik durumu ya da
...
toplumsal konumu hakknda konuan
k iin in
iin zararl olabilecek biimde kullanla
bilecek olan bilgiyi karya iletir.
Elektronik iletiimin, btn bu tanm
layc iaretleri gizledii ve dikkatin
kesinlikle iletinin ieriine yneltilme
sini saladna dikkat ekilmektedir.
Bu, kadnlar ya da dnceleri baka
ortamlarda kimi zaman kmsenen,
teki geleneksel olarak dezavantajl
gruplardan gelenler iin byk bir
stnlk olabilir (Pascoe 2000).
Elektronik etkileim okluk, insanlar
kendi internet kimliklerini yaratabildik
leri ve baka yerlerde olabaleceinden
ok daha zgrce konuabilecekleri
iin, zgrletirici ve glendirici diye
sunulmaktadr.
alan bir n ro p sik olog olduunu, sarho bir
srcnn kulland bir araba kazasnda ciddi bir
b iim de sakatlandn rendim . K aza, erkek
arkadan ldrm t. Jo a n 'n kendisi bir yl
hastanede yatm, hem konum asn, hem de yrm e
yeteneini etkilem i olan beyin hasar iin tedavi
grm t. Sessiz, bir tekerlekli sandalyeye akl
kalm ve sk sk youn srt ve bacak ars ek en Jo a n
ilk olarak engelli durum u hakknda o kadar
um utsuzdu ki, yaam ak istem iyordu.
So nra, hocas, Jo h n s H opkins niversitesinden eski
b ir p ro fes r , on a u anda yapt eyi -in ternet
zerinden arkadalk yapm a- yapabilm esi iin bir
bilgisayar, bir m od em ve C om p u Serve'e [gerek
193
 T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam
zam anda ch at sunan ilk in tern et hizm eti] b ir yllk
abonelik hediye etti. lk bata, kod ad,
konuam am asna atfen Sessiz B ayan idi. A ncak Jo a n
klavyeyi kullanabiliyordu eninde sonunda, kiinin
bilgisayarda konum asn salayan ey ve fiziksel
zelliklerin n em tam ad b ir ortam d a parlayan canl,
parlak, c m e rt bir kiilie sahipti. Jo a n o k tannr oldu;
yeni kod ad K on u an B ayan onun yeni kendilik
duygusunun bir yansm as idi. k i yol boyunca, hem
teki engelli kadnlar destekleyen hem de engelli
olm ayanlar iin klieleri ykan ilham verici bir kiilik
olarak in tern ette varlk gsterdi. Pek ou n youn
arkadalk ilikisi (ve kimi durum larda) in tern et aklar
yoluyla, d zinelerce kadnn yaam n deitirdi.
B u yzden bu yln banda, bir dizi karm ak olayn
sonucunda, Jo a n 'n engelli olm ad ortaya ktnda,
byk b ir ok yaand. D ah as, Jo a n g erek te kadn da
deildi. G erek te, adna A lex diyeceim iz bir erkekti
ellili yalarnn banda olan ve kadn olm ann ve kadn
arkadalnn m ahrem iyetinin nasl olaca konusunda
tuhaf, zorlayc bir deneye katlan, N ew York'un
ndegelen psikiyatristlerinden birisiydi.
Jo a n 'u o k az bilen kiiler bile, A lex'in aldatm as
karsnda kendilerini kltlm ve bir lde ihan ete
uram hissettiler. n tern ettek i pek oum uz,
gelecein topyac topluluu iinde olduum uza
Siberuzayda g ven oluturm a: eB ay geri bildirim sistem i
u andaki en byk ve en eski (Eyll 1995'te baladld)
kiiden kiiye m zayede evi, eBay'dir. 2 0 0 5 'e kadar,
eBay, dnya apnda eB ay w ebsiteleri zerinden mal
alp satan 1 0 0 m ilyondan fazla kiinin oluturduu bir
sistem di. arpc olan, eBay'in m zayedeye konan
mallarn hibirisi iin bir garanti sunm am asdr eBay'in
yalnz bir hizm et ajans olarak etkinlikte bulunduu
sistem de, alc ve satclar ilem lerin btn risklerini
yklenm ektedir. Piyasann byk lekli sahtekarlk ve
aldatm aca iin yeterince olgunlam olduu
dnlebilir, ancak eBay yoluyla g erekleen
alveriin yaratt sorunlar dikkat ek ecek lde az.
H em eB ay hem de piyasada yer alan kanlm clar,
baarl alverilerin yksek oranda olm asn, sitede
kurum laan -G eribildirim Foru m u diye bilinen- bir n
sistem ine balyor.
H er satcnn ya da fiyat artran kiinin adnn
arkasnda, parantez iindeki bir num ara yer alyor.
Satc iin sergilenen bilgi yle:
Satc ad (2 6 5 *)
inanm tk; A lex'in deneyi hepim ize, teknolojin in
aldatlmaya kar b ir kalkan olam adn kantlam t.
M asum iyetim izi, inancm z olm asa da, yitirm itik.
A lex'in, g erek yaam da, Jo u n tarafndan ona
tantrlan ve bylece A lex ile bir iliki yaamaya
balayan b ir kadn da ilerinde olm ak zere,
kurbanlarndan bir blm iin, bu deney, en s a f ve
yaln biim iyle, b ir zihinsel tecavz idi. (B irk a kii
g erekte, Alex aleyhine, byle bir durum en yumuak
ifadesiyle daha n ce yaanm asa bile, b ir psikiyatrist
olarak dava am a olasln da aratrm t.) tek i
kurbanlara gre, A lex bir sahtekar deil, aratrm as
kon trolden kan b ir aratrc idi (bunlarn birka
A lex ile arkadal srdrm eye alt bir kadnn
dedii gibi, ruhla ilikili olm ak, kiinin cinsiyeti ile
deil. Ruh, eskisiyle ayn.) H e r iki durum da da bu, en
yeni teknolojileri, toplum sal cinsiyet rolleri hakkndaki
en eski varsaymlar snam ak iin kullanan bir adam
hakkndaki zgl olarak acl b ir yk.
Kaynak: Gelder (1996)
Sorular
1. Y z yze karlamalara kyasla, siberuzaydaki
toplum sal etkileim lerde nem li farkllklar var m?
2. Y z yze karlam alara kyasla, internet
etkileim inin avantajlar ve dezavantajlar neler?
B u num ara, kiinin eB ay piyasasndaki nnn bir
ls. K aytl kullanclar, alveri iinde olduklar
kullanclar hakknda pozitif, n e g atif ve yansz
yorum larda bulunuyor. H er p o z itif yorum + 1 , her
n e g atif yorum -1 n o tu alyor; yansz yorum lar da
kullancnn puann etkilem iyor. B elirli dzeylerde,
piyasa katlm clar ayrca, elde ettikleri net p o z itif
yorum larn saysn g steren renkli bir yldz ile
dllendiriliyor.
K ii ile, adnn zeri tklanarak, e-p osta yoluyla
iletiim kuruluyor; kii adn izleyen num ara zerine
tklandnda, on u n geribildirim profilinin tm ne
eriilebiliyor. B u profild e, btn yorum lar, e-p osta
balantlar ve d eerlendirm e yapan herkes iin
sralama num aralar da yer alyor (dolaysyla, hem
deerlendirenin hem de deerlendirilenin nn
bilm ek olanakl). T ip ik bir p o z itif yorum yle: iyi
paketlenm i, hzl teslim . Y k sek d erecede tavsiye
edilir. B ir + ... .
194
 T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Yaam

Y k sek bir geribildirim puan, son d erece deerli

bir varlk. Pek o k katlm c, kendilerinin yksek
bir puana sahip olan birisiyle alveri iine
girm eye daha istekli olduklarn, hatta sadece
yksek puanl kiilerle alveri yapacaklarn
sylem iler. B u anlam da, kim i sanclar, kendi
sat hacim lerini, hatta satabildikleri fiyatlar
artran bir m arka kimlii yaratabilm i grnyor.
... D k bir n e g atif puan bile nnze ciddi
biim de hasar veriyor; bu yzden de sk
kullanclar, drst alverilerin gereklem esi
iin son d erece dikkatliler. N e g a tif bir yorum un
potansiyel hasar, sk kullanclar iin son d erece
nem li. ... K ii, kendi profilinin hepsini zel
klabilir; ancak bu, byle nlere dayanan bir
piyasa iinde byk bir dezavantaj yaratacaktr.

Kaynak: K o llo ck (1999)

nternetten kuku duyanlar ayrca, tarafl bir telefon a yoluyla ilerini ok

dolayl nitelikteki internet iletiiminin daha yaln, ok daha etkin bir biimde
yaltl-ml zendirdii ve gerek yrtmek varken, kimi zaman dnya
arkadalklarn kurulmasn engelledi nn yar yolunu katederek i toplantlar
ini de ileri srmlerdir, ancak bu na katlmay srdrrler. Aile yeleri
gerei yanstr gzkmemektedir. elektronik "gerek zamanl" iletiimi
1995 ile 2000 arasnda internet kullanarak "sanal" birlemeler ya da tatil
kullanclar arasnda yaplan bir anket, toplantlar dzenleyebilirler, ancak
toplumsal yaltlml artrmak bir hepimiz, yz yze kudamalarn scaklk
yana, internet kullanmnn internet ve mahremiyetinden yoksun olacakla
zerinden ya da dndaki toplumsal rn biliriz.
etkileimleri nemli derecede artrd Bu olgunun aklanmas, yaknlk
sonucunu vermitir. Anket ayrca, %orlanm dedikleri eyi, yani bireylerin
internet kullanclar dierleriyle, baka birbirleriyle, birarada bulunma ya da yz
aralar zellikle de telefonu kullanc yze etkileim durumlarnda kar
olmayanlardan daha fazla kullanarak lama gereksinimini inceleyen Deidre
iletiim kurma eiliminde olduklar ve Boden ve Harvey Molotch'un alma
genel olarak tekilerle daha fazla snda bulunmaktadr. Boden ve
iletiim kurduklar sonucunu vermitir Molotch, insanlarn toplantlara bizzat
(Katz ve dierleri). katlacaklarn, nk, birarada bulun
ma durumlarnn, Goffman'n etkileim
Sonu: yaknlk zorlanm m? zerine almalarnda dkm yaplan
Bununla birlikte, dolayl iletiim nedenler yznden, br insanlarn ne
deki arta karn, insanlarn yine dndkleri ya da ne hissettikleri ve
dorudan temasa deer verdikleri onlarn ne kadar iten olduklar hak
grlyor. rnein, alma yaamn knda, btn elektronik iletiim biim
daki insanlar bir bilgisayar ya da ok lerinin salayabileceinden daha fazla

195
 T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Y aam
bilgi salayacan ileri srmektedirler.
Yalnzca bizim yaammz nemli
bakmlardan etkileyecek kararlar veren
kiilerle gerekten biraradayken, neler
olup bitdini renebileceimizi ya da
kendi grlerimiz ile itenliimizin
onlar etkileyebileceini hissederiz.
"Birarada bulunmann", diyor Boden
ve Molotch (1994), "bedenin 'hibir za
zet
1. G n d elik d avranm zn g r n rd e n em siz
nitelik tek i p ek o k yn, yaknd an bak ld k ta
toplumsal etkileim n h e m k arm ak h e m de
n e m li y n leri o larak ortay a kar. B u bak n
b ir rn e i, in san n g z n bak asn a d ikm esidir.
E tk ile im le rin o u n d a, g z le rin k arlam as
o ld u k a g eicid ir. B ir b ak asn a g z n d ik m ek ,
b ir d m an lk ya da, kim i d u ru m lard a ak
be lirtisi diye g r leb ilir. T o p lu m sal etk ileim in
in ce le n m e si so sy o lo jid e, to p lu m yaam nn pek
o k y n n e k tu tan tem el b ir alandr.
2. F ark l farkl ifad eler in san yz ile aktarlr.
D u y g u la rn yz ile dile g etirilm esin in tem el
y n lerin in d o u tan geldii yaygn o larak kabul
ed ilm ek ted ir. K lt rleraras nitelikteki
alm alar, farkl k lt rlerd en g elen lerin h em
yz ifad elerin d e, h e m de in san yznde dile
g etirilen duygularn y o ru m larn d a o k yakn
b e n z e rlik le r ortaya koym aktadr.
3. Srad an k o n u m a ve karlkl k o n u m an n
in ce le n m e si, ilk kez H arold G a rfn k e l tarafn d an
kullanlan b ir terim o la n etnometodoloji olarak
ad landrlm aktadr. E tn o m e to d o lo ji, g en ellik le
eld e b ir diye g r e c e k b iim d e g erek lese de
ba k alarn n syled ikleri ya da yaptklar eylere
etk in b ir b iim d e b ir anlam v e rm e y ollarn n
z m len m e sid ir.
4 T e p k i haykrlar ( n lem ler) inceley erek,
k o n u m a n n d o as h ak k n d a p ek o k ey
ren eb iliriz.
5. Odaklanmam etkileim, kalabalk
b irlik telik lerd e b u lu n an b ireylerin karlkl
olarak , birb irleriy le d o ru d an k on u m ad k lar
z a m a n , b irb irlerin in fark n d a olm alardr.
man yalan sylemeyen' blmne,
gzlere 'ruhun pencerelerine' eriebil
me etkisi vardr. Gzlerin karlamas
tek bana, bir yaknlk ve gven
derecesini gsterir; birarada bulunan
etkileim iindeki insanlar, bedenin bu
en incelmi blmnn incelmi
devinimlerini srekli olarak gzlem
altnda tutarlar".
B irb irin d e n ayr karlam alara ya da etk ileim dilim lerin e
ayrlabilen odaklanm etkileim , iki ya da d aha o k bireyin
d o ru d an tek i ya da tek ile rin syled ikleri ya da
yaptklarna katld d u ru m lard a o rtay a kar.
6. T o p lu m sa l etk ileim o k lu k la, d aram atu rjik m o d el
-to p lu m sa l etk ileim i, iin d e y er alanlar sanki b ir seti ve
d ek o ru o lan b ir sah n ed ek i o y u n cu larm g ibi d n erek
in ce le m e k - kullanlarak aydnlatc b ir b iim d e
in celen eb ilir. T p k b ir tiyatrodaki g ib i, to p lu m y aam nn
d eiik ba lam larnd a d a, n blgeler (sah n en in kendisi) ile,
oy u n cu larn kend ilerini g steriy e hazrladklar ve
g s te rin in ard n dan g eved ik leri arka blgeler arasnda ak
ayrm lar vardr.
7. B t n to p lu m sal etk ileim ler, zam an ve u zam d a
yerleiktir. G n l k y aam m zn zam an ve u zam n iin d e
nasl "d ilim lere ayrld"ru, etk in lik lerin belirli
d n em lerd e, uzam sal d ev in im i d e ieriy o r olarak nasl
g erek letik lerin e b ak arak in celey eb iliriz.
8. K im i to p lu m sal etk ileim m ek an izm alar, ev ren sel
olab ilir; an cak p ek o u b y le deildir. rn e in G n e y
A frik ad ak i IK ung'lar, z e l alann o k az old uu, b u
yzd en de n v e arka b lg e leri y aratm a o lan ak larn n az
old uu, k k harek etli g ru p lar iin d e yaarlar.
9. M o d e rn top lu m lar b yk l d e, ayn and a orad a
b u lu n m an n s zk o n u su olm ad dolayl k iileraras dei
to k u (ban kad a hesap a trm a k gibi) ile ayrdedilirler. B u ,
yakm ln orlamas olarak adlandrlan, olan ak l old uu h e r
d u ru m d a kiin in kend isiyle biraraya g elin m e eilim in e yol
aar, n k bu b e lk i de tek ile rin ne d nd v e n e
h isseti in e ilikin bilg in in to p lan m asn ve izlenim ynetimini
g erek letirm ey i kolaylatrm aktad r.
196
 T o p lu m s a l E tk ile im v e G n l k Y a am

Dnme sorular
1 Toplum yaam, bir toplumun yeleri arasndaki paylalan artalan varsaymlar olmadan
olanakl mdr?
2 Bir turist sizin kendi kasabanz ya da kentinizi sizden ne kadar farkl grebilir?
3 Snf iinde etkileimsel ykcl yrtmek ne kadar kolaydr?
4 Nasl kendine gvenli grnrsnz?
5 Bar ya da kafelerde tek bana oturan kadnlar yalnz braklmak istediklerini gstermek iin
ne gibi stratejiler kullanrlar?
6 Elektronik iletiim yz yze etkileimin yerini alabilir mi?

Ek kaynaklar
Peter Berger ve Thomas Luckmann, The Social Construction o f Reality:A Treatise in the Sociology of
Knowledge (Garden City, N.Y.: Doubleday, 1966).
Stanley Cohen ve Laurie Taylor, Escape Attempts: The Theory and Practice o f Kesistance to Everyday
Life (2. Bask, Londra: Routiedge, 1995).
ErvingGoffman, Behaviourin PublicPlaces(New York: Free Press, 1963).
ErvingGoffman, ThePresentation o f Self in Everyday U fe (Harmondsworth: Penguin,
1969).
Phil Manning, Erving Goffman andModern Sociology (Cambridge: Polity Press, 1992).

nternet balantlar
Szel Olmayan letiim Sayfalar
http://www.natcom.org/ ctronlin e/noverb.htm

Simgesel Etkileimcilie Giri

http://web.grinnell.edu/courses/soc/sOO/socl 11-01 /IntroTheories
/Symbolic.html

Ethno/CA News (etnometodoloji ve karlkl konuma zmlemesi iin online

bir kaynak)
http://www2.fmg.uva.nl/emca/
Erving Goffman Website
http://people.brandeis.edu/~teuber/goffmanbio.html

197
indekiler
Kltr, toplum ve ocuun toplumsallamas
ocuk geliimi kavramlar
Toplumsallama eyleyenleri
Toplumsal cinsiyetin toplumsallamas
Anne-baba ve yetikinlerin tepkileri
Toplumsal cinsiyetin renilmesi
yk kitaplar ve televizyon
Cinsiyet ayrm yapmadan ocuk yetitirmenin
gl
Sosyolojik tartma
Yaam ak boyunca toplumsallama
ocukluk
Yeni yetme
Gen yetikinlik
Olgun yetikinlik
Yallk
Yalanma
Birleik Krallk toplumunun grilemesi
insanlar nasl yalanr?
Yalanma: rakip sosyolojik aklamalar
Birleik Krallk'ta yalln zellikleri
Yalanmann siyaseti
Dnya nfusunun grilemesi
zet
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlan
Toplumsallama, Yaam
Ak ve Yalanma
 yrmeden ve konumadan nce nl
yapmak yeter. Anmsayamayaca bir
ey iin nl yapmak. Hazr olduunda
bu n elde edebilecei zamana kadar
btn bunlardan uzakta bymesinin
onun iin daha iyi olacan gremiyor
musun? (Rowling 1998)
Herbiri Harry'nin tek bir okul ylm
anlatan Harry Potter romanlar, by
mekten daha byk bir servenin
J. K. Rowling'in ilk Harry Potter olmad ilkesine dayanmaktadr. Harry,
serveni, Harry Potter ve Felsefe Tap Hogwarts Byclk ve Sihir Okuluna
(Harry Potter and the Philosopher's devam ediyor olsa da, buras yalnzca
Stone) kitabnn banda, gl byc bir okul, nk herkes, snrsz bir gce
Albus Dumbledore, yeni ksz kalan sahip gen bir byc bile, bir deerler
bebek Harry'yi, byc olmayan (ya da kmesini olutururken yardma gerek
Bulank) amcas ile yengesinin evleri duyar. Hepimiz nemli yaam aamala
nin kapsna brakr. Harry zaten, kendi rndan geeriz: ocukluktan ergenlie,
sinde esiz gler olduunu gster sonra da yetikinlie. Dolaysyla, rne
miti, ancak Dumbledore, eer byc in, Harry Potter romanlar ilerledike,
dnyasna braklrsa Harry'nin salkl Harry cinsel isteklerin uyann hisse
bir biimde byyemeyeceini dn decek ve buna btnyle bildik bir
yordu. Her ocuun ban dndr tuhaflkta tepki gsterecektir. Pek ok
mek iin diyordu Dumbledore, onu ocuk iin spor, arkadalk ve hrs

200

renmek iin nemli bir alan olduu
iin Harry de byc oyunu Quidditch
oynayacaktr. Rowling, gnlk yaamn
esaslarnn gerisindeki byleyici kar
maklar grmemize yardmc olmak
iin normal tesini kullanmaya bayl
yor. Rowling'in evreninde, baykular
hi yanlmadan mektup getirmektedir;
bu gerekten de posta sistemi ya da e-
postadan daha m tuhaftr? ster bir
masal iinde, isterse de bizim kendi
dnyamzda ya da -Harry Potter
romanlarnn getirdii yenilik gibi- her
ikisinde birden gesin, btn klasik
ocuk yklerinin ilevi, byme sre
cinin daha anlalr olmasn sala
maktr.
Toplumsallama, yardma gerek
sinimi olan bebein, yava yava
ierisinde doduu kltr iin geerli
olan becerileri edinerek kendi bilin
cinde olan, bilgili bir kii haline gelmesi
srecidir. Genler arasndaki toplum
sallama, daha genel bir olgu olan
yeniden retime -toplumlarn zaman
ierisinde yapsal sreklilie sahip olma
sreleri- olanak salamaktadr.
Toplumsallama srasnda, zellikle
yaamn ilk yllarnda, ocuklar yallar ile ana gruplar tartacaz. En sonun
nn davran biimlerini renirler; bu
yolla da onlarn deerlerini, normlarn
ve toplumsal pratiklerini srdrrler.
Btn toplumlar, uzun zaman dilimleri
boyunca, yeleri lm ve doum yoluy
la deise bile varln srdren zellik
lere sahiptir. rnein Britanya toplu
mu, kuaklar boyunca kalc olan pek
ok ayrdedici zellie sahiptir -rne-
in, ngilizce, konuulan esas dildir.
Bu blmde greceimiz gibi,
toplumsallama farkl kuaklar birbi
rine balar. Bir ocuun douu, onun
yetimesinden sorumlu olanlarn
201
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
yaamlarn deitirir -bunlarn kendile
ri de yeni renme deneyimlerini yaar
lar. Anne babalk, genellikle yetikinle
rin etkinliklerini ocuklara balar ve bu
her iki tarafn yaamlarnn geri kalan
blmnde srer. Kukusuz, yal
insanlar byk anne - byk baba ol
duklarnda da anne baba olmay srd
rrler; bu da farkl kuaklar birbirine
balayan bir baka ilikiler kmesi
ortaya karr. Kltrel renme sreci
bebeklik ve ocuklukta, sonrasna
kyasla ok daha youn olsa da, ren
me ve uyumlanma btn bir yaam
evrimi boyunca srer.
Aadaki kesimlerde, sosyoloji
deki yaygn bir tartma olan doadan
m yoksa yetitirilmeden mi temasn
ele alacaz. lk olarak, ocuklarn nasl
ve neden gelitiklerine ilikin farkl
yazarlarn ortaya att, toplumsal
cinsiyet kimliklerimizi nasl gelitirdii
mizi aklayan kuramlar da ilerinde
olmak zere, deiik kuramsal yorum
lar ele alacaz. Daha sonra, bireylerin
ocukluktan ileri yalara kadar yaam
lar boyunca yer aldklar toplumsal
lamay etkileyen toplumsal balamlar
da da, yallk konusunu evreleyen en
nemli sosyolojik sorunlarn en nem
lilerine bakacaz.
Kltr, toplum ve ocuun
toplumsallamas
ocuk geliimi kuramlar
teki hayvanlara bakarak insanla
rn en ayrdedici zelliklerinden birisi,
insanlarn kendilik bilincine sahip
olmalardr. Bir kendilik duygusunun
-bireyin teki insanlardan farkl bir
kim-liinin olduunun farkna varmas-
 T o p lu m s a lla m a , Yaam A k
ortaya kn nasl anlamalyz? Yaa
mnn ilk aylarnda, bebek, evresindeki
insanlarla maddi nesneler arasndaki
farklar ok az anlar ya da hi anlamaz;
kendi kendisinin de farknda deildir.
ocuklar, iki yandan nce ben,
beni ve sen gibi kavramlar kullan
mazlar. Ancak yava yava, baka insan
larn da kendilerinkinden ayr kimlik
lere, bilince ve gereksinimlere sahip
olduunu anlamaya balarlar.
Kendiliin ortaya k sorunu ok
fazla tartlm bir sorundur ve birbi
rine kart kuramsal bak alar tarafn
dan olduka farkl biimlerde grl
mektedir. Bir dereceye kadar bunun
nedeni, ocuk geliimindeki en nemli
kuramlarn toplumsallamann farkl
ynlerini vurguluyor almalardr. Ame
rikan felfecisi ve sosyologu George
Herbert Mead esas olarak ocuklarn
ben ve beni/bana kavramlarn
kullanmay nasl rendikleri zerinde
dururken, svireli ocuk davran ara
trmacs olan Jean Piaget ocuk geli
iminin pek ok yn zerinde alma
lar yapmtr; ancak onun en iyi bilinen
yazlar bilisellik -ocuklann kendileri
ve evreleri hakknda dnme biimle
ri- zerine yazlm olanlardr.
G. H . M ead ve benliingeliimi
Mead'in dnceleri, genel bir
kuramsal dnce gelenei olan
sim g esel etk ile im cili in ana
temelini oluturduklarndan, sosyoloji
zerinde olduka yaygn bir etkide
bulunmutur. Simgesel etkileimcilik,
insanlar arasndaki etkileimin simgeler
ve anlamlarn yorumlar yoluyla
gerekletiini vurgular (baknz 1.
Blm). Ancak Mead'in almalar
ayrca ocuk geliiminin ana aamalar
v e Y a la n m a
iin, bir benlik duygusunun ortaya
kna zel bir nem veren bir yorum
da salamaktadr.
Mead'e gre, bebekler ve kk
ocuklar toplumsal varlklar olarak
geliimlerini, ncelikle evrelerinde-
kilerin eylemlerine yknerek gerek
letirirler. Bunun gerekleme yollarn
dan birisi, oyundur. Oyun srasnda,
yukarda belirtildii gibi, kk ocuk
lar genellikle yetikinlerin yaptklarna
yknrler. Kk bir ocuk, bir yeti
kinin yemek piirmesini grdnde
amurdan kek yapacak ya da birisini
bahe ile urarken grdnde bir
kakla topra kazacaktr. ocuklarn
oyunlar, yaln yknmeden drt ya da
be yandaki bir ocuun yetikin rol
n oynad daha karmak oyunlara
doru ilerleyecektir. Mead buna,
bakasnn roln alma -bir baka
insann yerinde olmann nasl bir ey
olduunu renme- demektedir.
ocuklar, yalnzca bu aamada gelimi
bir kendilik duygusu edinebilirler.
ocuklar, kendilerini bakalarnn
gznden grerek, kendilerinin ayr
eyleyenler olduklar -bir ben
olduklar- kavrayna ularlar.
Mead'e gre bizler, beni/banay
benden ayrdetmeyi rendiimizde
kendi kendimizin farkna varabiliriz.
Ben, toplumsallamam bir bebek,
bir kendiliinden istek ve arzular yuma
dr. Beni/bana, Mead'in terimi
kulland biim de, to p lu m sa l
benliktir. Mead'in savna gre bireyler,
kendilerini bakalarnn onlar grdk
leri gibi grmeye balama yoluyla
kendilik bilincini gelitirirler. ocu
un geliimindeki daha ileri bir aama,
Mead'e gre, ocuk yaklak sekiz ya da
dokuz yalarndayken gerekleir. Bu
202

yalar, ocuklarn sistematik olmayan
oyunlar yerine daha rgtl oyunlara
katlma eiliminde olduklar yalardr.
ocuklar bu dnemden nce, toplum
yaamnn yrtlmesi iin gerekli olan ayrdetmeyi yava yava renirler.
genel deerleri ve ahlakll anla
maya balayamazlar. rgd oyunlar
renmek iin, oyunun kurallar ile
centilmenlik ve eit katlm kavramlarn
anlamak zorunludur. Bu aamadaki
ocuk, Mead'in terimiyle genellemi
tekini -ocuun iinde yetiiyor
olduu kltrde yeralan genel deerler
ile ahlak kurallarn- kavramay renir.
Jean Piaget ve biliselgeliim aamalar
Piaget, ocuun dnyay anlaml
klma konusundaki etken yetenei
zerinde ok durur. ocuklar edilgen
bir biimde bilgiyi almazlar; evrelerin
deki dnyada grdkleri, duyduklar
hissettikleri eyleri seerler ve yorum
larlar. Piaget, ocuklarn birka birbi
rinden ayr bilisel gelime yani, ken
dileri ve evreleri hakknda dnmeyi
renme, aamasndan getikleri sonu
cuna varmtr. Her aama, yeni beceri
lerin edinilmesini iermektedir ve bir
nceki aamann baaryla tamam
lanmasna bamldr.
Piaget, doumdan yaklak iki yaa
dek sren ilk aamay duyusal-motor
aam as olarak adlandrmaktadr
nk bu aamada bebekler esas olarak
nesne-lere dokunarak, onlar hareket
ettirerek ve evrelerini fiziksel olarak
kefederek renirler. Bebek drt aylk
olana kadar, kendisini evresinden
ayrdedemez. rnein ocuk, beiinin
sallanmasna neden olan eyin kendi
harekederi olduunun farkna varamaz.
Nesneler kiilerden ayrlm deillerdir;
bebek gr alan dnda kalan eylerin iindeki bir resmi sorabilir.
203
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
varolabileceinin de farknda deildir.
Bebekler, her ikisinin de kendi dolaysz
alglarndan bamsz bir varl olabile
ceini grerek insanlar nesnelerden
Piaget bu ilk aamaya duyusal-motor
aama demektedir, nk bebek esas
olarak nesnelere dokunarak, onlar evi
rip evirerek ve evresini fiziksel olarak
kefederek duyularn kullanma yoluyla
renir. Bu aamada temel olarak elde
edilecek ey, ocuun aamann sonlar
na doru evresinin ayrc ve istikrarl
zellikleri olduunu anlamasdr.
le m - n ce si aam a olarak
adlandrlan bir sonraki aama, Pia
get'nin aratrmalarnn byk blm
n ynelttii bir aamadr. Bu aama,
ocuklarn dilde bir ustalk kazandklar
ve kelimeleri nesnelerle grntleri
temsil etmek iin simgesel bir biimde
kullanabildikleri, iki yala yedi ya
arasndaki dnemi kapsamaktadr.
rnein, drt yandaki bir ocuk,
uak kavramn temsil etmek zere,
elini havada kaydrabilir. Piaget bu
aamay, etkinlik-ncesi aama olarak
adlandrmaktadr, nk ocuklar
gelien zihinsel yeteneklerini henz
sistematik bir biimde kullanamazlar.
Bu aamadaki ocuklarn ayrdedici
grnleri, benmerkezci bir gr
ntr. Piaget'nin kulland biimiyle
benmerkezcilik kavram, bencillii
deil, ocuun dnyay yalnzca
kendisinin bulunduu konuma gre
yorumlama eiliminde olmasn
anlatmaktadr. ocuk, rnein, baka
larnn nesneleri kendisininkinden
farkl bir adan grebileceklerini anla
maz. Bir kitab yukar kaldrarak,
karsnda oturan kiinin kitabn yalnz
ca arkasn grebileceini dnmeden,
 T o p lu m s a lla m a , Y aam A k v e Y a la n m a

Etkinlik-ncesi aamada bulunan mut ilem aamasnda, ocuk byle bir

ocuklar, bir bakasyla, sregiden soruya doru yant kolayca verebilir.
karlkl konumalar srdremezler.
On bir ya ile on be arasndaki
Benmerkezci konumada, her bir ocu
yllar, Piaget'nin biim sel ilem
un syledikleri, daha nce konuann
dnemi dedii dnemi kapsamaktadr.
syledikleriyle az ok ilikisizdir.
Ergenlik srasnda, gelien ocuk,
ocuklar birbirleriyle konuurlar, ancak
yksek derecede soyut ve varsaymsal
bu konuma, yetikinlerdeki gibi biri
dnceleri kavrayabilir. Bir sorunla
dierine ynelik olmaz. Bu gelime
karlatnda, bu aamadaki ocuklar
aamasnda ocuklarn, yetikinlerin
karlalan sorunu zmenin olanakl
elde bir diye grme eiliminde oldukla
tm yollarn gzden geirebilir ve bir
r, nedensellik, hz, arlk ya da say gibi
zme ulamak iin bu yollar,
dnce kategorilerine ilikin genel bir
kuramsal olarak izleyebilir. Biimsel
anlaylar yoktur. ocuk suyun uzun,
ilem aamasndaki gen bir kii, neden
ince bir kaptan daha ksa, geni bir kaba
kimi sorularn artmacal sorular
boaltldn grse bile, suyun hacmi
olduklarn anlayabilir. Hem kpek
nin ayn kalacan anlamayacak, yeni
hem de fino olan yaratklar hangileri
kaptaki suyun dzeyi daha dk
dir? sorusuna, ocuk doru yant
olduundan, daha az su olduu sonucu
veremeyebilir ama fino kpekleri
na varacaktr.
yantnn neden doru olduunu
nc bir aama, somut ilem anlayabilir ve bunun iindeki mizah
aamas, yedi yandan on bir yana yakalayabilir.
dek srer. Bu aama srasnda, ocuklar
Piaget'ye gre, ilk gelime
soyut, mantksal kavramlarda ustalk
aamas evrenseldir; ne ki tm yetikin
kazanrlar. Nedensellik gibi kavramlar
ler biimsel ilem aamasna ulaamaz
fazla glk ekmeden kullanabilirler.
lar. Biimsel ilem dncesinin
Bu gelime aamasndaki ocuk, su
geliimi ksmen okullama srelerine
dzeylerinin birbirinden farkl olmasna
baldr. Kstl bir eitim grm
karn daha geni olan kabn daha uzun,
yetikinler, daha somut terimlerle
ince olan kaptan daha az su tad
dnme eilimindedirler ve benmer-
dncesindeki yanl uslamlamay
kezciliin izleri onlarda daha fazladr.
farkedecektir. ocuk, arpma, blme
ve karma gibi matematiksel ilemleri
Toplumsallama eyleyenleri
yapabilir. Bu aamadaki ocuklar, ok
daha az benmerkezcidirler. lem-nce- Sosyologlar genellikle toplumsal
si aamada eer bir kz ocuu kendisi lamann, deiik toplumsallama
ne ka tane kzkardein var? diye eyleyenlerini ieren iki genel aamada
sorulursa, doru bir biimde bir tane gerekletiinden szederler. Toplum
diye yant verebilir. Ancak soru kz sallama eyleyenleri, nemli toplumsal
kardeinin ka tane kzkardei var? lama srelerinin ierisinde gerekle
diye sorulursa, olaslkla hi yok yan tii gruplar ya da toplumsal balamlar
tn verecektir, nk kendisini, kzkar- dr. Birincil toplumsallama, bebeklik
deinin bak asndan gremez. So ve ocukluun ilk dneminde gerekle

204

ir ve kltrel renmenin en youn
dnemidir. Bu dnem, ocuklarn daha
sonraki renmeleri iin temel olutu
racak olan dil ile temel davran kalp
larn rendikleri dnemdir. Aile, bu
aamadaki esas toplumsallama eyleye
nidir. ikincil toplumsallama, ocuklu
un sonraki dnemi ile olgunluk
dneminde gerekleir. Bu aamada,
toplumsallamann teki eyleyenleri,
sorumluluun bir blmn aileden
devralr. Okullar, akran gruplar,
rgtler, medya ve giderek iyeri, birey
ler iin toplumsallama gleri haline
gelir. Bu balamlardaki toplumsal
etkileimler insanlara, kendi kltrleri
nin kalplarn oluturan deerler,
normlar ve inanlar renmede yar
dmc olur.
A ile
Aile sistemleri byk deiiklikler
gsterdii iin, bebein yaad aile Geleneksel toplumlarn byk bl
temaslar farkl kltrlerde baka
bakadr. Heryerde anne, olaan olarak
ocuun yaamnn ilk yllarndaki en
nemli kiidir, ancak anneler ile
ocuklar arasndaki yerleik ilikiler,
onlar arasndaki balannn biimi ve
dzenlilii tarafndan etkilenir. Bu da
giderek, aile kurumlan ile bunlarn
toplumdaki teki gruplar arasndaki
ilikilerine baldr.
Modern toplumlarda, en erken
toplumsallama, kk lekli aile
balamnda gerekleir. Britanyal
ocuklarn byk blm, kendi ilk
yllarn anne, baba ve belki de bir ya da
iki baka ocuun olduu ev ortam
larnda geirmektedir. Buna karn,
baka pek ok kltrde teyzeler,
amcalar ve bykanne-bykbabalar,
genellikle tek bir haneni iindedirler ve
205
T o p lu m s a lla m a , Y a a m A k v e Y a la n m a
ok kk bebekler sz konusu olsa
bile ocuk bakm ileriyle urarlar.
Yine, Britanya toplumunda da aile
balamlarnn yapsnda pek ok
farkllk bulunur. Kimi ocuklar, bir tek
anne ya da babann olduu evlerde
byrler; kimi ocuklar annelik ve
babalk yapan iki eyleyen (boanm
anne-babalar ya da vey anne-babalar)
tarafndan bytlr. Ailedeki kadnla
rn byk bir blm ark evin dnda
almaktadr ve ocuklarnn dou
mundan fazla sre gemeden ilerine
geri dnerler. Bu farkllklara karn, aile
olaan olarak bebeklikten ergenlik ve
tesine sren toplumsallamann
nemli bir eyleyenidir.
Ailelere ilikin sorunlara daha ayrntl
olarak, Aileler ve M ahrem likiler
balkl 7. Blm de b akacaz.
Aileler, bir toplumun genel kurum
lan ierisinde deien yerlere sahipdr.
mnde, bir kiinin iine doduu aile
byk lde, bireyin yaamnn geri
kalannda yer alaca toplumsal konu
mu belirlemektedir. Modern toplumlar
da, toplumsal konum byle doumla
birlikte devralnmaz, ancak yine de
bireyin doduu ailenin blgesi ile
toplumsal snf, toplumsallama kalp
larn olduka kesin bir biimde etkiler.
ocuklar, anne babalarnn ya da
yaadklar mahalle ya da topluluk iin
deki teki kiilerin ayrdedici zellii
olan davran biimlerini kaparlar.
Snf konularn Tabakalam a ve
Snf balkl 9. B lm de derinlem e
sine ele alacaz.
Byk lekli toplumlarn deiik
kesimlerinde, deien ocuk bytme
ve disiplin kalplar ile birbirine kart
deerler ve beklentiler bulunmaktadr.
 T o p lu m s a lla m a . Y aam A k
Farkl aile trlerinin etkisini, eer,
rnein banliyde zengin, beyaz bir
ailede doan ocuun yaamna kyasla
kent merkezindeki etnik bir aznln
youn olduu yoksul bir mahallede
yaayan bir ailede byyen ocuun
yaamnn nasl olabilecei zerine
dnrsek, anlamak kolaydr (Kohn
1977).
Kukusuz, yalnzca ailelerinin ba
k alarn hi sorgulamadan benimse
yecek ok az ocuk vardr ya da hi
yoktur. Bu zellikle, deiimin son
derece yaygn olduu modern dnya
iin dorudur. Dahas, modern
toplumlarda da varolan bir dizi farkl
toplumsallamann eyleyenleri yzn
den, ocuklarn, ergenlerin ve ana-baba
kuaklarnn bak alarnda byk
farklar olacaktr.
Okullar
Bir baka nemli toplumsallama
eyleyeni, okuldur. Okula gitmek biim
sel bir sretir: renciler konulara
ilikin belirli bir mfredat izlerler. Yine
de okullar daha ince ynlerden de top
lumsallama eyleyenleridir. ocuklarn
snfta sessiz olmalar, derslerde dikkatli
olmalar ve okul disiplin kurallarna
uymalar beklenir. retim kadrosunun
yetkesini kabul etmeleri ve karlk
vermeleri beklenir. retmenlerin
tepkileri ayn zamanda, ocuklarn
kendilerine ilikin beklentilerini de
etkiler. Bu beklentiler de giderek
onlarn okulu bitirdiklerinde alacak
lar i yaantlarna balanacaktr. Akran
gruplar okluk okulda oluturulur;
ocuklar yalarna gre farkl snnflar-
da tutmak da bu gruplarn etkilerini
artrr.
v e Y a la n m a
E itim d e to p lu m sa lla m a y d ah a
ayrntl olarak, E itim balkl 17.
Blm de tartacaz.
A kran ilikileri
Bir baka toplumsallama eyleyeni
de akran grubudur. Akran gruplar,
ayn yataki ocuklardan oluur. Kimi
kltrlerde, zellikle de kk gelenek
sel toplumlarda, akran gruplar, ya-
dereceleri (olaan olarak erkeklerle
snrl) olarak biimselleir. okluk,
erkeklerin bir yatan tekine gemeleri
nedeneyle yaplan zgl tren ya da
ayinler bulunmaktadr. Belirli bir ya
derecesinde olanlar yaamlar boyunca
yakn ve arkadaa balarn srd
rrler. Tipik bir ya derecesi kmesi,
ocukluk, gen savalk, olgun sava
lk, yalln ilk aamas ve sonraki
aamas erkekler bu derecelerden, birey
olarak deil, btn bir grup olarak
geer.
Bebein ve kk ocuun dene
yimi az ok btnyle aile tarafndan
biimlendirildii iin, ailenin toplum
sallamadaki nemi aktr. Akran
gruplarnn ne kadar nemli olduu,
zellikle Bat toplumlarnda yaayan
bizler iin daha az farkedilebilir. Yine de
biimsel ya dereceleri olmasa bile, drt
ya da be yandaki ocuklar, genellikle
zamanlarnn nemli bir blmn ayn
yataki arkadalaryla birlikte geirirler,
igcne katlan, kk ocuklar
krelerde birlikte oynayan kadnlarn
oranndaki art dikkate alndnda,
akran ilikileri bugn, daha nce hi
olmad kadar nem kazanmtr
(Corsaro 1997; Harris 1998).
Sosyolog Barrie Thorne, Toplumsal
Cinsiyet Oyunu balkl kitabnda,
(Gender Play) toplumsallamaya bu
206

biimde bakmaktadr. Daha ncekiler
gibi Thorne da, ocuklarn erkek ve dii
olmann ne anlama geldiini nasl
rendiklerini anlamaya alyordu
(toplumsal cinsiyet toplumsallamasna
ilikin klasik yky, bu blmde s.
212-5'de bulacaksnz). ocuklar,
edilgen bir biimde toplumsal cinsiyeti
ana babalar ya da retmenlerinden
reniyor diye grmek yerie, Thorne
ocuklarn etken bir biimde, birbir-
leriyle etkileimlerinde toplumsal cinsi
yetin anlamn nasl yarattklarn ve
yeniden oluturduklarn incelemitir.
Okul ocuklarnn birlikte yaptklar
toplumsal etkileimler, toplumsalla
malar iin en az teki eyleyenler kadar
nemli olabilir.
Thorne iki yln, Michigan ve
California'daki iki okuldaki drdnc
ve beinci snf rencilerini, snfta
onlarla birlikte oturarak ve snf dn
daki etkinliklerini gzleyerek geirmi
tir. Thorne, ocuklarn snfta ve okul
bahesinde toplumsal cinsiyet anlamla
rn nasl oluturduklarn ve yaadkla
rn grebilmek iin, kovala ve p
-Birleik Krallkta p-yakala- gibi
adlarla bilinir oyunlar izledi.
Thorne, akran gruplarnn, zellik
le ocuklar kendi aralarnda ok heye
can yaratan bir konu olan bedenlerin
deki deimeler hakkndaki konuma
larnn toplumsal cinsiyet toplumsal
lamas zerinde byk bir etkiye sahip
olduunu bulmutur. Bu ocuklarn
yaratt toplumsal balam, bir ocuun
bedenindeki deimelerin utanla m
yoksa gururla m tanacan belirle
mektedir. Thorne'un (1993) gzledii
gibi,
E e r en p o p le r k ad n lar ad et g r m e y e ya
da s tyen tak m ay a (g e rek sin im duym a-
207
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
salar da) b alarlarsa, o z am an tek i kzlar
d a b u d e im eleri istiyor. N e ki, e er
p o p le r o lan lar s ty en giym eyip ... ad et
g r m e z le rs e , o z am an b u g elim eler daha
az iste n ir diye g r lm ek ted ir.
Thorne'un aratrmas, ocuklarn
tendi toplumsal dnyalarn yaratan ve
kendi toplumsallamalarn etkileyen
toplumsal eyleyenler olduklarnn gl
bir biimde anmsatmaktadr. Yine de,
ocuklarn izledikleri etkinlikler ve
benimsedikleri deerler, kendi aileleri
ile medya gibi etkiler tarafndan
belirlendiklerinden, toplumsal ve
kltrel etkenlerin etkileri byktr.
Akran ilikilerinin ocukluk ve
ergenliin tesinde de nemli etkileri
nin olmas olasl yksektir. Benzer
yalardaki insanlarn ite ve teki
ortamlarda oluturduu biimsel
olmayan gruplar genellikle bireylerin
tutum ve davranlarn biimlendirme
de kalc bir neme sahiptir.
Kitle iletiim aralar
Batda, 1800'lerin bandan itiba
ren gazetelerin, haftalk ve aylk
dergilerin saysnda nemli bir art olsa
da bunlarn okuyucu sayys olduka
azd. Byle basl malzemenin milyon
larca insann gnlk yaamnn bir
papras olmas, onlarn tutum ve
dncelerini etkilemesi iin bir yzyl
daha gemesi gerekti. Basl belgelerin
yer ald kitle iletiim aralarnn
yaylmasna, elektronik iletiimin
-radyo, televizyon, kayt ve videolar-
elik etmesi iin ok zaman gemesi
gerekmedi. Yakn dnemlerde yaplan
derlemeler, Birleik Krallk'ta yaayan
erkek ve kadnlarn her gn ortalama
olarak srasyla 2,41 ve 2,17 saaderini
televizyon, video ya da DVD izleyerek
geirdiklerini gstermitir (Ulusal
 T o p lu m s a lla m a , Y aam A k v e Y a la n m a

statistik Kurumu 2005). Kitle iletiim alglamak biiminde deil, grdklerini

aralar, bizim dnyaya ilikin yorumlama ve okuma biiminde de
anlaymz biimlendirmede ok olduunu vurgulamaktadrlar. Bu iki
byk bir neme sahiptir. yazar, yaplan aratrmalarn oun
luunun, ocuklarn zihin srelerinin
Televizyon programlarnn ulatk
karmakln hesaba katmadn ileri
lar izleyiciler, zellikle de ocuklar
srmektedirler. Televizyon izlemek,
zerindeki etkilerini deerlendirmek
izlenenler nemsiz programlar olsa
amacyla ok fazla aratrma yaplmtr.
bile, yap gerei dk dzeyli bir
Belki de en ok aratrlan konu, tele
entelektel etkinlik deildir; ocuklar
vizyonun su ve iddet eilimleri
programlar, onlar gndelik yaam
zerindeki etkisidir. Bu konudaki en
larndaki teki anlam sistemleriyle
youn almalar, nemli Amerikan
ilikilendirerek okurlar. Hodge ve
televizyon alarmn prime time ve hafta
Tripp'e gre davran zerinde etkili
sonu programlarndan alman rnekle
olan ey televizyon programlarndaki
meleri, 1967'den balayarak her yl
iddetin kendisi deil, ancak bu iddetin
zmleyen Gerbner ve arkadalar
hem sunulduu, hem de okunduu
tarafndan yaplmtr. Bu zmleme
tutumlarn genel erevesidir.
lerde, birbirinden deiik programlar
iin, iddet eylemleri ile olaylarnn Kitle iletiim aralarna kar izleyici
tepkisi, M edya balkl 15. B lm de
says ile skl belirlenmitir. Aratr
tartlm aktadr.
mada iddet, fiziksel zarar ya da lm
ierecek biimde kiinin kendisine ya da
bakalarna yneltilen fiziksel g Toplumsal cinsiyetin
kullanm ya da tehdidi olarak tanmlan toplumsallamas
mtr. Televizyon dramlar yksek bir Toplumsallama eyleyenleri, o
iddet dzeyi gsterir gibidir: Bu tr cuklarn toplumsal cinsiyet rollerini
programlarn ortalama olarak % 80'i, nasl rendikleri zerinde nemli bir
saat bana 7,5 iddet olay oranyla rol oynarlar. imdi, aile ve kitle iletiim
iddet iermektedir. ocuk program aralar gibi toplumsal etkenler yoluyla
lar, ldrme daha ender olarak cinsiyet rollerinin renilmesi, yani
gsterilse de, daha da yksek bir iddet toplumsal cinsiyetin toplumsalla
dzeyi sergilemektedir. izgi filmler, masn ele alalm.
teki btn televizyon programlarn
dan daha yksek sayda iddet eylemi ve Anne babann ve yetikinlerin
olayn iermektedir (Gerbner 1979). tepkileri
Genel olarak, televizyonun izleyi Toplumsal cinsiyet farkllklarnn
ciler zerindeki etkilerini aratran al ne lde toplumsal etkilerin bir sonu
malar, ocuklar edilgen ve grdkleri cu olduunu incelemek zere pek ok
arasnda bir ayrm yapmyor diye alma yaplmtr. Anne ile bebek
deerlendirme eiliminde olmulardr. arasndaki etkileim zerine yaplan
Robert Hodge ve David Tripp (1986), almalar, anne babalarn erkek ve kz
ocuklarn televizyona gsterdikleri ocuklarna kar davranlar arasnda
tepkinin yalnzca programlarn ieriini bir fark olmadna inanmasna karn,

208
 T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a

erkek ve kzlara kar davranlar kalarn da genellikle doru bir biimde

arasnda farkllklar olduunu gster snflandrabilirler. Bununla birlikte
mektedir. Kendilerinden bir bebein ocuklar, be ya da alt yaa gelene ka
kiiliini deerlendirmeleri istenen dar, kiinin toplumsal cinsiyetinin
yetikinler, ocuun erkek mi yoksa kz deimediini, herkesin bir toplumsal
m olduuna inanmalarna bal olarak, cinsiyeti olduunu ve kzlar ile erkekler
farkl yantlar vermektedirler. Klasik bir arasndaki cinsiyet farkllklarnn ana
deneyde, be gen anne, Beth ad tomik temelli olduunu bilmezler.
verilen alt aylk bir bebekle etkileim
halindeyken gzlenmilerdir. Bu Kk ocuklarn grd oyun
anneler bebee oklukla glmsemiler caklar, resimli kitaplar ve televizyon
ve oynamas iin bebekler uzatmlar programlar hep erkek ve dii zellikleri
dr. Bebek anneler tarafndan tatl ve arasndaki farkllklar vurgulama
yumuak bir alamas olan bir bebek eilimindedir. Oyuncak dkkanlar ve
diye deerlendirilmitir, ikinci bir grup postayla sipari kataloglar rnlerini
annenin ayn yataki, Adam ad verilen genellikle toplumsal cinsiyete gre
bir ocua gsterdii tepkiler, gzle snflandrr. Hatta toplumsal cinsiyet
grlebilir derecede farklyd. Bebee bakmndan yansz grnen kimi
oynamas iin bir tren ya da teki erkek oyuncaklar bile pratikte byle deildir
oyuncaklar uzatlma olasl daha ler. rnein, oyuncak yavru kedi ve
fazlayd. Beth ve Adam aslnda, farkl tavanlar kzlara nerilirken, aslan ve
elbiseler giydirilen ayn ocuktu (Will ve kaplanlarn erkekler iin daha uygun
dierleri 1976). olduu dnlr.

Vanda Lucia Zammuner (1986),

Toplumsal cinsiyetin
renilmesi
Bebeklerin cinsiyetlerini renme
leri, neredeyse kesinlikle bilinsizdir.
ocuklar kendilerini doru bir biimde
erkek ya da kz olarak adlandrmadan
nce, bir dizi szle ifade edilmeyen
iaretler alrlar. rnein, erkek ve kadn
yetikinler bebekleri genellikle farkl
biimlerde tutarlar. Kadnlarn kullan
dklar kozmetiklerin, bebein erkek
lerle elemeyi rendiklerinden farkl
kokular vardr. Sistematik giyini, sa
biimi vd. farkllklar bebee, renme
srecinde grsel iaretler salar. ki ya
civarndaki ocuklarn, toplumsal cinsi
yetin ne olduuna ilikin tam olmayan
bir anlaylar olur. Kendilerinin erkek
mi yoksa kz m olduklarn bilirler; ba
talya ve Hollanda'da, yedi ile on yalar
aras ocuklarn oyuncak tercihle-rini
incelemitir. Bu almada, ocuklarn,
basmakalp erkek ve kadn oyuncak
larnn yansra toplumsal cinsiyete gre
deimedikleri varsaylan oyuncaklar da
ilerinde olmak zere bir dizi oyuncaa
gsterdikleri ilgi zmlenmitir. Hem
ocuklara, hem de anne babalarna,
hangi oyuncaklarn erkek, hangilerinin
de kz ocuklar iin uygun olduklar
sorulmutur. Yetikinler ile ocuklar
arasnda bu konuda neredeyse anlama
szkonusudur. Ortalama olarak, tal
yan ocuklar, HollandalI ocuklara
kyasla sekse gre deien oyuncaklarla
daha fazla oynama eilimindedirler
-talyan kltr, Hollanda toplumuna
bakarak cinsiyet farklar zerine daha
geleneksel bir bak benimseme eilimi

209
 T o p lu m s a lla m a , Yaam A k
olduundan, beklentileri dorulayan bir
bulgu. teki almalarda olduu gibi,
her iki toplumdaki kzlar, toplumsal
cinsiyete gre deimeyen oyuncaklar
ya da erkek ocuklarnn oyuncaklar ile,
erkek ocuklarnn kz oyuncaklaryla
oynamak istediklerinden daha fazla
oynamak istemektedirler.
yk kitaplar ve televizyon
Otuz yldan fazla bir zaman nce,
Lenore Weitzman ve meslektalar
(1972), okul ncesi ocuklar iin en
ok kullanlan kimi kitaplardaki
toplumsal cinsiyet rollerinin bir
zmlemesini yapmlar ve toplumsal
cinsiyet rolleri arasnda ak farkllklar
bulmulardr. yk ve resimlerde,
kadnlara 11'e 1 gibi bir oranla ar
basan erkekler ok daha arlkl bir yer
tutmaktayd. Toplumsal cinsiyet kimlik
leri olan hayvanlar da dahil edildiinde,
bu oran 95'e 1 idi. Erkeklerle diilerin
etkinlikleri de farkllamaktayd. Erkek
ler, serven tr uralar ile bamszlk
ve g gerektiren ev d etkinlikleri
gerekletirmekteydiler. Kzlar szko-
nusu olduunda, edilgin ve ounlukla
ev ileriyle urayor olarak sergilen
mekteydiler. Kzlar, erkekler iin yemek
piirip temizlik yapar ya da onlarn
dnn beklerlerdi. Ayn ey yk
kitaplarnda bulunan yetikin kadn ve
erkekler iin de byk lde doruy
du. E ve anne olmayan kadnlar, cadlar
ya da periler gibi dsel yaratklard.
zmlenen btn kitaplarda, evi
dnda bir meslei olan hibir kadn
yoktu. Buna karn, erkekler, sava,
polis, yarg, kral vd. idiler.
Daha yakn zamanlarda yaplan
aratrmalar, durumun biraz olsun
deimi olduunu dndrse de,
v e Y a la n m a
ocuk yaznnn ounluunun byk
lde ayn olduunu gstermektedir
(Davies 1991). rnein masallar,
toplumsal cinsiyete ve kzlarla erkek
ocuklarndan sahip olmalar beklenen
amalarla hedeflere ynelik olarak,
geleneksel bir tutum benimsemekte
dirler. Prensim bir gn gelecek
bunun anlam, birka yzyl ncesin
deki masal trlerindeki gibi, yoksul bir
aileden gelen bir kzn talih ve servet
dleyebileceidir. Bugn bunun
anlam, romantik akn idealleriyle daha
yakn balantl hale gelmitir. Kimi
feministler, en nl masallar, bunlarda
ki genel vurgular tersine evirerek
yeniden yazmaya almlardr: O
adamn komik bir burnu olduuna ger
ekten dikkat etmemitim. Ve k
elbiseler giyerken kesinlikle ok daha iyi
grnyordu. Geen gece grnd
kadar ekici de deil hi. Bu durumda,
ben de denedii cam ayakkab ayana
ok dar geliyormu gibi yapacam
sanrm (Viorst 1987). Ne ki,
Cindrelldnn bu biimindeki gibi, byle
yeniden yazmlar byk lde yetikin
okuyuculara ynelmektedirler ve saysz
ocuk kitabnda anlatlan ykleri pek
etkiledikleri sylenemez.
Kimi dikkate deer istisnalar olsa
da, ocuklar iin hazrlanan televizyon
programlar zerine yaplan zmle
meler de, ocuk kitaplarndaki bulgu
larla uyum iinde olan sonular ver
mektedirler. En fazla izlenen izgi
filmler zerine yaplan almalar,
baroldeki karakterlerin erkek oldukla
rn ve erkeklerin etken uralarda ar
bastklarn gstermektedir. Benzer
grntler, programlar arasnda verilen
reklamlarda da bulunmaktadr.
210
 T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a

C in s iy e t a y r m c l y a p m a d a n verdikleri toplumsal cinsiyete gre

o c u k y e ti tir m e n in g l snflanan oyuncaklara sahiptir ve
bunlarla oynamaktadrlar.
June Statham (1986), cinsiyet
ayrmcl yapmadan ocuk yetitir imdi artk, esas karakterlerinin
meye kararl bir grup anne ve babann gl, bamsz kzlar olduu kimi yk
deneyimini incelemitir. Aratrmada, kitaplar bulunabilir, ne ki bunlarn pek
alt aylktan oniki yana kadar ocuklar az erkek ocuklarn geleneksel
olan onsekiz aileden otuz yetikin yer olmayan rollerde gsterirler. Be
almtr. Anne babalar, orta snftan yandaki bir ocuun annesi, ocuuna
gelmektedir ve ou, retmen ya da okuduu kitaptaki karakterlerin cinsi
retim yesi olarak akademik alma yetlerini deitirerek okuduunda
iindedirler. Satham, anne babalarn ocuunun buna gsterdii tepki
ounluunun yalnzca kzlarn erkek hakknda yle demektedir:
olanlara benzemesine alma yoluyla A sln d a, o ld u k a g elen ek se l ro llerd ek i b ir
geleneksel seks rollerini deitirmeye e rk ek v e b ir kz o cu u n u n bu lun duu
k ita p ta k i b t n k zlar e rk e k , b t n
kalkmadklarn, ancak diilik ile
erk ek leri de kz yaparak okuduum da
erkeklik arasnda yeni birleimleri
b iraz h u zu rsu z old u. B u n u ilk kez yapar
glendirmeye altklarn bulmutur. k en, sen erk ek leri sev m iy o rsu n , yalnzca
Bu anne babalar erkek ocuklarn ba kzlar sev iy o rsu n d em e eilim indeydi.
kalarnn duygularna kar daha duyarl B u n u n h i de d o ru olm ad n , y aln zca

olmalarn ve scaklklarn dile getire k zlar h ak k n d a yazlm y ete rin ce k itab n

o lm a d n ona a k la m a m g e r e k t i.
bilmelerini istemiler; buna karlk
(S ta th a m 1 9 8 6 )
kzlar da renme ve kendilerini
gelitirme frsatlar aramaya yneltil Romanc ve eletirmen Allison
milerdir. Btn anne babalar, varolan Pearson (2002) da, kzna sevdii
cinsiyet kalplaryla savamann zor Barbielere kyasla anatomik bakmdan
olduunu grmlerdir. Onlar, ocuk daha az olas bir bebek vermek
lar toplumsal cinsiyete gre snflan istediinde, toplumsal cinsiyetin top
mayan oyuncaklarla oynamaya ikna lumsallamasnn ne kadar gl oldu
etmekte olduka baarl olmularsa da, unu grmtr:
bu bile pek ounun beklediinden B ir g n , zeh irley ici dalgaya kar k oym ak
daha zor olmutur. Bir anne, aratrma iin ev im e , b ir fe m in is t k o m ite tarafn d an

cya u yorumda bulunmutur: tasarlan m o la n B a rb ie y e benzer b ir

b e b e i eve g etird im . K k m em eli, haki
B ir oy u n cak y a g irersen iz, e rk ek ler iin p a n to lo n giyen b e b e in g elim ek te o lan
sava oy u n cak lar, kzlar iin d e evcilik lk eler iin yararl b ir i g rd akt.
oyu ncaklaryla d olu old u u n u g r rs ste lik b u zavall sosyal d e m o k ra t b e b e k
nz; bu da to p lu m u n d u ru m u n u h i b ir zam an B a rb ie le r ile tan m am t.
zetlem ek ted ir. B u , o cu k la rn to p lu m sa l K z m korku yla, bu b ir o lan ! diye
la m a b i im id ir : erk ek o c u k la r a ba rd ; so n ra d a b u lib eral uzlay, k k
ld rm ey i ve in citm ey i re tm e n in b ir erk ek k ard ein in saly an g o zlar k oym ak
sak n cas y ok tu r; b e n c e b u k o rk u n , b e n i iin kulland kovaya att.
h asta ediyor. O y u n ca k la ra g itm em ey e
ah y o ru m ; y lesin e k zg n m . Toplumsal cinsiyetin toplumsalla
Pratik olarak, ocuklarn tm masnn ok gl olduu ve buna
gerekte, kendilerine yaknlarnn meydan okumann husursuzlua yol

21 I
 T o p lu m s a lla n m a , Y a am A k v e Y a la n m a

aabilecei ortadadr. Bir kez toplumsal babasnn kendisini hadm edecei

cinsiyet yklenildiinde, toplum korkusuyla brakr. te yandan kzlarn,
bireylerden kadnlar ve erkekler penis kskanl duyduklar varsaylr
olarak davranmalarn beklemektedir. nk, erkek ocuklarn ayrdeden
Bu beklentilerin yerine geldii ve grnr bir organa sahip deildirler.
yeniden retildii yer, gndelik yaamn Annesi, kz ocuunun gzndeki
pratikleri iindedir (Bourdieu 1990; nemini yitirir nk, onun da penisi
Lorber 1994). yoktur ve bir tane bulamyor grn
mektedir. Kz kendisini annesiyle
S o s y o l o ji k t a r t m a zdeletirdiinde, ikinci en iyinin
farkedilmesinde ierilen boyun eme
Freud'un kuram tutumunu devralr.
Toplumsal cinsiyet kimliinin Bir kez bu aama bittiinde, ocuk
ortaya k konusundaki belki de en erotik duygularn bastrmay renmi
etkili ve en ok tartlan kuram, Sig- olur. Freud'a gre, yaklak be yan
mund Freud'un (1856-1939) kuramdr. dan ergenlik ana kadar olan dnem
Freud'a gre, bebek ve kk ocuklar bir rtklk dnemidir -cinsel etkinlik
daki toplumsal cinsiyet farkllklarn ler, ergenlikte ortaya kan biyolojik
renmenin merkezinde, penisin varl deimeler erotik istekleri dorudan bir
ya da yokluu yer almaktadr. Benim biimde yeniden etken hale getirene
bir penisim var demek, Ben bir kadar askya alnr. Okulun balang
erkeim demekle zde iken Ben bir cyla ortalarn kapsayan bu rtklk
kzm demekse ise Ben bir penisten dnemi, ayn toplumsal cinsiyetten olu
yoksunum demekle zdetir. Freud, an akran gruplarnn ocuun yaa
buradaki sorunun yalnzca anatomik mndaki neminin en fazla olduu bir
ayrlklar olmadn sylemeye zen dnemdir.
gsterir; penisin varl ya da yokluu,
erkeklik ya da kadnlk iin bir simgedir. Freud'un grlerine, pek ok
yazar, zellikle de feministler tarafndan
Bu kurama gre, yaklak drt ya da nem li eletiriler yneltilm itir
be yalarndaki bir erkek ocuu (Mitchell 1975; Coward 1984). lk ola
babasnn kendisinden bekledii disip rak, Freud, toplumsal cinsiyet kimli
lin ve zerklik yznden, onun kendi ini, cinsel organlarn farkedilmesiyle
penisini kesmek istediini dleyerek gereinden fazla eletiriyor gibidir;
kendisini tehdit altnda hisseder. ocuk burada kesinlikle baka, daha incelikli
ksmen bilinli olsa da, ounlukla etkenler de szkonusudur. ikinci ola
bilinsiz bir biimde babasn, annesine rak, kuram, penisin, yalnzca erkeklik
duyduu balanmaya kar bir rakip organnn yokluu diye dnlen
olarak grr. Annesine duyduu erotik vajinadan daha stn olduu anlayna
duygular bastran ve babasn stn bir baml grnmektedir. Neden kadn
varlk olarak gren ocuk, kendisini cinsel organlan erkeinkilerden daha
babasyla zdeletirir ve kendi erkek stn olmasn ki? ncs, Freud
kimliinin farkna varr. ocuk annesi babay, birincil disiplin edici eyleyen
ne duyduu ak, bilinsiz nitelikteki olarak grmektedir; ne ki, pek ok

212

kltrde, anne disiplinin uygulanma
snda daha nemli bir rol oynar.
Drdncs, Freud, toplumsal cinsi
yetin renilmesinin, drt ya da be ya
civarnda younlatna inanmaktadr. sevecenlik zelliklerini ortaya karma
Daha sonraki yazarlarn ounluu,
bebeklikte balayan, daha nceki
renmenin nemini vurgulamlardr.
Chodorovv'un kuram
Toplumsal cinsiyetin geliimini
inceleyen pek ok yazar Freud'un
yaklamn kullanmsa da, bu yakla anasnn kuzusu olmamay renir
m kimi nemli bakmlardan deitir
milerdir. En nemli rnek, sosyolog
Nancy Chodorow'dur (1978, 1988).
Chodorow, kendisini erkek ya da kadn
olarak grmeyi renmenin, bebein
erken bir yata anne babasna balan
masyla ortaya ktn ileri srmek etken bir bak benimserler; ne ki
tedir. Babann yerine annenin nemini,
Freud'un yaptndan ok daha fazla
vurgulamaktadr. Bir ocuk, yaamnn
ilk dnemlerinde annenin kendi
zerindeki etkisinin kolayca en baskn
etki olmas nedeniyle, anneye duygusal
olarak balanma eilimi tamaktadr.
Bu balanma, ayr bir benlik duygusuna
erimek iin bir noktada kopar -ocuk,
daha az sk bir bamllk iine ayrlma yoluyla biimlenmektedir; bu
girmelidir.
Chodorow, bu kopu srecinin,
erkek ve kz ocuklarnda ayr ayr
yollardan olduunu ileri srmektedir.
Kzlar, annelerine yakn olmay srd
rrler -rnein, anneyi kucaklama,
pme ve onun yaptklarna yknerek.
Anneden kesin bir kopu olmamas
yznden, kz ocuk ve daha sonra
yetikin kadn, baka insanlarla daha
balantl bir benlik duygusu gelitirir.
Kadnn kimliinin, bir bakasnnkiyle
kaynam ya da onunkine baml olma
213
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
olasl daha fazladr: ilk olarak
annesininkine, daha sonra da bir
erkeinkine. Chodorow'a gre bu,
kadnlardaki duyarllk ve duygusal
eilimi gstermektedir.
Erkek ocuklar bir benlik duygu
sunu, kendilerinin balangtaki anneye
yaknlklarn kkten bir biimde, kendi
erkeklik anlaylarn kadns olmayan
dan treterek yadsma yoluyla elde
ederler. Onlar, kz karde gibi ya da
ler. Bir sonu olarak, erkek ocuklar,
bakalaryla yakn iliki kurabilmekte
grece daha beceriksizdirler; dnyaya
bakmann daha analitik yollarn
gelitirirler. Kendi yaamlarna ilikin
olarak, baar zerinde duran, daha
kendilerinin ve bakalarnn duygularn
anlayabilme yeteneklerini bastrm
lardr.
Chodorow, Freud'un vurgusunu,
bir dereceye kadar tersine evirmekte
dir. Kadnlk yerine erkeklik bir kayp
ile, anneye olan sk balln yitirilmesi
ile tanmlanmaktadr. Erkek kimlii,
yzden erkekler yaamlarnn daha
sonraki dnemlerinde, bakalaryla
yakn duygusal balar iine girdiklerin
de, bilinsiz olarak kendi kimliklerinin
tehlikeye dtn duyumsarlar.
Kadnlar, te yandan, bir baka kiiyle
olan yakn ilikinin yokluunun
kendilerine olan gvenlerini tehdit
ettiini duyumsarlar. Bu kalplar,
ocuklarn erken yalardaki toplumsal
lamasnda kadnlarn oynad birincil
rol nedeniyle bir kuaktan tekine
aktarlrlar. Kadnlar kendilerini esas
olarak ilikiler bakmndan tanmlar ve
 T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la rm a

dile getirirler. Erkekler bu gereksinim olma yeteneine gndermede buluna

leri bastrrlar ve dnyaya kar daha rak deerlendirdikleri konusunda
gdmleyici bir tutumu benimserler. Chodorow ile ayn grtedir. Kadnla
rn erkeklerin yaamndaki yeri gelenek
Chodorow'un almalar, eitli
sel olarak bakc ve yardmc konumun
elerlerle karlamtr. rnein Janet
dadr. Ne ki bu devlerde gelitirilen
Sayers (1986), Chodorow'un kadnla
nitelikler, kendi bireysel eriimleri
rn, zellikle gnmzdeki, zerk,
zerindeki kendi vurgularn baar
bamsz varlklar olma savamlarn
nn tek ls diye gren erkekler
aklamadn ileri smtr. Sayers,
tarafndan sk sk kmsenir. Erkekler
kadnlarn (ve erkeklerin) ruhsal
iin, kadnlarn ilikiler zerinde
yaplarnn Chodorow'un kuramnn
durmas, gerekte olduu gibi bir gl
ileri srdnden daha elikili
yan diye deil, bir zayflk diye grnr.
olduunu belirtmektedir. Kadnslk,
yalnzca belirli balamlarda aa kan Gilligan, deiik yalarda ve deiik
saldrganlk ve iddiak olma duygularn toplumsal kkenlerden gelen yaklak
gizleyebilir (Brennan 1988). Chodorow ikiyz Amerikan kadn ve erkekle
ayrca, beyaz, orta snf aile modeline youn mlakadar yapmtr. Gilligan,
dayanan dar aile anlay yznden de btn konutuklarna, kendi kendileri
eletirilmitir. rnein, anne ya da hakkndaki anlaylar ile ahlaki bak
babadan yalnzca birisinin bulunduu alarna ilikin sorular sormutur.
evlerde ya da ocuklarn birden fazla rnein, yle bir soru soruluyordu:
yetikin tarafndan bytld aile Bir eyin ahlaki bakmdan doru ya da
lerde ne olacaktr? (Segura ve Pierce yanl olmasnn anlam nedir?
1993)? Erkekler bu soruyu, soyut grev, adalet
ve bireysel zgrlk ideallerine
Bu eletiriler, Chodorow'un nem
deinerek yantlarken kadnlar srekli
li olmay srdren dncelerini
olarak bakalarna yardm temasn ne
zayflatmamaktadr. Bu dnceler,
karmaktadr. rnein kadn bir
kadnln nitelikleri hakknda bize ok
niversite rencisi bu soruyu yle
ey retmektedir ve erkein anlatm
yandamt:
yetersizlii denen eyi erkeklerin
duygularn bakalarna gstermekte [A h la k ilik ], s o r u m lu lu k la r , y k m l
ektikleri gl anlamamza yardmc l k ler v e d eerler, zellik le d e d e e rler ile
ilikili. ...B e n i m y aam m d a ahlakilik
olmaktadr (Balswick 1983).
o lm a k , b ak a in s a n a v e k en d im e kar
d uyduum saygyla ilikili o la n kiiler
Gilligan'n kuram
a ra s n d a k i ili k ile rle b a la n tld r. O

Carol Gilligan (1982), Chodo- z am an m lak at y ap an u so ru y u y n eltti:

N ed en te k i in san lara sayg? Y a n t
row'un zmlemesini ilerletmektedir. yleydi: n k o n la r da in citile b ile ce k
Gilligan'n almas, yetikin kadn ve b ilin ya da d u y g u la r a s a h ip le r ;
erkeklerin kendileri ve baarlar hak- in citile b ile ce k b ir fark n d al a sahipler.
kndaki imgeleri zerinde younla (G illig a n 1 9 8 2 )

maktadr. Gilligan, kadnlarn, kendile

Kadnlar kendi ahlaki yarglarnda,
rini kiisel ilikileri ile tanmladklar,
erkeklere bakarak daha esnektiler; kat
kendi baarlarn da tekilere gz kulak

214
 T o p lu m s a lla m a , Y a a m A k v e Y a la n m a

bir ahlaki buyruu izlemenin yaratt

o c u k lu k
elikileri grebiliyor ve bakalarna
zarar vermekten kanyorlard. Gilli- Modern toplumlarda yaayan
gan bu bak asnn, erkeklerin da insanlara gre, ocukluk yaamn ak
dnk tutumlarna kart olarak, ve seik bir aamasdr. ocuklar,
kadnlarn gz kulak olma ilikilerine bebekler ya da yrmeye yeni balayan
dayanan geleneksel konumunu yanstt lardan ayrdr; ocukluk, bebeklik ile
n ileri srmektedir. Gemite kadn ergenlik dnemi arasnda yer alr. Ne ki,
lar erkeklerin yarglarna boyun ocukluk kavram, bugnk toplum
eerken, erkeklerin byk blmnn yaammzn bir ok baka yn gibi,
yoksun olduu niteliklere sahip olduk yalnzca gemi iki ya da yzylda
larnn da farkndaydlar. Kadnlarn ortaya kmtr. Daha eski kltrlerde
kendilerine bak, bireysel baardan ocuklar, uzun bir bebeklik dnemin
duyulan gururdan ok bakalarnn den dorudan doruya topluluk
gereksinimlerini baaryla yerine iindeki alma rollerini yklenmeye
getirmelerine dayanmaktayd (Gilligan gemekteydiler. Fransz tarihi Plilippe
1982). Aries (1965) gelimenin ayr bir aamas
olarak ocukluun ortaada varol
madn ileri srmtr. Ortaa
Yaam ak boyunca Avrupasna ait resimlerde ocuklar,
top lu m sallam a olgun yzleri ve kendilerinden daha
byklerle ayn tarz giysileri olan kk
Bireylerin yaamlar srasnda
yetikinler olarak sergilenmekteydiler.
yaad deiik geiler ilk bakta
ocuklar, yetikinlerle ayn i ve oyun
biyolojik olarak kat bir biimde
etkinliklerine katlmaktaydlar ve bizim
belirlenmi gibidir -ocukluktan yeti
imdi elde bir diye grdmz ayr
kinlie ve nihai olarak lme. Ne ki,
oyunlar ya da oyuncaklar yoktu.
insan yaam aknn aamalar,
doalar gerei biyoloyik olduu kadar Tam da yirminci yzyln balarna
toplumsal niteliktedir (Vincent 2003). kadar, pek ok bat lkesinde ocuklar,
Bu aamalar, hem kltrel farkllklar imdi ok erken diye dndmz
dan hem de belli toplum tipleri iinde bir yata altrlmaktaydlar. Aslnda,
yaayan insanlarn maddi koullarndan bugn bile dnyada, ocuklarn genel
ettkilenir. rnein, modern Batda, likle fiziksel bakmdan g koullar
lm genellikle yal insanla birlikte altnda (rnein kmr madenlerinde),
d-nlr, nk insanlarn byk tam zamanl olarak altrldklar bir
blm yetmi yan zerine kacak ok lke bulunmaktadr. ocuklarn
biimde yaarlar. Bununla birlikte, kendilerine zg haklar olduu dn
gemiin geleneksel toplumlarnda, cesi, ve ocuk igcnn kullanmnn
gen yata lenlerin says, yalln ahlaki bakmdan irkin olduu anlay,
gren insanlarn saysndan daha oktu. olduka yeni gelimelerdir.
o c u k e m e i so ru n u , K re sel
E itsizlik balkl 11. Blm de, s. 446-
7'de tartlacaktr.

215
 T o p lu m s a lla m a . Y a am A k v e Y a la n m a

Bugn farkettiimiz, uzun sren

ocukluk dnemi yznden, modern
toplumlar kimi bakmlardan geleneksel
toplumlardan daha fazla ocuk-
merkezdirler. Ama ocuk-merkezli bir
toplumun, btn ocuklarn anne
babalarndan ya da dier yetikinlerden
sevgi ve zen grd bir toplum
olmad vurgulanmaldr. ocuklarn
fiziksel ve cinsel bakmdan istismar,
byle bir davrann tm boyudan
yalnzca son zamanlarda gn na
kmsa da gnmz toplumundaki
aile yaamnn sk grlen bir zellii
dir. ocuk istismarlarnn modernlik
ncesi Avrupa'daki ocuklara ynelik,
kamunun bugnk llerine gre,
kt davranlarla ak balantlar
bulunmaktadr.
Modern toplumlarda imdilerde
yaanan deimelerin bir sonucu ola
rak, ocukluun bir kez daha kendine
zg konumunu yitiriyor olmas olas
grnmektedir. Kami gzlemciler,
Modern Bat toplumlarnda gen yeniyetmeler ocukluk ile
ocuklarn son derece hzl bydkle yetikinlik arasnda gidip gelirler.
rinin bir olgu olduunu ileri srmekte-
ler. Bunlar, ok kk ocuklarn bile
yetikinlerle ayn televizyon program toplumlardaki gen insanlar arasnda
larn izleyebildiklerini; bunun da sk sk grlenle ayn derecedeki kar
onlarn erken bir yata, yetikin dnyas maa ve belirsizlii ortaya karmamak
hakknda nceki kuaklara oranla ok tadr. rnein, kiinin yetikinlie
daha fazla bilgi sahibi olmalarna yol geiini imleyen belirli trenlerle birlik
atna iaret etmekteler. te geerli olan yaa gre derecelendirme
Y e n iy e tm e
sistemi bulunduu durumda, fiziko-
seksel gelime srecinin almas daha
Bize bugn bylesine tandk gelen kolaydr. Geleneksel toplumlardaki
yeniyetme kavram, son zamanlara ergenler, modern akranlarna kyasla,
kadar olmayan bir kavramd. Ergenlikte deiimin hz daha yava olduundan,
(bir kiinin yetikin cinsel etkinliini ve daha az rendiini unutma deneyi
remeyi gerekletirecek yetenee mini yaarlar. Bat toplumlarnda
ulat nokta) ortaya kan biyolojik ocuklar artk ocuk olmamalarnn
deimeler evrenseldir. Yine de pek ok gerektii bir zaman vardr: oyuncakla
kltrde bu deimeler, modern rn bir kenara atma ve ocuka

216
 T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a

uralarn brakma zaman. ocuklarn ykseklii yznden daha byk bir

yetikinlerle yanyana altklar
geleneksel kltrlerde, bu rendiini
unutma sreci olaan olarak ok daha
az ksayd.
Bat toplumlarnda yeniyetmelerin
kafas karktr ve arada kalmlardr:
Yeniyetmeler sk sk yetikinlerin yolu
nu izlemeye alrlarsa da yasal olarak
yine ocuk olarak grlrler. almak
isteseler de okulda kalmaya zorunlu
durlar. Onlar, srekli deiim altndaki
bat yaamnda, ocukluk ile yetikinlik
arasna skmlardr.
G e n y e t i k in li k
Gen yetikinlik, modern toplum
larda, giderek kiisel ve cinsel gelime
deki zgl bir aama haline geliyor
gibidir (Goldscheider ve Waite 1991).
zellikle daha varlkl gruplarda, yirmili
yalarnn bandaki insanlar, gezmeyi
ve cinsel, siyasal ve dinsel balanmalar
kefetmek iin zaman ayrmaktadr.
Tam yetikinliin sorumluluklarn yk-
lenilmesinin bu biimde ertelenmesi
nin, pek ok gencin srdrd uzayan
bir eitim dnemi dnldnde, nsanlarn ounluu, geleneksel
artmas olasdr.
O lg u n y e t i k in li k
Bugn Batdaki gen yetikinlerin
ou, nlerindeki yalla kadar uzayan
bir yaama bakmaktadrlar. Modernlik
ncesi dnemlerde, bunlarn pek az
byle bir gelecei byk bir gvenle
bekleyebilirdi. Hastalktan ya da
yaralanmadan kaynaklanan lmler
tm ya gruplarnda imdikine oranla
ok daha skt ve zellikle kadnlar,
doum srasndaki lm oranlarnn
risk altndaydlar.
te yandan, bizim bugn yaa
dmz kimi gerilimler, daha nceki
dnemlerde ok daha az dile getiril
mekteydi. nsanlar genellikle anne
babalaryla ve dier akrabalaryla,
bugnk daha akkan nfusa kyasla
daha yakn bir iliki iindeydiler ve
izledikleri alma rutinleri, kendilerin
den ncekilerle aynyd. Bizim toplu-
mumuzda, evlilikte, aile yaamnda ve
teki toplumsal balamlarda zm
lenmesi gereken nemli belirsizlikler
bulunmaktadr. Bizler, gemiteki
insanlara bakarak daha yaygn olarak
kendi yaamlarmz kazanmak
zorundayz. Cinsel balarla evlilik
balarnn yaratlmas, rnein, artk
anne babalar tarafndan belirlenmek
yerine bireysel giriim ve seime
dayanmaktadr. Bu, birey iin daha fazla
zgrlk anlamna gelmektedir; ne ki
artan sorumluluk da gerilim ve
glkler yaratmaktadr.
Orta yalardaki ileriye doru bak
srdrebilmenin, modern toplumlar
iin zel bir nemi bulunmaktadr.
kltrlerdeki insanlarn ounluu iin
geerli olan, btn yaamlar boyunca
ayn eyleri yapmay artk beklemiyorlar.
Yaamlarn tek bir meslekte geiren
erkek ve kadnlar orta yalarnda, o
zamana kadar elde ettikleri eylerin
doyum salayc olmadn ve yeni
frsatlarn tkandn dnebilirler. lk
yetikinlik dnemlerini bir aile kurmaya
ve evdeki ocuklar bakmak iin
harcayan kadnlar, kendilerini toplum
sal adan deersiz duyumsayabilirler.
Orta yalarn sren pek ok insan iin,
bir orta ya bunalm olduka

217
 T o p lu m s a lla m a , Yaam A k v e Y a la n m a

gerektir. Bir insan, yaamn kendisine biimde uyum salayanlarn, toplum

sunduu frsadar harcadn ya da yaamnn sunabilecei dardaki
ocukluklarndan beri benimsedii dllerle giderek daha az ilglenecekleri
hedeflere hi bir zaman ulaamaya dnlmekteydi. Bunun genellikle
can dnebilir. Yine de yalanma doru olabileceine kuku yoksa da, ge
nn, kendini brakmaya ya da tam bir yalardaki pek ok kiinin fiziksel
umutsuzlua yol amas gerekme bakmdan salkl olduklar bir
mektedir; ocukluk dlerini brakmak toplumda, da dnk bir bakn
zgrletirici de olabilir. giderek daha fazla ne kma olasl
yksektir. Emekli drmdakiler, yeni
Y a llk bir eitim aamasnn balad nc
a olarak da adlandrlan bir dnem
Geleneksel toplumlarda, yal
de kendilerini yenileyebilirler (ayrca,
insanlara okluk byk bir sayg
17. Blmde, s. 742-3'deki yaam boyu
gsterilirdi. Ya derecelerine sahip olan
renme hakkndaki tartmaya da
toplumlarda, yallar genellikle, toplu
baknz). Aadaki kesimde, yalan
luk iin nemli olan konularda nemli
mayla ilgili sosyolojik konular daha
bir sz hakkna sahiptiler; hatta son
aynntl olarak ele alyoruz.
sz sylerlerdi. Ailelerin ierisinde de,
hem kadnlarn hem de erkeklerin
yetkesi oklukla yalan ilerledike Yalanm a
artard. Sanayilemi toplumlarda ise Fauja Singh, Londra maratonunu
buna kart olarak, yallar hem aile ilk 2000 ylnda, seksen dokuz yanda
ierisinde hem de daha geni toplumsal komutu. Singh, maratonu 6 saat 54
grupta, yetkeden yoksun olma eilimin dakikada bitirmiti. Ciddi olarak en son
dedirler. Emekli olarak igcnden kotuu zaman, elli yl nceydi.
ktklar iin, ark yaamlarnn nceki 2001'de neredeyse ayn srede marato
dnemlerinden daha yoksuldurlar. Ayn nu bitirdiinde, doksan ya zeri kiiler
zamanda, bir sonraki blmde grece iin dnya rekorunu neredeyse bir saat
imiz gibi, altmbe ya yukarsndaki ilerletmiti. Singh, 2002'de, maraton
insanlarn toplam nfus iindeki payla koma zamann 6 saat 45 dakikaya in
rnda nemli bir art gereklemitir. dirmiti. Ayn yl, 407 yarmacnn
Geleneksel bir kltrdeki ya Londra m aratonunu b itirm esi,
basamaklarnda yalla gei, sklkla Singh'inkinden daha uzun srmt;
bir bireyin ulaabilecei en yksek bunlarn pek ou da otuzlarndayd.
konumu gstermekteydi. Bizim toplu- Singh bu yalardayken, doduu
mumuzda, emeklilik tam tersi sonular Hindistan'daki kentler arasndaki
getirme eilimindedir. Artk ocukla- yarlara katlyordu. 1947'de Hindistan
nyla birlikte yaamayan ve ekonomik bamszln kazandnda, yeni
alandan dlanan yal insanlar iin ncelikler Singh'i kou ayakkablarn
yaamlarnn son dnemlerini doyum, dolaba kaldrmaya yneltmiti. Bir sre
salayc hale getirmek kolay deildir. sonra dul kalan ve Dou Londra'daki
Bir zamanlar, kendi ilerindeki kaynak Ilford'a tanan Singh'in ktaya
lara ynelerek yalla baarl bir dalm olan drt ocuu, on

218

Fauja Singh doksanlarnda hala maraton kouyordu
torunu ve be torununun ocuu bulu
nuyordu; artk yeni heyecanlar aramaya
balamt. Gnlk yrylerini, arada 2021
ksa koularla desteklemeye balad. Az
bir zamanda bacaklar kaybettikleri
gce kavumutu. O zaman Sing,
maraton hakknda bir televizyon
program seyretti ve bu ona esin verdi.
O zamandan beri Sing, dnyann her
tarafnda maraton kotu ve yardm iin
binlerce pound toplad (Askwith 2003).
219
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
nsanlar, zellikle de daha zengin
lkelerdeki insanlar, daha nce hi
olmad kadar uzun, salkl ve retken
bir biimde yayorlar. Kralie, tahta
getii 1952 yl iinde, yz yan
geenleri kutlamak iin, 273 doum
gn kudama telgraf gndermiti.
Bugn bu say, ylda 3.000'den fazla
(Cayton, Kingshill Research Centre
2002'den alnt). Yalanmak, yukarda
deinilen insanlarn durumunda olduu
gibi doyurucu ve dllendirici bir
deneyim olabilir ya da fiziksel zorluk ve
toplumsal yaltlmayla dolu olabilir.
Yal insanlarn ou iin yalanma
deneyimi, bu ikisi arasnda yer alr.
Bu blmde, yalln doasn ele
alacak, hzla deien bir dnyada
yalanmann ne demeye geldiini ara
tracaz. Yakln biyolojik, ruhsal ve
toplumsal ynlerini incelemeden nce,
Britanya nfusunun nasl yalandnn
ksa bir betimlemesini vereceiz. Daha
sonra, insanlarn yalanyor olmaya
nasl uyum saladklarna, en azndan
19DI *
1931
1951 m BS.
1961
ian M M H M M
981
'991
2001 P
2Q11
m m
203!
204 r ____ _ J| | ^ p M m M B
2051
2 4 6 8 10 12
Milyon
6 . 1. ekil B irleik Krallktaki y al
n fu s, 1 9 0 1 - 2 0 5 1
Kaynak: OPCS. Sodology Revlew 8 .2 . (Kasm 1998),
arka sayfadan alnmtr.
 T o p lu m s a lla m a , Y aam A k
sosyologlarn gznden bakacaz. Bu
bizi, Birleik Krallk'ta yalln, yal
insanlarn karlat kimi zgl zorluk
ve sorunlar zerinde duran bir tartma
sna gtrecek. Ayrca, Britanya nfu
sunun yalanmasyla ilgili siyasal
konular, yal insanlarn oalmasna
verilen nemi artran konular tartaca
z. Sonuta da, dnya nfusunun
grilemesine ilikin bir tartmay ele
alacaz.
Birleik Krallk
grilemesi
Dnya zerindeki toplumlar yala
nyor. Dnyann nfusunun artan bir
oran, altml, yetmili ve daha yukar
yalarn sryor; bu srecin yirmibirin-
ci yzyl boyunca da yaanma olasl
yksek (Lloyd-Sherlock 2004). Britan-
yann nfusu da bir istisna deil. 6.1.
ekilin gsterdii gibi, 1851 ile 1911
arasndaki btn nfus saymlarnda 65
yan zerindeki nfusun toplam
nfusa oran yaklak % 5 civarndayd;
bu oran yirminci yzylda e katland.
Bu deimeler bir ok etkene baldr.
Modern tarm, temizlik sistemleri,
o ------------------------------------------------------------------------:---------------
1901 1921
6.2. ekil B irleik K rallktaki y a a m b e k le n tisi
Kaynak: http://www.statistics.gov.uk/STATBASE/ssdataset.asp?vlnk=7420
v e Y a la n m a
salgn hastalklarn kontrol ile tptaki
gelimeler hep dnya zerindeki
lmleri drd. Toplumlarn byk
blmnde, daha az ocuk bebekken
lyor; daha fazla insan yallna
eriiyor.
Deien deomografk istatistiklere
bakldkta, kimi sosyolog ve geronto-
loglar nfusun grilemesinden sze-
diyorlar (Peterson 1999). Grileme,
sanayi toplumlarndaki iki uzun d
nemli eilimin bir sonucudur: ailelerin
toplumunun
daha az ocuk sahibi olma eilimleri (7.
Blmde tartlmaktadr) ile insanlarn
daha uzun yaamalar olgusu. Britanyal
erkeklerin doumda ortalama yaam
beklentisi, 1900'da doan biri iin
krkbe yldan, bugn doan birisi iin
yetmialt yla kmtr. Britanyal
kadnlar iin, yaam beklentisi ayn
dnemde krksekizden seksene km
tr (6.2. ekile baknz). Bu kazanlarn
byk blm yirminci yzyln ilk
yarsnda ortaya kmtr ve byk
lde, genler arasndaki yaamda
kalabilme ansnn artmasndan kay
naklanmaktadr. Birleik Krallkta
1921'de, canl doan her 1.000 bebek
Projeksiyonlar
Kctdn
1941 1961 1981 2001 2021
220

ten 84,0' bir yana varmadan
lyordu; 2002'ye gelindiinde bu oran
canl doan her 1.000 bebek iin 4,8'e
inm iti (H M SO 2 0 0 4 ). 2 0 0 3 'e
gelindiinde, ortalama yaam beklentisi
80,5'e kmt (HMSO 2005). Bu
eilimler, Britanya toplumunun gelece
i bakmndan ok byk bir nem
tamaktadr.
nsanlar nasl yalanr?
Yalln doasn incelerken, ya
lanmann toplumsal ynlerini incele
mekle uraan toplumsal gerontoloji
almalarna bakacaz. Yalanmay
incelemek biraz, hareketli bir hedefi
incelemeye benzer, insanlar yalan
dka, hem toplumun kendisi hem de
yal olmann anlam ayn zamanda
deiir (Riley ve dierleri 1988).
Eninde sonunda, biyolojik yalanmann etkisi
kanlmazdr.
221
T o p lu m s a lla m a . Y a am A k v e Y a la n m a
Yirminci yzyln ilk eyreinde doan
Britanyallar iin, bulunabilen ilerin
byk blm iin orta retim bile
fazla saylyordu; ou insan da ellili
yllarnn tesinde yaayacaklarn
beklemiyordu -beklese de ancak bir dizi
engellilikten ekerek yaayacaklarn
bekliyordu. Bugn, ayn insanlar
kendilerini yetmili ve seksenli yala
rnda buldular; pek ou greli olarak
salkl, iten ve toplumsal yaamdan
kopmaya istekli deiller; daha nce
yeterli olduunu dleyemeyecekleri
kadar okula gereksinim duyuyorlar.
Yalanmak ne demektir? Yalan
ma sosyolojik olarak, insanlar yalan
dka etkileyen biyolojik, ruhsal ve
toplumsal srelerin birleimi olarak
tanmlanabilir (Abeles ve Riley 1987;
Atchley 2000). Bu sreler farkl,
ancak birbiriyle ilikili, geliim
saatlerinin varln dndrmek
tedir: (1) fiziksel bedene gndermede
bulunan biyolojik bir saat; (2) zihin ve
zihinsel yeteneklere gndermede
bulunan ruhsal bir saat; ve (3) yala
ilikili olan kltrel normlar, deerler ve
rol beklentilerine gndermede bulunan
bir toplumsal saat. Bu srelerin de,
aada gsterildii gibi, ok fazla
deiiklikler gstermektedir. Yan
anlamna ilikin kavraymz, hem son
zamanlardaki aratrmalar yalanmayla
ilgili pek ok miti geersiz kld iin
hem de beslenme ve salktaki gelime
ler pek ok insann daha nceye kyasla
daha uzun, daha salkl yaamalarna
olanak verdii iin hzla deimektedir.
Biyolojikyalanma
Yalanmann iyi bilinen biyolojik
etkileri vardr; bunlarn tam olarak
hangi kronolojik yata ortaya ktklar,
 T o p lu m s a lla m a . Y a am A k v e Y a la n m a

genetik etkenlere ve yaam biimine konabilir (John 1988). Yaam biimi,

bal olarak bireyden bireye byk btn yataki insanlar iin nemli bir
deimeler gsterir. Genel olarak, salk fark yaratacaktr. Yalanmann
erkekler ve kadnlar iin benzer getirdii fiziksel deimeler pek ok
biimde, biyolojik yalanma tipik olarak insan, seksenlerine kadar etken,
u anlamlara gelir: bamsz bir yaam srdrmekten
nemli lde alkoymamaktadr. Kimi
- gz mercekleri esnekliklerini
bilginler, uygun bir yaam biimi ve
yitirdiinden grmekte glk
tbbi teknoloji ile, her defasnda daha
(kk yazlar elli yan zerindeki
fazla insann, biyolojik bakmdan
insanlarn byk blm iin bir
mmkn olan ve lmlerinden hemen
beladr);
nce yalnzca ksa bir hastalk dnemi
- duyma kayb; nce yksek geirecekleri en ok yaa ulancaya
titreimli olanlar, sonra da daha kadar yaamalarnn olanakl olduunu
dk titreimliler; ileri srmektedir (Fries 1980). Genetik
olarak ne zaman lmeye ya da hatta
- derinin altndaki yap giderek
lmeye programlanp programlanma
daha krlgan olduu iin, krk
dmz konusunda bir tartma bulun
lklar (yalnzca kanlmaz oan
maktadr (Kirkwood 2001). Kimileri
erteleyebilmek iin, milyonlarca
120 yana kadar yaamann olanakl
pound deri losyonlar ile yaygn
olduunu ileri srse de, insanlarn
cerrahi yz gerdirmeye harcan
byk blm iin doksan ile yz yl
maktadr);
yaamak, genetik olarak belirlenen ya
- kas ktlesinin azalmas ile buna dalm iin st snr oluturur gibidir
elik eden, zellikle orta yalarda (Fries 1980; Rusting 1992; Treas 1995;
artan ya birikimi (yirmibe ya Atchley 2000). Resmi olarak dnyann
nzda egzersiz yoluyla dengeleye en yal insan olarak kaydedilen Fransz
bildiiniz yeme alkanlklar, elli kadnJane Calment, 1997'de ldnde
yanzda banza dert olacaktr); 122 yandayd. 100 yana kadar
ve bisiklete binmiti; ocukken de Vincent
van Gogh ile tanmt. Baka insanla
- nefes yoluyla daha az oksijen alm
rn, yalarn dorulamak olanakl
ve egzersiz srasnda kullanm
olmasa da, daha da fazla yaadklar ileri
yznden kalp-damar etkinliinde
srlmtr.
bir dme (yaam boyu kou
yapanlar otuz yanda bir mili alt Birleik Krallk'taki yal insanlarn
dakikada koarken altm yana byk bir blmnn nemli herhangi
geldiklerinde sekiz dakikay bul bir fiziksel sorunu olmasa ve bu insan
maktan mutlu olacaklardr). lar fiziksel olarak etken olsalar bile,
Olaan yalanma srelerinden zayf ve krlgan yallk hakkndaki
kalamaz, ne ki bu sreler, iyi salk, talihsiz klieler varolmay srdrmek
uygun diyet ve beslenme ve kabul tedir (Heise 1987). Bu klieler, genlik
edilebilir lde egzersiz ile ksmen taknts olan ve yallk ile lmden
korkan Bat kltrndeki yalln
telafi edilebilir ya da onlara kar

ZZZ
 T o p lu m s a lla m a , Yaam A k v e Y a la n m a

biyolojik anlamndan ok toplumsal Yal insanlardaki unutkanln

anlamyla ilikilidir. birincil nedeni olan beyin hcrelerinin
bozulmasnn artmasyla tanmlanan
Ruhsalyalanma
Alzheimer hastalna bile, seksenbe
Yalanmann ruhsal etkileri, yall ya zeri insanlarn yars gibi yksek bir
n ruhsal boyutuna ilikin aratrmalar oranda raslanrken, bu hastalk, yetmi-
artan bir hzda srse de, fiziksel be ya altndaki, bakmevlerinde olma
etkilerine kyasla daha az bilinmektedir. yan insanlar arasnda grece ender
Bellek, renme, zeka, beceri ve bulunmaktadr. Son dnemlerdeki
renmeye gdlenme gibi eylerin aratrmalar, zellikle de tartmal alan
yala birlikte azald yaygn biimde kk hcreler zerine yaplanlar,
varsaylyor olsa da, yalanmann ruhsal Alzheimer hastalnn tedavisinin bir
boyutu zerine aratrmalar ok daha gn olanakl olabilecei umudunu
karmak bir sreci dndrmektedir yaratmtr. 2004'de len eski A.B.D.
(Birren ve Schaie 2001). bakan Ronald Reagan, Alzheimer
rnein, bellek ve renme hastalna yakalanan belki de en nl
yetenei, ou kii iin, anmsama ve rnek. Ei Nancy Reagan aka kk
bilgiyi zmlemede, zihinsel gerileme hcre aratrmasn desteklemektedir.
biiminde yanl bir izlenim yaratan bir
yavalama olsa da, yaamlarnn olduk
Toplumsalyalanma
a ge dnemlerine kadar azalmamak- Toplumsal ya, belirli bir krono
tadr. Yaamlar canllk dolu ve zengin lojik yala kltrel olarak eleen
olan yal insanlarn ounluu iin, normlar, deerler ve rollerden oluur.
renmeye gdlenme, dnce ak Toplumsal ya hakkndaki dnceler
l ve sorun zme yetenei gibi zihin bir toplumdan dierine deiir; en
sel yetenekler, yaamlarnn ok ge bir azndan modern sanayi toplumlarnda
dnemine kadar geriliyor grnme
mektedir (Baltes ve Schaie 1977; Schaie
1979; Atchley 2000).
Son dnemlerde yaplan aratrma
lar, bellek kaybnn, salk, kiilik ve
toplumsal yaplar gibi teki deikenler
le hangi lye kadar ilikili olduu
zerinde younlamaktadrlar. Bilginler
ile psikologlar, entelektel gerilemenin
her zaman geri dndrle-mez
olmadn ileri srmektedirler ve
yksek entelektel ilev dzeylerinin
daha uzun sre korunabilmesini sala
yabilecek tbbi mdahalelerin yapla
bilmesini salamak iin risk altndaki
yal insanlar belirlemeye almak "ok ender televizyon seyrediyoruz.
tadrlar (Schaie 1990). Bo zamanmzn byk blm sekse
ayrlm durumda."

223
 T o p lu m s a lla m a , Y aam A k v e Y a la n m a

zaman ierisinde de deiir. Japonya ve biimlendirmeye ve yeniden tanmla

in gibi toplumlar geleneksel, yal maya alrlar (Riley ve dierleri 1998).
insanlar tarihsel bellek ve bilgelik Yal insanlara kar ayrmcl aada
kayna olarak grererk onlar onurlan (s. 236-7'de) tartyoruz.
drmlardr. Birleik Krallk ile A.B.D.
gibi toplumlarn ise yallar, zamanlar Yalanm a: rakip so sy o lo jik
nn dnda olan hem onlarn genlerin aklamalar
ok deer verdii yksek teknolojiye
Gerontolojiyle uraan sosyolog
daha az yatkn olmalarndan hem de
onlarn kltrlerinin genlik taknts lar, Britanya toplumundaki yalln
olmas yznden retken olmayan, yaps hakknda olarak bir dizi kuram
ortaya atmlardr. lk kuramlardan bir
baml insanlar diye gzard etmeleri
blm, bireyin, yalandka deien
daha olasdr. Bugnlerde, ebedi genlik
sz veren reeteli ilalara, plastik toplumsal duruma uyarlanmasna vur
gu yapmtr. Daha sonraki kuramlar
cerrahiye ve ev yapm arelere bir ser
toplumsal yaplarn yal insanlarn
vet harcanmaktadr. Bunlar arasnda,
yaamlarm nasl biimlendirdikleri ve
karn inceltme ve yz gerdirme, kellik
yaam ak kavram zerinde younla
haplar ve losyonlar ve bellek ile kon
santrasyonu artrd ileri srlen mlardr. En yeni kuramlar daha ok
ynl olmular ve yal insanlarn zgl
haplar bulunmaktadr. A.B.D.'de,
kurumsal balamlar ierisinde kendi
1998'de piyasaya verildikten hafta
yaamlarn etken bir biimde nasl
sonra, iktidarszlk hap Viagra, btn
oluturduklar zerinde durmak
reeteli ila satlarnn % 94'n
tadrlar.
kapsyordu (Hotz 1998).
Rol beklentileri, insann kendi kii Birinci ku ak kuram lar: levselcilk
sel kimliinin son derece nemli
Yalla ilikin en eski kuramlar,
kaynaklardr. Britanya toplumunda
1950 ve 1960'larda sosyolojide baskn
yallk ile eletirilen kimi roller
durumda olan ilevselci yaklam
genellikle pozitif niteliktedir: lord,
yanstmaktadrlar. Bu kuramlar bireyle
birincil danman, sevecen byk anne-
rin yalandka deien toplumsal
baba, dinsel byk, bilge ruhsal ret
rollere nasl uyarlandklar ve bu rollerin
men gibi. teki roller, kendine gvenin
toplum iin yararlarnn neler olduu
azalmasna ve yaltlmaya yol aacak
zerinde durmulardr. En eski
kadar zarar verici olabilir. Britanya
kuramlar genellikle yalanmann
kltrnde yal insanlar iin olduka
fiziksel ve ruhsal gerileme getirdiini,
damgalayc, klie roller bulunmaktadr;
deien toplumsal rollerin de bu
huysuz ihtiyar, aptal ihtiyar, skc
gerilemeyi dikkate almas gerektiini
ihtiyar ve pis ihtiyar erkek ya da
varsaymlardr (Hendricks 1992).
kadn gibi (Kirkwood 2001). Gerekte,
btn tek insanlar gibi yal insanlar da 1950'lerin en etkili ilevselci
edilgen bir biimde kendilerine kuramclarndan birisi olan Amerikal
yklenmi toplumsal rolleri kabul sosyolok Talcott Parsons, toplumun
etmezler; onlar etken bir biimde yal insanlar iin ilerleyen yala uyumlu

224

roller bulmas gerektiini ileri srm
tr. Parsons, zellikle A.B.D.'nin
genlik ve lmden kanma zerindeki
vurgusunun, yal vatandalar iin
potansiyel bilgelik ve olgunluuna
dayanan roller salamakta baarsz
olduunu dikkate almaktayd. Dahas
Parsons, kendi zamannda bile aka
grlen toplumun grilemesi ortaday
ken, bu baarszln yal insanlarn roller yklenmelerine olanak salaya
cesaretini krmasna ve toplumdan
soyutlanmasna gtrebileceini ileri
srmt. Parsons (1960), salkl bir
olgunlua erimek iin, yal insanlarn
ruhsal olarak kendi deien koullarna
ayak uydurmalarnn, toplumun da yal
insanlarn sahip olduu toplumsal
rolleri yeniden tanmlamasnn gerekli
olduunu ileri srmekteydi. Parsons'a
gre, eski roller (i gibi) terkedilip yeni
retken etkinlik biimlerinin (gnll
hizmet gibi) belirlenmesi gerekiyordu.
Parsons'un dnceleri, insanlar
yalandka onlar geleneksel rollerin
den uzaklatrarak bu rolleri tekiler
iin ak hale getirmenin toplum iin
ilevsel olduunu ileri sren uzak
latrma kuram'nn dncelerini
haber veriyordu (Cumming ve Henry
1961; Estes ve dierleri 1992). Bu bak
asna gre, yal insanlarn artan
krlganlklar, hastalklar ve bamllk den gelen- ortaya kmtr (Hendricks
lar verilmiken, bunlarn yeterli bir
biimde yerine getiremedikleri gelenek
sel toplumsal rolleri hala igal ediyor
olmalarnn toplum iin giderek artan
ilevsizlikler yaratacaktr. Bu yzden
yal insanlarn ilerinden emekli edil
meleri, sivil yaamdan ekilmeleri,
giderek teki etkinliklerden de uzakla
trlmalar gerekir. Uzaklatrmann,
toplumun geneli iin ilevsel olduu
varsaylmaktadr nk bu, daha nce
225
T o p lu m s a lla n m a . Y a am A k v e Y a d la n m a
yal insanlarn doldurduu rollerin,
onlar taze bir g ve yeni becerilerle
daha iyi yerine getirecekleri dnlen
gen insanlara ak hale getirecektir.
Uzakla-trmann ayn zamanda yal
insanlar iin de ilevsel olduu
varsaylmaktadr, nk bu, onlarn
ilerleyen yalar ve bozulan salklar ile
tutarl bir biimde daha az zorlayc
caktr. Yal yetikinlere ilikin bir dizi
alma gerekte byk ounluun
emeklilik hakknda iyi eyler hisset
tiini, morallerini ykselttii ve mutlu
luklarn artrdn rapor etmektedir
(Palmore 1985; Howard 1986)
Uzaklatrma kuramnn birtakm
hakikaderi ierdii aksa da, yal
insanlarn btnyle uzaklatrlmas
dncesi, yalln ister istemez krl
ganlk ve bamllk ierdii biimindeki
yaygn nyargy elde bir diye grmek
tedir. levselci yalanma kuramlarn
eletirenler, bu kuramlarn yal insan
larn deien koullara ayak uydur
malarnn gerekli olduunu vurguladk
larn, ancak yal insanlarn karla
tklar koullarn adil olup olmadn
sorgulamadklarn ileri srmektedir.
Buna tepki olarak, bir baka grup
-kuramc toplumsal atma gelenein
1992).
ikin ci ku ak kuram lar:ya
tabakalam as kuram veyaam ak
kuram
1970'lerin ortalarnda, gerontoloji
ierisinde yeni bir grup kuram ortaya
kondu (Estes ve dierleri 2003). En
nemli katklardan ikisi, ya tabakala
mas kuram ile yaam ak modeli idi. Ya
 T o p lu m s a lla m a . Yaam A k
tabakalamas kuram, emeklilik
politikas gibi toplumsal yaplarn rol
le bireysel yalanma sreci ile toplum
daki yal insanlarn daha genel
tabalakamas zerindeki etkisine
bakyordu. Ya tabakalamas kuram
nn nemli bir yn, yapsal gecikme
kavramdr (Riley ve dierleri 1994). Bu
yaplarn, nfus ierindeki ve bireylerin
yaamlarndaki deimelerle nasl
birlikte deimediklerine ilikin bir
anlay sunmaktadr. rnein, Birleik
Krallk'ta ikinci Dnya Savann
hemen ardrdan emeklilik ya 65 olarak
belirlendiinde, yaam beklentisi ile
yal insanlar iin nitelikli bir yaam
olana, bugnkne kyasla olduka
dkt (s. 220'deki 6.2. ekile baknz).
Ya tabakalamas yaklam gibi
yaam ak bak as da, yalanmaya
bireysel uyarlanmann tesine geerek
bakmaktadr, (yaam ak dncesi,
yukarda s. 215'de anlatlmaktadr.) Bu
bak as yalanmay, yaam aknn
daha nceki dnemlerinde ortaya kan
tarihsel, toplumsal, ekonomik ve evre
sel etkenler tarafndan biimlendirilen,
yaamn bir aamas diye grmektedir.
Bu yzden yaam ak modeli, yalan
may doumdan lme dek sren bir
sre diye grr. Bu ynyle, ayr bir
grup olarak yalnzca yallar zerinde
duran eski kuramlardan ayrlr. Kuram,
ruhsal durumlar, toplumsal yaplar ve
toplumsal sreler arasndaki ilikileri
incelediinden mikro ve makro-sosyo-
loji arasnda bir kpr oluturmaktadr.
nc ku ak kuram lar: p olitik
iktisat kuram
Son yllarda, yalanma hakknda
yaplan alm alarn en nemli
izgilerinden birisi, Caroll Estes
v e Y a la n m a
tarafndan nclk edilen politik iktisat
bak as olmutur. Politik iktisat
kuram, bask sistemleri olarak kapita
lizm ile devletin rolne ve yal insanla
rn marjinalletirilmesine ilikin bir
yaklam sunmaktadr.
Politik iktisat kuram, toplumda
geerli olan g dzenlemeleri ile
eitsizlikleri biimlendiren ve yeniden
reten ekonomik ve siyasal dzenlerin
zerinde durmaktadr. Sosyal politika,
rnein gelir, salk ya da sosyal gven-
lie ynelik olan zamann toplumsal
savamlar, atmalar ve baskn g
ilikilerinin sonular diye grlr. Yal
insanlar etkileyen politikalar toplu
mun, toplumsal cinsiyet, rk ve snfa
gre tabakalamasn yanstr. Bu
haliyle, yalanma ve yallk olgular
dorudan, iinde konumlandklar
genel toplumla balantldr ve teki
toplumsal glerden yaltlm bir
biimde ele alnamaz (Estes ve Minkler
1991; Estes ve dierleri).
Birleik Krallkta yalln
grnleri
Yalanma, yeni olaslklar sunan bir
sre olmakla birlikte bilinmedik
zorluklar da beraberinde getirmek
tedir. insanlar yalandka, baetmenin
g olduu fiziksel, duygusal ve maddi
sorunlarn bir birleimi ile kar karya
kalrlar. nemli bir geii belirleyen
zorluklardan biri de emekliliktir. ou
insan iin almak yalnzca faturalar
demekle kalmaz, ayn zamanda
insanlarn kiisel kimlik duygularna
katkda bulunur. Bu durumda, emeklilik
yalnzca gelir kaybna yol amaz; ayn
zamanda, pek ok kiinin ayak uydur
makta glk ektii bir stat kaybna
da yol aar. Pek ok yal insann kar
2Z6
 T o p lu m s a lla m a . Y a am A k v e Y a la n m a

karya kald bir baka nemli gei,
ein yitirilmesidir. Dulluk, krk ya da elli
yllk bir ortan, birlikteliin ve
destein esas kayna olan kiinin
kaybn temsil eder. Hollywood filmi
Schmidt H akknda (About Schmidt -
2002), barolnde oynayan Jack
Nicholson'un kendi yaamyla yzle
mek zorunda kalan birisini anlat
maktadr.
Yal nfus, Birleik Krallk
toplumunun bu kitap boyunca tartlan
eitliliini yanstmaktadr. Yal
insanlar zengindir; yoksuldur; ve
aradadr; onlar her etnik gruptan
gelirler; yalnz ve deiik biimlerdeki
aileleriyle yaarlar; siyasal deer ve
tercihleri bakmndan farkldrlar;
heteroseksel olanlar kadar gay ve
lezbiyen olanlar da vardr. Dahas,
Britanya'daki teki insanlar gibi,
salklar arasnda da farklar vardr. Bu
farkllklar yal insanlarn kendi
zerklikleri ile refahlarn koruyabilme
yeteneklerini de etkilemektedir.
Yal insanlarn yukarda deinilen
farkllklarnn yansra, artk ge ya
imdi geni ve giderek artan bir ya
grubunu kapsamaktadr. Genellikle
yaamn nc ve drdnc alar
arasnda bir ayrm yaplmaktadr.
nc a, insanlarn etken, bamsz
bir yaam srdrdkleri, giderek artan
bir biimde anne babala ve igc
piyasasna ilikin sorumluluklarndan
kurtulduklar, elli ile yetmi drt ya

rlanda | _ -----
------------
r _] Yoksulluk oran
----------
Yunanistan i c "III
------------
Portekiz -------

Danimarka
Avusturya ______
-----------
Belika ----------- ----------- ------------ .... 1
:-----------
Birleik Krallk ----------- ------------
Fransa ______ :______
--------- -- =
Finlandiya *--------- = rz^ ==m m ______ 1
______
spanya T 1 1" 1---------- ~ --------
w 1
,c -
talya
------------
Almanya -----------
------------ - ------- ------------
sve
r ~ ------------
Lksemburg
------------ >
Hollanda fa
m
AB ortalamas
--------- ------------ ------------ ------------ ------------
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

6.3. ekil 65 ya ve zeri insanlar arasndaki yoksulluk oranave greli gelirb:

AB karlatrmas, 1998.
a Ulusal nfusun eitlenmi medyan gelirinin % 60 altndaki gelire sahip olanlarn yzdesi.
b 65 ya ve st kiilerin, 0-64 ya aras nfusun bir oran olarak eitlenmi medyan geliri.
Kaynak: SodaI Trends 34 (2004), s. 7.

227
 T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a

Kimileri iin yallk arpc bir yoksulluk, kt salk, depresyon ve yalnzlk zamandr.

arasm kapsamaktadr. Bu grupta olan teki Avrupa Birlii lkelerinde de

pek ok kii, gelien bir tketim ve yinelenmektedir. Bununla birlikte yal
kltr finanse edebilecek kadar insanlarn kendi yaam standartlarna
zamana ve paraya sahiptir. Birleik ilikin znel duygular yalnzca maddi
Krallk'ta, turlarn ve teki rnlerini etkenlere deil, kendilerini karlatr
yalnzca elli ya st piyasasna ynelten dklar teki referans gruplarna da
bir irket olan Saga'nn baars, gri dayanmaktadr. Birbirlerinin anlarna
poundun artan gcnn kantdr. dayanarak nceki yaamlar ile karla
Buna karlk drdnc a, insanlarn trmalar yapmak da olanakldr. Byle
yaamlarndaki, bamszlklar ve likle, kendi durumlarn gemile,
kendilerine btnyle bakabilme maddi bakmdan (ahlaki ya da
gleri daha ciddi zorluklarla karlaan toplumsal bakmdan olmasa da) pozitif
yllardr. bir biimde karlatrmalar olasdr.
Bununla birlikte kendi durumlarn,
Bu ksmda, Birleik Krallk'taki
maddi olarak u andaki durumlarndan
eitsizlik, toplumsal cinsiyet ve etnik
daha iyi olmas olas olan, emeklilikten
durumun yalanma deneyimi zerin
nce sahip olduklar yaam standart
deki etkisine bakacaz.
laryla karlatrmalar da olanakldr.
E itsizlik veyal insanlar Yal insanlar kendi durumlarn ayrca,
bir btn olarak toplumun ya da teki
Genel olarak, Birleik Krallk'ta, emeklilerin ortalama yaam koullaryla
yal insanlar, nfusun teki blmle da karlatrabilirler. Bu yzden yal
rine kyasla maddi bakmdan daha kt insanlar arasndaki eitsizlie ilikin
durumda olma eilimindedirler. Bu ortak bir znel deneyim yoktur
durum, 6.3. ekilde grdmz gibi, (Vincent 1999).

228

ngiltere ve Galler
Her 100 erkek bana kadn says
6 . 4 . ek il Y al in s a n la r a ra sn d a k i c in s iy e t o ra n la r: y a a g r e , 1 9 5 1 - 2 0 0 1
* Yl o rta s n fu s ta h m in le rin e d a y a n m a k ta d r.
Kaynak: Social Trends 3 4 (2004), s. 7.
Snf, rk ya da toplumsal cinsiyet
eitsizlikleri okluk kii cret karl
almay braktnda artacaktr; bu
yzden yallkta eklenen eitsizlik, yal
kadnlarn, aznlklarn ve kol iilerinin,
orta yataki akran edeerlerinden daha
yoksul olaca anlamna gelir. Emekli
lik, yal bir insann yaam standardnda
nemli bir d anlamna gelebilir.
alma yaam srasnda zel bir
mesleki ya da kiisel emeklilik fonu
oluturabilme yetenei, emekliler ara
sndaki gelir eitsizliinin temel belirle
yicilerinden birisidir. Sonu olarak,
daha yaamlarnn sonraki blm
lerinde en yksek haftalk safi gelire
sahip olmalar olasl en yksek olan
grup, daha nce profesyonel ya da y
netici olarak alm yal erkeklerdir.
229
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
Yal insanlar arasndaki yoksullua
d ah a ayrntl olarak, Yoksulluk,
T o p lu m s a l D la n m a ve R e fa h
balkl 10. B l m d e, s. 3 9 5 -6 'd a
bakyoruz.
Britanya'daki 1.317 yal insann
yaam biimleri zerine Kent niversi
tesi tarafndan yaplan bir anket (Milne
ve Harding 1999), iki ayr dnyann
varln kantlamtr. Emekliliklerin
balarnda olan, mesleki bir emeklilik
fonundan yararlanan, aileleriyle payla
tklar evde yaayan bireylerden oluan
birinci dnyada, makul lde rahat bir
yaam biimi bulunmaktadr. Seksen
yan zerinde olan, yalnz yaayan ve
ok az tasarrufu bulunan insanlarn
oluturdu-u ikinci dnyada, arpc bir
yoksulluk szkonusudur. Anketi
 T o p lu m s a lla n m a . Yaam A k v e Y a la n m a

yantlayanlarn temel sorunlar olarak dmektedir (HMSO 2004). Kadnlarn

para konusun-daki kayglar, bozulan bu saysal stnl, yaamn sonraki
sala ilikin kayglardan hemen sonra dnemin kadnlamas diye tanmlan
gelmektedir. mtr.

Yaamnge dneminin kadnlamas Birleik Krallk'ta yaamn ge

dnemi yirminci yzyln ikinci yar
Kadnlar erkeklerden daha ok snda ezici oranda kadn arlklyd,
yaama eilimindedir. Birleik Kral- kadnlarn erkeklere oran dalga
lk'ta, doumdaki yaam beklentisi lanmalar gstermitir; bugnlerde de
kadnlar iin 2003 ylnda, erkekler iin dmektedir. u anda Birleik Krallk'ta
olandan neredeyse be yl daha uzundu doksan ya zeri kadnlarn says
(National Office of Statistics 2004a). erkeklerin saysndan kat fazladr;
Bu yzden, dulluk yal kadnlar iin bir ancak bu saynn 2021'e kadar iki kata
normdur. Altm be ya ve zeri olan dmesi beklenmektedir. Kadnlarn
kadnlarn neredeyse yars, seksen be saysnn erkeklerin saysna oranndaki
ya ve zeri olanlarn bete drd dul bu dmeni bir nedeni, Birinci Dnya
dur. Buna karn, altm be ile atm Savanda savam olan ok fazla gen
dokuz ya arasndaki erkeklerin drtte insann lmdr. Bu kuaktaki
evliyken bu oran seksenlerinin kadnlar emekliliklerine ilk kez 1961
banda olan erkekler iin % 60'a nfus saym srasnda ulatlar; bu

Byk Britanya Yzdeler

zel emeklilik zel emeklilik
Yzde elde edilen fonundan elde
fonundan kadnlarn
edilen medyan gelir ve erkeklerin elde
(Haftalk )
ettii gelirlerin
Erkekler Kadnlar Erkekler Kadnlar oran (yzdeler)

Evlilik Durumu
Evli/birlikte yaayan 74 28 94 34 37
Bekar 52 61 65 70 108
Dul 70 56 61 46 75
Boanm/ayrlm 57 36 78 48 62

Sosyo-ekonomik durum
Profesyonel/ynetici 90 64 172 95 55
Ara kategori 60 51 84 43 51
Rutin ve kol iisi 62 34 50 28 56

Hepsi 71 43 83 44 53

6.5. ekil 6 5 ya ve st kiilerin elde ettii zel emeklilik fonu gelirleri*:

evlilik durumu ve sosyo-ekonomik grubab gre, 2001/2
m esleki y a d a kiisel fonlar, h ay atta kalanlar iin olanlar dahil.
b kendi m eslek lerin e g re v e Ulusal statistik S osyo-ek on om ik Snflama (NS-SeC) sistem in e
g re snflanan. Baknz: A p p en d ix, Part 1: NS SeC . Veriler arlklandrlm am tr.
Kaynak: S oclal Trends 3 4 (2 004), s. 11

230
 T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a

tarihten balayarak cinsiyet oranndaki erkekler iin % 66'dr. Araba sahipli

dengesizlikler hzl bir art gstermeye indeki dengesizlik nemli deilmi
balad. Yal erkekler ile kadnlarn gibi grnebilir, ancak bu, kadnlarn
arasndaki dengesizliin azalmasnn genel hareketliliini ve salk hizmede-
ikinci bir nedeni, yirminci yzyln rine, alverie ve bakalaryla balantya
ikinci yarsnda, altm be ya zeri eriimlerini nemli lde ksdamak-
e r k e k le r in lm o r a n la r n n tadr.
kadnlarnkine kyasla daha hzl
Artan yala birlikte, kadnlar
dmesidir. 6.4. ekil yal insanlar
erkeklere kyasla engellilikten daha fazla
arasndaki cinsiyet oranlarnn 1951'den
ekerler. Bunun anlam, gndelik ileri
bu yana nasl dalgalanmalar sergile
ni ve banyo yapmak ve yataa gitmek ve
diini gstermektedir.
yataktan kalkmak gibi kiisel bakm
Yal kadnlarn yal erkeklere rutinlerini yrtebilmek iin daha fazla
kyasla daha yoksul olma olasl yardm ve destee gereksinim duyarlar.
yksektir. Yukarda, zel emeklilik fonu Britanya'nn yal kadnlarnn yaklak
oluturabilme yeteneinin, yal insan yars yalnz yaamaktadr; bu oran
lar arasndaki servet eitsizliklerinin erkeklerde sadece bete birdir. Bu yz
temel nedenlerinden birisi olduunu den, yal nfus iin hazrlanmas gere
grmtk. Kadnlarn erkeklerle ayn ken bakm kalplarnn zgl toplumsal
emeklilik fon gelirlerinin erkeklerinkine cinsiyet iermeleri bulunmaktadr
kyasla, kazanlardaki toplumsal (Arber ve dierleri 2003).
cinsiyet farklar ve ocuk sahibi olun
duunda uranlan yaamboyu kazan Ya ve etniklik
larn kayb yznden ok daha dk Birleik Krallk'taki etnik aznlk
olmas olasdr. Yal kadnlarn yalnzca lara mensup yal insanlarn gelirlerinin
% 43' zel emeklilik fonundan (len ayn zamanda beyaz edeerlerine
kocalarnn zel fonlarna dayanan kyasla daha dk olma eilimi vardr;
dulluk fonlar da iinde olmak zere) ortalama ldeki yardmlara gereksi
gelen herhangi bir gelire sahiptir; bu nimi de daha fazladr (Berthoud 1998).
oran erkekler iin % 71 'dir (HMSO Etnik aznlk gruplarndan gelen yal
2004). 6.5. ekil, altm be ya insanlar ayrca, araba sahiplii ve ev
zerindeki, zel emeklilik fonundan sahiplii gibi teki konularda da
yararlanan kadn ve erkeklerin bu gelir dezavantajl konumdadr (her ne kadar
kaynana sahip olanlarn medyan Hintliler ve inliler gibi belirli gruplarn
miktarlarna orann gstermektedir. ev sahiplii beyazlarnkine yakn olsa
almalar, erkeklerden daha az bile). Genel olarak, Birleik Krallk'taki
kiisel gelire sahip olmalarnn yannda, PakistanlIlar ve Bangladeliler arasn
yal kadnlarn ayn zamanda araba daki yoksulluk oranlar, teki gruplara
sahiplii gibi teki kaynaklar bakmn kyasla daha yksektir; yaamn daha
dan da eitsizlie uradn gstermek sonraki dnemlerinde de bu kalp
tedir. Yetmi be ile seksen drt ya srmektedir.
arasndaki kadnlarn yalnzca % Ginn ve Arber (2000), yal insanlar
42'sinin bir arabas vardr; ayn oran arasndaki gelirde ortaya kan etnik ve

231
 T o p lu m s a lla m a , Yaam A k v e Y a la n m a
toplumsal cinsiyet farkllklarn incele
milerdir. Yazarlar, yal Asyal kadnla
rn zellikle dezavantajl olduklarn
bulmulardr. Emekli olan etnik
aznlklar okluk emekli maalarn
mesleki ya da zel bir emeklilik fonu ile
desteklemekten yoksundur. zel
emeklilik fonunun yokluu, Britanya-
daki, byk lde gle gelen yal
etnik nfusun daha ksa olan istihdam
Sosyololjik im gelem inizi kullanmak: yasz bir g e le c e k ?
M ike Hepvorth, Yallk ykleri (Stories o f Ageing -2000 )
kitabnda, okurlar toplumdakiyalanma deneyiminin
anlam ndakifarkllklar anlayabilmek iin, biryaratc
kaynak olarak edebiyat kefetmeye" zendirmektedir.
A adaki kesimde, Hepmrth, bilimin ve teknolojinin
yalanmay nasl anladm% nasl kkten bir biimde
deitirebileceini tartmaktadr.
Bat kltrnde yzyllardr yallk, insanlarn yalnzca
doast gler tarafndan kurtarlabilecei bir varolu
durum u diye anlalmtr. D orudur; etken yaam
uzatm a giriimi hep olm utur; ne ki o k yakn
dnem lere kadar bu aray bir gereklikten ok bir d
olmutur, insanlar ebedi yaama sahip olduklarnda ise
bu, D olaan Yahudi ve U an HollandalI efsanelerinde
olduu gibi bir kutsanma olm ak yerine bir lanet olarak
grlm tr. [Edebiyatta, kimi zaman] doast gler,
eytanla bir anlama imzalayp ruhunu satan Faust
(Fielder 1 9 4 6 ) rneinde ve O scar Wilde'n ahlaki
knty anlatan Donan Gray'in Portresi rom annda
olduu gibi, fiziksel yalanmann norm al srelerini
durdurm ak iin, eylerin doal gr nen dzenine
mdahele ederler. D orian Gray, m uhteem baklar
olan, yz ve bedeni ahlaki olmayan uygulamalara
dknlnden gizemli bir biimde hi etkilenmeyen
bir sanat dkndr; ahlaki dklnn gr n r
olan btn iarederi (ykde bir eit erken yalanma)
gizemli bir biimde p ortresine aktarlmaktadr.
Sonunda, gemiinin kantn yoketmek iin resm e bir
bakla saldrdnda, p ortre ile kendisi arasndaki
balant ylesine yaknd ki, yalnzca kendisini
yoketmiti. lmnn ardndan, l bedeni
tannm ayacak kadar yal, yitip giden, krk ve iren
g r n en (1 9 6 0 : 167) bir hale gelmi, buna karlk
p ortre, ilk genlik grntsne geri dnm t
m uhteem genlii ve gzelliinin btn mucizesiyle
(167).
Efsanelerle rom antik dgcnn alan dnda, Bat
kltrnde ok yakn zam anlara kadar, eer kii
srelerini, igc piyasasndaki ayrm
cl, aznlklarn yerletii blgelerde
bulunabilen ilerin biimini ve snrl
oluunu, kimi zaman da ngilizceyi iyi
konuamamay yanstmaktadr. Kimi
zgl aznlk gruplarndaki kadnlar
iin, ekonomik dezavantaj ayn zaman
da, yaamn daha nceki dneminde
almay engelleyebilen kltrel norm-
yalanacak kadar uzun yaama ansna kavuursa,
yalln yalnzca bir tek gelecei vard: bedenin
kanlmaz olarak bozulm as, lm ve yaamdan sonra
C ennet ya da Cehennem in geldii biimindeki
Hristiyan gr. Hristiyan dncesindeki bedenin
ruhtan ikici bir biimde ayr tutulmas, bedenin
yalanmasn, peenin ardndaki sonsuz ruhsal yaama
erimek iin ksa bir snama yeri olan, geici dnya
iinde dnmektedir. E tin rm esi, ruhun ya da
zsel benliin, zamann tesindeki bir te-dnya
varoluu iin serbest brakmaktadr. Cennet, doru ya
da erdemli bir biimde yalanmann ve eytanla
genlik dolu etken bir yaam uzatmak iin anlama
yapm a peinde kom am ann karlyd.
N e ki, zam an hzla deiiyor; m od ern bilimsel tp ve
teknolojinin geliimi de yalanan bedenden teki
dnya yerine bu dnyada kurtulma sz seeneini
sunm utur (K atz 1996). Bu gelimenin ilgin
zelliklerinden birisi, yasz bir gelecee ilikin ada
modellerin, znde ruhsal olm aktan ok baskn bir
biimde biyolojik nitelik kazanmasdr (Cole 1992).
Bunlerde yaygn olan inan, maddi olmayan sonsuz
ruhun dininin deil, biyolojik bedenin biliminin
yalanma srecini durduraca ve gen kalarak yaama
sresini uzatacadr. ndegelen gerontolojiyle
uraan so sy o lo g jab b er E G ubrium (Gubrium 1986),
bizim ada toplum da biyolojik olarak snrl olan bir
yaam sresinin olaanln kabul etmekteki
isteksizliimiz zerinde yorum da bulunmutu. Bilimin
insan sorunlarn zm edeki snrsz potansiyeli bizim
umutlu bir biimde, yalanmay yaam aknn doal
sonlanmas yerine potansiyel olarak tedavi edilebilecek
bir hastala dntrm esi iin dp bilimine bel
balamamz zendirm ektedir. Yalln geleceine
ilikin bu iyimser bak asna g re, yaamn ilerleyen
dnemlerine elik eden biyolojik riskler tedavi
edilebilecek; insan yaam sresi de Incil'deki
rakaml ve onlu yllarn tesine rahat rahat
geebilecektir. Bugnlerde, gndem inden,
232

yalanmayla elele giden hastalklara areler
bulunduunda ve tekleyen ve almayan beden
paralarnn yerine yeneileri konabildiinde, yalanma
insann gndem inden kaybolacak.
nsanlar iin yalanma srecini altetmenin bir yolu,
siborglara dnm ek ya da ksmen biyolojik, ksmen de
teknolojik varlklarn insan-sonras bedenlerine sahip
olm aktr (Featherstone 1995). [Drew Leder'in varln
ar, hastalk ve alm am a olarak duyuran kaybolan
beden (1 9 9 0 ) dncesinin tersine], gelecein bu
gr, kaybolan bedenin kelimesi kelimesine
kaybolduu bir gr. sel bedenin yaamn ilerleyen
blmnde sorun yaratan herhangi bir paras,
ayrlacak ve yerine genetik olarak retilmi ya da hasat
edilmi bir p ara ile deitirilecektir. Yalanan bedenin
lardan da kaynaklanmaktadr.
Yalanmann siyaseti
Kreselyalanma kri%im?
1850 ylnda, 65 yan zerindeki
nfusun toplam nfusa oran yaklak
% 5 civarndayd. Bugn bu oran %
15'in zerindedir ve artmay srdr
mektedir. Nfusun iindeki ya dal
mndaki bu nemli kayma, Britanya ve
teki pek ok sanayilemi lke iin
zgl zorluklar yaratmaktadr. N f u -
sun ya dalmndaki bu nemli kayma
Britanya ile teki sanayilemi lkelerin
pek ounda zel glkler ortaya
karmaktadr. Bunun nedenini anla
mann bir yolu, bamllk oran bir
yanda kk ocuklar ve emekli kiiler
ile, te yanda alma yandaki insanlar
arasndaki iliki zerinde dnmektir
(Birleik Krallk ile birka lke iin
artan bamllk oranlar, 6.6. ekilde
gsterilmektedir. Yal nfus nmz
deki yzylda da artmay srdrrse,
sosyal hizmetler ve salk sistemlerine
ynelik istemler de artmay srdrecek
Toplumsallama. Yaam Ak v e Yalanma
yks bylelikle, insanlarn bedenin snrlamalarna
nasl ayak uydurduklaryla deil, bilim kurgunun nasl
gerek olduunu anlatacak. Beden bir makinadr;
yalanmann anlam da, bir kayg kayna olmaktan
kabilir.
Kaynak: H epw orth (2 0 0 0 ), s. 124-5.
S o ru la r
1. Ebedi genlik istei, ya ayrmcs bir toplumun
sonucu mudur?
2. Yalanmann etkilerini ortadan kaldrrsak,
yalanmaktan szetm ek artk anlaml olacak mdr?
3. K im i sosyologlann, yasz bir gelecee doru
bakabiliriz savyla ayn dncede misiniz?
tir. Yaam beklentisinin art, bugn
olduundan daha uzun sre emekli
maa denmesi gerektii anlamna
gelmektedir (6.7. ekile baknz),
(yalanan nfus ve sosyal harcamalar
hakkndaki anlamazlk, aadaki
kutuda tartlmaktadr).
Son dnemlerde, yal insanlarn
baml nfus olduu anlay
eletirilerle karlamtr. Bir grubu
baml diye betimlemek, onlarn bir
biimde toplum iin bir sorun
olduunu ima etmektir. Chris Gilleard
ve Paul Higgs (2005), topluma ve yaam
akna yaylan yeni bir zenginlik
olduunu ileri srmlerdir. Yazarlar
btn yallarn ayrm gzetmeden
gl ve finansal gvenceye sahip
olmadn kabul ediyor olsalar da, pek
ok kiinin artk emekli olmay bekledi
ini, yaamn ilerleyen blmlerinin iyi
ynde deitiini sylemektedir. Yaa
mn sonraki blmlerindeki insanlarn
konumlarna geleneksel olarak uygula
nan anlaylarn pek ou rnein,
onlarn toplumsal olarak uzaklam ya
Z33
 T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a

6 . 6 . e k il: Y a a g r e b a m l n fu s, B irle ik K rallk, 1 9 7 1 - 2 0 2 1 .

a 2001 ve 2002 nfus tahm inleri, M anchester eleme almasnn geici sonularn
ierm ektedir.
b 2001 ylna dayanan projeksiyon.
Kaynak: Social Trends 34 (2004), s. 17. _________ _

da devlete baml olduu bugnlerde

yetersiz kalmaktadr. rnein, bugn
emeklilik yana erien yetikinler
2000 2 0 3 0 tahmini
kuann, moda, mzik gibi gsteri
tketiminin baskn olduu bir genlik
kltrnn geerli olduu, 1950'lerin
ve 1960'larn sava sonras dneminde
bymlerdir. Yal insanlar olarak, bu
kiiler genken sahip olduklar alkan
lklar srdrecek, nemli tketiciler
olmay srdrecek ve bamsz bir
yaam biimini benimse-yeceklerdir.
Arber ve Ginn (HMSO 2004) de,
bamllk dncesinin artk gzden
geirilmesi gerektiini ileri srmekte
Britanya spanya Almanya Fransa talya
dirler. lk olarak, bamll tanmlamak
iin kullanlan ya snrlar (16 ya alt, 6 . 7 . e k il: S e ilm i lk e le rd e k i,
altm drt ya st), artk bu lkedeki G SY H nn b ir o ra n o la ra k
istihdam kalplarn yanstmaktan e m e k lilik fo n lar 2 0 0 0 v e 2 0 3 0 .
uzaktr. Daha az gen insan ark on al Kaynak: 'The Crumbling Plllars of Old Age,
The Economist (27 Eyll 2003)
yanda igc piyasasna tam zamanl

234

Yalanm a v e refah d ev leti: ileyen saatli bom ba m ?
R efah devleti asndan yalanan bir nfusun anlam
nedir? D nya B ank as, Averting the O ldAge (leri Ya
K rizin d en K a n m a -1994) raporunda, yalanan
insanlarn oranndaki arpc artn em eklilik ve tbbi
bakm harcam alarnn giderek daha zo r finanse
edilm esine yol aacan ileri srm t. B u hem
gelim i h em de gelim ekte olan dnya iin dorudur,
ancak zengin lkeler bu sorun ile daha yakn bir
zam anda karlaacaklardr. G elim i dnyada, alm a
yandaki insanlarn altm be ya zeri insanlara oran
u anda drde kar bir iken 2030'd a bu oran ikiye kar
bire inecektir. alan nfus em eklilik d em esi isteyen
insanlarn artan saysn karlam ak iin devasa b ir vergi
ykn tam ak zorunda kalacaktr. O d nem d en bu
yana, bu sorunla nasl baedilecei konusunda o k
sayda kitap, kon ferans ve politika giriimi
gerekletirildi (The Economist 2 0 0 0 ).
So n zam anlarda birka yazar bu baka kar
km lardr. A m erikan em eklilik sistem ini inceleyen
D ea n B ak er ve M ark W eisbrot, Sosyal Gvenlik: Sahte
Kri% (Social Security: T h e P h on y C risis-1999) balkl
kitaplarnda, ek on om ik bym e hakkndaki en tutucu
varsaymlarla bile, A .B.D .'deki sosyal gvenlik
sistem inin otuz yl iinde n g r len knn ortaya
km asnn olas olm adn gsterm ektedirler. Yazarlar,
sistem in zelletirilm esi konusundaki basknn byk
blm nn Wall Street'ten geldiini ileri srm ektedir.
Bunun nedeni, eer devletin dedii sosyal gvenlik
sistem inin yerine bireysel em eklilik fonlar sistem i
getirilirse, A m erika'nn finansal hizm et sektrn n 130
m ilyon yeni yatrm hesab kazanacak olm asdr.
B en z er biim de, Britanyal sosyolog R o b in B lack b u rn ,
dnya apndaki em eklilik dem elerinin tarihsel bir
derlem esini yapt kitab lmden Bankaclk (Banking
on D ea th 2 0 0 2 ) iinde, yalanan b ir nfusun bir
em eklilik krizine yol aaca korkusunun finansal
olarak girmektedir; bunun yerine bu
insanlar biimsel eitim iinde daha
uzun kalmaktadr ve iilerin ou
igc piyasasn altm drt yandan
nce terketmektedir. Ayn zamanda
daha nce hi olmad kadar ok
kadn, erkekler arasndaki ksalm istih
dam sresini telafi edecek biimde
cretli ilerde almaktadr.
Arber ve Ginn ikinci olarak, eko
nomiye katkda bulunan etkinliklerin
T o p lu m s a lla m a . Y a am A k v e Y a la n m a
karlar ile devlet em eklilik sistem inin yerine serbest
piyasa seenekleri iin bastran siyasal sa tarafndan
pom palandn ileri srm ektedir. B u , sre ierisinde,
insanlarm em eklilikten sonraki finansal gvenceleri
hakknda yaygn kayglar dourm aktadr. B lack b u rn
ayn zam anda, alanlarn tasarruflarnn hesap
sahiplerinin uzun d nem gvenliinden o k , kendi
yatrm larnn ksa d nem en yksek getiri
getirm esiyle ilgilenen em eklilik fo n yneticilerinin
eline verildii, zel irketlerin em eklilik fonlarn
iletm e biim ine de -buna gri kapitalizm diyor
eletiriler yneltm ektedir.
Britanyal sosyolog Phil M uan, Hayali Saatli Bomba
(T h e Im aginary T im e B o m b -2 0 0 2 ) balkl kitabnda,
yalanan nfusun, ykc toplum sal sorunlara yol
aabilecek olan ileyen bir saatli b o m b a olduuna
inananlarn kendisinin ykmaya alt bir dizi m itin
kurban olduklarn ileri srm ektedir. rn e in , M ullan
salk harcam alar hakknda, yalanan nfusun kt
salk ve bam llkta ssel b ir art yarataca
anlam na gelm esi bir m ittir. M ullan bu m ite kar,
yalanm ann bir hastalk olm ad, ou yal insann
da ne hasta ne de engelli olduu yantn verm ektedir,
in sanlarn daha uzun yayor olm alarnn b ir nedeni,
gem i yzylda yaam koullarnda gerekleen
iyilem edir; M ullan, eer bu iyilem e srdrlrse,
yal insanlarn n cellerine g re daha salkl ve gl
olacan ileri srm ektedir. M ullan'n saldrd ikinci
bir m it , yalanan nfusun devletin emeklilik
program n iflas ettirecei, bu yzden de program n
devletin alrken de sistem inden zel program lara
kaydrlmas gerektii inancdr. M ullan, devletin
em eklilik maa verm esinin zel program lara g re
daha etkin olduuna, bu yzden de bu refo rm a hi
g erek olm adna iaret etm ektedir.
yalnzca igc piyasasna etken bir
kanlmla snrl olmadn ileri srmek
tedirler. Kantlar, yal insanlarn bir yk
olmak bir yana, ekonomik ve toplumsal
pek ok katkda bulunduklarn
gstermektedir. Yal insanlar okluk,
daha az yetenekteki elerine karlksz
ve biimsel olmayan bir bakm
saladklarndan devletin salk ve
kiisel bakm harcamalarn nemli
lde drmektedir. Bu insanlar ayn
zamanda torunlarn bakmn stlene
235
 T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a

rek kzlarnn ve gelinlerinin igc hastaneler ya da huzurevlerinde bulun

piyasasna girmelerini salamaktadr. duklarna; bu yallarn byk blm
Yal insanlar gnll kurulularda da nn bunak olduuna; yal iilerin
etkindirler. Arber ve Ginn, yal insan genlerden daha az hnerli olduklarna
larn ayn zamanda bym ocuklar inanlmaktadr. Bu inanlarn hepsi
iin nemli bir finansal destek hataldr. Altm ya zeri iilerin
saladklarn -rnein onlara krediler, verimlilik ve ie devam kaytlar,
eitim crederi, hediyeler ve ev iin ortalama olarak daha gen ya grubun-
yardm sunmaktadrlar- dnmekte dakilerden daha stndr; altm be
dir. Pek ok alma ayrca, yal anne- ya ve zerindeki insanlarn yzde
babalarn yetikin ocuklar iin, doksan bei zel konutiarda yaamakta
zellikle boanma gibi zor zamanlarda dr; atm be ile seksen ya arasndaki
duygusal destek verdiklerini de insanlarn yalnzca % 7'si, bunaldk
gstermitir. belirtileri gstermektedir. Birleik
Krallk'ta, hkmet ya ayrmcln
Ya ayrmcl yasaklamak iin, ie almay, eitimi
Eylemci gruplar, ileri ya ve yal (yksek renime giri de iinde),
insanlara kar daha olumlu bir bak terfyi, demeyi ite kalmay ve nemli
zendirmeye alarak ya ayrmclna olarak emeklilii de ieren nlemler
insanlar arasnda yalarna gre ayrm almtr.
yapma- kar da savamaya balam Bir almada (Levin 1988), niver
lardr. Ya ayrmcl, tpk cinsel site rencilerine ayn adamn yirmi
ayrmclk ve rk ayrmcl gibi bir be, elli iki ve yetmi yalarndaki
ideolojidir. Yallara ynelik nyarglar fotoraflar gsterilmi ve onlardan, bu
da, en az baka alanlarda olduu kadar kiinin kiilik zelliklerindeki dei
oktur. rnein okluk, altm be ve meye gre bir sralama yapmalar
stndeki insanlarn byk blmnn istenmitir. Bu sralamalar, yetmi
yanda gsterilen adam iin nemli
lde olumsuzdu. Adam fotorafnda
daha yal grndke, renciler,
onun hakknda hibir ey bilmeseler de,
ona baklar daha olumsuz oluyordu.
Onun yalnzca daha yal olmas, olum
suz bir kltrel nyargy tetiklemek
iin yeterydi. Yaygn biimde payla
lan, kzgn yal adamlar biimindeki
kltrel klieler, teki yal insanlar
inciten kiisel grlere yol aabilir.
Sosyolog Bili Bytheway, ya
ayrmclna ilikin olarak, toplumsal
kurulumculuk (5. Blm, s. 190-2'de
anlatlan bir yaklam) grne daya
nan kuramsal bir yaklam gelitirmitir.

236

t*
/ 1998), dnya zerindeki altm be ya
Yal insanlar okluk, rnein torunlarna bakarak,
topluluklarnn ok gereksinim duyd u u yardm lar
sunarlar.
Bytheway (1995), ileri ya ve yal
terimlerinin gerekliini sorgulayarak
ie balamaktadr. Bytheway, bu
terimlerin aslnda sahip olmadklar bir
evrensel gereklik tadklarn varsay
dmz ileri srmektedir. Yazar bunu,
ileri ya terimiyle ne kastettiimizi,
onun bir durum, bir yaam dnemi,
bir zihinsel durumu mu olduunu, ya
da ya da ne olduunu sorarak gster
mektedir. leri ya diye adlandrlabile
cek olan bir eyin varolduuna ilikin
herhangi bir bilimsel kant var mdr?
Eer vars, insanlar buna nasl girerler
ve yal hale gelirler? Bytheway iin,
yalanmay betimlemekte kullandmz
kategorilerin -yal ya da ya ge 1985'te elli yla kmtr; 2025'te de
mi gibi- kendileri ya ayrmcsdr. Bu
kategoriler, insanlar kronolojik yalar
237
T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
na gre ayrma ve ynetmeyi meru kl
mak iin egemen gruplarn, ya ayrm
clyla eleen eitsizliklerden yarar
salamak amacyla toplumsal olarak
oluturduu kategorilerdir.
Dnya nfusunun grilemesi
Bugn dnyay bir yal patiama-
s silip spryor. Birlemi Milleder
Nfus Fonunun 1998 raporu (UNFPA
ve st nfusun 1998'de, yaklak
olarak 9 milyon arttna dikkat
ekmektedir. 2010'a gelindiinde, bu
nfus 14,5 milyon artacaktr; 2050'de,
art 21 milyon olacaktr. Altm be ya
ve st grubun byklndeki en hzl
art, ailelerin daha az ocuk sahibi
olduklar ve insanlarn yoksul lkelere
kyasla daha uzun yaadklar, dnyann
sanayilemi lkelerinde gereklee-
cekr. Sanayilemi lkelerde, yal
nfusun oran 1950'deki % 8'den
1998'de % 14'e kmtr; 2050'ye
gelindiinde de % 25'e eriecei
ngrlmektedir. Yzyln ikinci
yarsnda, gelimekte olan lkeler de,
kendi yal patiamalarn yaadka bu
yolu izleyeceklerdir.
Dnyadaki toplumlarn byk
blmndeki nfus, her ne kadar
yoksul lkeler, yoksulluk, kt beslen
me ve hastalk yznden daha ksa
yaam srelerine sahip olmay srdr
yorsa da (11. Blme baknz), hem do
um hem de lm oranlarndaki d
lerin sonucu olarak yalanmaktadr.
Birlemi Milleder tahminlerine gre
(UNFPA 1998), dnyann ortalama
yaam beklentisi 1950'de krk alt yldan
yetmi bir yla kacaktr. Bu ylda, 800
milyon civarnda insan altm be yan
 T o p lu m s a lla m a , Y a a m A k v e Y a la n m a

stne kacaktr; 1990'a kyasla nere sonra da emekli olmadan nce alt
deyse kat art (6.8. ekile baknz). irkette almasn okluk destekle
Tbbi ve hizmet gereksinimleri en fazla mektedir. Japonya'daki bir dizi ulusal
olan ok yallarn (seksen bein zerin yasa, yal iilerin istihdam ve eitimini
dekiler) Kuzey Amerika'daki says desteklemektedir; zel irketler de
yzde elli orannda artarken in'de iki yeniden eitimi destekliyorlar.
katna kacak, Bat Afrika'da ise
Grileme ve kresellemeni birlei
neredeyse bir buuk kat artacaktr
mi, dnyadaki yal insanlarn yaam
(Sokolovsky 1 990).(Yalanan bir
larn bu yzyl boyunca biimlendire
nfusun in iin yarataca sorunlar s.
cektir. Aileye dayal ekonomiler yerleri
'da tartlmaktadr.) Bu art, zaten
ni, iftliklerdeki igcne ve kresel i
kendi nfuslarn yeterince besleyeme-
aleminin fabrikalarna braktka,
yecek kadar yoksul olan pek ok
geleneksel aile bakm kalplar zorlukla
lkenin kaynaklar zerinde artan
karlaacaktr (Batda aile kalplar, 7.
ykler getirecektir.
Blmde, s. 274'deki srk aile
Bu patiamann sosyal politika bak tartmasnda grdmz gibi, zaten
mndan iermeleri olduka byktr. deimektedir). Yirminci yzyln
u anda 150'den fazla lke, yal ya da bandaki sanayi lkeleri gibi, btn
engelli olan kiiler ldklerinde arka toplumlar yalanan vatandalar iin
larnda braktklar iin kamu yardm yeni roller bulma zorluuyla kar
salamaktadr. Yal insanlar zellikle karyadr. Bu zorluklar arasnda,
maliyetli salk hizmetlerini gereksinir. okluk hkmet programlaryla finanse
Bu kiilerin saysnn hzla artmas, yal edilen ekonomik destein yeni biim
insanlara salk hizmeti vermenin lerinin belirlenmesi de yer alacaktr.
maliyetinin hkmet btelerini ok Zorluklar ayn zamanda yal insanlar
zorlamasnn olas olduu pek ok yaltmak yerine, onlarn sahip olduu
sanayilemi lkenin salk sistemleri deneyim ve yetenek birikimlerinine
zerinde bask tehdidi yaratmaktadr. dayanarak iermenin yollarnn bulun
masn da gerektirmektedir.
lkelerin, yal insanlarn saysn
daki arla baetmek iin yaptklar
eyler byk farkllklar gstermekte
30
dir. Birleik Krallk yal insanlarn ,-r 0 2000
25 9------------------------------------------------------------------------------- 2050
fnansal ve salk gereksinimlerini
20
karlayacak bir gvenlik a yaratmak
15

H JJJj -
iin birincil olarak devlet fonlarna ve
10
Ulusal Salk Sistemine dayanmaktadr.
5
teki sanayilemi lkeler, ok daha
0
geni bir hizmetler dizisi salamaktadr.
rnein Japonya'da, erkekler ve kadn
lar ileri yalara kadar etken olmay
srdrmektedir nk Japon kltr 6 .8 ekil. 6 5 y a v e st nfusun b lg elere
bu etkinlii desteklemekte; i dnya g re oran, 2 0 0 0 v e 2 0 5 0 (projeksiyon)
Kaynak: UNFPA (2004). ______________
snn politikalar da kiinin emeklilikten

238
 T o p lu m s a lla m a . Y a am A k v e Y a la n m a

K resellem e v e gndelik yaam : in'in yalanan nfusu

in , n fu su n u n y aln zca % 1 0'u n u o lu tu ran 1 3 0 H o m u r d a n m a la r
m ily on yal v atan d aa sahiptir. N e ki, g e n le r ile
G id e re k artan sayda b e k a r g e n in san k en d ilerin i
yallar arasnd aki d e ien d en g e ile b irlik te, b u
a n a-b ab alarn n ve d rt b yk a n n e -b a b a n n
saynn 2 0 5 0 ylna kadar ylda % 3 1 'd en fazla
b ak m g ibi rk t c b ir g e le ce k le kar karya
a rta ca n g r lm ek ted ir. B u , 1 9 7 9 'd a in 'in
h issetm ek ted ir -4 -2 -1 aile diye b ilin en b ir olg u . N e
pad ayan n fu su n u k o n tro l etm e ab asy la kabu l
ki b u , k o m n ist re fa h sistem in in e k o n o m ik
ed ilen kat te k o c u k p o litik asn n b ir so n u cu d u r.
re fo rm la rn bask sy la h zla z ld b ir d u ru m d a
Yasaya g r e , k e n tlerd e yaayan h e r b ir ift, elerd en
p o k o k k iin in yallar iin b a k m salam ay
birisi ya da ikisi b ird en etn ik b ir azn lk tan o lm a d k a
g id ere k daha g bu ldu u g ere in i
ya da ikisi d e tek o c u k o lm ad k a, yalnzca b ir
d e itirm em e k ted ir. B u n u k arlay ab ilecek
o c u k yapabilir.
d u ru m d a o lan lar, ak rab alarn n b ak m n sd en m ek
in 'in n fu s art b iim in d e k i kend i g e le n e k se l so ru m lu lu k larn z el
b a k m ev lerin e ak ta rm a k ta d r -ken d i ban a
1950 5 6 3 m ily on 1980 9 8 5 m ily on
h o m u rd an m alara n e d e n o lan b ir d u ru m . in 'd e
1960 6 5 0 m ily on 1990 1 ,1 4 m ilyar
yal in san lara g elen ek se l o larak sayg g s te rile r ve
1970 6 2 0 m ily o n 2000 1 ,2 6 m ilyar
b u g n n yal n fu su n a bak lm as b eklen ir. K im i
in san lar kendi ailelerin i ih m al y z nd en dava bile
K aynak: U S C en su s B u reau
etm ek ted ir.
K rsa l alanlarn o u n lu u n d a, b ir ift, b irk a yl
2 0 3 0 ylna g elin d i in d e, resm i yetkililer, saylar
arad an so n ra ik in ci b ir o cu a sahip olabilir. Y asa
3 0 0 m ily o n olarak tah m in ed ilen yal k iiler iin
k en d erd e z ellik le katdr; uygulanan zorla
g erek li o lan b a k m n m illi g elirin tam olarak %
k srlatrm a, g e k rtajlar v e kurallara uym ayanlarn
10'u n u t k etece in i tah m in etm ek ted ir. n le m
cezalan d rlm as ulu slararas eletirileri b e ra b e rin d e
alnm ad takdird e, u zm an lar g rileen b ir n fu su n
g etirm itir. N e ki p o litik a, alan n fu su n em ek li
b a k m n n g e tire ce i yk n, in 'in g elim e hz
olan lar d e ste k le m e k iin u ram asn a yol aarak ,
zerin d e n em li b ir etk iy e sah ip o laca n
k t b ir b iim d e g eri tep m itir.
sylyorlar.

K aynak: B B C (1 E y l l 2 0 0 0 )
ln t

239
 T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a
z et
1. Toplumsallama, te k i in san larla b a lan t yoluyla
yard m a m u h ta b e b e in yava yava k en d i k en d in in
fa rk n a vard , bilgili b ir in san a d n t , verili
k lt r v e ev rey e uygun b e ce rile ri k azand s retir.
2. G . H . M e a d 'e g r e , o c u k ayr b ir eyleyen old u u
kavrayna, k en d isin e kar d zen li d avranlar olan
ba k a la rn g re re k eriir. o c u k d ah a so n ra k i b ir
aam ad a, o rg a n iz e oyu nlara g irerek oy u nu n kurallarn
r e n m e yoluyla, genellemi te k in g e n e l d e e rler ile
k ltrel kurallar anlam aya balar.
3. J e a n P ia g et, o cu u n dnyay an lam lan d rab ilm e
y e ten e in d ek i g elim ed e b irk a an a aam ay
ay rd etm ek ted ir. H e r aam a yeni b ilisel b e ce rile rin
e d in ilm esin i i e rir v e b ir n c e k i a am an n baaryla
g e ilm e sin i g erek tirir. P iag et'y e g re , b ilisel g eliim in
b u aam alar, to p lu m sa lla m a n n ev re n se l
zelliklerid ir.
4. Toplumsallama eyleyenleri n em li top lu m sallam a
s re lerin in g erek leti i yaplam g ru p la r ya da
balam lardr. B t n k ltrlerde, aile, o cu u n
b e b e k li i srasn d aki b irin cil to p lu m sallam a
eyleyenidir. te k i etk iler arasnd a ak ran g ru p lar,
o k u lla r ve kitle iletiim aralar y er alr.
5. K itle ile tiim in d ek i g elim eler, to p lu m sa lla m a
ey ley en lerin in k ap sam n g en iletm itir. B a sl k id e
iletiim a ralarn n yaylm asna d aha so n ra elek tro n ik
iletiim elik etm itir. H e r g n , b t n y ataki in san lara
e rie n telev iz y o n zellik le g l b ir etk id e bu lu n u r
6. Toplumsal cinsiyetin toplumsallamas, b e b e k d o a r
d o m a z balam ak tad r. o cu k la rn eit olarak
d e e rlen d ird ik lerin e in a n a n a n n e b a b a la r b ile erk ek
o cu k la r ile kz o cu k la rn a fark l tep k iler
g ste rm e k te d irle r. B u farkllklar b a k a p e k o k
k lt rel e tk i ta rafn d an d aha da artrlm ak tad r.
7. T o p lu m sa lla m a y aam d n g s b o y u n ca srer.
Y a a m n ayr h e r aam asn d a, y aplm as g ere k e n
g e ile r ya da stesin d en g elin m e si g e re k e n k rizler
bulunur. B u , fizik sel varln so n a e rm e si o larak
l m le y zlem ey i d e ierir.
8. B iy o lo jik , ru h sal ve to p lu m sal yalanm a ayn
deildir; b ir k lt r iin d e v e k lt rler arasnd a
o ld u k a d e ik en lik g stereb ilir. B ir k iin in toplumsal
yat ile o n u n k r o n o lo jik yan k artrm a m a k g erek ir.
F iz ik se l yalan m a k an lm azd r; n e ki o u kii iin
uygun b e sle n m e , d iy et ve eg zersiz, ileri yalara kadar
yksek b ir salk d zey in in k o ru n m a sn salayabilir.
9. D k l m v e d o u rg an lk o ra n la n y z n d en ,
B a t top lu m lar h zla g rile m e k te ya da
yalanm aktad r. Y al n fu s, e k o n o m ik , to p lu m sal
ve siyasal o larak so n d e re ce farkllaan b yk ve
h zla artan b ir k ateg o riy i olu tu rm ak tad r. B u n u n la
b irlik te "g e n -y a l" v e "y al-y al" diye n c v e
d rd n c b l m le m e y ap m ak da olanakld r.
10. Y alan m aya ilikin ilev selci ku ram lar
b alan g ta yal in san larn to p lu m d an
u zak latrlm alarn n iste n ir old uunu ileri
s ryord u. U faklatrm a kuram , yallarn
g elen ek se l to p lu m sal ro llerin d en uzaklatrlp
y erlerin in g e n le r ta rafn d an d old u ru lm as
g erek ti in i ileri s rm ek tey d i. te y and an etk in lik
k u ram , o k g e m e d e n b ir y aam kayna olara
i e rilm e n in v e m eg u l o lm a n n n e m in i
vu rgulam aya balad . Y a la n m a n n atm a
k u ram lar, to p lu m sal k u ru m larn ru tin ilem lerin in
yal in san lar arasn d a nasl deiik eitsizlik
b iim leri yaratt zerin d e d urm aktad r. E n yeni
k u ram lar yal in san lar k en d i yaam larn k o n tro l
etm e v e siy aset ile e k o n o m id e etk in b ir ro l
oy n ay abilm e y eten e in e sah ip ler diye g rm ek ted ir.
11. Y al in san larn , tek i g ru p lara kyasla m add i
b ak m d an d aha d ezav an tajl o lm a olaslklar
yksektir. Y al k ad n larn da erk ek ed e erlerin e
kyasla y ok su llu a d ah a fazla uram alar o lasd r;
etn ik azn lklarn yal yeleri de yoksu llu ktan ,
beyaz ed e erlerin e g r e d ah a fazla ek erler. Y al
k ad n larn says, yal erk ek lerin saysndan o k
d aha fazlad r; h e r n e kad ar b u d en g esizlik b ir
l d e azaly or o lsa da.
12. N fu su n g rilem esi, d ah a byk b ir ba m llk
o ra n y aratm tr. B u , yal in san lara su nu lan
h iz m e tle rin fin a n se ed ilm esi k o n u su n d a yeni
tartm alara yol am tr.
13. K re s e lle m e , p ek o k to p lu m d a yal
in san larn g e le n e k se l ro llerin i te h d it etm ek ted ir.
D n y a zerin d ek i yal in san larn ro lleri, h zl b ir
d eiim s reci iin d ed ir.
240
 T o p lu m s a lla m a , Y a am A k v e Y a la n m a

Dnme sorular
1Toplumsallama alama ya da beyin ykamadan hangi bakmlardan farkllk gsterir?
2 Kendilik kimlii ile bizim toplumsal kimliklerimiz arasndaki ilikiler nelerdir?
3 Karmak ve hzla deien toplumlarda, birincil toplumsallama ne kadar nemlidir?
\ Bir kiinin yalanmas toplumsal etkenler tarafndan nasl biimlendirilir?
5 Fiziksel zellikler bir yana, olanlar ile kzlar doal olarak farkl mdrlar?
5 Bir kresel yalanma krizi var m?
7 Kendi gnlk yaamlarnzda hi ya ayrmclna tank oldunuz mu?

Ek kaynaklar
Simon Biggs, UnderstandingAgeing (Buckhingham: Open University Press, 1993).
R. Blackburn,BankingonDeath, orlnvestinginUfe(Londra: Verso,2002).
11Bytheway,^4gf>w(Buckhinghap: Open University Press, 1999).
Chris Gilleard ve Paul Higgs, Contexts o f Ageing Class, Cohort and Community (Cambridge: Polity,
2005).
Phil Mullan, The Imaginary Time Bomb: Why an Ageing Population is Not a SocialProblem (Londra: A.
H. Taurus, 2000).
P. Laslett, The ThirdAge (Londra: Weidenfeld & Nicholson, 1989).
Peter G. Peterson, Gray Dawn: Hou>the CorningAge Wavi wll Transform America and the World (New
York: RandomHouse, 1999).
)ohn Vincent, OldAge (Londra: Roudedge, 2003).

Internet balantlar
Yalanma Polidkas Merkezi:
lttp://www.cpa.org.uk/ageinfo/ageinfo.html
C)ECD Yalanma zerine uluslararas alma
lttp://www.oecd.org/ tohic/0,2686,en_2649_37435_l_l_l_l_37457,00.html
Birlemi Milleder Yallk Program
http://www.un.org/ esa/socdev/ageing/
Dnya Salk rgt Yalanma ve Yaam ak
http://www.who.int/ageing/en/

241
indekiler

Temel kavramlar
Tarihte aile
Aile yaamnn geliimi
Hi olmadmz biim: geleneksel aileyle ilgili
sylenler
Dnya apnda aile rntlerindeki
deiimler
Birleik Krallkta aileler ve m ahrem ilikiler
Topluca ralayclar
Aile rntlerinde geliim ve eitlilik
Aile ii eitsizlik
M ahrem ilikide iddet
Evii iddet
Boanma ve ayrlk
Aile yaamyla ilgili deien tutumlar
Yeni eleikler ve vey aileler
Evliliin ve aile yaamnn geleneksel
biimlerinin seenekleri
Aileye ve m ahrem ilikilere kavramsal bakalar
levselcilik
Feminist yaklamlar
Yeni bakalar
Sonu: Aile deerleriyle ilgili
tartm a
&t
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlar
A ileler ve Mahrem
likiler
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r

bir eleikliin temelinde akn bulun

mas fikri epeyce yakn zamanlara dek
yaygn deildi ve teki kltrlerin
ounda bu fikir hi var olmamtr.
Endstilemi Bat toplumlarnda
ak ve cinsellik ancak modern zaman
larda yakndan balantl diye grlme
ye baland. Ortaa Avrupas tarihisi
John Boswell, akla ilgili modern
fikirlerimizin ne denli olaand oldu
Hi ak oldunuz mu? Neredeyse unu yazmr. Ortaa Avrupas'nda
kesinlikle olmusunuzdur. ou insan neredeyse hi kimse ak iin evlenmi
ilkgenliinden balayarak ak olmann yordu. Aslnda, yle bir ortaa deyii
neye benzediini bilir. Ak ve romantik vard: 'Kiinin karsn duygularyla
servenler, pek oumuz iin yaam sevmesi zinadr.' O gnlerde ve sonraki
mzda deneyimlediimiz en youn
hislerden kimilerini salar. nsanlar
neden ak olurlar? lk bakta yant
besbelli grnr. Ak, iki bireyin
birbirleri iin hissettii karlkl ve
fiziksel bir ball davurur. Bu
gnlerde, akn 'sonsuza dek' olduu
fikrinden kukul olabiliriz, ama ak
olmann evrensel insan duygularndan
doan bir deneyim olduunu dnme
eilimindeyizdir. Ak olan bir iftin,
belki de evlenme ve / veya bir aile kur
ma yoluyla, ilikilerinde kiisel ve cinsel
doygunluk istemesi doal grn
mektedir.
Ancak, bugn bize 'doal' grne-
bilen bu durum, aslnda ok olaand-
dr. Ak olduunuz biriyle uzun sreli
bir eleiklie balama ya da bir aile
kurma, dnyann her yannda insanlarn
ounun yaad bir deneyim deildir.
rnein, Birleik Krallk'taki belirli
kimi Asyal topluluklar arasnda, dzen
lenmi evlilikler norm olarak kalmakta
dr. Bu rneklerde, ak olmann evli
likle ya da yeni bir aile kurmayla herhan
gi bir balantsnn olduu ender olarak
dnlr. Toplumumuzda uzun sreli

244

yzyllar boyunca, erkekler ve kadnlar
balca olarak mlk ailenin ellerinde
tutmak ya da aile iftliinde alacak
ocuklar yetitirmek amacyla evleni
yorlard. Bir kez evlendikten sonra,
yakn dosdar olmu olabilirler: Bununla
birlikte, bu, evlilikten nce olmaktan
ok, sonra oluyordu, insanlar kimi
zaman evlilik d cinsel ilikiler yayor
lard, ama bunlar bizim imdi akla
iliiklendirdiimiz duygularn pek azna
esin veriyordu. Ak, en iyi olaslkla bir
zayflk ve en kt olaslkla bir tr
hastalk saylyordu.
Bugn bizim tutumlarmz bunun
neredeyse tamamyla kartdr. Boswell
'modern endstri kltrnn aka
rtk bir saplantsnn' bulunduundan
olduka hakl olarak sz eder:
B u 'ak denizine' dalm olan kim seler onu
sorgu lam akszm kabul etm e eilim inde
dirler . . . 'B ir adam n am acn n b ir kadn
sev m ek olduu ve b ir kadnn am acn n da
bir adam sev m ek olduu' iddiasna ki bu
B au 'd a taram aszd r m o d e rn - n ce si ya
da sanayilem em i ad a kltrlerin pek
az katlrd. o u zam an o u yerdeki pek
o k insan bunu insansal deerin
yetersiz b ir l s diye g r rd ! (B osw ell
1 9 9 5 :x i x )
Romantik ak kavramnn varln
hissettirmeye balamas ancak on
sekizinci yzyln sonlarnda olmutur.
Romantik ak tutkulu akn az ok
evrensel iteleyimlerinden seik olarak
nesnesini idealletirmeyi ieriyordu.
Romantik ak fikri bir yaznsal biim
olarak romann ortaya kyla az ok
rtyordu, ve romantik romanlarn
yaylm, romantik ak fikrini yaymada
yaamsal bir rol oynad (Radway 1984).
zellikle kadnlar iin, romantik ak,
ilikinin nasl kiisel doygunlua
gtrebileceiyle ilgili kendi kendine
245
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
ykler anlatmay ieriyordu.
Dolaysyla, romantik ak insan
yaamnn doal bir paras olarak
anlalamaz; bunun yerine, o geni
toplumsal ve tarihsel etkiler tarafndan
ekillendirilmitir. Bugn Birleik
Krallk'taki ou insana gre, evli olsun
ya da olmasn, ift, ailenin ekirdein-
dedir. Ailenin ekonomik rol gitgide
azaldka, ift, aile yaamnn zeinde
yer almaya balad ve ak ya da ak ve
cinsel cazibe, bu blmde daha sonra
greceimiz zere, evlilik balar olu
turmann temeli oldu (bununla birlikte,
'aile' terimi hibir ekilde yalnzca kar-
cinsel bir ifde onlarn ocuklarn
ieriyor olarak anlalmamaldr).
Toplumumuzda ou insan iyi bir
ilikinin temelinde duygusal iletiimin
ya da mahrem bir ilikinin olduuna
inanr. Mahremiyet fikri, bu kitapta
tartm olduumuz baka pek ok
tandk kavram gibi, ksa zaman nce
ortaya km bir fikirdir. Grm
olduumuz zere, gemite evliliin
temelinde hibir zaman mahrem bir
o k
iliki ve duygusal iletiim olmad.
Kukusuz, iyi bir evlilik iin bu nem
liydi, ama onun temeli deildi. letiim,
ncelikle, iyi bir iliki kurmann aracdr
ve onun sregidiinin balca gereke
sidir. yi bir iliki, taraflarn her birinin
eit haklarnn ve ykmllklerinin
olduu bir eider ilikisidir. Byle bir
ilikide, her bir kiinin tekine saygs
vardr ve onun iin en iyi olan ister. li
kiyi iler klmann temeli konuma ya da
karlkl konumadr. likiler, en iyi
ekilde, insanlar birbirlerinden ok
fazla saklanmazlarsa iler -karlkl
gven olmak zorundadr. Ve gvenin
zerinde allmas zorunludur; o,
yalnzca sorgulanmakszn kabul edile
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r
Jane Austen'n Gurur ve nyarg adl romannn BBC yapm, romantik akn talihsizlie
kar savam vermesiyle ilgili klasik bir vk anlatr.
mez. Son olarak, iyi bir iliki keyfi g
ten, zorlamadan ya da iddetten zgr
olandr (Giddens 1993).
Bu kitabn pek ok yerinde izlek
toplumsal deiim oldu. Bugn biz
alkantl, g ve tandk olmayan bir
dnyada yayoruz. Houmuza gitsin
gitmesin, tmmz onun sunduu
frsat ve tehlike karmyla uzlamal
yz. Romantik akla ilgili yukardaki
tartma, bu gzlemin hibir yerde
kiisel ve duygusal yaam alannda
olduundan daha doru olmadn
gsterir.
Bu deiimlerin doasn ve onlarn
yaamlarmz zerindeki etkisini nasl
anlamaya balarz? Bugn mahrem
ilikilerimizde ve toplumsal bir kurum
olarak ailede nelerin srp gittiini
anlamak, ancak gemite insanlarn
nasl yaadyla ve baka toplumlarda
imdi insanlarn nasl yaadyla ilgili
bir eyler bilirsek olanakldr. Bu
nedenle bu blmde evliliin ve ailenin
tarihsel geliimine bakyoruz. Bunun
ardndan, bugn Britanya'daki aileleri
ve mahrem ilikileri inceliyoruz. Bl
mn son ksmnda aileyi ve mahrem
ilikileri aklama giriiminde bulunan
kuramsal bakalarndan kimilerine
bakyor ve 'aile deerleriyle' ilgili imdi
ki tartmaya dnerek sonuca var
yoruz.
Temel kavramlar
Her eyden nce, kimi temel
kavramlar, zellikle aile, hsmlk ve
evlilik kavramlarn tanmlamamz
gerekiyor. Aile akraba balantlaryla
dorudan doruya balanan, yetikin
yelerin ocuklara bakma sorumlulu
unu stlendii bir insanlar topluluu
dur. Akrabalk balar bireyler arasnda
evlilik yoluyla ya da kan balarn
246

(anneler, babalar, kardeler, ocuklar,
v.b.) balayan soy dizileri yoluyla kuru
lan balardr. Evlilik iki yetikin birey
arasndaki toplumsal olarak kabul
edilen ve onaylanan bir cinsel birleim
olarak tanmlanabilir. ki insan evlen
diinde, birbirlerinin akrabas olurlar;
bununla birlikte, evlilik ba daha geni
bir hsmlar dizisini birbirine balar.
Anababalar, erkek ve kz kardeler ve
baka kan akrabalar, evlilik yoluyla,
eleiin de hsmlar olurlar.
Aile ilikileri daha geni hsm
topluluklarnn ierisinde her zaman
tannr. Neredeyse tm toplumlarda, bir
hanede kendi ocuklaryla ya da
edinilmi ocuklaryla birlikte yaayan
iki yetikinden oluan, sosyologlarn ve
insanbilimcilerin ekirdek aile dedii
eyi saptayabiliriz. Geleneksel toplum-
larn ounda ekirdek aile daha byk
Utahl okeli Tom Green'i be karsyla ve yirmi dokuz ocuundan kimileriyle gsteren
olaand bir aile fotoraf.
247
A ile le r v e M a h re m likiler
bir hsmlk a rnekesinin parasyd.
Evli bir iftle ocuklardan baka yakn
hsmlar ayn hanede ya da birbirleriyle
yakn ve srekli bir iliki iinde
yaadnda, bir geni aileden sz
ederiz. Bir geni aile, byk anababa-
lar, erkek kardeleri ve onlarn karlar
n, kz kardeleri ve onlarn kocalarn,
halalar ve yeenleri iine alabilir.
Bat toplumlarnn ounda evlilik,
ve dolaysyla aile, tekelilikle iliiklen
dirilir. Bir erkein ya da bir kadnn ayn
zamanda bir eten fazlasyla evli olmas
yasaddr. Bununla birlikte, bu her
yerde byle deildir. Yirminci yzyln
ortasnda birka yz toplumu karla
trd nl almasnda George
Murdock (1949), bir kocann ya da
karnn birden fazla einin olmasna
olanak veren okelilie bu toplum-
larn yzde 80'inden fazlasnda izin
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r
verildiini bulmutur. okeliliin iki
tipi vardr: Bir erkein ayn zamanda
birden ok kadnla evli olabildii
okkarllk, ve ok daha az rasdanan,
bir kadnn ezamanl olarak iki ya da
daha ok kocasnn olabildii ok-
kocallk. Bat'da okelilii yaama
geiren en tannm topluluk, uygula
mann yasad olduu ancak kovu
turmalarn ender olduu Birleik
Devleder'de byk blm Utah'ta
bulunan Kktenci Mormonlar'dr. Pek
ok karya sahip olma, Utah'n Birleik
Devletler'in paras olmasnn bir
koulu olarak yzyl nce Mormonlarn
ounluu tarafndan terk edildi.
Utah'ta bugn de 30.000 kktencinin
okelilii uygulad kestiriminde
bulunulmaktadr.
Pek ok sosyolog, 'aileden', sanki az
ok evrensel olan bir aile modeli varm
gibi sz edemeyeceimize inanr. Bu
blmde greceimiz zere, farkl pek
ok aile biimi vardr: ki anababal
aileler, vey aileler, tek anababal aileler
v.b. Sosyolog Diana Gittins (1993)
'aileden' deil, 'ailelerden' sz etmenin
daha uygun grndn ileri srm
tr. 'Ailelere' gnderme yapmak, aile
biimlerinin eitliliini vurgular. Bir
ksaltm terimi olarak 'aileden' sklkla
sz edebilirsek de, bunun nasl bir
eitlilii kapsadn unutmamak ok
nemlidir.
Tarihte aile
Bir zamanlar sosyologlar modern
dnemden nce Bat Avrupa'daki
yaygn aile biiminin geni aile
olduunu dnyorlard. Aratrma
lar, bu grn yanl olduunu
gstermitir. yle grnyor ki, bir
babadan, bir anneden ve baml ocuk
lardan oluan ekirdek aile uzun
zamandr en tannm aile biimi
olagelmitir. Modern-ncesi hane
dzen bugn olduundan daha
bykt, ama fark zellikle byk
deildir. rnein, on yedinci, on
sekizinci ve ondokuzuncu yzyllarda
Ingiltere'de ortalama hanehalk byk
l 4.75 kiiydi. Birleik Krallk'ta
imdiki ortalama 2.4'tr (HMSO 2004).
Daha nceki rakam evdeki hizmetileri
de iine aldndan, aile bykln
deki fark kktr.
Modern-ncesi Avrupa'da ocuk
lar yedi sekiz yandan balayarak
sklkla alyorlard iftlikte anababa-
larna yardm ediyorlard. Aile girii
minde kalmayanlar, bakalarnn evle
rinde ev ii yapmak ya da raklkla
uramak zere sklkla erken bir yata
baba ocan terk ediyorlard. Baka
hanelerde almak zere uzaa giden
ocuklar, anababalarn ender olarak
yeniden grrlerdi.
Son zamanlardaki yksek boan
ma oranlarna karn, baka etkenler, o
zamanlar aile topluluklarn imdi
olduklarndan daha az kalc klyordu.
Tm yalardan insanlar iin lm
oranlar (herhangi bir ylda nfusun her
bin kiisi arasndaki lmlerin says)
ok daha yksekti. Modern Avrupa'da,
balarda, tm kk ocuklarn drtte
biri ya da fazlas (bugn yzde 1'in ok
altndaki oranlara kart olarak) yaamn
ilk ylnn tesinde sa kalmyordu ve
kadnlar doum srasnda sklkla
lyorlard. ocuklarn ya da elerden
birinin veya her ikisinin lm, aile
ilikilerini sk sk sarsyordu.
Aile yaamnn geliimi
Tarihi Sosyolog Lawrence Stone,
Avrupa'da aile yaamnn modern-
248
 A ile le r v e M a h re m likiler

ncesi biimlerinden modern biimle 2 Bu aile tipinin ardndan, on

rine gtren deiimlerden kimilerini yedinci yzyln balarndan on
izelgelemitir. Stone, 1500'lerden sekizinci yzyln bana dek sren
1800'lere dek ailenin geliiminde gei niteliindeki bir biim geldi.
evre ayrt et: Bu sonraki tip byk lde
1 Bu dnemin balarnda balca toplumun st kesimleriyle snrly
aile biimi, ekirdek ailenin, epeyce d, ama yine de ok nemliydi
kk hanelerde yaayan ama nk o zamandan bu yana nere
baka akrabalarla olan ilikiler de deyse evrensel hale gelmi olan
iinde olmak zere topluluk tutumlar ondan kp yayld. ekir
ierisindeki birbirine derinden dek aile, baka akrabalarla ve yerel
bal ilikileri koruyan bir toplulukla olan balardan seik
rnekesiydi. Bu aile yaplanm, olan daha ayr bir ey durumuna
topluluktan aka ayrlmyordu. geldi. Her ne denli babalarn
Stone'a gre (her ne denli kimi yetkeci erkinde de bir art vardysa
tarihiler buna idraz etmilerse de) da, evlilikte ve anababalkta aknin
o zamanlar aile duygusal balln nemi gitgide artan biimde
ya da bamlln nemli bir oda vurgulanyordu.
deildi. nsanlar, bizim bugn aile 3 nc evrede, bugn Bat'da
yaamyla iliiklendirdiim iz en tank olduumuz aile dizgesi
duygusal itenlikleri deneyimlemi- tipi aama aama evrimleti. Bu
yor ya da aramyorlard. aile, yakn duygusal balarla
Evliliin ierisinde cinsellie bir balanan, ev mahremiyetinin yk
haz kayna deil, ocuklar sek bir derecesinin tadn karan ve
retmek iin bir zorunluluk gzy ocuklarn yetitirilmesiyle uraan
le baklyordu. Evlilikte ve aile bir topluluktur. Bu, balanmac
yaamnn baka meselelerinde bireyciliin ykseliiyle, yani
bireysel seim zgrl anababa- evlilik balarnn, cinsel ekim ya
larn, teki akrabalarn ya da da romantik ak klavuzluundaki
topluluun karlarndan daha az kiisel seilim temelinde oluumu
nemli saylyordu. Kimi zaman nun ykseliiyle belirginleir.
etkin olarak yreklendirildii soylu Sevginin cinsel grnmleri, evlilik
evrelerin darsnda, ksnl ya da d ilikilerin yerine evliliin
romantik aka ahlaklar ve ierisinde yceltilmeye baland.
tanrbilimciler tarafndan hastalk Yuvadan ayr olan i yerlerinin
gzyle baklyordu. Stone'un dile artmasnn bir sonucu olarak, aile,
getirdii zere, bu dnemde aile retimden ok tketime uyumlan-
'ak ulu, silik, duygusal olmayan, maya balad. Kadnlar evsellikle,
yetkeci bir kurumdu... Aile ayrca, erkeklerse ekmek kazanmakla
kocann ya da karnn lmyle, iliiklendirilir oldu. Son yllarda
veya ocuklarn lmyle ya da ev gitgide artan sayda kadnn i
den ok erken ayrlmasyla sklkla yerine girmesiyle, ailenin 'ba' olan
zldnden, ok ksa mr ekmek kazanan erkek dncesine
lyd' (1980). gitgide artan biimde kar kl-

249
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r

ekirdek aile gerekten hi norm oldu mu?

maktadr ve aile yaplanmlar eit gelindiinde ak artk y o k tu r ya d a uzak

b ir andr. (1 9 9 5 : xxi)
lenmeyi srdrmektedir. (Bu
deiimleri bu blmde daha sonra
Hi olmadmz biim:
inceliyoruz.)
geleneksel aileyle ilgili
Bu blmn banda anlan tarihi sylenler
John Boswell una dikkat ekmidr:
Genellikle tutucu bir bakasyla
M o d e rn - n c e si A v ru p a'd a evlilik o u kez yazan pek ok kii, aile yaamnn
b ir m lk d zen lem esi olarak balyor,
tehlikeli biimde alnn oyulmakta
oun luk la o cu k larn yetitirilm esiyle
ilgili olarak ortalarn a geliyor v e akla ilgili
olduunu ileri srer (aile deerleriyle
olarak bitiyordu. A sln da p ek az ift 'ak ilgili imdiki tartmay bu blmn
iin' evleniyor, am a pek o k lan , ev d zen sonunda, s. 286-9'da inceliyoruz).
lerini o rtak olarak ynetirken , yavrularn Onlar, ailenin gerileyii diye grdkleri
yetitirirken ve yaam n deneyim lerini
ey ile aile yaamnn daha geleneksel
p aylarken za m a n iin d e b irbirlerini
sev m ey e balyordu. E lerin m e z a r yaz
biimlerini kardatrrlar. Gemiin
larndan g n m ze kalanlarnn n ered ey ailesi pek ok insann anmsad kadar
se t m , derin b ir duygulanm belli eder. huzurlu ve uyumlu muydu, yoksa bu
Buna kart olarak , m o d e rn B at'n n yalnca idealletirilmi bir kurmaca
o u n d a , evlilik akla balar, o rtalarn d a
mdr? Hi Olmadm^ Biim (The Way
yine ounlukla (eer o cu k lar varsa)
o cu k la r yetitirm eyle ilgilidir v e sklkla
We Never Were, 1992) balkl
m lkle ilgili olarak biter, ki bu noktaya kitabnda Stephanie Coontz'un iaret

250
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r

ettii zere, gemiin bir altn ayla En ksa zaman nceki anmz bizi
ilgili grmlerde olduu gibi, eylerin ideal ailenin zaman olarak 1950'lere
gerekten nasl olduunu grmek iin gtrr. Bu, kadnlarn yalnzca evde
nceki zamanlara dnp baktmzda alrken, erkeklerin ailenin geimini
'geleneksel ailenin' zerine dklen gl salamaktan sorumlu olduu bir
renkli k yok olur. dnemdi. Ancak, ok sayda kadn
aslnda salt evsel bir role geri ekilmeyi
Pek oklar, Victoria dnemi
istemiyor ve bunun iinde kendini mut
ailesinin grnrdeki skdzenine ve
suz ve kstrlm hissediyordu. kinci
istikrarna hayranlk duyar. Bununla
Dnya Sava srasnda pek ok kadn
birlikte, o zamandaki aileler zellikle
sava abasnn bir paras olarak cretli
yksek lm oranlarna kadand iin
ilerde almt. Erkekler yuvaya
evliliklerin ortalama uzunluu on iki
dnnce, onlar bu ileri yitirdiler.
yldan azd ve tm ocuklarn yarsn
Dahas, erkekler yine duygusal olarak
dan fazlas, yirmi bir yana gelmeden
karlarndan uzaktlar ve kendileri iin
en azndan bir anababann lmne
cinsel servenler ararken karlarna kat
tank oluyordu. Victoria dnemi
kurallar koyarak sklkla gl bir cinsel
ailesinin hayranlk duyulan skdzeni-
ifte standart gzetiyorlard.
nin kk, anababalarn ocuklar
zerindeki kat yetkesindeydi. Bu Amerikal yazar Betty Friedan, ilk kez
yetkenin uygulanma biimi bugnn 1963'te km olmakla birlikte ara
standartlarna gre ar lde sert trmas 1950'lere gnderme yapan Diil
saylrd. Gi^em (The Feminine Mystique) adnda
ok satan bir kitap yazd. Friedan, 'ad
1850'lerin Victoria dnemi ailesini
dnecek olursak, ideal aile yine olmayan sorundan' sz ettiinde,
binlerce kadnn yreklerinde bir teli
bizden kaar. Bu dnemde kadnlar, az
titretmi oldu: ocuk bakmyla, yorucu
ok zorla, yuvayla snrlandrlmt.
ev ileriyle ve yalnzca arada srada boy
Victoria ahlakna gre kadnlarn kat
gsteren ve kendisiyle pek az duygusal
bir biimde erdemli olmas beklenirken,
iletiimin olanakl olduu bir kocayla
erkekler cinsel olarak uaryd: Pek
kuatlm olan bir ev yaamnn
oklar fahieleri ziyaret ediyor ve
bunaltc doas. Pek ok kadnn
genelevlere dzenli ziyarederde bulu
katland bunaltc yuva yaamndan
nuyordu. Aslnda, yalnzca ocuklar
bile daha ciddi olarak, toplumun bu
araclyla iletiim kurduklarndan,
meselelerle yzlemeye tam olarak
sklkla karlarla kocalarn birbirleriyle
hazr olmad bir zamanda pek ok
yapacaklar pek az ey bulunuyordu.
ailenin ierisinde katlanlan alkol
Dahas, evsellik bu dnemin daha yok
bamll ve iddet vard.
sul topluluklar iin bir seenek bile
deildi. Fabrikalarda ve atlyelerde
aileler yuva yaam iin pek az zamanlar
Dnya apnda aile
kalacak biimde uzun saader boyunca
rntlerindeki deiimler
alyorlard. Bu topluluklarda ocuk Bugn dnyann her yanndaki
iilii de ok yaygnd. farkl toplumlarda aile biimlerinde bir
eidenme vardr. Asya'nn, Afrika'nn

251
 A ile le r v e M a h re m li k ile r
ve Pasifik kylarnn uzak blgeleri gibi
kimi yerlerde, geleneksel aile dizgeleri
pek az deimitir. Bununla birlikte,
gelimekte olan lkelerin ounda,
yaygn deiimler gereklemektedir.
Bu deiimlerin kkenleri karmaktr,
ama zellikle nemli olarak birka
etken ayrt edilebilir. Biri, Bat klt
rnn yaylmdr. rnein, Bat'nn
romantik aka degin fikirleri, nceleri
bilinmedikleri toplumlara yaylmlar
dr. Baka bir etken, nceleri zerk daha
kk toplumlardan olumu olan
alanlarda merkezi devlet ynetiminin
geliimidir. nsanlarn yaamlar, onla
rn bir ulusal siyasa dizgesiyle olan iliki
leri tarafndan etkilenir; dahas, devlet
ynetimleri geleneksel davran biim
lerini deitirmek iin etkin giriimlerde
bulunurlar. Hzla byyen nfus soru
nundan tr, rnein in'de (aada
s. 286-9da tartlmtr) devletler daha
kk aileleri, doum denetiminin
kontroln v.b. savunan izlenceleri sk
sk ortaya koyarlar. Baka bir etki, kr
saldan kentsel alanlara byk lekli
gtr. Erkekler sklkla aile yelerini
memleketleri olan kylerde brakarak
almak iin kasabalara ya da kentlere
giderler. Buna seenek olarak, bir
ekirdek aile topluluu bir birim olarak
kente tanr. Her iki durumda da
geleneksel aile biimleri ve akrabalk
dizgeleri zayflayabilir. Son olarak, ve
belki de en nemlisi, topraktan uzaktaki
ve devlet ynetimi brokrasileri,
madenler, tesisler ve var olduklar
yerlerde endstri firmalar gibi
rgtlerdeki i frsadar, nceleri yerel
topluluun iinde toprakl retim
evresinde toplanan aile dizgeleri iin
bozucu sonulara yol ama eilimin
dedir.
Genelde, bu deiimler, geni aile
dizgelerinin ve akraba topluluklarnn
teki tiplerinin paralanmasna doru
d nya a p n d a b ir d e v in im
yaratmaktadr. Bu, ilk olarak William J.
Goode tarafndan A ile rntlerinde
Dnya Devrimi (World Revolution in
Family Patterns 1963) balkl kitabnda
belgelenmi ve onu izleyen aratrmalar
tarafndan dorulanmtr.
Songeliimler
Dnya apnda gerekleen nemli
deiimler unlardr:
1 Boylar ve teki akraba topluluklar
etkileri bakmndan gerilemektedir.
2 Bir ein zgrce seilmesi ynnde
genel bir eilim vardr.
3 Gerek evliliin balatlmas gerekse
aile ierisinde karar verme bakmndan
kadnlarn haklar daha geni olarak
tannmaya balamtr.
4 Dzenlenmi evlilikler gittike
azalmaktadr.
5 Erkekler ve kadnlar iin daha yksek
cinsel zgrlk dzeyleri, ok kst
layc olmu olan toplumlarda geli
mektedir.
6 ocuklarn haklarnn geniletimine
doru genel bir eilim vardr.
7 Ayn-cins eleikliklerin kabul edilii
artmtr.
Bu eilimleri abartmak ya da bunla
rn dnyann her yannda tekbiimli
olarak gereklemi olduklarn kabul
etmek bir yanlg olur -bunlarn pek
ou uruna bugn de savalmakta ve
bunlar amanszca sorgulanmaktadr.
(1996'dan 2001'e dek Taliban ynetimi
altnda olan Afganistan'da kadnlarn
252

haklarnn bastrlmas -20. Blm, s.
901de tartlmtr bu eilimlerin tek-
biimli olmaynn bir rneidir.)
Benzer biimde, geni ailenin her yerde
gerilemekte olduunu varsaymak bir
yanlg olur. Bugn ou toplumda,
geni aileler yine normdur ve geleneksel
aile pratikleri srmektedir. Dahas,
deiimin gerekleme hznda farkl
lklar vardr ve tersine dnler ve
kareilimler vardr.
Birleik Krallk'ta aileler ve
mahrem ilikiler
Bugn Birleik Kralk'n kltrel
olarak eitli rasna bakldnda,
lkenin ierisinde aile ve evlilik
bakmndan dikkate deer eitlilikler
grlr. Bunlarn en arpc olanlarnn
kimileri, beyaz olan ve olmayan
insanlarn aile rntleri arasndaki far
kllklar ierir, ve bunun neden byle
olduunu dikkate almamz gerekir.
Sonra, aile yaamnn ada rntle-
riyle ilikisinde, boanmay ve yeniden
evlenmeyi evreleyen meseleleri incele
meye geeceiz. Bununla birlikte, ilk
olarak, Britanya'daki neredeyse tm
ailelerin paylat kimi temel zellikleri
betimleyelim.
Topluca ralayclar
Britanya'da bir btn olarak ailenin
zellikleri unlardr:
1 Tekelilik yasayla saptandndan,
Britanyal aile, teki Batl aileler gibi,
tekelidir. Bununla birlikte, Birleik
Krallk'ta imdi var olan yksek
boanma oran gz nnde bulun
durulduunda, kimi gzlemciler
Britanya'daki evlilik rntsne
253
A ile le r v e M a h re m lik iler
dizisel tekelilik denilmesinin daha
iyi olduunu ne srmlerdir. Bu,
hi kimsenin ayn zamanda birden
fazla kars ya da kocas olamamakla
birlikte bireylerin dizisel olarak bir
ok einin olmasna izin verildii
anlamna gelir. Ancak, yasal tekeli
lii cinsel pratikle kartrmak yanla
srkleyicidir. Britanyallar'n yk
sek bir orannn elerinden baka
bireylerle cinsel ilikilere girdii
ortadadr.
2 Britanya'da evliliin temelinde
romantik ak fikri vardr. Duygula-
nmsal bireycilik en nemli etki
durumuna gelmitir. Evlilik ilikile
riyle ilgili szlemeler yapmann bir
temeli olarak, iftlerin, temelinde
kiisel cazibenin ve uyumun olduu
karlkl duygulanmlar gelitirmesi
beklenir. Evliliin paras olarak
romantik ak ada Britanya'da
'doallatrlmtr'; bu, modern kl
trn seikletirici bir zellii
olmaktan ok, insan varoluunun
normal bir paras gibi grnr.
Elbette, gereklik, ideolojiden
farkldr. Evlilikte kiisel doyumun
zerindeki vurgu, kimi zaman
karlanamayan beklentiler ortaya
karmtr, ve bu, artan boanma
oranlaryla ilikili olan bir etkendir.
3 Britanyal aile atasoyludur ve yeni-
yereldir. B abasoylu kaltm ,
ocuklarn babann soyadn almas
n ierir. Her ne denli bugn ok
daha az yaygn olsa da, gemite bu,
mlkn de genelde erkein soyunda
kuaktan kuaa g eirilm esi
anlamna geliyordu. (Dnyadaki pek
ok toplum anasoyludur -soyadlar
ve sklkla mlk, kadnn soyunda
kuaktan kuaa geirilir.) Bir yeni-
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r
yereli ikamet rnts, evli bir
iftin, her ikisinin ailelerinden de
uzaktaki bir barnaa tanmasn
ierir. Bununla birlikte, yeni-yercilik,
Britanyal ailenin mudak olarak sabit
bir ralaycs deildir. Birleik
Krallk'ta, zellikle daha yoksul, ii
snfnn ya da Asyal-lar'n yaad
semtlerde pek ok aile anayerlidir -
yeni evliler, gelinin anababasnn
yaad yere yakn bir alana
yerleirler. (ift, damadn anaba-
basna yakn ya da onlarla birlikte
yayorsa, bu aileye baba-yerli
denir.)
4 ekirdek aile birimleri teki hsm
balarndan hibir ekilde tamamy
la yaltlm olmamakla birlikte,
Britanyal aile sklkla bir ya da iki
anababann ocuklaryla birlikte bir
hanede yaad ekirdek aile diye
betimlenir. Bununla birlikte, aada
greceimiz zere, ekirdek ailenin
baatl andrlmaktadr.
Aile rntlerinde geliim ve
eitlilik
Rapoport ve tekilere gre, 'bugn
Britanya'daki aileler, bir ailenin nasl
olmas gerektiine degin tek bir
egemen normun olduu bir toplumda
savam vermekten, bir normlar
okluunun meru, ve gerekten de
arzulanr kabul edildii bir topluma
doru gemektedir' (1982: 476). Onlar
bu sav dorulayarak, eitliliin be
tipini saptarlar: rgtsel, kltrel, snfsal,
yaam ak ve alttopluluk. Bu dizelgeye
cinsel eitlilii ekleyebiliriz. Rapo-
port'larn saptad aile biimlerinin
eitlilii, bugn, onun yirmi yldan
uzun sre nce ilk yazd zamanlarda
olduundan daha aktr.
Yaam ak, 6. B l m ,
'Toplum sallam a, Yaam Ak ve Ya
lanm a', s. 215-218de de tartlmtr.
Aileler, evle ilgili greli bireysel
devlerini ve daha geni toplumsal
evreyle balantlarn eitli biimlerde
rgtlerler. 'Orthodox' -kadnn 'ev
hanm', erkeinse 'ekmek kazanan kii'
olduu- aileler ile, iki kiinin de meslek
yaamnn olduu ya da tek anababal
ailelerin arasndaki kartlk, bu
eitlilii rneklendirir. Kltrel olarak,
aile kazanmlarnda ve deerlerinde
eskiden olduundan daha fazla eitlilik
vardr. Etnik aznlklarn (aada
tartlan Asya ya da Bat Hindistan
kkenli aileler gibi) varl ve feminizm
gibi harekederin etkisi, aile biimlerinde
dikkate deer kltrel eitlilik ret
mitir. Yoksullar, ii snflar ve orta ve
st snflarn ierisindeki eitli
topluluklar arasnda varln srdren
snf blnmeleri, aile yaplanmnda
balca eitlemeleri korumaktadr.
Yaam ak ierisinde aile deneyimin
deki eitlemeler az ok bellidir.
rnein, bir birey, her iki anababann
birlikte kalm olduu bir ailede
dnyaya gelebilir, ve kendisi evlenip
sonra da boanabilir. Baka bir kii, tek
anababal bir ailede bym olup
birok kez evlenebilir ve her bir
evliliinden ocuklar olabilir.
Alttopluluk terimi, aileler ierisin
deki kuaklara gnderme yapar.
rnein, anababalarla byk anababa-
l a r arasndaki balar imdi olaslkla
eskiden olduundan daha zayf duruma
gelmitir. te yandan, imdi daha fazla
kii yalla dek yaamaktadr ve
'sregelen' aile birbirleriyle yakn
iliki ierisinde var olabilir: Evli
torunlar, onlarn anababalar ve byk
254

anababalar. Aile rgtlerinde daha nce
hi olmad kadar byk cinsel
eitlilik de vardr. Bat toplumlarnn
pek ounda ecinsellik gitgide daha
fazla kabul edildiinden, eleiklikler ve
aileler, kar-cins eleiklikler kadar, e
cinsel iftler arasndaki eleiklikler de
temel alnarak oluturulurlar.
Gay evlilii 12. Blm, 'Cinsellik ve
Toplumsal Cinsiyet', s. 480-2'de
tartlmaktadr.
Britanyal aile tiplerinin eitlilii
arasnda, tekilerin oundan ayracak
biimde farkl olan bir rnt vardr-
Gney Asyal topluluklarla iliiklendi
rilen rnt. Birleik Krallk'taki
Gney Asyal nfus bir milyon kiiden
fazladr. G, 1950'lerde Hindistan
yarktasnn balca alanndan
balad: Pencap, Gujarat ve Bengal.
Britanya'da bu gmenler, temelinde
dinin, memleketlerinin, kastn, ve en
nemlisi akrabaln olduu topluluklar
oluturdu. Pek ok gmen, yerli
Asyal geni aileler genellikle gl aile balar sergiler.
255
A ile le r v e M a h re m li k ile r
Britanyal nfusun arasnda neredeyse
tamamyla noksan olan, onura ve aile
ballna degin kendi fikirlerini
buldu. Aile birliini korumaya altlar
ama barnmann bir sorun olduu
ortaya kt. Byk eski evler ykk
dkk alanlarda bulunabiliyordu; k
yerlere tanma, ou kez, daha kk
evlere tanma ve geni aileyi paralama
anlamna geliyordu.
Bugn Birleik Krallk'ta doan
Gney Asyal ocuklar sklkla birbi
rinden ok farkl iki kltre ak duruma
getirilir. Evde, aileleri ibirliine, saygya
ve aile ballna degin normlara
uygunluk bekler ya da isterler. Okulda,
yarmc ve bireyci bir toplumsal
evrede okul baans arayna girmeleri
beklenir. Geleneksel aile yaamyla
iliiklendirilen yakn ilikilere deer
verdiklerinden, ou, ev ve kiisel
yaamlann etnik alt-kltrle ilgisinde
rgtlemeyi seer. Ancak, Britanya
kltryle ilikili olmak deiimler
getirmitir. Ba'nn 'ak iin' evlenme
gelenei, Asyal topluluklarn ierisin
deki dzenlenmi evlilik uygulamasyla
 A ile le r v e M a h re m likiler
sk sk atr. Anababalar ve aile yeleri
tarafndan dzenlenen byle birleme,
sevginin evliliin ierisinden geldii
inancna dayandrlr. Her iki eeyden de
gen insanlar, evliliklerinin dzenleni
inde kendilerine daha fazla danl
masn istemlemektedir.
Siyasa nceleme Enstits'nn etnik
aznlklarla ilgili drdnc ulusal
yoklamasnn istatistiksel bulgular
(Modood ve tekiler, 1997), Hintliler'in,
Pakistanllar'n, Bangladeliler'in ve
Afrikal-Asyallar'n, evlenmesi en olas
olan etnik topluluklar olduklarn iaret
eder. 2001'de, anababaya baml
ocuklan olan tm ailelerin arasnda,
Asyal ya da Asyal Britanyal tek ailelerin
yaad hanelerin yzde 65'i evli bir
iftten oluurken, beyazlann ve Afrikal-
Karayipliler'in arasnda yzdeler biraz
daha azd. Birarada yaama, ocuklan
olan Asyal ve Asyal Britanyal iftlerin
arasnda teki etnik topluluklarn
arasnda olduundan oransal olarak
daha azd (7.1. Tabloya baknz). Her ne
denli Britanya'daki Gney Asyal
ailelerin arasnda deiimin gen
insanlann evliliklerde daha fazla sz
hakk istemesi ve boanmalarda ve tek-
anababal hanelerde hafif bir ykseli
gibi kimi belirtileri var gibi grnse de,
her ey gz nnde bulunduruldu
unda, Britanya'daki Gney Asyal etnik
topluluklar dikkate deer lde gl
aile balarna sahip olmay srdr
mektedir.
Siyah aileler
Britanya'daki Afrika-Karayip k
kenli ailelerinse yine farkl bir yaplanm
vardr. Yirmi ile krk drt ya arasnda
olup bir kocayla yaamakta olan siyah
kadnlann says, ayn ya topluluundaki
beyaz kadnlannkinden ok daha azdr.
Afrikal-Karayiplilerin arasndaki boan
ma ve ayrlma oranlan, Britanya'daki
teki etnik topluluklarn arasnda
olduundan daha yksektir. Afrikal-
Karayipler'in arasnda, tek-anababal
haneler, teki herhangi bir etnik aznln
arasnda olduundan daha yaygndr;
ancak, teki topluluklardan farkl olarak,
bekar Afrikal-Karayipli annelerin
alyor olmas daha olasdr (Modood
ve tekiler, 1997). teki etnik toplu
luklarla karlarml olarak siyah ya da
siyah-Britanyal nfusun arasnda
(byk ounluunun banda annenin
bulunduu) tek-anababal ailelerin
yksek oran aada 7.1. Tabloda
grlebilir.
yle grnyor ki, Birleik
Krallk'ta Londra'nn ve teki kentlerin
daha yoksul semtlerindeki siyah ailelerin
arasnda ayn etkenler i bandadr.
Siyah aileler hakkndaki pek ok
tarma, resmi evlilikteki dk oranlar
zerinde younlar ama kimi
gzlemciler bu vurgunun yanl
yapldna inanr. Evlilik ilikisinin,
baka topluluklardaki ailelerin yapla-
nmn oluturduu zere siyah ailenin
de yaplanmn oluturmas zorunlu
deildir. Geni akrabalk alan Bat
Hintli topluluklarda nemlidir evlilik
balaryla greli olarak, Birleik
Krallk'taki ou beyaz toplulukta
olduundan ok daha nemlidir. Tek-
anababal bir ailenin banda bulunan bir
annenin, bel balayabilecei yakn ve
destekleyici bir akrabalk ann olmas
olasdr. Afrikal-Karayipli ailelerin pek
ounda, daha kk ocuklan yeti
tirmeye yardm etmek yoluyla kardeler
de nemli bir rol oynar (Chamberlain
1999). Bu, siyah tek-anababalann ve
onlarn ocuklannn zorunlu olarak
istikrarsz aileler oluturduu fikriyle
eliir.
256
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r

7.1. Tablo Anababaya baml ocuklar olan Britanyal aileler:

Etnik toplulua gre,3 2001 (%)

Tek ailenin yaad haneler Anababaya baml

Birarada yaayan ocuklarn
Evli iftlerden iftlerin oluturduu Tek anababal olduu teki
oluan aileler aileler aileler haneler Tm
Heyaz 60 12 22 6 100
Karma 38 11 39 12 100
Asyal ya da Asyal Britanyal
Hintli 68 2 10 21 100
PakistanlI 61 2 13 24 100
Bangladeli 63 2 12 23 100
teki AsyalIlar 66 3 12 19 100
Tm Asyal / Asyal Britanyal 65 2 11 22 100
Siyah ya da siyah-Britanyal
Siyah Karayipli 29 11 48 12 100
Siyah Afrikal 38 7 36 19 100
teki Siyahlar 24 9 52 15 100
Tm siyah ya da siyah-Britanyal 32 9 43 15 100
inli 69 3 15 13 100
teki etnik topluluklar 67 3 18 12 100
Tm etnik topluluklar 60 11 22 7 100

- H a n e d e g n d e r m e y a p la n k i in in e t n i k t o p l u l u u
KAynak: S o c ia l T r e n d s 3 4 ( 2 0 0 4 ) , s . 2 8

Aile ii eitsizlik 1990'larn ortalarnda Britanya'da

yrtlen bir aratrma (Homans 1987),
I ve bakm dengeleme salk hizmetlerinde teknik personel
Kadnlarn meslek yaamlarn kadrosuna bavuran kadnlarla grme
etkileyen nemli etkenlerden biri, alan yapan yneticilerin grlerini soru
kadnlar iin iin ocuklara sahip olmak turdu. Aratrmaclar, grmeyi
tan sonra geldii hakknda eril algdr. yapanlann kadnlara ocuklarnn olup
olmadn ya da olmasna niyederinin
olup olmadn her zaman sorduunu
buldu (bu, imdi gerek Birleik Krallk'ta
gerekse A.B.D'de yasaddr). Bavuran
erkeklerle ise bu soruyu neredeyse hi
sormuyorlard. Bunun nedeni soruldu
unda, yantlarnda iki izlek grld:
ocuklan olan kadnlar okul tatillerinde
ya da bir ocuun hastalanmas duru
munda fazladan izinli olmay gereksine-
bilirdive ocuk bakmnn sorumluluu
anababann olmaktan ok, annenin
hlrlelk Krallk'n Afrikal-Karayipli nfusunun arasnda tek
sorunuydu.
nababalarn oran yksektir.__________________________

257
 A ile le r v e M a h re m li k ile r
Kimi yneticiler sorulanmn alan
kadnlara ynelik bir 'zen gsterme'
tutumunu iaret ettiini dnyordu.
Ama ou, byle bir sorgulama
dorultusunu, bavuran bir kadnn ne
lde gvenilir bir meslekta olduunu
kantlayacan deerlendirme grevinin
paras diye gryordu. rnein, bir
ynetici unu syledi:
B u b ir a z k iise l b ir s o r u , b u n u n
ayrdndaym, am a bunun dikkate alnmak
zo ru n d a olan bir ey olduunu
n y o ru m . Bu, g e r e k te n
olam ayacak bir ey, am a bunun bir anlam da
haksz olduunu sanyorum -bu frsat
eitlii deil, nk erkek hibir zam an
kendini balbana bir aileye sahip olm u
olarak bulam az. (H o m an s 1 987)
Erkekler, ocuk dourma anlamn
da yaambilimsel olarak 'bir aileye sahip
olamamakla' birlikte, ocuk bakmyla
tam olarak ilgili ve bundan sorumlu
olabilirler. ncelenen yneticilerin hibiri
byle bir olanakll dikkate almad.
Ayn incelemeler, kadnlarn ykselme
siyle ilgili olarak yapld. Ne denli st
dzey bir konuma ulam olurlarsa
olsunlar, kadnlarn kk ocuklarna
bakmak iin meslek yaamlarna ara
vermelerinin ayn ekilde olas olduu
dnlyordu. Bu incelemede, st
dzey ynetim konumlann elinde tutan
az saydaki kadnn tm ocuksuzdu ve
gelecekte ocuklannn olmasn tasarla
yanlardan birka, ilerini brakma
niyetinde olduklarn ve belki de bunun
ardndan baka kadrolar iin yeniden
eitileceklerini sylediler.
Bu bulgular nasl yorumlamalyz?
Kadnlarn i frsatlan balca olarak eril
nyarglar tarafndan m engellenmek
tedir? Kimi yneticiler, ocuklu kadn
larn almamalarnn, ocuk bakmyla
ve evle uramalarnn gerektii gr
n davurdular. Bununla birlikte, ou,
kadnlann erkeklerle ayn meslek yaam
frsatlannn olmas gerektii ilkesini
kabul ediyordu. Tutumlanndaki nyarg,
iyerinin kendisinden ok, anababalk
etmenin ev sorumluluklanyla ilgiliydi.
Nfusun ounluu anababalk etmenin
gerek kadnlar gerekse erkekler tarafn
dan eit bir temelde paylalamayacan
sorgulamakszn kabul ettii srece,
alan kadnlann kar karya geldii
sorunlar varln srdrecektir. Yne
ticilerden birinin dile getirdii zere,
d erkeklerle karlanldnda kadnlann
b ir erk e e meslek yaam frsatlan bakmndan
dezvantajl olmas yaamn bir olgusu
olarak kalacaktr.
Buna ek olarak, daha nce gr
dmz zere, getiimiz otuz yl
ierisinde bu fark bir lde azaldysa da,
alan kadnlarn ortalama creti
erkeklerinkinin ok altndadr. Ayn
ura ulamlarnn ierisinde bile
kadnlar ortalama olarak erkeklerden
daha dk maalar kazanmaktadr.
alan Kadnlann Kanlan Yoktur
(Working Women Don't Have Wives -
1994) balkl kitabnda Terri Apter
kadnlarn kendilerini birbiriyle elien
iki kuvvetle savam iinde bulduklann
ileri srer. Onlar, ekonomik bamszl
istemekte ve buna gereksinim duymakta
ama ayn zamanda ocuklannn annesi
olmay istemektedirler. Her iki hedef de
usa uygundur, ama ev ilerinin balca
sorumluluunu alan karlar olan
erkekler bunlan elde ederken, kadnlar
byle yapamamaktadr. yaamnda
daha fazla esneklik, parasal zmler
den biridir. Erkeklerin tutumlarn
deitirmelerini salamaksa ok daha
gtr.
E v ii
Her ne denli son onyllarda Birleik
Krallk'ta kadnlann durumunda, kadn
larn erkek egemenliindeki mesleklere
258
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r

girii de iinde olmak zere devrimsel 'ilk vardiya' srasnda ve sonra yine 'ikinci
deiimler olduysa da, bir i alan ok vardiya' srasnda. Bu bamllk modeli
geride kalmor: Ev ii. igcnde evli ev iinin toplumsal cinsiyetle ilgili
kadnlann saysndaki arttan ve bunun yanlanna degin anlaymza katkda
sonucunda onlarn durumundaki dei bulunmakla birlikte, kadnn kocasndan
imden tr, erkeklerin ev iine daha daha fazla kazand durumlara
fazla katkda bulunaca sanlyordu. Her uygulandnda ker. rnein,
ey gz nnde bulundurulduunda, Hochschild'n inceledii karlarndan
durum byle olmamtr. Her ne denli daha az kazanan kocalardan hibiri ev
imdi erkekler otuz yl nce yaptkla iini paylamyordu.
rndan daha fazla ev ii yapyorlarsa da ve
kadnlar birazck daha az yapyorlarsa da, Kimi sosyologlar, ev iinin
denge yine de eit deildir. Birleik yaplmasnn ya da yaplmamasnn
Krallk'ta son yoklamalar, erkeklerin 2 toplum tarafndan yaratlan toplumsal
saat 17 dakikasna karlk bu etkinliklere cinsiyet rolleriyle nasl ilikili olduunu
gnde ortalama 4 saat 3 dakika harcayan sorarak, soruna simgesel etkileimci bir
kadnlann yine ev iinin ve ocuk bakasndan yaklarlar. rnein,
bakmnn ounu yapan bulmutur grmeler ve katlml gzlemler
(HMSO 2005). Kimi sosyologlar, araclyla Hochschild ev ilerinin
kadnlann credi sektrde zaten alyor datmnn aka toplumsal cinsiyede
olduu durumlarda bu fazladan iin, ilgili dorultular izlediini buldu. Koca
zce, 'ikinci vardiyaya' denk olduunu lar imleri bime ya da ev onarmlarn
ileri srmlerdir (Hochschild 1989; yapma gibi daha seyrek yaplan grevleri
Shelton 1992). 1980'lerin sonlannda stlenme eilimindeyken, kadnlar
bunun gibi bulgular Arlie Hochschild'n, yemek piirme ve dzenli temizlik gibi
kadnlarla erkeklerin arasndaki ilikilerin gndelik ilerin ounu yapar. Bu iki
durumunu bir 'ertelenmi devrim' grev tipinin arasndaki en nemli fark,
dsahipadlandrmasna yol at. Neden ev bireyin ii ne zaman yaptnn
ii kadnlann ii olarak kalmaktadr? Bu zerindeki denetiminin miktandr. Evde
soru son yllarda ok sayda aratrmann kadnlar tarafndan yaplan iler onlar
oda olmutur. saptank bir izelgeye bal klma
eilimindeyken, erkeklerin ev grevleri
Kimi sosyologlar bu olgunun daha az dzenli olarak yaplmaktadr ve
ekonomik glerin bir sonucu olarak daha seimseldir.
aklanmasnn en iyi aklama olduunu
ne srmlerdir: Ev ii, ekonomik Aileyi Beslemek (Feeding the Family
destekle deitoku edilir. Erkeklerden -1991) balkl kitabnda Sosyolog
daha az kazandklanndan, kadnlann Marjorie Devault bir hane ierisindeki
ekonomik olarak kocalanna baml bakm etkinliklerinin nasl toplumsal
kalmalan ve bundan tr ev iinin olarak kadn ii olarak yaplandnldna
byk blmn yapmalar daha bakyordu. O, ev iinin byk blmn
olasdr. Kazan uurumu daraltlana kadnlarn yaptn, nk ailenin,
dek, kadnlann baml konumunda 'bakm etkinlii ile kadnn hane iindeki
kalmalan olasdr. Hochschild, kadn- konumu arasnda gl ve grece kalc
lann bylelikle erkekler tarafndan iki kat bir iliiklendirimi ierdiini' ileri srer.
bunaltldklann ne srmtr: Bir kez Yemek piirmeyle ilgili sorumluluk
blmn gzlemleyen Devault,

259
 A ile le r v e M a h fe m li k ile r
toplumsal cinsiyete ayrlm besleme ve
yeme ilikilerinin, 'hizmet vermenin bir
kadn olmann paras olduu, o hizmeti
almannsa temelde bir erkek olmann
paras olduu iletisini ilettiini' syler.
Erkeklerin katkda bulunduu hanelerde
bile, iftin ocuklar olunca eler
arasnda eitliki bir ev ii blm
byk lde kesintiye urar -ocuklar
srekli dikkat gerektirirler ve onlarn
bakm izelgeleri ou kez nceden
bildirilemez. Anneler, ocuk yetitirme
grevlerine elerinin harcadndan ok
daha fazla zaman harcarlar (Shelton
1992).
Sosyologlar bu eitsiz grev da
tmnn altnda erkeklerin ve kadnlarn
farkl alanlardan sorumlu olduklarna ve
farkl alanlarda i grmelerinin gerekti
ine degin rtk anlayn yattn ileri
srerler. Erkeklerin salayclar olmalar
beklenir, kadnlarnsa ailelerine eilme
leri beklenir anne olmann yan sra ek
mek kazanan kiiler olsalar bile. Bunun
gibi beklentiler, ocukluktaki toplumsal
lama srasnda renilen geleneksel
toplumsal cinsiyet rollerini berkitir. Bu
rolleri gndelik yaamda yeniden retme
yoluyla, erkekler ve kadnlar 'toplumsal
cinsiyet yaparlar' ve toplumun erkeklerle
kadnlar farkllatrmasnn bir arac
olarak toplumsal cinsiyeti berkitirler.
M a h r e m ili k ile r d e i d d e t
Aile ya da akraba ilikileri herkesin varo
luunun parasn oluturduundan, aile
yaam duygusal deneyimin neredeyse
btn alann kuatr. Aile ilikileri -kan
kocann arasnda, anaba-balarla ocuk
lann, erkek kardelerle kz kardelerin ya
da uzak akrabalarn arasnda- scak ve
doyurucu olabilir. Ama onlar insanlan
umutsuzlua srkleyen ya da derin bir
endie ve sululuk duygusuyla dolduran
en belirgin gerilimleri de ierebilirler.
Aile yaamnn bu yan, televizyon
reklamlannda ve popler medyann
baka yerlerinde olduka sklkla
vurgulanan uyuma degin toz pembe
imgeleri yalanc karr. Evii iddet ve
ocuklann ktye kullanm en rahatsz
edici yanlardan ikisidir.
ocuklarn cinselistismar
ocuklann cinsel istisman, en kolay
biimde, cinsel faaliyederin erikinler
tarafndan olur verme yann (Britan
ya'da on alt ya) altndaki ocuklarla
gerekletirilmesi sahiptanmlanabilir.
Ensest, yakn akrabalar arasndaki cinsel
ilikiye gnderme yapar. Her ensest,
ocuklarn cinsel istismar saylmaz.
rnein, erkek kardele kz kardein
arasndaki cinsel iliki ensesttir, ama
istismann tanmna uymaz. ocuklann
cinsel istismannda, zsel olarak bir
erikin bir bebei ya da ocuu cinsel
amalarla smrr. Yine de, ensestin en
sk rasdanan biimi ayn zamanda
ocuklann cinsel istismandr -babalarla
kk kzlarnn arasndaki ensest
ilikiler.
Ensest ve daha genel olarak ocuk
lann cinsel istisman, yalnzca getiimiz
yirmi otuz ylda 'kefedilmi' olan
grnglerdir. Byle cinsel faaliyederin
gerekletii elbette uzun zamandr
bilinmektedir, ama toplum gzlemcile
rinin ou tarafndan, bu davrann
karsnda var olan gl tabulann,
bunun an lde az rasdanr olmas
anlamna geldii varsaylyordu. Durum
byle deildir. ocuklann cinsel istis-
mannn rahatsz edici lde sk rasdanr
olduu ortaya kmtr. Olaslkla, daha
yoksul ailelerin arasnda daha sk
rasdanr, ama toplumsal sradzenin tm
dzeylerinde vardr -aada grecei
miz zere, kurumlarda da.
260
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r

Her ne denli daha belli olan dei deildir. Bu ulamlardaki insanlann o

kelerinde onun doas yaln olsa da, cukken cinsel istismara uram olduk-
alabildii pek ok biimden tr, lann tantlamak, byle bir istismann
ocuklarn cinsel istismarnn tam onlarn daha sonraki davrannn
ls-nn hesaplanmas olanaksz zerinde nedensel bir etkisinin olduunu
deilse de gtr. Gerek aratrmaclar gstermez. Olaslkla, aile amlan,
tarafndan gerekse mahkemelerde, genel anababann savsaklamas ve fiziksel
olarak ocuklarn istismarnn, zel iddet gibi bir etkenler dizisi sz
olaraksa ocuklann cinsel istismannn konusudur.
tam olarak zerinde anlalm tanm-
lanna henz eriilmemitir. 1989 ocuk E v ii i d d e t
Yasas'nn bir blmnde, usa uygun
bakmn yokluunun neden olduu Evii iddeti, ailenin bir yesi
'nemli zarardan' sz edilir ama neyin tarafndan baka bir yeye ya da yelere
'nemli' olduu olduka bulank braklr. yneltilmi fiziksel istismar diye
ocuklar Acmaszlktan Koruma tanmlayabiliriz. ncelemeler, fiziksel
Yaranna Ulusal Dernek (AKYUD), istismann balca hedeflerinin ocuklar,
istismarn drt ulamn tanmlar: 'Sav zellikle kk ocuklar olduunu
saklama', 'fiziksel istismar', 'duygusal gsterir. Victoria Climbie adndaki sekiz
istismar' ve 'cinsel istismar'. Cinsel yandaki bir kzn 2000 ubat'nda
istismar, 'erikinin cinsel doyumu korkun biimde ldrlmesi ocuklara
amacyla bir ocuk ile erikinin ynelik evii iddetin an biimlerini
arasndaki cinsel temas' diye tanmlanr halkn dikkatine sundu. Avrupa'ya Bat
(Lyon ve de Cruz 1993). Afrika'dan gelmi olan Victoria,
savsaklamayla ve byk halas Marie
iddet tehdidi ya da g, pek ok Therese Kouao ile erkek arkada Cari
ensest rneinin bir parasdr. Kimi Manning tarafndan yaplan ikenceyle
durumlarda ocuklar az ok istekli geen aylardan sonra hipotermiden
katlmclardr, ama yle grnyor ki, ld. Onu istismar edenler 2000
bu olduka enderdir. ocuklar cinsel Kasm'nda mr boyu hapse mahkum
varlklardr elbette, ve olduka sklkla oldular. Mahkemeleri srasnda, polis ve
birbirleriyle lml cinsel oyunlara ya da salk hizmetleri ve toplumsal hizmet
keiflere giriirler. Ama erikin aile lerin tm, kz kurtarma firsatlann
yeleriyle cinsel temasta bulunan kardklar iin eletirildiler. Devlet
ocuklann ou bu deneyimi tiksindirici, ynetimi, Lord Laming'in bakanlnda,
utan verici ya da rahatsz edici bulur. bu meslekleri yapanlarn roln
Artk, ocuklann cinsel istismarnn inceleyen ve devlet ynetimine byle bir
buna urayanlann yaamlannda uzun trajedinin bir kez daha olmasnn nasl
sreli sonulannn olabildiini iaret engelleneceiyle ilgili salklar veren bir
eden dikkate deer veriler vardr. soruturma balatt (Laming 2003).
Fahielerle, gen saldrganlarla, evden
kam ergenlerle ve uyuturucu Erkekler tarafndan eleikleri olan
kullananlarla ilgili incelemeler bunlann kadnlara uygulanan iddetse evii
yksek bir orannn tarihelerinde iddetin en sk rastlanan ikinci tipidir.
ocuklann cinsel istismarnn olduunu Birleik Krallk'ta her hafta iki kadn,
gsterir. Elbette, ballam nedensellik eleikleri tarafndan ldrlmektedir.

261
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r
Yaamakta olduumuz herhangi bir
anda, kadnlarn yzde onu evii iddeti
deneyimlemektedir, ve bu, yaamlannn
herhangi bir noktasnda kadnlarn te
biriyle drtte biri arasnda bir blmn
etkilemektedir. Evii iddet kadnlara
kar ilenen sulann en sk rasdanan
olup kadnlarn, kendi ailelerindeki
erkeklerin ya da yakn tanlann iddetine
urama riski, yabanclarn iddetine
urama riskinden daha byktr
(Rawstorne 2002).
Evii iddet meselesi, 'hrpalanm
kadnlar' iin snma merkezlerine sahip
olan feminist topluluklar tarafndan
yrtlen almann bir sonucu olarak
1970'lerde halkn ve yksekre-
timcilerin dikkatini ekti. O zamandan
nce, evii iddet, ocuklann istisman
gibi, incelikli biimde yok saylm olan
bir grngyd. Evii iddetle ilgili
feminist incelemeler, evde kadna kar
iddetin yaygnlna ve sertliine dikkat
ekti. Eler arasndaki, polise bildirilen
en iddetli olaylar kocalarn karlarna
uygulad iddeti ierir. Kocalanna kar
fiziksel kuvvet kullanan kadnlarla ilgili
olarak bildirilmi rnekler ok daha
azdr. Feminisder, evii iddetin kadnlar
zerindeki erkek denetiminin nemli bir
biimi olduuna degin iddialarn
desteklemek iin bunun gibi istatistikleri
iaret etmilerdir.
A ta e rk illik ve b a a tlk la ilg ili
bakalar iin 12. Blm, Cinsellik
ve Toplumsal Cinsiyet, s. 520-2ye
baknz.
Feminist savlara bir kar tepki
olarak, tutucu yorumcular, aile iinde
iddetin ataerkil erkek erkiyle deil, 'kt
ilev gren ailelerle' ilgili olduu
iddiasnda bulunmulardr. Kadnlara
kar iddet, ailenin artmakta olan
bunalmnn ve ahlakn standart-
lanndaki anmann bir yansmasdr.
Tutucu yorumcular, kanlann kocalara
uygulad iddetin ender olduuna
degin bulguyu sorgularlar, ve erkeklerin
kanlannn onlara iddet uygulad r
nekleri bildirmeye, kadnlann olduun
dan daha az istekli olduunu ne srer
ler (Straus ve Gelles 1986).
Byle iddialar feminisder tarafndan
ve kadnlann uygulad iddetin her
ekilde erkeklerinkinden daha kstl ve
dzensiz olduunu ve kalc fiziksel
zarara neden olmasnn ok daha az olas
olduunu savlayan baka bilginler
tarafndan gl biimde eletirilmitir.
Onlar, aile ierisindeki iddet olaylannn
'saysna' bakmann yeterli olmadn
ileri srerler. Bunun yerine, iddetin
anlamna, balamna ve etkisine bakmak
asildir. 'Kansn hrpalamann' -kocalarn
karlarna dzenli olarak uygulad
fiziksel kyclk- tersine evrildiinde
hibir gerek dengi yoktur. Aratrma,
kadnlann ancak zaman iinde yinelenen
saldrlara uradktan sonra iddete
bavurduunu, eleikleri olan erkeklere
kadnlar tarafndan uygulanan iddetin
sklkla saldrgan olmaktan ok savun-
gan olduunu buldu (Rawstorne 2002).
ocuklan fiziksel olarak istismar eden
erkeklerin bunu uzun sre kalan yaralan
malara neden olarak ve tutarl bir
biimde yapyor olmas da kadnlarn-
kinden ok daha olasdr.
Evii iddete neden grece sk
rastlanr? Birka etken kmesi sz
konusudur. Biri, aile yaamnn ralaycs
olan duygusal yeinlik ve kiisel
itenliktir. Aile balar olaan olarak,
sklkla sevgiyle nefretin birbirine
kan gl duygularla ykldr. Ev
ortamnda padak veren atmalar, baka
toplumsal balamlarda ayn biimde
hissedilmeyecek olan hasmlklar
salverebilir. Yalnzca nemsiz bir olay
gibi grnen ey, eleiklerin arasnda ya
da anababalarla ocuklarn arasnda
geni apl dmanlk tortulan braka
262
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r

bilir. Baka kadnlarn davranndaki yapmasndan iki kat daha olas olduunu
ayrkslklara kar hogrl olan bir buldu.
adam, kars bir akam yemei
Boanma ve ayrlk
toplantsnda ok fazla konuunca ya da
onun gizli tutmay istedii mahremiyeti Boanmannykselii
ortaya dklnce fkelenebilir.
Bat'da yzyllar boyunca, evlilie
ikinci bir etki, aile ierisinde bol neredeyse zlemez gzyle bakld.
miktarda iddetin aslnda hogrlmesi, Boanmalara yalnzca, evliliin cinsel
ve hatta onaylanmas olgusudur. Her ne ilikiyle tamamlanmay gibi ok snrl
denli toplumsal olarak onaylanan aile ii durumlarda izin veriliyordu. Endst
iddet doas bakmndan grece snr rilemi lkelerden bir ikisi bugn de
lysa da, saldmnn daha sert biimlerine boanmay tanmamaktadr. ou lke,
kolayca dnebilir. Britanya'da pek ok hzla, boanmay daha kolayca gerek
ocua, yalnzca nemsiz bir biimde de letirilebilir klmaya ynelmektedir.
olsa, anababalanndan biri tarafndan Eskiden, kartlk dizgesi olarak bilinen
zamann birinde tokat atlm ya da dizge endstrilemi lkelerin neredeyse
vurulmutur. Byle eylemler bakalar tmnn ralaycsyd. Bir boanmaya
tarafndan olduka sklkla genel onayla izin verilmesi iin, elerden birinin
karlanr, ve byk olaslkla 'iddet' tekine kar sulamalar (rnein, ac
olarak dnlmez bile -bununla maszlk, terk etme ya da aldatma) getir
birlikte, Birleik Krallk'n, ocuklann mesi bekleniyordu. 'Kusurun olmad'
fiziksel olarak cezalandrlmasn yasad ilk boanma yasalan kimi lkelerde
klan yasalar olan teki pek ok Avrupa 1960'larn ortalarnda karld. O
lkesinin izinden gitmesi iin kimi zamandan bu yana, her ne denli ayrn
topluluklar gitgide artan biimde bask tlar eitlilik gsterse de, Bat'da pek ok
yapmaktadr. devlet buna uymutur. Birleik Krallk'ta,
iftlerin boanmasn kolaylatran ve
Toplumsalsmf
'kusurun olmadna' degin koullar
Hibir toplumsal snf ein ktye ieren Boanmann Yeniden Biimlend-
kullanmna bak olmamakla birlikte, rilmesi Yasas 1969'da geirildi ve
birka inceleme dk gelirli ifderin 1971'de yrrle girdi. 'Kusurun
arasnda buna daha sk rastlandn olmamas' ilkesi 1996'da geirilen yeni
iaret eder (Cherlin 1999). Otuz yldan bir yasa tasarsyla daha da salam
uzun bir sre nce, William Goode latrld.
(1971), kanlarn denetlemek iin daha
1960 ile 1970 arasnda Britan
yksek bir gelir ya da eitim dzeyi gibi
ya'da boanma oran her yl istikrarl
baka pek az aralan olduundan, dk
biimde yzde 9'luk art gstererek o
gelirli erkeklerin iddete daha yatkn
onyln ierisinde iki katna ulat.
olabildiini ne srd. Buna ek olarak,
1972'ye gelindiinde, birpara, uzun
yoksulluun ve isizliin neden olduu
zamandr l olan evliliklerin iindeki
yksek gerginlik dzeyleri ailelerin
pek ok kimsenin boanmasn
ierisinde daha fazla iddete yol aabilir.
kolaylatran 1969 Yasas'nn bir sonucu
Bu iddialara destek olarak, Gelles ve
olarak, bir kez daha ikiye katlanmt.
Cornell (1990), isiz erkeklerin kanlanna
1980'den bu yana boanma oran bir
saldrmalannn ii olan erkeklerin bunu
dereceye dek istikrar kazanmtr ama

263
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r

daha nceki herhangi bir dnemle Boanmaya neden daha sk rastlanr

karlatrldnda ok yksek bir
dzeyde kalmay srdrmektedir. imdi
Birleik Krallk'taki tm evliliklerin
yaklak olarak bete ikisi boanmayla
sonlanmaktadr. Her yl evliliklerin say
sndaki d ve boanmalann saysn
daki ykseli 7.1. ekilde gsterilmitir.
Boanma oranlan belli ki evlilikteki
mutsuzluun dorudan bir gstergesi
deildir. Bir kere, boanma oranlan,
ayrlm olup yasal olarak boanmam
olan insanlan iine almaz. Dahas, mut
suz bir biimde evli olan insanlar
birarada kalmay seebilirler evliliin
kutsallna inandklanndan ya da ayrl
mann parasal ve duygusal sonularn
dan endie ettiklerinden ya da ocuk-
lanna bir 'aile' yuvas vermek iin
birbirleriyle kalmay dilediklerinden.
olmutur? Daha geni toplumsal
deiimlerle ilgili olan birka etken sz
konusudur. Zengin insanlann olutur
duu ok kk bir orann dnda,
bugn evliliin, mlk ve konumu
kuaktan kuaa geirme arzusuyla artk
pek fazla balants yoktur. Kadnlar
ekonomik olarak daha bamszlat
ndan, evlilik eskiden olduundan daha
az zorunlu bir ekonomik eleikliktir.
Genel olarak daha fazla gnen, evlilikte
duygulanmsal soukluk olduunda ayn
bir hane kurmann eskiden olduundan
daha kolay olduu anlamna gelir. imdi
boanmann pek az utanma duygusuna
neden olmas olgusu birpara bu
geliimlerin sonucudur ama onlara hz
da eklemektedir. nemli baka bir
etken, evlilii, sunduu kiisel doyum

a Eleiklerin her ikisi iin

b Geersiz klmalar iine alr. 1950 den 1970'e dek veriler yalnzca Byk Britanya iindir,

c Eleiklerden biri ya da her ikisi iin

7.1. ekil Evlilikler ve boanmalar, Birleik Krallk (binler)
Kaynak: S o d a ! T r e n d s 3 4 ( 2 0 0 4 ] , s. 3 1 .

264

dzeyleri bakmndan deerlendirme
eiliminin bymesidir. Ykselmekte
olan boanma dzeyleri, balbana
evlilikle ilgili derin bir doyumsuzluu
deil, onu dllendirici ve doyumverir
bir iliki klmaya ynelik artm bir
kararll iaret eder.
D i a n e V a u g h a n d a n i f t b a n k o p a r m a z e r i n e : a y r l m a d e n e y i m i
Y k s e k b o a n m a d zey lerin in to p lu m sal
a v an tajlarn n v e b ed ellerin in b ir d en g esin i
k a rm a k ar l d e g t r. D a h a h o g r l b iim lerd e d a v ran m asn sa lam ay a, paylalan
tu tu m la r, iftle rin , d llen d irici o lm ay an b ir ilikiyi
to p lu m sa l d lam acl a u ram ak szn
so n lan d rab ilm esi an lam n a gelir. te y an d an , b ir
evliliin p a ra la n m a s n e re d e y se h e r z a m a n g e re k
ift iin g e re k se o cu k la r iin d uygusal o larak
gerginlik d o lu d u r v e ta ra fla rd a n biri ya d a h e r ikisi
iin p a ra sa l g l k ler yaratabilir. (A a d a s. 2 7 0 -
2 7 1 'd e k i k u tu d a , C a r o l S m a rt'la B r e n N eale'in
b o a n m a d a n s o n ra b ir aile o lu tu rm a d eneyim iyle
ilgili a lm a la rn a b ak y o ru z.)
ift Bam Koparma: M ahrem likilerde Dnm
N oktalan (U n co u p lin g : T h e T u rn in g P o in ts in
Intdm ate R e la tio n sh ip - 1 9 9 0 ) balkl k itab n d a
D ia n e V a u g h a n ayrlm an n ya d a b o a n m a n n ak
srasn d a eleiklerin arasn d ak i ilikileri
z m le m itir. V a u g h a n , birlikte y aam ad an ayr
y aam ay a g e ii izelg elem ek iin , ksa z a m a n n c e
ayrlm ya d a b o a n m o la n (b alca o larak o r ta
snftan) y z d e n fazla kiiyle b ir dizi g r m e
g e re k le tird i. ift ban k o p a rm a k av ram , u zu n
sreli b ir itenlikli ilikinin p a ra la n m a sn a
g n d e r m e yapar. V a u g h a n , rn e k le rin p ek o u n d a ,
fiziksel ay rlm ad an n c e b ir to p lu m sal ayrlm an n
o lm u o ld u u n u b u ld u -eleik lerd en en az biri
yeni araylarla ilgilen m eye b alayarak v e tek in in
iin d e b u lu n m ad b a lam lard a yeni ark ad alar
ed in erek yeni b ir y a a m r n t s gelitirdi. B u
o u k ez te k in d e n srlar sak lam ak an lam n a geld i
zellikle, e lb e tte , b ir sevgiliyle b ir iliki s z k on u su
old u u n d a.
V au g h an 'n a ra trm a sn a g re , ift ban k o p a rm a ,
b a la n g ta sklkla, n iy ed en ilm ek sizin g erek leir.
B ir b irey ki o, b u n a b alatc d e r ilikiden tek in e
g re d a h a az d o y u m b u lm ay a b a la r v e ifd n
birlikte u rat etk in lik lerd en b a m sz o lan b ir
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
Tek anababal haneler
Tek anababal haneler yirmi otuz
yldr gitgide sk rastlanr duruma
gelmitir. Birleik Krallk'ta, tek
anababal, tek ailenin yaad
hanelerlerdeki insanlarn oran 1971'deki
'b lg e' yaratr. B u n d a n b ir s re n c e , b alatc,
eleiini d e itirm ey e, o n u n d a h a kabul edilir
k arlar b eslem ey e v.b. alp b aarsz o lm u
olabilir. B ir n o k ta d a , b alatc, giriim in
b aarszla uradn v e ilikinin te m e ld e k usurlu
o ld u u n u h issed er. O z a m a n d a n b alayarak,
ilikinin ya d a eleiin k usu rlu o ld u u k on u larla
u ram ay a balar. V au g h an b u n u n , b ir bireyin
tek in in ek ici zellik lerin e o d ak lan arak d ah a az
kabul edilir o lab ilecek olan larn yo k sayd b ir
s re o la n 'ak o lm a ' s recin in k art old u u n u
n e srer.
A yrl cid d i o la ra k d n m e k te o lan b alatclar,
d ik kate d e e r b iim d e , ilikilerini b akalaryla
g en ile m e sin e tarta ra k 'an d rlan k arlatrrlar'.
B u n u y ap m ak la, ay rlm an n bedellerin i ve
y ararlarn tartarlar. T ek b a m a sa kalabilir
m iy im ? A rk a d a la r v e a n a b a b a la r nasl tepk i
v e re c e k ? o c u k la r ac e k e ce k m i? P arasal o larak
b o r s u z o la c a k m y m ? B u n larla v e b ak a
so ru n la rla ilgili o larak d n d k te n s o n ra , kim ileri
ilikiyi y r tm e k iin y en id en d e n e m e y e k arar
v erirler. B ir ayrla g irien ler iin b u t r
h esa p la m a la r v e s o ru tu r m a la r o n larn d o ru eyi
y ap tk larn a d eg in g v e n y ap lan d rarak ayrl
d ah a az rk t c klm aya y ard m eder.
B alatclarn o u , kendi z-g eliim leriy le ilgili b ir
so ru m lu lu u n , te k in e ad an m ln k arsnd a
n celi in in b u lu n d u u n a in an m ay a balar.
E lb e tte , ift b an k o p a rm a y a h e r z a m a n
b t n y le b ir tek b irey ta ra fn d a n n d erlik
e d ilm ez. te k i eleik d e ilikinin
k u rtarlam ay aca n a k a ra r v e rm i olabilir. K im i
d u ru m la rd a , rollerin ap an sz b ir tersin e d n
g erek leir. D a h a n c e ilikiyi k u rtarm ay istiy o r
o lan kii o n u b itirm e y e kararl o lu rk en , ilk b alatc
ilikiyi s rd rm e y i diler.
265
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r

yzde 4'ten, 2003'te yzde 12'ye kt
(7.2. Tabloya baknz). Tek anababaln
ok daha byk lde diil bir ulam
olduuna dikkat ekmek nemlidir.
Ortalama olarak, onlar ada toplum
daki en yoksul topluluklarn arasndadr.
Tek anababalann pek ou, ister hi
evlenmemi isterse evlenmi olsunlar,
ekonomik gvenliksizliin yan sra
toplumsal onaylamazlkla kar karya
gelmektedir. Bununla birlikte, 'terk
edilmi kadnlar', 'babasz aileler' ve
'paralanm yuvalar' gibi daha eski ve
daha yarglayc terimler ortadan yitme
eilimindedir.
Tek anababal hane ulam isel
olarak eitli bir ulamdr. rnein, dul
annelerin yarsndan fazlas oturduu
evin sahibidir, ama hi evlenmemi tek
annelerin byk ounluu kirada
oturmaktadr. Tek anababalk deimek
te olan bir durum olma eilimindedir,
snrlan da olduka bulanktr: Tek
anababala giden ve ondan kan oklu
yollar vardr. Ei len bir insann duru
munda, ayrlk elbette kesindir -bununla
birlikte, eleik lmeden nce bir sre
hastanede kaldysa kii pratik bakmdan
tek bana yaam olabilir. Bununla
birlikte, bugn tek anababal hanelerin
yaklak olarak yzde 60' ayrlmayla ya
da boanmayla ortaya kmtr.
Birleik Krallk'taki tek anababal
ailelerin arasnda en hzl byyen ulam
bekar, hi evlenmemi annelerinkidir.
1990'lann sonlanna gelindiinde bunlar
anababaya baml ocuklar olan
ailelerin toplam saysnn yzde 9'unu
oluturuyorlard (7.3. Tabloya baknz).
Bunlarn arasndan kann tek bana
ocuk yetitirmeyi bile bile setiini
bilmek gtr. ou insan tek anababa
olmay dilemez. Bu yzyln ilk birka
ylnda domu olan ocuklann yaam
larn izleyen ve bugn de srmekte olan
Binyl Alttopluluk incelemesi, daha gen
kadnlann tek anne olmalannn daha
olas olduunu ve kadn ne denli eitimli
olursa onun evlilik-ii bir bebeinin
olmasnn o denli olas olduunu
bulmutur. Aratrma, birarada yaayan
iftlerin yzde 52'sine ve evli kadnlann

7 . 2 . T a b lo B ir l e i k K r a llk t a h a n e l e r : h a n e v e a il e n in t i p i n e g r e ,
1 9 7 1 - 2 0 0 3 (% )
1971 1981 1991 200 r 2003

Tek ailenin yaad haneler

Yalnz yaayan 6 8 11 12 13
ift
ocuksuz 19 20 23 25 25
Anababaya baml ocuklar6 52 47 41 39 38
Yalnzca, anababaya baml olmayan ocuklar 10 10 11 8 8
Tek anababa 4 6 10 12 12
teki haneler 9 9 4 4 5
zel hanelerdeki tm insanlar (=% 100) (milyon) 53.4 53.9 55.4 - -
zel hanelerde olmayan insanlar (milyon) 0.9 0.8 0.8 - -
Toplam nfus (milyon)1 54.4 54.8 56.2 57.4 57.6

* Baharda. Bu kestirimler m evsimlere uyarlanm deildir ve 2001 nfus saymnn sonularn dikkate alacak
biimde uyarlanmamtr
b Anababaya baml olmayan ocuklar da iine alabilir
c 1 9 7 1 'den 1991 e dek olan veriler nfus saymna g re sralanmtr. 2001 v e 2 0 0 2 ile ilgili veriler yl ortas kestirimleridir
Kaynak: SodaI Trends 3 4 ( 2 0 0 4 ) , s. 31

266

yzde 18'ine karlk, tek annelerin yzde
85'inin gebeliklerinin tasarlanmam
olduunu da ortaya karmtr. Evli
olmayan ya da hi evlenmemi annelerin
ounluu iin, evlilik-d doumlarn
oran ile yoksulluk ve toplumsal
yoksunluk gstergelerinin arasnda
yksek bir iliki de vardr. Daha nce
grdmz zere, Birleik Krallk'taki
Bat Hintli artalan olan ailelerin arasnda
tek anababal hanelerin yksek oranda
olmasnn aklanmasnda bu etkiler ok
nemlidir. Bununla birlikte, kadnlarn
artmakta olan bir aznl imdi bir ein
ya da eleiin destei olmakszn ocuk
ya da ocuklar yapmay semektedir.
'Kendi seimiyle bekar anne olanlar',
olaan olarak, tek-anababal bir haneyi
tatminkar biimde ynetmek iin yeterli
kaynaklara sahip olan kimi tek ana-
babalann yerinde bir tanmdr.
Crow ve Hardey (1992), tek
anababal ailelere giden ve onlardan
kan 'yollarn' byk eitliliinin, tek
anababalann bir btn olarak tekbiimli
ya da bal bir topluluk olmad
anlamna geldiini ileri srer. Her ne
denli tek anababal aileler ortak olan
belirli kimi maddi ve toplumsal
dezavantajlar paylasalar da, bunlarn
pek az toplu kimlii vardr. Yollarn
oulluu, toplumsal siyasann amalan
bakmndan, tek anababa olmann
snrlannn tanmlanmasnn ve gereksi
nimlerinin hedef alnmasnn g
olduu anlamna gelir.
'Olmayan baba'
1930'lann sonlanndan 1970'lere dek
olan zaman kimi kez 'olmayan baba'
dnemi dsahipadlandnlr. kinci Dnya
Sava srasnda pek ok baba, sava
hizmeti nedeniyle, ocuklarn ender
olarak gryordu. Sava izleyen
dnemde, ailelerin byk bir ounlu
267
A ile le r v e M a h re m li k ile r
unda kadnlar cretli igcnde
deillerdi ve ocuklara bakmak iin evde
kalyorlard. Baba, ekmek kazanan
balca kiiydi ve bunun sonucunda
btn gn darda, iteydi; ocuklarn
yalnzca akamlan ve hafta sonlamda
gryordu.
Son yllarda ykselen boanma
oranlanyla ve tek anababal hanelerin
artan saysyla birlikte, olmayan baba
izlei farkl bir anlama gelir oldu.
Ayrlmann ya da boanmann bir
sonucu olarak ocuklaryla yalnzca
ender olarak temas olan ya da onlarla
temas hepten yitiren babalara gn
derme yapmaya balad. Dnyada
boanma oranlannn en yksek olduu
lkeler arasnda olan Birleik Krallk'ta
ve Birleik Devletler'de bu durum youn
tartmalara yol amtr. Kimileri
'babann lmn' duyurmutur.
Kart bakalarndan yazan sos
yologlar ve yorumcular, ykselen su
oranlarndan, ocuk destei iin refah
bedellerinin hzla artmasna dek toplum
sal sorunlann btn bir eitliliinin
aks olarak, babasz ailelerin gitgide
artan ounluuna tutunmulardr.
Kimilen, yakn evrelerindeki erikin
lerin arasndaki zm grmelerinin,
ibirliinin ve uzlamn srekli rnek
leriyle karlamadka, ocuklarn hibir
zaman bir toplumsal topluluun etkili
yeleri olamayacan savlamtr
(Dennis ve Erdos 1992). Byle savlara
gre, babasz byyen olanlar, kendileri
baarl birer baba olmak iin savam
vereceklerdir.
Tartmada gze arpan biimde
boy gstermi olan Amerikal yazarlann,
meselenin Birleik Krallk'taki tartma
lar zerinde byk etkisi olmutur.
Babas^ Amerika (Fatherless America -
1995) balkl kitabnda David Blanken-
 A lle le v e M a h r e m li k ile r

horn boanma oranlarnn yksek ierimleri ak olmaktan uzakr. Ayn

olduu toplumlann yalnzca babalann
yitimiyle deil, babalk fikrinin anmyla
da kar karya olduunu savlar ki
bunun lmcl toplumsal sonulan
vardr, nk imdi pek ok ocuk,
gereksinim duyduklar zamanlarda
bavuracaklan bir yetke figr olmak
szn bymektedir. imdiye dek tm
toplumlarda evlilik ve babalk, erkeklerin
cinsel ve saldrgan enerjilerine meydan
okumann aralarndan birini salyordu.
Onlar olmakszn, bu enerjilerin sula ve
iddede davurulmas olasyd. Blanken-
horn'un kitabm eletirenlerden birinin
syledii zere, 'iren bir iten kp
televizyonun karsnda bira imek iin
eve gelen bir babann olmas, hi
babann olmamasndan daha iyidir' (The
eleurmenin syledii zere: 'Serseri bir
baba serseri oullar yetitirmez mi? Kimi
babalar aile iin kt deil midir?' Kimi
bilginlerin ne srdne gre, anahtar
soru babann var olup olmamas deil,
aile yaamyla ve anababalkla ne denli
uradr. Baka deyile, hanenin
yaps, ocuklarn onun yelerinden
grdkleri bakmn, dikkatin ve destein
nitelii kadar nemli olmayabilir. Son
zamanlarda Birleik Krallk'ta babaszlk
meselesi, yeleri, baka eylerin yan sra,
2004 Mays'nda Avam Kamaras'nda
babakana mor tozla doldurulmu bir
prezervatif atm ve 2004 Eyll'nde
Yarasa Adam klna girerek Bucking-
ham Saray'nn duvarlarn kazm olan
Adalet steyen Babalar adl bask toplu-

7 .3 . Tablo Byk Britanyada anababaya baml ocuklar olan tm ailelerin

bir yzdesi* olarak banda tek anababalarn olduu aileler:
Evlilik durumuna gre
1971 1976 1981 1986 1991-2 1996-7 1998-9
Tek anne
Bekar 1 2 2 3 6 7 9
Dul 2 2 2 1 1 1 1
Boanm 2 3 24 6 6 6 8
Ayrlm 2 2 2 3 4 5 5
Tm tek anneler 7 9 11 13 18 20 22
Tek baba 1 2 2 1 1 2 2
Evli/birarada yaayan iftb 92 89 87 86 81 79 75
Anababaya baml ocuklar 100 100 100 100 100 100 100
olan tm aileler
* Anababaya baml ocuklar, ya 16'nn altnda ya da 16 ile 18 arasnda olan, tam zamanl eitim almakta olan, aile
biriminin iinde olan ve evsel dzende yaamakta olan kiilerdir
b Kocalar evsel dzende yayor olarak tanmlanmayan evli kadnlar iine alr
Kaynak: Social Trends 30 (2000), s. 37

Economist 1995). luunun gze arpan gsterilerinin

Ama acaba yle mi? Olmayan
babalar meselesi, daha genel bir soru
olan boanmann ocuklar zerindeki
etkisi meselesiyle rtr -ve burada,
grdmz zere, eldeki kantiann
araclyla medyann dikkatini byk
lde ekmitir. Topluluk, Britanya'da
ocuun 'en yksek karlarna' hizmet
etmeyi amalayan yasann, iftler
ayrldnda babalarn ocuklaryla
temas srdrmesini gletirerek

268
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r

annenin yararna olacak biimde Dolaysyla, ii snf hanelerinde

nyargl olduu iddiasnda bulunur. kuaklararas atma olma eilimi daha
fazladr.

Aile yaamyla ilgili deien Rubin'in incelemesindeki gen

tutumlar
yle grnyor ki, aile yaamnn
deimekte olan rasna ve boanmada
yksek dzeylerin varlna verilen
tepkileri etkileyen tzsel snf f a r k l l k l a r
vardr. Fay Hattndaki Aileler (Families on
the Fault Line -1994) balkl kitabnda
Lillian Rubin ii snfndan otuz iki
ailenin yeleriyle derinlemesine gr
meler yapt. Orta snf ailelerle karla
trldnda, ii snfndan ailelerin daha
geleneksel olma eiliminde olduklar
sonucuna vard. Orta snftan pek ok
ailenin kabul etmi olduu, evlilik ncesi
cinselliin aka davurumu gibi
normlar, zel olarak dindar olmadklan
yerlerde bile ii snf tarafndan daha
yaygn olarak onaylamazlkla karlanr.
insanlar, cinsel davrana, evlilie ve
toplumsal cinsiyet blnmelerine degin
kendi tutumlarnn anababalarnn-
kilerden seik olduu zerinde anlarlar.
Ama kendilerinin yalnzca haz arayyla
ilintili olmadklarnda diretirler. Onlar
yalnzca daha eski kuankilerden farkl
deerleri benimsemektedirler.
Rubin, grt gen kadnlann,
evlilikle ilgili olarak anababalannn kua
nn olduundan ok daha ikircikli
olduunu buldu. Onlar, erkeklerin nok
sanlklarnn keskin biimde ayrdnda-
lard ve eriilebilir olan seenekleri ke
fetmekten ve yaam anneleri iin
olanakl olmu olduundan daha tam ve
ak olarak yaamaktan sz ediyorlard.
Erkeklerin tutumundaki kuaksal

FIGHTING FOR YOUR RIGHT TO SE YOUR KK

www.fathers-4-justice.org ,

Bunun gibi gze arpan gsteriler, ailede, mahkemelerde ve hkmet politikalarnda babalarn izgid
braklmtk hislerine dikkat ekmektedir

269
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r
Carol S m art v e Bren N eale: A ile p aracklar
1 9 9 4 ile 1 9 9 6 arasnda C aro l S m a rt ve B re n N eale
1 9 8 9 o cu k Y asas'n n geirilm esind en so n ra
ayrlm ya da b oan m olan W est Y orkshire'l
altm anababann olu turdu u bir toplulukla iki tur
g r m e gerekletirdi. B u yasa, anababalarn artk
o cu k lar iin k avga etm ek zo ru n d a olduklarn
hissetm eyecekleri b iim d e 'ocu k larn vesayetine' ve
'ocu k lar g rm e ' hakkndaki eski kavram lar
o rta d a n kaldrarak b oan m an n ardndan
anababalarn ve o cu k lan n kar karya kald
d u ru m u deitirdi. Y a s a , o cu k larla anababalarn
arasndaki yasal ilikinin boanm ayla deim edii
anlam na geliyordu; ayrca, an abab alan o cu k
y etitirm e iini paylam aya yreklendiriyordu ve
yarglarn ve bakalarnn o cu k larn gr lerini
daha fazla dinlem esini gerektiriyordu. S m art ve
N e a le , anababalk etm e r nt lerin in b alangta
nasl olutuunu ve bunlarn zam an iinde nasl
deitiini bilm ekle ilgileniyorlard.
S oru tu rm alarn d a, anababalarn b o an m a son ras
anababalk etm eyle ilgili, aynlm a noktasndaki
beklentilerini bir yl sonraki koullarnn
'gerekliiyle' karlatrdlar.
S m a rt ve N eale, b o an m ad an so n ra anababalk
etm en in , pek o k an abab ann u m m ad ve
hazrlksz olduu bir srekli uyarlam a srecini
ierdiini buldular, iki anababal bir takmn
parasyken ie yarayan anababalk becerilerin in tek
anababal bir h an ed e baarl olm as zo ru n lu deildi.
A n ab ab alar, yalnzca ocu klarn etkileyen 'byk
kararlar' bakm ndan deil, o cu k yetitirm en in,
imdi b ir yerine iki h ane arasnda g erek lem ek te
o lan gndelik v eh eleri bakm ndan da anababala
degin yaklamlarn srekli olarak yeniden
d eerlen d irm eye zorlanyorlard. B o an m an n
ard nd an, an abab alar birbirine kart iki istem le kar
karya kalyorlard, aynla ve eski elerinden uzak
o lm aya duyduklar kendi gereksinim leri ve birlikte
anababalk etm e sorum luluklarnn p aras olarak
birbiriyle balantl kalm aya duyulan gereksinim .
S m a rt ve N eale b o a n m a son ras anababalkla ilgili
yaanan deneyim in ar l d e akkan olduunu ve
z a m a n iinde deitiini buldular. Ayrlktan bir yl
so n ra gr ld k lerin de, p ek o k an ab ab a tek
anababalk e tm en in balang aam alarn a d n p
bakabildi ve anababalk etm eyle ilgili olarak v erm i
old u u kararlar deerlendirebildi. A n ab ab alar
sklkla, d eim ekte olan anlaylannn nda
davranlarn ve eylem lerini yeniden
deerlendirdiler. rn e in , pek o k anababa
b oan m an n b ir so n u cu olarak ocu klarnn
u rayaca zarard an endieleniyordu am a
korkularn ve sululuk duygusunu yapc eylem e
nasl d n t rece in d en em in deildi. B u , kimi
anababalarn o cu k larn a fazla skca sarlm asna ya
da o n lara 'erikin' srdalarm gibi davranm asna
yol am t. tek i rn ek lerd ey se, yabanclam a,
uzakla ve anlam l balantlarn yitimine
g t rm t .
Y azarlara g re , m ed yada ve belirli kimi siyasal
b alam larda, b o an m ad an so n ra erikinlerin
ahlakll terk ettiklerine ve b en cilce ve kendi
karlarna uygun b iim d e eylem eye baladklarna
degin rt k ve kimi zam an belirtik bir saylt
vardr. A p an szn , esneklik, eliaklk, uzlam ve
duyarllk yok olu r; n celeri iin de aileyle ve refahla
ilgili kararlarn verildii ahlaki e re v e bir yana
atlr. S m a rt ile N eale'in b oan m anababalarla
yaptklar g r m eler, onlar bu sav red d etm eye
g t rd . O n lar, anababalarn anababalk ederken
g erek ten de ahlaki b ir e re v e ierisinde i
g rd k leri, am a bun un , tem elin de sap tan m
ilkelerin ya da inan larn olduu belirli bir ahlaki
u sav u rm ad an o k , b ir bakm ahlakll olarak
anlalm asnn belki d e en iyisi old u u iddiasnda
bulunurlar. S m art ve N eale, an abab alar ocuklarn
um ursadklarnda, 'yaplacak d o ru eyle' ilgili
kararlarn o rtay a ktn ileri srerler. B u kararlar
byk l d e balam saldr; an ababalar, kararn
o cu k lar zerindeki etkileri, bunun eylem e g em ek
iin uygun zam an olup olm ad ve bu kararlarn
birlikte anababalk etm e ilikisi zerind e ne gibi
zararl ierim lerinin olabilecei de iinde olm ak
zere o k sayda d nceyi tartm aldr. E sk i kocas
ocu klarnn vesayetini stlenm eyi istem i olan bir
tek-ann enin u szlerini dnn:
D e d i m k i, 'B a k , e e r b u o c u k la r a ta m z a m a n l
o la r a k b a k a b ile c e in i g e r e k te n , g e r e k te n
h is s e d iy o r s a n , k e n d in e o n la r la b ir h a fta s o n u
v e r m e n in v e s o n r a b u n u n n a s l b ir h is o ld u u n a
b a k m a n n v e s o n r a b e lk i b ir h a fta s o n u n u n a rd n d a n
b e lk i o n la r ta m b ir h a fta b o y u n c a a la ca n
s y le m e y e g e m e n in v e o n la r la b a a k p
k a m a y a c a n g r m e n in iyi o la c a n d n m y o r
m u s u n ? ' G e r e k t e n d e te p e s i a tt n k k a fa s n d a
b e n im i in b e b e k b a k c l y a p y o r o la c a y la ilgili o
ey v a r, b u y z d e n 'H a y r' d e d i. D e d im k i, 'B a k ,
y le y s e b u n u s e n in le ta r t m a y a b ile h a z r d e ilim
n k s e n in b u n u n n e k a d a r z o r o ld u u n u
270

b ilm e d i in i h is s e d iy o r u m , y ld r o c u k la r h i ta m
z a m a n l o la r a k a lm a d n , g e r e k te n d e s e n in b ir a z c k
b u n u n d n d a o ld u u n u h is s e d iy o r u m . B e n c e o n la r
o la a n b ir g n d e lik d z e n i e r is in d e a lm a n iyi o lu r,
o n la r o k u la g t r e r e k , o k u ld a n alarak , o n la r i in
y e m e k p i ir e r e k , te m iz lik y a p a ra k , a m a r y k ay arak
v e t y a p a ra k , e v d e v le r in d e o n la r a y a rd m e d e r e k ,
h a s ta o ld u k la rn d a o n la r a b a k a r a k . V e s o n r a d u ru m u
y e n id e n ta r t p , y e n id e n d e e rle n d iririz .'
(S m a r t v e N e a le 1 9 9 9 )
B u ra d a , an ne, o k lu etkenleri dengelerk en, 'yaplacak
d o ru eyi' b elirlem eye alyordu. E sk i eiyle g
b ir ilikinin v e kendi z-geliim in de gerek letirm i
olduu ilerlem eyi savu nm aya duyduu gereksinim in
olu turdu u balam n iin de, o cu k larn karlar
deiim bu denli byk deildi.
Rubin'in aratrmas Birleik
Devleder'de yaplmt ama bulgular
Britanya'daki ve baka Avrupa lke
lerindeki aratrmaclannkilerle yakn
dan uyumludur. Helen Wilkinson ve
Geoff Mlgan, Birleik Krallkta on
sekiz ile otuz drt yalan arasndaki er
keklerle ve kadnlarla ilgili byk lekli
iki inceleme gerekletirdiler (Wilkinson
1994; Wilkinson ve Mlgan 1995).
Onlar, zellikle gen kadnlarn baka-
snda gereklemekte olan nemli dei
imleri, ve bu ya topluluunun deer
lerinin Britanya'daki daha eski kuakla-
rnkilere genel bir biimde kart
olduunu buldular.
Gen kadnlarn arasnda, 'aile
araclyla olduu denli i araclyla
zerklik ve z-doygunluk arzusu' ve
'riskin, heyecann ve deiimin deerlen
dirilmesi' vardr. Bu bakmlardan, erkek
lerin geleneksel deerleriyle kadnlann
daha yeni deerlerinin arasnda gitgide
artmakta olan bir yaknlama vardr.
Wilkinson'la Mulgan'n ne srdne
gre, daha gen kuan deerleri daha
eski kuaklar iin byk lde eriilmez
olan zgrlkler kalt tarafndan
ekillendirilmitir -kadnlann alma ve
A ileler v e M ahrem likiler
iin yine on u n la yapc b iim d e alm a giriim inde
bulunuyordu.
S m art ve N eale, b oan m an n koullarda en der
olarak b ir kerede ve so n su za dek 'yoluna
koyulabilen' deiim leri salverdii so n u cu n a
vardlar. Baarl b iim d e b o an m a-so n ras
anababalk etm e, srekli z m g r m eleri ve
iletiim istem leri. 1 9 8 9 o cu k Yasas ada
b o an m a-so n ras anababalk etm e d zenlem elerine
zo ru n lu esneklii eklem i olm akla birlikte, onu n
o cu u n refahn a yapt vu rg u , b oan m
anababalarn arasndaki ilikinin nitelii tarafndan
oynan an can alc rol g z d e n karabilm ektedir.
kendi remelerini denedeme zgrl,
her iki cins iin hareket zgrl ve
kendi yaam biemini tanmlama
zgrl. Byle zgrlkler daha fazla
akla, eliakla ve hogrye
gtrr; ama dar, bencil bir bireycilik ve
bakalarna gven eksiklii de
retebilirler. rneklemdeki kadnlann
yzde 29'u ve erkeklerin yzde 51'i
'ocuk yapmay olanakl olduu lde
ertelemeyi' istiyorlard. Altm ile yirmi
drt ya topluluundaki kadnlarn
yzde 75'i, tek anababalann, ocuklarn
bir iftin yapabildii denli iyi yetitire
bileceine inanyordu. nceleme, evlili
in, bu ya topluluunda gerek kadn-
lann gerekse erkeklerin gznde ekici
liini yitirmekte olduunu buldu.
Yeni eleiklikler ve vey aileler
Yenidenevlilik
Yeniden evlilik eitli koullar
ierebilir. Yeniden evlenmi ifderin
kimileri yirmili yalannn balarnda
olup, ikisi de yeni ilikiye bir ocukla
balamaz. Yirmili yalannn sonlannda,
otuzlannda ve krkl yalarnn balannda
yeniden evlenen bir iftte, elerin her biri
ilk evlilikten bir ya da daha fazla ocuu
271
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r
onlarla birlikte yaamak zere getirebilir.
Daha sonraki yalarda yeniden evlenen
lerin, anababalann kurduu yeni yuvalar
da hibir zaman yaamayan erikin
ocuklan olabilir. Yeni evliliin kendi
ierisinde de ocuklar olabilir. Yeni ifti
oluturan eleiklerden herhangi biri
daha nce bekar, boanm ya da dul
olabilir, ki bu, toplamda, olanakl sekiz
bileim eder. Dolaysyla, kimi noktalar
zerinde durmaya demekle birlikte,
yeniden evlilikle ilgili genellemeler
dikkate deer lde saknlarak
yaplmak zorundadr.
1900'de Birleik Krallk'taki evli
liklerin yaklak olarak onda dokuzu ilk
evliliklerdi. Yeniden evliliklerin ou, dul
kalm en azndan bir kiiyi ieriyordu.
Boanma oranndaki ykselile birlikte,
yeniden evlilik dzeyi de trmanmaya
balad ve yeniden evliliklerin gitgide
artan bir oran boanm insanlar
Prens Charles'm Camilla Parker-Bovvles'la evlilii, Birleik Krallk toplumunda evliliin kalc
neminin kantdr. Onlar bugn Britanya'daki belki de en nl vey anababalardr.
iermeye balad. 1971'de, evliliklerin
yzde 20'si yeniden evliliklerdi (en
azndan eleiklerden biri iin); 2001'e
gelindiinde bu say (s. 257'deki 7.1.
ekilde gsterdii zere) yzde 40'tan
fazlayd.
Tuhaf gibi grnmekle birlikte olsa
da, evlenme ansn olabildiince
artrmann en iyi yolu, her iki cins iin de,
daha nce evlenmi olmaktr! Evlenip
boanm olan insanlann yeniden evlen
meleri, karlatrlabilir ya toplulukla
rndaki bekar insanlann ilk kez evlen
melerinden daha olasdr. Tm ya
dzeylerinde, boanm erkeklerin yeni
den evlenmesi boanm kadnlarn-
kinden daha olasdr: Boanm her drt
kadndan ama boanm her alt
erkekten bei, yeniden evlenmektedir.
En azndan istatistik bakmndan,
yeniden evlilikler ilk evliliklerden daha az
baarldr, ikinci evliliklerde boanma
272

oranlar ilk evliliklerdekinden daha
yksektir.
Bu, ikinci evliliklerin baarsz
olmaya yazgl olduu anlamna gelmez.
Boanm olan insanlarn evlilikten
beklentileri, boanmam olanlarnki-
lerden daha yksek olabilir. Bundan
tr, onlar yeni evlilikleri bozmaya,
yalnzca bir kez evlenmi kimselerden
daha hazr olabilirler. Kalc olan ikinci
evliliklerin ilk evliliklerden ortalama
olarak daha doyurucu olabilmesi
olanakldr.
I hey aileler
vey aile terimi, erikinlerden en az
birinin daha nceki bir evlilikten ya da
ilikiden ocuklannn olduu bir aileye
gnderme yapar. Sosyologlar byle
topluluklara genellikle yeniden kurul
mu aileler diye gnderme yapar.
Yeniden kurulmu ailelerle ve bunun
sonucunda geni ailelerin gelimesiyle
iliiklendirilen muduluklar ve kazanmlar
elbette vardr. Ama belli birtakm
glkler bagsterme eilimindedir.
Her eyden nce, ou kez, baka bir
yerde yaayan ve ocuun ya da ocuk
lann zerindeki etkisinin gl kalmas
olas olan bir biyolojik anababa vardr.
ikinci olarak, boanm bireylerin
arasndaki ibirlii ilikileri, biri ya da her
ikisi yeniden evlendiinde sklkla gerilir.
ki ocuu olan bir kadnn yine iki ocu
u olan bir adamla evlenmesi ve tm
nn birlikte yaamas rneini ele alalm.
Eer 'dandaki' anababalar ocuklarn
onlar nceden olduu gibi ayn zaman
larda ziyaret etmesinde diretirlerse, byle
yeni kurulmu bir aileyi kaynatrmayla
ilikili olan balca gerilimler iddetlene
cektir. rnein, yeni aileyi hafta
sonlarnda biraraya getirmenin olanaksz
olduu ortaya kabilir.
273
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
nc olarak, yeniden kurulmu
aileler, farkl artalanlan olan ve ailenin
ierisinde uygun davranlarla ilgili eitli
beklentileri olabilen ocuklar kayna-
tnr. ou vey ocuk iki haneye 'ait'
olduundan, alkanlklarda ve baka-
lannda atmalarn kmas dikkate
deer lde olasdr. Kar karya
kald sorunlarn ayrla yol amasnn
ardndan, bir vey anne, deneyimini
betimliyor:
o k fa z la s u lu lu k v a r. O la a n o la r a k k e n d i
o c u u n u z la y a p a ca n z ey leri y a p a m y o r
s u n u z , b u y z d e n s u lu lu k h is se d iy o rs u n u z
a m a o la a n b ir te p k i v erip k z a r sa n z , b u n u n la
ilg ili o la r a k da s u lu lu k h is s e d iy o r s u n u z .
A d a le ts iz o la c a n z d a n h e r z a m a n y le o k
k o r k u y o rs u n u z ki. O n u n [vey k zn] b a b a s y la
b e n b u n u n z e rin d e a n la a m y o rd u k v e k z
d is ip lin e s o k tu u m d a b a b a s d rd r e tti im i
s y l y o rd u . B a b a s o n u y a p la n d rm a k i in
h i b ir ey y a p m a d k a , b e n d a h a d a d rd r e d e r
g r n y o r d u m . . . K z a b ir ey s a la m a k , y a a
m n n yirik o la n b ir e s i o lm a k is tiy o rd u m
a m a b e lk i d e y e te r in c e e s n e k d e ilim .
(S m ith 1 9 9 0 )
vey anababayla vey ocuun
arasndaki ilikiyi tanmlayan yerleik
pek az norm vardr. Bir ocuk, yeni bir
vey anababay adyla m arsa iyi
olur, yoksa 'Baba' ya da 'Anne' daha m
uygundur? vey anababa, doal bir
anababann yapaca gibi ocuu disip
line sokmal mdr? Bir vey anababa,
ocuklar alrken eski eleiinin yeni
eine nasl davranmaldr?
Yeniden kurulmu aileler, akrabalk
balantsnn gelimekte olan ve
modern Bat toplumlarna olduka yeni
eklemeler olan tipleridir; boanmadan
sonra yeniden evliliklerin yaratt
glkler de yenidir. Bu ailelerin yeleri,
kendilerini iinde bulduklar grece
bilinmeyen koullara uyarlanmak iin
kendi yollarn gelitirmektedirler.
Bugn kimi yazarlar, ocuklarn sz
konusu olduu durumlarda, boanma
 A ile le r v e M a h re m li k ile r

dan sonra oluan iki hanenin, yine bir

Birlikteyasama
tek aile dizgesi oluturmas anlamnda
iki ekirdekli ailelerden sz ederler. Birlikte yaama -bir iftin evli
olmakszn cinsel bir iliki iinde birlikte
Byle zengin ve kafa kartrc d
yaamas- ou Bat toplumunda
nmler karsnda, belki de kar
gitgide yaygn bir hal almtr. nceleri
lacak en uygun sonu yaln bir sonutur:
evlilik iki insann arasndaki bir
Evlilikler boanmayla paralanmakla
birlemenin tanmlayc temeli idiyse de,
birlikte, her ey gz nnde bulundu
artk yle saylamaz. Bugn, yukarda
rulduunda aileler paralanmamak-
boanma deneyimini tartrken
tadr. zellikle ocuklarn sz konusu
yaptmz gibi, ift ba kurmadan ve ift
olduu durumlarda, yeniden evlilik
bam koparmadan sz etmek daha uygun
araclyla varla getirilen yeniden
olabilir. Adanm uzun sreli ilikiler
yaplandrlm aile balantlarna
iinde olup evlenmemeyi, ama birlikte
karn, pek ok ba varln srdr
oturup birlikte ocuklar yetitirmeyi
mektedir.
seen iftlerin says gitgide artmak
Evliliin ve aile yaamnn g e le tadr.
neksel biimlerinin seenekleri
Britanya'da ok ksa zaman nce
/ sine dek birlikte yaamaya bir bakma

Srk a ilele r
Ju lia B r a n n e n ( 2 0 0 3 ) im d i B ir le ik K r a llk 'ta b iz le rin 'srk
a ile 1 a n d a y a a m a k ta o ld u u m u z u sav u n u r. B r a n n e n ,
h a n e h a lk n n , g itg id e a rta n b i im d e b ir k a k u a k ta n
o lu a n a k ra b a ili k ile ri a n n y a ln z c a b ir p a r a s o ld u u n u
ileri s rer. B u n u n n e d e n i b y k l d e , in s a n la r n d a h a
u z u n y a a m a sd r. B r a n n e n , B ir le ik K r a llk n fu s u n u n
b e te n n elli y a n d a y k e n h l a n a b a b a la rn d a n e n az
b ir in in s a o ld u u n a v e te b ir in d e n b ir a z fa z la s n n
b y k a n a b a b a la r o ld u u n a d ik k a t e k e r. D r t k u a k l
a ile le rin b y k b y k to r u n la r i in e a la n aile le rin
sa y sn d a d a b ir a rt v ard r.
A ile n in k u a k la n m n a ra sn d a k i 'd ik ey ' b a la n tla r g itg id e
a rta n y a a m b e k le n tis i ta r a fn d a n g le n d ir m e k le b ir lik te ,
b o a n m a o ra n la r y k s e ld ik e , d o u rg a n lk o r a n la n
d t k e v e in s a n la r d a h a a z o c u k y a p tk a , k u a k la n n
a ra s n d a k i 'y atay ' b a la n tla r z a y fla m a k ta d r. D o la y s y la ,
B r a n n e n a d a a ile le ri u z u n v e in c e 's n k g ib i
y a p la n m la r' d iy e n ite le r (7 .2 . e k le b a k n z ).
B r a n n e n , b y k a n a b a b a la rn g itg id e a rta n b i im d e
k u a k la ra ra s h iz m e d e r , z e llik le to ru n la r i in re s m i
o lm a y a n o c u k b a k m sa la d k la rn b u ld u . K u a k la ra r a s
d e s te e o la n is te m , d a h a y al k u a k la rn g e r e k s in im
z a m a n la rn d a , r n e in b o a n m a s ra s n d a , d u y g u sa l
d e s te k d e sa la y a b ild i i te k a n a b a b a l a ilele rin a ra s n d a
z e llik le y k sek tir. B u n u n k a r l n d a , e s k i v e y en i
k u a k la n n a ra s n d a s a n d v i o la n 'e k s e n k u a k '
(y a la n d k a ) sk lk la k e n d i a n a b a b a la rn n , o c u k la n m n
v e h a tta b e lk i d e to r u n la n n n b a k c s o la c a k la rd r.

Aile aac Aile sr

David Jill'le George
evlenir Helen la evlenir

Colin June |ohn Ann'le

Sally'yle evlenir Philip'le evlenir Paul
evlenir
1 1
Lucy John Chris + Sarah
Matthevv James Beverley (elenikler)

7.2.ekil Aile aac ve aile sr Stephantr

Kaynak: Sodology Eeview 13 / 1 (2003 Eyll)

274

ayp gzyle baklyordu. Britanya'daki
hane rntleriyle ilgili balca veri
kayna olan Genel Hanehalk Yokla
mas, birarada yaamayla ilgili bir soru
yu ancak 1979'da iine ald. Bununla
birlikte, Britanya'da ve Avrupa'nn
baka yerlerinde gen insanlarn
birarada yaamaya ilikin tutumlar
deimektedir. 'Bir ifdn evlenmeye
niyetlenmeksizin birlikte yaamas
uygundur' tmcesine imdi on sekizle
yirmi drt yalan arasndaki insanlarn
yzde 88'i katlrken, altmbe ya ve
zerindekilerin yalnzca yzde 40'
katlyordu (HMSO 2004). Getiimiz
yirmi otuz ylda bir haneyi paylaan evli
olmayan erkeklerle kadnlarn says
keskin biimde ykselmitir. 1920'lerde
domu olan kadnlarn yalnzca yzde
4', 1940'l yllarda domu olanlarnsa
yzde 19'u birarada yayordu. Ama
1960'larda domu olan kadnlarn ara
snda bu yzde neredeyse yar yaryadr.
2001 /2002'ye gelindiinde, altm yan
altndaki birarada yaayan evli olmayan
kadnlarn oran yzde 28'di; erkekler
iinse bu rakam yzde 25'ti (HMSO
2004). Birlikte yaamann yaygnl,
yirmibe ile yirmidokuz yalar
arasndaki kadnlar ve otuz ile otuz drt
yalan arasndaki erkekler iin en yk
sekti ( 7.3. ekle baknz). Her ne denli
birlikte yaama gitgide popler duruma
gelmise de, aratrmalar evliliin yine
de daha istikrarl olduunu ne srer.
Birlikte yaayan evli olmayan ifderin
ayrlmas, evli olanlarnkinden ya da
drt kat daha olasdr.
yle grnyor ki, bugn Britan
ya'da birlikte yaama ounlukla
evlilikten nceki deneysel bir aamadr;
bununla birlikte, evlilikten nce birlikte
yaamann uzunluu gitgide artmak
275
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
tadr ve gitgide daha fazla ift, evlilie
bir seenek olarak bunu semektedir.
Gen insanlar sklkla, hesaplanm
tasarlamadan ok, bunun iine srk
lenmek yoluyla kendilerini birlikte
yaarken bulmaktadr. oktandr cinsel
bir ilikileri olan bir ift, birlikte gitgide
daha fazla zaman geirerek, sonunda
kendi evlerinden birinden ya da te
kinden vazgemektedir. Birarada yaa
yan gen insanlar neredeyse her zaman,
bir gn evlenmeyi ummaktadr ama
bunun imdiki eleikleriyle olmas
zorunlu deildir. Byle iftlerin yalnz
ca ok az paralarn ortaklaa kullan
maktadr.
1999'da Nottingham niversite-
si'nde aratrmaclar tarafndan gerek
letirilen bir incelemede, sosyologlar,
onbir yanda ya da daha kk
ocuklar olan evli ve birlikte yaayan
iftlerin bir rnekleminin yan sra,
onlarn hl evli olan anababalarnn bir
rneklemiyle grtler. Daha yal evli
insanlarla daha gen kuaktan ifderin
arasndaki adanmlk bakmndan
farkllklarla ilgileniyorlard. Aratrma
clar, daha gen evli ve birarada yaayan
iflerin birbirleriyle ortak noktalarnn,
anababalaryla olan ortak noktalarndan
daha fazla olduunu buldular. Daha
yal kuak, evlilii ykmllklerle ve
devlerle ilgisinde grrken, daha gen
kuak zgrce adanmlklar vurgulu
yordu. Daha gen yantlarn arasn
daki balca fark, bunlardan kimilerinin,
adanmlklarn evlilik yoluyla topluma
kabul ettirmeyi yelemesiydi (Dyer
1999).
Gay ve le^btyen eleiklikler
Pek ok ecinsel erkek ve kadn
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r
imdi ifder olarak istikrarl ilikiler
iinde yaamaktadr. Ama ou lke
ecinseller arasndaki evlilii bugn de
onaylamadndan, gay erkeklerin ara
sndaki ve lezbiyenlerin arasndaki
ilikilerin zemininde yasadan ok,
kiisel adanmlk ve karlkl gven
vardr. 'Seimle oluturulmu aileler'
terimi, ecinsel ifderin gitgide artan
biimde birlikte srdrmeyi baardk
lar olumlu ve yaratc gndelik yaam
biimlerini yanstmak zere kimi zaman
gay eleiklikler iin kullanlmtr.
Kart-cins eleikliklerin geleneksel
zellikleri -rnein, karlkl destek,
hastalkta bakm ve sorumluluk, parala
rn birletirilmesi v.b.- daha nce ola
nakl olmayan biimlerde gay ve
lezbiyen ailelerle tmlemeye bala
mtr.
E cinsellik, 12. Blm , 'Cinsellik ve
Toplumsal Cinsiyet'de; gay evlilii ise s.
480-2'de daha fazla tartlmaktadr.
16-19 2 0 -2 4
7.3. ekil Birarada yaayan evli olmayan insanlar: Byk Britanya, cinse ve yaa gre, 2001/2002* (%)
' 16-59 yalar arasndaki erkekler ve kadnlar. Kendilerini ayrlm diye tanmlayan yamtlar iine alr
Kaynak: S oda! Trends 3 4 ( 2 0 0 4 ] , s . 3 3
1980'lerden bu yana, gay ve lezbi
yen eleikliklere gitgide artan bir yk-
sekretimsel ilgi olumutur. Toplum
bilimciler ecinssel ilikilerin itenliin
ve eitliin kart-cins ifderde rasda-
nanlardan farkl biimlerini sergiledi
ini dnmlerdir. Gayler ve lezbi
yenler evlilik kurumundan dlanm
olduklar iin ve geleneksel toplumsal
cinsiyet rolleri ayn cinsten olan ifdere
kolayca uygulanabilir olmad iin,
ecinsel eleiklikler, kart-cinsel ili
kilerin pek ounu yneten normlarn
ve ynergelerin darsnda yaplandrl
mal ve zm grmeleri bunlarn
darsnda yaplmaldr. Kimileri, AIDS
salgnnn, ecinsel eleiklerin arasn
da seikletirici bir bakm ve adanmlk
kltrnn geliiminde nemli bir
etken olduunu ne srmtr.
Weeks ve tekiler (1999) gay ve
lezbiyen eleikliklerin ierisinde
2 5 -2 9 3 0 -3 4 3 5 -3 9 4 0 -4 4 4 5 -4 9 5 0 -5 4 5 5 -5 9
276

nemli rntye iaret ederler. Birinci
olarak, eleikler arasnda eitlik iin
daha fazla frsat vardr nk kart-cins
ilikilere desteklik eden kltrel ve
toplumsal varsaymlar onlara klavuz
luk etmez. Gay ve lezbiyen ifder,
ilikilerini, eitsizliklerin ve g denge
sizliklerinin pek ok kart-cins iftin
ralaycs olan tiplerinden saknacaklar
biimde ekillendirmeyi seebilirler.
kinci olarak, ecinsel eleikler, iliki
lerinin yanltleriyle ve isel ileyiiyle
ilgili zm grmeleri yaparlar. Eer
kart-cins iftlerin toplumsal olarak
yerletirilmi olan toplumsal cinsiyet
rollerinden etkilendikleri kabul edilirse,
ayn-cinsden olan iftler ilikilerinin
ierisinde kimin neyi yapmasnn iyi
olacana degin daha az beklentiyle
kar karya gelirler. rnein, eer
kartcinsel evliliklerin iinde kadnla
rn ev iinin ve ocuk bakmnn ounu
yapma eiliminde olduklar kabul
edilirse, ecinsel eleikliklerin ierisin
de byle beklentiler yoktur. Her ey bir
zm grmesi meselesi olur; bu,
sorumluluklarn daha eite paylamy
la sonulanabilir. nc olarak, gay ve
lezbiyen eleiklikler adanmln
kurumsal destekten yoksun olan zel
bir biimini sergilerler. yle grnyor
ki, karlkl gven, glkler stnde
almaya isteklilik ve 'duygusal emekle'
ilgili paylalan bir sorumluluk, ecinsel
eleikliklerin ayrt edici zellikleridir
(Weeks ve tekiler 1999).
Ecinsellie kar nceleri hog bir utkuyu kutluyoruz. Bildiimiz
rsz olan tutumlarn gevemesine,
mahkemelerin, lezbiyen eleiklikler
iinde yaayan annelere ocuklarn
vesayetini vermeye ynelik gitgide
artan isteklilii elik etmitir. Yapay
dlleme uygulaymlar, lezbiyenlerin
277
A ile le r v e M a h re m li k ile r
ocuklarnn olabilmesi ve onlarn
hibir kart-cinsel temas olmakszn
gay anababal aileler kurabilmesi
anlamna gelir'. Britanya'da, ocuklar
olan ecinsel ailelerin neredeyse tm
iki kadn ierirken, 1960'larn sonunda
ve 1970'lerin banda bir dnem
boyunca toplumsal refah kurulular
ABD'nin birka kentinde ilkgenlik
dnemindeki evsiz olanlar gay erkek
iftlerin vesayetine verdi. Uygulamaya,
byk lde toplumun kar tepki
sinden tr son verildi.
Ecinsel iftlerin kazand birka
yasal utku, onlarn haklarnn aama
aama yasaca korunmakta oldu-unu
iaret eder.
E cin sel iftlerin yeni yasal haklan, 12.
B l m , 'C in s e llik ve T o p lu m sal
C in siy et', s. 480-2'd e daha fazla
tartlmaktadr.
1999'da Britanya'da nirengi noktas
niteliindeki bir yarg karar, istikrarl
bir iliki iindeki ecinsel bir iftin bir
aile diye tanmlanabilecei bildiriminde
bulundu. Ecinsel eleiklerin bylece
'aile yeleri' diye snflandrm, g,
toplumsal gvenlik, vergilendirim,
kaltm ve ocuk destei gibi yasal
ulamlar etkileyecektir.
1999'da bir ABD mahkemesi bir
gay erkek iftin, bir tayc anneden
doan ocuklarnn doum belgesine
adlarn birlikte yazdrmayla ilgili
anababalk haklarn onaylad. Davay
aan adamlardan biri yle dedi: Yasal
biimiyle ekirdek aile evrim geiriyor.
Vurgu, ailenin bir anneyle babadan
olumasnda deil, ister bekar bir anne
olsun isterse bir adanmlk ilikisi
iinde yaayan gay bir ift olsun, ocuu
seven, onun geliimine yardmc olan
 A ile le r v e M a h re m li k ile r
anababalarda olmaldr (Hartley-
Brewer 1999).
B ekar kalm a
Hane oluturmadaki son eilimler
u soruya kaynaklk eder: Bir bekarlar
ulusu mu olmaya balyoruz? Birleik
Krallk'ta tek kiilik hanelerin oran
1971'deki yzde 18'den, 2003'te yzde
29'a dek artt (HMSO 2004). Modern
Bat toplumlarnda birka etken
biraraya gelip, yalnz yaayan insanlarn
saylarn artrmtr. Bunlar-dan biri,
daha sonraki evliliklere ynelik bir
eilimdir 2001'de Birleik Krallk'ta
insanlar (7.4. Tablonun gsterdii
zere) 1970'lerin banda olduundan
ortalama olarak alt yl sonra evleniyor
lard; bir bakas, grm olduumuz
zere, ykselen boanma oranlardr.
Yine baka biri, eleikleri lm olan
daha yal insanlarn nfus iinde
gitgide artan saysdr (6. Blm, s. 230-
Deien toplumsal normlar imdi kimi
lkelerde ayn-cinsten olan iftlerin aka
ocuklarn birlikte yetitiriyor olmalar
anlamna gelir.
7.4. Tablo Evli olanlarn ortalamas: ngiltere ve
Galler, 1971-2001
lk evlilik
Erkekler Kadnlar
1971 24.6 22.6
1981 25.4 23.1
1991 27.5 25.5
2001 30.6 28.4
Kaynak: Social Trends 34 (2004), s. 32
1 'de tartlmtr). Birleik Krallk'ta tek
kiilik hanelerin yaklak olarak yars,
yalnzca bir emeklinin yaad
hanelerdir.
Bekar olmak, yaam aknn farkl
dnemlerinde farkl anlamlara gelir.
Yirmili yalarndaki insanlarn eskiden
olduundan daha byk bir oran
evlenmemi olarak kalmaktadr.
Bununla birlikte, otuzlu yalarnn
ortalarndaki erkeklerin ve kadnlarn
yalnzca kk bir aznl hi evlenme
mitir. Otuz ile elli yalar arasndaki
bekar insanlarn ounluu, boan
mayla sonulanm olan ya da 'iki arada'
kalm olan evliliklerdir. Elli yann
zerindeki bekar insanlarn ou
duldur.
Yaam ak kavram , 6. Bl m ,
Toplum sallam a, Yaam Ak ve
Yalanm a, s. 1215-8'de tartld.
Daha nce hi olmad kadar ok, gen
insanlar yuvadan evlenmek iin deil (ki
bu gemite yuvann dna giden en sk
rasdanan yollardan biriydi), yalnca
bamsz bir yaama balamak iin
ayrlmaktalar. Bundan tr, yle
grnyor ki, 'bekar kalma' ya da kendi
bana yaama eilimi, toplumun aile
yaam pahasna bamszla deer
verme eiliminin paras olabilir. Yine
de, bamszlk ya da 'bekar kalma'
278

anababa evinin dna giden, gitgide sk
rasdanr olan bir yol olmakla birlikte,
ou insan sonunda evlenir.
Aileye ve mahrem ilikilere
kuramsal bakalar
Ailenin ve aile yaamnn incelen
mesi, birbirine kart kanaatlar olan
sosyologlar tarafndan farkl biimde
ele alnmtr. Yirmi otuz yl nce
benimsenmi olan bakalarnn pek
ou imdi yeni ararmalarn ve
toplumsal dnyadaki nemli deiim
lerin nda ok daha az inandrc
grnr. Yine de, ailenin incelen
mesinde ada yaklamlara dnme
den nce sosyolojik dnmenin
evriminin ksaca izini srmek deerli
olacaktr.
levselcilik
levselci bakasna gre, top mamasdr.
lum, sreklilii ve kan birliini gven
ceye balamak iin zgl ilevleri
baaran bir toplumsal kurumlar
kmesidir. Bu bakasna gre, aile,
toplumun temel gereksinimlerine
katkda bulunan ve toplumsal dzeni
srdrmeye yardm eden nemli
grevler baarr. levselci gelenekte
alan sosyologlar, ekirdek ailenin
modern toplumlarda belirli kimi
uzmanlam rolleri yerine getirdiini
dnmlerdir. Endstrilemenin
ortaya kyla birlikte, aile bir
ekonomik retim birimi olarak daha az
nemli duruma geldi ve remeye, o
cuk yetitirmeye ve toplumsallama
daha ok odakland.
Amerikal sosyolog Talcott Par-
sons'a gre, ailenin balca iki ilevi
birincil toplumsallama ve kiiliin
dengelenmesidir (Parsons ve Bales
279
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
1956). Birincil toplumsallama,
ocuklarn, iinde domu olduklar
toplumun kltrel normlarn ren
dikleri sretir. Bu, ocukluun ilk
yllarnda gerekletiinden, aile insan
kiiliinin geliimi iin en nemli are
nadr. Kiiliin istikrar kazanmas,
erikin aile yelerine duygusal olarak
yardmc olmada ailenin oynad role
gnderme yapar. Erikin erkeklerle
kadnlarn arasndaki evlilik, erikin
kiiliklerin onun araclyla destek
lendii ve salkl kalmasnn saland
dzenlemedir. Endstri toplumunda
ailenin erikin kiiliklerini dengeleme
deki rolnn canalc olduu sylenir.
Bunun nedeni ekirdek ailenin genel
likle akrabalardan uzak olmas ve
endstrilemeden nce ailelerin yapa
bildii gibi daha byk akrabalk
balarndan yararlanmay baara
Parsons, ekirdek aileye endstri
toplumunun istemlerini ele almak iin
en iyi donanm birim gzyle bak
yordu. 'Geleneksel ailede', bir erikin
yuvann dnda alrken ikinci erikin
yuvayla ve ocuklarla ilgilenebilir.
Pratik bakmdan, ekirdek ailenin
ierisinde rollerin bu uzmanlamas,
babann ekmek kazanan kii olarak
'arasal' rol benimsemesini, karsnn-
sa ev ortamnda 'duygulanmsal', duy
gusal rol stlenmesini ieriyordu.
imdiki dnemde, Parsons'n aile
hakkndaki gr yetersiz ve gn
gemi olarak karmza kar. Aileyle
ilgili ilevselci kuramlar, erkeklerle
kadnlarn arasndaki evsel i bl-
mn doal ve sorunsuz olarak hakl
gsterdikleri iin ar eletirilerle
karlamlardr. Ancak, kendi tarihsel
balamlarnda gzden
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r
geirildiklerinde, kuramlar biraz daha
anlalabilir olurlar. Savan hemen
sonrasnd aki yllar, kadnlarn
geleneksel evsel rollerine dndne,
erkeklerinse biricik ekmek kazananlar
olarak konumlarn yeniden aldna
tank oldu. Bununla birlikte, aile
hakkndaki ilevselci grleri baka
zeminlerde eletirebiliriz. Belirli kimi
ilevleri baarmlamada ailenin nemini
vurgulamakla, her iki kuramc da, devlet
ynetimi, medya ve okullar gibi teki
toplumsal kurumlarn ocuklar
toplumsallatrmada oynad rol
gzard etmektedir. Kuramlar, aile
biimlerinin ekirdek aile modeliyle
rtmeyen eidemelerini de gzard
eder. Dsemderde oturan orta snftan
beyaz insanlar 'idealine' uymayan aileler
sapkn diye grlyordu.
Feminist yaklamlar
Pek ok insan iin, aile avuntunun
ve rahatln, sevginin ve dosduun
yaamsal kaynan sunar. Ancak, yuka
rda grdmz zere, o, smrnn,
yapayalnzhn ve derin eitsizliin
olduu bir yer de olabilir. Uyumlu ve
eitliki bir alem olarak aileye ilikin
grme meydan okuma yoluyla
feminisderin sosyoloji zerinde byk
bir etkisi oldu. 1970'lerde ve 1980'lerde
aileyle ilgili tartma ve aratrmalarn
ounda feminist bakalar baat.
Eer aile sosyolojisinin nceleri aile
yaplanmlarnn, ekirdek ve geni
ailenin tarihsel geliiminin ve akrabalk
balarnn neminin zerine odaklan
d dnlrse, feminizm, kadnlarn
ev iindeki deneyimlerini incelemek
zere ilgiyi ailelerin ierisine yneltme
de baarl oldu. Feminist yazarlarn pek
ou, ailenin, temelinde ortak karlarn
ve karlkl destein bulunduu
ibirliki bir birim olduu hakkndaki
grm sorgulamtr. Onlar, ailenin
ierisindeki eitsiz g ilikilerinin
varlnn, belirli kimi aile yelerinin
tekilerden daha fazla kazanl olma
eiliminde olmas anlamna geldiini
gstermeye almlardr.
Feminist yazlar, geni bir konu
yelpazesini vurgulamlardr, ama
balca izlein zel nemi vardr.
Temel ilgilerden biri, 18. Blm,
'alma ve Ekonomik Yaam'da daha
derinlemesine greceimiz evsel i
blmdr -bir hane yelerinin
arasnda grevlerin bltrl
biimi. Feministlerin arasnda, bu
blmn tarihsel ortaya kyla ilgili
farkl kanlar vardr. Kimi feministier
bunu sanayi kapitalizminin bir sonucu
diye grrken, bakalar bunun
ataerkillikle balantl olduu ve bylece
sanayiden nceye dayand iddiasnda
bulunur. Sanayilemeden nce bir evsel
i blmnn var olduuna inanmak
iin nedenler vardr, ama kapitalist
retimin ev ve i alemlerinin arasnda
ok daha keskin bir ayrm ortaya
kard da aka grlmektedir. Bu
sre, erkek alanlarnn ve kadn
alanlarnn ve g ilikilerinin bugne
dek hissedilen billurlamyla sonu
land. Son zamanlara dek, ekmek
getiren erkek modeli endstrilemi
toplumlarn ounda yaygn ola
gelmitir.
Feminist sosyologlar, ocuk bakm
ve ev ii gibi ev grevlerinin erkeklerle
kadnlar arasnda paylal biimiyle
ilgili incelemeler yrtmlerdir. Onlar,
bakml aile (Young ve Willmott
1973) -ailelerin zaman ierisinde
rollerin ve sorumluluklarn datmnda
daha eitliki duruma gelmekte
olduuna degin inan- gibi iddialarn
280
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r

geerliliini soru tur mu-lardr. bir zaman boyunca bakmaya dek eitli
Bulgular, daha nce hi olmad denli sreleri iine alan geni bir alemdir.
ok kadnn yuvann darsnda cretli Kimi zaman, bakm, yalnca baka
ilerde alyor olmasna karn birinin psikolojik olarak iyi oluuna
kadnlarn evdeki grevlerin balca gre ayarlanma anlamna gelir -birka
sorumluluunu tamay srdrdk feminist yazar, ilikilerin ierisindeki
lerini ve erkeklerden daha az bo 'duygu iiyle' ilgilenmitir. Kadnlar,
zamanlarnn olduunu gstermitir temizlik ve ocuk bakm gibi somut
(Hochschild 1989; Gershuny 1994; grevleri omuzlama eiliminde olmakla
Sullivan 1997). Bununla ilikili bir izlei kalmayp kiisel ilikilerin korunmasna
srdren kimi sosyologlar, kadnlarn byk miktarlarda duygusal emek
cretsiz olarak yapt ev iinin genel yatrmnda bulunurlar (Duncombe ve
olarak ekonomiye katksnn zerine Marsden 1993). Bakm etkinlikleri
odaklanarak, cretli ve cretsiz ilerin sevgiye ve derin duygulara dayandrl
kart alemlerini incelem ilerdir makla birlikte, bunlar ayrca, dinleme,
(Oakley 1974). Bakalar, kaynaklarn alglama, zm grmeleri yapma ve
aile yeleri arasnda datl biimini ve yaratc biimde eyleme becerisi isteyen
hane gelirine eriimin ve onlar zerinde birer i biimidir.
denetimin rntlerini soruturmutur
(Pahl 1989). Yeni bakalar
ikinci olarak, feministler pek ok Son yirmi otuz yl iinde feminist
ailenin ierisinde var olan eit olmayang bir bakasndan yrtlm olan
ilikilerine dikkat ekmilerdir. Bunun kuramsal ve deneysel incelemeler,
bir sonucu olarak gitgide artan biimde gerek yksekretimcilerin gerekse
gze arpan bir konu, evii iddet genel nfusun arasnda, aileye ve
grngsdr. Feministlerin, aile mahrem ilikilere ynelik artan bir ilgi
yaamnn iddet ieren ve ktye
yaratmlardr. 'kinci vardiya' -kadnla
kullanmla ilgili yanlarnn gerek
rn iteki ve yuvadaki ikili rollerine
yksekretimsel balamlarda gerekse
gnderme yapar- gibi terimler gndelik
yasa ve politika evrelerinde uzun
szck daarcmza girmitir. Ama
zamandr yok saylm olduuna ilikin
iddialarnn bir sonucu olarak, karsn sklkla ev ierisindeki zgl meseleler
hrpalama, evlilik ii tecavz, ensest ve zerine odaklandklarndan, aileyle ilgili
ocuklarn cinsel istismar halkn daha feminist incelemeler yuvann darsn
fazla dikkatini ekmitir (s. 260-3'e da gereklemekte olan daha byk
baknz). Feminist sosyologlar, ailenin, eilimleri ve etkileri her zaman
toplumsal cinsiyet bunaltmnn ve yanstmyordu.
hatta fiziksel istismarn bir arenas
Getiimiz onylda aileyle ilgili
olarak nasl hizmet ettiini anlamaya
sosyolojik literatr varlnda, femi
almlardr.
nist bakalarndan yararlanan, ama
Feministlerin nemli katklarda kat biimde onlardan esinlenmi
bulunmu olduklar nc bir alan, olmayan nemli bir derleme ortaya
bakm etkinliklerinin incelenmesidir. Bu, kmtr. Aile biimlerinde gerekle
hasta olan bir aile yesiyle ilgilen mekte olan daha byk dnmler
mekten, yaa byk bir akrabaya uzun ailelerin ve hanelerin oluumu ve

281
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r
dalmas, ve bireylerin kiisel
ilikilerinin ierisindeki evrimlemekte
olan beklentiler birincil ilgilerdir.
Boanmadaki ve tek anababalk etme
deki art, 'yeniden oluturulmu ailele
rin' ve gay ailelerin ortaya k, ve
birarada yaamann poplerlii, bun
larn tm igili konulardr. Ancak, bu
dnmler, iinde yaadmz ge
acl dnemde gereklemekte olan
daha byk deiimlerden ayr olarak
anlalamazlar. Eer kiisel dnm
lerle deiimin daha byk rntleri
arasndaki balanty kavrayacaksak,
toplumsal, hatta kresel dzeyde
gereklemekte olan deiimelere
dikkat etmemiz gerekir.
Anthony Giddens: Mahremiyetin
Dnm
Kendi almalarmda, zellikle
M ahremiyetin Dnm' n&a (The
Transformation of Indmacy -1993),
modern toplumda mahrem ilikilerin
nasl deimekte olduklarna baktm.
Bu blmn girii, modern-ncesi
toplumda genel olarak evliliin teme
linde cinsel cazibenin ya da romantik
akn olmadn gsterir; bunun yerine,
evlilik daha sk olarak, iinde bir ailenin
yaratlaca ya da mlkn mirasnn
salanaca ekonomik balamla balan
tlyd. Kyller iin, bitmez tkenmez
ar ile ralanan bir yaamn cinsel
tutkuya geit vermesi erkekler iin
evlilik d servenlere girime frsatlar
saysz olmakla birlikte olas deildi.
Romantik Akn az ok evrensel
iteleyimlerinden seik olarak romantik
ak (s. 244-6'da grdmz zere) on
sekizinci yzylda geliti. Temelinde
karlkl cazibenin olduu eit bir iliki
hakkndaki szverisine karn, roman
tik ak pratikte erkeklerin kadnlar
zerindeki baatlna yol ama
eiliminde oldu. Pek ok erkek,
romantik akn saygdeerlii ile tutkulu
akn iteleyim lerinin arasndaki
gerilimlerle, karnn ve yuvann rahatl
n, metresin ya da fahienin cinselli
inden ayrma yoluyla baa kt. Bura
daki ifte standart uydu ki, bir kadnn
doru erkek gelinceye dek bakire olarak
kalmas gerekirken, erkekler iin byle
bir norm uygulanmyordu.
Ben, modernliin en son evresinin,
mahrem ilikilerin doasndaki baka
bir dnme tanklk ettiini ileri
sryorum. Plastik cinselliin gelii
mi. Modern toplumlarda insanlarn,
(12. Blm, 'Cinsellik ve Toplumsal
Cinsiyet'te greceimiz zere) ne
zaman, ne sklkta ve kiminle cinsellik
yaayacaklarna degin daha nce hi
olmad denli ok seenekleri vardr.
Plastik cinsellikle birlikte, cinsellikle
remenin arasndaki ba zlebilir.
Bu, birpara, kadnlar yinelenen (ve
yaam tehdit eden) gebeliklere ve
doumlara ilikin korkulardan byk
lde zgrletirmi olan iyiletirilmi
g eb elik nleyici yntem lerden
trdr. Bununla birlikte, plastik
cinselliin ortaya kna neden olan
ey yalnzca teknoloji geliimleri deil,
canalc biimde, kiinin etkin olarak
seebildii kendisi hakkndaki bir
duygunun geliimidir. Bu sre,
toplumsal dngselliin artmas diye
betimlenebilir, ve bu, daha ayrntl
olarak 4. Blm, s. 159-60'da tart
lmtr.
Plastik cinselliin ortaya kyla
birlikte, sevginin doasnda bir deiim
olur. Romantik ak ideallerinin yerini
birliktelik akn almakta olduunu ileri
28Z

srmtm. Birliktelik ak etkindir ve
olumsaldr. O, romantik akn sonsuza
dek olma, biricik-ve-tek olma nitelik
leriyle uyumsuzdur. Birliktelik aknn
ortaya k, bu blmde daha nce
tartlan ayrlmann ve boanmann
ykseliini aklamada biraz yol alr.
Romank ak, bir kez evlenince, iliki
nasl geliirse gelisin insanlarm ou
kez birbirlerine yapp kalmalar
anlamna geliyordu. imdi insanlarn
daha ok seenei var: Boanmak
nceleri g ya da olanaksz iken, evli
insanlar imdi artk iliki yrmezse
birarada kalmak zorunda deiller.
likilerin temeline romantik
tutkuyu koymak yerine, insanlar gitgide
artan biimde, ifderin yle yapmay
sedkleri iin birarada kaldklar saf
iliki idealinin arayna giriyorlar.
Birliktelik ak fikri gerek bir olanak-
llk olarak salamlatka, Bay ya da
Bayan Doru'yu bulma fikri daha ok
geriye ekilmekte ve doru ilikiyi
bulma fikri daha ok canalc olmaya
balamaktadr. Saf iliki, eleiklerden
her birinin ilikiden, ilikiyi srd
rlmeye deer klmak iin yeterli
kazanmlar elde ettiini baka bir
bibirliktelie kadar kabul ediiyle
birarada tutulur. Sevginin temeline,
gven yaratan duygusal itenlik
konulur. Sevgi, eleiklerden her
birinin, ilikilerini ve gereksinimlerini
anlamaya ve tekine kar incinebilir
olmaya ne denli hazrlkl olduuna
bal olarak geliir. likideki eleik-
lerin her biri, ilikiden, ilikinin srmesi
iin yeterli doyumu tretip tretme
diini grmek zere ilikilerini srekli
olarak gzler.
Saf ilikinin biimlerinin bir
283
A ile le r v e M a h r e m li k ile r
eitlilii vardr. Her ne denli, gitgide
artan biimde, byle bir ilikiyi elde et
menin bir yolu olmaktan ok, (birlikte
yaayan iftlerin says arttka) bir kez
var olunca byle bir ilikinin bir
davurumu olma durumuna gelmek
teyse de, evlilik bunlardan biri olabilir.
Bununla birlikte, saf ilikiler kesinlikle
evlilikle ya da aslnda kar-cins ifderle
snrl deildir. Ayn cinsten olan
ilikilerin kimi biimleri, akln ve
zm grmelerinin sz konusu
olduu durumlarndan tr, salt iliki
lksne kart-cins ilikilerinden daha
ok yaklar.
Kimi eletirmenler, erikinlerin
arasndaki bir iliki olarak dnlen
saf ilikinin istikrarszlnn, ocuklar
da iine alan aile pratiklerinin karmak
lklarna kart olduunu, ve bir (kar-
cins) iliki bittiinde erkeklerle
kadnlarn yaama eiliminde olduklar
farkl deneyimleri gzard ettiini ileri
srmlerdir. Eletirmenler, saf iliki
fikrinin, erikinlerin arasndaki ilikiler
zerine odaklanarak ocuklarn ve
ocukluun sosyolojik dncenin iin
deki izgid braklmln yanstt
na dikkat ekmilerdir (Smart ve Neale
1999).
M ahrem iyetin Dnm' n d z
bulunan fikirlerin pek ou, kar
kocadan oluan Beck ve Beck-
Gernsheim takmnn yazlarnda da
bulunur. Onlar da, modern yaamn, ve
zellikle de bireysel seimin artmasnn,
bizim mahrem ilikilerimizi yrtme
biimimizde ok byk dnmlere
neden olmu olduunu ileri srerler.
Aada, onlarn dncelerine daha
ayrntl olarak bakyoruz.
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r
Ulrich Beck ve Eli^abeth Beck-
Gernsheim: Akn Olaan Kaosu
A kn Olaan Kaosu 'nda (The
Normal Chaos of Love -1995) Beck ve
Beck-Gernsheim , artalanda hzla
deimekte olan bir dnya olmak zere,
kiisel ilikilerin, evliliklerin ve aile
rntlerinin kemekeli doasn
inceler. Onlar, eskiden kiisel ilikileri
yneten geleneklerin, kurallarn ve
ynergelerin artk kullanlmadn ve
bireylerin imdi bakalaryla olutur
duklar birleimleri yaplandrmann,
uyarlamann, iyiletirmenin ya da
bitirmenin paras olarak bitimsiz bir
seenekler dizisiyle kar karya getiril
diini ileri srerler. imdi evliliklere
ekonomik amalar iin ya da ailenin
itmesiyle olmaktan ok, gnll olarak
girilmesi, gerek zgrlkler gerekse
yeni gerilimler getirir. Aslnda, yazarlar,
bunlarn ok miktarda sk alma ve
aba istemledii sonucuna varrlar.
Beck ve Beck-Gernsheim, am
z, aile, i, sevgi ve bireysel hedeflerin
peine dme zgrl arasndaki a bunlar insanlar iin ok nemli olmay
tan karlarla dolu olan bir a diye
grrler. Bu atma, zellikle, hokka
bazlk edilecek bir yerine iki 'i pazar
yaamyksnn' olduu kiisel
ilikilerin ierisinde keskin biimde
hissedilir. Bununla, yazarlarn anlatmak
istedii, erkeklere ek olarak gitgide
artan saylarda kadnlarn, mrlerinin
ak boyunca meslek yaamlar
arayna girmekte olduudur. nceleri
kadnlarn, yuvann darsnda yar
zamanl olarak almalar ya da
ocuklar yetitirmek zere meslek
yaamlarndan nemli bir zaman
almalar daha olasyd. Bu rntler,
eskiden olduklarndan daha az sabittir;
imdi gerek erkekler gerekse kadnlar
mesleksel ve kiisel gereksinimlerini
vurgulamaktadrlar. Beck ve Beck-
G ernsheim , m odern am zda
ilikilerin, deyi yerindeyse, ilikilerden
ok daha fazlasyla ilgili olduu
sonucuna varrlar. Yalnzca sevgi,
cinsellik, ocuklar, evlilik ve evdeki
grevler zm grmesi konulan
olmakla kalmayp, ilikiler imdi ile,
siyasayla, ekonomiyle, mesleklerle ve
eitsizlikle de ilgilidir. imdi iftler so
runlarn -dnyasal olandan derin olana
dek- eitli bir seilimiyle kar karya
gelmektedir.
yleyse, erkeklerle kadnlarn ara
sndaki hasmlklarn ykselite olmas
belki de artc deildir. Beck ve Beck-
Gernsheim, evlilik danmanl ileyi-
mindeki, aile mahkemelerindeki, evli
likle ilgili z-yardm topluluklarndaki
ve boanma oranlarndaki artn ka
ntlad zere, 'cinslerin arasndaki
savan' 'zamanmzn merkezi oyunu'
olduu iddiasnda bulunurlar. Ama her
ne denli evlilik ve aile yaam daha nce
hi olmad denli 'krlgan' grnse de,
bugn de srdrmektedir. Boanma,
gitgide artan biimde yaygndr, ama
yeniden evlilik oranlar yksektir.
Doum oran dyor olabilir ama
dourganlk saaltmna dev bir istem
vardr. Daha az insan evlenmeyi seiyor
olabilir ama bir ifdn paras olarak
biriyle yaama arzusu kesinlikle istik
rarl kalmay srdrmektedir. Bu
yaran eilimleri ne aklayabilir?
Yazarlara gre, yant yalndr: Ak.
Onlar, bugnn 'cinsler savan',
insanlarn 'sevgi alnn' olanakl en
ak gstergesi olduu iddiasnda
bulunurlar, insanlar ak uruna evlenir
ve ak uruna boanrlar; umut etme,
284

piman olma ve yeniden denemenin
bitimsiz bir dngsne girerler. Bir
yandan, erkeklerle kadnlarn arasndaki
gerilimler yksek olmakla birlikte,
hakiki ak ve doygunluu bulmann
olanakllna ilikin derin bir umut ve
inan varln srdrmektedir.
'Akn', imdiki amzn kar
maklklarna verilen fazlaca yalnlat
rc bir yant olduunu dnebilirsiniz.
Ama Beck ve Beck-Gernsheim, bunun
nedeninin tam tamna, dnyamzn,
akn gitgide artan biimde nemli
olmaya balayaca denli ezici,
kiisellik-tanmaz, soyut ve hzla dei
mekte olmas olduunu savunurlar.
Yazarlara gre, ak, insanlarn kendile
rini hakiki biimde bulabildikleri ve
bakalaryla balant kurabildikleri tek
yerdir. Yazdklarna gre, bizim belir
sizlik ve tehlikeli dnyamzda, ak
gerektir:
A k , bir kendini araytr, benim le ve
se n in le g e re k te n te m a sa
duyulan bir arzudur, bedenleri paylam a,
d n ce le ri p a y la m a d r,
h i b ir ey o lm a k s z n
k arlam ad r, itiraflard a
balanm adr, olm u ve o lm ak ta olan
an lam a, d o ru lam a ve
m o d e rn yaam n yaratt kukular ve
endieleri etkisizletirm ek iin b ir yuvaya
ve gven e duyulan bir zlem dir. E e r
h i b ir ey k e s in ya
g r n m y o rsa , eer k ir le tilm i
dnyada soluk alm ak bile tehlikeliyse, o
zam an in s a n la r ak a
srkleyici ryalarn peine derler, ta ki
o n lar anszn karabasanlara d n en e dek.
( 1 9 9 5 :1 7 5 - 1 7 6 )
Onlar, akn ayn anda hem
umutsuz hem de yattrc olduunu
savlarlar. O, 'kendi kurallarna uyan ve
iletilerini insanlarn beklentilerine,
endielerine ve davran rntlerine
kazyan gl bir kuvvettir'. Dalgalan
A ile le r v e M a h re m li k ile r
makta olan dnyamzda, o, yeni bir inan
kayna durumuna gelmitir. Eletir
menler, cinslerin arasndaki savan
'zamanmzn merkezi tiyatro oyunu'
olduunu savunan Beck ve Beck-
Gernsheim'n dlayc biimde kar-
cinsellik zerine odaklanmasna sal
drmlardr ve bunun ecinsel ilikileri
izgid braktn ileri srmlerdir
(SmartveNeale 1999).
Zygmunt Banman: Akkan Sevgi
A kkan Sevgi (Liquid Love -2003)
balkl kitabnda sosyolog Zygmunt
Bauman bugnlerde ilikilerin 'kentin
en gncel konuma konusu olduunu
ve kt n olan tehlikelerine karn
grnte oynamaya deer tek oyun
olduunu' savunur. Onun kitab, 'insan
balarnn dayankszlyla', bu daya
nkszln neden olduu gvenliksizlik
hissiyle ve bizim buna verdiimiz
karlklarla ilgilidir.
gem eye Bauman, kitabnn kahramannn
(rnein, aile, snf, din ya da evlilikle
d iz g in le n e n
b ir b iriy le
ilgili) 'balar olmayan adam' ya da en
b u lu n m a ve azndan saptank, koparlamaz balar
olmayan adam olduunu yazar.
d estek lem ed ir, Bauman'n kahramannn sahipolduu
balar, koullar deiirse pek az
gecikmeyle yeniden salverilebilecekleri
da g v e n li biimde geveke rlmtr. Bau-
b ir man'a gre, koullar sklkla deiecek
tir o, srekli deiimle ve kalc bala
ilik in y an la
rn yokluuyla ralandn dnd
modern toplumu betimlemek iin
'akkan' eretilemesini kullanr.
Bauman bir aha kalkm 'bireysel
leme' dnyasnda, ilikilerin kark bir
kutsama olduunu savunur; onlar, kiiyi
farkl ynlere eken, atan arzularla
doludurlar. Bir yanda, zgrle, ka
may seersek kaabileceimiz gevek
285
 A ile le r v e M a h r e m li k ile r
balara ve bireycilie duyulan arzu
vardr. te yanda, eleiklerimizle
aramzdaki balar sklatrarak elde
edilen daha fazla gvenlie duyulan
arzu vardr. Byleyken, Bauman,
gvenliin ve zgrln iki kutbunun
arasnda ne arkaya sallandmz ileri
srer. Bu ikisini nasl biletirebilece-
imizle ilgili t almak iin sklkla
uzmanlara -rnein, terapisdere ya da
ke yazarlarna- koarz. Bauman'a
gre, bu, 'pastay hem yeme hem de hi
bitirmeme, ilikinin tatil zevklerinin
kremasn syrrken, ac ve sert lokmala
rn darda brakma' giriiminde
bulunmaktr.
Bunun sonucu, 'st cep ilikileri'
iindeki bir 'yar-ayrk ifder' toplumu-
dur. 'st cep ilikileri' deyiiyle
Bauman, gereksinim duyulduunda
dar ekilebilecek ama gereksinim
duyulmad anda cebin derinliklerine
itilebilecek olan bir eyi anlatmak ister.
Bauman, 'akkan modern' toplumda
insanlarn ilikiyle ilgili tutumlarn
Ribena adl ikiye bile benzetir -youn
biimiyle mide bulandrcdr, ve
seyreltik olarak tketilmesi en iyisidir.
Bizim 'insan balarnn dayank
szlna' verdiimiz karlk, ilikileri
mizde niteliin yerini nicelie vermek
tir. likilerimizin derinlii deil,
temaslarmzn says bizim iin nemli
olmaya balar. Bauman, birbirimizle
hep cep telefonuyla konuuyor ve birbi
rimize metinler gnderiyor olmamzn
(ve hatta onlar gnderme hzmz
artrabilmek iin budanm tmceler
biiminde yazl iletiler yazyor olma
mzn) nedeninin birpara bu olduunu
savunur. nemli olan, iletinin kendisi
deil, onlarsz kendimizi dlanm
hissettiimiz iletilerin srekli dola
mdr.
Bauman insanlarn imdi balant
lardan ve alardan daha fazla, iliki-
lerdense daha az sz eder oldukla-rna
dikkat eker. Bir ilikinin iinde olma
karlkl olarak kenetlenmi olma
anlamna gelirken, alar temasta
olmayla geen anlar antrr. Bir ada,
istem zerine balantlar yaplabilir ve
istenle koparlabilir. Balantlar
sanaldr, gerek ilikiler deillerdir.
Bauman'a gre akkan modern ilikiyi
gerekten simgeleyen ey, bilgisayarl
bulumadr. Bauman, elektronik
ilikilerin en canalc stnlne
dikkat eken yirmi sekiz yandaki bir
adamla yaplan bir grmeyi alntlar:
'Her zaman sil tuuna basabilirsiniz.'
Bauman sklkla, yakn ilikileri
mizin son zamanlarda geirdii dn
mlerle ilgili olarak fazla ktmser
olmakla sulanr. O, deerlendiriminde
hakl mdr? Bu deiimlerle ilgili olarak
benimsediimiz gr son zamanlarn
byk toplumsal ve siyasal sorularn
dan kimilerini etkiler. Aada, aile
deerlerinin gerileyip gerilemediiyle
ilgili srmekte olan tartmaya d
nyoruz.
Sonu: Aile deerleriyle ilgili
tartma
'Aile kyor!' diye barr aile
deerlerinin savunucular, getiimiz
yirmi otuz yl -cinsellikle ilgili daha
zgrlk ve ak bir tutum, keskin
biimde trmanan boanma oranlar ve
aile grevleri hakkndaki daha eski
kavramlatrmlardan vazgeme pahas
na kiisel mudulua ynelik genel bir
aray inceleyerek. Onlar, aile yaamna
ait ahlaksal bir duyguyu geri kazanma
mzn gerektiini savunurlar. imdi
286

oumuzun kendimizi iinde bulduu
muz dolak ilikiler andan ok daha
isdkrarl ve dzenli olan geleneksel
aileyi yeniden eski haline getirmemiz
gerekmektedir (O'Neill 2002).
Bu savlar yalnzca Avrupa'da ve
Birleik Devleder'de iitilmez. Kiisel
ve duygusal alanlar etkileyen deiimler
belirli bir kltr dnyasnn snrlarnn
ok tesine gider. Yalnzca derece bak
mndan ve iinde gerekletii kltrel
balama gre farkllk gsteren ayn
meseleyi neredeyse her yerde buluruz.
rnein, in'de, devlet boanmay g
letirmeyi dnmektedir. 1960'larn
sonlarnda ok zgrlk evlilik ya
salar geirilmiti. Evlilik, 'kar ve
kocann her ikisi de bunu istediinde'
sonlandrabilen bir i szlemesidir.
Eleiklerden biri kar ksa bile,
evlilikte 'karlkl duygulanm' artk
yoksa boanmaya izin verilebilir.
Yalnzca iki haftalk bir bekleme
gereklidir, ondan sonra taraflar birka
sterlin derler ve o zamandan bala
yarak bamsz olurlar. Ba lkeleriyle
karlatrldnda in'de boanma taki ve beklentilerdeki deimeler, yuva
oran yine de dktr, ama hzla
ykselmektedir -tpk gelimekte olan
teki Asya toplumlarnda olduu gibi.
in'in kenderinde yalnzca boanma
deil, birarada yaama da daha sk
rasdamr duruma gelmektedir. Buna
kart olarak, in'in engin tarasnda
her ey farkldr. Aile ve evlilik -doum
yapmay zendirmelerin ve cezann bir
karm araclyla snrlamaya ynelik
resmi siyasaya karn- ok daha gele
nekseldir. Evlilik, ilgili bireylerden ok
anababalar tarafndan saptanan, iki
ailenin arasndaki bir dzenlemedir.
Yalnzca dk bir ekonomik geliim
dzeyi olan Gansu eyaletinde ksa za
287
A ile le r v e M a h r e m ll k jle r
man nce yaplan bir inceleme,
evliliklerin yzde 60'nn bugn de
anababalar tarafndan dzenlendiini
buldu. Bir in deyiinde sylendii gibi:
'Bir kez karla, ban salla ve evlen.'
Modernlemekte olan in'de, ykde
bir deiiklik vardr. Kent merkez
lerinde imdi boanmakta olan
kimselerin pek ou tarada geleneksel
tarzda evlenmiti.
in'de, 'geleneksel' aileyi korumay
la ilgili ok konuulur. Bat lkelerinin
pek ounda, tartma daha bile youn
ve blcdr. Geleneksel aile biiminin
savunucular, ilikilerin vurgulanmas
nn, toplumun temel bir kurumu olarak
aileyi harcadnn ortaya ktn
savunurlar. Bu eletirmenlerin pek ou
imdi ailenin paralanndan sz
etmektedir. Eer byle bir paralan
gereklemekteyse, bu ok nemlidir.
Aile, bir btn olarak toplumu
etkileyen bir eilimler dizisinin buluma
noktasdr -cinsler arasnda gitgide
artmakta olan eitlik, kadnlarn yaygn
olarak igcne girii, cinsel davran
ve i arasndaki deimekte olan iliki.
Bugn srp gitmekte olan tm
deiimlerin arasnda hibiri kiisel
yaamlarmzda cinsellik, duygusal ya
am, evlilik ve aile bakmndan ger
eklemekte olan deiimden daha
nemli deildir. Bu, dnyann farkl
yerlerinde inili kl biimde ve oka
direnile ilerlemekte olan bir devrimdir.
'Samalk!' diye yant verir baka
lar. Aile kmemektedir; yalnzca
eidenmektedir. Onlar, herkesin ayn
kalbn iine sktrlmak zorunda
olduunu varsaymak yerine aile biim
lerinde ve cinsel yaamda bir eitlilii
etkin biimde yreklendirmemizin iyi
olacan savunurlar (Hite 1994).
 A ileler v e M a h r e m li k ile r
Hangi yan hakldr? Olaslkla, her
iki gre de elerel yaklamamz iyi
olur. Geleneksel aileye dn, bir ola
nak deildir. Bunun nedeni yalnzca,
yukarda grdmz zere (s. 250-
251), ou kez dnld biimiyle
geleneksel ailenin hibir zaman var
olmam olmas ya da gemite ailele
rin, bugn iin bir model olamaya
caklar denli ok sayda bunaltc
yanlarnn olmas deildir. Bunun
nedeni ayrca, evliliin ve ailenin daha
nceki biimlerini dntrm olan
toplumsal deimelerin ounlukla
tersine evrilemez olmasdr. Kadnlar,
ac verici biimde iinden kurtulmay
baarm olduklar evde kideler halinde
dnmeyeceklerdir. Bugn cinsel
eleikkler ve evlilik, iyi gnde ve kt
gnde, eskiden olduklar gibi olamazlar.
Duygusal iletiim -daha tam olarak
sylendikte, ilikilerin etkin biimde
yaratm ve korunmas- kiisel alanda ve
aile alannda yaamlarmzda merkezi
duruma gelmitir.
Sonu ne olacaktr? Boanma oran
nceki keskin artndan daha dz bir
izgiye gemi olabilir ama dmemek
tedir. Boanmayla ilgili tm ller bir
lde kestirimlerdir ama gemi
eilimlere dayanarak, imdi yaplan tm
evlilik szlemelerinin yaklak olarak
yzde 60'nn on yl ierisinde boan
mayla sona erebileceini kestirebiliriz.
Grm olduumuz zere, boan
ma her zaman mutsuzluun bir yan
smas deildir. Eski zamanlarda mut
suz evliliklerde kalmak zorunda oldu
unu hissetmi olabilen insanlar taze bir
balang yapabilirler. Ama cinsellii,
evlilii ve aileyi etkileyen eilimlerin,
bakalar iin yeni doyum ve z-
doygunluk olanaklar yaratrken, ayn
zamanda kimi insanlar iin derin
endieler yarattndan kuku duyula
maz.
Aile biimlerinde bugn var olan
byk eitliliini, bizi gemiin
snrlamalarndan ve ac ekmelerinden
zgrletirdii iin ho karlanmasnn
gerektiini savunanlar elbette bir miktar
hakldrlar. Erkekler ve kadnlar, bir
zamanlar bekar ya da hatta kzku-rusu
olmaktan gelen toplumsal onay-
lamazlkla kar karya kalmak zorunda
olmakszn, dilerlerse bekar kalabilirler.
Birlikte yaama ilikileri iindeki iftler
artk daha 'saygdeer' evli arkadala
rnn toplumsal reddediiyle kar
karya gelmemektedir. Gay iftler,
gemite kar karya gelecekleri ayn
dmanlk dzeyiyle kar karya
gelmeksizin birlikte ev kurabilir ve
ocuklar yetitirebilirler.
Bunlar sylendikten sonra, bir yol
ayrmnda durduumuz sonucuna di
renmek gtr. Gelecek, uzun sreli
evliliklerde ya da eleikliklerde daha
fazla rme mi ortaya karacakr?
Gitgide artan biimde, acln ve idde
tin yara izlerini tayan bir duygusal ve
cinsel alanda m barnacaz? Kimse
kesin olarak syleyemez. Ama evlilie
ve aileye ilikin az nce sonuca ba
lam olduumuz gibi bir sosyolojik
zmleme, sorunlarmz gemie bak
mak yoluyla zme ulatrmayaca
mz gl biimde antrr. Kiisel
yaamlarmzda oumuzun deer
vermeye balam olduumuz bireysel
zgrlkleri, baka insanlarla istikrarl
ve kalc ilikiler oluturma gereksini
miyle uzlatrmaya almalyz.
288

zet
1 A krabalk, aile ve evlilik, sosyolojik ve insanbilim
iin kilit n em i olan , birbiriyle yakndan ilikili
terim lerdir. A krabalk, ya genetik b alard an ya da
evlilikle balatlm balardan oluur. A ile, ocu klarn
yetitirilm esiyle ilgili soru m lu lu u olan bir akraba
topluluudur. Evlilik, top lu m sal olarak onaylanan bir
cinsel iliki iin de birlikte yaayan iki insann
arasndaki b ir badr.
2 ekirdek aile, evli b ir iftin (ya da bekar bir
an abab am n ) kendi ocuklaryla ya da edinilmi
ocuklaryla birlikte yaad bir hanedir. E v li bir
iftte n ve o cu k lard an b aka akrabalarn ayn h an ed e
yaad ya d a yakn ve srekli ilikilerin p aras
olduklar yerd e, b ir geni ailenin varlndan sz
ederiz.
3 B at top lum larn da evlilik, ve dolaysyla aile,
tekelilikle (bir kadnla bir erkein arasnda, kltrel
olarak onaylanan cinsel b ir iliki) iliiklendirilir. tek i
kltrlerin pek o u , bir bireyin ayn zam an d a iki ya
da d aha fazla ele evli olabildii okelilie h o g r
g ste rir ya d a o n u yreklendirir.
4 Y irm in ci yzylda, endstrilem i top lum larn
o u n d a geleneksel ekirdek ailenin yaygnl
istikrarl b iim d e anm tr. im di, aile b iim lerinde
byk bir eitlilik vardr.
5 E tn ik aznlk topluluklarnn arasnda aile
biim lerinde dikkate d eer eitlilik vardr.
Britan ya'd a, G n ey A sya ve A frik a-K aray ip kkenli
aileler b aat aile tiplerinde farkllk gsterirler.
6 S ava-son ras yllarda b o a n m a oranlar ykselm i
ve ilk evliliklerin says azalm tr. B u n u n b ir son u cu
olarak, n fusun gitgide artm ak ta olan b ir o ran tek
anababal hanelerd e yaam aktadr.
A ile le r v e M a h re m li k ile r
7 Y en id en evlilik oran lar old u ka yksektir.
Yen id en evlilik, b ir yeniden kurulmu ailenin
erikinlerden en az birinin n cek i bir evlilikten ya
d a ilikiden o cu klarnn old u u bir aile
olu u m u na yol aabilir. 'O lm ayan b ab a1 terim i,
bir ayrln ya d a b oan m an n ardndan
ocuklaryla en d er olarak tem as olan (ya da hi
tem as olm ayan) b abalara g n d e rm e yapar.
8 Evlilik, artk iki insann arasndaki bir
birleim in tanm layc tem eli deildir, birlikte
yaama (bir iftin evlilik dnda cinsel bir iliki
iinde birlikte yaam as) endstri lkelerinin pek
o u n d a d aha yaygn d u ru m a gelm itir. G ay
erkekler ve lezbiyenler, ecinsellikle ilgili tutum lar
g ev em ey e baladndan, iftler o larak birlikte
yaam ay gitgide artan b iim d e b aarab ilm ek te-
lerdir. K im i rn ek lerd e, ecinsel iftler b ir aile
olarak tanm lanm aya yasal hak elde etm ilerdir.
9 Aile yaam h ib ir ekilde h er zam an bir uyum
ve mutluluk resm i deildir; kimi zam an onu n
ierisinde cinsel istism ar ve evii iddet
gerekleir. o cu k larn cinsel istism arnn ve evii
iddetin o u erkekler tarafndan gerekletirilir
ve yle g r n y o r ki, b un lar kimi erkeklerin
ilikili olduklar iddet ieren baka davran
tipleriyle balantldr.
10 Evlilik, h er iki cins iin de, dzenli cinsel
deneyim in koulu olm ak tan km tr; o artk
ek on o m ik etkinliin tem eli de deildir. yle
g r n y o r ki, top lum sal ve cinsel ilikilerin eitli
biim lerinin d aha da geliip byyecei kesindir.
Evlilik ve aile sk skya yerlem i k urum lar
olarak kalm akta, an cak n em li gerginlikler ve
gerilim ler yaam aktadr.
289
 A ile le r v e M a h re m l k jle r

Dnme Sorular
1 ada toplumlarda tm aile biimleri eit lde kabul edilebilir midir?
2 Ykselmekte olan boanma oranlan, evlilik ilikisinin daha az deil, daha ok
nemli duruma gelmi olduunu nasl iaret edebilir?
3 Ekmek kazanan erkek rolnn gerilemesiyle birlikte, ailelerin ierisinde erkekler
iin hangi yeni roller vardr?
4 Aile kurumunu gvencelemek iin sevgi yeterli midir?
5 Aile deerleri gerileyi iinde midir? Ve bunun nemi var mdr?

Ek Kaynaklar
G. Allan ve G. Crow, Families, Households and Society (New York: Palgrave, 2001).
Linda Hantrais ve Marlene Lohkamp-Himminghofen (yay. haz.), Changing Family
Forms, 1mw andPolicy (Loughborough: Cross-Natonal Research Group, European
Research Centre, Loughborough University, 1999).
Gordon Hughes ve Ross Ferguson (yay. haz.), Ordering Lives: Family, Work and
Welfare (Londra: Routledge, 2000).
Richard M. Lerner ve Domini R. Castellino (yay. haz.), Adolescenis and their Families:
Structure, Function andParent-Youth Relationships (New York: Garland, 1999).
Jane Lewis, End of Marriage: lndividualism and Intimate Relations (Cheltenham: E.
Elgar, 2001).
D. Newman ve E. Grauerholz, Sociology o f Families, 2. bask (Londra: Sage, 2002).
E. B. Silva ve C. Smart (yay. haz.), The 'Nem'Family (Londra: Sage, 1999).
L. Steel ve W. Kidd, The Family (Palgrave Macmillan, 2001).
Helen Wilkinson (yay. haz.), Family Business (Londra: Demos, 2000).

290
 A ile le r v e M a h re m li k il e r

nternet balantlar
Siyaset ncelemeler Merkezi (Centre for Policy Studies) ailenin, giriimin,
bireyciliin ve zgrln geliimini desteklemek iin yaratlm olan bir dnce
kuruluu
http://www.cps.org.uk

Civitas
http://www.civitas.org.uk/

Clearinghouse on International Developments in Child, Youth and Family Policies

http://www.childpolicyind.org/

Demos -toplumsal dlama, aile ve yoksulluk zerine aratrma yapan bir dnce
kuruluu
http://www.demos.co.uk

Family Research Council

http://www.frc.org/

291
indekiler

Beden sosyolojisi
Saln ve hastaln sosyolojisi
Sosyolojik bak alarndan tp
Deien dnyada tp ve salk
Sosyolojik bak alarndan salk ve hastalk
Salin toplumsal temeli
Snf ve salk
Toplumsal cinsiyet ve salk
Etniklik ve salk
Salk ve toplumsal uyum
Engellilik sosyolojisi
Bireysel engellilik modeli
Toplumsal engellilik modeli
Birleik Krallk'ta ve dnyada engellilik

^et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlan
Salk, Hastalk ve
Engellilik

Aadaki iki fotorafa bakn.
km yzler ve bir deri bir kemik
kalm bedenler her iki resimde de
neredeyse birbirinin ayn. Soldaki
resimde yer alan Afrikal gen kz
yiyecek ktl yznden lmekte.
Sadaki resimde yer alan gen kadnsa
bir ngiliz; ama o da lyor, zira besin
bolluu olan bir lkede ya hi yemek
yememeyi ya da yaamn tehlikeye
sokacak denli az yemek yemeyi semi.
Bu iki vakann altnda yatan toplumsal
f 4T . <4
^ __________
dinamikler birbirinden tamamen
farkldr. Yiyecek ktlna bal olarak
ekilen alk, insanlarn denetimi
dndaki etkenlerden kaynaklanr ve
yalnzca yoksullar etkiler. Dnyann en
zengin lkelerinden birinde yaamakta
olan gen ngiliz kadn ise bilinen hibir
fiziksel kayna olmayan bir hastala,
anoreksiaya yakalanmtr. Anoreksia
ya da dier beslenme bozukluklar, zar
zor besin bulabilen ya da hi bulamayan
yoksullarn deil, zenginlerin hastal
dr. Somali gibi yiyecek ktl ekilen
lkelerde bu hastalklara rasdanm
deildir.
Beden sosyolojisi
nsanlk tarihinin byk bir bl
m boyunca, ancak pek az kii szgeli
mi, azizler ve baz gizemciler dinsel
nedenlerden tr, bilerek ve isteyerek
294

a kalmay semitir. Ama anoreksiann
dini inanlarla belirli bir balants
olmad gibi, etkiledii kesim de
ncelikle kadnlardr. Anoreksia beden
sel bir hastalktr; bu yzden, hastal
aklayabilmek iin ncelikle hastaln
oluumunda etkili olan biyolojik ve
fiziksel etkenlerin neler olduuna
bakmamz gerektiini dnebiliriz. Ne
var ki, salk ve hastalk da, tpk incele
diimiz dier konular gibi, toplumsal ve
kltrel etkenlerden szgelimi, zayf
bir bedene sahip olma basksndan
etkilenmektedir.
Fiziksel belirtilerle kendini gs
teren bir hastalk olan anoreksia,
modern toplumlara zg olan ve
zellikle kadnlarn fiziksel ekicilikleri
Rubens'in 1613 ylnda tamamlad bu tablo, ak ve
gzellik tanras Vens' resmetmektedir.
295
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llllk
konusunda srekli deimekte olan
grlerle balantl bir diyet yapma
dncesiyle yakndan ilikilidir.
Modernlik ncesi toplumlarn ounda
ideal kadn bedeni daha derli topluydu.
Zayflk ksmen yiyecek ktlnn, yani
yoksulluun gstergesi olduu iin hi
de yle arzulanan bir durum deildi.
1600'l ve 1700'l yllarn Avrupa'snda
bile ideal kadn bedeni orantl bir
biime sahipti. Rubens'in tablolar gibi
(aada gsterilmekte) o dnemde
yaplm tablolar gren herkes, kadn
larn ne kadar yuvarlak hatl (hatta
dolgun) olarak resmedilmi olduklarn
hemen fark edecektir. Arzulanan bir
kadns beden biimi olarak zayflk
kavram, ondokuzuncu yzyln sonla
rna doru orta snfa mensup insanlar
arasnda domu olmakla birlikte,
kadnlar iin genel bir ideale dnt
rlmesi henz ok yenidir.
Bu nedenle, anoreksiann kayna
nn modern toplumlarn yakn gemi
inde, kadn bedeni imgesinde meydana
gelen deiimler olduunu syleyebili
riz. Bir bozukluk olarak ilk kez 1874'te
Fransa'da tehis edilmi olmakla
birlikte, bundan otuz ya da krk yl
ncesine dek belirsizliini korumutur
(Brown ve Jasper 1993). O zamandan
bu yana kadnlar arasnda giderek
yaygnlamtr. Ayn ekilde bulimia
ar yemek yiyip ardndan istemli
olarak yediklerini kusma hastal da
yaygnlamtr. Anoreksia ve bulimia
genelde ayn kiide, birlikte ortaya
karlar. Kii nce yapt diyet sonu
cunda ar derecede zayflar, sonra da
normal kilosunu koruyabilmek iin
ar lde yemek yer ve ardndan bu
yediklerini kartmas sonucunda yine
bir zayflama evresine girer.
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e llllk

Anoreksia ve dier beslenme bo oran Batl olmayan lkelerde %0,46 ile

zukluklar artk modern toplumlara z % 3 ,2 arasnd a sey retm ek ted ir
g belirsiz hastalk biimleri deildirler. (ANFED 2005).
Birleik Krallk'ta 1824 ya aras kadn
Bir kez daha, beslenme bozukluu
lar zerine yaplan bir aratrma, bu
ve kiinin kendi grnnden honut
kadnlarn yalnzca drtte birinin kilo
olmamas gibi tamamen kiisel sorunlar
sundan memnun olduunu ortaya
olarak grnen eylerin aslnda
koymutur: Sz konusu kadnlarn
toplumsal meseleler olduklar ortaya
%39'u, kilolarn her gn dert ettiini,
kmaktadr. Anoreksiann sadece insan
onda biri ise dzenli olarak kendilerini
yaamn tehdit eden boyutlarda olan
a braktklarn belirtmilerdir (Flour
trleri deil, ayn zamanda diyet yapma
Advisory Bureau 1998). Beslenme
saplants ve d grn ar
Bozukluklar Birlii, Birleik Krallk'ta
nemseme durumlar da hesaba
tehis konmu ve konmam yaklak 1
katldkta, beslenme bozukluklar artk
milyon 150 bin erkek ve kadn beslen
milyonlarca insann yaamnn bir
me bozukluu hastas bulunduunu
paras haline gelmitir ve yalnzca
tahmin etmektedir.
Birleik Krallk'ta deil, dnyadaki
Ne zayflama taknts ne de bunun sanayilemi lkelerin hepsinde
sonucunda ortaya kan beslenme grlmektedir.
bozukluklar Avrupal ve ABD'li
Besleme bozukluklarnn yaygnl
kadnlara zgdr. Bat'nn kadn
artc boyudardadr ve toplumsal
gzelliine ilikin imgelerinin dnyann
etkenlerin salmz ve toplumsal
geri kalanna yaylmas, bu hastalklarn
etkileim yeteneklerimiz zerindeki
da dnyaya yaylmasn beraberinde
etkilerinin neler olduu sorusunu akla
getirmitir. Szgelimi, Japonya'da
getirir. Beden sosyolojisi olarak
beslenme bozukluu ilk kez 1960'l
bilinen alma alan, bedenlerimizin bu
yllarda lkenin hzl ekonomik
toplumsal etkenlerden nasl etkilendii
geliiminin ve kresel ekonomiyle
ni inceler. nsan olarak elbette bir
btnlemesinin bir sonucu olarak
bedenimiz vardr, ancak bedenlerimiz
ortaya kmtr. imdiyse her yz Japon
toplumun dnda kendi hallerinde var
kadnndan birinde anoreksia grl
olan fiziksel eyler deildirler. Bedenle
mektedir ve bu oran neredeyse
rimiz, toplumsal deneyimlerimizden
ABD'dekine eittir. 1980'li ve 1990'b
etkilendii lde, ait olduumuz
yllarda Tayvan, in, Filipinler, Hin
gruplarn norm ve deerlerinden de
distan ve Pakistan'n kentsel blgeleri
derinden etkilenmektedir.
nin yan sra Hong Kong ve Singapur'da
da, zellikle zengin kadnlar arasnda Bu blmn ana izleklerinden biri
beslenme bozukluklar grlmeye de bedenin gitgide doadan -yani
balanmtr (Efron 1997). Medscape etrafmz saran evreden ve kendi
tarafndan yaymlanan Genel Tp'ta. biyolojik ritimlerimizden- ayrlmasdr.
(General Medicine -2004) yer alan bir Bedenlerimiz, makinelerden diyedere
rapora gre, kadnlarda bulimia uzanan geni bir yelpazede bilimin ve
neurosa grlme skl, Batl lkelerde teknolojinin istilasna uramakta ve bu
%0,3 ile % 7,3 arasnda deiirken, bu istila yeni ikilemler yaratmaktadr.

296

Birleik Krallk ve dier zengin lkelerde, nerendeyse her ke bandaki dkkanda dnyann
drt bir yanndan ithal edilen artc eitlilikte gday birarada bulabilmek olanakldr.
Szgelimi, plastik cerrahi biimlerinin
giderek yaygnlamas bize yeni see
nekler sunmutur ama ayn zamanda
hararetli toplumsal tartmalar da
beraberinde getirmitir. Bu tartmalar
dan biri olan insan yzndeki biim
bozukluklarnn plastik cerrahiyle
dzeltilmesi konusunu ilerleyen sayfa
larda ele alacaz.
Teknoloji terimi burada dar
anlamyla anlalmamaldr. Teknoloji,
en temel anlamyla, maddi teknolojilere
gnderme yapar. Szgelimi, modern
tpta kullanlan ve doum ncesi
dnemde bebein geliim evrelerinin
izlenebil-mesine izin veren tarayclar,
maddi tek-nolojilere bir rnektir. Ama
biz burada Michel Foucault'nun (1988)
toplumsal teknolojiler olarak adlan
drd bedeni etkileyen teknolojileri de
gz nnde bulundurmak zorundayz.
Foucault bu deyimle bedenin, gitgide,
olduu gibi kabul edilen bir ey olmak
297
S a lk . H a s ta lk v e E n g e llilik
tan kp yaratlmak zorunda olan bir
eye dnmesini kastetmektedir.
Toplumsal bir teknoloji, bedenlerimize
ileyilerini arzuladmz biimde
deitirebilm ek iin yaptmz
herhangi bir dzenli mdahaledir.
Anoreksiann kayna olan diyet,
toplumsal bir teknoloji rneidir.
lerleyen sayfalarda ncelikle
beslenme bozukluklarnn neden bu
kadar yaygnlatn zmlemeye
alacaz. Ardndan, sal daha geni
toplumsal boyudaryla ele alacaz. Son
olarak da engelliliin sosyolojisi
konusuna eilerek, engelliliin zellikle
toplumsal ve kltrel olarak nasl
kurulduuna bakacaz.
Saln ve hastaln
sosyolojisi
Beslenme bozukluklarnn son
dnemde neden bu kadar yaygn hale
geldiini anlayabilmek iin, ncelikle bu
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
kitapta daha nce zmlediimiz
toplumsal deimeleri anmsamamz
gerekir. Dolaysyla, bu blmn bir
dier ana izlei de toplumsal deime
nin beden zerindeki etkisi olacaktr.
Anoreksia aslnda kresellemenin
etkilerini de kapsayan belli trden
toplumsal deimelerin bir yansma
sdr.
Bat toplumlarnda beslenme
bozukluklar konusunda grlen ar,
gda redmin zellikle son otuz krk
ylda iyice hz kazanan kreselleme
siyle dorudan ilikilidir. Yeni soutma
tekniklerinin bulunmas ve konteynr
tamacnn yaygnlamas, gda
maddelerinin uzun sre saklanabil
mesini ve dnyann bir ucundan die
rine tanabilmesini olanakl klmtr.
1950'lerden bu yana sper markeder,
dnyann drt bir yanndan gelen (ve
bunlar satn alabilecek gce sahip
olanlar iin -ki bu artk Bat toplum-
larnn nfusunun byk ounluu
anlamna geliyor) gda maddeleriyle
dolup tamaktadrlar. stelik bu
gdalarn pek ou artk eskiden olduu
gibi yalnzca belli mevsimlerde deil,
her an bulunabilmektedir.
Yaklak son on yldr, Birleik
Krallk'taki ve dier gelimi lkelerdeki
insanlar beslenme dzeni konusunu
daha ciddiye almaktadrlar. Elbette bu,
herkesin umutsuzca zayflamaya
alt anlamna gelmemektedir. Daha
ok, her gdann her an bulunabildii bir
dnemde, ne yiyeceimize karar vermek
zorunda olduumuz anlamna gelmek
tedir -bir baka deyile, "diyet"i burada
gda tketim akkanlklarmz olarak
dnecek olursak, bir beslenme diyeti
oluturmamz gerektii anlamna gel
mektedir. Diyetimizi olutururken, ne
yiyeceimize bilimin bizi bombar
dmana tuttuu -szgelimi, yksek
kolesterol dzeyinin kalp hastalklar
nn nedeni olan etkenlerden biri olduu
gibi- yeni tbbi bilgilerin nda karar
vermemiz gerekmektedir. Gdann
bolca bulunabildii bir toplumda yaa
dmz iin, ilk kez olarak bedenleri
mizi yaam tarzmza zg alkanlk
larmza (komak, bisiklete binmek,
yzmek ya da yoga yapmak gibi) ve ye
diklerimize gre ekillendirme frsatna
sahip olduk. Beslenme bozukluklar,
kaynan bu durumun hem bize
sunduu frsadarda hem de yaratt
iddetli gerilimlerde ve basklarda bulur.
Peki beslenme bozukluklar neden
daha ok kadnlar, zellikle de gen
kadnlar etkilemektedir? ncelikle,
yalnzca kadnlarn beslenme bozukluk
larndan mustarip olmadklarn be
lirtmek gerekir, zira bu grupta yer
alanlarn yaklak %10'u erkeklerdir
(Beslenme Bozukluklar Dernei
2000). Ne var ki, erkeklerde anoreksia
ve bulimia kadnlarda grld kadar
sk grlmez; bunun nedeni ksmen
genel olarak kabul gren toplumsal
normlarn kadnlarn fiziksel ekiciliini
erkeklerinkinden dana nemli grmesi,
ksmen de ekici erkek bedeni imge
sinin kadnnkinden farkl olmasdr.
Son iki yzylda Amerikal gen kzlar
tarafndan yazlan gnlkleri inceleyen
Jo an Ja co b s Brum berg (1997),
gnmzde ABD'deki gen kzlarn
kendilerine ben kimim? ve kim ol
mak istiyorum? sorularn sorduklar
zaman bu sorulara verdikleri yantlarn
bir yzyl nce yaam akranlarna
nazaran daha ok bedenleri etrafnda
ekillendiini ortaya koymutur.
Brumberg gen kzlarn bedensel
kayglar zerinden ticari kar
298

salandn ileri srmtr. Brum-
berg'in vard sonu udur: Beden,
gnmzde ABD'li gen kzlarn benlik
alglarnn ylesine merkezinde yer
almaktadr ki, onlarn temel hedefi
haline gelmitir.
Anoreksiya ve dier beslenme
bozukluklar, aslnda, kadnlarn daha
geni bir toplumda yaadklar ve
eskisinden daha fazla rol aldklar, ama
buna ramen becerileriyle deil, halen
grnleriyle deerlendirildikleri
mevcut durumu yanstmaktadr. Bes
lenme bozukluunun kkleri, beden
den duyulan utan duygusuna kadar
uzanmaktadr. Birey kendini yetersiz ve
kusurlu bulur; dier insanlarn gznde
nasl grnd, bedeniyle ilgili duygu
larnn da etkisiyle daha da nemli hale
gelir ve bu konuda kayglanmaya balar.
Zayf olma ideali, bu noktada artk bir
saplant haline gelir -kadn kilo
vermenin yaamndaki hereyi zece
ini dnr. Saplantl biimde diyet ve
idman yapmaya balarsa, yediklerini
kusma ve yemek yemeyi tamamen
Sosy olo jik im gelem inizi kullann: altern atif t
J a n M a s o n n c e le r i m k e m m e l b ir sa l n n k e y fin i
k a ry o rd u . A m a d a h a s o n r a la r, a n id e n ar y o r g u n lu k v e
d e p re s y o n la k a r k a ry a k a ld n d a , h e r z a m a n g itti i
h e k im in in b u k e z o n a p e k d e y a rd m c o la m a d m g r d .
E s k id e n o ld u k a z in d e b ir in s a n d m . Y z e r d im , s q u a s h
o y n a rd m , k o a r d m ; n e o ld u y s a , b ir d e n b ir e h e r ey
te r s in e d n d . K im s e b a n a s o r u n u m u n ta m o la r a k n e
o ld u u n u s y le y e m e d i. D a h a s o n r a h e k im im p c k
h a s ta l n a y a k a la n m o ld u u m u s y le y e re k b a n a
a n tib iy o tik le r v e r d i; n e v a r ki, b u a n tib iy o tik le r b e n d e
p a m u k u a n e d e n o ld u . S o n r a , s o r u m u n n e o ld u u n u
k e n d is in in d e b ilm e d i in i s y le m e y e b a la d ... B i r s r
ta h lil y a p trd m , g e r e k te n o k k t d u ru m d a y d m . B u
d u ru m alt ay b o y u n c a d e v a m e tti; b u sra d a h a s ta l m
d a d e v a m e d iy o rd u v e s o r u n u m u n n e o ld u u h a le n
a n la la m a m t.
(A k ta r a n S h a r m a , 1 9 9 2 : 3 7 )
S a lk , H a s ta lk v e E n g e lllllk
reddetme arasnda gidip gelen bir
davran kalb iinde kslp kalabilir.
Eer bu kalp krlmazsa (ki baz psiko
terapi tekniklerinin ve tbbi tedavilerin
bu konuda etkili olduklar kandanm-
tr), hasta alktan lebilir de.
Beslenme bozukluklarnn yaygn
lamas, bilim ve teknolojinin gndelik
yaamlarmz zerindeki etkilerini
yanstr: kalori hesab teknolojik iler
lemelerle olanakl hale gelmitir. Yine
de, teknolojinin ne denli olacan
toplumsal etkenler belirler. Artk
bedenlerimiz konusunda daha nce hi
olmadmz kadar zerklie sahibiz ve
bu durum karmza olumlu firsadar
kadar, yeni kayglar ve sorunlar da
karmaktadr. Gereklemekte olan
ey, aslnda, sosyologlarn doann
toplumsallamas dedikleri srecin bir
parasdr. Bu deyim, eskiden doal
olan ya da doada grlen grng
lerin, toplumsal hale getirilmeleri
-bizim toplumsal kararlarmza bal
klnmalar- olgusuna iaret etmektedir.
J a n 'n h e k im i b u d u ru m u n s tr e s te n k a y n a k la n d
s o n u c u n a v a ra ra k , o n a a n ti-d e p r e s a n ila la r k u lla n m a s n
n e r d i. J a n , ta n k o n a m a y a n b u ra h a ts z l n h a y a tn d a
b a l b a n a b ir s tre s k a y n a o ld u u n u n fa rk n d a o ls a d a,
a n ti-d e p r e s a n la n n d e rd in e d e v a o la m a y a c a n b iliy o rd u .
D in le d i i b ir ra d y o p r o g r a m n d a , y a a d b itk in li in
p o s tv ir a l y o rg u n lu k s e n d r o m u n d a n k a y n a k la n y o r
o la b ile c e in i r e n d i. B i r a rk a d a n n ta v siy e siy le
h o m e o p a tla r d a n h a s ta lk b e lirtile rin in b e d e n in k e n d in i
o n a r m a s r e c in in b ir p a r a s o ld u u v a rs a y m n d a n
h a re k e tle , b e d e n i b t n l n d e ele alp b e n z e r i
b e n z e r le te d a v i e tm e y i a m a la y a n v e h e r s e fe r in d e o k
a z m ik ta rd a m a d d e y i b e d e n e v e r e r e k h a s ta l y e n m e y i
h e d e fle y e n a lt e r n a t if tp la r d a n y a rd m is te d i. N ih a y e t
y a k la m n d a n ra h a ts z o lm a d b ir h o m e o p a t b u ld u v e
g r d te d a v id e n m e m n u n k a ld (S h a r m a 1 9 9 2 ) .
J a n , sa lk a l k a n lk la r a ra s n a a l lm n d n d a k i tb b i
299
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e lllllk
u y g u la m a la r k a ta n v e s a y la n g n g e t ik e a rta n in s a n la r
d a n y a ln z c a b iri. S o n o n y ld a, z e llik le sa n a y ile m i
lk e le rd e , a lte r n a tif tb b a o la n ilg i b y k l d e a rtm tr,
a l t e r n a t if tp la n n v e te d a v i b i im le r in in say s g n
g e t ik e a rtm a k ta d r . M o d e r n to p lu m d a , b itk ile rle
te d a v id e n a k u p u n k tu ra , m a s a j te d a v is in d e n , e lle te d a v iy e
k a d a r, r e s m i tb b i d iz g e y le b a z e n a a n b a z e n s e a k a n
a lt e r n a t if sa lk h iz m e d e r in d e b y k b ir p a tla m a
y a a n m a k ta d r. H e r d r t B r ita n y a l'd a n b ir in in b ir a lte r n a tif
tp h e k im in e m u a y e n e o ld u u ta h m in e d ilm e k te d ir.
A lt e r n a t i f te d a v i y n te m le r in d e n m e d e t u m a n tip ik in sa n
p r o fili is e g e n e ld e g e n ya d a o r ta y a l, o r t a s n fa m e n s u p
k a d n la r d a n o lu m a k ta d r.
S a n a y ile m i lk e le r d n y a n n e n g e li m i k a y n ak lary la
d o n a tlm tb b i o la n a k la ra sa h ip tirle r. P e k i o h a ld e n e d e n
h e r g e e n g n d a h a fa z la say d a in s a n k o k u te d a v isi y a d a
uy k u te d a v isi g ib i b ilim s e l o lm a y a n y n te m le r d e n m e d e t
u m m a k ta v e g e le n e k s e l sa lk d iz g e s in i b ir k e n a ra b ra k -
Akupunktur, kendi tedavileriyle etkin biimde ilgile
nen ve biyomedikal salk modelini sorgulayan
insanlarn tercih ettii tamamlayc tbbn dalla
rndan biridir.
aeco-.B ,~.um rw 9. n m a u r tm a IIH W M PB
m a k ta d r? n c e lik le u n u v u rg u la m a k g e r e k ir k i, (h o m e o -
p a ti g ib i k im i a lte r n a tif y a k la m la r m o d e r n t b b ta m a m e n
r e d d e ts e b ile ) a lt e r n a t if tp ta n y a ra rla n a n h e r k e s b u
y n te m le r i m o d e r n te d a v i y n te m le r in in y e r in e k o y u y o r
d e ild ir. P e k o k in s a n , h e r ik i y a k la m a a it e le r i
b ir le tir m e k te d ir . B u n e d e n le , k im i b ilim a d a m la r b u
sra d te k n ik le r e a lt e r n a t if tp y e r in e ta m a m la y c tp
d e m e y i te r c ih e t m e k te d ir le r (S a k s 1 9 9 2 ) .
n s a n la r n b ir a lt e r n a t if ttp h e k im in d e n m e d e t u m m a la r n n
b ir k a n e d e n i v a rd r. B a z in s a n la r alla g e ld ik tb b n s tre s
y a d a kayg g ib i ra h a ts z lk la rd a n k a y n a k la n a n m z m in ya
d a te k ra rla y a n a n v e s z la n d in d ir m e d e y e te rs iz k a ld n
v e y a ta m a m e n b a a r s z o ld u u n u d n m e k te d irle r. B a z
la ry sa , m o d e r n sa lk d iz g e s in in iley i b i im in d e n -u z u n
h a s ta k u y ru k la r, b ir u z m a n d a n d i e r in e s e v k e d ilm e , m a d d i
k s tla m a la r v b . n e d e n iy le - m e m n u n d e ild ir. B u n u n la
b a la n tl o la r a k m o d e r n sa lk d iz g e le rin in d e s te k le d i i iki
te d a v i y n te m i o la n ila te d a v isin in y an e tk ile rin in o k
o lm a s v e a m e liy a tla rn in s a n la r n b e d e n le r in e z o r la m d a
h a le e d ild i i h is s in i u y a n d rm a s d a k ayg lar a rttr m a k ta d r .
H e k im v e h a s ta a ra s n d a k i d e n g e s iz g ilik isi d e b a z
i n s a n la n n a lte r n a tif tb b te r c ih e t m e n e d e n le r i a ra s n d a y er
a lm a k ta d r; z ira b u in s a n la r ed ilg in h a s ta ro l n n
m u a y e n e le r i v e te d a v ile ri s r a s n d a k e n d ile rin e y e te r in c e s z
h a k k ta n m a d h is s in e k a p lm a k ta d rla r. S o n o la r a k , k im i
b ir e y le r b e d e n v e z ih in a y rm n a d ay al b ir te d a v i y n te m in i
b e n im s e m i o la n m o d e r n tb b a d in s e l y a d a fe ls e fi
itira z la rd a b u lu n m a k ta d r la r; z ira a lla g e ld ik tb b n
h a s ta l n v e sa l n tin s e l v e ru h s a l b o y u d a r n g r m e z d e n
g e ld i in e in a n m a k ta d rla r.
A l t e r n a t i f tb b n b u d e n li y a y g n la m o lm a s , s o s y o lo g la rn
k a r s n a z e rin d e d n e b ile c e k le r i o k ilg in s o r u la r
k a r m a k ta d r . H e r e y d e n n c e , b u y a y g n la m a m o d e r n
to p lu m la rd a m e y d a n a g e le n d n m n b y le y ici b ir
y a n sm a sd r. Y a a m la rm z la ilg ili s e im le r y a p a rk e n
k u lla n a b ile c e im iz p e k o k b ilg iy e -fa rk l p e k o k
k a y n a k ta n - k o la y c a u la a b ile c e im iz b ir a d a y a y o ru z .
B u a d a n b a k ld k ta , sa lk k o n u s u d a h e r h a n g i b ir is tis n a
te k il e tm e m e k te d ir . B ir e y le r k e n d i sa lk la r v e
e s e n lik le riy le ilgili e tk in b ir tu tu m b e n im s e d ik e g id e r e k
b ir e r sa lk t k e tic is i h a lin e g e lm e k te d ir le r. A r tk , y a ln z ca
h a n g i h e k im e g id e c e im iz i k e n d im iz s e m iy o r, ayn
z a m a n d a k e n d i te d a v i v e b a k m s r e c im iz e d a h a fa z la d a h il
ed ilm e y i d e ta le p e d iy o ru z . A l t e r n a t i f tb b n g e li m e s i, b u
y o lla , d e s te k g ru p la rn , r e n m e g r u p la n n v e k i is e l
g e li im k ita p la rn d a k a p s a y a n b ir k i is e l g e li im h a r e k e tin e
b a la n m a k ta d r . n s a n la r , a rtk b a k a la rn n d n c e le r in e
v e y n le n d ir m e le r in e b a m l o lm a k y e r in e , y a a m la r n n
d e n e tim in i k e n d i e lle r in e a lm a y a v e o n u e tk in b i im d e
y e n id e n e k ille n d ir m e y e is te k lile r.
S o s y o lo g la r ilg ile n d ire n b i r d i e r k o n u d a , i in d e
y a a d m z m o d e r n d n e m d e , z e llik le s o n z a m a n la rd a ,
h a s ta lk v e sa l n d o a s n d a m e y d a n a g e le n d e i im d ir.
n s a n la n n a r e a ra d k la n h a s ta lk la rn v e ra h a ts z lk la n n
o u b iz z a t m o d e r n d n y a n n r n le r iy m i g ib i g r n m e k
te d ir. U y k u s u z lu k , k ayg , s tre s , d e p r e s y o n , y o r g u n lu k v e
e k le m iltih a b , k a n s e r g ib i a rl m z m in h a s ta lk la rn
h e m e n h e p s i s a n a y ile m i to p lu m la rd a d a h a s k g r lm e k
te d ir. B u tip ra h a ts z lk la r u z u n c a b ir s r e d ir v a r o lm a k la
b ir lik te , g n m z d e in s a n la r i in e s k is in d e n o ld u u n d a n
d a h a fa z la s k n a y a ra tm a k ta d rla r. S o n a ra trm a la r , g n
m z d e e n y aygn i e g itm e m e n e d e n in in -s o u k a lg n l b ir
k e n a ra b ra k ld k ta - s tre s o ld u u n u o rta y a k o y m a k ta d r.
D n y a S a lk r g t , d e p r e s y o n u n n m z d e k i y irm i y ld a
in s a n la n g te n d re n e n y a y g n h a s ta lk o la c a n ta h m in
e tm e k te d ir. N e tu h a f tr k i m o d e r n li in y an e tk ile r o la r a k
o rta y a k a n b u ra h a ts z lk la r, a y n z a m a n d a m o d e r n b b n
a r e b u lm a k ta e n o k z o rla n d ra h a ts z lk la rd r. A lt e r n a t if
tb b n r e s m i b b n y e rin i a lm a s p e k o la s d e ils e d e , t m
i a r e d e r g e le c e k te d a h a d a y a y g n la a c a n g s te r m e k te d ir .
S o r u la r
1 S o n y lla rd a a lt e r n a t if o p v e te d a v ile r k o n u s u n d a n e d e n
b y k b ir a rt o lm u tu r?
2 B iy o m e d ik a l sa lk m o d e lin in te m e lin d e y e r a la n ilk e le r
(b k z . S a y fa 3 0 2 - 7 ) h a n g i y n le r iy le a lte r n a tif tb b n
ilk e le r in d e n a y rlm a k ta d r?
30 0
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik

ayrntl biimde incelemeden nce,

Sosyolojik bak alarndan tp
ortaya kt tarihsel ve toplumsal
Biyom edikal salk modelinin ortaya balam ksaca ele alalm.
k p Kamu sal
Bu kitapta ele aldmz kavram Yukarda, geleneksel toplumun
larn ou gibi, salk ve hastalk yelerinin, byk lde, kuaktan
kavramlar da kltrel ve toplumsal kuaa aktarlan kocakar ilalarna,
olarak tanmlanmaktadrlar. Kltrler bakm yntemlerine ve tedavi teknik
neyin salkl, neyin normal olduuna lerine bel baladklarn grdk.
ilikin kabulleri bakmndan birbirinden Hastalklar sklkla bysel ya da dinsel
ayrlrlar. Btn kltrlerde fiziksel terimlerle ele alnyor ve kt ruhlara ya
salk ve hastalk kavramlar oktandr da ilenen "gnah"lara yoruluyorlard.
bilinmekteyse de, bizim u an tp olarak Kyllerin ve sradan kasaballarn sa
adlandrdmz etkinliklerin byk lk sorunlaryla ilgilenebilecek bugnk
ksm, Bat toplumlarnda son yz devlet ve kamu sal dizgeleri gibi
ylda yaanan gelimelerin bir sonucu harici makamlar yoktu. Salk kiisel bir
olarak ortaya kmtr. Modernlik meseleydi ve kamuyu ilgilendir
ncesi toplumlarda ise hastalklarla ve miyordu.
rahatszlklarla ilgilenen ana kurum
aileydi. Bunun yannda, hastalklar Ne var ki, hzl sanayileme ve ulus
doal ve byl ilalarn bir karmn devletlerinin ykselii bu durumu
kullanarak tedavi etme konusunda deitirdi. Snrlar tam olarak izilmi
uzmanlam ifaclar da hep var olmu ulus devletlerinin ortaya kyla bera
lardr ve bu geleneksel tedavi dizgeleri, ber yalnzca lkenin sakinleri olmaktan
Batl olmayan kltrlerin ounda kan ve merkezi bir yetkenin ynetimi
halen varln srdrmektedir. Bunla altna giren yerli halka bak da deiti.
rn byk ksm yukarda tarttmz lkedeki insan nfusu, ulusal erki ve
alternatif tp kategorisine girmektedir. serveti arttrmaya yarayan ve bu yzden
izlenip nizama sokulmas gereken
Yaklak iki yzyldr tbba egemen byk bir kaynakt. Devlet birdenbire
olan batl tasarmlar ifadelerini biyo- yurttalarnn salna zel bir ilgi
medikal salk modelinde gstermeye balad; zira yksek bir
bulmulardr. Bu salk ve hastalk ulusal retim, bayndrlk, byme
anlay modern toplumlarn geliimiyle oran ve savunma gc, lke nfusunun
birlikte olgunlamtr. Aslnda bu esenliine balyd. Bu nedenle
durum modern toplumlarn temel d e m o g r a f i -in sa n n fusu nu n
zelliklerinde biri olarak grlebilir. bykln, bileimini ve dinamik
Zira biyomedikal salk modelinin lerini inceleyen almalar- byk bir
ortaya k, akln ve bilimin dnyaya nem kazand. Nfus younluunda
ilikin geleneksel ve dinsel aklamalar meydana gelen deiimlerin izlenebil
karsnda kazand zaferle yakndan mesi ve kayt altna alnabilmesi iin
balantldr (1. Blm, sayfa 53-54'deki nfus saym dncesi ortaya atld.
Weber ve ussallama tartmasna Doum ve lm oranlar, ortalama
baknz). Biyomedikal modeli daha evlilik ve ocuk sahibi olma yalar,

301
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e llillk
inhar oranlar, ortalama yaam sresi,
beslenme alkanlklar, yaygn hastalk
lar ve lm nedenleri, vb. gibi her trl
istatistik bilgi topland ve hesapland.
Michel Foucault (1926-1984),
bedenin devlet tarafndan disiplin altna
alnmas ve dzenlenmesi olgusuna
dikkati ekerek, modern tbbn ortaya
kyla ilgili dncelerimizin ekillen
mesine nemli bir katkda bulunmutur
(1973). Foucault'ya gre cinsellik ve
cinsel davran bu srete hep merkezi
bir konumda yer almtr. Cinsel iliki
hem nfusu arttrmann yolu hem de
kamu salna ve esenliine ynelik bir
tehditti. reme amal olmayan cinsel
lik, bastrlmas ve denetim altna aln
mas gereken bir eydi. Cinselliin
devlet tarafndan gzetim altna alna
bilmesi ksmen evlilik, cinsel tutum,
meruluk ve gayr meruluk, doum
kotrol yntemlerin ve krtajn yaygn
l gibi verilerin toplanmasyla mm
kn hale geldi. Bu gzetim, cinsel ahlak
ve kabul edilebilir cinsel etkinliklerle
ilgili gl toplumsal normlarn tevik
edilmesiyle el ele gidiyordu. Szgelimi
ecinsellik, mastrbasyon, evlilik d
cinsel iliki gibi cinsel sapknlklar
hemen damgalanp knanyordu (bkz.
12. Blm: "Cinsellik ve Toplumsal
Cinsiyet").
Kamu sal dncesi, halk
-yani toplumsal bedeni- patoloji
lerden arndrma abasnn bir sonucu
olarak ekillenmitir. Devlet halkn
yaam koullarn iyiletirme konu
sunda sorumluluu zerine almaya
balamtr. Halk hastalklardan
koruyabilmek iin halk sal merkez
leri ile su ve lam ebekeleri kurulmu
tur. Yollara kaldrmlar denmi ve
barnma sorunu zerinde nemle
durulmutur. Gda ileme tesislerine ve
kesim hanelere kadem eli olarak
dzenlemeler getirilm itir. Halk
saln tehdit etmediinden emin
olabilmek amacyla cenaze ilemleri de
izlemeye alnmtr. Hapishaneler, akl
hastaneleri, darlacezeler, okullar ve
hastaneler insanlar gzetlemeyi, hizaya
getirmeyi ve denetim altna almay
hedefleyen bir hareketin paras olarak
ortaya kmlardr.
Biyom edikal model
Tpta yaanan gelimeler, yukarda
dile getirdiimiz toplumsal deiimlerle
i ieydi. Bilimin tbbi tehis ve tedavi
amal kullanm, modern salk
dizgelerinin esas zelliiydi. Hastalklar,
bedende saptanabilen hastann ikayet
ettii belirtilerin aksine gster
geler yoluyla, nesnel biimde tanm
lanmaya baland. Eitimli uzmanlar
tarafndan yaplan resmi bakm, hem
fiziksel hem de ruhsal hastalklarn
tedavisi iin kabul gren yntem haline
geldi. Tp ecinsellik ve su ilemeden
tutun da ruhsal hastalklara kadar
uzanan bir yelpazedeki sapkn davra
nlarn dzeltilmesinin arac haline
geldi.
Biyomedikal salk modeli temel
saylt zerine kurulmutur. Birincisi,
hastalk bedende meydana gelen ve be
deni normal ileyiinden uzaklatran
bir bozulmadr. 1800'lerin sonlarnda
gelitirilen mikrop kuram, her hastal
n ardnda saptanabilir bir fail bulun
duunu ileri srmektedir. Bedeni
salna yeniden kavuturabilmek iin,
hastaln nedeni dier etkenlerden
yaltlarak ele alnmal ve tedavi
edilmelidir.
302
 S a lk , H a s ta lk ve Engellilik

Biyomedikal salk modeline gre hasta, hekimin gznde yalnzca hasta bir bedendir.

kincisi, zihin ve beden birbirinden ncs, yalnzca eidmli tp

ayr olarak tedavi edilebilir. Hasta
kavram, bir btn olarak bireyden
ziyade, hasta bir bedene -bir patolojiye-
iaret eder. Vurgu bireyin esenliinden
ziyade, hastaln iyiletirilm esi
zerinedir. Biyomedikal model, hasta
bedenin dier etkenler bir yana braklp
yaltlmak suredyle aratrlabileceini,
zerinde oynanabileceini ve tedavi
edilebileceini savunur. Tp uzmanlar,
hastann muayenesinde ve tedavisinde
tarafsz olabilmelerine olanak tanyan
bir tbbi bak benimserler. Tedavi,
klinik bir ifadeyle, hastann resmi
dosyasnda bir araya gedrilip derlenmi
verilerden harekede tarafsz ve deer
lerden arnm biimde yaplmaldr.
uzmanlan hastalklar tedavi edebilirler.
Hekimlik meslei bir btn olarak edk
kurallara baldr ve uzun sren yorucu
bir eidmi baaryla tamamlayabilmi
gvenilir bireylerce yrtlr. Bu
meslekte, kendi kendini yeddrmi
ifaclara ya da bilimsel olmayan tbbi
uygulamalara yer yoktur. Hastane, ciddi
hastalklarn tedavi edilebilmesi iin
uygun olan ortam temsil eder; bu
tedaviler genelde teknolojinin, ila
tedavisinin ve ameliyatn birleiminden
oluurlar. Biyomedikal modelin temel
saytllar ve bu modele getirilen
eletiriler 8.1. Tabloda zedenmidr.

303
 S a lk . H a s ta lk v e E n g e lllllk
B iy om ed ikal m odele getirilen
eletiriler
Yukarda betimlenen biyomedikal
salk modeli, son yirmi ya da otuz ylda
giderek artan bir biimde eletiri
oklarnn hedefi haline gelmitir.
Birincisi, kimi bilginler bilimsel tbbn
etkinliinin abartldn ileri
srmlerdir. Modern tbbn kazanm
olduu saygnla ramen, genel olarak
salk konusunda yaanan iyilemeler,
tbbi beceriden ziyade toplumsal ve
evresel deiimlere dayandrlabilir.
Etkili bir salk tekiladanmas, dengeli
beslenme, su ve lam sistemlerinin
gelitirilmesi ve alnan temizlik nlem
leri, zellikle bebek ve ocuk lm
oranlarn aa ekme konusunda daha
baarl olmutur (McKeown 1979).
lalar, cerrahide kaydedilen ilerlemeler
ve antibiyotikler yirminci yzyln
ortalarna gelene kadar lm oranla
rnda dikkate deer bir d
salayamamtr. Antibiyotikler bakteri
enfeksiyonlarnda ilk kez 1930 ve
1940'l yllarda kullanlabilmi; (ocuk
felci gibi hastalklara kar) a
gelitirilmesiyse ancak daha sonraki
yllarda mmkn olmutur. Ivan Illich
(1975), iatrogenesis ya da nedeni
tedavinin kendisi olan hastalklar
rnek gstererek, modern tbbn
faydadan ok zarar verdiini dahi iddia
etmitir. Illich, klinik, toplumsal ve
kltrel olmak zere tr iatrogenesis
olduunu ileri srmtr. Klinik
iatrogenesis, tbbi tedavinin hastann
durumunu daha da ktletirmesi ya da
yeni salk sorunlar yaratmasdr.
Toplumsal iatrogenesis, tbbn giderek
daha fazla alana el atmas ve sunduu
hizmetler iin yapay talepler yaratma
sdr. Illich'e gre, toplumsal iatroge
nesis, gndelik yaamn getirdii
skntlarla ba edebilme becerisinin,
tbbi aklamalar ve alternatifler tarafn
dan kademeli olarak kreltilmesi anla
mna gelen kltrel iatrogenesise yol
aacan ileri srmtr. Illich gibi
eletirmenlere gre, tbbn etkinlik alan
daraltlmaldr.
kincisi, modern tp, tedavi etmeye
alt hastalarn dncelerini ve
deneyimlerini dikkate almamakla su
lanmtr. Tbbn hastalklarn nedenle
rine ve belli fiziksel rahatszlklarn
tedavisine ilikin nesnel, bilimsel bir
anlay salad varsayld iin,
hastalarn kendi durumlar hakkndaki
bireysel yorumlarn dinlemeye gerek
duyulmamaktadr. Her hasta, aslnda
tedavi edilmesi ve kurtarlmas gereken
bir hasta bedenden ibarettir. Bu
dnceye kar, eletirmenler, etkili bir
tedavinin ancak hastalar kendi geerli
yorumlar ve anlaylar olan, dne
bilen ve eyleyebilen bireyler olarak
grldnde mmkn olabileceini
ileri srmektedirler.
ncs, eletirmenlere gre,
modern tp kendini dier alternatif tp
biimlerinden ve ifaclktan stn
grmektedir. Bilimsel olmayan her
eyin mutlaka daha deersiz olmas
gerektii inanc kemiklemitir. Daha
nce de grdmz zere, modern
bbn daha geerli bir bilgi biimi
olduu sav, homeopati ve akupunktur
gibi alternatif tp yntemlerinin giderek
yaygnlamasyla sarslmaktadr.
Drdncs, kimi sosyologlar,
hekimlik mesleinin neyin hastalk olup
neyin olmadn tanmlama konusunda
ar aba sarf ettiini ileri srmektedir.
Elinde tuttuu bilimsel dorularn
30 4

8 .1. Tablo Biyomedikal modelin sayltlar ve eletirildii noktalar
Sayltlar:
- Hastalk, insan bedeninde belli b iyolojik
faillerin neden old u u bir bozulmadr.
- Hasta, hasta bedeni zihninden ayr olarak ele
alnabilecek edilgin bir varlktr.
- Yalnzca tp uzmanlar bu alanda uzmanlk
bilgisine sahiptirler ve hastay iyiletirebilecek
geerli tedavi y n te m in i yalnzca onlar
uygulayabilirler.
- Tedavi iin uygun mekanlar, teknolojinin yo u n
ve en iyi biim de kullanld hastanelerdir.
belirleyicisi olma konumunu insan
yaamnn daha fazla alann denedm
altna almak iin kullanabilir. Bu
konuda en gl eledrilerin bazlar,
modern bbn hamilelik ve doum gibi
doal olaylar kendi tekeline aldn ve
tbbiletirildiini ileri sren kadnlar
dan gelmitir. Doumlar kadn elinde -
ebeler tarafndan, evde- deil,
hastanelerde ve ou erkek olan uzman
hekimlerin ynetiminde yaptrlmak
tadr. Bir baka deyile, yaygn ve doal
bir olay olan gebelik, riskleri ve
tehlikeleri beraberinde getiren bir has
talk olarak grlmektedir. Feminist
ler, bilgi birikimleri ve dnceleri
kadn doum uzmanlarnca gereksiz
bulunan kadnlarn artk kendi gebelik
srelerinin denetimini yitirdiklerini
ileri srmektedirler (Oakley 1984).
Normal durumlarn tbbiletiril
mesine ilikin benzer kayglar, (genelde
Prozac gibi ilalarn yardmna bavuru
lan) mutsuzluk ya da hafif knt ve
(genelde kronik yorgunluk sendromu
305
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
Eletiriler:
- Hastalk bilim sel hakikatler yoluyla
aklanabilecek bir ey deildir, zira toplum sal
olarak oluturulur.
- Hastann hastalkla ilg ili dnceleri ve
deneyim leri tedavinin ok nem li bir parasdr.
Hasta yalnzca fiziksel sal d eil, genel
olarak esenlii nem li olan etkin bir varlktr ve
bir btndr.
- Hastalk v e salkla ilg ili yegane bilgi kayna
tp uzmanlar deildir. A lte rn a tif bilgi biim leri
de ayn lde geerlidir.
- Tedavinin m utlaka hastanede yaplmas
gerekm ez. Teknoloji, ilala tedavi ya da cerrahi
tedavi yntem leri dierlerinden stn deildir.
olarak adlandrlan) yorgunluk durum
larna ya da ocuklarda grlen hiper-
aktivite konusunda da duyulmutur, (s.
308'deki kutuya baknz.) Biyomedikal
modelin saytllar da, iinde gelitii
dnyann deimeye balamasyla
gitgide sorgulanr hale gelmitir.
Beincisi, eletirmenlere gre
biyomedikal modelin temel saydlar,
zellikle nitelikli reme yoluyla insan
rknn kaltsal adan slahn hedef
leyen ve irkin siyasi sonular olabile
cek jen i almalar tarafndan
istismar edilmeye msaittir. Nazi
Almanya'snn bilim ve tp uzmanlar
bu siyaseti en u noktalara tamlar ve
beyaz tenli, stn Ari rk yarattk
larn ileri srmlerdi. Nazilerin jeni
izlenceleri, Yahudiler ve ingeneler gibi
biyolojik olarak kendilerinden daha
aa rklar olarak grdkleri rklardan
milyonlarca insann soykrmna ve 250
binden fazla engelli insann da sistemli
biimde katiedilmesine neden olmutu
(Burleigh 1994).
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
jeni siyasetinin en kanl uygula
mas Nazi Almanyas'nda uygulanm
olmakla birlikte, j eninin -ki ska
nfus siyaseti olarak adlandrlr-
yirminci yzylda pek ok Avrupa
lkesinde ve A.B.D'de nfusun belli
kesimlerine, zellikle engellilere kar
uygulanm olduunu unutmamak
gerekir. Bu siyasetler ounlukla akl
kt kadnlarn zorla ksrlatrlmas
yoluyla uygulanmlardr. Irk siyaset
zellikle siyah kadnlan vurmutur;
1907 ve 1960 yllar arasnda A.B.D'nin
eyaletlerinde ksrlatrlan 60 bin
insann ounluunu siyah kadnlar
oluturmaktayd. skandinav lkelerin
deyse siyasi liderler ve genetikiler,
gelimekte olan refah devletinin
gsz olann remesini tevik ede
ceinden ve buna bal olarak ulusal
rkm niteliinin deceinden endie
ediyorlard. Sadece sve'te, 1934 ve
1975 yllar arasnda, %90' kadnlardan
oluan yaklak 63 bin kii ksrlatrld.
sve'ten ok daha kk bir lke olan
Norve'teyse, ayn dnemde 48 bin
insan ksrlatrld. Bu lkelerin tersine,
Britanyal ve HollandalI siyasetiler ve
tp uzmanlar, gnll ksrlatrlmay
ve akl kt olanlarn kideler halinde
tecrit edilip kapatlmasn ngren bir
siyaseti benimsemilerdi (Rose 1999).
Gnmzdeyse, tbbi teknolojiler
alannda yaanan hzl gelimeler
biyomedikal modelin eletirmenlerinin
karsna yeni ve daha zor sorular
karmaktadr. Dltn oluum ve
geliim srecine mdahaleyi olanakl
klan genetik mhendislii almalar
nn yaygnlatrlabilmesi iin, bilim
adna mthi bir aba harcanmaktadr.
Genetik mhendisliiyle ilgili tart
malarda eletirmenler, yukarda dile
getirildii biimiyle j eninin yirminci
yzylda genetik tbb yozlatrdn
ileri srp kar kanlar ve genetik
tbbn bu olaylardan ayr ekilde
deerlendirilmesi gerektiini dnp
destekleyenler olarak, genelde ikiye
ayrlmaktadrlar (Kerr ve Shakespeare
2002). Genetik mhendislii taraftar
larna gre bu almalar son derece
nemli frsadar sunabilecektir. Szge
limi, kimi insanlar belli hastalklara
kar savunmasz brakan genetik
etkenlerin gnna karlmas
mmkn olabilecektir. Genleri yeniden
dzenleyerek bu hastalklarn kuaktan
kuaa aktarlmasnn nne geilebile
cektir. 2004 ylnda Britanya'daki nsan
reme ve Ceninbilim Kurulu, barsak
kanserinin kaltsal bir trnden musta
rip olan bir grup insana, bu hastal
tetikleyecek genleri tamayan salkl
ceninlerini serbeste seebilme hakk
tannmtr. Bu karar, yalnzca kansere
neden olan genleri tamayan ceninlerin
ana rahmine yerletirilecei anlamna
gelmektedir. Bu eleme ileminin ger
ekletirilmemesi durumunda, doacak
ocuklar %50 olaslkla hastal kaltsal
yollardan edineceklerdir (The Times, 1
Kasm 2004). Cenin seimine balan
gta yalnzca kistik fibroz ve Hunting-
ton hastal gibi tedavisi olmayan
ocuk hastalklar sz konusu olduun
da onay verilmekteydi (The Times, 6
Kasm 2004). Ne var ki, nsan reme
ve Ceninbilim Kurulu'nun bu karar
smarlama bebek tartmasn da
krklemektedir. Zira bu karar hekim
lerin imdikinden daha geni bir
zellikler yelpazesine gre en uygun
cenini seebilmelerinin yolunu aacak
bir emsal tekil etmektedir. Szgelimi,
arzu edilen sa, gz, ten rengine ve
arla, vb. sahip bebek bedenleri
smarlamak artk mmkndr.
306

Biyomedikal salk modeline
yneltilen ve yukarda ele alnan eletiri
lerin bazlar, genetik mhendislii
tartmalar iin de geerlidir. Biyo
medikal modelle ilgili kayglar tayan
insanlarn ou, tp uzmanlarnn
teknolojiyi kullanrken sahip olduklar
yetkileri de sorgulayacaklardr kuku
suz. Tbbi mdahalenin istenmeyen
sonular da olacak mdr? Cenin sei
minde mstakbel anne babalarn rol
ne olacaktr? Yoksa, (geleneksel olarak
erkeklerden oluan) tp uzmanlarnn
gelecein (doaldr ki, kadnlardan olu
an) annelerine tavsiye diye dayatmalar
da bulunduklar baka bir vakayla m
kar karyayz? Cenin seiminde cinsi-
yetilik, rklk ve engellilere kar
olumsuz ayrmclk yaplmasnn
nlenebilmesi amacyla ne gibi tedbirler
alnmaldr? Ve tm bu kategoriler nasl
belirlenmektedir? Genetik mhendisli
inin ucuza yaplmas pek mmkn
grnmemektedir. Dolaysyla, acaba
H iperaktivitenin tbb iletirilm esi
307
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
sadece deme gc olanlar m ocukla
rnn geliimine mdahalede bulunup
onlar toplumsal olarak istenmediini
dndkleri zelliklerden arndrabi-
leceklerdir? Peki ya bu maddi olanaklar
dan yoksun gruplara mensup insanlarn
doal yollardan doan ocuklarna ne
olacaktr? Kimi sosyologlar, genetik
mhendislii yaptrabilme konusunda
ortaya kacak bu farkllklarn bir
biyolojik alt snf ortaya karabilece
ini ileri srmlerdir. Genetik mhen
disliinin salayaca fiziksel avantajlara
sahip olmayanlar, bu avantajlardan
faydalanabilen kiilerin nyarglarnn
ve ayrmclnn hedefi haline gelebilir
ler. I bulma, yaam ya da salk sigor
tas yaptrma konusunda sknt ekebi
lirler (Duster 1990). zetle, sosyolog
lara gre, tbbi teknolojiler alannda
yaanan hzl gelimeler, gn getike
yeni ve yantlanmas gittike gleen
sorular da beraberinde getirmektedir.
 Salk, Hastalk ve Engellilik
Son on ylda Ritalin ilac iin yazlan reetelerin says
kadanarak artmtr. A .B.D 'de 5-18 ya aras ocuklann
yaklak yzde Ritalin kullanmaktadr. Britanya'da
1993 ylnda yazlan Ritalin reetelerinin says sadece 3500
iken, 1998 ylnda bu say 125,000'i gemitir. Uzmanlar,
2007 yl itibaryla her yedi ocuktan birinin bu ilac
kullanacan ngrmektedirler ([Observer; Mays 2003).
Peki ama Ritalin nedir ve sosyologlar niye bu ilala
ilgilenmelidirler? Ritalin, Dikkat Dankl ve
Hiperaktivite Bozukluu (D D H B ) -ou hekim ve
psikiyatra gre ocuklardaki dikkatsizlik, odaklanma ve
renm e gl gibi sorunlann asl nedeni olan ruhsal
bir bozukluk- tans konmu ocuk ve ergenlere verilen
bir ilatr. G enelde sihirli hap olarak adlandrlmaktadr.
Bu ila ocuklar yattrmakta, odaklanmalarna yardmc
olmakta ve renmelerini kolaylatrmaktadr. Baz
retmenler, nceleri ok yaramaz ve sorunlu olan
ocuklann Ritalin kullanmaya baladktan sonra adeta
birer melek haline geldiklerini bile sylemektedirler.
Deien dnyada tp ve salk Eskiden, balca hastalklar verem,
Salk ve hastalkla ilgili bilgi sahibi
olanlarn yalnzca tp uzmanlar
olmad konusunda giderek artan bir
farkndalk sz konusudur. Hepimiz
gerek bedenlerimize ilikin anlaymz,
gerekse gndelik yaamlarmzda
beslenme biimimize, yapacamz
idmanlara, benimseyeceimiz tketim
kalplarna ve genel yaam tarzmza
ilikin olarak yaptmz seimler
yoluyla kendi salk durumumuzu
yorumlayp esenliimizi salayabilecek
bir konumdayz. Salk konusundaki
yaygn dnme biimlerine zg bu
yeni ynelimler, modern tbba getirilen
yukardaki eletirilerle beraber, gn
mzn modern toplumlarnn salk
dizgelerinde meydana gelen esasl
dnmlere katkda bulunmaktadrlar
(bkz. 8.1. ekil). Ayrca, nceki sayfalar
da tartlan alternatif ya da tamamlayc
tbbn ykseliini de aklamaktadrlar.
Bununla birlikte, bu srete dier
etkenler de i bandadr: hastaln ihtiya duyulmaktadr. Ayrca, pek ok
doas ve kendisi de deimektedir.
Ritalin kullanmna kar kanlar ise bu ilacn hi de yle
ska dile getirildii gibi zararsz bir sihirli hap
olmadn ileri srmektedirler. Son yllarda A .B.D 'de ve
Birleik Krallk'ta gn getike artan sayda Ritalin
reetesi yazlmakla birlikte, bu ilacn uzun vadede
ocuklarn bedenlerinde ve beyinlerinde ne gibi etkiler
brakabilecei konusunda kapsaml bir ararma yaplm
deildir. Belki de asl kayg verici olan ey, ortada gerek
bir fiziksel sorun yokken dahi bu ilacn uygun zm
olarak sunulduu iddiasdr. Ritalin kardan, D D H B
belirtilerinin aslnda m odern dnyada yetien ocuun
yaamn artan hzna, biliim teknolojilerinin bunaluc
etkilerine, yetersiz idmana, ekerli gdalann ar
tketimine ve aile yaamndaki skntlara bal olarak
yaad stres ve basknn yansmalar olduunu ileri
srmektedirler. T p biliminin Ritalin vastasyla ocuktaki
dikkat dankln ve hiperaktiviteyi tbbiletirerek,
bozukluun gzlem lenen belirtilerinin toplumsal
nedenlerini grm ezden geldiini sylemektedirler.
kolera, stma ve ocuk felci gibi bulac
hastalklard. Bu hastalklar genelde
salgn olarak ortaya kar ve btn bir
nfus iin tehdit oluturabilirlerdi.
Gnmzn sanayilemi lkelerin
deyse bu tip bulac hastalklarn grl
me oran olduka dktr ve nadiren
lme yol amaktadrlar; hatta bu
hastalklarn bazlar yeryznden
tamamen silinmitir. Sanayilemi lke
lerde grlen en yaygn lm nedeni,
dolam bozukluklar, kalp hastalklar,
eker ve kanser gibi bulac olmayan,
mzmin rahatszlklardr. Bu deiime
salkta gei sreci denmektedir.
Modernlik ncesi toplumlarda en yk
sek lm oranlar bebekler ve kk
ocuklar arasnda grlmekteyken,
gnmzde lm oranlar yala doru
orantl olarak artmaktadr. nsanlar
artk daha uzun yaadklar ve genelde
mzmin dejeneratif hastalklara yaka
landklar iin salk ve tedavi yntem
leri konusunda yeni bir yaklama
mzmin hastaln ortaya knda
30 8

nemli etkisi olduu grlm olan-
sigara imek, diyet ve dzenli idman
yapmak gibi- yaam tarz tercihleri
konusuna da gitgide daha fazla vurgu
yaplmaktadr.
8 . 1 . e k il: S o n d n e m d e tp v e
sa lk a la n n d a g e r e k l e e n
d n m le r :
Kaynak: Nettleton, (2 0 0 6 ).
Salk alannda yaanan bu ada
dnmlerin, kimi bilginlerin ileri
srdkleri gibi biyomedikal modelin
yerini alacak yeni bir salk paradigma
s ortaya karp karmayaca ak bulabilirler. liki kurduumuz baka
deildir. Kesin olan bir ey varsa, o da
modern tbbn ve insanlarn modern
tbba kar takndklar tavrn hzla
deimekte olduudur.
Sosyolojik bak alarndan
salk ve hastalk
Sosyologlarn balca amalarndan
biri de hastalk deneyimin incelemektir.
Sosyologlar herhangi bir hastaln -
szgelimi nceki sayfalarda ele
aldmz anoreksia gibi bir hastaln-
hasta ve yaknlar tarafndan nasl
deneyimlendiini ve yorumlandn
sorarlar. Eer bugne dek, ksa sreli de
S a lk , H a s ta lk v e F n g e lllllk
olsa, bir hastalk geirdiyseniz gndelik
yaam rntlerinizin nasl geici
olarak deitiini ve bakalaryla
etkileimlerinizin nasl dnme
uradn bilirisiniz. Bunun nedeni
bedenin normal ileyiinin yaamlar
mzn genelde gzard edilen ama
aslnda ok nemli olan bir parasn
oluturmasdr. Bedenlerimizin ileme
si gerektii gibi ilemesine bel balarz;
benlik algmz dahi bedenlerimizin
toplumsal etkileimlerimizi ve gnlk
etkinliklerimizi sekteye uratmadan
srdrmemizi salayacak biimde
ilemeye devam edecekleri beklentisi
zerine kuruludur.
Hastaln hem kiisel hem de
toplumsal boyutlar vardr. Hastalan
dmzda yalnzca biz ac ve sknt
ekip huzursuz olmakla kalmayz;
bakalar da bizim halimizden etkile
nirler. Yakn iliki iinde olduumuz
insanlar bize ilgi ve efkat gsterebilir,
destek olabilirler. Bizim hasta olduu
muz gereini kabul etmek iin aba
gsterebilir ya da kendi yaamlarna bu
gerei dahil etmenin bir yolunu
insanlar da hastalmz karsnda
tepkiler gelitirebilirler ve bu tepkiler
nihayetinde kendi benlik algmz
yorumlamamza yardmc olabilecekleri
gibi, benlik algmzn sarslmasna da
neden olabilirler.
Hastalk deneyimini kavramaya
ynelik iki gr sosyolojik dnce
zerinde zellikle etkili olmutur. Bu
grlerden ilki ilevselci okulla ili
kilidir ve bireylerin hasta olduklarnda
benimsedikleri dnlen davran
normlarn ne karr. zellikle
simgese] etkileimciler tarafndan
benimsenen ikinci gr ise, hastala
309
 Salk. Hastalk v e Engellilik
"Her ie yetiem iyoruz. Bu yzden hepinizden
kendinize u soruyu sormanz istiyorum :
'Gerekten de o kadar hasta mym, yoksa
hekim lerin deerli zamann boa m harcyorum ?"
getirilen yorumlar ve bu yorumlarn
tad anlamlarn insanlarn eylem
lerini ve davranlarn nasl etkilediini
aa karmay amalayan kapsaml bir
giriimdir.
H asta rol
nde gelen ilevselci dnr
lerden biri olan Talcott Parsons (1952),
hasta rol kavramn, hastalarn
hastaln ykc etkilerini en aza
indirebilmek iin benimsedikleri
davran kalplarn betimleyebilmek
amacyla gelitirmitir. levselci
dnce, toplumun genelde akc ve
gayr ihtiyari biimde ilediini kabul
eder. Bu nedenle, hastalk toplumsal
srelerin normal akn engelleyebi
lecek bir ilev bozukluu olarak gr
lr. Szgelimi, hasta bir birey, sradan
ykmllklerini yerine getiremeye-
bilecei gibi, genelde olduundan daha
az verimli ve daha az gvenilir hale de
gelebilir. Hastalar normal rollerini
yerine getiremediklerinden tr,
yaknlarndaki insanlarn yaamlar da
sekteye urar; evindeki sorumluluklar
yerine getiremez, iyerindeki grevle
rini tamamlayamad iin i arkadala
rn da skntya sokar, vesaire.
levselcilik hakknda d aha fazla bilgi
i in , b k z . 1. B l m : S osy o lo ji
N ed ir? , s. 55-6
Parsons'a gre, hasta rol toplum
sallama srecinde renilir ve hasta
olunduunda dier insanlarn da yar
dmyla oynanr. Hasta rolnn
aya vardr:
1. Hasta, hastalndan kiisel olarak
sorumlu deildir. Hastalk bireyin
denetimi dnda kalan fiziksel
nedenlerden dolay grlr. Hasta
ln ortaya k bireyin eylemle
riyle ya da davranlaryla ilgili
deildir.
2. Hasta, belli haklara ve ayrcalklara
sahiptir; normal sorumluluklarndan
kurtulma da buna dahildir. Hasta,
hastalndan en ufak ekilde
sorumlu olmad iin, hasta
deilken stlenmek zorunda
olduu her trl grev, rol ve
davrantan muaf tutulur. Szge
limi, hasta normal durumda ev
iinde yerine getirmesi gereken
grevlerinden azat edilir. Genel
de olduundan daha kaba ya da
dncesice davranlar sergilemesi
mazur grlr. Yatakta daha uzun
sre kalma, ve szgelimi, ie
gitmeme hakk kazanr.
3. Hasta, saln geri kananmak iin
u^man bir hekime bavurmak ve
hasta olmay kabul etmek ^orundadr.:
Hasta rol geicidir ve hastalanan
kiinin iyilemek iin etkin ekilde
aba sarf etmesini art koar.
Hastalanan kii, hasta roln sr
drebilmek iin hastalk iddiasn
bir tp uzmanna onaylatmaldr.
Hastaln bir uzman gryle
onaylanmas, hastann evre
310

sindekilerin de bu hastalk iddiasn
kabul etmelerini salar. Hastann
iyileme srecinde hekimin tavsi
yelerine uyarak ibirlii yapmas
beklenir. Hekime danmayan ya da
tbbi yetkenin tavsiyelerine uyma
yan bir hasta, oynad hasta roln
tehlikeye atar.
Parsons'm hasta rol kavram, her
hastaln hasta rolyle ilgisinde ayn
olmadn savunan baka sosyologlar
tarafndan inceltilmitir. Bu sosyologlar
hasta rol deneyiminin hastalk
plerine gre eitlilik gsterdiini, zira
insanlarn bir hastaya verdikleri
tepkilerin hastaln ciddiyetine ve o
hastalkla ilgili alglarna gre deitiini
ileri srmektedirler. Bu nedenler hasta
rolnn bir paras olarak verilen haklar
ve ayrcalklar her zaman tekbiimli
olarak deneyimlenmeyebilir. Freidson
(1970), farkl hastalk derecelerine ve
tiplerine karlk gelen farkl hasta
rol tanmlamtr. Koullu hasta rol,
iyileebilecekleri geici hastalklara
yakalanm bireyler iin geerlidir.
Hastaya belli haklar ve ayrcalklar
tannr ve bir an nce toparlanmas
beklenir. Szgelimi, bronite yakalan
m biri, sradan souk algnlna
yakalanm birinden daha fazla hak ve
ayrcala sahip olacaktr. Meruluu
koulsu^ olan hasta rol, tedavisi
olmayan hastalklardan mustarip
bireyler iin geerlidir. Hastann
iyilemek iin yapabilecei hibir ey
yoktur; bu yzden hasta roln oynama
hakkna kendiliinden sahip olur.
Meruluu koulsuz olan hasta rol,
alopecia (tam kellik) ya da ar sivilce
sorunu gibi hastalklara (ki bu iki
hastalk durumunda hastaya ayrcalk
tannmamakla birlikte, hastalndan
31
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
sorumlu olmad da kabul edilir) veya
kanser ve Parkinson hastal gibi -has-
taya nemli haklarla ayrcalklar tanyp
ou grevinden muaf olmasna neden
olacak- ar hastalklara yakalanm
bireyler iin geerlidir. Sonuncu hasta
rol, gayr meru hasta roldr. Gayr
meru hasta rol, baka insanlar tara
fndan uygunsuz olarak damgalanm
durumlardan ya da hastalklardan
mustarip bireyler iin geerlidir. Bu gibi
durumlarda birey bir ekilde durumun
dan sorumlu tutulur; kiiye ilave hak ve
ayrcalk tannmak zorunda deildir.
Alkoliklik, bu hastalktan mustarip olan
kiinin hasta roln stlenme hakkn
olumsuz ynde etkileyen damgalanm
hastalklara bir rnektir.
Erving Goffman (1963), damga
nn bireyin toplumda tam anlamyla
kabul grmesini engelleyen bir deer
yitimi ilikisi olduunu ileri srmtr.
Damgann pek ok farkl biimi -
szgelimi fiziksel (bkz. Paul Hunt'n
sayfa 325'deki sakatlkla ilgili tart
mas), yaamyksel (sabka kayd gibi)
ya da balamsal (yanl insanlarla
taklmak gibi) olabilir. Damgalar nadi
ren doru deerlendirmelere dayanla
rak oluturulurlar. Kaynaklar, ou kez
yanl ya da ksmen doru olabilen
alglamalar ve basmakalp rneklerdir.
Damgalama sklkla tbbi balamda
ortaya kar (bkz. 330-1. sayfalarda yer
alan, yzdeki biim bozukluklarna
ilikin vaka incelemesi). Goffman,
damgalama srecinin toplumsal
denetimi ierdiini ileri srmtr.
Gruplar damgalamak, toplumun grup
davrann denetim altna alma
yollarndan biridir. Kimi durumlarda
vurulan damga asla silinmez ve kii asla
topluma tam olarak kabul edilmez
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e llllk
(ortaada toplumdan dlanan ve tecrit
edilerek bir arada yaamaya zorlanan
czamllarn bana gelen buydu. Ayn
tutum ksa bir sre nce AIDS
hastalarna kar da sergilenmitir).
Damgalama, tbbi kurumlarda uzman
hekimin hastalara kar sergileyecei
tavrn belirlemesinde de nemli bir rol
oynayabilir. Damgalanm hastalar
(szgelimi, uyuturucu bamllar),
sorular sorduklarnda ya da kendilerine
uygulanan tedaviler hakknda aydnla
tc bilgi almak istediklerinde, grmez
den gelinebilirler. Bu durum ise
hekimlerin ve dier hastane alanlar
nn hastalar zerinde tam anlamyla
tbbi bir egemenlik kurmalarna neden
olur.
" H a sta rol " n e y n e ltile n
eletiriler
Hasta rol modeli, hastalanan kii
nin, aslnda nasl daha geni bir toplum
sal balamn ayrlmaz bir paras
olduunu aka gzler nne serebilen
etkili bir kuram olagelmitir. Yine de, bu
kurama yneltilebilecek birka eletiri
vardr. Kimi yazarlar, hasta rol
formlnn hastaln deneyimini
yakalamada baarsz olduunu ileri
srmektedirler. Dierleri ise, bu
kuramn evrensel biimde uygulana
mayacann altn izmektedirler.
Szgelimi, hekimlerin ve hastalarn tan
konusunda anlamazla dt ya da
karlarnn att durumlar hesaba
katmamaktadr bu kuram. Dahas,
hasta rolnn benimsenmesi her
zaman kolayca ileyen bir sre deildir.
Kimi bireyler srekli yanl tehis
konulan belirtilerden ya da mzmin
arlardan yllarca mustarip olabilirler.
Yaadklar salk sorunlarna nihai bir
tehis konana dek hasta rol bu birey
lerden esirgenir. Kimi durumlarda ise
toplumsal cinsiyet, rk ve snf gibi
toplumsal etkenler, kiiye hasta rolnn
layk grlp grlmeyeceini ya da bu
roln ne kadar ksa srede verileceini
belirleyebilir. Hasta rol, onu evre
leyen toplumsal, kltrel ve ekonomik
etkilerden ayr olarak ele alnamaz.
Yaam ve hastalkla ilgili gerekler,
hasta rolnn ngrdnden ok
daha karmaktr. Gnmzn modern
dnyasnda salk ve yaam tarzlarna
yaplan vurgunun giderek artmas,
bireylerin kendi enseliklerinden eski
sinden olduundan daha fazla sorumlu
tutulduklar anlamna gelmektedir. Bu
durum ise hasta rolnn ilk nclyle,
bireylerin kendi hastalklarndan
sorumlu tutulamayacaklar saytlsyla
elimektedir. Dahas, modern toplum
larda akut bulac hastalklardan
mzmin hastalklara doru yaanan
gei, hasta rolnn uygulanabilirliini
de iyice azaltmtr. Akut hastalklarn
anlalmasnda olduka ie yarayan
hasta rol, sra mzmin hastalklar
anlamaya geldiinde o denli ie
yaramamaktadr: mzmin hastalarn ya
da sakatlarn uygulayabilecekleri tek bir
forml yoktur. Hastalar ve onlarn
etrafndaki insanlar hastalkla yaama
olgusunu ok farkl biimlerde dene-
yimleyip yorumlayabilmektedirler.
Bu noktada simgesel etkileimcilik
okuluna mensup sosyologlarn gr
lerine dnerek, hastalk deneyimini
nasl kavramaya altklarn ele
alacaz.
Yaanm deneyim o la ra k
hastalk
Simgesel etkileimciler, insanlarn
iinde yaadklar toplumsal dnyay
312

nasl yorumladklaryla ve ona ne gibi
anlamlar atfettikleriyle ilgilenirler. ou
sosyolog, bu yaklam, insanlarn
hastal nasl deneyimlediklerini ya da
bakalarnn hastalklarn nasl algla
dklarn anlayabilmek amacyla, hasta
lk ve salk konularna da uygulamtr,
insanlar ciddi bir hastalk haberi
aldklarnda nasl tepki gsterirler? Has
talklar bireylerin gndelik yaamlarn
nasl ekillendirmektedir? Mzmin bir
hastalkla yaamak zorunda olmak
bireyin benliini nasl etkiler?
Yalanma konusunu ele aldmz
blmde (6. Blm) grdmz
zere, sanayilemi toplumlarda insan
lar artk daha uzun sre yaamakta ama
ilerleyen yalarda mzmin hastalklara
yakalanma oranlar da artmaktadr. Tp,
bu salk sorunlarnn getirdii kimi
rahatszlklar ve aclar hafifletebil
mekle birlikte, gn getike artan sayda
insan uzun bir sre boyunca hastalkla
yaama ihtimaliyle kar karya kalmak
tadr. Sosyologlar byle durumlarda
hastaln bireyin yaamyksne
nasl dahil edildiiyle ilgilenmektedirler.
Sosyologlarn inceledikleri izlekler-
den biri de mzmin hastalarn hasta
lklarnn pratik ve duygusal sonulary
la ba etmeyi nasl rendikleridir. Baz
hastalklar, insanlarn gndelik yaam
larn etkileyebilecek dzenli bir
tedaviyi ya da bakm gerektirirler.
Dzenli olarak diyalize girilmesi,
inslin inelerinin yaptrlmas ve ok
sayda ila alnmas gereken durum
larda, bireyler gndelik yaam-larn
hastalklarna gre yeniden dzenlemek
zorunda kalrlar. drar ve dk
tutamama ya da iddetli kusma gibi
aniden ortaya kan dier has-talklarn
beden zerinde ngrlemeyen etkileri
313
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
olabilir. Bu gibi rahatszlklara yakala
nan bireyler, gndelik yaamlarnda
rahatszlklaryla ba edebilmek
amacyla stratejiler gelitirmek zorunda
kalrlar. Bu stratejiler hem -bilme
diiniz bir mekanda nce tuvaletin
yerini renmek gibi- pratik meseleleri,
hem de yaknlarnzla ya da dier
insanlarla kurduunuz kiileraras
ilikileri idare edebilme becerilerini
kapsar. Hastaln belirtileri utan verici
ya da ykc da olsa, insanlar yaamlarn
olabildiince normal biimde srd
rebilmek iin, bunlarla baa kabile
cekleri eitli stratejiler gelitirmek
tedirler (Kelly 1992).
Hastalk deneyimi, ayn zamanda,
insanlarn benlik alglarn zorlayabilir
ve dntrebilir. Her iki durum da
bakalarnn hastala gsterdii fiili
tepkilerden ve bu tepkilerin hasta
tarafndan alglanma ya da imgelenme
biiminden kaynaklanr. ou insan
iin sradan olan toplumsal etkileimler,
mzmin hastalar ya da sakatlar iin
riskler ve belirsizliklerle ykldr.
Sradan, gndelik etkileimlerin zemini
olan ortak anlay, hastalk ya da sakatlk
bir etken olarak iin iine girdiinde her
zaman hazr bulunamayabilir ve olaan
durumlar tamamen farkl ekillerde
yorumlanabilirler. Szgelimi hastann
yardma gerekten ihtiyac vardr ama
bakalarna baml grnmek isteme
yebilir. Kii, hastalk tans konmu
birine efkat duyuyordur ama konuyu
ona dorudan doruya amaktan
ekinebilir. Toplumsal etkileimlerin
deien balam, kiinin benlik
algsnda meydana gelmekte olan
dnmleri hzlandrabilir.
Baz sosyologlar, mzmin hastalk
lardan mustarip bireylerin yaamlarnn
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
geneli balamnda hastalklarla nasl
baa ktklarn incelemilerdir (Jobling
1988; Williams 1993). Hastalk
insanlarn zamanndan, kuvvetierinden,
enerjilerinden ve duygusal direnlerin
den ok ey alr gtrr. Corbin ve
Strauss (1985), mzmin hastalarn
gndelik yaamlarn dzene koymak
amacyla gelitirdikleri salk rejimleri
konusunda almlardr. Bu almalar
sonucunda, insanlarn gndelik strateji
lerine dahil olan tip i bulundu
unu ortaya koymulardr. Hastalkla
baa kabilmek amacyla ary
dindirici tedavi uygulamak, tetkikler
yaptrmak ve fiziksel terapi grmek gibi
etkinlikler, hastalkla ilgili ilerdir.
Gnlk ilerse, gndelik yaam idame
etmek iin gerekletirilen -bakala
ryla ilikileri srdrmek, ev ilerini
aksatmamak, kiisel ve mesleki karlar
kollamak gibi- etkinliklerdir. Yaam-
yksel iler, hastann kendi kiisel
yksn olutururken ya da yeniden
kurarken gerekletirdii etkinlikleri
kapsar. Bir baka deyile, kiinin
hastaln yaamnn bir paras haline
getirme, anlama ve bakalarna anlatma
yollarn gelitirme srecidir. Bylesi bir
sre, insanlarn mzmin bir hastalk
geirip ne olduunu rendik-ten sonra
yaamlarn yeniden anlamlandrp bir
dzene sokabilmelerine yardmc
olabilir. Buraya dek, hastaln bireyi
nasl etkiledii konusunu ele aldk; artk
toplumdaki salk ve hastalk rntle-
rini inceleyip salk konusunda ulalan
sonularn toplumsal gruplara gre
nasl farkllk gsterdiini tartmaya
geebiliriz.
Saln toplumsal temeli
Yirm inci yzyl, sanayilemi
lkelerde yaayan insanlarn ortalama
yaam srelerinde meydana gelen
nemli bir arta tanklk etmitir.
Birleik Krallk'ta 1903 yl itibaryla
erkekler iin krk be, kadnlar iin krk
dokuz yl olan ortalama yaam sresi,
2003 ylna gelindiinde erkeklerde
yetmi bee, kadnlarda ise seksenlere
kadar kmtr. ocuk felci, kzl ve
verem gibi hastalklar neredeyse
tamamen yok edilmilerdir. Dnyann
dier blgeleriyle kyaslandnda,
yaam standartlar ve esenlik dzeyi
grece yksektir. Kamu sal alannda
yaanan bu gelimelerin pek ou
modern bbn gcne yorulmutur.
Tbbi aratrmalarn hastalklarn
biyolojik nedenlerini aklama ve
denetim altna alnabilmelerini salayan
etkin tedavi biimleri gelitirme
konusunda baarl olduuna -ve olma
ya devam edeceine- ilikin yaygn bir
kabul vardr. Ayn kabule gre, tbbi
bilgiler ve uzmanlama artt srece
kamu sal konusunda salam ve
sreklilik arz eden gelimeler yaanma
sn da bekleyebiliriz.
Salk ve hastalk konusundaki bu
yaklam son derece etkili olmu olsa
da, sosyologlara gre pek de tatmin
edici deildir. Zira bu yaklam,
toplumsal ve evresel etkenlerin salk
ve hastalk rntleri zerindeki nem
li etkisini grmezden gelmektedir.
Kamu sal alannda yaplan geni
kapsaml iyiletirmeler dahi salk ve
hastaln nfustaki dalmnn dengeli
olmad gereini gizleyememektedir.
Aratrmalar belli insan gruplarnn
dierlerine gre daha salkl koullarda
yaadklarn ortaya koymutur. Salk
konusundaki bu adaletsizlikler, daha
geni apl toplumsal ve ekonomik
rntlerle balantl gibi grnmek
tedir.
314
 S a lk , H a s ta lk v e E ngelH H k

Toplumsal epidemioloji uzmanlar Snf ve salk

-yani bir hastaln ya da rahatszln
nfustaki dalmn inceleyen bilginler,
salkla toplumsal snf, toplumsal
cinsiyet, rk, ya ve corafya gibi dei
kenler arasndaki balanty aklamaya
almlardr. Bilginlerin byk ksm
salk ve toplumsal adaletsizlikler ara
snda bir ballam ilikisi bulundu
unu kabul etmekle birlikte, henz bu
ilikinin doas ya da salk alanndaki
adaletsizliklerin nasl ele alnmas
gerektii konusunda bir uzlamaya
varlabilmi deildir. Ana tartma
konularndan biri, yaam tarz, davran,
beslenme ve kltr rntleri gibi
bireyi ilgilendiren deikenlerin mi,
yoksa gelir dalm ve yoksulluk gibi
evresel ya da yapsal etkenlerin mi daha
nemli olduudur. Bu blmde, Bri
tanya'daki toplumsal snf, toplumsal
cinsiyet ve etnik kkene bal olarak
deiiklik gsteren eitli salk
rntlerini ele alp bu rntlerin
varlklarn aklamay alan rakip
grleri gzden geireceiz.
Salk ve snflar konusunda yap
lan aratrmalar, bireyin mensup olduu
toplumsal snfla lm ve hastalk
rntleri arasnda ak bir iliki bulun
duunu ortaya koymutur. Britanya'da,
lke apnda yaplan en byk
aratrmalardan biri olan (DHSS 1980)
Kara Rapor, snflara bal olarak salk
alannda ortaya kan eitsizliklerin bo
yutlarnn kamunun bilgisine sunulmas
bakmndan nemli bir alma
olmutur. Pek ok insan bu aratrma
nn sonularm ok sarsc bulmutur.
Bu rapor, topluma bir btn olarak
bakldkta salk alannda genel bir
iyileme grlmesine ramen, fark
snflar arasnda, doum kilosundan
tutun da tansiyona ve mzmin hastala
yakalanma riskine kadar deien pek
ok salk gstergesini etkileyen,
nemli eitsizlikler olduunu ortaya
koymutur. Daha yksek toplumsal-
ekonomik konumlarda bulunan insan
lar, kendilerinden aa snflardaki
insanlara gre ortalama olarak daha

ngiltere ve Gallerde toplumsal snflara gre grlen

8 . 2 . T a b lo
bebek lm oranlar*
Evlilik k i ____ Evlilik D
1991 2001 1991 200
niversite mezunu 5.1 3.6 4.2 4.5
Ynetici ve teknik eleman 5.3 3.6 6.6 4.0
Vasfl ii 6.1 4.5 8.5 5.3
Vasfl beden iisi 6.2 5.0 7.7 5.8
Yar-vasfl beden iisi 7.1 6.2 9.6 6.7
Vasfsz beden iisi 8.2 7.2 1 1.0 7.5
Dier 11.6 6.7 21.2 10.8
Toplam 6.3 4.6 8.8 6.1

* Bebek lm leri, doum u takip eden ilk bir yl iinde m eyd ana gelen ocuk lm leridir; bebein toplum sal snf, lm
belgesinde yazan baba m esleine gre belirlenmitir.
Kaynak:: Soda! Trends 3 4 ( 2 0 0 4 )

315
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e llllk
salkl, daha uzun boylu, daha kuvvetli
ve daha uzun mrl olmaktadrlar. Bu
fark zellikle bebek ve ocuk lm
oranlarnda kendini gstermekteyse de,
genel olarak bakl-dkta yoksullar
zenginlere gre daha erken yata lme
tehlikesiyle kar karyadrlar.
Browne ve Bottrill (1999), snfsal
farkllklara bal olarak salk alannda
grlen balca eitsizlikleri yle
zetlemilerdir:
1. En alt meslek snfnda yer alan
vasfsz beden iilerinin emekli
liklerinden nce lme olasl, en
st meslek snfnda yer alan beyaz
yakal meslekten gelen bro
alanlarna gre iki kat daha
yksektir.
2. Vasfsz iilerin ailelerinde
dk ya da bebek lm grlme
oran, meslekten gelen alanlarn
ailelerine gre kat daha yksektir
(bkz. 8.2. Tablo).
3. En st meslek snfnda yer alan
bir ailenin ocuu olarak doan bir
birey, en alt meslek snfnda yer
alan bir ailenin (vasfsz beden
iilerinin ailelerinin) ocuu
olarak doan bir bireye gre 7 yl
daha fazla yaamaktadr.
4. Ana lm nedenlerinin %90',
en tepedeki meslek snfna
nazaran, en altta yer alan iki meslek
snfnda daha yaygn grlmek
tedir (bkz. 8.2. ekil).
5. i snfna mensup insanlar,
serbest meslekle uraan insanlara
nazaran hekimleri daha sk olarak
ve daha eitli ikayetlerle ziyaret
etmektedirler. Vasfsz beden
iilerinde uzun sreli rahatsz
lklarn grlme oran, meslekten
gelen alanlara gre %50 daha
fazladr.
6. Salk alannda grlen snfsal
temelli eitsizlikler uzun sredir
isiz olanlar arasnda daha da
belirgin olarak grlr; alan
insanlar, isizlere gre daha uzun
sre yaamaktadrlar.
Dier sanayilemi lkelerde yr
tlen almalar da saln snflara
gre deikenlik gsterdii aka
ortaya koymutur. Kimi bilginler, salk
konusunda toplumun en zengin ve en
yoksul kesimleri arasnda grlen
eitsizliklerin gn getike daha da
bydne inanmaktadrlar. Yine de,
salk alanndaki eitsizlikler ve toplum
sal snflar arasndaki ilikiyi gnna
karmaya ynelik aratrmalarn
saysnda bir art olmakla birlikte,
bilginler bu ikisi arasndaki balanny
salayan asl dzenei ortaya karma
konusunda henz baarl olabilmi
deildirler. Aradaki ballam akla
maya ynelik, birbirine rakip birka
aklama gelitirilmitir.
Salk alanndaki eitsizliklerle ilgili
verileri gzden geirmek, izlenecek
siyaseti belirlemek ve daha ileri ara
trmalar iin nerilerde bulunabilmek
amacyla hkmet tarafndan hazr
lanan Kara Rapor, byk lde maddi
aklamalara bel balamt. Maddi ya
da evresel aklamalar, salk alann
daki eitsizliklerin nedenlerini yoksul
luk, refah ve gelir dalm, isizlik,
barnma, kirlilik ve kt alma
koullar gibi byk toplumsal yaplarda
ararlar. Snflar arasnda grlen salk
316
 Salk, Hastalk v e Engellilik

>_t>0 500
I 400
1 300
3 200

II IIIN IIIM
Toplumsal snf
IV V
1 100
S
j o
o il
I II IIIN IIIM IV
Toplumsal snf
V

120
100 500 j
80 ' 4 0 0 --
$ 60 ? 300-
40 | 2 0 0 --

4K1 1


20 E 100-

Toplumsal snf
O
I-
o- Toplumsal snf

Toplumsal snf

100
80

1 60

I II IIIN IIIM IV V
Toplumsal snf

8.2. ekil: Birleik Krallkta 2 0 -6 4 ya aras erkeklerin lm nedenlerine ve

toplumsal snflarna gre lm oranlar.
Kaynak: ONS (2001)

317
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e lllllk
eitsizlii kalplar, maddi yoksunluk
larn bir sonucu olarak grlr. Salk
alanndaki eitsizlikleri en aza indirmek,
ancak genel toplumsal eitsizliklerin
kklerine inebilmekle mmkndr.
Kara Rapor, ne srlen dier savlarn
olas geerliliini de gzard etmeksizin,
salk alanndaki eitsizliklerle savaa
bilmek amacyla kapsaml bir yoksul
lukla sava stratejisi gelitirilmesi
gerektiinin ve eitim alannda iyile
tirmeler yaplmas gerektiinin altn
izmitir.
Margaret Thatcher ynetimindeki
muhafazakar hkmet, Kara Rapor'un
bulgularn raporun gerekli grd
kamu harcamalarnn gerek d ve
beklenenin tesinde olduu gerekesiy
le nemsememitir. Thatcher hkmeti
(1979-90), salk alanndaki eitsizlik
lerin kltrel ve davransal aklamala
rna odaklanma eilimindeydi. Kltrel
ve davransal aklamalar bireysel
yaam tarzlarnn salk zerindeki
etkisinin nemine vurgu yaparlar. Alt
toplumsal snflar, sigara ime, dengesiz
beslenme, yksek alkol tketimi gibi
sala zararl belli bal etkinlikleri
gerekletirmeye daha yatkndrlar. Bu
sava gre bireyler, yaam tarzlarn
kendileri belirledikleri iin, kendi salk
durumlarnn bozulmasndan birinci
derecede sorumludurlar. Bu yaklamn
baz taraftarlar, bu tr davranlarn
kiilerin kendi yaam tarzlarndan
ziyade, iinde bulunduklar toplumsal
snflar balamnda ortaya ktn ileri
srmektedirler. Bununla birlikte, yaam
tarz ve tketim kalplarn da salksz
ln ana nedenleri arasnda gstermek
tedirler. Sonraki hkmetler de birey
lerin yaam tarzlarnn seimleri
konusunda etkili olabilmek amacyla
kamu sal kampanyalarna nem
vermeyi srdrmlerdir. Sigara kart
giriimler, salkl beslenme ve idman
izlenceleri toplumsal davranlar
ekillendirme abalarna iki rnektir.
Byle kampanyalar bireyleri kendi
esenlikleri konusunda sorumluluk
almaya tevik ederler ama iinde bulun
duklar toplumsal konumun bu birey
lerin seimlerini ve olanaklarn kstla-
yabileceine genelde gzard ederler.
Szgelimi salkl bir beslenmenin
esasn oluturan taze sebze ve meyve
ler, ya ve kolesterol oran yksek olan
dier pek ok besine gre, daha
pahaldr. Ararmalar, salkl besin
tketimi orannn yksek gelir gruplar
na mensup insanlar arasnda daha
yksek olduunu ortaya koymak-tadr.
1997 ylnda iktidara gelen i
Partisi hkmeti, salk alanndaki
eitsizlikler konusunda kltrel ve
maddi etkenlerin insan sal zerinde
ki etkisini gz nnde bulunduran daha
kapsaml bir tutum benimsedi. Bu
alandaki eitsizliklerin incelenmesi
amacyla Donald Acheson'un bakanlk
ettii bamsz bir soruturma komis
yonu kurdu. 1998 ylnn Kasm aynda
yaymlanan Acheson Raporu, salk
alanndaki eitsizliklerin son yirmi otuz
ylda, zellikle 1980'lerin sonu ve
1990'larn banda, daha da byd
n dorulad. Hkmet 1999 ylnn
Temmuz aynda, Acheson Raporu'nda
sunulan kantlara dayanarak, kt salk
koullarnn olumasnda ok eitli -
toplumsal, ekonomik, evresel ve kl
trel- etkenlerin (bu etkenlerin bazlar
8.3. ekilde gsterilmitir) birlikte rol
oynadnn altnn izildii ve sz
gelimi isizlik, elverisiz barnma artla
r, eitim gibi konular hastaln
318

CM
Dengesiz beslenme, yoksul Britanyallarn kt salk durumlaryla ilikilendirilen etkenlerin
banda gelmektedir.
yalnzca belirtileriyle deil nedenleriyle
de ilikilendirerek inceleyebilecek bir
dizi devlet teebbsnn oluturulma
snn nerildii Salkl Ulusumuz (Our
Healthier Nation) balkl bir Beyaz
Makale yaymlad.
Toplumsal cinsiyet ve salk
Aratrmalarda, salk konusunda
kadnlar ve erkekler arasndaki farklara
da dikkat ekilmektedir. Dnyann
hemen her lkesinde kadnlarn yaam
sreleri erkeklerin yaam srelerinden
daha uzundur (BMKP 2004). Birleik
Krallk'ta, lm nedenleri ve hastalk
kalplar kadnlar ve erkekler arasnda
farkllk gstermektedir (bkz 8.4. ekil).
319
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
Kalp hastalklar kadnlardan ok
erkekleri etkiliyor olmakla birlikte,
altm be yann altndaki kadnlar ve
erkeklerde en sk grlen lm nedeni
olmay srdrmektedirler. Bununla
birlikte, erkeklerin kazalar ya da iddet
olaylar yznden lme oranlan daha
yksektir; ayrca erkekler alkol ve uyu
turucu bamllna daha yatkndrlar.
Maddi koullar kadnlarn salk
durumlarn etkiliyorsa da, bu gelenek
sel olarak, llmesi zor bir etken
olagelmitir. Bu konuda yaplan pek ok
alma, kadnlar elerinin dahil olduu
toplumsal snflara gre snflandrma
yoluna gitmi ve bize kadn sal
konusunda arptlm bir resim
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik

Yetersiz tbbi ve toplum sal^

Uzun sreler almak Yelersz eitim
bakm ile salk ve toplumsal
ve alma ortamlarnn (zellikle salk eitimi) denebilir bo zaman
hizmetlere enmede
slresli ya da eriilebilecek salk bakm vel hizmetlerine ya da park ve
yoksunluk
tehlikeli olmas hizmetleri hakknda bahelere erimede
yoksunluk

Tcplumsal yaltlmtk ve
dlanmlk - toplumun kysnda ok fazla sigara ve iki

olmak ve kendi yaam zerinde kullanmak, yasad uyuturucu

ok az denetimi kullanmak ve gvenli seks ,

olmak yaamamak

Su oranlarnn
Kirlenme riskinin,
yksek olduu
kalabalk yollarn ve kirli
yerde yaamak
havann youn olduu
sanayi blgelerinde
yerinde salk ve gvenlii
zorlayc nlemlerin
olmamas
Aburcubur ve teki
salksz yiyecekler K tamaclk planla
Yetersiz ocuk Uygun yiyecekler Rutubetli, souk.ve ok
yemek mas ve kamu tamacl sizlik ve
bakm ve almama ya da kalabalk olan
na eriimin kt yoksulluk
toplumsallamas hazrlamama kt evler
olanlsnmas'

8.3. ekil: Kltrel ve maddi etkenlerin salk zerindeki etkileri

Kaynak- B ro v v n e ( 2 0 0 5 ) , s. 4 1 0

/
sunmutur (bkz. 9. Blm : Tabakala sinde ele alndkta, erkeklerinkinden
ma ve Snf). Bu duruma ramen, olduka farkldr (yine de, her geen
kadnlarn hastalklarn kabullenip gn daha ok sayda kadnn i yaamna
tbbi yardm alma oranlarnn erkekler katld gz nne alndkta, bu
den daha yksek olduunu biliyoruz. saydklarmzn eskisi kadar geerli
olmad da pekala ileri srlebilir).
Sanayilemi lkelerde, kayg ve
Doyal'a gre, kadnlarn salk du
depresyon vakalarnn kadnlarda
rumlarnn asl belirleyicileri, bu farkl
erkeklerden iki kat daha fazla grld
ilerin toplamdaki etkileridir. Bu
bildirilmitir. Kimi gzlemcilere
nedenle, kadn saln konu edinen
gre, kadnlarn ev ileri, ocuk bakm,
her zmleme toplumsal, ruhbilimsel
mesleki sorumluluklar gibi birden fazla
ve biyolojik etkenler arasndaki
rol ayn anda stienmek zorunda kal
etkileimi de hesaba katmaldr.
malar, daha fazla stres alna girmeleri
ne ve daha sk hastalanmalarna neden Heather Graham, stresin beyaz
olmaktadr. Lesley Doyal (1995), ii kadnlarn salklar zerindeki
kadnlarn salk ve hastalk rntleri- etkilerini aratrmtr. Bu aratrmas
nin, en iyi biimde, yaamlarnn olu sonucunda, yelpazenin daha alt
turan etkinlik alanlaryla ilgisinde ele toplumsal-ekonomik ksmnda yer alan
alndklarnda aklanabileceini ileri kadnlarn yaamsal bunalm anlarnda
srmtr. Kadnlarn yaamlar, yerine ihtiyalar olan destek alarna eriim
getirmeleri gereken sorumluluklaryla konusunda orta snfa mensup kadn
ev ileri, ocuk dourma, bytme, lardan daha kstl olanaklar olduunu
annelik yapma, doum denetimi yoluyla ortaya karmtr. i snfna mensup
dourganl dzenleme, vb. ile ilgi kadnlarn yaamsal bunalmlarla (iten

320
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e lllllk

70
[3 Sregelen hastalk

| Kstlayc sregelen hastalk

60

50
1
40

1
30

L I
ut i Lr I
r

Udu
3 20

I 10

Erkekler Kadnlar

8.4. ekil: 2003-2004 yllan itibaryla, yaa ve cinsiyete gre hastalklarn hastalarn
kendileri tarafndan bildirilm e oranlar.
Kaynak. S ocial Trends 3 5 (2 0 0 5 ).

karlma, boanma, evden karlma ya kendilerinin ve ocuklarnn saln

da bir ocuunun lm gibi) kar tehlikeye atarken, dier yandan can
karya kalmaya dier gruplardan daha skc durumlarla ba edebilmelerine
eilimli olduklarn ama bu sorunlarla izin vermektedir (Graham 1987,1994).
ba etme becerilerinin daha zayf ve
Ann Oakley ve meslektalar
kayg karsnda snabilecekleri liman
(1994), ngiltere'nin drt ehrinde,
larn saysnn da daha az olduunun
toplumsal adan madur durumdaki
altn izmidr. stelik sadece bu
kadnlarn ve ocuklarn salklar
durumun bir sonucu olarak ortaya
konusunda toplumsal destein ne gibi
kan stres fiziksel ve ruhsal hasarlar
bir rolnn olduunu aratrmlardr.
vermekle kalmamakta, ayn zamanda
Oakley, stres ve salk arasndaki iliki
stresle ba edebilmek iin bavurulan -
nin hem byk yaamsal bunalmlarda
sigara imek gibi- kimi stratejiler de
hem de daha ufak sorunlarda geerli
ykc olabilmektedir. Graham, sigara
olduunu ve bu durumun zellikle ii
imenin kiisel ve maddi kaynaklar
snfna mensup insanlarn yaamla
tkenme noktasna geldiinde ortaya
rnda belirgin biimde hissedilebildiini
kan gerilimi azaltmann bir yolu oldu
ileri srmektedir. Oakley, danma
unu ileri srmektedir. Bu yzden, siga
hizmederi, yardm hadar ya da ev
ra imenin kadnlarn yaamnda
ziyarederi gibi toplumsal destek rn-
paradoksal bir yeri vardr -bir yandan

321
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e llIik
tlerinin stresin kadn sal zerindeki
yaygn olumsuz etkileri karsnda bir
tampon grevi grebileceini belirt
mektedir. Bu konuda yaplan dier
almalar da, toplumsal destein
insanlarn hastalk ya da rahatszlk
laryla yaamaya uyum salayabilme
lerine yardmc olabilecek nemli bir
etken olduunu gstermitir (Eli 1996).
Etniklik ve salk
Sanayilemi toplumlarda salk
etnik olarak ekillenmekle birlikte,
etniklik ve salk arasndaki ilikiyi
ancak ksmen anlayabilmi durum
dayz. Bu konuda yrtlen sosyolojik
almalarn says gn getike
artmakla birlikte, elde edilen kantlar
henz yeterince ikna edici deildir.
Kimi durumlarda, etnik bir gruba
yeliin sonucu olarak ortaya kan
eilimler uruna, snf ya da toplumsal
cinsiyet gibi nem arz eden dier
etkenler gzard edilebilmektedir.
Bununla birlikte, baz hastalklar
Karayip-Afrika ya da Asya kkenli
insanlar arasnda daha sk grlmek
tedir. Birleik Krallk'ta nfusun bu
kesiminde bbrek kanseri, verem ve
eker hastalndan lme oran,
beyazlardan daha yksektir. Birleik
Krallk'ta yaayan Karayip-Afrika
kkenlilerde yksek tansiyon ve orak
hcreli kanszlk (alyuvarlar etkileyen
kaltsal bir bozukluk) grlme oran,
nfusun geneline gre daha yksektir.
Hindistan yarmadasnda yaayan
insanlarn kalp hastalklarna bal lm
oranlar da Birleik Krallk ortalamas
nn stndedir.
Kimi bilginler, saln etnik olarak
nasl ekillendiini ortaya koyabilmek
amacyla kltrel ve davransal akla
malara ynelmilerdir. Salk alannda
grlen snf tabanl eitsizliklere
getirilen kltrel aklama rnein-
dekine benzer biimde, bireylerin ve
gruplarn salk zerinde etkisi olan
yaam tarzlar zerinde durmulardr.
Bunlarn genellikle beslenme ve
piirme alkanlklar ya da akraba
evlilikleri (ikinci gbekten kuzenler
dzeyinde yaplan aile ii evlilikler) gibi
kltrel ya da dinsel inanlarla balantl
olduu dnlegelmitir. Eletirmen
ler ise, kltrel aklamalarn gerek
sorunu etnik gruplar etkileyen yapsal
eitsizlikleri, bu gruplarn salk diz
gesinde kar karya kaldklar rkl
ve ayrmcl belirlemede baarsz ol
duklarn ileri srektedirler.
Saln etnik olarak nasl ekil
lendiini aklamaya ynelik toplumsal-
yapsal aklamalar, Birleik Krallk'ta
yaayan Karayip-Afrika ve Asya kkenli
insan-larn iinde yaadklar toplumsal
balama odaklanmaktadr. Karayip-
Afrika ve Asya asll insanlar sklkla
salklarn bozabilecek pek ok
durumdan madur olmaktadrlar.
Bunlarn arasnda salksz ya da
kalabalk yerlerde barnmak zorunda
braklmalar, yksek isizlik oran ve
yalnzca dk cretli ve tehlikeli
ilerde altrlmalar saylabilir. Bu
maddi etkenlere bir de, ya kendini
dorudan iddet, tehdit ve ayrmclk
olarak gsteren ya da kurumsallaan
rkln sonular eklenmektedir.
Kurumsal rklk, salk hizmet
lerinin ulatrlmas srasnda ortaya
kmaktadr (Alexander 1999). Etnik
gruplar salk hizmetlerinden yararlan
ma konusunda eitsizliklerle ve sorun
larla karlaabilmektedirler. Dil engeli,
322

hastann ikayetini yeterince anlatama-
masna ve sunulan hizmetten tam
olarak yararlanamamasna neden
olabilmektedir; kltrlere gre deiik
lik gsteren hastalk ve tedavi anlaylar
salk hizmederinde alan uzmanlar
tarafndan ou kez dikkate alnma
maktadr. Ulusal Salk Hizmederi,
alanlarn arlkl olarak beyaz-
olmayan nfusu etkileyen hastalklar
konusunda daha dikkatli davranmalar
ve hastalarn kltrel ve dinsel inan
larn gz nnde bulundurmalar ko
nusunda bilinlendirm edii iin
eletirilmektedir.
K urum sal rklk konusu s. 540-1'de
Irk, Etniklik, ve G balkl 13.
B l m d e d a h a a y rn tl b iim d e
tartlm aktadr
Salk alanndaki eitsizliklerle
etniklik arasndaki iliki konusunda
herhangi bir gr birlii yoktur. Bu
alanda henz aratrlmas gereken daha
ok ey vardr. Bununla birlikte, salk
alanndaki eitsizlikler ve etniklik
sorununun Britanya'daki etnik aznlk
larn yaamlarn etkileyen daha byk
toplumsal, ekonomik ve siyasi etken
lerle ilikisinde ele alnmas gerektii
aktr.
Salk ve toplumsal uyum
Salk alanndaki eitsizliklerin
nedenlerini gnna karabilmek
amacyla, giderek artan sayda sosyolog
dikkatlerini toplumsal destein ve
toplumsal uyumun salkl yaam
tevik edici rol zerinde younlatr
maktadr. Birinci blmdeki (Sosyo
loji Nedir?) Durkheim'la ilgili tart
mamzdan da hatrlayabileceiniz
zere, toplumsal dayanma, sosyoloji
nin en nemli kavramlarndan biridir.
323
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
Durkheim toplumsal dayanmann
tipini ve derecesini bir toplumun en
nemli zelliklerinden biri olarak
grmtr. Szgelimi intiharla ilgili
almasnda, toplumla iyice kaynama
y baarabilmi bireylerin ve gruplarn
kendi yaamlarna son verme olasl
nn dierlerinden daha dk olduu
nu ortaya karmtr.
Richard W ilkinson, Salksy
Toplum lar: E itsizliin S kn tlar
(Unhealthy Societies: The Afflictions
of Inequality -1996) balkl alma
snda ve birka makalesinde, dnyadaki
en salkl toplumlarn en zengin lkeler
deil, gelir dalmnn en adil ve
toplumsal kaynamann en st dzeyde
olduu lkeler olduunu ileri
srmtr. Wilkinson'a gre, ulusal
refah dzeyinin yksek olmas, nfusun
daha salkl olmasn gerektirmez.
Dnyann eitli lkelerinden toplad
deneysel verileri incelemi olan Wilkin-
son, lm oranlaryla gelir dalm
kalplar arasnda ak bir iliki olduuna
dikkati ekmektedir. Japonya ya da
sve gibi dnyann en eitliki
toplumlar olarak grlen lkelerin
yurttalar, zenginle yoksul arasnda
byk bir uurum olduu srekli dile
getirilen ABD gibi lkelerin yurtta
larndan geneli itibaryla daha salk
ldrlar.
Wilkinson'n grne gre, gn
getike derinleen gelir dalm
uurumu, toplumsal uyumun sala
nabildii zeminin altn oymakta ve
insanlarn karlarna kan risklerle ve
sorunlarla ba edebilmelerini gletir
mektedir. Toplumsal tecritin artmas ve
stresle mcadelede konusunda baa
rsz olunmas salk gstergelerine
yansmaktadr. Wilkinson, toplumsal
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
balantlarn gc, topluluklarla
kurulan balar, toplumsal destek ve
gvenlik duygusu gibi toplumsal
etkenlerin bir toplumun nispi salnn
temel belirleyicileri olduunu ileri
srmektedir.
Wilkinson'n savna tepkiler gecik
memitir. Kimileri, W ilkinson'n
almasnn siyasetiler ve brokraar
tarafndan okunmas zorunlu olan
yaptlar arasnda saylmasn istemi
lerdir. Bunu isteyenler, pazar ilikileri ve
bayndrlama itkisi zerinde fazla
durulduu konusunda Wilkinson'la
hemfikirdirler. Byle bir yaklamn
toplumun pek ok yesini hayal
krklna urattn ileri srmekte
dirler; madur drmdakilere destek
olacak daha insancl ve toplumsal
sorumluluk sahibi bir siyaset gdl-
mesinin vakti artk gelmitir. Dier
leriyse W ilkinson'n almasn
yntembilgisel bir zeminde eletirmi
ve gelir dalmndaki eitsizlikle kt
salk koullar arasnda ak bir
nedensel iliki kurma konusunda
baarsz olduunu ileri srmlerdir
(Judge 1995). Elenrmenler hastaln
fald pek ok arac etkenden kaynak
lanabileceinin altn izmilerdir. Bu
eletirmenlere gre, Wilkinson'n savn
tem ellendirm ek iin kulland
deneysel kaynaklar en iyi ihtimalle, ima
edici nitelikte kalmaktadrlar.
Bu blmn balarnda allagel-
dik biyomedikal salk modeline tarih
sel olarak kaynaklk etmi olan kimi
saytllar ele almtk. Bu saytllarn pek
ou, ayn zamanda, Birleik Krallk ve
dier gelimi lkelerdeki engellilik
anlaynn da temelinde yer almaktadr.
Benzer biimde, nceki sayfalarda ele
aldmz, biyomedikal salk modeline
tepki olarak son zamanlarda ortaya
kan tp uzmanlarnn daima en iyisini
bildiklerinden kuku duyulmas ve
hastalarn dncelerinin ve deneyimle
rinin hesaba katlmas gibi eilimler de
geleneksel engellilik anlaynn yadsn
masnda nemli bir rol oynamlardr.
imdi engellilik konusu etrafnda
dnen tartmalar ele alacaz.
Engelliliin sosyolojisi
air Simon Brisenden Mkemmel
nsanlar in iirler (Poems for Perfect
People) balkl kitabnda Etini kesen
/ iine giren adam var ya/ onun da
yaralar var m acaba? diye sorarak
aslnda ortodoks tbbn ve hekimlerin
pek ok engelli insanda yaratt
dlanmlk hissini mthi bir biimde
zedemitr. Brisenden, almalaryla
Birleik Krallk ve dier gelimi
lkelerdeki engellilik anlaynn yeni
den deerlendirilmesine vesile olmu
pek ok engelli insandan biriydi. Bu
tartmann byk blm engellilik
almalar denen yeni bir alanla ilgili.
Bu ksmda bireysel model olarak
adlandrlan yaklam tartarak, baskn
engellilik anlayn incelemeye ala
caz. Ardndan, bu modele kar
zellikle de engelli insanlar tarafndan
gelitirilen toplumsal engellilik modeli
ni ele alacak ve bu iki model arasndaki
ekimenin ksa bir deerlendirmesini
yapacaz. Son olarak, hem Birleik
Krallk'ta hem de dnyada sakatlk
konusunun ardalannn ne olduuna ve
hangi dzeyde bulunduuna ksaca bir
gz atacaz. Ama konuya ncelikle
engelliin dilini tartmakla balyoruz.
Sosyologlar toplumsal sorunlara
ilikin farkndalmzn ve anlaym
zn, ksmen de olsa, kullandmz sz
ckler tarafndan biimlen-dirildiini
324

ileri srmektedirler. Son yllarda, bu
alanda yazlar yazanlar arasnda,
insanlarn eskiden beri engellilik
konusunda konumak iin rettikleri
terimlerin bir eletirisini yapmak zel
bir nem kazanmtr. Szgelimi
handicapped szc, ba ve banda alntladmz iirinde saldr
dilencilie iaret eden cap in hand
deyimini artrd iin artk eskisi larn yaamlar zerinde kurduklar ite
kadar sk kullanlmamaktadr. Esasen
belli sakatlklar dile getirmek iin
kullanlan szgelimi spastik ya da
topal gibi dier terimler de artk daha
ok hakaret amal kullanldklar iin
reddedilmektedir. Halen gndelik
olarak kullandmz grmezden
gelme ya da duymazdan gelme gibi
kimi eretilemeler de dlanma hissi
uyandrdklar gerekesiyle eletirilmek
tedir. Birazdan greceimiz gibi,
engellilik terimini anlay biimimizin
kendisi dahi olduka tartmaldr.
Bireysel engellilik modeli
Tarihsel olarak, Birleik Krallk gibi
Batl toplumlarda bireysel bir engellilik
modeli baskn olagelmitir. Bu modele
gre, engelli insanlarn kar karya
kald sorunlarn ana nedeni bireysel
kstlamalardr. Bireysel engellilik
modelinde bedensel anormallik bir
dereceye kadar engellilik ya da
ilevsel snrlamalarn nedeni olarak
grlr -szgelimi quadriplegiddan
(boyundan aasn etkileyen bir fel)
mustarip bir birey, yryemez de. Bu
ilevsel snrlama, bireyin daha geni bir
snflandrma iinde rk olarak bir alternatif sundu (UPIAS'n bu iki
yaftalanmasnn zeminini de hazrlar.
Bireysel engellilik modelinin temelinde
engellilik durumuna ynelik kiisel
trajedi yaklam yer alr. Engelli birey
talihsiz bir kaza kurban olarak grlr.
325
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
Tp uzmanlar bireysel modelde kilit bir
rol sdenirler, zira engelli bireyin mus
tarip olduu sorunlar tehis ve tedavi
etmek onlarn iidir. Bu yzden,
bireysel modele genelde tbbi model
denir. Simon Brisenden'in bu blmn
d ey, tp uzmanlarnn engelli insan
bu iktidardr. Aada greceimiz gibi,
bu bireysel engellilik modeli son yllarda
giderek daha fazla sorgulanr hale
gelmitir.
Toplumsal engellilik modeli
Bireysel engellilik modeline yaplan
ilk nemli itirazlardan biri, Paul Hunt'n
editrln yapt Damga: Engellilik
Tecrbesi (Stigma: The Experience of
Disability -1966) adl derlemedir
(Goffman'n damga yorumu iin bkz. s.
311). Hunt'a gre, engellilik sorunu
yalnzca ilev kaybyla ve bu durumun
bireyler olarak zerimizdeki etkisiyle
snrl deildir; daha da nemlisi,
'normal' insanlarla kurduumuz iliki
lerimiz zerinde de etkili olmaktadr.
Hunt, Britanya'daki engelliler hare
ketinin ilk yllarnda nde gelen
eylemcilerdendi ve daha sonra Union
o f Physically Impaired Against
Segregation'n (UPIAS) kurucu yele
rinden biri oldu. UPIAS, Fundamental
Principles o f Disability adl kurulu
bildirgesinde, sakatlk ve engellilik
arasnda zsel bir ayrm olduunu ileri
srerek, bireysel modele kar kktenci
kavrama ilikin tam tanmlarn
aadaki tabloda grebilirsiniz).
UPIAS, fiziksel sakatln bireyin
biyomedikal bir zellii olduu
yolundaki tanm byk lde kabul
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
etmiti (ama daha sonralar bu tanm
fiziksel olmayan, duyusal ya da zihinsel
sakatlk biimlerini de kapsayacak
biimde geniletmitir). Buna karn,
engellilik toplum sal terim lerle
tanmlanmt; dolaysyla yaygn
anlaya bir kar k da beraberinde
getirmiti. Engellilik, bundan byle,
bireysel bir sorun olarak deil, sakatl
olan insanlarn toplumla tam olarak
kaynamalarn engelleyen toplumsal
engeller sorunu olarak grlmekteydi.
328. sayfadaki kutuda Mike Oliver'n,
UK Office of Population, Censuses
and Surveys'in (OPCS) Birleik Krallk
Nfus Saym ve statistik Ofisi
1980'lerde engellilik konusunu
deerlendirmek amacyla sorduu
sorular yeniden sorarak bireysel
engellilik modelinin saytllarn nasl
tersine evirdii aka grlebilir.
Oliver (1983), bireysel ve toplumsal
engellilik modeli arasnda aka
ayrm yapan ilk kuramcyd (bu
ayrmlarn tm 8.3. Tabloda zeden-
mektedir). Toplumsal engellilik mode
linin akademik gvenilirlii Vic
Finkelstein (1980, 1981), Colin Barnes
(1991) ve Oliver'n kendi almalar
(1990, 1996) yoluyla daha da peki
mitir.
Toplumsal modelin kuramclar,
engelli insanlarn yoluna neden tarihsel
ya da kltrel engeller karldn
aklamak zorundadrlar. Toplumsal
modelin Marx'tan etkilenmi olan kimi
savunucular, engellilikle ilgili maddeci
bir anlay gelitirilmesi gerektiini ileri
srmlerdir (maddecilikle ilgili daha
fazla bilgi iin bkz. s. 50-51). Szgelimi,
Oliver (1996), tarihsel olarak, Sanayi
Devrimi srasnda kurulmaya balanan
sermayeci fabrikalar yznden bireysel
igc istihdamnn nem kazanmas
ve oluturulan igc pazarndan
engellilerin dlanmaya balamasyla
birlikte, toplumla tam olarak kaynama
larnn nlenmesi amacyla engellilerin
karsna eitli engeller karldn
ileri srmektedir. Oliver'a gre, sz
konusu tarihsel sre ilerledike
ilerini kaybeden ve yeni i bulamayan
bu [engelli] insanlarn ou, toplumsal
sorunlar karsndaki tepkisi genelde
gaddarca bir caydrclk ve kapatma
stratejisi uygulamak olan sermayeci
devlet iin bir toplumsal sorun haline
gelmiti. Gnmzde dahi igc
olarak istihdam edilen engellilerin oran
olduka dktr (bu durumu sayfa
331 -3'te greceiz).
Toplumsal modelin deerlendirilmesi
Toplumsal model, engellilikle ilgili
bugnk dncelerin ekillenmesinde
byk bir rol oynamtr. Toplumsal
model aslnda Birleik Krallk'ta ortaya
km olmasna ramen artk tm
UPIASn sakatlk ve engellilik tanmlar
Sakatlk:
"Bedende herhangi bir uzvun bir ksmnn
ya da tamamnn eksik olmas ya da
kusurlu bir uzuv, organ ya da dzenein
bulunmas durumu.1'
Engellilik:
'Fiziksel sakatl bulunan kiilerin, ada
toplumsal rgtler tarafndan hi hesaba
katlmamas ya da ok az gznnde
bulundurmas dolaysyla yaygn
toplumsal etkinliklerden dlanmalaryla
sonulanan kstlanma ya da maduriyet
durumudur.1'
326

8.3. Tablo: ki engellilik modeli
Bireysel model
Kiisel trajedi modeli
Kiisel sorun
Bireysel tedavi
Tbbi yardm
Mesleki yetke
Uzmanlk
Bireysel kimlik
nyarg
Bakm
Denetim
Tutum
Bireysel uyum
Kaynak: O llv e r 'd a n u y a rla n m tr ( 1 9 9 6 ) , s . 3 4
dnyada etkili olmaktadr. Bu model,
ngiliz engelliler hareketinin byk
lks olarak adlandrlmaktadr
(Hasler 1993). Toplumsal model,
engellilerin nndeki engellerin
ortadan kaldrlarak topluma tam
katlmlarnn salanmas sorununa
odaklanmakla, bu insanlarn siyasi bir
strateji oluturmalarna da izin
vermektedir. Bu durum, kimi bilginleri
(Oliver ve Zarb 1989), engellilerin
toplumsal modeli benimsemekle yeni
bir toplumsal hareket oluturduklarn
ileri srmeye gtrmtr. Bireyin
rkln engelliliin nedeni
olarak gren bireysel modelin yerini
alan ve engellilii uygulanan basknn
bir sonucu olarak grmeyi neren
toplumsal model, kimi engelli insanlar
tarafndan zgrletirici bir yaklam
olarak da grlmektedir (Beresfort ve
Wallcraft 1997).
Bununla beraber, 1980'lerin son
larndan bu yana toplumsal modele pek
ok eletiri yneltilmitir. Birincisi,
toplumsal modelin sakatln getirdii
ve ok sayda engelli insann yaamnda
merkezi bir konumda bulunan ve ou
S a lk . H a s ta lk v e E n g e llilik
Toplumsal model
Toplumsal bask model
Toplumsal sorun
Toplumsal eylemi
Kiisel geliim
Bireysel ve ortaklaa sorumlulu
Deneyim
Ortak kimlik
Ayrmclk
Haklar
Seim
Siyaset
Toplumsal deiim
kez ac verici ya da can skc olan
deneyimleri ihmal ettii ileri srlm
tr. Shakespeare ve Watson biz
yalnzca engelli insanlar deiliz, ayn
zamanda sakatz da; bu durumu
yadsmak yaam yklerimizin byk
bir blmnn de gzard etmektir
(2002) demektedirler. Toplumsal
modelin savunucular ise bu sulama
karsnda toplumsal modelin gndelik
sakatlk deneyimini yadsmak yerine,
sadece engellilerin karsna karlan ve
toplumla tam olarak kaynamalarm
nleyen toplumsal engellere dikkati
ekmeye altn ileri srmlerdir.
kincisi, bu insanlarn ou sakatlk
larn kabul etmekle birlikte, engelli
olarak adlandrlmay istememektedir.
Yakn zamanda yaplan bir anket,
devletten engelli yardm almay talep
eden insanlarn yarsndan daha aznn
kendisini engelli olarak tanmladn
ortaya koymutur. Pek ok insan bu
terimi kullanmay reddetmektedir, zira
ya salk sorunlarn sakatlktan ziyade
bir hastalk olarak grmekte ya da bu
ekilde snflandrlabilecek kadar hasta
olduklarna inanmak istememektedir
327
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
O PCSin sorduu sorularn tem elin d e yatan saytllarn toplum sal
m o d ele uyarlanmas
O P C S'in sorular
- S o ru n u n u z u n n e old uun u s y ley eb ilir m isin iz?
- E y a la r k av rark en , tu tark en v e y erlerin i
d e itirirk en yaad nz skntlar nelerd ir?
- D i e r in san lar an lam ak ta z o rla n m a n z n n e d en i
iitm e b o z u k lu u n u z m u?
- G n l k y aan tn z ksdayan b ir yara izin iz ya da
b i im b o z u k lu u n u z v ar m ?
- U z u n sreli b ir salk so ru n u ya da kalc b ir
sak atlk y z n d en m i z el b ir o k u ld a oku d u n u z?
- Sa lk so ru n u n u z / en g elin iz isted i in iz sklk ta ve
isted i in iz y erlere sey ah at e tm en izi en g elliy or m u ?
- Sa lk so ru n u n u z / en g elin iz o to b s le y olcu lu k
y ap m an z e n g elliy o r m u ?
- Sa lk so ru n u n u z / en g elin iz u and a i y aam nz
h e rh a n g i b ir ek ild e etk iliy or m u?
- Sa lk so ru n u n u z / en g elin iz ak rab alarn zla ya da
h e rh a n g i b ir yard m cyla b irlik te yaam an z
g erek tiriy o r m u ?
- u ank i eviniz salk so ru n u n u za/ en g elin ize g re
m i d z e n le n m i d u ru m d a?
Kaynak: O l l v e r ( 1 9 9 0 )
(alma ve Emeklilik Bakanl 2002). siyle toplumsal modeli reddetmeye
Bununla birlikte, Barnes'n da belirttii
zere (2003), engelliliin halen ou
kez anormallikle ilikilendirildii bir
toplumda, sakatl olan insanlarn
engelli olarak yaftalanmay istemmesi
hi de artc bir durum deildir. gre, sakatlk ve engellilik toplumsal bir
Son olarak, zellikle tp sosyolog
lar, sakatlk ve engellilik arasnda
yapt ayrmn yanl olduu gereke engellilik arasnda yaplan ayrmn,
Oliver'n sorular
- T o p lu m u n so ru n u n u n n e old uun u syleyebilir
m isin iz?
- K a v a n o z , ie v e k o n se rv e kutular g ib i g n l k
y aam d a kulland n z ara g erelerin
tasarm larn d ak i ih m a ller o n la r tu tm an z,
kavram an z, y erlerin i d e itirm en iz i g letiriy o r
m u?
- D i e r in san lar an lam ak ta z o rla n m a n z n n e d en i
o n la rn sizinle ile tiim k u rm a k ta gl k
ek m ele rin d en k ay n ak lan y o r o lab ilir m i?
- n sa n la rn b e d en in izd ek i yara izlerin e ya da b iim
b o z u k lu k larn a k ar v erd ik leri tep k iler, g n lk
y aam nz k stly or m u?
- E itim k u ru m larn n g tt siy aset sizin le ayn
so ru n u / en g eli p aylaan in san lar b u g ibi yerlere
g n d e r m e k old u u iin m i z el b ir ok u ld a
ok u d u n u z?
- Y aad n z e v red en ayrlm anz en g elley en eyler
n elerd ir?
- sted i in iz sklkta ya da isted i in iz yerlere
y olcu lu k y ap m an z en g elley en u lam la ilgili ya da
e k o n o m ik so ru n larn z var m ?
- Y aad n z y erd ek i k am u h iz m ed eri, kiisel
d e ste k a la b ilm ek iin ak rab alarn za ya da b ak a
in san lara ba m l k alm an z g e re k tire ce k kadar
y etersiz m i?
- E v in iz in k t ta sa n m , o n u y en id en kendi
ih tiyalarn za g r e ek ille n d irm en iz i g e rek tird i m i?
eilimlidirler. Bu eletirmenler, toplum
sal modelin biyolojik olarak tanmlanan
sakatl, toplumsal olarak tanmlanan
engellilikten ayrmaya altn ileri
srmektedirler. Tp sosyologlarna
yapdadr ve birbiriyle ilikilidir.
Shakespeare ve Watson, sakatlk ve
328
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik

Bu paralimpik yzc bir engelli mi sizce?

sakatlk nerede biter, engellilik nerede sakatln neden olduu engellerin de

balar? sorusu sorulduunda uval hesaba katlmas gerektiini syleyecek
ladn ileri srmektedirler. Kimi lerdir.
durumlarda bu ayrm gayet yalndr
Toplumsal modeli destekleyenler
szgelimi bir binada tekerlekli sandalye
bu son savn engellilik ve sakatlk
girii ve yolu yoksa, bu durum tekerlekli
arasndaki ayrmn bulanklatrlmasna
sandalyeye mahkum hastalarn kar
dayandn ve bu dncenin altnda
sna toplumsal olarak oluturulmu
bireysel engellilik modelinin zeminini
bir engel karr. Ne var ki, engellilie
oluturan biyomedikal anlayn
yol aan ama toplumsal baskdan
yattn ileri srmlerdir. Toplumsal
kaynaklanmadklar iin tm nedenlerin
modelin bedensel bir sakatln a ya
ortadan kaldrlamayaca ok daha
da sknt sebebi olabileceini ya da
fazla durum mevcuttur. Szgelimi,
sakatlk yznden bireyin tek bana
toplumsal modeli eletiren tp sosyo
yapamayaca eyler olduunu inkar
loglar, ekilen srekli ar ya da nemli
etmediini syleyerek eletirilere
zihinsel kstlamalar gibi engellerin
karlk vermilerdir. Hatta, toplumsal
bireylerin toplumla tam olarak kay
modelin savunucularndan olan Carol
namalarn engelleyeceini ve bu
Thomas (1999, 2002), sakatln engelli
durumun toplumsal bir deiimle
insanlar zerindeki ruhsal ve duygusal
dzelemeyeceini de ileri srebilirler.
iermelerini de hesaba katarak, sakatl
Be eletirmenler engelliliin tam olarak
n etkileri ifadesini kullanmaktadr.
ne olduunun ortaya konmas gerekti
ini ve bunu yaparken yalnzca toplu Engellilik teriminin tartmal
mun neden olduu engellerin deil, anlam ve engellilikle ilikilendirilen e-

329
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e llIik
Toplum bilim sel im gelem inizi kullann:
n ed en yzm e bakmanz istiyorum ?
Vlcky Lucas, insanlarn ona bakarken baklarn
baka y n e evirmelerini, soluklarn tutmalarn ya
da rperm elerini deil, yznn onun ayrlmaz bir
paras olduunu bilm elerini istiyor. Ve burada da
b e lirtti i g ib i, kendisini seviyor.
C h eru bism denen ve yzm etkileyen ender
g r len bir kaltsal bozukluktan m ustaribim . T eh is
konduunda henz d rt yandaydm. T am olarak
neler yaadm hatrlayam asam da, dzenli olarak
hastaneleri ziyaret etm en in daha o yata yaam m n
bir paras haline geldiini hatrlayabiliyorum .
A slnda yzm deki ekil deiiklikleri b e n alt
yandayken balad am a dier insanlardan farkl
grnm ed iim herhangi b ir d nem
hatrlam yorum .
Y z m d ek i biim bozukluuyla bym ek benim
iin hi de kolay olm ad. E rg enlik , olaan
gelim elerin yannda fazladan bir hediye de verdi
bana yzm ar byd ve en o k gzlerim bu
deiim den etkilendi.
Anlama gl
E rg en lik yllarm olduka zorlu geti, in san lar
bazen yzm e uzun uzun bakyor ya da durum u
anlam akta glk ekiyorlard. B az insanlarsa iyice
terbiyesizleip ban a lakaplar takyorlard. H atta
insanlarn arada b ir vah zavall yavrucak/yazk
sana dem eleri bile ben i uzun bir sre boyunca
zd. n sanlarn tepkisinden ekindiim iin dar
kam yordum ve iyice iim e kapanm tm .
N e var ki, zam anla, kendim e olan saygm ve
gvenim i geri kazandm ; bakalarnn tavrlar yznden
yaam m b o a harcam am am gerektiini dnm eye
baladm .
O n alt yanda niversiteye girdim ve sinem a, basn-yayn
ve foto raflk dersleri aldm. B iim bozukluundan
m ustarip insanlarn yayn organlarnda nasl yer aldklarn
aratrm aya baladm .
Y z n d e biim bozukluu olan insanlarn film lerde nasl
canlandrldn g r n ce anladm ki insanlarn bize kar
tepkiler aslnda gayet doalm ! E lm Soka'nda K abu s'taki
Freddy K ru eg er, B atm an'd aki Jo k e r, m afya film lerinde ska
grdm z yz yaral kt tip le r ... B u liste byle uzar
gider.
Kt izlenim
B y le basm akalp rnek ler yznden insanlann srf yz
h ad an deiik diye benim gibilerin iind e kt ya da
farkl b ir eyler olm as gerektiini dnm esi hi de
artc deil.
B u durum u fark etm em hayatm da b ir dnm noktas oldu,
zira yzdeki b iim bozukluunun yalnzca tbb i deil, ayn
zam anda toplum sal b ir so ru n da olduunu anladm.
Y z m deil, bizlere kar taknlan toplum sal tavr
d eitirm ek istediim i anladm . Plastik cerrahiye kar
deilim am a kiisel olarak tercih etm iyorum .
A ra k yirm i d rt yandaym ve aynada grdm yzme
altm ; bu nu so ru n etm iyorum . G eri u arada bir ortaya
kan ba arlar ve ift g rm e durum u da olm asa daha
m udu olurdum . A ynca, fiziksel olarak gz krpm am n
olanaksz oluu da pek h ou m a gitm iyor am a bu sorun a da
gzlerim i hzla titretirm ek suretiyle k end im ce bir z m
buldum .
A m a yzm kiiliim ayrlmaz bir paras. B e n i ben yapan
ey, tm b u sre boyun ca rendiklerim ve insanlarn bana
kar olan tavrlardr.
m gelem yoksunluu
Y z m sayesinde tantm iyi ve hakiki dosd anm
seviyorum ve daha iyi bir insan olm ay istem em i salad
iin yzme m innettarm . A y nca tpk b ir kediye
benzediim i syleyen b ir erkek arkadam var. O n unla ayn
fikirde olduum u syleyem esem de, b u durum dan ikayet
etm ediim kesin!
A rtk n e zam an biri ban a irkin olduum u sylese
im gelem den yoksun olduu iin on a acyorum . B an a koca
eneli diyen herkese H ah! K ed i ulaamad ciere m undar
derm i; asl senin en en o k kk, benim kini kskanyor
sun! diyorum . K arlatm her m erakl baka
33 0

glm seyerek karlk veriyorum .
E e r 10 saniye iind e onlar da bana
glm sem ezlerse o k tehditkar bir bak
frlatyorum .
G e e n hafta erkek arkadam la yolda yrrken
adam n biri zerim e doru geldi ve l diye
barp kat.
Yzleme
A slnda bu bir szckten ziyade, ancak gln
g r n en insanlarn anlayabilecei grdaktan gelen
tu h a f b ir sesti. O kadar kzm tm ki, tepki
gsterdim .
N asl tepki gsterdiim i burada ayrntl olarak
anlatam ayacam am a unu syleyebilirim ki o
adam bir daha asla yolda grd tu h a f grnl 1. Y zn de biim bozukluu olan insanlar engelli midir?
b ir kadna o ekilde baram ayacak.
B u olaydan iki dakika sonra, eve doru giderken
karm za evsiz b ir adam kt ve bizden bozuk
para istedi. Halimi hatrm sordu. yiyim dedim
ve az n ce bam dan geen leri anlattm . K sa bir
itli sakatlklar dnldnde,
Birleik Krallk'ta ve dnya genelinde
ka tane engelli in-san olduunu
sylemek zordur. Yine de, aada bu
konular ele alacaz.
Birleik Krallkta ve dnyada
engellilik
1995 ylnda Birleik Krallk'ta
Disability Discriminaon Act (DDA,
Engellilere Kar Uygulanan Ayrmc
ln Engellenmesi Yasas) kabul edildi
ve mallara ve hizmetlere eriimden i
istihdamna kadar pek ok alanda
engellilerin haklar ayrmcla kar
gvence altna alnd. 1999 ylnda
yaplan dzenlemeyle, engelli insanla
ra kar uygulanan ayrmcl ortadan
kaldrmay hedefleyen Engelli Haklar
Komisyonu kuruldu. DDA'da engelli
birey gndelik ilerini yrtemeyecek
ya da aksatabilecek uzun sreli ya da
esasl herhangi bir fiziksel ya da zihinsel
Salk, Hastalk v e Engellilik
sessizlik oldu. A rdndan, bana glm seyerek E lin e salk,
um arm cann yakm sndr! dedi. B u nu n zerine hepim iz
glm eye baladk.
B az insanlarn um ursam az ve krcyken dierlerinin hem
de hi um m ayacanz, genelde g rm ezd en geldiiniz ve
kim olduklarm belki asla dnm eyeceiniz insanlarn bu
kadar scak ve kibar olm as o k ilgin.
B u anlattklarm yaam m az o k zetliyor. n ce en kt
m uam eleyi grp, ardndan en iyi davranlarla
karlaabiliyorum ; hem de be dakika iinde! E lb e tte bu
yaam m daha zo r bir hale getiriyor am a ayn zam anda daha
da ilgin yapyor. B u nu dnyalara deim em .
Kaynak: BBC N em Dergisi (6 A ustos 2 003)
Sorular
2. D ergid eki bu hikaye sakatlk ve engellilik arasndaki
ayrm a ilikin bir eyler dile getiriyor mu?
3. B u hikaye toplum sal engellilik m odeli hakknda b ir eyler
sylyor mu?
sakatl olan kii olarak tanmlan
mtr. Bu engelli tanm, szgelimi,
zihinsel salk sorunlarndan mustarip
olanlar kadar yzdeki biim bozuk
luklarndan mustarip insanlar da
kapsamakla, engelliliin temelde
hareket yeteneinin kaybedilmesiyle ya
da doutan gelen sakatlklarla ilgili
olduu yolundaki yaygn bir yan
anlamann da nne gemektedir.
Gerekte, engelli insanlarn %77'si on
alt yandan sonra engelli duruma
dmektedirler (Employers' Forum on
Disability 2003) ve engelli nfusun
oran yala birlikte artmaktadr (bkz.
8.5. ekil).
DDA'n tanm gz nnde bulun
durulduunda, Birleik Krallk'ta en az
8,5 milyon engelli insan bulunduu ve
bu insanlarn 6,8 milyon kadarnn
alabilecek yata olduu ortaya k
maktadr. (Ulusal statistik Enstits
331
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
40
35
30 -
25
20
15
10
0
1 6 -2 4
8.5. ekil: Ya aralklarna gre, Birleik Krallk'taki engellilerin nfusun geneline oran.
Kaynak: uFrom Exduslon to In d u slo n ", Engelli Haklar Grev Cc sonu b ildirgesi ( 1999)
2002). Bu 6,8 milyon insandan yalnzca
3 milyon kadar i sahibidir (Engelli
Haklar Komisyonu 2003). Bununla
birlikte, yeni aratrmalar DDA'n en
gelli tanmna uyan insanlarn %93'-
nn i sahibi olmann kendileri iin
nemli olduunu dndklerini
ortaya koymutur. Sakatla bal
engellilii bulunan insanlar halen
Birleik Krallk'ta en madur durum
daki gruplardan birini oluturmaktadr
lar. Salam bedenli insanlara nazaran
daha az i bulabildikleri gibi, i
bulabildiklerinde kazanabildikleri para
da salam bedenli insanlardan daha
azdr. 1998 ylnda engelli alanlarn
haftalklar ortalama 196 iken engelli
olmayan alanlarn haftalklar 212
idi (NOP 1998). Yine de devletin
engellilere ayrd bte, dier alanlara
ayrdndan daha yksek kmaktadr
Birleik Krallk hkmeti engelliler ve i
gremez drmdakiler iin ylda yak
lak 19 milyar harcama yapmaktadr
(BBC, 9 Nisan 2002). 1999 yl itibaryla,
dnyann en zengin lkelerinin engel
lilerle ilgili izlenceler iin ayrdklar
55-59/64
denekler, isizlik tazminatlar iin
ayrdklar deneklerden yaklak iki kat
daha fazladr (OECD 2003).
Dnyada yaklak 500 milyon
engelli insan bulunduu ve bu insan
larn yaklak %80 kadarnn in ya da
Hindistan gibi gelim ekte olan
lkelerde yaad tahmin edilmektedir
(Dnya Bankas Grubu 2002). Dnya
Salk rgt, gelimekte olan lkeler
de grlen mzmin hastalklarn ve
kalc sakatlklarn ana nedeninin
yoksulluk, yetersiz salk tekilatlan
mas, dengesiz beslenme ve kt
barnma koullar olduunu ileri
srmektedir. Yeterli tedavi olanaklarna
sahip Batl lkeler iin sradan
durumlar olan kemik krlmas gibi
yaralanmalar, bu olanaklara sahip
olmayan gelimekte olan lkelerde
sklkla kalc sakatlklara neden
olmaktadr. Demir eksiklii, kanszlk
ve mzmin leen kemii enfeksiyonu
(ki genelde kadnlarn snnet edilmesi
sonucu grlr) gibi hastalklar,
gelimekte olan lkelerde kadnlar
engelli hale getiren sakadanmalarn ana
332

Engelli protestocular haklarn alabilmek iin kampanya dzenliyorlar.
nedenleridir. Her yl yaklak 250,000
ocuun, yeil sebzelerde bulunan A
vitaminini alamadklar iin, grme
yetisini kaybettii tahmin edilmektedir.
Dnyadaki sakatlklarn yarsnn
nlenebilir olduu dillendirilmekte ve
bu konuda yaplmas gerekenin yoksul
lukla savamay, dengesiz beslenmeyi
ortadan kaldrmay, temiz ime suyu
salamay ve kazalar nlemek amacyla
alma artlarn iyiletirmeyi hedef
leyen bir siyaset gtmek olduu ileri
srlmektedir (Charlton 1998). Sava
lar ve savatan geriye kalanlar (temiz
lenmemi kara maynlar gibi), sakatlan
malarn ana sebeplerinden bir dieridir.
Dahas, yoksul lkelerdeki engelli
ocuklarn dier salkl yadaryla ayn bak as gelitirebilmek iin insan
eitimi alabilmeleri zordur; bu durum,
yaamlarnn ilerleyen gnlerinde
yoksulluklarnn artmasna da neden
olmaktadr. Eldeki kantlara dayanarak
unu syleyebiliriz ki, yoksulluk geli
333
S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik
mekte olan lkelerde sakatlanmalarn
artmasna ve engelliliin bu lkelerde
Bat'dakinden ok daha farkl biimde
deneyimlenmesine neden olmaktadr.
Dnyann farkl yerlerindeki
insanlarn sahip olduklar son derece
farkl sakatlk ve engellilik deneyimleri
bu blmde ortaya koymaya alt
mz daha kapsaml bir dnceyi
resmetmektedir: Bedenlerimize ilikin
deneyimlerimiz ve bakalaryla olan
etkileimlerimiz ister engelli ya da sa
lam, ister hasta ya da salkl olsunlar
iinde yaadmz, deien toplumsal
koullar tarafndan ekillendirilmek
tedir. Hastala ilikin sosyolojik bir
yaamnn bu ynlerine ilikin
anlaymz ekillendiren toplumsal ve
teknolojik deiimleri incelememiz
gerekmektedir.
 S a lk , H a s ta lk v e E n g e llilik

zet

1. B a t tb b b iy o m ed ik al salk m od eli 5. S o sy o lo jik a ratrm alar h astalk v e eitsizlik arasn d a

-h a sta l n n e sn e l kou llard a tan m lan ab ilece i yakn b a lar b u lu n d u u n u o rtay a koym utu r.
v e h a sta b ir b e d e n in b ilim sel tem elli tb b i San ay ilem i lk elerd e y ok su l g ru p larn y aam s releri,
ted av ilerle iy iletirilebilece i in a n c- zerin e zen g in tabak alara n azaran d aha k sa, h astalk lara k ar ise
kurulud ur. B iy o m ed ik al salk m o d eli m o d e rn d ah a aktr. Z e n g in lk elerd e o rta la m a y aam s resi de
to p lu m la rla b irlik te ortay a k m tr. y ok su l lk elerd ek in d en d aha uzundur. K im i b ilg in ler
D e m o g ra fiy le in sa n n fu su n u n bo y u tlar, salk alann d an g r le n s n f tab an l eitsizlik lerin
b ile e n le ri ve d in am ik leriy le ilg ilen en b ir b e sle n m e b iim i ve y aam tarz g ib i k ltrel ve
d isip lin le v e d ev led erin kam u saln tevik d avran sal etk en lerle a k la n a b ilece in e in an m ak tad rlar.
etm ey e b alam asy la balan tld r. M o d e r n D i e rle ri ise isizlik , k t b a rn m a k oullar ve k t
salk d izgeleri b y k o ra n d a b ilim in tb b i alm a artlar g ibi yapsal e tk e n le re vu rgu y apm aktad r.
te h is v e tedavi am al o larak kullanlm aya
6. S a b k v e h astalk r n t le rin in to p lu m sal cin siy et ve
b a la n m a sn d a n etk ilen m ilerd ir.
rk fark g ib i b o y u d a n da vardr. D n y a n n n e red ey se h e r
2. B iy o m e d ik a l salk m o d eli g id ere k a rta n b ir lk esin d e k ad n larn o rta la m a m r erk ek lerin k in d en
b iim d e e letirilerin h e d e fi h alin e g elm itir. u zu n o lm a k la b irlik te, k ad n lar erk ek lerd en d aha sk
B ilim s e l tb b n idd ia edildii kadar etkili hastalan m ak tad rlar. B e lli h astalk lar, e tn ik azn lklar
olm a d , tp u z m a n la rn n ted avi g re n arasn d a, beyaz n fu sa n azaran d aha yaygn olarak
h a sta la rn d n celerin e n e m v erm ed ik leri g r lm ek ted ir. Salk k o n u su n d a cin siy ete v e rk a bal
v e u z m a n tb b n k en d in i o r to d o k s tp tan farkllklar ak lay ab ilm ek am acy la kaltsal ak lam a
saylm ayan h er t rl alm ak tedavi m o d elleri ileri s r lm se d e, b u n la r tek ban a
y n te m in d e n st n g rd ileri s rlm t r. eitsizlik leri ak lam ak ta y etersiz kalm aktadrlar. B e lli
sabk k ou llarn n b iy o lo jik tem elleri v arsa da, g en el
3. S o sy o lo g la r h astal n d eney im iy le rah atsz,
salk v e h astalk r n t le rin i a k lam ak iin to p lu m sal
m z m in h a sta ya d a en g elli o lm a n n h astan n
etk en leri ve g ru p larn m ad d i k ou llarn n farklln da
k end isi v e etra fn d a k iler tarafn d an nasl
h e sa b a k atm ak g erek m ek ted ir.
d en ey im len d i iy le ilg ilen m ek ted irler. T a lc o tt
P a rso n s tara fn d an ortay a atlan "h a s ta ro l " 7. B irey sel en gellilik m o d e li, b irey sel sn rlam alarn en gelli
ka v ra m , h a sta n n , h astal n n ykc etk ilerin in sa n la rn yaad klar so ru n la rn asl n e d en i old uun u
e n aza in d irm e k i in b e lli d avran k alplarn kabu l ed er. B irey sel m o d eld e b e d e n se l a n o rm a llik b ir
b e n im se d i in i syler. H astay a g n d elik d erecey e kad ar en gellili in ya da ilev b o zu k lu u n u n
so ru m lu lu k la rd a n m u a f o lm a g ib i b irta k m n e d en i olarak g r l r. B u ilev sel b o z u k lu k birey in d aha
h ak lar ta n n r am a h asta da b u n u n karlnd a g en i b ir sn fla n d rm a iin d e r k olarak
tb b i tavsiyeleri d inleyip saln k azan m ak y aftalan m asn a izin verir. B irey sel m o d e lin tem elin d e
i in a b a s a r f etm elid ir. en gellili e y n elik b ir k iisel trajed i yak lam bulunur.

4. S im g e se l etk ileim ciler, in sa n la n n g n l k 8. T o p lu m sa l en gellilik m o d e li en gellili in n e d en in in

y aam larn d a rah atszlk larla v e m zm in bireyd e deil, to p lu m d a aran m as g erek ti in i savunur.
hastalk larla nasl b a ettik lerin i E n g e llili in n e d en i birey in k sd an m l deil, to p lu m u n
so ru tu rm u la rd r. H a sta lk d eney im i to p lu m la b t n lem ey e alan en gelli in s a n la n n karsn a
b ire y lerin k en d ilerin e ilikin im g elerin d e kard engellerd ir.
d eiik lik y aratab ilece i g ib i g n l k
9. Z e n g in lkelerin o u n d a h k m e d e rin en g elliler iin
d av ran larn da etkiley eb ilir. B e d e n in b u
ayrd b t e , isizlik tazm in at i in ayrd b te d e n
so sy o lo jik b o y u tu g id erek p ek o k to p lu m iin
d aha yksektir. B u n a ra m en en g elliler g elim i lkelerd e
g e e rli h a le g elm ek ted ir; in san lar artk
yaayan e n m a d u r d u ru m d ak i g ru p la r arasnd a yer
esk isin d e n d aha u zu n s re y aay ab ilm ek te ve
alm aktadrlar. Sak atl o la n in san larn o u g elim ek te
b u la c aku t h astalk lard an ziyada m zm in
o la n lk elerd e yaam aktad r.
rah atszlk lard an m u starip olm ak tad rlar.

334
 S a lk . H a s ta lk v e E n g e llilik

Sorular
1. Salk dizgesindeki eitsizlikleri azaltmak iin neler yaplabilir?
2. Kadnlarn ve erkeklerin yaamlarndaki farkllklar, yaadklar salk sorunlarndaki
farkllklar nasl aklayabilir?

3. Ulusal Salk Dizgesinin hastalarn kltrel ardalanlarna daha duyarl olabilmesi iin nasl
bir siyaset izlemesini nerirsiniz?
4. Hamilelik ve mutsuzluk gibi durumlarda ila kullanlmas bir yandan tbbi kurumlarn
iktidarn pekitirirken, dier yandan hastalar gszletiriyor olabilir mi?
5. Kendi topluluunuzda ya da eitim kurumunuzda insanlar nasl engelli hale
getirilmektedir?

Ek kaynaklar
Lesley Doyal, WhatMakes Women Sick (London: Macmillan, 1995).
Jenny Morris, Pride Against Prejudice: A Personal Politics o f Disability (London: Women's Press,
1991).
SarahNettleton, TheSociologyof Health andIllness (Cambridge: Polity, 1995).
C. Barnes, G. Mercer ve T. Shakespeare, Exploring Disability: A Sociological Introduction.
(Cambridge: Polity, 1999).
C. Barnes, M. Oliver ve L. Barton, Disability Studies Today (Cambridge: Polity, 2002).
C. Barnes ve G. Mercer, Disability (Cambridge: Polity, 2003).

nternet adresleri
European Observatory on Health Systems and Policies
http://www.euro.who.int/observatory
International Public Health
http://www.ldb.org/iphw
Wellcome Library on the History and Understanding of Medicine
http://www.wellcome.ac.uk/knowledgecentre/wellcomesites/
World Health Organisation
http://www.who.int
Leeds University Disability Archive
http://www.leeds.ac.uk/disability-studies/archiveuk/index.html
BBC Disabilities Magazine
http://www.bbc.co.uk/ouch/

335
iindekiler
Tabakalama dizgeleri
Klelik
Kast
Mlk sahipleri
Snf
Snf ve tabakalama kuramlar
Kari Marx'n kuram
Max Weber'in kuram
Erik Olin Wright'n snf kuram
Snf lmek
John Goldthorpe: snf ve meslek
Golydthorpeun snf emasnn deerlendirilmesi
Bugnk Bat toplumunda toplumsal snf ayrmlar
st snf sorunu
Orta snf
i snfnn deien yaps
Altsnf m?
Snf ve yaam tarz
Toplumsal cinsiyet ve tabakalama
Toplumsal hareketlilik
Karlatrmal hareketlilik incelemeleri
Aa doru hareketlilik
Britanya'da toplumsal hareketlilik
Britanya bir meritokrasi midir?
Sonu: snfn nemi
%et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlan

Hi bir ngil2 spermarketinden
Hint yemei aldnz m? Eer aldy
sanz, onun Noon retim tarafndan
retilmi olmas yksek bir olaslktr.
irket, byk sper marketler zincirine,
Hint yemekleri salamakta uzmanla
mtr ve yaklak olarak 90 milyon
paund yllk bir cirosu vardr. irketin
kurucusu, Sir Gulam Noon'un, Sunday
Times'n 2004 zenginler listesine gre 50
milyon paundluk bir servet biriktirdii
de tahmin edilmektedir.
Prens Charles ve Sir Gulam Noon
Gulam Noon, Hindistan doumlu
dur. Bir zamanlar ailesinin Bombay'da
Royal Sweet adnda bir tatlc dkkan
varm. Onlar, zellikle zengin olma
malarna ramen, Gulam'n babas,
Gulam yedi yandayken lmne
kadar bu yolla geinmilerdir. Bundan
sonra onun yaam bir boumaca
olmu, gen biri olarak Gulam, okula
giderken ayn zamanda bir dkkanda
almak zorunda kalmtr. Gulam
okulunu tamamladnda, tm zaman
n kendi aile iine vermitir. En sonunda
iteki konumunu deitirip sat yapma
ya balayarak, dkkan genilet-mi ve
yeni bir fabrika ina etmitir. Gulam'n
tutkular yine de Royal Sweet ile
snrl deildi, bu nedenle baskclk ve
inaat ieren dier giriimler hzlca
birbirini izlemitir.
Hindistan'daki baarlaryla tatmin
olmayan Gulam, gelecek deneyimleri
iin gzn ngiltere'ye dikmiti.
338

Southall, Londra'da Royal Sweeti
kurdu ve ii devam ettirmeleri iin
kendisiyle birlikte efler getirdi. Bir yl
iinde dokuz dkkan kuran Gulam,
Londra ve Leicester evresinde Asya
topluluklarn da kurdu. Bugn Royal
Sweet zincirinin krk dkkan ve yllk
9 milyon paund cirosu vardr.
Royal Sweetin baarsn, dier
ticari giriimler izledi ve 1989 da Noon
retim kuruldu. Gulam, pazarda bir
boluk grd: Sper marketlerden
edinilen paketlenmi hazr btn
Hindistan yemekleri, yavan ve aka
sylemek gerekirse, kabul edilemez
derecede ktyd. Bense daha iyisini
yapabileceimi dndm. , en bata
on bir alanla balad, fakat daha
sonra rnlerini nce zgn Hindistan
yemekleri reten, dondurulmu gda
irketi Birds Eye'a ve daha da sonra da,
Waitrose ve Sainsbury's sper market
ler zincirlerine satmaya balad.
imdi, 1.100 alan tarafndan
bitkiden retilen, yzden fazla farkl
Noun yemei vardr. Her gn 250.000
ile 300.00 arasnda kiiye yemek
yaplyor. rn yelpazesi, Hindistan
yemeklerinden Thai ve Meksika
yemeklerini ieren yemeklere kadar
uzanr. Gulam, 2002'de kendini yemek
endstrisindeki hizmetlere adamt.
Ona yaam boyunca esin verenin ne
olduunu dndnde, Sir Gulam
sonu olarak unu belirtmitir: Ben
kendini yetitirmi ve abuk renen
biriydim! Hibir ey kolay olmad, onun
iin hep almalydm.
Pek azmz Sir Gulam'n imdi
sahip olduu trden bir zenginlii
umabiliriz. Fakat onun yoksulluktan
zenginlie geen yaam yks,
sosyologlar iin ilgi ekici sorular
339
T a b a k a la m a v e S n f
dourur. Bu, aykr bir durum mudur
veya Birleik Krallk iinde belki de pek
olaanst olmamasna ramen onun
yks yinelenmekte midir? Yoksul bir
gemii olan birinin ekonomik
basamaklarda tepeye ykselmesinin
olana nedir? Toplumuzdaki her
Gulam Noon iin, ekonomik basa
makta ka kii zenginlikten yoksullua
decektir? Sir Gulam'n yaamnn
ortaya koyduu zengin ve yoksulluk
konular, bizi daha geni kapsaml
sorulara ynlendirir. Toplumumuzda
neden ekonomik eitsizlikler varolmak
tadr? ada toplumlar ne kadar
eitsizdirler? Hangi toplumsal etkenler,
toplumdaki ekonomik konumunuzu
etkilemektedir? Eer bir kadnsanz
baka trl zorluklarla karlar
msnz? Ekonominin kresellemesi,
sizin yaam olanaklarnz ne oranda
etkilemektedir? Bu trden sorular
sosyologlarn sorduu ve yantlamaya
alt trden sorulardr ve bu
blmn oda da bu trden sorular
olacaktr. Toplumdaki eitsizlikler
zerine almak, sosyolojinin en
nemli alanlarndan biridir, nk
bizim maddi kaynaklarmz, yaamlar
mzla ilgili ok eyi belirlemektedir. Biz
burada, sosyologlarn, tabakalama ve
snf dediklerinde ne sylemek iste
dikleri zerine konuacaz. Bundan
sonra da snf hakkndaki en etkili
kuramlarn bazlarna bakp bugnki
Bat toplumunda varolan toplumsal
snf daha ayrntl ele aldktan sonra,
onlar sosyolojik dnce iinde
aklamaya alacaz. Toplumsal
deikenlikle ilgili bir tartma ile
evremizdeki dnyay anlamamza
yardmc olan toplumsal snflarn
sregelen nemini ksaca irdeleyerek
bu blm bitireceiz.
 T a b a k a la m a v e S n f
Tabakalama dizgeleri
Sosyologlar, insan topluluklar iin
deki gruplar ve bireyler arasnda
varolan eitsizlikleri aklamak amacyla
toplum sal tabakalam adan sz
ederler. Genel olarak tabakalamay,
varlk veya mlk anlamyla dnrz,
fakat, aslnda tabakalama toplumsal
cinsiyet, ya, dinsel ba veya askeri
rtbe gibi dier nitelikler nedeniyle de
ortaya kar.
Bireyler ve gruplar, tabakalama
emasndaki kendi konumlarna daya
nan farkl (eitsiz) karla ulamaktan
holanrlar. Bylece tabakalama,
insanlarn ayr gruplanmalar arasndaki
yapsal eitsizlikler olarak basite
tanmlanabilir. Tabakalamay daha ok
yerin yzeyindeki kayalarn jeolojik
katmanlarna benzer olarak dnmek
faydal olabilir. Toplumlar, bir hiyerari
iinde, tabana yakn az ayrcalkllarla,
tavandaki daha fazla kayrlm olanlar
dan oluan "katm an"lar olarak
grebiliriz.
Btn tabakalam toplumsal
dizgeler u zellikleri tarlar:
1 Sralama, birinin dieriyle belirlenmesi
veya birbirlerijle \orunlu etkileim iinde
olmakszn, bir ortak yellii paylaan
insanlarn toplumsal kategorilerine
uygulanr. rnein, kadnlarn
erkeklerden veya zenginlerin yok
sullardan farkl olarak sralanmas.
Bu belirli bir kategorideki insan
larn kendi sralanmalarn deiti
remeyecei anlamna gelmez; yine
de bu, ayn zamanda bireyler; baka
bir kategoriye getiklerin de bile o
kategorinin hala varolaca anlam
na da gelmez.
2 insanlarn yaam deneyimleri ve
olanaklar ciddi biimde onlarn hangi
toplumsal kategoride bulunduklarna
baldr. Erkek veya kadn, siyah
veya zenci, stsnfta veya ii sn
fnda olmanz, yaam olanaklarnz
anlamnda byk bir fark yaratr.
Genelde bu, kiisel aba veya iyi
talih (bir piyango kazanmak gibi)
anlamnda bir istisnai durum
dnda geerlidir.
3. Farkl toplumsal kategorilerin sra
lanmas, yaman iinde yavaa dei
meye eilimlidir. rnein Britanya
toplumunda, yalnzca son zaman
larda kadnlar erkeklerle eit olmay
baarmlardr.
E rk e k le r ve k a d n la r a ra sn d a k i
eitsizlik iin 12. blm e Cinsellik ve
Toplum sal Cinsiyet e bakabilirsiniz.
2. blmde grdmz gibi,
toplumlarn tabakalamas, insanlk
tarihini batan baa deitirmitir.
Toplaycla ve avcla dayanan, ilk
dnemdeki insan topluluklarnda -te
mel olarak pek az paylalm kaynak ve
zenginliin olmas nedeniyle- ok az
tabakalama vard. Tarmsal retimin
gelimesi, dolaysyla hatr saylr
oranda zenginlemenin artmas, sonu
olarak tabakalamada byk bir art
salad. Tarm toplumlarndaki toplum
sal tabakalama, dipteki pek ok insan
ile yukar gittike birbirini izleyen az
sayda insanla, gittike bir piramidi
andrmaktadr. Bugn sanayi ve sanayi
sonras toplumlar, ar derecede kar
maktr; tabakalamalar daha yksek
bir olaslkla, ok sayda insann ortada
ve ortann alt derecesinde (bizim orta-
snf dediimiz), pek az insann tabanda
ve ok az insannsa tavanda yer ald
bir gz ya damlasna benzemektedir.
340

Tarihsel olarak, drt temel tabaka
lama dizgesi ayrt edilebilir: klelik,
kast, mlk sahipleri ve snf. Bunlar,
kimi zamanlar bir dieriyle birlikte
bulunabilir: rnein klelik, Andk
Yunan'da, Roma'da ve 1860'daki i
savatan nce Gney Birleik Dev
letler'de dier snflarla yan yana
bulunuyordu.
Klelik
Klelik, birtakm insanlarn baka
insanlar tarafndan sahiplenildii,
eitsizliin u bir biimidir. Kle sahibi
nin yasal durumu farkl topluluklar
arasnda olduka deiiktir. Dier
toplumlarda durumlar uaklarnkine
benzerken, baz zamanlarda ise kleler
neredeyse yasalarn verdii tm haklar
dan yoksun braklmtlar -Birleik
Devlederin gneyindeki plantasyon
larda olduu gibi. rnein Antik Yunan
kent devleti Atina'da baz kleler,
yksek sorumluluk gerektiren yerlerde
bulunuyorlard. Politik konumlardan ve
askerlikten dlanmlard, fakat baka
birok meslee kabul edilmilerdi.
Bazlar okur yazard ve devlette
ynetici olarak alyordu; birou da
el sanadarnda ustayd. Elbette kle
lerin bir ou bylesi bir ansa gven-
mezdi. Daha az ansl olanlarn gnleri
maden ocaklarnda sk almayla
balyor ve yle de bitiyordu.
Tarih boyunca kleler boyunduruk
altnda olmaya kar mcadele etmi
lerdi; Savatan nceki Gney
Amerika'daki kle isyan, buna bir
rnektir. Bylesi bir direniten dolay
kle iiler dzeni deimeye eilim
lidir. Yksek retkenlik, yalnzca srekli
denetim ve zorbaca cezalar yoluyla
salanabiliyordu. i kle dzeni,
341
T a b a k a la m a v e S n f
ksmen klelerin kkrtt abalar
nedeniyle ksmen de insanlar zorla
mayla yaplandan daha ok retmeye
gdleyen ekonomik veya baka drt
ler nedeniyle en sonunda bozulmaya
balad. Klelik basite ekonomik
adan verimli deildi. stelik on-
sekizinci yzyl iinde, Avrupa ve
Amerika'da bir ok insan, kleliin
ahlaksal yanlln anlamaya balad.
Bugn klelik, dnyann hibir
lkesinde yasal deil ama yine debaz
yerlerde varolmay srdryor. Son
aratrmalar insanlarn zorla ve istekleri
dnda alkonulduklarn belgelemitir.
Pakistan'daki tula ustalarnn klele-
tirilmesinden Tayland'daki seks kleleri
ve ngiltere ve Fransa gibi greli zengin
lkelerdeki blgesel klelere kadar
klelik bugn dnyada bugn de ihlal
edilen en nemli insan haklarndan
biridir (Bales 1999).
Kast
Kast, bir kiinin toplumsal konu
munun yaam boyu belirli olduu
toplumsal dzendir. Bundan dolay kast
toplumlarnda, farkl toplumsal seviye
ler birbirine kapaldr, yani tm bireyler
yaamlar boyunca doduklar toplum
sal seviyede kalmak zorundadrlar.
Herkesin toplumsal konumu, doumla
kazanlan ve bundan dolay sonradan
deiileceine inanlmayan kiisel
zniteliklerine -soy ve etnik ba gibi
anlalan (ounlukla fiziksel znitelik-
lere ve ten rengine dayanan), atalarn
dan gelen din ve kast- dayanr. Bir kii,
bir kastn iende doar ve yaam
boyunca da bu kastta kalr. Bir bakma
kast toplumlar, snfsal konumun do
umla kazanld, snfl toplumlarn
zel bir trdr. Bunlar, 1992'de beyaz
 T a b a k a la m a v e S n f

yasalarnn sona ermesinden nceki ^rahmanlar (bilgin ve ruhsal nderler),

Gney Afrika'da ve Hindistan'n krsal onun altnda Ksyatriyaslar (ynetici ve
kesimlerinde olduu gibi, gelimemi askerler) daha sonra Vaisyaslar (ifti ve
sanayici kapitalist toplumlar olan tarm tccarlar) ve en son olarak da Shudraslar
toplumlarna zgdr. (iiler ve esnaflar)'dan oluur. Bu drt
kastnda altnda olanlar, btn zararla
Kast dzenleri modern zamanlar
rndan saknlmas gereken -adlarnn
dan nce dnyann tmnde bulunu
da aklad gibi- dokunulmazlar
yordu. rnein Avrupa'da, Yahudiler
veya dalitler (skm insanlar) olarak
sk sk baka bir kast olarak grlm,
bilinirler. Dokunulmazlar, toplum
kstl belli bir mekanda yaamaya
iindeki insanlarn artklarn temizle
zorlanmlar ve Yahudi olmayanlarla
mek gibi en kt ilerle snrlandrlm
evlenmeleri (bir dereceye kadar etki
lardr ve kendi yiyeceklerini sk sk
leim kurmalar da) yasaklanmtr.
dilenerek ve plerde arayarak edinirler.
Getto terimi, Venedik szck olan
Hindistan'n geleneksel blgelerinde
dkmhaneden tremitir, ilk resmi
bugn bile yksek kasttan kiiler,
Yahudi sitesi, 1516'da Venedik
dokunulmazlarla fiziksel olarak temas
hkmeti tarafndan kurulmutur.
etmemeye dikkat ederler, nk tek bir
Sonu olarak terim, A.B.D. kenderin-
dokunu bile bir temizlenme ritelini
deki, kast benzeri rksal nitelikleri ve
gerektirir. Hindistan 1949 ylnda
etnik farkllklaryla aznlk mekanlarn
kasdar temelinde ayrmcl yasad
betimlemek iin kullanlmadan ok
ilan etti, fakat kast dzeninin grnm
nceleri Yahudilerin yasal olarak
leri, zellikle de krsal blgelerde,
yaamaya zorland Avrupa kenderin-
bugn tm kuvvetiyle varolmay
deki bu kesimleri dile getirir olmutur.
srdrmektedir.
Kast dzenlerinde, dier kastiarn
Hindistan'n modern kapitalist
yeleriyle balant kurmak iddede
ekonomisi, ister iyerinde olsun ister
caydrlmtr. Bylece kastn arl,
uak ve restoranda olsun farkl
yasalar ve geleneklerin gerektirdii
kasdardan insanlar bir araya getirdii
biimde bir toplumsal bek iindeki
iin, kast dzenini salam tutmak iin
biriyle evlilik olan, ievliliin kurallar
gerek duyulan kat engelleri srdrmek
yoluyla srdrlmtr.
giderek zorlamaktadr. Hindistan
Hindistan ve Gney A frika'd a gittike daha ok kresellemeden
kastlar etkilenmektedir ve yle grnyorki
kast dzeninin gelecekte daha da
Dnyann geriye kalanndaki zayflayacam varsaymak mantkldr.
birka kast dzeni ciddi bir biimde
1992 ylnda yrrlkten kaldrl
kresellem e tarafndan tehdit
madan nce, apartheid olarak bilinen
edilmektedir. rnein, Hindistan kast
Gney Afrika kast dzeni siyah
dzeni Hint dinsel inanlarn yanstr
Afrikallar, Hindistanllar, Renklileri
ve iki bin yldan daha eskidir. Hint
(kark rklardan insanlar) ve Asyallar
inanlarna gre, her biri daha genel
beyazlardan ayryordu. Bu durumda
mesleki kmelerle balantl drt tane
kast, tmyle rklar zerine dayanyor
temel kast vardr. Bu drt kast, tepede

342

M -l
Irkayrmclnn olduu Gney Afrika'da beyaz ve siyah insanlar toplumsal olarak ayrlmtr.
du. Toplam nfusun yalnzca yzde
15'lik ksmn oluturan beyazlar,
neredeyse lkenin btn zenginliklerini
denet-liyordu, kullanlabilir alanlarn
ouna sahiptiler, en nemli ilerle,
sanayileri iletiyorlard ve siyahlarn oy
hakk olmadndan politik g
zerinde tekelleri vard. Nfusun te
ikisini oluturan siyahlar bantus-
tai larnda ('lkelerinde') yoksullua
terk edilmilerdi ve yalnzca beyaz
aznlk iin almalarna izin veri
liyordu.
Apartheid, yaygn ayrmclk ve
bask, beyaz aznlkla siyahlar, kark
rklar ve Asyal ounluk arasnda
iddetli atmalar yaratt. Apartheida
kar onlarca yl sren zorlu mcadele,
en sonunda baarya 1990 ylnda
kavutu. En gl siyahi rgt, Afrika
Ulusal Kongresi (ANC), 1992'de
343
Tabakalama ve Snf
Gney Afrikal beyazlar arasndaki bir
oylamayla yrrlkten kaldrlan
apartheid, Gney Afrikal beyaz
nderlerin btnyle skp atmasn
zorlamak amacyla, Gney Afrika i
dnyasnda ekonomik olarak ykc bir
boykot dzenledi. 1994'de lkenin ilk
ok rkl seiminde, siyah ounluk
hkmetin denetimini ele geirdi ve
beyazlarn hkmeti yznden yirmi
yedi yl boyunca hapis yatm olan
ANC'nin siyah nderi Nelson Mandela
bakan seildi.
Mlk sahipleri
Mlk sahipleri Avrupa feodaliz
minin bir parasdrlar, fakat ayn
zamanda baka birok geleneksel
uygarlkta da varolmulardr. Feodal
mlk sahipleri, her biri dierlerine kar
haklar olan ve belirli ykmllklerce
 T a b a k a la m a y e S n f
ayrlm tabakalardan oluur ve bu
ayrlklardan bazlar yasalarca kabul
edilmitir. Avrupa'da en yksek mlk
sahiplii, aristokrasi ve daha dk
seviyedeki soylularn biraradalndan
oluur. Daha dk konumlarna
ramen eitli ayrt edici ayrcalklaryla
Ruhbanlar, baka bir mlk sahiplerini
oluturur. Bundan baka nc mlk
sahipleri diye adlandrabileceimiz
serfler, zgr kyller, tccarlar ve
zanaatkarlardan oluan halk tabakas
vardr. Kasdara kart olarak, mlk
sahipleri arasnda belirli bir dzeyde
karlkl evlilik ve hareketlilik ho
grlr. Asil olmayan biri, rnein
valye olabilirdi, zel hizmederde
demeler monarka verilirdi; tccarlarsa
baz zamanlar nvan bile alabilirdi. Bu
dzenin bir kalnts, kaltsal unvanlarn
tannd (1999'dan beri asilzadelerin
Lordlar Kamaras'nda kendiliinden oy
verme hakkn yitirmesine ramen)
Britanya'da bugn de devam etmek
tedir ve i liderleri, memurlar ve
dierleri, hizmederinden dolay valye
olarak onurlandrlmaktadr.
Gemite mlk sahipleri, soylu
domak zerine temellenen aristokra
sinin olduu yerde gelimeye eilimli
dirler. Feodal dzenlerde ortaa
Avrupa'snda olduu gibi, mlk sahip
leri, tmar topluluklaryla birbirlerine
yakn bir biimde baldrlar: ulusal
olmaktan ok yerel bir tabakalama
dzeni oluturmulardr. Daha ok, in
ve Japon gibi, merkezilemi geleneksel
imparatorluklarda, bunlar daha ulusal
temeller zerine dzenlenmitir. Baz
zamanlar mlk sahipleri arasndaki
ayrmlar, Hint kast dzeni gibi kat
yollarla, nadiren de olsa dinsel
inanlarca tanmlanr.
Snf
Birok konuda snf dizgeleri,
klelik, kast ve mlk sahiplerinden
ayrlr. Snf, ynelebildikleri yaam
biimini gl bir biimde etkileyen
genel ekonomik kaynaklar paylaan
byk apta insan bei olarak
tanmlayabiliriz. gcyle birlikte
zenginlerin mlkiyeti, snf ayrmnn
ana temelleridir. Snf, tabakalamann
erken biimlerinden drt temel ynyle
ayrlr:
1. S n f ddenleri deikendir.
Tabakalarn dier biimlerinden
farkl olarak snflar yasal veya
dinsel hkmlerle kurulmazlar.
Snflar arasndaki snrlar asla
keskin deildir. Farkl snflardan
insanlarn evlenmesini engelleye
cek hibir yasal kstlama yoktur.
2. Snfsal konumun ba% yanlan
edinilir. Birey snfn, tabaka
lamann dier biimlerinde
olduu gibi yalnzca doumla
edinmez. Toplumsal deikenlik -
snf yapsndaki yukar dnk ve
aa doru devinim- dier tipler
den daha yaygndr.
3. Snf ekonomik temellidir. Snflar
maddi kaynaklarn sahiplenilme-
sindeki eitsizliklere, yani birey
gruplar arasndaki ekonomik
ayrmlara dayanr. Tabakalamann
dier dizgelerinde ekonomik
olmayan etkenler (eski Gney
Afrika kast dzeninde rkn olmas
gibi) genel olarak daha nemlidir.
4. Snf ddenleri byk aptadr ve
kiisel deildirler. Dier tabakalama
dizgelerinde eitsizlikler, ncelikle
kleyle efendisi ve onun altndaki
ve st kast bireyleri arasnda kiisel
34 4
 T a b a k a la m a v e S n f

grev ve ykmllk ilikisiyle Marxsist gelenek iinde alan

belirtilir. Temelde snf dzenleri,
kart olarak byk lekte kiisel
olmayan birlikler araclyla
ilerler. rnein snfn en temel
ayrmlar, deme ve alma
koullar arasndaki eitsizliklerdir.
K astyerini snfa brakacak m?
Kresellemenin dnya apnda
kast dzenlerinin sonunu yasal olarak
hzlandrdna ilikin kimi kantlar
vardr. En resmi kast dzenleri, zaten
kapitalist sanayi toplumlarda snf
temelli bir biimde bulunur; nceden
deinildii gibi Gney Afrika bunun
bilinen en son rneidir (Berger 1986).
Modern sanayi retimi, insanlarn
zgrce dolamn gerekrir; uygun
olduklar veya yapabilecekleri bir ite
alrlar ve kendi ekonomik koullarna
gre sk sk i deitirebilirler. stelik
dnya giderek tek bir ekonomik birlik
olmaya baladndan, kast benzeri
ilikiler, ekonomik bask altnda gittike
ypranabilir. Bununla birlikte kastn
eleri, sanayi sonras toplumlarda
srmektedir. rnein Batya g eden
baz Hintliler, kendi ocuklar iin kast
izgisinde evlilikler dzenlemilerdir.
Snf ve tabakalama
kuramlar
Kari Marx ve Max Weber tara
fndan gelitirilen kuramlar, snf ve
tabakalama zerine birok sosyolojik
zmlemenin temelini olutururlar.
1. B l m d e M a rx ve W e b e r'in
dnceleri, onlarn kuram larnn olumu bir bektir. Modern sanayinin
neyi gsterdiine ilikin bir tart
m ayla birlikte tantlmt.
aratrmaclar, Marx'n kendisinin
ortaya koyduu dnceleri daha da
ileri gtrmtrler; bakalar da
Weber'in kavramn ayrntlandrmay
denemitir. Erik Olin Wright tarafn
dan ortaya konmu Neo-Marxsist
yaklam, zmlemeden nce, Marx
ve Weber tarafndan ortaya konmu
kuramlar ele alarak ie balayacaz.
Kari Marxn kuram
Marx'n almalarnn ounluu
tabakalamayla ve her eyden nce de
toplumsal snfla balantldr, yine de
Marx artc bir biimde snf
kavramnn dizgesel zmlemesini
salamak konusunda baarsz olmu
tur. Marx'n, ld zaman zerine
alt elyazmasnda (sonradan temel
yapt Kapital'n bir paras olarak
yaynland) ortaya koyduu Snf ne
meydana getirir? sorusunun yantlan
mas yarm kalmtr. Bundan dolay
Marx'n snf kavram, bir btn olarak
yapdarndan yeniden oluturulmaldr.
nk Marx'n snf tartt eitli
pasajlar, her zaman birbiriyle tam
anlamyla uyumlu deildir, bu nedenle
de Marx aratrmaclar arasnda,
aslnda Marx'n ne demek istediine
ilikin uyumazlklar bulunmaktadr.
Yine de grlerinin ana hatlar
btnyle aktr.
Smfinyaps
Marx iin snf, retim aralaryla
-genel bir iliki iinde bulunan yaam
larn srdrdkleri aralar- insanlarca
domasndan nce retim aralar, evcil
hayvanlar veya ekin iin kullanlan
aralardan ve her eyden ok da toprak

345
 T a b a k a la m a v e S n f
tan oluuyordu. Bundan dolay sanayi
ncesi toplumlarda iki temel sruf bu
topraklarn sahipleri (aristokradar, daha
dk dzeydeki soylular ve kle
sahipleri) ve bu topraklarda etkin olarak
retim yapanlardan (serfler, kleler ve
zgr kyller) oluuyordu. Modern
sanayi toplumlarnda, fabrikalar,
yazhaneler, makineler ve bunlar san
almak iin gereksinilen kapital ve
zenginlik giderek daha nemli bir
duruma geldi. Sz konusu olan bu iki
temel snf, retim aralarna sahip olan
sanayici ve sermayedarlar ile yaam
larn emekleriyle kazanan ii snf
veya imdilerde eskimi olan ama
Marx'n kullanmay tercih ettii
proletaryadan oluur.
Marx'a gre snflar arasndaki iliki
bir smr ilikisidir. Feodal dzen
lerde smr, genellikle dorudan
kyllerden aristokratlara deien
retim biimini alr. Serfler retimlerin
den belirli bir oran, aristokrat efen
dilerine vermeye zorlanrlard ve her ay
belirli sayda gn kendi topraklarnda
efendileri ve yksek mevkideki kiiler
tarafndan tketilmek iin ekin
retimine ayrmak zorundaydlar.
Modern kapitalist toplumlarda smr
kayna daha az aktr ve Marx bunun
yapsn ak klmak iin zel bir dikkat
gstermitir. Marx'n aklyrtmesiyle,
alma gn boyunca iiler, iverenler
tarafndan retimlerine karlk olarak
onlara denenden daha ounu retir
ler. Sermayedarlarn kendi kullanmlar
na ayrdklar bu artk deer faydann
kaynadr. Giyecek fabrikasnda, bir
grup alann bir gn iinde yz takm
elbise rettii sylenebilir. retici
yzde 75'lik elbise satyla alanlarn
cretierini demek ve iletmeye dona
mm maliyetini karacak geliri salar.
Giysilerin satndan geriye kalan gelir
kr olarak kalr.
Marx kapitalist dzen tarafndan
yaratlan eitsizliklerden akna dn
mtr. Kyllerinkinden btnyle
farkl olarak aristokratiarn eskiden lks
bir hayat yaamalarna karn tarmsal
toplumlar grece yoksuldu. Herhangi
bir aristokrasi olmasayd bile, o
toplumdakilerin yaam standartlar
kanlmaz biimde eksik kalacakt.
Modern sanayideki gelimeyle birlikte
yine de zenginlik daha nce grlme
mi bir lekte retilmitir; fakat iiler
kendi emeklerinin retiminin sonucu
olan zenginliin ok azna ulamlardr.
Varlkl snfn gelimesiyle zenginlik
artarken iiler greli olarak yoksul
kalmlardr. Marx, yoksullatrma
terimini kapitalist snfla ilikisi iinde
giderek gszleen isi snfn
betimlemek iin kullanr, iiler kesin
anlamyla daha varlkl hale gelseler bile
onlar kapitalisderden ayran boluk her
yana yaylmtr. Kapitalist snfla ii
snf arasndaki eitsizlikler doas
gerei kat bir biimde ekonomik
deildir. Marx, modern fabrikalarn
geliiminin ve retim aralarnn
makinelemesinin nasl ii snk ve
bunaltc duruma soktuunu belirtir.
Zenginliimizin kayna olan i,
deimeyen bir evrede, gn iinde ve
baka zamanlarda hep ayn rutin ileri
yapan fabrika iilerinde olduu gibi,
genellikle hem fiziksel olarak ypratc
hem de zihinsel olarak usandrcdr.
Max W eberin kuram
Weber'in tabakalama yaklam
Marx tarafndan gelitirilen zmle
meyi yaplandrmtr, fakat Weber onu
346
 T a b a k a la m a v e S n f

dzeltmi ve ayrntlandrmtr. Marx iiler arasndan usta zanaatkarlar, yar

gibi Weber de toplumu, kaynaklar ve ustalardan ve usta olmayanlardan daha
g zerindeki atmalarca ralandr- fazla cret alyorlard.
lan bir ey olarak grmtr. Marx'n
Weber'in kuramnda stat, kiilere
btn toplumsal atmalarn yrein
bakalarnca yklenilen toplumsal
deki ekonomik konularda ve snf
saygnlk veya onur anlamnda, toplum
ilikilerinde kutuplama grd yerde,
sal gruplar arasndaki ayrmlar belirtir.
Weber daha karmak, ok boyutlu bir
Geleneksel toplumlarda stat, genellik
toplum gr gelitirdi. Weber'e gre
le bir kiinin yllar sren bir sre
toplumsal tabakalama, basit bir snf
sonucu farkl balamlarda, oklu
sorunu deildir, fakat iki farkl yn
etkileim sayesinde elde ettii ilk elden
tarafndan biimlenir: Stat ve parti.
bilgisi temelinde belirlenir. Toplumlarn
Tabakalamann rten bu esi,
karmaklaan geliimiyle, statnn her
Marx'n daha kat olan iki esinden
zaman bu yolla uyum salamas olanak-
ok daha kutuplu olan toplum iinde
szlamtr. Bunun yerine, Weber'e
ok sayda olanakl konum retir.
gre stat, insanlarn yaam tarhlar
Weber, Marx'n snfn verili nesnel araclyla dile getirilir. Statnn
ekonomik koullar zerine temellendii iaretlerinin ve simgelerinin -barnma,
grn onaylamasna ramen snfn giysi, konuma tarz ve meslek gibi-
biimlenmesinde, Marx'n tandndan hepsi, bir bakasnn gznde bireyin
daha ok sayda eitli etkenin nemli toplumsal konumunun biimlenmesine
olduunu dnr. Weber'e gre snf yardmc olur. Ayn staty paylaan
ayrm, yalnzca retim aralarnn insanlar, paylalan bir kimliin ayr
denetiminden veya denetim eksikliin mnda olunduu bir toplumu biimlen
den tremez, ayn zamanda mlkiyetle dirirler.
balantsz olunca hibir ey ifade
Marx stat ayrmlarnn toplumda
etmeyen ekonomik ayrmlardan da
ki snf ayrmlarnn bir sonucu olduu
trer. Bylesi kaynaklar insanlarn elde
na inanrken, Weber statlerin genel
edebilecei trden meslekleri etkileyen
likle snf ayrmlarnn bamszln
nitelikleri veya gvenilebilirlik ve
eitlendirdiini ne srmtr. Zen
yetenekleri ierirler. Weber, bir bireyin
ginliin sahiplii genelde yksek statye
piyasadaki konumunun, onun yaam
verilmeye eilimli olsa da birka istis
olanaklarn batan baa gl bir
nas vardr. Britanya'da aristokrat
biimde deitirdiine inanyordu.
ailelerden gelen bireyler, servetlerini
Ynetimsel veya profesyonel ilerde
yitirmi olsalar bile hatr saylr bir top
alanlar, rnein mavi yakal ilerde
lumsal sayg almay srdrdler. Kart
alanlardan daha ok kazanyordu ve
olarak "yeni para"nn, oturmu varlkl-
daha elverili alma koullar vard.
lar tarafndan baz aalanmalara
Elde ettikleri dereceler, diplomalar ve
urad grlmtr.
yetenekler gibi sahip olduklar nitelik
ler, onlar, bu niteliklere sahip olmayan Weber, modern toplumlarda parti
lardan daha "pazarlanabilir" klyordu. biimleniinin, gcn nemli bir
Daha dk dzeyde ise mavi yakal grn olduunu, stat ve snf taba

347
 T a b a k a la m a v e S n f
kalamasn bamsz olarak etkilediini
vurgulamtr. Parti, ortak artalan,
amalar ve ilgileri olduu iin birlikte
alan bireyler beini belirler. Genel
likle parti, kendi yelerinin ilgilerine
bal zel bir amala moday dzenle
meye alr. Marx, stat ayrmyla snf gre modern kapitalist retimde,
terimleri ve parti rgtlenmesinin her
ikisini de aklamaya eilimlidir. Aslnda
bunlarn her ikisi de snf ayrmna
indirgenemezler. Weber, snflarn her
birini etkilemesine ramen her ikisinin
de, snf etkileyerek, gruplarn ve
bireylerin ekonom ik koullarn
srasyla etkilediini ne srer. Partiler,
snf ayrmlarn aan karlara seslene
bilirler; rnein, partiler dinsel balar
veya ulusal idealler zerine de temelle
nebilirler. Bir Marxist, Protestan-
lar'dan daha ok Katoliklerin, ii
snfnda olmasndan tr Kuzey
rlanda'da ki Katoklerle Protestan
arasndaki atmay snf kavramyla
aklamaya alabilir. Weber'in bir
ardl da bylesi bir aklamann yetersiz
olduunu ne srebilir, nk birok
Protestan, aslnda ii snfnda yer
almaktadr. nsanlarn bal olduklar
partiler, snf ayrmlarn yan sra dinleri
de ifade eder.
Weber'in tabakalama zerine yaz
lar nemlidir, nk bu yazlar, insanla
rn yaamlarn gl bir biimde etkile
yen snflarn yan sra tabakalamann
baka boyutlarn da gstermilerdir.
Marx, toplumsal tabakalamay tek
bana snf ayrmna indirgemeye
alrken, Weber, tabakalamann
zmlenmesinde Marx'n saladn
dan daha esnek bir temel ortaya koyarak
toplumsal tabakalamann grnmle
rinden ayr olan, karmak parti, stat ve
snf etkileimlerine dikkat ekmitir.
ErikOlin Wrightn snf kuram
Amerikal sosyolog Erik Olin
Wright, Marx ile Weber'in yaklamla
rnn her iki grnmn de birletiren
etkili bir snf kuram gelitirmitir
(Wright 1978, 1985, 1997). Wright'a
ekonomik kaynaklar zerinde denetim
salamann boyutu vardr ve bunlar
bizim varolan asl snf belirlememize
izin verirler.
1. Para kapitalinin ve yatrmlarn
denetimi
2. retimin fiziksel aralarnn
denetimi (araziler veya fabrikalar ve
ofisler)
3. Emek gcnn denetimi
Kapitalist snfa ait olanlar, retim
srecindeki bu boyutlarn her birini
denetler. i snfnn yeleriyse
bunlarn hibirini denetleyemez. Bu iki
temel snf arasnda, yine de konumu
belirsiz olan gruplar -daha nce sz
edilen beyaz yakal iilerle yneticiler-
vardr. Wright, bu insanlar snfsal
konumlaryla elikili olarak adlandrr,
nk bu insanlar retimin baz
grnmlerinden etkilenebilirler ancak
bakalarn denedemekten saknrlar.
rnein beyaz yakallar ve zel
alanlar, elle i yapan dierleri gibi ayn
yolla geimlerini salamak iin, i
verenlerle kendi emek gleri konu
sunda szleme yaparlar. Ancak ayn
zamanda bunlar, beyaz yakal birok
insann yapabileceinden daha st
dzeyde bir i ortamna karabilirler.
Wright bylesi "elikili" snf konu
munda olanlar da tanmlar, nk
onlar ne kapitalist ne de elle alan
iilerdirler, sylemek gerekirse onlar
her biriyle ortak belirli zellikleri
paylaan bir gruptur.
348

Nfusun byk blm -Wright'a
gre yzde 85 ile 90 aras (1997)- retim
aralarn denetleyemediinden kendi
emeini satmaya zorlanan kiilerin
kategorileri tarafndan blmlenir. Bu,
nfus kendi iinde elleriyle alan
geleneksel ii snfndan beyaz
yakallara kadar deien bir eitlilik
gsterir. Bu geni nfus iindeki snf
konumlarn ayrt etmek amacyla
Wright iki etkeni gz nne almtr:
otoriteyle iliki ve yetenek veya
uzmanlklara sahip olma. Wright ilk
olarak ynetici ve danman gibi
ortasnf alanlarnn yetkeyle iliki kavram ak olmaktan ok uzaktr.
kurmaktan honut olduunu ne srer
ki bu alanlar, ii snfndakilerden
daha ayrcalkldrlar. Bylesi bireyler
kapitalistler tarafndan ii snfnn
denetimi iin kullanlrlar -rnein, bir
alan iinin gzetlenmesi veya gr atlabilir. Baz nemli tartmalar da u
ve deerlendirmelerin ynlendirilme
sinde- ve kapitalistler tarafndan "ba-
llk"larna karlk olarak da yksek
cretle ve dzenli ykseltmelerle
dllendirilirler. Ama ayn zamanda bu
bireyler kapital sahiplerinin denetimi
altnda kalmay srdrrler. Baka bir
deyile, onlar, hem smren hem de
smrlendir.
Ortasnf iindeki snf konumla
rn ayrt eden ikinci e, uzmanlk ve
becerilere sahipliktir. Wright'a gre i
pazarnda talep edilen ortasnf alan Bylece sosyologlar ve aratrmaclar,
larnn sahip olmas gereken beceriler,
kapitalist dzenlerde gcn zel bir
biimine uygulanabilirdirler. Uzmanlk
lar tam anlamyla yeterli olmasa da bu
kiiler yksek cretler de kazanabilirler.
Ortaya kan bilgi ekonomisi iindeki
reni teknolojisi uzmanlar iin kulla
nl olan kazanl durumlar bu durumu
gsterirler. Bundan baka, Wright, bilgi
349
Tabakalama ve Snf
ve beceri sahibi alanlar, gzedeme-
nin ve denedemenin zor olmasndan
dolay abanlarn, ballklarn ve
ibirliini ancak dllendirmek yoluyla
srdrmeye mecbur brakldklarn da
ne srer.
Snf lmek
Hem kuramsal hem de deneysel
almalar, snf durumlaryla seim
biimi, eitimsel beceriler ve fiziksel
salk gibi toplumsal yaamn dier
boyudan arasndaki balar aratrm
lardr. Aslnda grdmz gibi, snf
Hem akademik evrede hem de genel
Toplumsal snfla dier konular arasndaki
balantlar bu kitap boyunca eitli
anlamlarda tartld, dizinden buna gz
balklarda bulunabilir:
. toplumsal snf ve salk, s. 315-19
. toplumsal snf ve cinsiyet, s. 368-72
. toplumsal snf ve etniklik, s. 555-62
. toplumsal snf ve aile ii iddet, s. 261 -63
. toplumsal snf ve yksek eitim, s. 747
. toplumsal snf ve din, s. 608
. toplumsal snf ve isizlik, s. 832
kullanmda "snf' terimi ok farkl
biimde anlalm ve kullanlmtr.
deneysel almalar amacyla snf gibi
belirsiz bir kavram nasl lebilirler?
Snf gibi soyut bir kavram, bir
almada llebilir bir deikene
dntrldnde, kavramn ilevsel
letiini syleyebiliriz. Bu, kavramn
yeterince ak ve somut bir biimde
deneysel aratrma yoluyla snanabilir
olduu anlamna gelir. Sosyologlar,
 T a b a k a la m a v e S n f
snf, toplumun snfsal yapsnn
haritasn karma abas olan emann
eitlilii araclyla ilevselletirirler.
Bylesi emalar, bireylerin toplumsal
snf ulamlarna ayrlmasyla kuramsal
bir ereve salarlar.
Birok snf emann ortak zellii,
ounun mesleki yap zerine temelle
niyor olmasdr. Sosyologlar, snf
ayrmn, genelde alma biimleriyle
balantl olan toplumsal eitsizlik ve
materyale karlk geliyor diye grrler.
Kapitalizmin ve sanayinin gelimesi,
ykselen i ayrmlar ve giderek karma
klaan meslek yaplarnca imlenir.
Eskiden olduu kadar geerlilii olmasa
da meslek, bireyin toplumsal konumu,
yaam olanaklar ve maddi rahatlk
dzeyi iin en nemli etkenlerden biri
dir. Sosyal bilimciler, ayn meslekteki
bireylerin, benzer dzeyde toplumsal
avantajlar veya dezavantajlar deneyim-
ledikleri, srdrlebilir yaam biimle
rini ve yaam iinde benzer olanaklar
paylamaya eilimli olduklar inancn
dan dolay, yaygn bir biimde meslei
toplumsal snfn bir gstergesi olarak
kullanrlar
Snf emalar belli bir saydaki
farkl biimlerdeki mesleki yap zerine
temellenir. Baz emalar, kendi
yaplarnda byk lde betimseldir,
onlar toplumsal snflar arasndaki
ilikilere gnderme yapmakszn,
toplumdaki snfsal ve mesleki yapnn
biimini yanstrlar. Bylesi modeller,
tabakalamay ilevselci gelenekte
alanlar gibi, toplumsal dzenin doal
bir paras ve sorunsuz olarak gren
akademisyenler tarafndan onaylanr.
Ilevselcilik 1. B lm de tan tlm tr,'
" Sosyoloji N e d ir" ?', s. 55-6
Dier emalar daha kuramsal
olarak biimlenmitir -genellikle de
Marx ve Weber'in dnceleri izgi
sinde- ve bunlar toplumdaki snflar
arasndaki ilikileri aklamakla ilgilidir
ler. "likisel" snf emalar, toplum
iindeki bask ve ayrm gstermek
amacyla paradigma atmalarn al
an akademisyenler tarafndan onaylan
maya eilimlidir. Erik Olin Wright'n
snf kuram (baknz s. 348-9), ilikisel
snf emasna bir rnektir, nk o,
Marxist bir bak asyla snf sm
rs srecini betimlemeye al
maktadr.
John Goldthorpe: snf ve meslek
Baz sosyologlar betimleyici snf
emasndan honutsuzdurlar, onlar bu
emalarn, snflarn domasn salayan
snflama srecinin aklanmasn
aratrmaktan ok, yalnzca snflar ara
sndaki toplumsal ve maddi eitsizlikleri
yansttklarn iddia etmektedirler. Bu
trden endielerin sonucu olarak, sos-
yolog John Goldthorpe, toplumsal
deikenlik zerine olan deneysel
aratrmalarda kullanmak iin bir ema
yaratmtr. Goldthorphe'un snf emas,
bir hiyerarisiyle deil, fakat ada
snf yapsnn ilikisel bir temsili
olarak tasarlanmtr.
G oldthorpe'un kuramlar st dzeyde
etkilidir. O nun snf aklam as bu
blm de tartlm tr. O nun toplum
sal deikenlik zerine yazlan daha
n ce u sayfalarda gsterilm itir s.
375-7
Goldthorpe, emas zerinde
herhangi bir ak kuramsal etkiyi imdi
grmezden gelmesine ramen (Erik-
son ve Goldthorpe 1993), sosyologlar
genellikle Goldthorpe'un snflandr
masnn Yeni Weberci bir snf emas
350
 Tataakalanna v e S n f

olduunu vurgulamlardr. Bunun ve II. snflar), "ortasnf' (III ve IV.

nedeni, Goldthrpe'un zgn taslann
snf konumlann iki temel e
zerine tanmlamasdr: Pazar konumu
ve i konumu. Bireyin pa^ar konumu,
bireyin maa, i gvenlii ve ykselme
beklentisiyle balantldr; bu, genel
yaam olanaklarn ve maddi dlleri
vurgular. i durumu ise kart olarak
meslek iindeki yetke, g ve denetim
sorunlarna odaklanmtr. Bireyin i
durumu, iyerindeki zerklii ve bir
alan etkileyen btn ilikilerle
balantldr.
Goldthorpe kendi emasn, mes
leklerin i durumu ve greli pazarlar
durumlar temelinde deerlendirerek
tasarlar. Snflandrmann sonular
9.1. Tabloda gsterilmitir. On bir snf
konumunu kuatan Goldthorpe'un
emas dierlerinden daha ayrntldr.
Ayrca snf konumlarnn yaygn
kullanmlar temel snf tabakasnn
iine sktrlmtr: "hizmet" snf (I
snflar), ii snf ( V,VI ve VII.
Snflar). Goldthorpe, ayn zamanda
taslann tepesindeki mlk sahipleri,
varolan elit snf onaylar, fakat bunlarn
deneysel almalarda anlaml bir
kategori olmayan toplumun kk bir
kesimi olduklarn da ne srer.
Son zamanlardaki yazlarnda
Goldthorpe, daha nce anlatlan i
durumu kavramndan daha ok i
ilikilerini vurgular (Goldthorpe ve
Marshall 1992). Bununla Goldthorpe,
i szlemesinin bir ok farkl biimine
dikkat eker. szlemesi zellikle
tanmlanm ve snrlanm abayla
cret deiimini varsayarken, hizmet
szlemesi, maa art veya terfi
olasl gibi "beklentilere" sahiptir.
Goldthorpe'a gre ii snf, i
szlemeleriyle, hizmet snf da hizmet
szlemeleriyle belirlenir, orta snf ko
numlarysa mesleki ilikilerin ortasnf
biimlerince deneyimlenir.

9.1. Tablo Goldthorpeun snf emas

Snf ilikileri

Hizmet st dzey uzmanlar, yneticiler ve grevliler veya hizmet ilikisi

Byk yneticiler ve mal sahipleri. Hizmet ilikileri

Orta Rutin elle almayan ynetici alanlar ve tccarlar Orta dzey

(ounlukla da ruhbanlar)
Hizmet endstrisinde alanlar sralar ve dosyalar
lllb Rutin elle almayan alanlar, alt dzey (sat ve hizmetler) Orta dzey (erkek), emek
szlemesi (kadn),
IV Kk mlk sahipleri kendi iini yapan tccarlar veren
IVb i olmakszn kk mlk sahipleri ve tccarlar Kendi iini yapanlar
IVc iftiler ve kk iftiler, tarmdaki dier kendi iini yapanlar veren ya da kendi iini
yapanlar
V Alt dzey teknisyenler, elle alanlar denetileri Orta dzey

VI Kalifiye elle alan iiler Emek szlemesi

VII Yar kalifiye ve kalifiyesiz elle alan iiler Emek szlemesi

Vllb Tarm iileri Emek szlemesi

Kaynak: O o m p t o n 'd a n u y a r la n m tr { 1 9 9 8 ) , s . 6 7

351
 Tabakalama v e Snf
Goldthorpeun snf emasnn
deerlendirilmesi
Goldthorpe'un snf emas, yaygn
olarak deneysel aratrmalarda kullan
lr. Salk veya eitim gibi snf temelli
eitsizlikleri vurgulamak iin kullan
ldr ve bunun yan sra seim biimleri,
politik bak as ve genel politik
tutumlardaki snf temelli boyutu yans
tr. Yine de eletirmeden kullanmaya
kar bizi uyaran Goldthorpe'unki gibi
emalarn, nemli bir ka snrn
vurgulamak nemlidir.
Mesleki snf emalarnn, isizler,
renciler, emekliler ve ocuklar gibi
ekonomik olarak etkin olmayan kiilere
uygulanmas olduka zordur, isiz ve
emekli olan bireyler genellikle daha
nceki i etkinlikleri temelinde snflan
drlrlar, oysa ki bu uzun sreli isizlik
ler veya dzensiz i tarihleri olan insan
lar durumunda ise sorunludur. ren
ciler, baz zamanlar kendi disiplinlerine
gre snflandrlrlar, fakat bu daha ok
alma alannn zel bir meslekle yakn
bir ilikisi olduu durumlarda baarl
olur (mhendislik ve tp gibi).
Mesleki ayrmlar zerine temelle
nen snf emalar, toplumsal snflar
daki servet ve mlk sahiplerinin nemini
yanstmaz. Tek bana mesleki balklar,
bireyin zenginliini ve bsbtn
servetinin yeterli bir gstergesi deildir.
Bu, zellikle, "ynetici" ve "yetkili"
mesleki balklar, onlar, daha uzman
olan ama daha ok snrl geliri olan
uzmanlarla ayn kategoriye yerletiren
"eski zenginleri", sermayedarlar ve
giriimcileri ieren toplumun zengin
yeleri arasnda dorudur. Baka bir
deyile, snf emalarnn kendilerinden
tredii meslek kategorilerini, ekono
mik elit arasndaki zenginliin ar
odaklanmasn doru bir biimde
yanstmaz. Dier stsnf uzmanlarn
yannda bylesi bireyleri de snfland
rlmasyla mesleki snf emalar, top
lumsal tabakalama iindeki ilikilerin
greli arln hafifletir.
John Westergaard, Goldthorpe'un
zenginlerin saysnn az olmasndan
dolay onlar snf yapsnn ayrntlan-
d emalarn dnda braklmas
gerektii grn tartm bir
sosyologdur. Westergaard unlar ne
srer:
G v e ayrcaln y o u n b ir b iim d e
b irk a eld e to p la n m a sd r ki, o insanlar
tavan d u ru m u n a getirir. O n la rn b t n y
le to p lu m u n y ap sal z e n g in lik le ri az
saylanyla ar o ra n tsz o larak , aldarnd a-
k ilerd en ayrm m rn e k le n d ire re k o n lar
h e r n e o lu rsa o lsu n to p lu m u n en tep esi
klar. ( 1 9 9 5 :1 2 7 )
Grdmz gibi, toplumun snf
yapsnn haritasnn gvenilir bir
biimde tasarland snf emalar ok
sayda karmaklk da iermektedir.
Grece kararl bir durumda bile
toplumsal snfn llmesi ve haritaya
dklmesi zorluklarla doludur. Endst
ri toplumlarnda gerekleen hzl
ekonomik dnm, snfn lmn
sorunlu duruma getirmi ve hatta baz
kiileri, bir kavram olarak snfn
kullanln sorgulamaya yneltmitir.
Yeni meslek kategorileri meydana
gelmi, endstriyel retimden, hizmet
ve bilgi ilerine doru genel bir deiim
olmu ve ok sayda kadn son yllarda
igcne katlmtr. Mesleki snf
emalar, bylesi toplumsal dnm
ler tarafndan kkrtlan deiim,
hareketlilik ve snfn dinamik biimlen
me srecini kavramak asndan pek
uygun deildir.
352

Toplum sal im gelem in kullanm: snfn lm m?
S o n yllarda sosyolojid e snfn kullanllyla ilgili
etkin bir tartm a vardr. Ray Pahl gibi baz sosyologlar,
ada toplum lar anlam a abam zda bu kavram n
bugn de yararl b ir kavram olup olm adn
sorgulam aktadrlar. Snfn , daha uzun sre ada
toplum lar anlam ak iin anahtar bir kavram
olam ayacan n e sren AvustralyalI akadem isyenler,
Ja c Pakulski ve M alco m W aters, bu sosyologlar
arasndan g ze arpanlardr. K itaplar, Snfn lmnde
(T h e D e a th o f Class -1 9 9 6 ), ada toplum larn derin
toplum sal deiim lere m aruz kaldn ve daha uzun
sre kesin bir biim de sn f toplum lar olarak
grlem eyeceini n e srm trler.
Toplumsal deiim zaman
Pakulski ve W aters, u an, sanayi toplum larnn o k
n em li bir toplum sal deiim srecinde olduklarn n e
srer. B izler, snfn ek on om ik, politik ve toplum sal
n em in in kt bir srece tanklk etm ekteyiz.
Sanayi toplum lar, rgtlenm i sn f toplum lar
olm aktan, Pakulski ve W aters'n grenekilik durum u
diye adlandrd bir durum a doru deimilerdir.
Pakulski ve W aters bu terim i eitsizliklerin farkl
konum larla (prestij), bu konum daki gruplarn
onaylad tketim alkanlklarnn ve yaam
biim lerinin bir sonu cu olduunu g sterm ek iin
kullanm tr. S n f bir kiinin kim liinin daha uzun sre
n em li b ir etkeni olarak kalamazd ve Y oun g ve
W illm ott'un B en th al G reen alm asnda rnek lenen
sn f toplum lar, gem iin dnlm esidir. O rtaya
kan bu deiiklikler, toplum sal ve politik davranlar,
snfa g n d erm e yaparak aklam a giriim lerinde
zam annn getii anlam na gelir. yle grn yor ki
sn f tam anlamlyla lm tr.
Mal sahiplii
B u byk yn deiim inin nedenlerinden biri, m al
sahipliindeki nem li deiim lerdir. ddia edilebilir ki
m al sahiplii im di daha az snrlandrlmtr. B u, hem
o k sayda irket olduundan irkeder arasnda daha
fazla rekabet olduu hem de eg em en bir kapitalist ve
ynetim sel sn f iin kendi ayrcalklarn gelecek bir
kapitalist nesle aktaracak ve yeniden retecek pek bir
olana olm ad anlam na gelir. Y in e de eitsizlik,
srd ve ortaya kt yerde, gruplarn sn f
konum larnn (onlarn em ek paylam larnn) deil
yksek stat elde etm ek konusundaki baarszlklarnn
bir sonucudur.
Tketici gcndeki art
B t n bu deiiklere tketici glerindeki bir art da
elik eder. H atta rek ab et edenlerin ve eitli pazar ve
irketler, tketicinin isteklerini n em sem ek
T a b a k a la m a v e S n f
zorundadrlar. B y lece gelim i sanayi toplum larnda
g dengesinde bir kayma olm utur. Pakulski ve
W aters'n yoksunluklarn dayatld altsnflar olarak
g n d erm e yapt, ada toplum lardaki tem el sosyal
haklardan yoksun olanlarn snrn da izen, sz
konusu kiilerin "tketici konum u"nu, baka bir
deyile de arabalar, elbiseler, evler, tatiller ve dier
tketim m addelerini almaya uyum salamaktaki
yeteneksizlikleridir.
Pakulski ve W aters iin ada toplum lar
tabakalam tr am a bu tabakalam a em ek
dalmndaki sn f konum undan deil de, kltrel
tketim araclyla salanm tr. yle grn yor ki,
8 0 .0 0 0 ile 1 0 0 .0 0 0 paund aras bir deeri olan evde
oturan bir iiyle, spanya'ya paket tatillere giden,
Ford E s c o r t kullanan, L u ton 'd a kalifiye bir iiyle
H am pstead da elit bir niversitede hukuk okum u,
M ercedes kullanan, 2 0 0 .0 0 0 paund deerinde evi olan
ve T uscany'de zel villa tatilleri kiralayan biri
arasndaki ayrmlarn tam am en stat konular
olduunu iddia etm ilerdir: bu onlarn, baka snfn
yeleri olduu anlam na gelm ez. B u daha o k em ek
dalmndaki konum sorunu deil, stat (prestij),
snam a ve biem sorunudur.
Kreselleme sreci
rgtl sn f toplum larndan geleneki konum a
kayma, kresellem e sreciyle ek on om i, tek nolo ji ve
politikadaki deiim lerin sonu cu olarak aklanabilir.
Pakulski ve W aters kresellem enin giderek sanayi
sonras birinci dnyada, yeni bir uluslararas em ek
dalmn ynlendirdii n e srer "rgtl sn f
toplum larnn" n ceki d nem ini ralandran elle
yaplan ii snf m esleklerinin basite birkann
iinde olduu b ir durumdur. Ayn zam anda
kresellem i b ir dnyada ulusal devletler hem
eskiden olduundan daha az kendine yeterlidir hem
de kendi nfusunu ve pazar glerini ynetm ede
baarszdrlar. T abakalam a ve eitsizlik yine
srm ektedir fakat ulusal tem elden ok kresel bir
tem elde; ulusal devletlerde grdm zden daha
nem li olan b ir eitsizlii burada grm ekteyiz.
B irin ci dnya toplum larnda tek n olo jik deiim in
hkm ettii ek on om ik rgtlenm e, kalifiyesiz el
ilerine daha baml olm utur. , artan dzeylerde
yetenek ve bilgiyi gerektirm itir. retim teknikleri
gelikin bir yetenek ve esn ek i gcn gereksinim ini
vurgulayan, uygun pazarlar iin tketim maddesi
reten, P o st F ord ist aklam alar yanstmaktadr.
K alifiye i gcnn km esiyle, hizm et sektrnde
bir art ve bilgi ekon om isine de b ir kayma olm utur.
353
 T a b a k a la m a v e S n f

Politik ve toplumsal iermeleri Pakulski ve W aters'n eletirisi, snf tanm lam a

yntem im ize odaklanm aya eilimlidir. R osem ary
B u deiim lerin esasl toplum sal ve siyasi ierm eleri
C ro m p to n , geleneksel sn f tanm lam asnn, cins, rk
olm utur. Yukarda da deinildii gibi ortak sn f
ve stat aynm lan gibi kltrel eleri savsaklad
tem elli topluluklar km tr. B irleik K rallk'n
zam an Pakulski ve W aters'n tanm lam asnn, sn f ve
rneind e bu durum , m aden ocaklar gibi eski sanayi
statleri kartrd ve faydasz olduunu n e srer.
biim lerinin kltlm esi ve nfusun gneydeki daha
J o h n S c o tt ve Lydia M orris, bireylerin sn f konum lar
zengin ehirlem i alanlara kaymas biim inde
arasnda em ek paylamdaki yerleri -bir g ru ba bal
gereklem itir. D ah a byk corafi hareketlilik, aile
olm a duygusu aklayan ve kim likle deer duygusunu
yapsnn deim esine neden olm utu r tek kiilik
paylaan insanlar araclyla- toplum sal snfn ortak
haneler B yk Britanya'da artm tr. Pakulski ve
grnm leri arasnda ayrm lar yapm ann bir
W aters'n byk corafi hareketlilik balam nda snfn
g ereksinim olduunu savunurlar. Snfn nihai anlam
yeniden retim inin (Y oung ve W illm ott da varolan)
(daha nesnel ve yaygn olan anlam) belirli bir
yerleim i olarak ailenin n em in in imdi daha o k
zam anda toplum iinde varolabilir veya olm ayabilir,
azaldn n e srm ektedir.
bu biro k toplum sal, ek on om ik ve politik eye
U lrich B eck 'in yaptndan harekede, Pakulski ve W aters baldr.
bizim im di "bireysizletirilm i" toplum larda
Snfn bu son grn m , son yllarda azalm
yaadm z iddia etm ektedirler, in san lar kendilerini,
grnm ektedir. B u, tabakalam ann, kltrel, statsel
toplum sal snfn yeleri olarak g rm ek ten o k , son
grnm nn, snfn ek on om ik g rm n e kar
zam anlarda basite bireyler olarak grm ektedirler.
hib ir nem i olm adna ve son zam anlarda yeterince
K im likleri, konum lar, tketim alkanlklar ile rk, cins,
baskn olduu anlam na gelm ez; g erekte, servet
ya veya dinsel/ulusal kimlikleri gibi etkenlerden daha
eitsizlikleri ve hareketlilik alm alar tam tersini
o k etkilenirler.
gsterm ektedir. D olaysyla sn f lm em itir, yalnzca
Yalnzca bir kuram m? biraz daha karm ak b ir hal almtr!

B unlar, salam iddialar ve Pakulski ile W aters bu nu pek Kaynak: A b b o tt (2001)

az deneysel kant yoluyla yapm olm aktan dolay mudu
grnyor; kitaplar, ounlukla yalnzca kuram sal bir
sav ortaya sunuyor. B iro k sosyolog, bizim uzun bir
toplum sal deim e srecinde yaadmz
onaylam aktadr, fakat Pakulski ve W aters deiim leri
d oru bir biim de tanm lam m dr?
Sorular:
1. Pakulski ve W aters'n n e srd biim iyle
toplum sal sn f lm mdr?
2. K end in izi belirli bir snfn yesi olarak gr yor
m usunuz? E e r gryorsanz bu durum yaam nz
nasl etkiliyor?

Bugnk Bat toplumundaki Zenginliin paylamyla ilgili bilgi

toplumsal snf ayrmlar
stsnf sorunu
Westergaard m yoksa Goldtrophe
mu hakl? Zengin ve mal sahibi bir st-
snf, bugn de var mdr? Veya
Goldtrophe'un varsayd gibi daha
geni bir hizmet snfndan sz etmeli
miyiz? Bu tr konular ele almann bir
yolu, zenginliin ve gelirin nasl birka
elde toplandna bakmaktr.
elde etmek gtr. Baz lkeler bu tr
konularda dierlerine gre daha
gvenilir istatistiklere sahiptir, ancak
bunlar her zaman nemli miktarda
kestirim ierirler. Zengin, mal varlnn
tmn genellikle herkese reklam
konusu etmez; aslnda biz sadece bize
gsterildii kadarn biliriz ve sklkla da
yoksullar ile yoksulluk hakknda daha
fazla bilgimiz vardr. Zenginlik
hakknda kesin olarak bilinen, aslnda
onun ok kk bir grubun elinde
olduudur. Britanya'da en stteki
%1'lik kesim, btn kiisel zenginliin

354
 T a b a k a la m a v e S n f

9.2. Tablo Birleik Krallk'ta zenginliin dalm 1991-2002* (%)

1991 1996 2000 2001 200?

Satlabilir servet
Yzde olarak sahip olunan servet
En zengin % 1 17 20 23 22 23
En zengin % 5 35 40 44 42 43
En zengin % 10 47 52 56 54 56
En zengin % 25 71 74 75 72 74
En zengin % 50 92 93 95 94 94
Toplam satlabilir servet (milyar ) 1,711 2,0 9 2 3,131 3,4 7 7 3 ,4 6 4

Satlabilir servette konutlarn deer fark

YOzde olarak sahip olunan servet
En zengin % 1 29 26 33 34 35
En zengin % 5 51 49 59 58 62
En zengin % 10 64 63 73 72 75
En zengin % 25 80 81 89 88 88
En zengin % 50 93 94 98 98 98
Her yln tahminleri, bu yl inde belirli deneklerin lmleri ve rneklem e hatalarndan etkilenecei uyarsyla ele alnmtr.
18 ya ve st erikinler.
Kaynak: Soda! Trends 3 5 ( 2 0 0 4 ) , s . 8 0

yaklak %23'ne sahiptir Nfusun en olarak artmtr, 1979 ylnda nfusun

zengin yzde 10'u toplam hane
zenginliinin yaklak yarsna sahiptir,
buna karm nfusunun yarsn
oluturan en fakir ksm tm zenginliin
yzde 5'ine sahiptir (bkz. 9.2. Tablo).
Stok ve bono sahipleri, bir btn
olarak zengin holdinglerden daha ok
eitsiz durum dadrlar. B irleik
Krallk'taki en zenginlerin oluturduu
%1'lik kesim, anonim irketlerin
yaklak %75'lik hisselerini ellerinde
tutmaktadrlar; en zengin %5'lik kesim
ise tm hisselerin %90'nndan fazlasn
ellerinde tutmaktadrlar. Ancak, bu
konuda baz deiiklikler olmaya
balamtr. Nfusun yaklak %25'i
hisse sahibi iken, bu oran 1986'da
%14't. Pek ok insan geleneki hk
metin zelletirme program srasnda
ilk kez hisse senedi satn almtr. Bunu
izleyen yllarda bu almlar dramatik
sadece %5'i hisse senedi sahibi duru
mundayd. Bu holdinglerin pek ou
kldler (1991'de deeri 1000
sterlinden daha azd) ve kurumsal hisse
senedi sahipleri -dier irketlerle birle
mi irketlerin hisse senetleri- bireysel
hisse senedi sahiplerinden daha hzl
zenginletiler.
"Zengin" ne zde bir gruptur ne
de duraan bir kategori iinde belirlenir.
Bireyler zenginlie doru ya da
zenginlikten ayrlan pek ok yol izlerler.
Baz zengin insanlar "eski zengin"
aileler iinde doarlar -bu deyim,
nesilden nesile geen zenginlikleri iaret
etmek iin kullanlr. Dier zengin
bireyler "kendilerini yaratanlar"dr.
Fakir baladklar hayata baarl
biimde zenginleerek, zengin olarak
devam ederler. Toplumun en zengin
yeleri eit eittir. Uzun sredir

355
 T a b a k a la m a v e S n f

9.3. Tablo Britanya'nn en zengin on kiisi

Ad Servet Sanayi

1- Roman Abramovich 7.500 Petrol, futbol ve yatrm

2- Westminister Dk 5.500 Emlak
3- Hans Rousing ve Ailesi 5.000 Yiyecek paketleme
4- Philip Green .3.610 Perakende sat
5- Lakshmi Mittal 3.500 elik retimi
6- Sir Richard Brann 2.600 Ulam ve mobil telefonlar
7- Kirten ve John Rausing 2.575 Miras, safkan atlar ve yatrm
8- Bernie ve Slavica Ecdestine 2.323 Motor yarlar
9- Charlene ve Michel de Grualho 2.260 Miras, iki ve bankaclk
10- David ve Simon Reuben 2.200 Emlak ve metal ticareti

Kaynak: S u n d a y T im e s Z e n g in le r L is te s i ( 2 0 0 4 )

zengin olan ailelerin yeleri nl mzis miras yoluyla deil, kendi abalaryla
yenler, film artistleri ya da atlettirler ve yapmlardr, ikinci olarak, dk ama
"yeni bir elit grubun" temsilcisidirler. artan sayda kadn da bu zenginlerin
Bu yeni grup bilgisayarlarn, telekom iine girmitir. Kendi abalaryla
nikasyonun ve internetin gelimesi ve milyoner olanlar, zenginliklerini "yeni
ilerlemesinden byk paralar kazan ekonomi" sayesinde yapmlardr, "yeni
mlardr. Tpk yoksulluk gibi zenginlik ekonomi", yazlm, medya, internet ve
da yaam dngleri balamnda telekomnikasyondan olumaktadr.
incelenmelidir. Baz bireyler ok hzl 1989 ylnda yalnzca en zengin
zenginleirler ve bu zenginliin bir Britanyallar arasnda alts kadnken,
ksmn ya da tmn hzla yitirirler; 2004 ylnda bu say sekiz kattan fazla
baz kiiler de aamal bir sreten artmtr. nc olarak, son yllarda
sonra zengin olurlar ya da yoksullarlar. toplumun ok saydaki zengin yesi
olduka gen yelerden olumaktadr,
Zenginlerin yaamlar ve mal
bunlar yirmili otuzlu yalarndadrlar.
varlklar hakknda bilgi elde etmek zor
2000 ylnda 30 milyon sterlinden fazla
olsa da, toplumun en zengin blmn
servete sahip olan on yedi Britanyalnn
geni bir erevede izlemek olanakldr.
ya otuzun altndayd. Son olarak,
Britanya'da son yllarda dikkate deer
zellikle Asya kkenli etnik aznlklar,
pek ok eilim olduunu gryoruz.
en zenginler arasndaki varlklarn
ncelikle "kendi abasyla milyoner
gittike daha fazla hissettirmeye
olanlarn" oran en zenginlerin olutur
balamlardr (Sunday Times'm En
duu grup iinde gittike artmaktadr.
Zenginler stesi, 2000). Sonuta Roman
Blmn banda anlatlan Sir Gulam
Abramovich da dahil olmak zere
Noon gibi kendi kendini yetitirmi
Britanya'da bir ok zengin kii, lkede
milyonerler, zengin bireylerin yksek
domamtr fakat greli zengin kiilere
bir orann oluturmaktadr. 2004
uygulanan dk vergiler dolaysyla
ylnda zengin 1000 Britanyal'nn
buraya yerlemeyi tercih etmilerdir.
%75'inden fazlas, kendi zenginliklerini

356

Bugn pek az insan, son zamanlarda vefat etmi olan Devanshire dknn zenginliine ve aristokratik
prestijine sahiptir. Bu fotorafta, onun evinin ve arazisinin alanlar, cenaze kortejini izlerken grlyor.
2004 ylnda aklanan Britanya'nn en
zengin kiileri 9.3. Tabloda gste
rilmitir.
Zengin profilinin deimesine
ramen, ayrtedilebilir bir stsnfn
artk olmad gr sorunludur. John
Scott stsnfn biiminin bugn
deitiini sylemektedir, ancak bu
snfn ayr bir konumu olduunu da
belirtir (1991). O, birbirinden ayr,
ancak yatrm konusunda takm gibi
alan grubun varlndan sz eder.
irketierdeki kdemli yneticilerin kendi
irketleri yoktur, ancak onlar sklkla
holding hisselerinin bir ksmnn
sahibidirler, bu hisseler onlar hem eski
tip sanayi giriimcilerine hem de "fmans
kapitalistlerine balar. Finans kapita
listleri, sigorta irketleri, bankalar,
yatrm fonlar ve byk kurumsal hisse
sahipleri olan dier rgtlenmeler
iinde bulunan insanlardan oluan bir
kategoridir ve Scott'a gre bunlar
357
Tabakalama v e Snf
bugn stsnfn ekirdeini olutu
rurlar.
1980'1 yllarda giriimcilii destek
leyen politikalar ve 1990'da padayan
bilgi teknolojisi, stsnfa girecek
insanlara nclk etmitir, bu insanlar
i ve teknolojik frsadar sayesinde b
yk servet elde etmilerdir. Ayn
zamanda orta snf haneleri arasndaki
anonim pay sahipliinin gelimesi,
anonim irket sahiplii profilini
geniletmitir. Ancak stsnfn g ve
zenginlii bugn de katksz haldedir.
Buna karn anonim ortaklkla ilgili
eler eskiye oranla daha dalm,
yaylm olabilir, yine de pay sahibi
olmasndan dolay esasl bir kr elde
eden kk bir aznlk bugn bile
vardr.
Hem stsnf hem de hikmet
snfyla, ilgili bir kavrama ihtiyacmz
olduunu syleyerek bu konuyu
 T a b a k a la m a v e S n f
kapatabiliriz. stsnf, gle servete
sahip ve varlklarn kendi ocuklarna
aktarabilen bireylerin oluturduu
kk bir aznlktr. stsnf, en stteki akkanln olana, ortasnfn snrla
zenginlik sahiplerinin % 1 'ini oluturan
bireyler toplam olarak kaba bir biimde
ralanabir. Bu snfn altndaki snf,
hizmet snfdr, Goldthorpe'un belirt
tiine gre bu grup, uzmanlarn,
yneticilerin, st dzey idarecilerin
oluturduu bir gruptur. Bunlar nfu
sun %5'ini olutururlar. Goldthorpe
bunlara "arasnf' der, buna basite
ortasnf da denebilir. imdi bu snf
daha ayrntl olarak inceleyelim.
Ortasnf
Ortasnf deyimi, eitli meslekleri
uygulayan geni bir alan snf imler.
Bu snfa hizmet sektrnde alanlar
dan retmenlere, tp uzmanlarna
kadar olan geni bir kesim girer. Baz
yazarlar meslek eitliliine, snf ve
stat durumlarna, yelerini ralandran
yaam olanaklarna dikkat ekmek iin
"orta snflar" hakknda konuurlar. Pek
ok gzlemciye greyse ortasnf,
Britanya'da ve dier sanayilemi
lkelerde nfusun byk bir blmn
kapsar. Bu nedenle beyaz yakal iler
mavi yakal ilere gre daha gelimek
tedir. ("alma ve Ekonomik Yaam"
balkl 18. Blme baknz).
Ortasm fn yelerinin eitim
belgelerinin deeri ya da teknik bakm
dan yeterlilikleri, kendilerine saladk
lar daha byk fiziki ve kltrel avan
tajlar bakmndan geimlerini el iilii
sayesinde kazananlara gre daha
fazladr. alan snfn tersine, orta-
snfn yeleri, kendi zihinsel ve fiziksel
emeklerini, yaamlarn kazanmak iin
satarlar. Bu ayrmn ortasnfla alan
snf birbirinden ayrmak iin uygun
dur, ancak mesleki yapnn dinamik
doasyla aa ve yukar doru
rn kesin olarak belirlemeyi gletirir.
Ortasnf iten birbirine bal veya
byle olabilecek bir snf deildir; bu
snfn ok eitli yeleri ile bunlarn
birbirinden farkl ilgileri vardr (Butler
ve Savage 1995). Ortasnfn zde
olmad dorudur, ortasnfn yeleri
ortak bir toplumsal zemine veya
kltrel ortak bir baka sahiptir, bu
durum, stsnfn en st tabakalarnda
da gzlenen bir durumdur. Ortasnfn
bu "gevek" grnm yeni bir olgu
deildir, yine de bu ortasnfn on-
dokuzuncu yzyln balarnda ortaya
km ve sabitlemi bir zelliidir.
Uzman, ynetici ve danman
konumundaki meslekler, ortasnfn en
hzl gelien sektrlerinde yerlerini
almlardr. Byle olmasnn pek ok
nedeni vardr. lk neden modern
toplumlarda byk lekli rgtlerin
neminin artmasyla ilgilidir ("rgder
ve Alar" balkl 16. Blme baknz).
Brokrasilerin yaygnlamas yeni
frsatlar yaratm ve alanlar arasnda
kurumsal alma isteini arttrmtr.
Doktor, avukat gibi nceleri kendi
adlarna alan kiiler, imdi eitli
kurum ve kurulularda almak
istemektedirler, ikinci olarak, profes
yonellerin saysnn artmas, hkmet
lerin byk rol oynad ekonomilerin
yaygnlatn gsterir. Refah devleti
nin yaratlmas, kendi emrinde alan
toplumsal iilik, retmenlik, salk
lk gibi pek ok meslein hzla
gelimesine yol amtr. Sonu olarak,
ekonomik ve sanayideki gelime ile
hukuk, muhasebe, finans, teknoloji ve
358

bilgi sistemleri alanlarnda uzman
hizmedere yeni bir ihtiya domutur.
Bu anlamda meslekler hem yeni bir a
yaratma hem de bu an evrimi ve
zelliklerinin yaygnlamasna en byk
katk salam eler olarak grlebilir.
Profesyoneller, yneticiler ve yk
sek dereceli idareciler, kendi pozisyon
larn byk oranda uzmanlklar, dere nce alan nfusun sadece %40' mavi
celeri, diplomalar ve dier zellikleriyle
salarlar. Onlar btnyle ilerini
gvenilir biimde ve hakkn vererek
yaparlar, ileri el iiliine dayanmaz.
Baz yazarlar profesyonelleri ve dier
yksek beyaz-yakal gruplan "profesyo-
nel-ynetici snf olarak belirli bir snf
olarak grrler (Ehrenreich ve
Ehrenreich 1979). Bunlarla beyaz-
yakal alanlar arasndaki ayrm ne
derin ne de kesin grnmektedir.
Baka yazarlar, beyaz yakal profes
yonellerinin yatrmlarn arttrmak ve
prestijleri ile dllerini korumak iin bir
araya gelme biimlerini incelemektedir
ler. Tp meslei bu durumu aka
gstermektedir (Parry ve Parry 1976).
Tplar, toplum iindeki konumlarn oturmaktadr ve her biri kendine ait ara
korumak iin baarl bir biimde
rgdenrmektedirler ve her zaman
maddi dl derecelerini yksek tutmak
tadrlar. Protesyonali^min ana boyutu
bunun olmasn salamaktadr; belirlen
mi bir dizi nitelii tayan kiilerden
olumas (nitelikler); yelerinin
performansyla verimliliini izleyen ve
disipline eden uzman bir birliin olmas
(nitelikler), sadece tp alannda pradk
yapm uzmanlardan oluan yelerin
olduu meslek olmas. Bu tr yollar
araclyla meslek birlikleri istenmeyen
kiileri meslekten atar ve yelerinin
durumunu iyiletirir.
359
T a b a k a la m a v e S n f
i snfnn deien yaps
Marx, ii snfnn imalatta
alan mavi yakal iiler- dzenli bir
biimde byyeceine inanmt. Bu
ii snfn toplumsal deiimi salaya
cak temel devindirici olduu ynndeki
dncenin temelidir. Oysa ii snf
gittike klmtr. eyrek yzyl
yakalyken u anda Birleik Krallk'da
bu oran %18'e kadar inmitir ve bu oran
gn getike de dmek-tedir. stelik
ii snfnn yaama koullar, yaam
biimleri dnmektedir.
Britanya toplumunda ve sanayile
mi dier lkelerde ok sayda yoksul
insan bulunmaktadr. Bununla birlikte
mavi yakal iilerinin ou artk
yoksulluk iinde yaamamaktadrlar.
Daha nce iddia edildii gibi kol gcne
dayanarak i yapan iilerin gelirleri yeni
yzyla girerken artmtr. Yaam
standardndaki bu art, tm snflar
daki tketicilerin ulaabilecei rnle
rin art olarak ifade edilir. Mavi yakal
iilerin%50'si bugn kendi evlerinde
baya, amar makinesine, televizyona
ve telefona sahiptir.
Biz bu konuyu daha ayrntl olarak,
Yoksulluk, Toplum sal D eim e ve
Refah adl 10. Blm nde ileye
ce iz.
i snfnn okluu fenomeni,
olanakl bir "ortasnf toplumu
varsayar. Belki mavi yakal iiler daha
zengin olup byyerek ortasnfa dahil
olacaklar. Bu fikir, bir sosyologun
ortaya att ve burjuvalama sav
olarak bilinen fikir olarak ortaya kt.
Burjuvalama "daha burjuva olma"
anlamna gelmektedir. Marx'n diliyle
 T a b a k a la m a v e S n f
syleyecek olursak, "daha ortasnf
olma" terimini kullanmalyz. 1950'ler-
de bu sav ilk ortaya atldnda, bu sav
destekleyenler pek ok mavi yakal
iinin ortasnf-cretlerini kazand
n, bu nedenle de ortasnf deerlerine,
grlerine, yaam biimlerine vb.
kolayca uyum salayabileceklerini
sylenmitir. Sanayi toplumundaki
srecin, toplumsal tabakalamann
biim lenm esinde gl bir rol
oynadna geni lde inanlyordu.
1960'larda, John Goldthorpe ve
meslektalar, burjuvalama varsaymn
denemek iin ok iyi bilinen bir alma
gerekletirdiler. Bu alma, burjuva
lama sav doruysa, zengin mavi yakal
iilerin, beyaz yakal iilerden al
maya kar takndklar tavr, yaam
biimi ve politik grler bakmndan
ayrlmamas gerektii tartmasn
yklenir. Luton'daki araba ve kimya
sanayisinde yaplan grmelerden
karlan aratrma sonular blm toplumsallamann aile yeleri veya
halinde yaymlanmtr. Bu alma
Zengin ii (Affluent Vorker) bal-yla
kmtr (Goldthorpe ve dierleri
1968-9). Karlatrma yapmak iin kol
gcne dayanarak alan 229 ii ile 54
beyaz yakal ii seilmitir. Mavi yakal
iilerinin ou daha fazla cret
alacaklar ileri aratrmak iin bulun
duklar yerlerden ayrlmlardr; el
iiliine dayanan iler yapan iilerin
ouna olduka yksek cretler den
mi ve dk dzey beyaz yakal ii
lerinden daha fazla kazanmlardr.
Goldthorpe ve meslektalar zel
likle ii snf tutumlarnn boyutuyla
ilgilenmiler ve burjuvalama sav iin
uygun ok az veri elde edebilmilerdir.
Ekonomik grler ve almaya ilikin
tutumlar asndan pek ok yazar, iile
rin gelir ve belirli tketim rnlerine
sahip olmalar bakmndan ortasnfn
standartlarna sahip olduklar konusun
da hemfikirdirler. Ancak bu grece
zenginlie, dk krlar, ykselme
ansnn az olmas ve dk i
memnuniyetiyle ralanan konumlar
araclyla ulalr. Bu almann
aratrmaclar, zengin iilerin kendi
ilerine arasalynelme iinde olduklarn
belirtmilerdir: bunu bir son olarak
grmlerdir, iyi cretler kazanmann
sonu olarak grmlerdir. Onlarn ileri
ounlukla kendini tekrarlar ve
skcdr, bu nedenle ilerine kar
sorumluluklar olduka azdr.
Beyaz yakal iilerin zenginlik
dzeyleri birbirine yakn olmasna
ramen, alma iin seilen beyaz
yakal iiler bo zamanlarn birlikte
geirmemiler ve snf atlamak iin
herhangi bir aba gstermemilerdir.
Goldthorpe ve meslektalar en ok
akrabalarla ev ortamnda ya da ii sn
fna mensup komularyla birarada
olduklar anda gerekletiini, iilerin
orta snf norm ve deerlerini kabul
ettiklerini gsteren belirtiler ok azdr.
Politik grler balamnda aratr
maclar, ii snfnn zenginlii ile
Muhafazakar Parti'ye destek arasnda
olumsuz bir karlkl iliki olduunu
saptamlardr. Burjuvalama savn
destekleyenler ii snf arasnda artan
bir zenginliin i Partisi'ne ynelen
geleneksel destei zayflatacan
ngrmlerdir.
Bu almann sonular, yazarla
rnn gznde olduka akt: burjuva
lama sav yanlt. iler, ortasnfa
dahil olma sreci iinde deillerdi. Bu
nunla birlikte Goldthorpe ve meslek
360

talar alt ortasnf ve st ii snf
arasnda belirli noktalarda baz yakn
lamalar olmasnn olanakl olduunu
gzlemilerdir. Zengin iiler, beyaz
yakal iilerle ekonomik tketim, zel
bir ev merkezli bak ve iyerinde arasal
kollektivi^m e destek bakmndan
(crederin ve iyerindeki i koullarnn
daha da iyiletirilmesi iin kolektif
eylem yaplmas) benzer zellikleri
gsterirler.
Sonraki yllarda buna benzer
aratrmalar yaplmad, Goldthorpe ve
dierlerinin ulat sonular o nedenle
geerliliini bugn de korumaktadr.
Genellikle eski, geleneksel ii snf
topluluklarnn retim endstrisinin
yavalamas veya tketimin artmas
nedeniyle paralanmaya eilimli
olduklar veya tamamen bozulduklar
kabul edilmitir. Bununla birlikte bu tr
bir paralanmann ne lde artaca
tartmaya ak olarak kalr.
Altsnfm?
"Altsnf1terimi sklkla snf yap grlen geni bir anlamlar yelpazesini
s ierisinde en altta bulunanlar anlat
mak iin kullanlr. Altsnfn yeleri,
toplumun byk bir ksmndan gzle
grlr biimde daha aa standart
larda yaarlar. Bu grup pek ok deza
vantaja sahiptir. Bu grubun pek ok
yesi uzun sreden beri isizdir veya
belirli dnemlerde eidi ilere girerler
ve sonra karlar ve bu nedenle belirli
bir meslekleri yoktur. Bunlarn bazlar
ya evsizdir ya da yaayacaklar belirli bir
yerleri yoktur. Altsnf yeleri zaman
larnn byk bir ksmnda lke refa
hndan kaynaklanan yararlar kullanr
lar. Altsnf "marjinallemi bir grup"
olarak veya nfusun byk bir ksmnn
srdrd yaam biiminin "dnda" nin dnda bulunan bireylerden oluan
betimlenir.
361
T a b a k a la m a v e S n f
Altsnf sklkla temel toplumsal
haklardan mahrum kk etnik grup
larla birlikte hareket eder. Alt snfla
ilgili tarmalarn ou Birleik Devlet
ler kaynakldr, nk Birleik Devlet
lerde ehirlerin yoksul blgelerinde bir
"siyah altsnf' yaar (W J. Wilson 1978;
Murray 1984; Lister 1996). Bununla
birlikte bu olgu, sadece Amerika'ya
zg deildir. Britanya'da siyahlar ve
Asyallar alt snf iinde oransz
biimde temsil edilirler. Baz Avrupa
lkelerinde yirmi yl nce refah
zamannda i bulmu olan gmen
iiler imdi de bu sektrde byk bir
yer edinmitirler. Bu durum Fransa'daki
Cezayirliler ve Almanya'daki Trk g
menler iin dorudur.
Altsnf terimi sert sosyolojik tar
tmalar iinde en fazla itiraz edilenidir.
Bu terimin gndelik dile girmi olma
sna ramen bir ok aratrmac ve
yorumcu bu terimi kullanmaktan sakn
maktadrlar. Bu kavram, politik ierim-
leri ve olumsuz armlar olarak
kapsar. Avrupada bir ok aratrmac bu
nedenle 'toplumsal dlanma' kavramn
kullanmaktadr.
Toplum sal dlanm a ayrntl olarak,
Yoksulluk, Toplum sal D lanm a ve
R efah adl 10. blm de tartlmtr.
s. 402-411
Toplumsal dlanma altsnf
kavramndan daha geni bir kavramdr
ve basit durumlardan ziyade sreci -
dlanma mekanizmas- vurguladn
dan kimi stnlkleri vardr.
Altsnf kavramn ok uzun bir
tarihi vardr. Marx srekli ekonomik
retim ve deiimin egemen biimleri
 T a h a k a la m a v e S n f
lmpen proletaryadan sz etmekte
dir. Son yllarda bu kavram almay
reddeden ve bunun yerine bir toplum
sal parazit gibi toplumun en snrlarn
da yaamay srdren serserilerin,
hrszlarn, avarelerin tehlikeli snflar
na uygulanmtr. Son zamanlarda
daha ok refahsal faydalara ve bir ilk
admn yoksunluuna dayanan altsnf
dncesi, bizim ksaca bu konuyla
ilgili fikirlerini ele alacamz Charles
Murray'n btn yazlarnda vardr.
A ltsn f tartmalarnn artalan
Altsnf hakkndaki son tartma
lar, Amerikal sosyologlarn kentin i
blgelerinde yaayan yoksul siyahlarn
durumuna dair baslm birka nemli
yaptlarnca ynlendirilmitir. Irkn
A k a la n nemi (The D eclin in g
Significance o f Race -1978) adl
yaptnda William Julius Wilson
C hicago'da yapt aratrm alar
sonucunda, Birleik Devleder'deki
siyahlarn nemli bir ortasnfn -mavi
yakal iiler ve uzmanlardan oluan-
ancak son otuz veya krk yl iinde
ortaya ktn ne srer. Artk btn insan yerletirilmi, younlatrlm
Afriko Amerikallar kentin gettolarnda
yaamyor ve Wilson'a gre yine
buralarda bulunanlar ekonomik
etkenler, edeyile rklardan ok
snflar tarafndan etkin bir ayrmcla
maruz kalyorlar. Eski rk engelle
melere artk pek rastianmyor: siyahlar
ekonomik olanakszlklardan dolay
gettolarda taklp kalmlardr.
Charles Murray siyah bir altsnfn
byk kenderdeki bulunuu konusunda
kendinden emindir. Murray'e gre
(1984) Afriko Amerikallar, kendilerine
yardm etmek amacyla tasarlanan refah
politikalarnn sonucu olarak kendileri
ni toplumun en alt ksmnda bulmu
lardr. Bu yoksulluk, kltr savnn
yinelenmesidir, bu savla insanlar refah
yardmlarna baldrlar ve bundan
sonra da bir i bulup daha sk
topluluklar kurarak sreklii olan
evlilikler yapacaklar bir drtye sahip
olurlar.
Refah bam ll dncesi ilerde 10.
B l m d e , Y o k su llu k , T o p lu m sal
D lan m ave R efah tartlacaktr.
Murray'n iddialarna yant veren
Wilson, Chicago'da yapt aratrma
larda, ne srd nceki savlarn
yineleyerek yaygnlatrmtir. Murray,
kentlerden varolara birok beyaz hare
ketin, kentsel endstrinin knn ve
dier kentsel ekonomik sorunlarn,
Afriko Amerikalar arasnda isizlik
oranlarn arttrdn ne srer.
Murray'n vurgulad toplumsal dal
ma biimleri yksek oranda evlenme
mi siyah anneleri kapsar. Wilson bunu
evlenilebilir (alan) erkekler havuzun
daki bir daralma anlamnda aklar.
Son zamanlardaki birok al
mada yoksul gettolar olarak bilinen,
yoksul kentsel blgeler iin bte
oluturmann toplumsal sreteki rol
incelenmitir. Yoksul gettolarn zel
likle Afriko Amerikallardan ve Ispan-
yollardan oluan yeleri, dk eitim
ve salk standartlarndan, yksek
dzeyde cezai hakszla uramaya
kadar ok sayda yoksunluu deneyim-
lemilerdir. Onlar, toplumsal, politik ve
ekonomik olarak toplumla btnleme
anslarn azaltan -gsz yetersiz kamu
tamacln, iletiim yeteneklerinin ve
eitimsel kurumlarnn eksikliini
ieren- bir altyap sistemi yznden bir
ok olanakszla sahiptirler (Wilson
1999).
362

A ltsnf, A B vegmenlik
Birleik Devletler'de altsnf
hakkndaki bir ok tartma, etnik boyut
sorununa dayanr. Zamanla bu tart
malar, Avrupa iin de geerli hale
gelmitir. u sralar Amerika'nn
ralandrclar olan ekonomik ayrm ve
toplumsal dlanmaya doru eilim,
zamanla Britanya ve dier bat Avrupa
lkelerinde de grnmeye balamtr.
Altsnf, rk, etniklik ve gmenlik
sorunuyla yakndan balantldr.
Londra, Manchester, Rotterdam,
Frankfurt, Paris, Naples gibi kentlerde
iddetli ekonomik yoksulluk dikkat
ekici bir hal almtr. Kii bana den
geliri ve Almanya'nn en yksek
milyoner oranyla Hamburg, Avru
pa'nn en zengin kentidir. Hamburg
ayn zamanda en yksek refah ve isizlik
oranna -ulusal ortalamann % 40 altn-
da- sahip kenttir de.
Bat Avrupa lkelerindeki, yoksul
larn ve isizlerin ounluunun duru
mu, kendi lkelerine zgdr; fakat
bozulmu kent mekanlarnda ortaya
kan kimi olumsuzluklar ve yoksulluk
birinci veya ikinci kuak gmenler
iinde zellikle bulunmaktadr. rne
in Almanya da ok sayda Trk,
Fransa'da ok sayda Cezayirli ve
talya'da ok sayda Arnavut vardr.
Daha iyi bir yaam standard araynda
olan gmenler, genellikle dk cret
veren ve pek az kariyer umudu olan
rasdantsal mesleklere ynelir. Bunun
dnda, gmenler, kazanlarn sklkla Herrnstein ve Murray 1994). Murray
geride kalan aile yelerine yardmc
olmak amacyla evlerine gnderirler. Bu
bakmdan son zamanlarda gmenlerin
yaam standard tehlikeli oranda
dktr.
363
T a b a k a la m a v e S n f
Aile yelerinin, ailelerini yeniden
birletirmek iin yasal olmayan bir
gmenlie katlma abalar durumun
da, dlanma ve marjinalleme olasl
zellikle ok yksektir. Devletin refah
yardmlar iin elverisiz olan, gmen
lerin resmi konumlarnn eksikliinde
dolay, bulunduklar devlet iinde en az
yaama standard srdrmek zorla
maktadr. Bylesi bireyler ar dzeyde
incinebilir durumdadrlar, ayrca buna
lm ve talihsizlik durumunda kaynakla
rnn azlndan daha da zorlanm
konumlarn iine sktrlrlar.
Britanya da bir altsnf var mdr?
Birlemi Devletler'le ilgili ilk yaz
larn yaynladktan sonra Charles
Murray kendi savlarn Birleik Krallk'a
uygulamtr (1990). Ona gre Birleik
Krallk da bir altsnf vardr ve A.B.D ile
ayn lekte bulunmasa bile hzl bir
biimde de derinlemektedir (1994).
Birleik Krallk'da ki altsnf, yalnzca
etnik aznlklar iermez fakat toplum
sal dalmann ilerledii yerlerdeki
yoksulam beyazlar da ierir.
Murray'in yapt politik haktan yana pek
ok Muhafazakar Parti yesi tarafndan
da tevecch kazand ve kuram hakkn-
daki tartmalar olduka politikti.
Murray kendisinin Birleik Krallk
ta bir altsnfn varolduu ynndeki
iddialarn destekleyecek alan ze
rinde odaklanmtr: isizlik, su ve ar
tan yasa diilik (Murray 1990:
yksek orandaki isizliin bylesi bir
sorun olduuna inanmaz. Onun anla
d anlamda sorun, insanlarn (zellikle
de gen erkeklerin) zor meslekleri red
detmeleridir. Murray 1930'larda byk
knt zamanndaki genlikle,
 T ah ak alam a v e S n f
1980'lerin Britanya'sndaki isiz genle
rin tavrlarn karlatrr. Daha eski
olan nesil, isizlikten utanrken sonraki
kuak bundan dolay hibir utan
duymaz. Bu btnyle almayan
insanlara para vererek isizlere fayda
salayan refah toplumunun yanl zen
dirmesinin bir sonucudur. Murray'un
inancna gre artan su oranlar altsnfa
katkda bulunmaktadr. Su oranlarnn
ykselmesiyle, toplumlardaki resmi
olmayan denetim bozulur ve topluluk
zayflar ve paralanr.
Su oranlarn daha dengeli bir resm i
19. B l m d e, Su ve Sapknlk ta
tartlacaktr.
Birleik Krallk'taki altsnfn
derinlemesine ilikin 1994'deki son
aklamasnda Murray, gayrimeruluk
(evlilik d doan ocuklar) dzeyin
deki artn ocuklar disiplin duygu
sundan uzak olmaya , onlar denetleyen
aile ya da baba olmamasna dayandrr.
Aile yapsnn deiim i ve evlilik d
doum lar, 7. Blm de "A ileler ve
M ah rem li k ile r" adl b l m d e
tartlm tr.
Bir kere daha Murray gayri me
ruluun artmasn ailelerden ok, bekar
annelere para veren refah toplumunun
yanl bir zendirmesine dayandrr ve
altsnfn derinlemesinin bu zentiyi
izleyenlerin ahlakszlna bak olduu
na inanr.
Yine de Murray'n yapt, onunla
ayn lkede yaayan dier sosyologlar
tarafndan sert bir biimde eletirilmi
tir ve bunlardan birou en azndan
onun tanmlamasyla altsnf kavramna
kar kmtrlar. Duncan Gallie farkl
kltrdeki bir altsnf dncesinin pek
az temeli olduunu ne srer. Toplum
sal Deiim ve Ekonomik Yaama
kadarki verileri zmlemesinde Gallie,
alan snf bireyleriyle, alma
tarihleri veya politik grnm anlamy
la uzun sreli isizler arasnda kk bir
ayrm olduunu belirtmitir. Onun
grne gre uzun sreli isizler
byk bir yaltlma ve yoksullama
yaamlardr ama yine de ii snf
iinde tanmlanmaya devam etmiler
dir. Sonuta Gallie uzun sredir isiz
kalan insanlarn, i kavramna dierle
rinden daha ok bal olduunu
bulmutur.
Lydia Morris, Kuzey Dou ngilte
re'deki Hartlepool'da, yoksulluun
mekansal boyutunu incelemitir.
sizlikte uzun lekli bir gelime ve
imalat endstrisinde bir kn
olduu Hartlepool gibi alanlarda bir
altsnfn ortaya kmas olasdr.
Sonuta Morris'in aratrmalar, ayr bir
altsnfn ortaya ktn dorulama-
mtr. Onun kansna gre, altsnf
kavram, ada toplumlardaki toplum
sal olanakszlklar ve yoksulluun
karmakln yanstmak iin yetersiz
(ve politiklemi) bir kavramdr. Morris,
bek isiz iiler zerinde almtr:
ilk olarak erkein en azndan on iki aydr
isiz olduu iftler zerinde; ikinci
olarak erkein ayn ii son on iki aydr
yapt iftler zerinde ve son olarak da
erkein son on iki ay iinde yeni bir ie
balad iftler zerinde.
Bireylerin ve ailelerin dayandklar
bir ada desteklenip desteklenmemeleri
bakmndan Morris bu bek arasnda
kk ayrmlar bulmutur. Bunlardan
bir yldan uzun sredir isiz olanlar bir
i bulma konusunda kaygldrlar ve
halen alma kart kltre uyum
salayamamtrlar. Bu insanlarn iin
de durum, yaadklar alandaki uzun
364
 T a b a k a la m a v e S n f

sreli ekonomik kntden, yetenek ilere daha ok odaklanmlardr, yine

eksikliinden ve onlara yerel iler
bulmakta yardmc olabilecek kiilerle,
i temelli resmi olmayan bir balantnn
greli yoksunluundan kaynaklanmak
tadr. Yine de Morris uzun sreli
isizlerinin bir ounun onlara yardmc
olacak, onlar gibi isiz olan eleri
bulunduunu ve onlarnda ok sayda
isiz arkadalara sahip olduunu fark
etmitir. Bununla birlikte Morris,
almalarnda dorudan ayr bir
altsnf olduuna ilikin ak bir kant
olmad sonucuna varmtr (1993:
410).
Morris'in almasnn dorudan
ak sonular yoktur. almalarn,
yalnzca etnik aznlklarn yeterince
temsil edilmedii lkenin belirli bir
blmnde yrtmtr. Bat AsyalI
larla Hindistanllar az eirim gerektiren
de onlarn isizlik ortalamas beyaz
erkeklerinkinden ok fazladr.
Deerlendirme
Bizim iin altsnfla ilgili kart
yaklamlar ne ifade etmelidir? Sosyo
lojik aratrmalar, benzer yaam olanak
lar olan zarar grm insanlarn ayr bir
snfa ait olduu dncesini destekler
mi?
Altsnf dncesi Birleik Devlet
lerde ortaya konmutur ve en fazla bu
rada bir anlam ifade eder. A.B.D'de a
r zengin ve yoksullar, Bat Avrupa'dan
ok daha belirgindir. zellikle de imti
yazsz olan grup ve radikal blmleri
bir arada toplayan toplumsal ve ekono
mik yoksunluklarn olduu yerde, bu
insanlar kendilerini geni bir biimde
toplumun dnda braklm olarak
bulurlar.

Britanya bir meritokrasi midir? Hem Tony Blair hem Muhafazakar lider David Cameron, pahal devlet
okullarna ve Oxford niversitesine gitmilerdir.

365
 T a b a k a la m a v e S n f
Bu koullar altnda altsnf kavra
m, kullanl grnyorken bu kavram
Avrupa lkelerinde ise daha ok sorgu
lanabilirdir. Avrupa'da benzer olumsuz
koullar olmasna ramen bu lkelerin,
A.B.D'den daha az gsz grnmesi
durumunda olduu gibi. Toplumun geri
kalanyla ve yoksun olan koullarda
yaayanlar arasnda ayn dzeyde bir
ayrm bulunmaz.
Son almalar bize gstermitir ki
A.B.D'de bile, kentli yoksullarn
duraan bir tabaka olmasna ramen
altsnfn balantszl ve bozulmas gre ekonomik kapital tek geerli
biraz abartlmtr. Bylece fast food
alanlaryla seyyar satclarla ilgili son
almalar, kentli yoksularla toplumun
geri kalan arasndaki ayrmlarn,
uzmanlarn inandklar kadar byk
olmadn ortaya koymutur (Duneier
1999; Newman2000).
Snf ve yaam tarz
Sosyologlar, snfn yerini zm
lerken, geleneksel olarak snf yerinin,
pazar durumu gibi retim ve ile ilgili
uylamsal gstergelerine bel balam
lardr. Bununla birlikte bireyleri sadece
ekonomi ve istihdam balamnda birer
snf yesi olarak deerlendirmemek
gerektiini; bu deerlendirmenin yan
sra tketim eleri ve yaam tarz gibi
kltrel faktrlerin de gz nne alna
rak yaplmas gerektiini belirtmilerdir.
Bu yaklama gre amz, tketimle
ilgili "simgelerin" ve iaretlerin gnlk
yaamda byk rol oynad bir adr. arkadalar ve ilikiler a gibi- toplumsal
Bireyler, artk nasl giyinmek gerektii,
ne yemek gerektii, sala nasl dikkat
edilmesi gerektii ve nerede rahatlamak
gerektii gibi pek ok yaam tarz
olanayla kar karyadr, isizlik gibi
geleneksel snf zellikleri artk daha az
dikkate alnmaktadr.
Fransz sosyolog Pierre Bourdieu
(1930-2002) yaam tarz tercihlerinin
snfn nemli bir belirteni olduu
yaklamn desteklemitir. Bourdieu,
mlk, zenginlik ve girdi gibi materyal
mallardan oluan ekonomik kapitalin
nemli olduunu ne srer, ama bunun
snfn anlalmasnn ksmi bir yann
oluturduunu de dnr. Bour-
dieu'nun snf kavram ar derecede
geneldir (bkz. Crompton 1993). O,
snf konumunu niteleyen "kapital"in
drt biimini tanmlamaktadr ama ona
biimdir. Dierleri kltrel, simgesel ve
toplumsal biimlerdir (Bourdieu 1986).
Bourdieu'a gre bireyler giderek artan
bir biimde kendilerini dierlerinden
ekonomik etkenlere deil ama eitim,
sanatn deerlendirilmesi tketim ve
bo zaman uralarn ieren kltrel
kapital temelinde ayrrlar, insanlar
kapitalist dzen iindeki varolan
tketim iin mal ve hizmet -simgesel ve
gerek olan- satan tccarlarn oalma
syla kltrel kapitalin birikim srecine
yardmc olmulardr. Reklamclar,
pazarlamaclar, moda tasarmclar, stil
oluturucular, i dekorasyon tasarm-
clan, kiisel eitimciler, terapistler, web
tasarmclar ve birou srekli geni
leyen bir tketici topluluu arasnda
etkili kltrel tatlar ve kurucu yaam
biimi tercihlerinde bulunurlar.
stelik Bourdieu'un snf zm
lemesinde nemli olan -kiinin
kapitaldir. Bourdieu, toplumsal kapitali
"fazla ya da az kurumsallam, bilinen
ve tannan karlkl ilikilerin srekli bir
ana sahip olmann stnlyle, birey
veya gruplarn kazand kaynaklar"
olarak tanmlar (1992). Toplumsal
366

B e v e r le y S k e g g s v e s n f ile to p lu m s a l c in s iy e tin b i im le n i i
Bourdieu'nun snf zerine yapt (bkz. s. 366-8) birok
sosyologun snf zerine almasn etkilemi ve bu
almalarda uygulanmtr. Britanyal sosyolog Beverley
Skeggs, Kuzey Bat ngiltere'deki kadnlar zerine
almasnda, toplumsal cinsiyet ve snfn biimleniini
incelerken Bourdieu'un snf ve toplumsal cinsiyet
hakkndaki aklamasn kullanmtr. Skeggs (1997) on iki
yllk bir sre boyunca, yerel eitim kurumundaki
kurslarda hepsini kaydettii, seksen ii kadnn
yaamn srekli takip etmitir. Skeggs, Bourdieu'un
terminolojisini izleyerek zerine alt, kadnlarn dk
ekonomik, kltrel, toplumsal ve simgesel kapital iinde
yer aldn bulgulamr. Onlar, cretli yoksullardr ve
resmi eitimlerindeki baarlaryla snrlandrlrlar. Ayrca
pek az, gl durumdaki kiilerle iletiime sahiptir ve
kendilerini daha yksek konumdaki toplumsal snfa gre
konumlandrrlar. Skeggs, almasndaki kadn gruplar
arasnda kapitalin ok eitli biimlerinin eksikliinin
Britanya'da ii snfndaki kadnlarn olumlu
kimliklerindeki eksiklii yansttn iddia etmektedir
(kart olarak Skegg'in inancna gre ii snfndaki erkeler
olumlu bir kimlik kazanmak iin ayn oranda bir zorlukla
karlamazlar ve bu kimliklerini ticaret birlii hareketi
iindeki katlmclar sayesinde edinirler). Bundan dolay
Skeggs'm savna gre kadnlar iin ii snf iinde
nitelenmek, iren, deersiz ve tehlikeli olarak
snflandrlmaktr.
Bu kuramsal artalan erevesinde Skeggs, almasndaki
kapital kavram ada sosyolojide
nemli bir aratr ve Bourdiue'un bu
terimi tartmas imdilerde, Amerikal
siyasetbilimci Robert Putnam'la ilgili
olan dncenin son zamanlardaki
geliiminde nemli bir basamaktr.
Putnam 'n toplumsal kapital zerine
alm alar rgtler ve Alar adl 16.
Blmde tartlmtr.
En sonunda Bourdieu, iyi bir ne
sahip olmay ieren simgesel kapitalin
nihai olarak toplumsal snfn nemli
bir gstergesi olduunu ne srer.
Simgesel kapital dncesi toplumsal
snf konumuyla benzerdir.
Bourdieu'un aklamasnda kapital
biimlerinden her biri, dierlerinin
uralarna yardmc olan mlkn
varlyla balantldr ve bu anlamda
T a b a k a la m a v e S n f
kadnlarn neden kendilerini ii snf iinde tanmlamak
konusunda isteksiz olduunu aklar. Sz konusu
kadnlar, ii snfndaki kadnlarn beyaz kamalar,
'Sharonlar' ve 'Traceyler'le kltrel bir uyumsuzluk iinde
olduunun ayrmndadrlar. Skeggs syleilerinde
kadnlarn kendilerini ii snfna dahil olarak
alglamalarnda, bir biimde zdelememeye bir eilim
olduunu bulmutur. rnein kadnlar cinsellii
tarttklarnda, hafifmerep sulamasndan saknyorlar
ve bylece gen, evlenebilir kadnlar olarak ait olduklar
snrlanm kapitalin deerini dryorlard. Onlar iin
cinsel olarak arzulanmak ve eer gerekten isterlerse bir
erkek edinmek, bu gruplar arasnda son derece
nemlidir. Dnler ve evlilikler, saygnlk ve
sorumluluklar asndan bir deiime neden olur. Bu
endielerce belirlenen bir seim yapmak durumunda
kalan kadnlar, bir eitim kursuyla isizken belirli bir
nitelik kazanarak iyi bir ebeveyn olabilir ve onlara daha
kayda deer i olanaklar teklif edilebilir.
Bu kadnlar grubu, kendilerini ii snf olarak
tanmlamayp, snf kendi yaamlarnda yalnzca u
nemi olan bir ey olarak grseler bile, Skeggs aslnda
onlarn yaama biimlerinin nemli olduunu ve onlarn
kendilerini ii snf kimliinden uzaklatrsa bile yle
olduklarn ne srer. Skeggs'in Kuzey Bat ngiltere'deki
bir grup kadnn yaamlarn aklamas, bu gibi
toplumsal cinsiyetle ilgili durumlarda snfn nasl baka
trden kimlik biimlerini birbirine baladn aklar.
geniler. rnein ok para kazanan
(ekonomik kapital) bir iadamnn
sanada ilgili gelimi zevkleri olmaya
bilir ama ocuklarn bu araylarn
tevik edildii zel okullara gndere
bilir ve bylece ocuklar kltrel
kapitale sahip olurlar. adamnn
paras, onu, i dnyasndaki kdemli
iadamlaryla yeni balantlar kurmaya
ynlendirir ve ocuklar dier zengin
ailelerin ocuklaryla tanr ve niha
yetinde o da kltrel kapitale sahip olur.
Benzer biimde iyi balantlar olan
geni bir arkada grubundaki herhangi
biri, hzlca irkednde kdemli duruma
ykselir ve burada ekonomik ve
simgesel kapital kazanr.
Bourdieu ile dier akademisyenler,
snflarn birbirinden ayrlmasnn
367
 T a b a k a la m a v e S n f
yaam tarzlaryla tketim zelliklerine
bal olabilecei konusunda uzlam-
lardr. Bylece, orta snf iindeki
gruplar hakknda konuan Savage (ve
dierleri 1992) kltrel tatlar ve
"nitelikler"le ilgili sektr betimle
mitir. Kamu hizmeti sektrndeki
yksek "kltrel kapital" ve aa
"ekonomik kapital" iinde olan meslek
sahipleri, egzersiz yapmay, az alkol
tketimini, kltrel ve toplumsal
etkinliklerin iinde bulunmay gerekti
ren salkl etkin yaam tarzlarn izleme
eilimi gsterirler. Bunun aksine, yne
ticiler ve brokratlar yaamlar boyunca
az egzersiz yaparak, kltrel etkinliklere
ok az zaman ayrarak bunun yerine ev
dekorasyonu ve moda tarzlaryla ilgile
nerek yaamlarn geirirler. nc
grup olan "postmodernler" herhangi
bir belirleyici ilkenin olmad ve
geleneksel olarak birbirinden holan
mayan eleri ierebilen bir yaam
biimini izlerler. Bylece, klasik litera
trde yer alan atbinme gibi etkinlie,
kaya trman gibi u sporlarla, lgn
dans partileri ve Ecstasy kullanmnn
ekicilii de elik etmeye balamtr.
Snflar iindeki ve snflar arasn
daki tabakalamayla ilgili konumak
genellikle gtr. Tabakalama hem
mesleki farkllklara hem de tketim ve
yaam tarzlarndaki farkllklara bal
dr. Bu, bir btn olarak toplumdaki
eilmelere gz atmakla dorulanabilir.
rnein hizmet ekonomisi ve elence
ve bo vakit geirme endstrisinin hzla
yaygnlamas, endstrilemi lkelerde
tketimin arttn gsterir. Modern
toplumlar, tketim toplumlar haline
gelmektedirler, insanlar daha fazla mal
tketmeye balamtr. Pek ok adan
tketim toplumu, bir "kitle-toplu-
mu"dur, bu tr bir toplumda snf
farkllklar da bir dereceye kadar alr;
bylece farkl farkl snflardan gelen
insanlarn tm benzer televizyon
programlarn izlerler veya sosyetenin
oturduu caddelerdeki maazalardan
giyinirler. Bylelikle snf farkllklar
yaam tarzndaki ve zevklerindeki
eitlilikle daha da pekitirilmi olabilir
(Bourdreu 1986).
Bu tr deiiklikleri aklda tutmakla
birlikte, toplumsal eitsizliklerin ortaya
kmasnda ekonomik elerin nemli
bir rol oynadn grmezden geleme
yiz. Byk bir ounluk iin, toplumsal
ve fiziksel yoksunluklar yaayan insan
larn herhangi bir yaam tarz seme
anslar yoktur. Onlarn durumlar
ekonomik ve mesleki yapyla ilgili
elerce belirlenir (Crompton 1998).
T o p lu m s a l c i n s i y e t v e
ta b a k a la m a
Tabakalama hakknda yaplan
aratrmalar "toplum sal cinsiyet
kr"yd. Bu aratrmalar yaplrken
kadnlar hi hesaba katlmamtr veya
g, cret ve prestij gibi konular
zmlenirken kadnlar konusuna hem
hi nem verilmemitir hem de bu
konular iin kadnlar ilgi ekici bulun
mamtr. Ancak toplumsal cinsiyet,
tabakalamayla ilgili en nemli konular
dan biridir. Erkeklerin, toplumsal
hayatla ilgili pek ok yerde daha fazla
cret, stat ve kadnlardan daha fazla
etkiye sahip olmad hibir toplum
yoktur.
Modern toplumlardaki toplumsal
cinsiyet ve tabakalamayla ilgili alma
lardaki asl sorunlar, basit gibi grnr
ler, ancak bu sorunlar zmek zordur.
Modern dnemde, toplumsal cinsiyet
ten kaynaklanan eitsizlikleri anlayabil
368

me sorunu, asl olarak snf farkllklar
bakmndan ele alnmaldr. Toplumsal
cinsiyetten kaynaklanan eitsizlikler,
snf dzenlerinden tarihsel olarak daha
eskidir; erkekler hibir snfn olmad
avc ve toplayc topluluklarnda bile
kadnlardan stnd. Snf farkllklar
modern toplumlarda yle nemlidir ki,
toplumsal cinsiyetten kaynaklanan
eitsizliklerden bile "baskn"dr. Pek
ok kadnn fiziksel konumu babala
rnn veya elerinin durumunu yanstr;
bu nedenle snf konusu sz konusu
olunca toplumsal cinsiyetten kaynakla
nan eitsizlikleri aklamak nem
kazanmaktadr.
Kadnlarn snfsal konumunun
belirlenmesi
Snf eitsizliklerinin toplumsal
cinsiyet tabakalamasna bal olduu
nu ileri sren gr son zamanlara
kadar dillendirilmemi bir grt.
Bununla birlikte feminist eletiriler ve
kadnlarn Batl toplumlarda ekonomik
rollerinin inkar edilemez deiimleri bu
kabul tartmaya amtr.
Snf zmlemesinde "uylamsal
konum", alan kadnlarn alan larla farkl tavrlar almasna yol aar.
erkeklere gre grece daha az emek
harcadna ve bu nedenle kadnlarn
eleriyle birlikte ayn snf iinde yer
almalar gerektiine dikkat eker
(Goldthorpe 1983). Kendi snf emas
iinde bu durumu ngren Gold-
thorpe'a gre bu gr, cinsiyetilik
ideolojisine dayandrlamaz. Buna kar
olarak, alan kadnlarn kendi kendile
rini iinde bulduklar bir durumdur.
Kadnlar erkeklere gre part-time
ilerde daha fazla alrlar, bu nedenle
aralklarla almaya daha eilimlidirler,
nk vakiderinin ounu ocuklarna
369
T a b a k a la m a v e S n f
bakmak iin kullanrlar. Kadnlarn
byk bir ksm geleneksel olarak
ekonomik bakmdan elerine baml
olduklarndan, onlarn snfsal konum
lar elerinin snfsal konumunca
belirlenir.
Goldthorpe'un sav pek ok
ekilde eletirilmitir. ncelikle, kadn
larn ailelerine ekonomik katks, ailenin
ekonomik durumunu korumak iin ve
belirli bir yaam tarzn devam ettire
bilmek iin elzemdir. Kadnlarn al
mas ev halknn snfsal konumunu
belirler, ikinci olarak, kadnn meslei
bazen bir btn olarak ailenin standar
dn da ortaya koyabilir. Bir kadnn
einden daha az para kazand yerlerde
bile, kadnn alma konumu einin
snfn belirlemede "nc" e olabilir.
Bir kocann vasfsz ya da yar vasfl
mavi yakal bir ii, einin de bir
maazann yneticisi olmas bu duruma
rnektir.
nc olarak, ev halknn "kar-
snf'lardan olmas, yani elerin birbi
rinden farkl kategorideki ilerde al
malar, ayn aileye mensup olmalarna
ramen, kadn ve erkein farkl ama
Drdnc olarak, kadnlarn aile iinde
para kazanan tek ye olma oran gittike
artmaktadr. Bekar anne saysnn ve
ocuksuz alan kadn saysnn
artmas bu olguyu aka gstermekte
dir. Bu tr kadnlar evin iindeki snfsal
konumlarn kendileri belirlerler,
kadnn nafaka alarak eski eiyle ayn
ekonomik seviyede olduu durumlar
bunun dndadr (Stanworth 1984;
Walby 1986).
Goldthorpe ve dierleri uylamsal
konumu savunmaktadrlar, ancak orta-
 T a h a k a la m a v e S n f
E its iz lik , s n f t e m e lli t o p lu m la r d a a z a lm a k t a m d r ?
O lgu n kapitalist toplum lardaki snf dzenlerinin,
eitsizliin dzeyini azaltarak snflar arasndaki
hareketlilii saladna ilikin en azndan son
z am an lara kadar n e srlebilecek kimi kandar
vardr. 1 9 5 5 ylnda, N o b e l ek o n o m i dln
kazanm iktisat S im on K u zn ets, kendi adyla
anlan ve bu n eden le K u z n e t s E r i s i diye
adlandrlan b ir varsaym n e s rm t r: kapitalist
gelim enin ilk aam alar b o y u n ca eitsizliin arttn
ve ardndan azaldn, so n u o larak d a belli bir
d zeyde sabidendiini g ste re n b ir fo rm l (K u zn ets
1 9 5 5 , 9 .1 . ekle baknz). A v ru p a lkeleri, Birleik
D e v le d e r ve K a n a d a zerind e yaplan alm alarn
g sterd i i gibi eitsizlik, kinci D n y a Sava
so n ras, bu yerlerd e d oru k n ok tasn a ulam ,
9.1. ekil Kuznets erisi
K aynak: Nielsen (1994), s. 654-77
1 9 5 0 'le r b oy u n ca azalm ve 1 9 7 0 'le r b o y u n ca da
k abaca ayn kalm tr (B e rg e r 1 9 8 6 , N ielsen 1 9 9 4 ).
Sava son ras azalan eitsizlik, eitsizlii azaltm ay
am alayan devletin salk sig ortas, refah ve dier
p ro g ram larn sayesinde en alt dzeydeki insanlarn
st dzeye km asn salayan olanaklar yaratan
sanayi top lum larn n ek on o m ik genilem esinin bir
p aras olarak kalmay s rd rm t r. Y in e de
K u zn ets'in n g r s tam olarak yalnzca sanayi
top lu m lan n aa uygulanabilir. Sanayi son ras
top lu m lan n o rtay a km as, K u zn ets'in kuram n
so ru n lu d u ru m a g etirecek b iim d e, 1 970'lerd en
b eri b iro k gelim i ulusta eitsizliin artm asn
(1 0 . B l m e baknz) birlikte getirm itir.
370

Btn kadnlar ekonomik olarak kocalarndan bamsz
olmadndan, kadnn snfsal konumunu kocasnn snfna
dayanarak deerlendirmek, geleneksel olarak byle olmamakla
birlikte eletiriye uramtr.
ya koyduklar emaya baz nemli
deiiklikler de eklenmitir. Aratrma
nn amalar iin yksek snftan bir
partner ev halk snflandrma iin
kullanlabilir, bu partnerin erkek ya da
kadn olmas fark etmez. Snflamalar
"erkeklerin eve ekmek getirmesi" zeri
ne biimlenir, tm ailenin snflandrl
mas eve ekmek getiren baskn bireye
gre yaplr. Ayrca Goldthorpe'un
emasnda III. snfn iki alt kategorisi
vardr; bu kategoriler dk seviyeli
beyaz yakal ilerde kadnlarn baskn
olduunu yanstr. ema kadnlara
uygulandnda, IlI-b nolu snf (el
emeine dayanmayan ilerde alan
iilerin olduu snf) VII. snf olarak
ele alnr. Bu, i dnyasnda vasfsz ya
da yar vasfl kadnlarn konumunu en
eksiksiz ekilde temsil edilmesi olarak
grlr.
Tabakalama v e Snf
Ya hanehalknn tesi?
Snfsal konumlarla ilgili tartmalar
geliirken, baz uzmanlar bireyin snf
sal konumunun aileden bamsz olarak
ele alnmas gerektiini savunurlar.
Dier bir deyile toplumsal snf, her bir
birey iin mesleinden bamsz olarak
deerlendirilmeli, bu deerlendirme
yaplrken de kiinin zel durumlarna
belirli gndermeler yapmaktan uzak
durmaldr. rnein, bu yaklam
Gordon Marshall ve meslektalar
tarafndan Birleik Krallk'taki snf
dzeniyle ilgili almada ele alnmtr
(Marshall 1988).
Bununla birlikte bu tr bir perspek
tif pek ok glk de tar. Aratrma,
herhangi bir ite cretli olarak alma
yanlar, yani ev hanmlarn, emeklileri
ve isizleri darda brakmtr. Son iki
grup en son ileri dikkate alnarak bir
kategoriye konabilir, ancak bu kiiler
uzun zamandr belirli bir ite alm
yorlarsa, bu sorunludur. Hatta bu,
hanehalknn grmezden gelinmesi gibi
yanl bir sonuca gtrebilir. Bireylerin
tek veya zel bir arkadann olup olma
mas, onun karlaabilecei frsatlar
bakmndan nemli bir fark yaratabilir.
Snf farkllklarnn olumasnda
kadnlarn almasnn etkisi
Kadnlarn cretli alanlar arasna
girmeleri, Hane gelirinin zerinde byk
bir etki yaratmtr. Ancak, bu etki eitsiz
bir biimde deneyimlen-mitir ve bu aile
bireyleri arasnda snf farkllklarn
vurgulamaya yol aabilir. Gnmzde
gittike artan sayda kadn i yaamna
giriyor, ynetici oluyor ve yksek cret
alyor. Bir yanda "iki aile yesinin
kazanmasyla" zengin aileler, dier yanda
371
 T a b a k a la m a v e S n f
da "tek kazanann" ya da "hi kazan
mayan" aile yesinin olduu aileler
ortaya kmas bu kutuplamaya etki
etmektedir. ("alma ve Ekonomik
Yaam" balkl 18. Blme baknz).
Aratrma yksek cret alan kadn
larn, yksek cret alan eleri semeye
eilimli olduunu ve ynetici konumlar
da alan erkeklerin elerinin dier
alan kadnlardan daha fazla kazand
n gstermitir. Evlilik, her iki bireyin
de mesleksel bakmdan benzer ayrcalk
ya da dezavantaja sahip olmas durumu
gzetilerek yaplmaktadr (Bonney
1992).
Ailede her iki bireyin de alyor
olmas, zellikle alan kadnlar arasn
da ortalama ocuk dourma yan
ykseltmitir. Her iki ein de alt
ocuksuz iftler en yksek ve en dk
cretle alan aileler arasndaki
boluu bytmektedir.
Toplumsal hareketlilik
Tabakalama zerine alrken
yalnzca ekonomik durumla meslekler
arasndaki farkllar deil, ayn zamanda,
belirli mesleklerdeki bireylerin duru
munu da ele almamz gerekir. Toplum
sal hareketlilik, farkl sosyoekonomik
konumlar arasndaki gruplar ve birey
lerin hareketlerine gnderme yapan bir
kavramdr. Dikey hareketlilik, sosyo
ekonomik skalada bireylerin aa veya
yukar doru olan hareketleri anlamna
gelir. Mal mlk, gelir ve stat kazanma
yukan doru hareketlilik ve bunun tersine
doru olan hareket de aa doru
hareketlilik adn alr. Modern top
lumlarda, komu alanlar, kasabalar ya
da blgeler arasndaki corafk hareketi
anlatmak iin kullanlan yatay hareket
lilik de sz konusudur. Dikey ve yatay
hareketlilik genellikle birlikte olur.
rnein herhangi bir ehirdeki bir
irkette alan biri, ayn irketin baka
bir ehirdeki, hatta baka bir lkedeki
ubesinde, daha yksek bir dereceye
ykselebilir.
Toplumsal akkanl ele almann
iki yolu vardr. Birincisi, bireylerin
alma hayatiarmdaki deiikliklerin
toplumsal skaladaki yerlerine etkisine
bakarak olabilir. Buna genellikle
kuaktesi hareketlilik denir. Buna
alternatif olarak ocuklarn ana-
babalarnn veya byk anne ve byk
babalarnn mesleklerini semelerini de
inceleyebiliriz. Kuaklarn hareketlili
ini inceleme, kuaklararas hareket
lilik olarak adlandrlr.
Karlatrm al hareketlilik
in c e le m e le r i
Bir toplumdaki, dk tabakalarda
dnyaya gelen kiilerin toplumsal-
ekonomik merdivenin yukarsna hangi
lde trmanabildiklerini gsteren
dikey hareketlilik, toplumun "akl
nn" nemli bir gstergesidir. Bu
bakmdan toplumsal hareketlilik,
zellikle liberalizmin tm yurttalar iin
frsat eitlii olduu grne bal
devlederde nemli bir politik konudur.
Toplumsal hareketlilik bakmndan
sanayilemi toplumlar ne kadar
aktrlar? Britanya'da, baka yerlere
kyasla daha ok frsat eitlii var mdr?
Toplumsal hareketlilik zerine, sk
sk uluslararas karlatrmalar da
ieren almalar, elli yldan fazla bir
sredir yaplmaktadr. Bu konuda ilk
yaplan almalardan nemli bir tanesi
Peter Blau ile Otis Dudley Duncan
tarafndan 1960'larda yrtlmt. Bu
372

iki yazarn aratrmas, bugne kadar
tek bir lke iin yaplan en ayrntl
toplumsal hareketlilik incelemesi
olmay srdrmektedir (kapsam ok
geni olsa da, teki ou hareketlilik
almalarnda olduu gibi bu alma A.B.D.'nin Avrupa toplumlarndan
iin de daha nce sylenenler geerlidir
-ncelenenlerin hepsi erkekti). Blau ve
Duncan ulusal dzeyde, 20.000 erkek
ten oluan bir rneklem hakkndaki
bilgiyi derlem ilerdi. Y azarlar,
A.B.D.'de yksek bir dikey hareketlilik
olduu, ancak bu hareketliliklerin
neredeyse hepsinin birbirlerine ok
yakn mesleki konumlar arasnda
olduu sonucuna varmlard. "Uzak
konumlu" meslekler arasda herhangi
bir hareketlilik enderdi. Hem bireylerin
kariyerlerinde hem de kuaklar arasnda
aa doru hareket oluyorsa da, bu
yukar hareketlilikten ok daha azd.
Bunun nedeni, beyaz yakal ve
profesyonel ilerin saysnn, mavi yaka
l ilere oranla ok daha hzl artmas ve
bu artn, mavi yakal iilerin oulla ortaya kacan ileri srmlerdi.
rnn beyaz yakal konumlara gei
yapabilmelerini salamasdr. Blau ve
Duncan eitim ve retimin, bireyin
baar frsatlar zerindeki, nemini
vurgulamlardr. Onlarn grne
gre yukar doru olan toplumsal
hareketlilik, genellikle bir btn olarak
sanayi toplumlarnn bir zelliidir ve
toplumsal duraanlk ve btnlemeye
katkda bulunur.
Toplumsal hareketlilik zerine
yaplan, belki de en ok bilinen
uluslararas alma, Seymour Martin
Lipset ile Reinhard Bendix (1959) tara
fndan yrtlen almadr. Bu yazar aratrma yapmlardr. Bu yazarlar
lar, dokuz sanayilemi lkeden -Bri-
tanya, Fransa, Bat Almanya, sve,
svire, Japonya, Danimarka, talya ve
373
T a b a k a la m a v e S n f
A.B.D.- gelen ve mavi yakal ilerden
beyaz yakal ilere geen insanlarn
toplumsal hareketlilii zerine olan
verileri zmlemilerdir. Yazarlar,
beklentilerine ters decek biimde,
daha ak olduuna ilikin hibir kant
olmadn kefetmilerdir. Mavi
yakal/beyaz yakal izgisi boyunca
gerekleen toplam hareketlilik,
A.B.D.'de % 30 iken, teki lkelerde
%27 ile % 31 arasnda deimekteydi.
Lipset ve Bendix, btn sanayilemi
lkelerin beyaz yakal ilerdeki art
bakmndan, benzer deimeleri yaa
dklar sonucuna varmlard. Bu, btn
bu lkelerde benzer boyudarda olan
"hareketliliin yukar doru sramas"
na yol amt. Bakalar, bu yazarlarn
sonularn sorgulamlar, aa doru
hareketlilik zerinde daha fazla
durulmas, ayrca uzak konumlu hare
ketliliin de dikkate alnmas durumun
da lkeler arasnda nemli farkllklarn
(Heath 1981; Grusky ve Hauser 1984).
Burada bir tanesi betimlenen
toplumsal hareketlilikle ilgili pek ok
alma, hareketliliin "nesnel" boyut
lar, yani, hareketliliin her ynyle ne
kadar gzlenebiliyor ve nfusun ne
kadarlk bir blm iin bu sz konusu
olduu zerine odaklanmtr. Gordon
Marshall ve David Firth (Marshall ve
Firth -1999) karlatrmal toplumsal
hareketlilikle ilgili almalarnda, farkl
bir yaklam benimsemilerdir; snfsal
konumlarn deiimiyle ilgili olarak
insanlarn "znel" duygulan hakknda
aratrmalarn sosyologlarn, bireylerin
refah anlaylar zerinde toplumsal
hareketliliin olas etkileri hakknda
 T a b a k a la m a v e S n f

kullandklar "dorulanmam spek bulmakta ok zorlanmak-tadrlar ya da

lasyon" terimini ne iin kullandklarna ancak eskisinden daha dk gelir elde
cevap olarak hazrlamlardr. Baz edebildikleri ileri bulabilmektedirler.
sosyologlar toplumsal hareketliliin
dengesizlik, yaltlmlk ve kkszlk Bugne dek, Birleik Krallk'daki
duygusu rettiini iddia ederken, aa doru hareketlilik zerine ok az
dierleri daha iyimser bir gr savun alma yaplmtr. Bununla birlikte,
mular ve yeni bir snfta kanlmaz kuaklararas ve kuaktesi olmas bak
olarak yer almada, kademeli bir uyum mndan, aa doru hareketliliin,
srecini varsaymlardr. A.B.D.'de olduu gibi Britanya'da da ar
t gsteriyor olmas olasdr. A.B.D.'de,
On lkeden -Bulgaristan, eski bu olgu zerine yakn zamanlarda yap
ekoslovakya, Estonya, Almanya, lan birok yeni alma bulunmaktadr.
Polonya, Rusya, Slovenya, Birleik 1980'ler ile 1990'larn balarnda, kinci
Devleder ve Birleik Krallk- edinilen Dnya Sava'ndan bu yana ilk kez,
veriyi kullanarak Marshall ve Firth, A.B.D.'de orta dzeydeki beyaz yakal
snfsal hareketliliin aile hayat, top ilerde alan insanlarn ortalama ger
lum, alma, gelir ve politika gibi ek gelirlerinde (enflasyon karldktan
gnlk yaamn pek ok ynnden sonraki kazan) genel bir d ortaya
memnun olma ya da olmamayla balan kmtr. Dolaysyla, bu iler teki
ts olup olmadm tartmlardr. Bu ilere kyasla artmay srdrm bile
yazarlarn almalarndan btn elde olsalar, artk bir zamanlar destekledik
edebildikleri, cevaplayanlarn snfsal leri yaam biimlerinin srdrlmesine
deneyimleri ve yaamlarndaki memnu olanak vermeyebilirler.
niyetleri arasndaki balant hakknda
kck bir ipucudur. Bu aa doru irketlerin yeniden yaplanmalar
hareketlilik iindeki bireyler iin doru ile "klmeleri", bu deimelerin ne
olduu kadar, ii snfndan orta snfa den ortaya ktklarm aklayan esas
hareket eden bireyler iin de doruydu. nedendir. Artan kresel rekabet kar
snda, pek ok irket ii saysn azalt
Aa doru hareketlilik maktadr. Tam zamanl mavi yakal
ilerin yan sra beyaz yakal iler de
Aa doru hareketlilik yukar
-yerlerini daha dk cretli, yarm za
doru hareketlilikten daha az grl
manl ilere brakarak- ortadan kalk
mekle birlikte, bugn de yaygn bir maktadr.
olgudur. Aa doru kuaktesi
hareketlilik da ayn derecede yaygndr. A.B.D.'deki aa doru hareketlilik
Bu trdeki hareketlilik, olduka sklkla, bugn zellikle ocuklu, kocalarndan
kiilerin altklar yaam biimlerini boanm ya da ayrlm kadnlar
srdremez hale gelmelerinden kay arasnda yaygndr. Kadnlar evliyken
naklanan, ruhsal sorunlar ve kayglarla orta snfa zg bir yaam tarz benim
elele gitmektedir. Gereksiz hale gelmek, semiken, boandktan sonra kendileri
aa doru akkanln bir dier ni, kt kanaat geinen bir yaamn iinde
nedenidir. rnein, ilerini kaybeden bulurlar. Pek ok durumda ya ok az
orta yataki insanlar, ya yeni bir i nafaka alrlar ya da hi almazlar. ocuk

374

bakm, ev ii sorumluluklar gibi cam
bazca ilere ynelen kadnlar -ihtiyala
rn- karlamakta zorlanrlar (Schwarz
ve Volgy 1992).
Britanyadaki toplumsal
hareketlilik
Hareketlilik konusunda ayrntl ve
her dzeyiyle ilgili olarak Britanya'da
sava sonras dnemde, her ne kadar
sadece erkeklerle ilgili olsa da, olduka
geni kapsaml almalar yaplmr.
Bu almalardan ilki David Glass
tarafndan ynetilm itir (1954).
Glass'n aratrmas 1950'li yllara kadar
uzanan uzun periyodu bir kuaklararas
hareketlilii zmlemitir. Bulgular
yukarda anlatlan uluslararas verilerle
uygunluk iindedir (mavi yakal meslek
lerden beyaz yakal mesleklere %30
civarnda bir hareketlilik olmutur).
Glass'n aratrmas aslnda byle
uluslararas karlatrmalar yapmada
geni lde kullanlmt. Bir btn Hareketlilik almas, Britanya'da
olarak Glass, Britanya'nn "ak" bir
toplum olmadn ortaya koymutur.
Hareketlilik bu toplumda mevcuttur,
ancak ok yakn snflar arasnda vardr.
Yukar doru olan hareketlilik, aa
doru olandan daha yaygndr ve
hareketlilik snf yaps iinde orta sevi
yelerde sklkla grlmektedir. En aa
seviyedeki insanlar orada kalmaya
eilimlidirler; ynetici konumunda al
anlarn %50'sinin oullar babalaryla
benzer meslekleri semektedirler.
Glass, ayrca toplumdaki elit konumlar
iine yksek derecede "taraftar topla
ma" olduunu saptamtr.
Bir dier nemli alma John
Goldthorpe ve meslektalar tarafndan
gerekletirilir ve Oxford Hareketlilik
375
T a b a k a la m a v e S n f
almas adn tar, bu alma 1972
ylma genel bir bakn sonularn ierir
(Goldthorpe ve dierleri 1980). Bu
aratrmaclar Glass'n almasndan
beri toplumsal hareketlilikle ilgili
nelerin deitiini arardlar. alma,
erkeklerde hareketliliin derecelerinin
nceki dneme gre daha fazla olduu
sonucuyla biter. Bunun en nemli
nedeni, meslek sisteminin daha eitliki
olmamasdr. Deiikliklerin kayna
daha ziyade beyaz yakal mesleklerin
mavi yakal mesleklere oranla hzla
artmasdr. Aratrmaclar el emeine
dayal alan, vasfsz ya da yar vasfl
iilerin oullarnn da ayn meslekleri
setiklerim grmlerdir. Uzmanlarn
ve yneticilerin yaklak olarak %30'u
ii snf kaynakldr, buna karn mavi
yakal iilerin %4' uzman veya
ynetici gemie sahiptir.
Mutlak bir toplumsal hareketlilik
oran her ne kadar yksekse de, Oxford
nfusun farkl kesimleri iin toplumsal
hareketlilik olanann varolduunu
ortaya koymutur, geri bu hareketlilik
hi de eit deildir ve frsat eitsizlikleri
tam olarak snf yapsnn merkezin
dedir.
Oxford Hareketlilik almas'nn
ilk hali, sonraki on yl iinde yeni
materyaller toplanarak gncelletiril
mitir (Goldthorpe ve Payne 1986).
nceki almann esas bulgular do-
rulanmakla birlikte baz ek gelimeler
de almaya eklenmitir. rnein mavi
yakal gemie sahip erkek alanlarn,
uzman ya da ynetici statsndeki mes
leklere ans artmtr. Mavi yakal
mesleklerin beyaz yakal mesleklere
oranla azalmas bu deiiklerdendir.
 T a b a k a la m a v e S n f

Marshall ve dierlerinin 1980'li yl limden karlmaktadr. Marshall ve

larda ortaya koyduu sonular, Gold-
thorpe ve arkadalarnn bulgularyla
dorulanmtr. Essex Hareketlilik
almasnda aratrmaclar, beyaz
yakal pek ok alann, mavi yakal bir
gemie sahip olduunu ortaya koy
mutur. Bu tr bulgular Britanya top-
lumunda nemli lde bir hareketlilik
olduunu gsterir: Pek ok insan iin
aslnda hem kuaktesi hem de
kuaklararas hareketlilik anlamnda
toplumsal hiyerari iinde hareket
etmek mmkndr. Ancak toplumsal
skala gndelik yaam iinde el gcne
dayanmayan mesleklerde hareketlilik
anslarnn engellendii grlen kadn
lara kar yine nyargldr. Modern
toplumun akkan zellii, ounlukla
ykselmekte olan mesleklere olan ei
alma arkadalar u sonuca varm
lardr: "Yukar mevkilerde ne kadar ok
yer olsa da bu, oralara ulamada herkes
iin bir frsat eitlii olduu anlamna
gelmez" (Marshall ve dierleri 1988, s.
138). Bununla birlikte hi kimse daha
nce ulalm olan u noktay aklndan
karmamaldr: Hareketlilik uzun
soluklu bir sretir ve toplum ne kadar
daha "ak" olursa, etkilerin tmnn
grlmesi bir kuak iin geerli
olmayacaktr.
Yine de 2002 ylnda baslan,
Londra Ekonomi Okulundan (London
School of Economy) Jo Blanden,
Alissa Goodman, Paul Gregg ve
Stephen Machin tarafndan yaplan bir
almada, yazarlar bu srecin tam
tersini bulmulardr. Onlar Britanya'da

T o p lu m s a l c in s iy e t v e to p lu m s a l h a r e k e tlilik

Toplumsal hareketlilikle ilgili pek ok alma erkekler
zerine odaklansa da, son yllarda kadnlar arasndaki
hareketlilikle ilgili elere daha fazla dikkat edilmeye
balanmtr. Kzlarn, okulda erkekleri getii ve
kadnlarn yksekretimde erkekleri sayca at bir
zamanda, toplumdaki uzun soluklu toplumsal cinsiyet
eitsizlikleri ortadan kalkacaktr. Kadnlarn meslek
edinmeleri daha m kolaylat ya da (toplumsal) hareketlilik
frsatlar yine byk oranda aile hayat ve toplumsal arka
planca m belirleniyor?
Ekonomik ve Toplumsal Aratrma Konseyi tarafndan
yrtlen 1990'lardaki Yirmi ev (Tvventy-Something in
1990's) adl son alma, 1970 ylnda ayn hafta iinde
doan 9.000 Britanyalnn yaay biimi hakkndadr.
Yirmi alt yandaki katlmclarn ounun cevaplarna
bakldnda, hem erkekler iin hem de kadnlar iin ailesel
arka plann ve ait olduu snfn yine ok gl etkilerinin
olduu grlmektedir. alma, yetikinlie geii kolayca
salayan gen insanlarn iyi bir eitim alm olduklarn,
ocuk edinme ve evlenme yan ileriye aldklarn,
babalarnn uzman mesleklerde altklarn gstererek
sonulanmtr. Ykselmeye elverisiz bir arka plana sahip
bireyler orada kalma konusunda eilim gstermilerdir.
Bir btn olarak alma, kadnlarn bugn kendilerinden
nceki kuaktaki hemcinslerine gre daha fazla frsata
sahip olduklarn ortaya koymutur. Orta snftaki
kadnlar, yukarda anlatlan deiikliklerden oka
yararlanmaktadrlar: Kadnlar, erkek emsalleri gibi
niversiteye gitmekte ve aldklan eitim dorultusunda
kazanl iler bulmaktadrlar. Bu eilim daha fazla eitlii
getirmekte ve bu sayede de kadnlarn kendilerine
gvenleri ve zsayglar kendilerinden sadece on iki yl
nce domu hemcinslerininkine gre artmaktadr.
Kadnlarn iyi birer meslek edinme anslar gittike
artmakla birlikte iki byk engel bugn de durmaktadr.
Erkek yneticiler ve iverenler, i bavurusu yapan
kadnlara kar ayrmclk yapmaktadrlar. Bunu, "kadnlar
meslekleriyle ciddi biimde ilgilenmezler" inancyla ve bir
aile kurduklannda igleri azalacaktr fikri nedeniyle
yapmaktadrlar. Aslnda ocuk sahibi olmak bugn de
kadnlarn kariyer yapma anslar zerinde olumsuz
etkiye sahiptir. nk kadnlar ite ilerlemek ile ocuk
sahibi olmak arasnda bir seim yapmaya zorlanma
durumunda kaldklarndan, ileriyle daha az
ilgilenmektedirler. Erkekler ok nadir olarak evii ilerle
ve ocuk bakmyla ilgili sorumluluun tmn stlenme
konusunda istekli davranmaktadrlar. Eskiye oranla pek
ok kadn evii yaamlarn iyi bir kariyer edinmek iin
dzenleseler de, bu yolda alacak hala pek ok engel
vardr.

376

1958 Mart aynda doan ve 1970 Nisan
aynda doan iki grup arasndaki
kuaklararas deikenlii karlatr
mlardr. Bu gruplar arasnda yalnzca
on iki ya fark olmasna ramen
alma, bu iki grup arasnda keskin bir
ekonomik farkllk belgelemitir. al
maya gre 1970 ylnda doanlar, 1958
ylnda doanlara nazaran ebeveynlerin
den ekonomik olarak ok daha gl-
drler. Yazarlar nceki grup sonraki
grup iin kuaklar arasndaki bu
deiimin bir nedeni olarak 1970'lerin
sonlarnda eitimsel becerilerden
ocuklarn eskisine oranla daha ok
yararlanmasn gstermitirler.
B r it a n y a b ir m e r i t o k r a s i m id ir ?
Peter Saunders (1990, 1996) Glass
ve Goldthorpe'un yapt trden
almalar ieren Britanya geleneinin
toplumsal deikenlik aratrmalarn
ok sesli olarak eletiren kiilerden
biridir. Saunders'a gre Britanya gerek
bir meritokrasidir nk cretler o ii
en iyi biimde gerekletirenlere ve
baaranlara gitmektedir. Onun bak
asna gre, yetenek ve efor snfsal
artalan iin deil ama mesleki baar iin
anahtar kavramlardr. Saunders, Ulusal
ocuk Geliimi almalarnn deney
sel verilerini, parlak ve alkan ocukla
rn deneyimleyeceklerini, toplumsal
olanaklara veya olanakszlklara bal
olarak baardklarn gstermek ama
cyla kullanmtr. Onun yorumlarna
gre Britanya eitsiz bir toplumdur ama
yine de adil bir yan vardr.
Richard Breen ve John Golfthorpe
bu iddialara kar olarak Saunders'i hem
kuramsal hem de yntemsel zemin
asndan eletirmitir (Breen ve
Goltdhorpe 1999). Onlar Saunders'n,
T a b a k a la m a v e S n f
rnein isizleri savunanlar darda
brakan, gzlem verilerini zmleme
sini tantmasna kar nyargldrlar.
Breen ve Goldthorpe, Saunders
tarafndan kullanlan ayn verilerden
kendi alternatif zmlemelerini
hazrlamtr ve inandklar ey olan
toplumsal deikenlikteki snfsal
engellerin nemini kantlayan, radikal
biimde farkl olan sonulara ulam
lardr. Bu yazarlar, bireysel haklarn
kesinlikle, bireyin snfsal konumunun
belirlenmesine yardmc olduunu,
fakat snfsal kkenin yine de nemli
etkilerinin olduu sonucuna varmlar
dr. Breen ve Goldthorpe'a gre ola
naklarn olmad ortamlarda bulunan
ocuklar, kk snfsal konumlar elde
edebilecek olanlara gre daha ok
erdem gstermek zorundadrlar.
Sonu: snfn nemi
Geleneksel yolla snflar ele almak
pek ok bakmdan eksik bir alma olsa
da, insanlarn zellikle kimlikleri
bakmndan snfsal farkllklar, modern
toplumlarda ekonomik eitsizliklerden
kaynaklanmaktadr. Snflarn yaam
larmzda byk bir etkisi vardr. Bir
snfa ye olma yaamsal beklentilerle
ilgili eitli eitsizlikleri de beraberinde
getirebilir, hatta ounlukla fiziksel
sala iyi bir eitim ve yksek cretli bir
i sayesinde ulalr.
Fakir ve zengin arasndaki eitsiz
likler Britanya'da son yirmi ylda iyice
artmtr. Gittike artan snf eitsizlii,
gvenli bir ekonom ik byme
karlnda denen bir bedel midir? Bu
varsaym zellikle Thatcher hkmeti
dneminde belirgin hale geldi. Zengin
olma abalar ekonomik gelimeye yol
amtr, nk zengin olma istei
377
 T a b a k a la m a v e S n f

yenilii ve itilimi krkleyen gdc bir letirebilir. Yksek renimin yaygn

gtr. Gnmzdeki pek ok tart
mada kresellemenin ve pazar dzeni
nin bozulmasnn, zengin ve fakir ara
sndaki gediin bymesine yol at
ve snf eitsizliklerini derinletirdii
ileri srlmektedir
Yine de eylemlerimizin hibir
zaman tamamyla snfsal farkllklarca
belirlenmediini aklda tutmann
nemli olduunu bilmemiz gerekir:
birok insan sosyal hareketlilii gerek
lamas, profesyonel nitelikleri kazan
ma, internetin ve "yeni ekonomi'nin
ortaya kmas, yukarya doru olan
hareketlilik iin var olan nemli yeni
yollardr. Bu tr gelimeler, eski snfsal
zellikleri ve tabakalamayla ilgili
eleri andrp daha akkan,
meritokratik dzenin ortaya kmasna
katkda bulunurlar..

zet

1 T op lu m sal tabak alam a, top lu m u n k atm anlar ya da
tabakalar halinde b l n m esin e g n d e rm e d e
b ulunm aktadr. T op lu m sal tabakalam adan Sz
ettiim izde, top lum dak i bireylerin bulunduu
m eslek ler arasndaki eitsiz kon um lara dikkat
ek m ek teyiz. T op lu m sal cinsiyet ile yaa g re
tabakalam aya b t n top lum larda rastlanm aktadr.
D a h a byk geleneksel top lum larla bugnn
sanayilem i top lu m larn d a, serv et, m lkiyet ve
m addi m allarla kltrel r nlere erim e bakm ndan
tabak alam a s z konusudur.
2 D r t tem el tabak alam a sistem i ayrt edilebilir:
klelik,kast, m lk sahiplii ve snf. B u nlardan ilk
yasal ya da dinsel o larak dayatlan eitsizliklere
bal iken snf ayrlklar "resm i olarak"
tan n m am ak ta, an cak insanlarn yaam larnn m addi
koullarn etkileyen ek on o m ik etkenlerden
kaynaklanm aktadr.
3 E n n d e g elen ve etkili olm u tabakalam a
k uram lar, M a rx ile W eb er'in gelitirdikleri
k uram lardr. M a rx birincil n em i, top lum un
ek on o m ik yapsnn nesnel o larak verili olan bir
zellii olarak g rd snfa v erm ektedir. M arx,
serm aye sahipleri ile serm ayeye sahip olm ayan iiler
arasnda tem el b ir kartlk g r r. W eb er, b en zer bir
g r kabul ed er, an cak tabakalam ann tek i iki
yn n , stat ile partiyi snftan ayr tutar. S tat , kii
ya da gru p lara verilen saygnlk ya da "to p lu m sal
o n u r"a ; p arti de belirli h edeflere ulam ak iin
gru plarn etkin bir b iim d e h arek ete g em esin e
g n d e rm e d e bulunm aktadr.
4 M eslek sklkla top lu m sal snf g ste rm e k iin
kullanlr. Ayn m eslek ten olan bireyler b en zer
top lu m sal avantaj ye dezavantajlar deneyim lem eye
eilim lidirler ve b e n z e r yaam anslarna sahiptirler.
S osyologlar geleneksel olarak m esleksel snf
em alarn top lu m u n snf yapsn o rtay a karm ak
iin kullanrlar. S n f em alar, sn f temelli
eitsizlikleri ve eleri o rtay a karm ak iin o k
eitlidir, an cak dier bakm lardan da old u ka
snrldr. rn e in , ek on o m ik o larak aktif
o lm ayanlara ve m al m lk sahibi olm ann nem in i
v e zenginlii top lum sal snfa yanstm ayan gru p lara
snf em alarn uygulam ak old u ka gt r.
5 M o d ern toplum lardaki p ek o k insan bugn
b irka kuak n cesin e g re d ah a zen gin dir am a
yine d e zenginlik yine b irka elde toplanm
durum dad r. s t snf, zenginlie, g ce ve
m alvarln sonraki kuaa brakm a ansna sahip
az saydaki insandan olum aktadr. Z en g in ler farkl
ve deien bir g ru p tu r; kendi kendilerine zengin
olanlar, kadnlar ve g en ler, ki so n yllarda saylar
iyice artm tr bu g ru b u n iin e girm ektedirler.
6 O rta snfn byk b ir ou n lu u n u retm en ler,
tp uzm anlar ve h izm et sek t r n d e alanlar gibi
beyaz-yakal m esleklerdekiler olu turm ak tad r.
U z m a n , ynetici ve idareci konum undaki m eslekler
gelitiinden, sanayilem i pek o k lkede bugn
o rta sn f nfusun byk b ir b lm n
olu turm ak tad r. i snfnn tersine, o rta
snftakiler genellikle yaam larn k azanm ak iin
zihinsel ve fiziksel i glerin satm aya izin veren

378

eitim e ve teknik bakm dan belirli niteliklere sahip
olan bireylerden oluur.
7 i i snf m avi yakal veya kol g c n e dayanan
m esleklerde alanlardan oluur. i snf yirm i-
birinci yzyl b o y u n ca kayda d eer bir biim de,
retim ilerindeki dle birlikte, daralm tr. i
snfnn yeleri bir yzyl ncekilere g re daha
zengindirler.
8 A ltsn f nfusun top lum un ularnda z o r
koullardaki olanakszlklarla yaayan b ir p arasdr.
lk olarak altsn f d n cesi, Birleik D evletlerd e,
kentsel alanlardaki yoksul etnik aznlklarn
durum un u betim lem ek am acyla o rtay a km tr.
B u n a karn altsn f k avram , belki de bu b alam d a
d aha kullanl olduu Britanya'ya uygulanm tr.
nk B ritan ya'd a, top lu m u n geri kalanndan ak
bir b iim d e ayrlan altsnfla dier snflar arasnda
byk bir ayrm vardr, h atta A .B .D 'd e n bile daha
o k , fakat bu konu b ugn d e tartm aldr.
9 B az m o d e rn yazarlar, yaam biim i ve tketim
tarzlar gibi kltrel elerin , snfsal k on um lar
zerindeki n em li etkiler old u u nu farz etm ilerdir.
B yle bir g r e g re , bireysel kimlikler, m eslek gibi
geleneksel olarak snf g ste re n iaretlerden daha
o k y aam tarz frsatlar etrafn da yaplanm aktadr.
1 0 Tabakalam ayla ilgili olan z m lem eler
geleneksel olarak erkek bak asndan yazlm tr.
Bu aslnda bir l d e top lum sal cinsiyet
T a b a k a la m a v e S n f
eitsizliklerinin snfsal farkllklar yanstt kabul
nedeniyledir; an cak bu kabul old u ka sorunludur.
M o d e rn top lum larda top lum sal cinsiyet
farkllklarnn tabakalam a zerindeki etkisi bir
l d e snftan bam szdr.
11 B ir bireyin snfsal k on um u en azndan ksm en
kazanlm tr; o n a d o u tan "v erilm em itir". B ir
snf yapsnda h em aadan yukarya h em de
yukardan aaya top lum sal hareketlilik ayn
zelliktedir.
1 2 T op lu m sal hareketlilikle ilgili alm ada,
kuaktesi ve kuaklararas harekedilik arasnda bir
ayrm yaplr. B u nlardan ilki, bireyin alm a hayat
iindeki top lum sal skalasnda yukar ve aa d o ru
b ir harek ete g n d e rm e yapar. kincisi, kuaklar
b oy u n ca sren bir h arek ede ilgilidir, rn e in , m avi-
yakal bir m esleki g em ie sahip birinin kz veya
olu u zm an old u u nd a, bu konu kuaklararas
hareketlilikle ilgili olacaktr. T o p lu m sal harekedilik
ounlukla snrl bir alanda olm aktadr. H e r ne
k adar son birka o n ylda beyaz-yakal m esleklerin
o alm as n em li l d e ksa erim li yukar d oru
harekedilik iin frsat saladysa d a, pek o k insan
geldikleri ailenin seviyesinde kalm aya yakndrlar.
13 Toplumsal kapital\ o rtak faydalar iin insanlarn
baka insanlarla ibirlii yapm asn ve bunun
ibirliinin etkilerini s rd rm esini salayan bilgi ve
balantlara g n d e rm e yapar.
379
 T a b a k a la m a v e S n f

Dnme sorular
1 Tabakalamayla ilgili hangi kuramsal yaklamlar sizin gndelik deneyimlerinizle daha fazla
ilgili grnyor?
2 Pek ok sosyolog toplumsal snf hakknda belirleme yapmak iin meslei neden bir l
olarak kullanyor?
3 Modern toplumlarda aa doru olan harekedilik yukar doru olan hareketlilikten neden
daha az yaygndr?
4 Sosyologlar ilikisel snf emalaryla neyi kastetmektedirler?
5 Snf zmlemeleri yapmak iin kiilere dayal bir blmleme mi yoksa ailelere dayal
blmleme mi uygundur?
6 Toplumda varolan eitsizlik herkes iyi biimde beslendii ve giyindii srece kt bir ey
midir?

Ek kaynaklar
Rosemary Crompton, Class andStratifcation: An Introduction to CurrentDebates (Cambridge: Polity,
1998)
Michael Lavalette and Gerry Mooney (yay.), Class Struggle and Social Welfare (New York:
Roudedge, 2000).
Charles Murray et ali., Charles Murray and the Underclass: The Developing Debate (London: IEA
Health and Welfare Unit in association with TheSundaj Times, 1996).
Sally R. Munt (yay.), CulturalStudies and the Working Class (London: Cassell, 2000).
Chrisdne Zmroczek and Pat Mahony (yay.), Women and Social Class: International Feminist
Perspectives(London: UCLPress, 1999).

380
 T a b a k a la m a v e S n f

n t e r n e t b a la n t l a r

Bibliography on social class (University o f Amsterdam)

http://www.pscw.uva.nl/sociosite/CLASS/bibA.html

Explorations in Social Inequalities

http://www.trinity.edu/mkearl/strat.html

Marxist Internet Archive

http://www.marxist.org

Multidisciplinary Program in Inequality and Social Policy at the Kennedy School of

Government
http://www.ksg.harvard.edu/inequality/

The Progress of Natons 2000 Unicef Report

http://wwwunicef.org/pon00/

381
indekiler

Yoksulluk
Yoksulluk nedir?
Yoksulluu lmek
Kimler Yoksuldur?
Yoksulluu aklamak
Yoksulluk ve toplumsal hareketlilik
Toplumsal dlanma
Toplumsal dlanma nedir?
Toplumsal dlanma rnekleri
Su ve toplumsal dlanma
Refah Devleti
Refah devleti kavramlar
Birleik Krallk'ta refah devleti
Sonu: deien dnyada yoksulluk ve refah
^et
Dnme Sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlan
Yoksulluk, Top
Dlanma ve R<
 ve ocuk bakm giderlerinin karlan
masn salamaktadr. Carol'n geliri ay
n zamanda, belediyenin sosyal konut
larna ait bir dairede oturan yalnz bir
anne ve dk kazanl biri olarak
verilen yardmlarla desteklenmektedir.
Bu demelere ve allan fazladan
saatlere ramen Carol, her ayn sonunu
getirmek iin mcadele etmektedir.
Onun asl amac, yeterince korunmak
iin kendini ve ocuklarn, belediyenin
Carol, telefon ile gezi planlamas
sosyal konutlarnda oturduu yerden
yapmak isteyen insanlar iin bilgi
daha gvenli, daha istenir bir yere
salayan ve mteri hizmeti veren
gtrmektir.
telefon ar merkezinde alan yirmi
drt yanda bir kadndr. O, uzun Carol, akamlar ar merkezinde
saatler boyunca, ounlukla gece ge ge saatlere kadar altnda, her
saatlere kadar alr. Telefon ar leden sonra kre kapandktan sonra
merkezinde onun ile yan yana alan ocuklarna bakan annesinden iki
insanlarn hepsi de kadndr. Onlar, gri ocuunu almak iin acele etmektedir.
blmelerle birbirinden ayrlm uzun Carol ounlukla ge kalmaktadr,
sralar boyunca geni bir odada
otururlar. Kadnlar telefonda, nlerin
deki bilgisayar terminalinden gelen
bilgiyi kayt ederken ve dzeltirken ikili
kulaklkla konuurlar.
Meslektalarnn ou gibi Carol da
yalnz bir annedir. Ald dk cretle
iki kk ocuuna bakmaktadr. Her
ay eski kocasndan kk bir miktar
nafaka almaktadr, ancak bu, harcama
lar karlamak iin asla yeterli olma
maktadr ve o, ou zamann, taksit
lerini dzenlemek ve demek iin o
cuk destekleme kurumuyla iletiim iin
harcamaktadr. Carol seyrek de olsa
para biriktirmeyi baarabilmektedir.
Haftada sabah evinin yaknndaki bir
binadaki ofiste temizliki olarak ek bir
i yapmaktadr. Bu ek iten kazana
bildii para, faturalarnn ounun za
mannda denmesini, ocuklar iin
giysi alnmasn, dairesinin mobilyalar
iin ald borlarnn geri denmesini

384

nk onun ie gittii ve geldii otobs Dierleri Carol', zorlu durumunun
zamannda gelmemektedir. Eer o
anslysa, ocuklar eve gelir gelmez
uyumakta, ancak bir ok gece onlar
yataa gtrmek zahmetli olmaktadr.
ocuklar uyuduklarnda, Carol televiz
yonu amaktan baka bir ey yapama
yacak kadar yorgundur. Yiyecek almak
ve uygun yemekler piirmek iin kstl
bir zaman olduundan, o ve ocuklar
dondurulmu yiyecekler yemektedirler.
Alverilerinin ounu yaknlardaki lkta yoksulluk koullarnda yaayan bir
ucuz bir sper marketten yapmaktadr,
ancak dkkan bir otobs yolculuu
mesafesinde olduundan ve ar paket
lerle yrmek zor olduundan, Carol
eve dndnde genellikle yorgundur.
O, ocuklarna hep daha dengeli
besinlerin yararl olduunu bilmektedir,
ancak oturduu ev yaknlarnda
dkkanlar yoktur; zaten olsa da, bir ok
taze rn almak iin yeterli paras da
yoktur.
Carol ocuklarndan uzakta ok
zaman geirdii iin endielenmektedir,
ancak bu ikilemden baka bir k yolu
da grmemektedir. O ve kocas ayrl
dktan sonra, ilk on sekiz ayn devlet
yardm alarak evde ocuklaryla birlikte
geirdi. Bu grnen durumuyla ba
etmesi zor olsa da, sosyal gvenlik
yardmna bal kalmak istememek
tedir. Carol ar merkezindeki birka
yllk deneyimlerinden sonra, daha
sorumlu ve daha iyi maa veren bir
konuma ykselebileceini ummaktadr.
Carol gibi biriyle karlaan pek ok
insan, onun yaamyla ilgili belirli
varsaymlar yapabilir. Onlar, Carol'n
toplumdaki dk konumunun ve
yoksulluunun, onun doal yetenekleri
nin veya kendi kiisel yetime tarznn
bir sonucu olduunu karabilirler.
385
Yoksu llu k, T op lu m sal D la n m a v e R efah
stesinden gelmek iin yeterince aba
gsterm ed i i iin sulayabilir.
Sosyoloji, bu yarglarn daha kesin
deerlendirilmesi iin bize nasl yardm
eder? Sosyoloji'nin ii, bu varsaymlar
zmlemek ve toplumumuz hakknda
Carol gibi insanlarn deneyimlerini
anlamlandrabilecek daha geni bir
bak asn gelitirmektir.
Carol ve ocuklar, Birleik Kral
ok aile rneinden yalnzca bir
tanesidir. Ekonomik Kalknma ve
birlii rgtne (OECD) gre
Britanya, gelimi dnyadaki en kt
yoksulluk kaytlarndan birine sahiptir.
Bir ok insan, Britanya'nn byle phe
uyandrc bir ayrma sahip olduunu
renince ok arabilir. Daha zengin
olan insanlar, gzlerinin nndeki
yoksulluun genilii hakkndaki
bilgiye ounlukla pek az kesinlikte
sahiptirler. Bu blmde yoksulluk
yaants ve kavram daha yakndan
incelenecektir. Ayn zamanda toplum
sal dlama kavram da daha geni bir
biimde ele alnacaktr. Sonu ksmnda
refah devletinin yoksullua karn nasl
byd ele alnacaktr ve onu daha iyi
duruma getirmek iin yaplan son
giriimlerin bazlar incelenecektir. (Bu
blm, Birleik Krallktaki yoksullua
odaklanmaktadr. 11. Blmde kresel
balamda eitsizlik ve yoksulluk konusu
incelenecektir).
Yoksulluk
Yoksulluk Nedir?
Yoksulluk nedir ve onu nasl tanm
lamalyz? Yoksulluk iin sosyologlar ve
aratrmaclar arasnda tercih edilen iki
farkl yaklam sz konusudur: mutlak
 Y oksulluk, T op lu m sal D lanm a v e Refah
yoksulluk ve greli yoksulluk.
Mutlak yoksulluk kavram, geinme
-fiziksel bakmdan salkl bir varoluu
glendirmek iin karlanmak zorun
da olan temel koullar- dncesine
dayanr. nsan varoluu iin -yeterli
yiyecek, barnma ve giyecek gibi- temel
gereksinimlerden yoksun olan insanlara
yoksul yayor denir. Mutiak yoksulluk
kavram, evrensel geerlii var diye
grlmektedir. nsan geimlii iin
standardarn, her nerede yayorlarsa
yaasnlar ayn ya ve fizikteki btn
insanlar iin az ok ayn olduu
dnlmektedir. Dnyann herhangi
bir yerindeki herhangi bir birey eer bu
evrensel standardarn altna derse, o
bireyin yoksul yaad sylenebilir. 11.
Blmde, Kresel Eitsizlikte, gre
ceimiz kadaryla bugn dnyadaki pek
ok insan yine mudak yoksulluk iinde
yaamakta ve lmektedir.
Bununla birlikte hi kimse byle bir
standardn belirlenebilmesinin olanakl
olduunu kabul etmemektedir. Bu
insanlar, yoksulluu belirli toplumlarda
geerli olan genel yaam standardyla
ilikilendiren greli yoksulluk kavra
mn kullanmann daha uygun olduu
nu kamdamaya almaktadrlar. Greli
yoksulluk kavramn savunanlar, yok
sulluun kltrel olarak tanmlanr
olduunu ve evrensel bir yoksulluk
standardna gre llmemesi gerekti
ini kabul etmektedirler. nsann gerek
sinimlerinin her yerde belirlenir oldu
unu varsaymak yanltr aslnda; onlar,
hem toplumlarn arasnda hem de
toplumlarn iinde farkldrlar. Bir
toplumda gerekli olarak grlen eyler
baka birinde lksler olarak nemsene
bilir. rnein bir ok sanayilemi
lkede, musluk sular, sifon sular ve
sebzelerin ve meyvelerin dzenli
tketimi salkl bir yaam iin temel bir
gereklilik olarak kabul edilmektedir;
onlar olmadan yaayan insanlar yoksul
yayorlar denilebilir. Ama bir ok
gelimi toplumda byle ayrntlar
nfusun bykl iin bir standart
deildir ve onlarn varl ve yokluuna
gre yoksulluun bir ls olduu
anlam karlmamaldr.
Hem mudak hem de greli yoksul
luun dile getirilmesinde glkler
vardr. Mudak yoksulluun lm iin
genel teknik, belirli bir toplumdaki
insan baars iin gerekli olan temel
mallarn deerine dayanan bir yoksulluk
snr belirlemektir. Gelirleri yoksulluk
snrnn altnda kalan bireylere ve hane
halkna yoksul yayor denir. Ama
yoksulluun tek bir ltnn kulla
nm sorunlu olabilir, nk byle
tanmlar toplumlarn iindeki ve
arasndaki insan ihtiyalarnn farkllk
larn aklamada baarsz olmutur.
rnein lkenin baz blgelerinde
yaam dier yerlerinden ok daha
pahaldr; temel ihtiyalarn maliyeti
blgeden blgeye farkllaacaktr.
Baka bir rnekte, darda kol gcyle
alan bireylerin gnlerini oturarak
ierde geiren ofis alanlarndan daha
ok beslenme gereksinimi duyacak
lardr denilebilir. Yoksulluun tek bir
lt, kimi bireylerin, gerekte gelirleri
temel geimlik gereksinimlerini bile
karlayamadnda yoksulluk snrnn
zerinde olarak deerlendirildii anla
mna gelmektedir.
Ne var ki greli yoksulluk kavram
nn kendi iinde de glkleri vardr.
Bunlardan temel olan bir tanesi,
toplumlar geliirken, greli yoksulluk
anlaylarnn da deimesi gerektii
olgusudur. Toplumlar daha zenginken
386

Yoksul kimdir? Mlteci kampndaki bu ocuk mu?
greli yoksulluk iin standartlar temel
olarak hafife yukar doru ynelir.
rnein bir zamanlar buzdolaplar,
merkezi stma ve telefonlar lks eyalar
olarak grlmekteydi. Ne ki onlar, bu
gn bir ok sanayi toplumunda tam ve
etkin yaam ynlendirmek iin zorun
luluklar diye grlmektedir. Kimi
...ya da harap bir eve yerletirilmi bu ocuklar m?
387
Yoksu llu k, Refah v e T op lu m sal D lanm a
eletiriler, greli yoksulluk kavram
kullanmnn, imdi toplumun en az
varlkl yelerinin bile nceki zamanlar
bakmndan dikkate deer lde ok
daha iyi durumda olduu olgusundan
uzaklat konusunda uyarmlardr.
Bunlar, 'doru' yoksulluun, artk
televizyonlar ve bulak makineleri gibi
dayankl tketim mallarnn zellikle
her evde bulunduu, Britanya gibi bir
toplumda varolduunun sylenebilir
olup olmadn sorutururlar. Greli
yoksulluk kavramn savunanlar, eer
bir topluluk veya birey besin deeri
yksek yiyecekler ve salkl mallar gibi
daha temel mallar arttrmaya gc
yetmiyorsa, dayankl tketim mallar
nn artmasnn deersiz olduunu
belirtmektedirler.
Sonraki blmde, Birleik Kral
lk'ta yoksulluu lmek iin kullanlm
olan temel yntemlerden bazlarn
inceleyeceiz.
Yoksulluu lmek
Resmiyoksulluk lmleri
Resmi bir "yoksulluk snr" olan
dier bir ok lkeye ve Amerika Birleik
Devletlerinin aksine Britanya'da olduu
 Y o k s u llu k , T o p l u m s a l D la n m a v e R e fa h

gibi yoksulluk lmleri devlet tarafn olarak tanmlanan yoksulluktaki gelir

dan salanmamaktadr. Resmi bir eitsizlii kullanm en yaygn biimde
yoksulluk tanmlamasnn olmamasn llmektedir. Bu lm altnda yoksul
dan dolay Birleik Krallk'ta aratr yaayan insanlarn says, arpc bir
maclar, yoksulluk dzeyini lmek iin biimde 1980'1 yllara doru artt,
sosyal gvenlik yardmlar gibi dier 1990'larn ortalarndan dtkten sonra
istatistiksel gstergelere gvenmekte 1991, 1992'de zirveye kmtr, (bkz.
dirler. 1960'l yllarn ortalarndan 10.1. Tablo). Bu lme gre 2004'de
itibaren ararmaclar, ek yardmlarn alma ve Sosyal Gvenlik Blm,
dzeyinin altnda kalan ya da daha toplam nfusun yzde 16'sn temsil
dk bir gelire sahip olan birini eden 9.5 milyon insann yoksul
"yoksulluk iinde yayor" biiminde yaadn hesaplad.
tanmlayan Abel-Smith ve Townsend'i
izlemilerdir. Ek yardm, parlamento Peter Townsend:greliyoksunluk
nun uygun grd geimlik iin geliri, Kimi aratrmaclar, yukarda
belli bir dzeye erimemi insanlara tartlm trdeki resmi lmlerin,
devlet tarafndan denen bir nakit yoksulluun doru bir resmini verme
yardmd. 1988'de Birleik Krallk'ta diine inanmaktadrlar. Bir ok nemli
gelir destei, ek yardmn yerine alm ada yoksulluun tanm ,
geirildi ve artk yoksul Avrupa'nn yoksunluk diye uygulanmaktadr. Bu
ounluu arasnda, ortalama gelir yaklama nclk edenlerden biri,
dzeyinin ya yzde 60'n veya ilk Birleik Krallk'taki yoksulluun
lmlerde yzde 50'nin altnda ya da ykselen toplumsal bilinci konusunda
zerinde yaayan hane halknn says 1950'lerin sonlarndan buyana alan

10.1. Tablo Ortalama geliri (barnma fiyatlar artmadan nce) % 6 0 n altnda

olan hane halklarnda yaayan bireylerin says ve yzdesi
Yl (Milyon) Yzde

1979 6.5 12
1981 6.9 13
1987 9.3 17
1988/9 10.9 19
1990/1 11.4 20
1991/2 11.7 21
1992/3 11.4 20
1993/4 10.5 18
1994/5 9.8 18
1995/6 9.4 17
1996/7 10.3 18
1997/8 10.3 18
1998/9 10.2 18
1999/2000 10.0 18
2000/1 9.7 17
2001/2 9.7 17

Kaynak: alma ve Barnma Blm. Households B elow Average Incom e 1 9 9 4 /5 - 2 0 0 1 /2 , Flaherty ve dierleri (2004), s.43

388
 Yoksu llu k, Refah v e T o p lu m sa l D lanm a

10.2. Tablo Tovvnsendin yoksunluk endeksi (1979)

z e llik le r Nfus y zd esi

1 Son 12 ayda evden uzakta bir tatil yapmamak. 53,6

2 Yalnzca yetikinler. Son drt haftada bireyler attrmak ve bir yemek iinbir arkada ve 33,4
akrabasn arm olmak.
3 Yalnzca yetikinler. Son drt haftada bireyler attrmak ve bir yemek iin bir arkada ve 45,1
akrabasyla dar kmam olmak.
4 Yalnzca (15 ya alt) ocuklar. Son drt hafta iinde ay imek ve oynamak iin bir 3 6 ,1
arkadayla birlikte olmamak.
5 Yalnzca ocuklar. Son doum gnn kutlamamak. 56,6
6. Son iki hafta iinde elenmek iin leden sonra ve akam bo vakti olmamak. 47,0
7 Haftada drt gn de olsa taze et. 19,3
8 Son iki hafta iinde bir yemek piirmeden bir veyabirden fazla gn geirmek. 7,0
9 Haftann ou gnnde kahvalt hazrlamamak. 67,3
10 Bir buzdolab olmayan hane halklar 45,1
I 1 Genellikle pazar gnn birlikte geirmeyen hane halklar 25,9
12 Drt konforun birin kullanmayan hane halklar (tam WC; klozet veya lavabo ve souk su 21,4
musluu; tam bir banyo veya du ve tp / elektrikli ocak

Kaynak: Townsend (1979), s. 250

Peter Townsend'dir. Townsend'in al Tovsnsend,yoksunluk endeksinde her

malar gelir istatistiklerine gvenmek
ten daha ok, yoksulluun insanlardaki
znel yorumuna younlamtr. Town-
send klasik almas Birleik Krallk'ta
YoksulluHda (Powerty in the United
Kingdom, 1979), 1960'larn sonuna
doru Birleik Krallk'ta, hanehalk
tarafndan doldurulan iki binden fazla
anket sorusuna verilen yantiar ince
ledi. Yant verenler, yaam koullar,
beslenme alkanlklar, bo vakit ve
toplumsal etkinliklerini ierecek
biimde yaam biimleri hakknda,
ayrca da gelirleriyle ilgili ayrntl bilgiler
vermilerdir. Townsend bu bilgilerden,
tek tek gruplarla deil de tm nfusla
ilgili olduuna ve onlarn yoksunluunu
nfusun oranna gre hesapladna
inand on iki balk seti. (Sonular
10.2. Tabloda grlebilir.)
bir hane halkna bir puan verdi; daha
yksek puan daha yoksun hane halkna
aitti. Bundan sonra, endeksteki hane
halknn durumunu, onlarn toplam
gelirleriyle, her bir hanehalknn insan
says iin verilen denekleriyle, yeti
kinlerin alp almadyla, ocukla
rn yalaryla ve evin herhangi bir
yesinin zrl olup olmadyla kar
latrd. Townsend, derlemesinin, hzl
bir biimde ykselen yoksulluk
dzeylerinin altndaki gelir dzeyleri
iin, bir balang noktas gsterdii
sonucunu kard. Townsend'in yoksul
lar diye tanmlad bu hanehalklaryd.
Townsend, nfusun yzde 22.9'unu
dile getiren bu hanehalklarnn,
varsaylan olan ilk rakamlardan daha
yksek olduunu ortaya kard. Bu
bulgulara dayanarak Townsend,
devletin gereksinime gre yapt

389
 Yoksu llu k, T o p lum sal D lanm a v e Refah
yardmlarn, bir hanehalknn topluma
tam ve anlaml bir biimde kalmas
iin duyulmas gereken dzeyin ok
altnda olduu, yani bu dzeyin yzde
50'sininde altnda olduu sonucuna
vard. Townsend'in almas, olduka
sradan aile-tipi eylerin bir paras
olmadan meydana kan aileleri dk
gelirli diye gstermektedir: Bunlar,
daha ok aada tarttmz "toplum
sal olarak dlanm" olurlar, (s. 402-11)
Townsend'in yaklam, etkili
olduunu kandamasna ramen, aa
da greceimiz gibi baz yorumcular
tarafndan eledrilmektedir. rnein
David Piachaud, Townsend'in yoksun
luk endeksi iin setii balklarn znel
bir nitelie sahip olduunu ileri
srmtr: "onlarn yoksullukla ne
yapt, ne de nasl seildikleri ak
deildir." (1987) Townsend'in yoksun
luk endeksindeki bir ok kategori,
yoksulluktan daha ok toplumsal ve
kltrel yarglar ortaya karmak iin
sz konusu olabilir. Eer bir kii et
yememeyi ya da kahvalt yapmamay
tercih ediyorsa veya dzenli olarak
topluma aykr kararlar veriyorsa ya da
tatile gitmiyorsa, byle bir insann
yoksul olduu ak deildir.
JoannaMack ve Stevart Lansley:
Breadline Britain
Townsend'in yoksulluu yoksun
luk olarak tanmlamasna dayanan
Joanna Mack ve Stewart Lansley,
Britanya'daki greli yoksulluk zerine,
ilki 1983 kincisi 1990'da iki nemli
alma gerekletirmitir. Mack ve
Lansley, Breadline Britain (Ekmek
Yardm Kuyruunda Britanya) adl bir
televizyon program iin, "kabul
edilebilir" bir yaam standard iin,
insanlarn "temel zorunluluk" olarak
neyi dikkate aldn belirlemek iin bir
kamuoyu yoklamas yrtmlerdir. Bu
yantlara dayanarak, yant verenlerin
yzde 50'sinden ounun olaan bir
yaam iin nemli grd yirmi iki
eit temel zorunluluk listesi karm
lardr. Mack ve Lansley, yoksulluu bu
listede olmayan veya daha fazla
balktaki bir durum olarak tanmla
mlardr.
Mack ve Lansley, Piachaud ve
Townsend'in orijinal incelemesine
dolayl olarak kar olmu olan dierleri
ni eletirmekten kanarak yant veren
lere neyin zorunluluk olduunu dn
dklerini sormakla daha ok kendileri
iin olan gereksinimleri semilerdir
yani, yoksunluk endeksini meydana
getiren bu balklar semeleri yapay
olmutur. Mack ve Lansley incelemele
rinde, yant verenlerin eksii olduu
kiisel seimin ve gereksinimin bir
neminin olup olmadn soran balk
lara bir soru daha dahil etmilerdir.
Eer yant verenler, seimin nemli
olduu yantn vermi olsalard, o
zaman onlar bu bal yoksunluk diye
snflandrmazlard.
Mack ve Lansley 1983'teki ilk
incelemelerinde Birleik Krallktaki
nfusun yaklak yzde 14'n olu
turan 7.5 milyon insann -yoksul yaad
n lmlerdir. Birleik Krallktaki
yoksulluun kapsam iin yaplan
Townsend'in almasndan daha dk
ama daha gereki deerler vermi olan
farkl bir hesaplama yntemi kullanm
lardr. Sonular, 1980'lerde yoksullu
un nemli bir art gsterdiini,
yoksulluk (yirmi alt temel zorunluluk-
dan ya da daha fazlasndan yoksun
olma) iinde yaayan insanlarn
390

saysnn 7.5 milyondan 11.5 milyona
ktn ve byk yoksulluk (yedi ya da
daha fazla temel zorunlu-luktan yoksun
olma) iinde yaayanlarn saysnn da
2.6 milyondan 3.5 milyona ykseldiini
gstermektedir (Mack ve Lansley
1985,1982).
David Gordon: Poverty and Social
Exclusion in Britain
lk Breadline Britain incelemesin
den ve (bu almaya da katlan) Peter
Townsend'in nde gelen alma
sndan yararlanan David Gordon ve
alma arkadalar, (genellikle YTD
derlemesi olarak bilinen) Britanya'da
Yoksulluk ve Toplumsal Dlanma adnda
2000 ylnda benzer bir inceleme
yaymlamlardr. Mack ve Lansley gibi,
Gordon ve ekibi, modern Britanya'daki
uygun bir yaam standard iin insanla
rn neleri "gerekli" diye grdklerini
belirlemek iin bir anket kullanmlar
dr. Bu yantlara dayanarak nfusun
yzde 50'den fazlasnn olaan bir
yaam iin nemli diye dnd otuz
be balkl bir endeks oluturmulardr.
D erlem enin yarsndan fazlasn
oluturan, 'gerekli' saylan bu balklarn
izelgesi 10.3. Tabloda grlebilir.
Ekip, bu listeden zengin ve yoksul
arasndaki farkllk bakmndan gerekli
liklerin yoksunluk tanmnn doruluu
ya da gvenirlii iin eklemedikleri
televizyon, buzdolab, herkes iin yatak
ve yataklar, amar makinesi, bir
doktor tarafndan nerilmi ilalar,
derin dondurucu/iki kapl buzdolab-
balklarn altsn bulmulardr, bu
nedenle bunlar zmlemeden karl
mlardr. Gordon ve alma arkada
lar, yoksunluk iin bir balang
saptadktan sonra dk gelirle birle
391
Y oksu llu k, Refah v e T op lu m sal D lanm a
tirilen iki veya daha fazla zorunlu gerek
liliin yokluuna dayanmlardr.
Gerekliliklerin sahipliine dayanan
YD T yoklamas, daha ileri zmleme
ler byle deerlerin gelirleri yoksullua
eimli diye sylenen insanlarn yaklak
yzde 10'nunu ierdiini gstermi
olmasna ramen, bunlar elde etmeye
gleri yetmedii iin insanlarn
%72'sinin izelgedeki balklarn hi
birine ya da yalnzca birine sahip olduk
larn bulmutur. Yoklamay yapanlar,
yoksul olarak snflandrlm nfusun
% 26'snn darda brakldn, artk
yoksulluun dna km, gelirleri
yeterince yksek diye sylenenlerin %
2'yi ierdiini bulmu olsalar da, iki veya
daha fazla gereksinimden yoksun olan
rneklemin % 28'ini gz ard etmiler
dir. (Derlemenin sonular 10.4.
Tabloda zetlenmitir.)
nk Gordon ve alma arkada
lar, Mack ve Lansley'in ilk iki Breadline
Britain incelemelerindeki benzer bir
yntemi izlemilerdir; ayn zamanda
onlarn verilerini, Birleik Krallk'taki
yoksulluk snrnn nasl daha fazla
deitiini karlatrmak iin kullana
bilmilerdir. ki Breadline Britain
derlemesiyle 2000'de yaymlanan YTD
derlem esinin karlatrm asnda
Gordon ve arkadalar, toplumsal ola
rak grlen veya daha fazla gereksi
nimden yoksun olan hanehalk saysnn
(Mack ve Lansley'in almasnda yok
sulluk balangc olarak belirlenen say),
esasen 1983'de % 14'den 1990 ile %
21'e ve 1999'da ise % 24'lere doru ar
bir biimde arttn bulmulardr.
Bylelikle YTD derlemesi, bir btn
olarak ngiliz nfusunun 1980'lerin
bandan itibaren ok daha zenginken,
zorunlu gereksinimlerin yokluu
 Y oksu llu k, T o p lu m sa l D la n m a v e Refah

asndan 2000'lerle dipte olanlar iin Birleik Krallk'ta kimi blgeler

yoksullukta arpc bir ykselmenin dierlerinden daha yoksuldur, ancak
olduunu bulmutur. (Bu blmden Kasm 1999'daki bir hkmet rapo
sonra, i Partisi hkmeti tarafndan runun belirttii gibi, "blgelerin
gerekletirilen ilerlemeye gz atacaz, iindeki eitsizlik en azndan onlarn
baknz s. 420-23). aralarndaki kadar byk deildir"
(Cabinet Office 1999). "Britanya'daki
Kimler yoksuldur? dk gelirli" yaamn en son
aklamalarnn birinde, gazeteci Polly
Yoksulluun yznn farkllklar
Toynbee, zenginlerin arasnda yoksul
gstermesinden ve srekli deimesin
gruplarn olduu aklamasn yapt.
den dolay 'yoksul' birinin profilini
T o y n b e e , G n e y L o n d r a 'd a
gstermek zordur. Yine de Birleik
Clapham'daki pahal bir evden ayrlarak
Krallk'ta belirli kategorilerdeki btn
Birleik Kralln en yoksul yerlerinden
insanlarn yoksulluk iinde yayor olma
birindeki bir daireye tand ve dk
olasl tekilerden daha oktur. zel
cret deyen ilerden birine girdi.
likle, yaamn baka taraflarnda
Daire, giri kapsna yrmeyle on
dezavantajl olan ya da ayrmcla
dakikalk mesafeden daha yaknd.
urayan insanlar artan bir yoksul olma
Evinin yaknnda kalmay tercih etmiti,
olaslna sahiptir. Bu blmde, bir
yle ki "yoksulluk, herhangi bir yerde
btn olarak nfusu yoksullua ura
deil, kuzeyde ne Barrow'da ne de
yan, zetle birka gruba odaklanarak
Jarrow'dayd, tam da yandaki bir
orantsz bir biimde karlatran
caddede zenginlikle i ie gemi bir
Birleik Krallk'taki yoksulluun nasl
biimdeydi. ...Kuzey /Gney ayrl
rneklendirildiine bakacaz: ocuk
ya da blgesel zenginlik aral her bir
lar, kadnlar, etnik aznlklar ve yal
alanda bulunmu olan byk toplumsal
insanlar. Bununla birlikte yoksulluun
ayrmdan daha azdr" (Toynbee 2003).
blgesel boyutuna bakarak balaya
caz.

10.3. Tablo Yetikinlerin ihtiyalar alglamas ve ka insan bunlardan

yoksundur (btn ekiller yetikin nfusun yzdesini gstermektedir)
G z n n d e tutulan Yantlanan
______ b alk lar____ balklar
Gerekli Gereksiz Yaplmayanlar Yaplmayanlar
stenmeyenler Yaplamayanlar
Herkes iin yatak ve yataklar 95 4 0,2 1
Merkezi stma sistemi 94 5 0,4 1
Rutubetsiz bir ev 93 6 3 6
Hastanede aileye ve arkadalara ziyaret 92 7 8 3
Gnde iki yemek 91 9 3 1
Doktor tarafndan ila nerilmesi 90 9 5 1
Buzdolab 89 11 1 0,1

392
 Y oksu llu k, Refah v e T o p lum sal D la n m a

10.3. Tablonun D evam

Gznnde tutulan Yantlanan

balklar balklar
Gerekli Gereksiz Yaplmayanlar Yaplmayanlar
stenmeyenler Yaplamayanlar
Gnlk taze meyve ve sebze 86 13 7 4
Scak tutan, su geirmeyen giyecekler 85 14 2 4
Bozuk elektrikli eyalarn yenilenmesi 85 14 6 12
ve tamiri
Aile ve arkada ziyareti 84 15 3 2
Yeni yl gibi zel gnleri kutlamak 83 16 2 2
Ev dekorasyonu iin para ayrmak 82 17 2 14
Okul ziyaretleri, rnein spor gnlerinde 81 17 33 2
Dn ve cenaze trenlerine katlmak 80 19 3 3
Her gn ve dier gnlerde eit olarak et, 79 19 4 3
balk ya da sebze tketmek
Yaam rahatl gvencesi 79 20 5 8
Hobi yada bo zaman deerlendirme 78 20 12 7
Bulak makinas 76 22 3 1
Okuldan ocuklar alma 75 23 36 2
Telefon 71 28 1 1
grmeleri iin uygun kyafetler 69 28 13 4
Derin dondurucu / iki kapl buzdolab 68 30 3 2
Oturma ve yatak odalarnda hal 67 31 2 3
Darda kalnd zamanlar ve emeklilik 66 32 7 25
iin dzenli para biriktirme (aylk 10 paund
Btn hava koullar iin iki ift ayakkab 64 34 4 5
Aile dnda haftalk olarak kendi bana 59 39 3 13
bir miktar para harcama
Televizyon 56 43 1 1
Haftada bir defa eit olarak sebze ve et 56 41 11 3
kzartmas tketmek
Ylda bir defa aile ve arkadalar iin 56 42 1 3
hediye alma
Yaknlarnn dnda ylda bir defa evden 55 43 14 18
uzakta tatil
Eskimi mobilyalar yenileme 54 43 6 12
Szlk 53 44 6 5
Toplumsal ilikiler iin giyecek 51 46 4 4

Kaynak: Gordon ve di. (2000), s. 250

393
 Yoksu llu k, T op lu m sal D lanm a v e Refah
10.4. Tablo Yoksulluun
sonular ve toplumsal dlanma
derlemesi, 2 0 0 0
Yoksulluk snflar
Yzdelik (btn
yzdelie en yakn)
Yoksul
Yoksulluktan incinen
Yoksulluktan kurtulan
Yoksul olmayan
Kaynak: Gordon ve di. (2000), s. 18
Gelirleri ulusal ortalamann %
60'nn altnda olan hanehalklarnda
yaayan ocuklarn oran 1979 ve
1996/1997 yllar arasnda iki katna, %
14'den % 34'e kmtr. 1997 ylnda
greve geldikten sonra i Partisinin
en istekli biimde verdii taahhtle
rinden biri de 2020 ylnda ocuk
yoksulluunun sona erdirileceidir ve
i Partisi bir takm baarlar sala
mtr (bkz. 'Yeni i Partisi ve Refah
Reformu', s. 420-23 ve sonras). eitli
biimlerde yoksulluk iinde yaayan
ocuklar, daha nce yapmadklarndan
daha kt durumdaki eyleri yapmaya
eilimlidirler. Daha zayf domalar ve
bir trafik kazasnda yaralanma (ve lme)
(nk yaya olma olaslklar daha fazla
ama oyun parkna ve alanna gvenli bir
biimde ulama olaslklar da o kadar
azdr), kt muameleye urama, kendi
ne zarar verme ve intihara bavurma
olaslklar daha fazladr. Daha yoksul
ocuklarn okulda iyi olma olaslklar
da daha dktr ve yoksul yetikinler
olma olaslklar ok daha fazladr
(Flaherty ve dierleri, 2004).
Kadnlarn yoksulluu, "erkek ege
men hane halklar"na odaklanan al
malarn arkasnda kalm olmasna ra
men, kadnlarn yoksul olma olaslklar
erkeklerden daha fazladr (Ruspini,
2000).
Gordon ve meslektalar tarafn
dan yaymlanan YTD (2000) derle
26
mesi, kadnlarn, yoksulluk iinde
yaayan yetikinlerin % 58'ini olutur
10
duklarn bulmutur. Kadn yoksulluu
2
nun nedenleri karktr. nemli
62
elerden biri hem ev iindeki hem de
ev dndaki toplumsal cinsiyet i
blmyle ilgilidir. Ev ilerinin yk,
ocuklarn ve akrabalarn bakmnn
sorumluluu orantsz bir biimde
bugn de kadnlarn zerindedir.
Bunlar, onlarn ev dnda alma
yetenekleri ve istekleri zerinde nemli
bir etkiye sahiptir. Kadnlarn erkekler
den yar zamanl alma olaslnn
tam zamanl alma olaslna gre
ok daha fazla olmas, bunun bir
sonucu olarak daha az kazanmalar ve
cretli ii olmalar demeye gelir.
Birleik Krallk'ta daha nce olmad
kadar pek ok kadn, cret karl
almaya girmi olmasna ramen,
mesleki i gc arasndaki ayrm "bir
erkein meslei" ve 'kadnlarn ii' ara
snda salam bir biimde devam
etmektedir (Flaherty ve dierleri, 2004).
Etnik aznlk gruplarnn yeleri de
byk oranda yoksulluk iinde gsteril
mektedir. zellikle PakistanlI ve
Bangladeli kiilerin dier etnik aznlk
bireylerine gre ortalamann yzde
60'ndan daha az gelire sahip olma
olaslklar daha fazladr (bkz. 10.5.
Tablo). Bunun nedenlerinin bir ksm
Birleik Krallk'taki btn etnik azn
lklar iin dk i cretleri ve yksek
isizlikten kaynaklanr. Sz gelimi
2 0 0 2 'd e A frik al ve P ak istan -
l/Bangladeli insanlar iin isizlik
394
 Yoksu llu k, Refah v e T op lu m sal D lanm a

creti, beyazlara gre kat daha tamaclk ve iletiim sanayisinde

fazladr. 2002-2003 knda, beyaz
nfusun yzde 76'syla karlatrld
nda etnik aznlklardan olan insanlarn
yalnzca yzde 58'i bir i sahibiydi.
Burada yksek derecede emek piyasa
ayrm da sz konusudur. Pakistanl
gruplar -1970'lerde ve 1980'lerin
sonunda yavalamaya giren sanayiler -
rnein Birmingham ve Yorkshire gibi,
eski ar-imalat ve tekstil sanayi
alanlarna ar derecede ynlendiril
milerdi. Karayipli siyah erkekler, el
gc ile yaplan mesleklerde, zellikle
fazlaca grlmektedirler. inliler ve
Bangladeliler, zellikle yiyecek-iecek
sanayisine ynlendirilmilerdi. Burada
bir mesleki ayrmn bulunduunu
gsteren bir kant sz konusudur,
nk etnik aznlklar bir ksm sanayi
cileri ve iverenleri beyaz diye algla
maktadr, oysa kimi iverenler etnik
aznlklar "dardan toplanm ii"
gibi grmektedirler (Performans ve
Yeni Birim 2002; Flaherty ve dierleri,
2004). Birleik Krallk'taki etnik
aznlklarn, yoksul nitelikli barnma ve

WH0 SAYS
|PT*y m *
ETHNC MINORITIES
CANT GET J0BS?
THERE ARE 0PENINGS
(yh
EVERYV/HERE.
k-^l
Lovlofy G H a r c rl fjica claanar amboy fta* ta do ati
(ou-fiaid, mma| j oh a bul w/y ia il ao o lu r oaopla rom at/nic
mnonliaV Pajudca, racol acriminfliion and Aaraamanl ara
danyinfl caoola Ua eioica o| joh May daaarva ta unjust and
unlar. Mora timn U \ a l il a a tarribla u a a of Britisft lalan.

O
ETNK AZINLIKLARIN SAHB OLAMADIINI KM SYLYOR? HER YER
ONLARA AIK.
"Lavabo hizmetlileri. Ofis temizlikileri. Niin, ounlukla etnik aznlklardan olan insanlar btn dk cretli
nemsiz ileri yapm ak zorundadr? nyargl bir biim de yaplan rk ayrmclk ve taciz, nsanlarn hak
ettikleri ii semesini engelliyor. Bu bir hakszlk ve adaletsizliktir. Bundan daha fazlas, Britanya becerisinin
korkun bir israfdr.

Etnik aznlk yesi insanlar, o u kez yksek isizliin bir sonucu olarak Bat
toplum larnda en yoksullar arasndadrlar.

395
 Y o k s u llu k , T o p lu m s a J D la n m a v e Refah

1 0 . 5 . T a b lo B y k B rita n y a 'd a 2 0 0 1 / 2 'd e b a rn m a fiy atlarn n a rtm a s n

d a n s o n r a e tn ik g ru p la r n e z d in d e b e t e b ir g e lird e k i b ire y le rin y z d e s i

OOOs
5 (en alttaki) 4 3 2 1

Beyaz 18 20 20 21 21 52.1
Siyah Karayipli 34 21 17 13 16 0.8
Karayipii olmayan siyah 43 22 14 12 9 0.6
Hintli 26 15 26 16 17 1.0
PakistanlI / Bangladeli 61 20 11 6 3 1.0
Dier 37 18 15 12 18 1.5
Btn bireyler 20 20 20 20 20 57.0

Kaynak: alma ve Emeklilik Blm, alttaki hanehalklarnn ortalama geliri 1994/5 - 2001/2, Flaherty ve di.
(2004), s. 188

salk sorunlarndan zarar grme ya da Son yllardaki almalar, emeklile

yoksun blgelerde yaama, okulda
mcadele etme, dk cretli meslek
lere sahip olma olaslklar da olduka
yksektir (Flaherty ve dierleri, 2004).
almalar esnasnda yeterli cret
alabilen bir ok insan, alrken kiisel
maalarndan, zellikle bir artrm yap
mamlarsa veya buna gleri yetme
mise, emeklilikteki gelirlerinde (ve
konumlarnda) ani bir d deneyimi
yaamaktadr. Nfusun yalanmas,
emekli maann karlanmasnda dev
len gittike artan bir ykn altna
sokmaktadr. Yaam beklentisi artarken
nfustaki yasl insanlarn says da o
derece artmaktadr. 1961 ve 2001 ara
snda Birleik Krallk'ta 65 ya ve ze
rinde olan insanlarn says, iki katna,
9.4 milyona kmtr. u anda ortalama
olarak 65 yandaki erkekler, 15 yridan
daha fazla ve kadnlar, 20 yldan daha
fazla yaamay bekleyebilmektedirler.
Birleik Krallktaki yaam beklentisi 6.
Blmde, 'Toplumsallama, Yaam-
Ak ve Yallk' ad altnda daha
ayrntl bir biimde tartlmtr, s.
219-20.
rin alan nfusa gre srekli olarak
yoksul yaama olaslklarnn ok daha
fazla olduunu gstermitir. 1998 ve
2000 arasnda, alan nfusun % 7'siyle
karlatrldnda, emeklilerin % 18'i
srekli olarak yoksul yaamtr. Dk
gelirli emeklilerin says da ya ile birlik
te artmaktadr. almalar, son on yllk
sre iinde daha yal kadnlarn ve etnik
aznlklardan olan insanlarn yoksul
yaama olaslklarnn dier emekliler
den ok daha fazla olduunu da
bulmutur.
Bu trden bulgular, 2002 hkme
tindeki Hazine Bakan Gordon
Brown'dan alnmtr: "Amacmz
lkemizdeki emekli yoksulluunu sona
erdirmektir". Ya 60'n zerindeki
insanlar iin en azndan bir gelir
garantileyen ve Birleik Krallk'taki bu
ya grubundaki btn insanlarn
yarsnn gelirini ykseltmeye sz veren
Ekim 2003'teki emekli kredisinin ortaya
k, bu amac birletirmeye doru
giden bir yol olmutur. Bu politikann
baars, elbette gerekten bu eyleri

396
 Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a

yarar iddiasnda bulunarak yapma rak, giriimcilik ve bireysel hrsn

hakkna yetkili olanlarn hepsine
baldr (Flaherty ve dierleri 2004).
Y o k s u llu u a k la m a k
Yoksulluk aklamalar iki ana
balk altnda toplanabilir: Yoksul
kiileri kendi yoksulluklar iin sorumlu
gren kuramlar ile yoksulluun
toplumdaki yapsal gler tarafndan
retildiini ve yeniden retildiini
dnen kuramlar. Birbirine rakip olan
bu iki yaklam, kimi zaman srasyla
'kurban sula' ve 'sistemi sula' kuram
lar olarak tanmlanmaktadr. Her birini
aada ksaca inceleyeceiz.
Yoksullar, kendi dezavantajl
durumlarndan sorumlu diye gren
tutumlarn uzun bir tarihi vardr.
Ondokuzuncu yzyldaki dkn evleri
gibi yoksulluun etkilerini ele alma
ynndeki ilk abalar, yoksulluun
bireylerin yetersizlii ya da patolojile
rinden kaynakland inancna dayan
maktayd. Yoksullar, toplum iinde
beceri yoksunluu, ahlaki ya da fiziksel
zayflk, gd eksiklii ya da ortalama
nn altnda yetenek yznden baarya
ulaamayan insanlar olarak grlyor
du. Toplumsal konum, bir kiinin yete
nek ve abasn yanstyor diye grl erimeye abalamak yerine, sadakalar
mekteydi; hak edenler baarya ular
ken daha az yetenekli olan tekiler
baarszla mahkumdu. 'Kazananlar'
ile 'kaybedenler' yaamn bir gerei
diye grlyordu.
Aada (s. 411-23)'de refah dev
letinin ortaya k tartmasnda dullar, yetimler veya engelli insanlar gibi
greceimiz gibi, yoksulluk aklama
lar, yoksulluu yirminci yzyln ortala
r boyunca ncelikle gzdeliini
yidrmi bireysel eksiklik diye aklarlar,
ancak 1970'ler ile 1980'lerden balaya
toplumda 'baarm' olanlar dllen
dirdii ve kendilerini iinde bulduklar
koullardan sorumlu tutmayanlar da
geride brakt biimindeki politik
vurgudan dolay bir yeniden canlanma
yaanmtr. Yoksulluk aklamalar
ounlukla yoksul kiilerin yaam
biimlerinde ve bunun yan sra, onlarn
benimsedikleri varsaylan bak alar
ve tutumlarda aranmtr. Bu tezlerin
etkili yorumlarndan biri de Amerikal
sosyolog Charles Murray tarafndan
ileriye gtrlmtr (onun almas 9.
Blmde, sayfa 361-65'de daha detayl
incelenmitir). Murray (1984), yoksul
luklar iin kiisel sorumluluu olan
kiilerin altsnfta olduunu ne
srmektedir. Bu grup bamllk
kltrnn bir parasn oluturur
(Aada s. 418'de sosyal gvenlik
yardm bamllndaki kutucua
baknz). Bu terimle Murray, igc
piyasasna girmek yerine hkmetin
sosyal gvenlik yardmna gvenen
yoksul insanlar anlatmaktadr. Murray,
refah devletinin bymesinin, kiisel
hrs ve kendi kendine yardm gcn
eksilten bir alt-kltr yattn ileri sr
mektedir. Refah bamllar, gelecee
ynelmek ve daha iyi bir yaama
kabul etmekle yetinmektedirler. Mur
ray, refah yardmlarnn insanlarn
alma teviklerini krdn ne
srmektedir. Murray, yoksulluklar iin
kiisel sorumluluu bulunan bu
bireyleri, yoksul olmalar iin rnein,
bir suu olmayanlar kart olarak
gsterir.
Bunun gibi kuramlar Britanya halk
arasnda da yank buluyor gibi grn
yor. Derlemeler, Britanyallarn oun

397
 Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah
luunun, yoksullar kendi yoksullukla
rndan sorumlu olarak grmekte
olduunu ve "hkmet sadakalaryla
"bedava" yaayan insanlara kar kuku
duymakta olduunu gstermek-tedir.
Pek ok insan, refah yardm alan
insanlarn, kararl olduklarnda i
bulabileceklerine inanmaktadr. Yine de
bu grler, yoksulluun gerekleriyle
uyumamaktadr. Birleik Krallkta
yoksul yaayanlarn yaklak drtte
birinin artk bir ii vardr; fakat yoksul
luk eiini amalarna izin vermeyecek
kadar az kazanmaktadrlar. Sz
geenlerin ounluu, on drt ya alt
ocuklar, altm be ya ve zerindekiler
ile hasta ya da engellilerdir. Sosyal
gvenlik kurumlarn kandrmann
yksek dzeylerde olduu biimindeki
gzde grlere karn, yardm iin
bavuranlarn % 1'den az sahte gerek
eler ileri srmektedirler -yanl bil
dirim ya da karmadan dolay % 10'dan
fazlas kaybolan verginin, gelir vergisi
iadelerinde yaplan karmadan ok
daha az olduu tahmin edilmektedir.
Yoksulluu aklayan ikinci yakla
m, bireylerin stesinden gelmelerinin
zor olduu yoksulluk koullarn
yaratan daha geni toplumsal sreleri
vurgulamaktadr. Byle bir anlaya
gre, toplumdaki yapsal gler -snf,
toplumsal cinsiyet, etniklik, mesleki
konum, eitim dzeyi ve daha fazlas
gibi- kaynaklar datma biimlerini
belirlemektedir. Yoksulluk iin yapsal
aklamalar savunan yazarlar, yoksullar
ara-sndaki ounlukla "bamllk
kltr" diye grlen hrs yokluunun,
gerekte onlarn snrlanm konumlar
nn bir nedeni deil, bir sonucu
olduunu ileri srmektedirler. Onlar,
yoksulluun azaltlmasnn bireysel
bak alarn deitirme sorunu
olmadn, ancak gelir ve kaynaklarn
toplum iinde daha eit bir biimde
datlmasn amalayan siyasalar
gerektirdii iddiasndadrlar. ocuk
bakm yardmlar, en az saat creti ve
aileler iin garanti edilen gelir dzeyleri,
kalc toplumsal eitsizlikleri azaltmaya
uraan siyasa tedbirlerinin rnek
leridir.
Amerikal sosyolog William Julius
W ilson, kitab alm a Ortadan
Kaybolduunda: Yeni Kentsel Yoksul Dnya
(When Work Disappears: The World
of the New Urban Poor'da -1996) bu
"yapsal" kantlamann nemli ve
olduka yeni bir rneini ileri srer.
Wilson'n konumu, "ekonomik yeniden
yaplandrma" kuram olarak tanmla
nabilir. Wilson (1987,1996), kalc ehir
yoksulluunun, ncelikle ehir ii
ekonominin yapsal deiiminden
kaynaklandn ne srer. retim
endstrisinin azalmas, istihdamn
"varolamas" ve dk cretli hizmet
biriminin ykselmesi, bir aileyi gein
dirmek iin yeterli cretler deyen mev
cut mesleklerin says, dorudan doru
ya eitimi brakanlar iin anormal bir
biimde azaltmtr. Ekonomik tedbir
ler sonucu isizliin yksek oran,
"evlenecek yataki" erkekleri (bunlarn
bir aileyi mali adan geindirebilmeye
gleri yetmektedir) erkekler toplulu
una ynlendirmitir. Bylelikle evlilik,
yoksul kadnlar iin daha az ekici
olmaktadr, gayri meru doan ocukla
rn says artmaktadr ve anaerkil aileler
hzla oalmaktadr. Yeni nesil ocuklar
yoksul domaktadrlar ve kt bir devir
srmektedirler. Wilson, siyah Amerika
llarn, gem iteki ayrmclktan
orantsz bir biimde etkilendiklerini
ileri srmektedir, nk onlar, ekono
398

mik yeniden yaplandrmadan zel
olarak etkilenen mesleklere ve konum
lara toplanmaktadrlar.
Wilson, bu ekonomik deiimin
A.B.D'de siyahlarn oturduu yerler
deki yoksulluun mekansal younla
masndaki bir art ile birlikte gittiini
ileri srmtr. Wilson'un anlad
yoksulluun bu yeni corafyas,
1960'lardaki toplumsal haklar hareke
tinin ksmen vermi olduu haklarla,
gettolarn dnda ortasnf siyahlara
yeni frsatlar salamtr. Getto blge
lerinden ortasnf ailelerin d-g,
sanayi sonras toplumdaki baar iin
gereken deer, kaynak ve kurumdan
yoksun olan yoksul bir topluluu
arkasnda brakmtr. Wilson, byle
semtlerin yerel olarak ie yarar eitim ve
terbiyeden yoksun olduunu ve
devletin zmszl ile mesleki bilgi
yannda i frsatlar salayan yerel
rgtlenmenin kiisel desteinden
zarar grdklerini de kabul etmektedir.
Bylece kentsel altsnf, toplumsal
haklar siyasasnn, ekonomik yeniden
yaplanma ve ayrmcln tarihsel mira
snn ok paral karlkl etkileimin
den meydan gelmitir.
Deerlendirme
Yukarda ana hatlar izildii kada
ryla yoksulluk konusundaki her iki
aklama geni bir destee sahiptir ve
yoksulluk hakkndaki kamu tartmala
rnda her iki grn deiik biimleriy leceini umabilir. Son gnlerdeki bir
le srekli olarak karlalmaktadr.
Yoksulluk kltr grn eletiren hareketliliin nemli bir miktarda
ler, bu grn savunucularn yoksul
luu 'bireyletirmek' ve byk lde
kendi denetimleri dnda olan koullar
dan yoksullar sorumlu tutmakla
sulamaktadrlar. Onlar yoksullar,
399
Y o k s u llu k . Refah v e T o p lu m s a l D la n m a
dzeni dolandran bedavaclar olarak
deil, kurbanlar olarak grrler. Yine
de, yoksulluun nedenlerini yalnzca
toplumun yapsnda bulunduunu
grenlerin savlarn eletirel olmayan
bir biimde kabul etmek konusunda
temkinli olmalyz. Byle bir bak as,
yoksullarn yalnzca kendilerini iinde
bulduklar zor durumu edilgin bir
biimde kabul ettiklerini dndr
mektedir. Bu, aada greceimiz gibi,
doru olmaktan olduka uzaktr.
Y o k s u llu k v e t o p l u m s a l
h a r e k e t l ili k
Gemite yoksulluk zerine yap
lan aratrmalarn pek ou, insanlarn
yoksullua d konusuna odaklan
m ve yldan yla yoksulluun biriken
dzeylerini lmlerdir. Geleneksel
olarak, yoksulluun "yaam dngs"
insanlarn zaman ierisinde yoksulluk
tan k (ve yoksullua geri dn)
izlekleri zerinde daha az dikkatle
durulmutur.
Yoksullukla ilgili yaygn biimde
kabul edilen gr, onun srekli bir
koul olduudur. Oysa yoksul olmak,
zorunlu olarak yoksulluk bataklna
saplanmak anlamna gelmemektedir.
Herhangi bir zamanda, yoksulluk
iindeki insanlarn dikkate deer bir
oran ya daha nce daha iyi yaam
koullarna sahip olmutur ya da gele
cekte bir zaman yoksulluktan kurtulabi
aratrma, yoksulluktan dar ve ieri
olduunu gstermitir: artc sayda
insan yoksulluktan kanmakta baarl
olmusa da, yine de ncekine gre daha
fazla sayda insan yaamlarnn bir nok
tasnda yoksulluk iinde yaamaktadr.
 Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah

1 0 .6 . T a b lo 1 9 9 1 v e 1 9 9 2 a ra s n d a , g e lir d a lm i e r is in d e h a r e k e t e d e n
y e ti k in le r , B y k B rita n y a (%)
1996 gelir grubu

En alttaki Sonraki Ortadaki Sonraki En st Btn

bete bir bete bir bete bir bete bir bete bir bete bir

1991 gelir grubu

En alttaki bete bir 52 26 12 7 4 100

Sonraki bete bir 25 35 22 12 6 100
Ortadaki bete bir 11 21 33 23 12 100
Sonraki bete bir 7 12 20 37 23 100
En st bete bir 4 6 11 21 59 100

Kaynak: alma ve Emeklilik Blm, alttaki hanehalklarnn ortalama geliri 1994/5 - 2 001/2, Flaherty ve dl.
(2004), s. 188

Britanya Hanehalk Heyet Derle Almanya'daki 1984 ile 1994 arasn

mesinin (BHPS) istatistiksel bulgular,
1991 ylnda geliri en alt bete bir iinde
yer alan bireylerin yarsndan ounun,
1996'da da yine ayn kategoride yer
aldn gstermektedir. (10.6. Tabloya
baknz). Bu, bu insanlarn zorunlu
olarak be yllk dnem iinde srekli
olarak ayn beli iinde olduklar
anlamna gelmemektedir. Onlarn bir
blm byle iken, bahsedilen dnem
iinde tekiler belinin en altndan
yukar km ve geri dnm olabilirler.
BHPS ayn zamanda, derlemenin
yapld alt yllk dnemin be yl
sresince, her on yetikinden birisinin
srekli olarak en yoksul % 20 iinde
kaldn ve de bu sre boyunca da
yetikinlerin % 60'nn hibir zaman en
alt dilimde yer almadn gstermekte
dir. Genel olarak bu bulgular, verilmi
herhangi bir zamanda en alt dilimdeki
yetikinlerin yaklak yarsnn srekli
bir dk gelir iinde kaldn, ayrca
teki yarnn yldan yla en yoksul gruba
girip ktn ileri srmektedir (HMSO
1999).
daki gelir rntleri hakkndaki veriler
de yoksulluktan ieri ve dar nemli
bir hareketlilik olduunu ortaya
koymaktadr. Almanlarn % 30'dan
fazlas, ele alnan on yllk srede en az
bir yl iin yoksul (ortalama gelirin
yarsndan, rnein ortalamann yars,
daha az geliri olan) kalmtr; bu,
herhangi bir yldaki en fazla yoksul
saysndan kat daha byk bir sayy
gstermektedir (Leisering ve Leibfried
1999). Yoksulluktan 'kaan'lar arasn
daki ortalama gelir dzeyi, yoksulluk
snrnn yaklak yarsna ulamtr.
Oysa bu bireylerin yars on yllk d
nemde en az bir yl yoksul kalmlardr.
Abigail McKnight (2000), Birleik
Kralln Yeni Kazanlar Heyet
Anketinden ve baka kaynaklardan
alnan verileri kullanarak, 1977 ve 1997
arasnda Britanya'da kazanlar hareke
tindeki eilimleri zm-lemitir.
McKnight, dk cretli iiler grubu
nu izleyerek, dk maata srekliliin
nemli bir miktar olduunu bulmutur.
Onun incelemesi, en dk kazanan

400

iilerin drtte birinin alt yl sonra bile
beinci srada olduklarn gstermitir.
McKnight ayn zamanda, Britanya'daki
en yoksul grup arasnda olan isiz
insanlarn i bulup altklarnda, en
dk cret veren alanlardaki bir ite
alan olarak kazan elde etme
olaslklarnn ok fazla olduunu; ve
de, dk cret alan iilerin daha
yksek cret alan iilere gre, isizlii
deneyimlemeyi srdrme olaslklarnn
daha fazla olduunu bulmutur.
Aratrmaclar bu trden bulgular,
sosyal gvenlik yardmlarnn kslma
sn isteyenler ya da politik ve toplumsal
konu olarak yoksulluktan tamamyla
kanmak isteyenler tarafndan kolayca
kullanlabilecei iin, dikkatli bir
biimde yorumlamamz gerektiini
vurgulamlardr. Toplumsal Dlanma
zmleme Merkezi'nden John Hills,
gelir belirlemesinde, "piyango mode-
li"nin kabul edilmesine kar uyarda
bulunmutur. Bununla Hills, insanlarn
gelir hiyerarisi iinde hareket ederken,
yoksulluu az ok rastlantsal bir
biimde yaadklar, "birisi darya"
sonucu olarak sunan savlar hakknda
kukulu olmak gerektiini sylemek
istemektedir. Bu gr, toplumda
varlkl ile yoksul arasndaki eitsizlik
lerin, ciddi bir biimde eletirel
olmad dncesini ne srmektedir; hareket etmenin dnldnden
herkes bir noktada kazanan ya da kay
beden olma ansna sahip olduundan,
yoksulluk dncesi artk ciddi bir kayg
nedeni deildir. Kimi ansz bireyler
ard sra birka yl dk gelir sahibi
olabilir, ancak znde dk gelir
rastlantsal bir olgudur.
Hills'in (1998) iaret ettii gibi,
BHPS, yoksulluk iinde yaayanlarn
kabul edilebilir bir ksa dnemli
hareketlilikler olduunu ortaya koy
401
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
maktadr. Sz gelimi, en yoksul onda bir
(%10) iindeki bireylerin %46's bir
sonraki yl yine ayn yerde bulunmak
tayd. Bu, en alt onda bir iindeki
insanlarn yarsndan fazlasnn yoksul
luktan kurtulabildiini dndrmek
tedir. Oysa daha dikkatli baklacak
olursa, bireylerin %67'sinin en alttaki iki
onda birde kald gsterilmektedir;
bunlardan yalnzca te biri bir adm
ileri gitmitir. Gelire gre nfusun en alt
bete biri iindeki %65'i bir yl sonra da
en alt bete bir iindeydi; bu sre
ierisinde %85, en alt bete iki iinde
kalmay srdrmtr. Bu bulgular,
dk gelirlilerin yaklak te birinin
'geici' nitelikte olduunu, buna karlk
dier te ikisinin byle olmadn ileri
srmektedir. Hills'e gre, zaman iinde
nfusun yava yava gelirin onda birlik
dilimleri boyunca 'kartn' dn
mek yanltcdr. Daha dorusu, yoksul
luktan dar hareket edenlerin pek
ou, ok fazla ilerleyememekte,
sonuta yine geri dnmektedirler; bir
yldan fazla en altta kalanlarn "ka
oranlar" dzenli bir biimde dmek
tedir (Hills 1998).
Yoksulluktan yukar trmanmann
zorluklar ve engellerle dolu olduu
kesin olmakla beraber, genellikle ara
trmalar yoksulluktan dar ve ieri
daha akkan olduunu gstermektedir.
Yoksulluk, basit bir biimde edilgin
nfus zerinde etkili olan toplumsal
glerin bir sonucu deildir. ok ciddi
dezavantajl konumda olan kiiler de ,
kendi konumlarn iyiletirme frsatlar
yakalayabilirler; insan eyleminin dei
iklik yaratabilme gc kmsenme
melidir. Toplumsal siyasa, dezavantajl
bireyler ve topluluklarn sahip olduu
eylem olanan oklatrmakta nemli
 Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah

bir rol oynayabilir. Bu blmde daha ketleri bir polie bavurusu iin bavu
sonra yapacamz refah tartmasnda, ran kiinin gemiini ve zgemiini
igc piyasasnn glendirilmesi, esas alarak bavurusunu kabul etmeye-
eitim ve i eitimi frsatlar ve bilmektedirler. ten karlan bir ii
toplumsal kaynamay salama yoluyla yaamnda daha sonra ya esas alnarak
yoksulluu azaltmak iin tasarlanm bir ok ie kabul edilmeyebilmektedir.
siyasi tedbirlere dikkat ekeceiz.
Ne ki toplumsal dlanma yalnzca
Toplumsal hareketlilik 9. Blmde dlanm olan insanlardan dolay
tartlmtr, 'Tabakalama ve Snf,
ortaya kmamaktadr ayn zamanda
s. 372-75
toplumsal dlanma orta snfn nite
liklerinden kendilerini dlayan insan
Toplumsal dlanma lardan da kaynaklanabilmektedir.
Bireyler eitimi brakmay, bir i frsa
T o p lu m s a l d l a n m a n e d ir ? tm geri tepmeyi ve ekonomik olarak
duraan olmay ya da siyasi seimlerde
Toplumsal dlanma dncesi,
oy kullanmamay seebilirler. Toplum
politikaclarn benimsedii bir dnce
sal dlanma olgusunun dnlme
olsa da, eitsizliin yeni kaynaklarn
sinde, bir yanda insan faaliyeti ve
gstermek iin ilk olarak sosyologlar
sorumluluu arasnda olan etkileimin
tarafndan ileri srlmtr. Toplumsal
ve dier yanda da insanlarn paylat
dlanma, bireylerin, toplumun geneliy
koullardaki toplumsal gcn rolnn
le tam olarak btnlemesinin engel
bir kez daha bilincinde olmamz
lenme biimlerini gstermektedir. Sz
gerekmektedir.
gelimi, evresinde kt okullarn ve az
sayda i frsatnn olduu, ykk dkk Charles Murray tarafndan altsnf
kuram iinde gelitirilen, topluma
evlerden oluan bir sitede yaayan
tam olarak katlmdan kendilerini
insanlar, toplumdaki pek ok insan iin dlayan bireyler dncesi, 9. Blm
sz konusu olmayacak biimde, de ayrntl bir biimde tartlmtr,
kendilerine daha iyi koullar yaratan 'Snf ve Tabakalama' s. 361-65
frsatiarndan etkili bir biimde yoksun
Toplumsal dlanma, yoksulluk
kalmaktadr.
onu iermesine ramen, ondan daha
Toplumsal dlanma kavram, geni bir kavramdr. Toplumsal dlan
kiisel sorumluluk sorununu meydana ma, dikkatini, bireyleri ve topluluklar
karmtr. Yine de, 'dlanma' terimi nfusun ounluuna ak olan frsat
birinin ya da bir eyin bakasnca lara sahip olmaktan alkoyan etmenlerin
darda braklmasna iaret eder. geni bir dizisine ynlendirmitir.
Kukusuz, kendi denetimlerinin dn David Gordon ve meslektalar
da yer alan kararlar boyunca bireylerin tarafndan yaplan PSE aratrmas
dlandklar rnekler sz konusudur. (bkz. 390-1), toplumsal dlanmay drt
Bankalar belirli bir posta kodu blge boyuta ayrmtr: yeterli kaynak ve
sinde yaayan bireyler iin geerli bir gelirden yoksun olma ve dlanma
banka hesab ya da kredi kardan verme (yukarda tarttmz); i piyasasndan
yi reddedebilmektedirler. Sigorta ir dlanma, toplumsal ilikilerden ve

402

sosyal hizmetten dlanma (Gordon ve
dierleri 2000). Aada, toplumsal
dlanmann son esine gz
atacaz.
igcpiyasasndan dlanma
Bireyler iin i, yalnzca yeterli bir
gelir saladndan dolay deil, igc finansal hizmetleri kullanma) temel
piyasasndaki ykselmenin toplumsal
etkileim iin nemli bir alan olmasn
dan dolay da nemlidir. Bylelikle,
igc piyasasndan dlanma toplum
sal dlanmann dier biimlerine
yoksullua, hizmetlerden dlanmaya ve
toplumsal ilikilerden dlanmaya-
nclk edebilmektedir. Sonu olarak
maal alan insanlarn saysndaki
art, sorundan endielenen politika
clar iin toplumsal dlanmann azaltl
masna ynelik nemli bir yol gibi
grnmektedir (bkz. s. 420-23).
Bununla birlikte "hanehalknda bir
isiz" olmak, mutlaka isizlikle ilikilen-
dirilmemelidir. PSE derlemesi, erikin
lerin yzde 43'nn (kadnlarda yzde 50
ve erkeklerde yzde 37) maal bir ite
almadklarn bulmutur, igc
piyasasnda etkin olmayanlarn hatr
saylr biimdeki en byk topluluu
emeklilerdir (erikinlerin yzde 24').
igc piyasasnda etkin olmayan dier
topluluklar, muhtemelen renci ve
sakat olmalar yznden alamayan,
evle ve bakmla ilgili etkinliklerle
ilikilendirilen insanlar iermektedir.
Sonuta nfusun byk bir ksmn
iine almas yznden, igc piyasa
snda etkin olamamann bizzat kendisi
nin toplumsal dlanmann bir iareti
olduunu iddia etmek konusunda
dikkatli olmalyz, ne ki igc piyasa
sndan dlanmann toplumsal dlanma
riskini nemli bir biimde arttrdn
403
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
syleyebiliriz.
Hikmetlerden dlanma
Toplumsal dlanmann nemli bir
grn, ev iinde (enerji ve su
ihtiyalar gibi) veya ev dnda olan
(rnein toplu tama, dkkanlar ve
hizmetlerin kullanmndan yoksun
luktur. Kamu hizmetinden dlanma,
bireysel dlanmay (bir birey bir
h iz m eti, paras olm ad iin
alamadnda) veya ortak dlanmay
(bir hizmet toplum iin mevcut
olmadnda) ierebilir. PSE derlemesi,
insanlarn yaklak drtte birinin, bir
veya iki temel hizmetten (10.7.
Tablodaki listeye baknz) dlan
dklarm ve insanlarn yalnzca tam
olarak yarsndan fazlasnn, ilk olarak
salanan hizmetleri ve kamusal alann
tamamn kullanm olduunu bulmu
tur. 10.6. Tablo eitli hizmetlerden
toplu ve bireysel dlanma seviyelerini
gstermektedir.
Toplumsalilikilerden dlanma
nsanlar toplumsal ilikilerden
dlayabilmenin bir ok yolu vardr.
Birincisi, bu dlanma biimi, bireylerin
aile ve arkada ziyareti, zel gnleri
kutlama, hobilerle zaman geirme, tatil
yapmak ve bir yemek iin arkadalarla
toplanmak gibi ortak toplumsal
etkinliklere katlamad anlamna
gelebilir. kincisi, insanlar, eer
ailelerinden ve arkadalarndan ayr
braklrlarsa, toplumsal ilikilerden
dlanrlar -PSE derlemesi, insanlarn
yzde 2'sinin ya bir aile yesiyle ya da
ylda en az bir defa bile olsa kendi
ailesinin dndan bir arkadayla
grmediini bulmutur. Toplumsal
 Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah

ilikilerden dlanmann nc biimi, lar. Devlet hizmeti, oy kullanmay,

ihdya zamanlarndaki pratik ve ulusal veya yerel politikada yer almay,
duygusal destein yoksunluunu bir gazeteye yaz yazmay veya bir
kapsamaktadr- bir kii bahedeki ya da kiinin gl bir biimde hissettii bir
evin evresindeki ar ilerde yardma sorunla ilgili kampanya amay ierir.
veya depresyona girdiinde konumaya Son olarak baz insanlar, belki de
ya da nemli yaamsal deiimler sakatlk yznden, bir takm sorumlu
hakknda neriler almaya gereksinim luklar almaktan veya sokaklarda
duyabilir. Drdncs, insanlar devlet gvensizlik hissettiklerinden dolay
hizmetinden yoksunluk yznden evlerine kapatldklar iin toplumsal
toplumsal ilikilerden dlanmaktadr ilikilerden dlanmaktadrlar.

1 0 . 7 . T a b lo Y a n t v e r e n l e r t a r a f n d a n k a m u s a l v e z e l h iz m e t le r in
k u lla n m (% )

Toplu d lan m a Bireysel d lan m a

Y e te rli Y e te r s iz O lm a d v e D u ru m u s t e m e d i i v e y a
k u llan m k u lla n m e lv e r i s iz e lv e r m e d i i lg isiz k a ld
o ld u u in in k u lla n m a m a in k u lla n m a m a
k u lla n m a m a

Kamusal hizm etler

Ktphaneler 55 6 3 0 36
Kamusal spor tesisleri 39 7 5 1 48
Mzeler ve sergiler 29 4 13 1 52
Akam snflar 17 2 5 3 73
Kamusal ve toplumsal 31 3 9 0 56
ky toplant salonu
Kaza ve acil yardm birimi 73 13 2 0 10
Doktor 92 6 0 0 2
Gzlk 78 3 1 1 17
Pastane 93 4 0 0 2

zeI hizm etler

ibadet yerleri 30 1 2 0 66
Otobs hizmeti 38 15 6 0 41
Tren ve metro 37 10 10 1 41
Petrol istasyonlar 75 2 2 21
Kimya 93 3 1 0 3
Bfe 73 7 8 0 2
Spermarket 92 4 2 0 2
Bankalar ve devlet binalar 87 7 1 0 4
Pub 53 4 2 2 37
Sinema ve tiyatro 45 6 10 5 33
Kaynak: Gordon ve di. (2000), s. 58

404

T o p lu m s a l d l a n m a r n e k l e r i
Sosyologlar, bireylerin ve topluluk
larn yaadklar farkl dlanma biim
leri zerinde aratrmalar yrtmler
dir. ncelemeler, konut, eitim, igc
piyasas, su, gen insanlar ile yallar
gibi olduka deiik konulara odaklan
maktadr. imdi, hem Britanya'da hem
de teki sanayilemi toplumlarda
dikkatleri ekmi olan dlanma
rneine ksaca bakacaz.
Konutlar ve mahalleler
Toplumsal dlanmann yaps,
konut sektrnde aka grlebil
mektedir. Sanayilemi toplumlardaki
pek ok insan rahat, geni evlerde
otururken, dierleri ar kalabalk olan,
yeterli stlmayan ya da yap olarak
salam olmayan konudarda oturmakta
drlar. Konut piyasasna girildii zaman
bireyler, varolan ve ileride elde etmeyi
bekledikleri kaynaklarna dayanarak
gvenli bir ev almaya almaktadrlar.
Bylelikle, ocuksuz elerin ikisinin de
alt bir iftin, ekici bir alandaki bir
ev iin ipotek edinme ans daha
fazladr. Son on yllk sredeki ev fiyat
lar Birleik Kralln pek ok yerinde
(zellikle gney douda) enflasyondan
ok daha hzl bir biimde artmtr,
arazileri alanlar araziler zerinden
byk kazanlar salamtr. Kart
olarak, yetikinleri dk cretli ilerde
alan ya da isiz olan bir hanehalknn,
kiralanan ya da sosyal konudarda daha
az istenir seeneklerle snrlanmalar
olanakldr.
Konut piyasasndaki tabakalama,
hem hanehalk dzeyinde hem de
topluluk dzeyinde meydana gelmek
tedir. Dezavantajl bireylerin istenir
konut seeneklerinden dlanmalar
Y o k s u llu k , Refah v e T o p lu m s a l D la n m a
gibi, btn bir topluluk da toplumun
geri kalan iin normlar biimindeki
etkinlikler ve frsatlardan dlanabilir.
Dlanma, mekansal bir boyut kazana
bilir: Mahalleler, gvenlik, evre
koullar ve hizmet ve kamu tesislerinin
bulunabilirlii bakmndan epeyce
farkllk gsterirler. Sz gelimi, talebin
genelde dk olduu mahalleler,
bankalar, yiyecek dkkanlar ve
postaneler gibi temel hizmederi, istenir
blgelerden daha az sahip olmaya
eilimlidirler. Parklar, spor alanlar ve
ktphaneler gibi topluluk alanlar da
snrl olabilir. Ancak dezavantajl
yerlerde yaayan insanlar ne kadar az
tesis olursa olsun ou kez onlara
bamldrlar. Daha zengin blgelerin
sakinlerinin aksine, bu insanlar baka
yerlerdeki hizmederi kullanmak ve satn
almak iin gerekli ulamdan (veya
paradan) yoksun olabilirler.
Yoksullaan topluluklarda, insanlar
iin dlanmann stesinden gelmek ve
toplumla daha ok btnlemek iin
adm atmak zor olabilir. Toplumsal
alar zayf olabilir; bu da meslekler,
politik etkinlikler ve topluluk olaylaryla
ilgili bilginin dolamn azaltr. Yksek
isizlik ve dk gelir dzeyleri aile
yaamnda gerilimler yaratr; su ve
genlik sular mahalledeki genel
yaamn kalitesini bozar. Dk talepli
konut blgeleri ou kez, pek ok
sakinin daha istenir konudara tan
maya alrken, piyasaya yeni giren
dezavantajl kiiler de gelmeyi srd
receklerinden dolay yksek bir devir
hzna sahiptir.
Krsal blgeler
Kent alanlarndaki toplumsal
dlanmaya ok daha fazla ilgi olmasna
405
 Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah

Eski yurt yerleimleri, tam da toplumsal katlm engelleyen pek ok etmenin bir arada olduu youn
toplumsal dlanma yerlekeleridirler.

ramen, krsal blgelerde yaayan Ulama eriim, krsal dlanmay

insanlar da dlanma yaayabilirler. etkileyen en byk etmenlerden biridir.
Kimi sosyal hizmet uzmanlar ve Eer bir hanehalknn arabas varsa ya
bakclar, krsal alandaki dlanmann da bir arabaya ulaabiliyorsa, toplumla
zorluklarnn, en az kenderdeki kadar btnlemesini srdrmesi daha
byk, hatta daha byk olduuna kolaydr. Sz gelimi, aile ferderi baka
inanmaktadrlar. Kk kyler ve kenderdeki ilere gidebilir, daha ok
nfusun seyrek olduu alanlarda, dkkann bulunduu blgelere dnem-
mallara, hizmetlere ve tesislere eriim, lik al-veri iin gidebilir veya baka
nfusun daha youn olduu blgeler blgelerde yaayan arkada ya da
deki kadar yksek deildir. Sanayilemi ailelere yaplacak ziyareder daha kolay
lkelerin pek ounda, doktorlar, dzenlenebilir. Gen insanlar davetier-
okullar ve hkmet hizmederi gibi den eve gelebilir. Ne var ki, kendi ulam
temel hizmedere yaknlk, etkin, tam ve olanaklar olmayan insanlar kamu
salkl yaama gtren bir zorunluluk tamaclna bamldr ve krsal
olarak dnlmektedir. Ancak krsal blgelerde bu trden hizmetlerin
blge sakinlerinin bu trden hizmedere kapsam snrldr. Sz gelimi kimi
eriimi ounlukla snrldr ve bu kyller, gnde veya haftada yalnzca
insanlar, kendi yerel topluluklar iinde birka defa, hafta sonlar ve tatillerde
bulunan tesislere bamldrlar. azaltlm, geceleri ge vakitte hi

406

olmayan otobs hizmetini kullanyor
olabilirler.
Evsinler
Evsizlik, dlanmann en ar
biimlerinden biridir. Srekli kalacak
bir konuttan yoksun olan insanlar, ie
gitmek, bankada hesap atrmak,
arkadalarn arlamak, hatta postadan
mektup almak gibi, bakalarnn bir
garanti olarak grd gndelik
etkinliklerin pek oundan yoksun
olabilmektedirler.
Bugn sokaklarda uyuyan bir ok
insan olmasna ramen pek ok evsiz
insan geici yerlemenin bir biimi
szkonusudur. Kimi evsiz insanlar
sokaklarda bo bo gezmeyi, sokaklar
da uyumay, mlkiyet ve eya sahibi
olmaktan uzak olmay isteyerek
seerler. Ancak byk ounluun tam
olarak byle bir istei sz konusu
deildir; bunlar kendi denetimleri
dndaki etmenler tarafndan evsizliin
kysna itilmilerdir. Bir kez kendilerini
srekli kalacak bir yerden yoksun
bulduklarnda, yaamlar, zorluk ve
yoksullamayla giderek ktleen bir
ksr dngye girer.
Britanya'da sokaklarda uyuyanlar
kimlerdir? Yant olduka karktr. Sz
gelimi, 1960'lardan nce zihinsel salk
sorunlar ve renme gl olan
insanlar, salk hizmetleri politikasnn
deiiminin bir sonucu olarak salk
kurumlardan dar atlmlardr. Bun
dan nce bu insanlar yllarn kronik akl
rahatszl ve zihinsel engellilerin
kald hastanelerde geirmilerdir. Bu
kurumlan boaltma sreci birok
etmen tarafndan harekete geirilmitir.
Bunlardan biri, hkmetin para
tasarruf etme isteiydi -akl sal
407
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
kurumlarnda kalmann maliyeti yk
sektir. Bir dieri, psikiyatri mesleinin
nde gelenlerinin bir ksmnn, vgy
daha ok hak eden bir gd olarak,
ounlukla hastanede uzun sreli
kalmann hastalara yarardan ok zarar
getirecei dncesiydi. Bu nedenle kii
ayakta tedavi edilmeliydi. Kurumlarn
boaltlmasn olumlu bir adm olarak
grenlerin bekledii sonular ortaya
kmamtr. Baz hastaneler, gidecek
hibir yeri olmayan ve belki de yllardr
dardaki dnyada yaamam olan
insanlar taburcu etmitir. Genellikle
asknda hastanede kalmadan tedavi
olacak insanlar iin ok az bir fon
ayrlmt (SEU 1998).
Derlemeler, sokakta yatan insanla
rn yaklak drtte birinin zamanlarn,
zihin sal kurumlarnda ya da zihinsel
hastalk tetkiklerini yapmakla geirdik
lerini gstermektedir. Bylelikle, salk
tedbirleriyle ilgili politikalardaki dei
melerin, evsizliin oluumu zerinde
orantsz bir etki yapma olasl vardr.
Bununla birlikte, evsizlerin ounluu,
ne zihinsel salk sorunu olanlar ne
alkolikler ne de yasad uyuturucular
dzenli kullananlar deildir. Onlar, ayn
anda ounlukla birka tane kiisel
felaket yaadklar iin, kendilerini
sokakta bulan insanlardr. Evsiz olmak
seyrek olarak dorudan bir "neden-
etki" dizisinin sonucudur. Bir dizi
anszlk birbiri ardna gelebilir, bu da
aa doru giden gl bir sarmal
meydana getirebilir. Sz gelimi, bir
kadn boanabilir ve ayn zamanda da
hem evini hem de iini kaybedebilir.
Gen bir insan evde sorun yaayabilir
ve kendini destekleyecek aralar
olmadan byk bir kente gelebilir.
Aratrmalar, evsizlie kar en
etkilenebilir olan insanlarn, ii snf-
 Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah

Evsizlik, toplumsal dlanma biimlerinden en kark ve en utakilerinden biridir.

a mm iiiiiibpih w < n n n m Min am- n i Ma aawwn m r a ai r nai

mn aa kesimlerinden gelen, belirli Gvenli Olmayan Sokaklar, (Unsafe

hibir i becerisi olmayan ve ok dk
gelirleri olan insanlar olduunu
gstermitir. Uzun sreli isizlik balca
bir gstergedir. Aile ve ilikilerin k
mesi de temel etkiler olarak grlebilir.
Evsiz olan insanlarn byk
ounluu barnaklarda kalmay ya da
geici yerleimlere kabul edilmeyi
baarmalarna ramen, kendilerini
sokaklarda bulanlar ounlukla tehlike
iindedirler. Kamu Politikas Aratrma
Enstits (KPAE) tarafndan Londra,
Glasgow ve Swansea'de, evsizlik ve
sokak sular zerine yaplan bir
aratrma, sokaklardaki kurban haline
gelmenin boyutlarnn ilk gstergesini
salamaktadr. Britanya'daki suun
nde gelen istatiksel gstergesi olan
Britanya Su Anketi, yant verenler
arasna evsizleri almamaktadr. KPAE,
Streets -1999) balkl aratrma, her be
sokakta yatandan drdnn en azndan
bir kez su kurban olduunu ortaya
koymutur. Bunlarn yaklak yars,
saldrya uram, ancak yalnzca bete
birisi bu sular polise bildirmitir.
Ortaya kan grnm, evsizlerin,
sokaklardaki yksek derecedeki idde
tin kurban olan, bununla birlikte
olaslkla bir yardm nerilebilecek yasal
koruma ya da polis korumasndan da
dlanm olan insanlar olduudur.
Evsizliin, birincil ncelii olan
konulardan biri olarak grlmesi, genel
olarak vgyle karlanrken, insanlarn
sokaklardan alnarak srekli yerlekele-
re nasl yerletirilecei ve daha istikrarl
yaamlara nasl kavuturulabilecei
konusunda pek az anlama bulunmak
tadr. Evsiz insanlar savunanlar

408

-danmanlk verme, araclk hizmetleri,
i eitimi ve arkadal gelitirme
planlarn iermek zere- daha uzun
dnemli bir yaklamn gerektii
noktasnda ayn fikirdedirler. Bu arada
yine de pek ok yardm grubu, sokaklar
daki evsizlere orba, uyku tulumlar ve
scak tutacak giysiler datmak gibi ksa
dnemli nlemlerin askya alnmasnda
isteksiz olmutur. Sorun, tartmal bir
sorundur. Dikkatleri kalc zmlere
ekmeye alan hkmetin "evsizlik
ar" Louise Casey, "iyi niyetli insanlar
paray sokaktaki soruna harcyorlar ve
onu orada tutuyorlar" (Gillan 1999'dan
aktarma) demekteydi. Pek ok konut
eylem grubu ayn dncededir. Yine
de Kurtulu Ordusu gibi hayr ve yardn
gruplar farkl bir yaklam benimse
mektedir: Sokaklarda insanlar yaad
srece, onlarla birlikte gitmeye ve
yapabildikleri yardmlar ulatrmaya
devam edeceklerdir.
Btn yant olmamasna ramen
sorun zerinde alan sosyologlarn
pek ou, konutlarn dorudan devlet
tarafndan salanp salanmamasnn,
daha yeterli konut biimlerinin, evsiz
olan insanlarn karlat oklu
sorunlarn gidermekteki kilit nemi
noktasnda ayn dncededir. Chris-
topher Jen ck s'in E vsin ler (The
Homeless -1999) adl eserinde yle bir
sonu kar: "nsanlarn neden
sokaklarda olduklarna baklmakszn,
onlara az bir miktar zel alan ile istikrar
verebilecek olan yaayabilecekleri bir
yer vermek, genellikle onlarn yaam
larn iyiletirmek iin yapabileceimiz
en iyi eydir. stikrarl ev vermeksizin
baka hibir eyin ie yaramas olas
deildir."
409
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
Dier sosyologlar, evsizliin yalnz
ca % 20'sinin yalnzca "tula ve har"la
ilgili olduunu ve kalan %80'ninin sos
yal alma ve ailelerin yklmasnn, id
det ve tacizin, uyuturucu ve alkol
bamllnn, depresyonun etkilerini
karlamalarna yardmc olmakla ilgili
olduunu vurgulayarak bu gre
katlmamaktadrlar. Ellili yalarn sonla
rnda bir evsiz olan Mike ayn dnce
dedir: "Sanrm insanlarn ounluu
iin durum grndnden daha
karmak. ounlukla sorun, bu kiile
rin kendilerine olan inanc, kendi
gzlerindeki deerleriyle ilgilidir.
Sokaklardaki bir ok insann kendile
rine olan deeri az. Onlar, daha iyi
eyler yapabileceklerine inanmyorlar"
(Bamforth 1999'dan aktarma).
S u v e t o p l u m s a l d la n m a
Baz sosyologlar, Britanya ve
A.B.D gibi sanayilemi toplumlarda,
su ile toplumsal dlanma arasnda
gl balantlar olduunu ileri sr
mlerdir. Onlar, son dnem modern
toplumlarda ieride tutulma hedeflerin
den (yurttalk haklarna dayanarak)
uzaklama ile kimi yurttalarn dlan
masn kabul eden, hatta zendiren
dzenlemelere doru bir eilimin
olduunu ileri srmektedirler (Young
1998, 1999). Su oranlar, artan sayda
bireyin, yaadklar toplum iinde
kendilerine deer verilmedii -ya da
kendilerinin, bu toplum iin yapacak bir
ey olmad- duygusunu tadn
yanstyor olabilir.
Elliott Currie, A.B.D.'de, zellikle
gen insanlar arasndaki, toplumsal
dlanma ile su arasndaki balantlar
inceleyen Amerikal bir sosyologdur.
Currie, Amerikan toplumunun, piyasa-
 Y o k s u llu k . T o p lu m s a l D la n m a v e Refah

Z ir v e d e k i to p lu m s a l d la n m a
imdiye kadar zerinde durduumuz dlanma
rneklerinin tm, hangi nedenlerle olursa olsun, nfusun
ounluu tarafndan kullanlan kurum ve etkinliklere
katlamayan birey ya da gruplar gz nnde
bulunduruyordu. Buna ramen, btn dlanmlk
rnekleri, toplumun dibinde, dezavantajl olanlar iin
gereklemiyor. Son yllarda "zirvedeki toplumsal
dlanmaya" ilikin yeni dinamikler ortaya kmaktadr.
Bununla denmek istenen, toplumun en stndeki, az
sayda bireyin, kendi zenginlik, etki ve balantlarn
kullanarak, yerleik kurumlara katlmamay 'seebilir'
olmasdr.
Zirvedeki dlanma, deiik biimler alabilir. Zenginler,
zel hizmet ve bakm iin deme yapmay yeleyerek
kamusal eitim ve salk hizmetleri kesiminden btnyle
ekilebilir. Zenginlerin yaad topluluklar, artan bir
biimde toplumun geri kalanndan ekilmektedir -'kapl
topluluklar' olarak adlandrlan bu topluluklar, yksek
duvarlar ve gvenlik giri noktalarnn arkasna
yerlemilerdir. Vergi demeleri ve mali zorunluluklar,
dikkadi bir ynetim ve zel mali planlayclar yardmyla
olduka drlebilir. zellikle A.B.D.'de, sekinler
arasndaki etkin politik katlmn yerini, sk olarak kendi
karlarn temsil ediyor diye grdkleri politik adaylara
yaplan byk balar almtr. ok zenginler farkl
biimlerde, kendi toplumsal ve mali ykmllklerinden
kaarak toplumun geri kalanndan byk lde ayrlm
olan kapal zel alanlara ekilmektedir. Tpk 'alttaki'
toplumsal dlanmann toplumsal dayanma ve rnein Jennifer Lopez gibi nllerin iinde
iyapkanl andrmas gibi, 'zirvedeki' dlanma da, bulunduu ok zengin kiiler, ayn zamanda
btnlemi bir toplum iin benzer bozucu etkiler zararl etkilere sahip olabilen sosyal dlanma
yaratacaktr. biimini kendileri uygulamaktadrlar.

gdml bir toplumsal politikann yaam biimini srdre-bilmek iin

"uursuz tarafn" henz gsteren
"doal bir laboratuar" olduunu ileri
srmektedir: yoksulluk ve evsizliin
ykselmesi, uyuturucu kullanm ve
iddet ieren sulardaki keskin art.
Currie, genlerin artan biimde,
yetikin nfustan gelecek ynlendirici
destek olmadan kendi balarna
bydklerinin altn izmektedir.
Piyasann ve tketim mallarnn ekici
arsyla batan karlm olan genler,
yaamlarn srdrebilmek iin igc
piyasasndaki frsatlarn da azaldn
grmektedirler. Bu, ciddi anlamda
greli bir yoksullamaya ve istenen bir
yasal olmayan aralar kullanmaya
gnll olmaya neden olabilmektedir.
Currie'ye gre, sutaki art ile
toplumsal dlanma arasnda birka
temel balant vardr. Birinci olarak,
igc piyasasndaki kaymalar ile
hkmetin vergi ve asgari cret politi
kalar, Amerikan nfusu ierisinde,
hem greli hem de mutlak yoksulluun
ar bir biimde bymesine yol
amtr, ikinci olarak, toplumsal
dlanmadaki bu ykseli, istikrarl
yaamlarn bozulmas, geici nfus,
giderek pahal hale gelen konutlar ve
toplumsal iyapkanlkta bir azalma

410

yaayan yerel topluluklarda hissedil
mektedir. nc olarak, ekonomik
yoksullama ile topluluktaki paralan
ma, aile yaamnda da gerilim yarat
maktadr. Pek ok yoksul aile iindeki
yetikinler, yaamlarn srdrebilmek
iin birka ite almaya zorlanmak-
tadr -bu durum srekli stres, kayg ve
evde yokluu getirmektedir. Sonu
olarak, ocuklarn toplumsallamas ve
beslenmesi gerilemitir; toplumun
genelindeki "toplumsal yoksullama",
anne veya babalarn destek iin dier
ailelere ya da akrabalara ynelmeleri
iin pek az frsat vardr anlamna
gelmektedir. Drdnc olarak, devlet,
bebek bakm mdahalesi, ocuk bakm
ve zihinsel salk hizmeti gibi,
toplumsal bakmdan dlanm olanlar,
"yeniden btnletirecek" programlar
ile kamu hizmetlerinin pek ounu
"geri ekmitir".
Son olarak, toplum ierisinde
zendirilen ekonomik konum ve tke
tim ltleri toplumsal olarak dlanm
nfus tarafndan yasal yollar araclyla
karlanamamaktadr. Merton'un (bkz.
19. Blm, s.845) 'soy' hakkndaki ilk
dncelerini yanstan Currie'ye gre,
toplumsal dlanma ile su arasndaki
bu balantnn en canskc boyutlarn
dan birisi, yasal deiim kanallarnn,
yasal olmayanlar yararna gzden
karlmtr. Su, politik sistem ya da
topluluk rgtlenmesi gibi alternatif
yollara yelenmektedir (Currie 1998).
Refah Devleti
Sanayilemi olan toplumlarn
ounda, dipteki yoksulluk ve
toplumsal dlanma, refah devleti tara
fndan bir derece azaltlmtr. Niin,
refah devletleri sanayilemi olan
4 1 1
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m sal D la n m a
lkelerin ounluunda gelimektedir?
Farkl devleder tarafndan yelenen
refah modellerindeki eitlilii nasl
aklayabiliriz? Refah grnm,
lkeden lkeye farkldr, yine de btn
sanayi toplumlar kaynaklarnn geni
bir kesimini halkn gsterilen ihtiya
larna ayrmlardr.
R e fa h d e v l e t i k u r a m la r
Bugn dnyadaki sanayilemi ve
sanayilemekte olan lkelerin oun
luu refah devletidir. Refah devleti ile
denmek istenen, salk, eitim, konut ve
gelir gibi eyler iin insanlarn temel
gereksinimlerini karlayan hizmederi
ve yardmlar bir sistem araclyla
sunan devletin refah salamasnda
merkezi bir rol oynamasdr. Refah
devletinin nemli rol, yaamlarnn
ak iinde insanlarn karlat
risklerin stesinden gelebilmektir: Bu
riskler hastalk, sakatlk, i kayb ve
yallktr. Hizmetier, refah devleti ve
lkeden lkeye deien harcama
dzeyleri araclyla salanr. Kimi
lkeler, olduka gelimi bir sosyal
gvenlik sistemine sahiptir ve ulusal
btelerinin byk bir orann bunlara
ayrmlardr. Sz gelimi sve'te, vergi
gelirleri gayri saf milli haslann
(GSMH) yaklak %53'n gstermek
tedir. sve'e gre dier bat devlederi
ok daha az vergi almaktadr. Vergi
gelirleri Birleik Krallk'ta GSMH'nn
yaklak % 38'in i, A .B.D .'de ise
GSMH'nn hemen hemen %30'un
altn gstermektedir (Townsend 2002).
Bu blmde, yoksulluun azaltlma
snda refah devletinin rolne odaklan
dk. Bununla birlikte, kitap boyunca, bu
hizmederi ve yardmlar salayan refah
devletinin rol tartlmaktadr. 8.
 Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah
Blmde, salk giderlerinin karlan
masna ve refah devletine, 17. Blmde,
eitimin salanmasnda refah devleti
nin rolne ve 6. Blmde yal insanlar
iin hizmet ve yardmlarn karlanmas
na ve refah devletine baklmaktadr.
Refah devletinin evrimini akla
mak iin pek ok kuram gelitirilmitir.
Marxistler refah devletini, kapitalist bir
dzeni srdrmek iin gerekli olarak
grrken, ilevselci kuramclar sosyal
gvenlik sistemlerinin, hzl sanayile
me koullar iinde toplumu btnle
tirmeye yardmc olduklarn dn
mektedir. Bu ve baka grler yllar
boyunca destek bulmularsa da, T. H.
Marshall ile Gosta Esping-Ander-
sen'in yazlar refah devleti kuramlarna
yaplan belki de en etkili katklar
olmutur.
T. H . Marshali:yurttalk haklan
1960'larda yazan T. H. Marshall,
refah, sanayi toplumlarnn byme
sinin yan sra ilerleyen yurttalk
haklarnn geliiminin bir sonucu olarak
grmekteydi. Tarihsel bir yaklam
benimseyen Marshall, Britanya'daki
yurttaln evrimini incelemi ve
nemli aama tanmlamt. Marshall'a
gre onsekizinci yzyl sivil haklarn
elde edildii bir zamand. Bu haklar,
ifade, dnce ve inan zgrl, mal
edinme ve yasal muamele grme hakk
gibi nemli kiisel zgrlkleri ier
mekteydi. Ondokuzuncu yzylda,
politik haklar kazanld: oy verme, bir
mevkiye gelme ve politik srete yer
alma hakk. nc haklar kmesi -
toplumsal haklar- yirminci yzylda
elde edildi. Yurttalarn haklarnn
eitim, salk, konut, emeklilik ve dier
hizmetler araclyla ekonomik ve
sosyal gvenliinin salanmas refah
devletinde kutsal bir hal ald. Toplumsal
haklarn yurttalk kavramnda btn
letirilmesi, herkesin toplumdaki konu
mu ne olursa olsun, tam ve etkin bir
yaama ve kabul edilebilir bir gelir elde
etmeye hakk olduu anlamna geliyor
du. Bu bakmdan, toplumsal yurttalk
la .ilgili haklar, herkes iin eit olma
idealini byk lde ilerletmitir
(Marshall 1973).
Marshall'n grleri, yurttaln
nitelii ile toplumsal dlanma ve ieride
tutulma sorunlar hakkndaki sosyolojik
tartmalar zerinde etkili olmutur.
Haklar ve sorumluluklar kavram, yurt
talk kavramyla i ie gemitir; bu
dnceler, "etkin yurttaln" nasl
gelitirilebilecei hakkndaki bugnk
tartmalarda gzde olmay srdrmek
tedir. Buna ramen, Marshall'n yurt
talk haklaryla ilgili almas ada
tartmalarda nemli olmay srdr
mekle birlikte, kullanm alan snrldr.
Eletiri yneltenler, Marshall'n yurtta
lk haklaryla ilgili kendi grlerini
gelitirirken yalnzca Birleik Krallk
zerine odaklandna dikkat ekmek
tedir; refahn evriminin dier toplum-
larda da ayn biimde gerekleip
gereklemedii ak deildir.
Gesta Esping-Andersen: refahn
dnyas
DanimarkalI yazar Gosta Esping-
Andersen'in Refah Kapitalizminin U
Dnyas (Three Worlds o f Welfare
Capitalism -1990) balkl almas,
refah devleti kuramlarna sonradan
yaplan bir eklemedir. Bu nemli
almada, Esping-Andersen Bat
sosyal gvenlik sistemlerini karlatr
makta ve l bir "refah dzeni"
412

tipolojisi sunmaktadr. Oluturulan bu
tipolojide Esping-Andersen refah
dzeyinin meta olmaktan karlmasn
-yaln olarak sosyal gvenlik hizmederi-
nin piyasann dnda yer almas
anlamna gelen bir terim- olarak
deerlendirmektedir. Yksek derecede
meta olmaktan karlan bir sistemde,
sosyal gvenlik kamusal olarak salan
makta ve hi kimsenin gelir ya da
ekonomik kaynaklarna hibir biimde
bal olmamaktadr. Meta olmu bir
sistemde sosyal gvenlik hizmederi,
metalara daha fazla benzemeye eilim
dir -yani onlar, dier mallar ve hizmeder
gibi piyasada satlmaktadr. lkeler ara
snda emeklilik, isizlik ve gelir destei
politikalarnn karlatrmasn yapan
Esping-Andersen, aadaki tr
refah dzeni belirlemektedir.
1 Sosyal demokrat: Sosyal demok
ratik refah dzenlerinin meta ol
maktan karlmas daha yksektir.
Sosyal gvenlik hizmederi devlet
tarafndan desteklenir ve btn
yurttalara aktr (uluslararas
yardmlar). Pek ok skandinav
Devleti, sosyal demokrat refah
dzenine bir rnektir.
2 Tutucu-korporatist: Fransa ve
Almanya gibi tutucu-korporatist
devletlerde, sosyal gvenlik
hizmetlerinin meta olmaktan
karlma zellii yksek olabilir,
ancak bunlarn evrensel olmas
zorunlu deildir. Bir yurttan
yardmlar hak etmesi, onun
toplumdaki konumuna baldr. Bu
refah dzeni biimi, eitsizlikleri
ortadan kaldrma amacn deil,
toplumsal istikrar, gl aileler ve
devlete ballk amalar gder.
413
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
3 Liberal: Birleik Devletier, liberal
refah dzenine bir rnektir. Refah,
byk lde metalamtr ve
piyasada satlr. Seim e gre
yardmlar ok gereksinimi olan
iin kullanlr, ancak bunlar byk
lde damgalanmtr. Bunun
nedeni nfusun byk ounlu
unun kendi sosyal gvenliini
piyasadan satn alma beklentisidir.
Birleik Krallk, bu "ideal tip"ten
hibirine ak olarak girmemektedir.
Birleik Krallk daha nce sosyal
demokrat bir modele yaknd, ancak
1970'lerden bu yana gerekleen refah
reformlar sistemi, yksek metalama
dzeyiyle onu liberal bir refah dzenine
yaklatrmtr.
B ir le ik K r a llk t a r e fa h d e v l e t i
Refah modelleri arasndaki temel
farklardan biri, yardmlarn nfus iin
kullanlmasdr. Genel yardmlar
salayan refah dzenlerinde gerek
duyulduunda refahn bir hak olarak
ekonomik konumlarna baklmakszn
herkes tarafndan kullanlmasdr. Birle
ik Krallkta bunun bir rnei, alt yan
altndaki ocuklarn ana-babalarna ve
koruyucu ailelerine, onlarn cretlerine
ve birikimlerine baklmaszn verilen
ocuk yardm datmdr. Genel
yardmlara dayanan refah sistemleri,
btn yurttalarn temel sosyal gvenlik
ihtiyalarn bir sreklilik temelinde
karlamay gvence altna almak iin
tasarlanmtr. sve sistemi, daha ok
seime gre yaplan yardmlara dayanan
sistemlerden biri olan Birleik Krallk
tan daha yksek bir genel yardm payna
sahiptir. "Seime gre yardm yapma",
sosyal gvenlik iin yaplan bir
bavurunun gerek gelirini, devletin
 Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah
standart olan bir orana kar deerlen
dirmesinin ynetimsel ileyiini gsterir
ve eer bir eksiklik sz konusu olursa
farkl bir sosyal gvenlik yardm yaplr
veya sosyal gvenlik hizmeti verilir.
Birleik Krallkta seime gre yaplan
yardm rnekleri, Gelir Destei, Konut
Yardm ve alan Aile Vergi
Kredileridir. Seime gre yaplan sosyal
gvenlik yardm rnekleri, oturma
hizmetleri ya da topluluk hizmetinin bir
ksm veya bir takm hizmetler gibi
sosyal hizmet blmleri olan yerel
ynetimler tarafndan salanr.
Genel ve seime gre yaplan
yardmlar arasndaki bu ayrm, iki kart
refah yaklam iindeki politik
dzlemde ifade edilmektedir. Kurumsal
refah grn destekleyenler sosyal
gvenlik hizmetlerinin eriiminin
herkes iin bir hak olarak salanmas
gerektiini ileri srmektedirler. Bunun
dndaki bakiyeci grlerse, sosyal
gvenliin yalnzca gerekten yardma
gereksinimi olan ve kendi sosyal hizmet
gereksinim lerini karlayamayan
toplum yeleri iin deerlendirilmesi
gerektiine inanmaktadrlar.
Kurumsal sosyal gvenlik gr
ne ve bakiyeci grlere inananlar
arasndaki tartma, pek ok kez
vergilendirme hakkndaki bir tartma
olarak sunulmaktadr. Sosyal gvenlik
hizmetleri vergi araclyla para
toplamaktadr. "Gvenlik-al refah
devleti" yaklamnn savunucular, yal
nzca ok gereksinimi olanlarn -seime
gre yardm araclyla gsterme gibi-
sosyal gvenlik yardmlarnn alclar
olmas gerektiini vurgularlar. Bakiyeci
sosyal gvenlik grlerinin destekleyi
cileri refah devletini pahal ve etkisiz ya
da olduka brokratik diye bakmakta
drlar. Dier yandan, bazlar da refah
devletinin iyi vergi almna gerek
duyduundan dolay vergi dzeylerinin
yksek olmas gerektii anlayna
sahiptirler. Onlar, byk vergi ykleri
demeye gelse bile piyasann sert
kutuplu etkilerini devletin snrlandr
mas iin refah devletinin genilemesi
ve srdrlmesi gerektiini savunmak
tadrlar. Bu gr savunanlar, bir sivil
devletin ykmllklerinin yurttala
rn korumak ve gereksinimlerini
karlamak olduunu ileri srmekte
dirler. Sosyal Gvenlik Reformunun ilk
bakan Frank Field'n aada ele alnan
tartma yazs New Ambitions fo r Our
Country (lkemiz iin Yeni Hedefler -
1998), sosyal gvenlie seime gre ve
bakiyeci adan yaklaanlarn gl bir
eletirisidir. Field, yardmlarn dzenli
datmnn bir yolu olarak seime gre
yardm datma dncesine ar bir
biimde ilgi duyan ve kendisinin
inand sosyal gvenlik reformu
amalarn engelleyen bakan Gordon
Brown ile yapt bir tartmadan sonra
1998'de hkmetten ayrlmt.
Kurumsal sosyal gvenlik ve
bakiyeci sosyal gvenlik modelleri
zerindeki bu gr farkll, sosyal
gvenlik reformu zerine gerek tart
malarn merkezindedir. Btn sanayi
lemi lkelerde refah devletinin gele
cei youn bir inceleme atndadr.
Toplumsal deiimin yz olarak
-kreselleme, g, i ve ailede deiim
veya dier temel deikenlerle birlikte-
refahn yaps da deimelidir. Gelecek
blmde, Britanya'daki refah devletinin
ortaya kn, u anda karlat
meydan okumalar ve reform giriimle
rini inceleyeceiz.
414

Britanya refah devletinin ortaya kp
Bugn bildiimiz kadaryla refah
devleti, yirminci yzyln ortalarnda
yaratlm olsa da kkleri 1601'in yok
sulluk yasalarna ve manastrlarn k
ne kadar uzanmaktadr. Manastrlar
yoksullarn geimini salamaktayd; bu
yardmlar olmakszn, kleci yoksulluk
ve meydana gelen bir hastalk iin yakn
bir tedavinin yoksunluu, yoksulluk
yasalarnn ortaya kmasna nclk
etmitir. Tarmsal bir toplumdan sanayi
Birleik Krallk'ta 1940'l yllarda yrrle
giren Ulusal Salk Hizmeti, ulusun kiisel ve
bedensel mutluluunu ve saln
gelitirmeyi amalamt.
415
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
toplumuna geiin bir paras olarak,
aileler ve topluluklar iindeki geleneksel
resmi olmayan destek biimleri zl
meye balad. Toplumsal dzeni
korumak ve kapitalizmin getirdii
eitsizlikleri azaltmak iin, toplumun
kendilerini piyasa ekonomisinin
kysnda bulan yelerine yardmda
bulunmak gerekliydi. Bu, 1834'de
Yoksulluk Yasalar Deiiklik Yasasyla
sonuland. Bu yasa yetkisinde, ii
evleri ina edildi, asgari bir yaama
standard sunuldu. Dnlen, yoksul
evlerinde yaam koullarnn iyiletiril-
diinde, insanlarn tamamnn yoksul
luktan uzaklaabileceiydi. Zamanla
ulus ina etme srecinin bir paras
olarak devlet, gereksinimi olanlar idare
etmekte daha merkezi bir rol oynamaya
balamt. 1800'lerin sonlarnda, ulusal
eitim ve kamu sal idaresini olu
turan kanunlar daha sonra yirminci
yzylda ortaya kacak olan daha
kapsaml programlarn bir nceliydi.
Dier gvenceler arasna, emekli
maa, salk ve isizlik gvencesini
dahil eden refah devleti, Birinci Dnya
Sava ncesindeki liberal devletten
daha fazla genilemiti, ikinci Dnya
Sava'n izleyen yllar sosyal gvenlik
sisteminin reformu ile geniletilmesi
yolunda gl bir istee tank oldu.
Yalnzca yoksul ve hastalarla ilgilenmek
yerine, sosyal gvenliin oda, top
lumun btn yelerini ierecek biimde
geniletildi. Sava, btn ulus -zengin
ve yoksul- iin youn bir travmatik
dene-yimdi. Sava, bir dayanma
duygusu yaratt ve talihsizlik ile traje
dinin yalnzca dezavantajl olanlarla
snrl olmadnn farkna varlmasn
salad.
Seici bir sosyal gvenlik yakla
mndan geneli gznnde bulunduran
 Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah

bir yaklama gei 1942'de, genellikle ngrmekteydi kadn eve bakarken

modern refah devletinin temel metni erkek ekmek kazanarak aileyi destek
diye grlen Beveridge Raporu, be leyecekti. Sosyal gvenlik programlar
byk ktl ortadan kaldrmay bu geleneksel aile modeli erevesinde
hedefliyordu: Yokluk, Hastalk, Cahil tasarlanmt, ikinci bir dizi nlem de
lik, Miskinlik ve Aylaklk. Sava sonras ekmei kazanan erkein olmad aile
i Partisi hkmetinin ald bir dizi lere yardm amacn gdyordu.
yasal nlem, bu bak asn somut
kinci olarak, refah devleti ulusal
eyleme geirmeye balad. Birka temel
dayanmay glendiren bir ey olarak
yasa, yeni genel refah devletinin
grlmekteydi. Refah devleti, btn
ekirdeini oluturuyordu. 1944 yln
nfusu ortak bir hizmetler kmesi
daki Eitim Yasas, okul yokluu
altna alarak ulusu btnletirecekti.
sorununu ele alrken, 1946 Ulusal Salk
Sosyal gvenlik, devlet ile nfus arasn
Yasas nfusun salk kalitesiyle
daki balanty glendirme biimiydi.
ilgilenmekteydi. Yokluk', isizlik, kt
nc olarak, refah devleti yaam
salk, em eklilik ya da dulluk
srecinin doal bir paras olarak ortaya
sonucundaki kazan kayplarna kar
kan riskleri ynetmekle ilgilenmek
insanlar korumak iin bir plan ngren
teydi. Bu anlamda, sosyal gvenlik
1946 Ulusal Sigorta Yasas tarafndan
ngrlemez bir gelecein olas sorun
ele alnmt. 1948 Ulusal Yardm
larna kar kullanlabilecek bir eit
Yasas, Ulusal Sigorta Yasas kapsa
sigortayd. lkenin toplumsal ve eko
mnda olmayanlar iin seime bal
nomik yaamndaki isizlik, hastalk ve
destek salyordu. Dier yasalar ailele
teki talihsizlikler refah devleti yoluyla
rin gereksinimleri (1945 Aile Yardm
ynlendirilebilirdi.
Yasas) ile iyiletirilmi konut koullar
gereksinimine (1946 Yeni Kentler Bu ilkeler, refah devletinin savan
Yasas) ynelikti. ardndan gelen otuz yl iindeki devasa
bymesinin altnda yatan ilkelerdi.
Britanya refah devleti, bir zgl
malat sanayi bydke, refah devleti,
koullar kmesi ve toplumun doas
ii snfnn gereksinimleri ile salkl,
hakknda geerli belirli anlaylar altnda
yksek verimli igcne baml olan
varlk kazand. Refah devletinin
ekonomik sekinlerin gereksinimlerini
dayand ncller taneydi. Birincisi,
karlayan baarl bir snf "pazarl
refah devleti almay cretli emekle
yd". Bununla birlikte, bir sonraki
eitliyordu ve tam istihdamn olanakl
kesimde greceimiz gibi, 1970'lerden
olduu inancna dayanyordu. Son
balayarak politik grler, kurumsalc
hedef, cretli emein insanlarn
ve bakiyeci sosyal gvenlik kamplar
ounluu iin merkezi bir rol oynad,
arasnda blnmeye balamtr. 1990'-
ancak sosyal gvenliin isizlik ya da
larda, hem sol hem de sa, refah
engellilik sonucunda piyasa ekonomi
devletinin oluturulduu koullarn
sinin dnda kalm olanlarn gereksi
deitiini ve sosyal gvenlie ynelik
nimlerini karlayabilecei bir toplum
Beveridge baknn eskidiini ve
du. Buna bal olarak, refah devletinin
nemli bir reformun gerektiini kabul
bak as, baba-erkil bir aile anlayn
ediyordu.

416

Refah devleti reformu: tutucu 'kesinti'
Refah devletinin amalar hakkn-
daki politik uzla 1970'lerde ortadan
kalkmaya balad ve 1980'lerde de
Birleik Krallk'ta Margaret Thatcher'n
A.B.D.'de de Ronald Reagan'n refah
devletinde "kesinti yapma" abalar
srasnda da tartmalar younlaa. Sos
yal gvenlii azaltma abalarnn
merkezinde, birka ana eletiri bulu
nuyordu. Bunlardan birincisi, refah
devletinin ok byk fnansal maliyet
leriyle ilgiliydi. Genel ekonomik geri
leme, artan isizlik ve olduka byk
sosyal gvenlik brokrasisinin ortaya
k, sosyal gvenlik harcamalarnn
dzenli bir biimde -ve genel ekonomik
canlanma srasnda olduundan daha
byk bir oranda- artt anlamna
geliyordu. Sosyal gvenlik sistemi
Margaret Thatcher'n Muhafazakar hkmeti (1979-90), Birleik Kralln "bamllk kltr'
diye bilinen sosyal gvenlik anlayn ar bir biimde eletirmitir.
417
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
zerinde giderek byyen fnansal
basky gsteren kesintinin savunu
cularyla birlikte sosyal gvenlik harca
malar tartmalar hzland. Politika
oluturanlar, "demografik saatli bom-
ba"nn sosyal gvenlik sistemi zerinde
olas ykc etkisini vurguluyorlard:
Sosyal gvenlik hizmetlerine baml
olan insanlarn says, nfus yalandka
aryordu, buna karlk sisteme deme
yapan alma yandaki gen nfus
azalyordu. Bu, olas bir finansal kriz
sinyali veriyordu.
Nfusun 'grilem esi', 6. Blmde
'Toplum sallam a, Yaam Ak ve
Yalanm a' ad altnda tartld, s. 220-
21
kinci bir eletiri izgisi, sosyal g
venlik baml anlayyla ilgilidir.
Varolan sosyal gvenlik kurumlarn
eletirenler, insanlarn kendilerine ba-
 Y o k s u llu k . T o p lu m s a l D la n m a v e Refah
S o s y a l g v e n lik y a r d m b a m ll
Sosyal yardm bamll dncesi, tartmal bir
kavramdr ve kimileri, byle bir bamlln yaygn
olduunu yadsmaktadr. Bu insanlar, "yardm almann"
yaygn olarak bir utan kayna olduunu ve byle bir
durumda olan insanlarn ounluunun olaslkla bu
durumdan olabildiince kamaya altklarn
sylemektedirler.
Carol Walker, gelir desteiyle yaayan insanlarn kendi
yaamlarn nasl dzenlemeye altklarn, inceleyen
aratrmalar zmlemektedir. Walker, yardmla
yaamann kolay bir seim olduunu ileri srenlerin izdii
resimden ok farkl bir grnm bulmutur. Bir ankete
katlan isizlerin %80'i, yardmla yaamaya
baladklarndan buyana, yaam ltlerinde bir ktleme
yaadklarn sylemilerdir. Bunlarn neredeyse hepsi iin,
yaam ok daha zorlamtr. Dier yandan bir aznlk iin,
sosyal yardm yaam lderinde bir art getirebilir. Sz
gelimi, isiz olan ve altm yana gelmi birisi, "emekli
yardm alyor" diye yeniden tanmlanabilir ve daha nce
edilenden %30 daha fazla yardm alabilir.
msz ve anlaml bir yaam salayaca
varsaylan o ayn programlara baml
hale geldiini ileri sryordu. Bunlar,
yardm demesinin gelmesine yalnzca
maddi olarak deil, psikolojik olarak da
bamlydlar. Kendi yaamlarna yne
lik etken bir tutumu benimsemek yeri
ne, insanlar sosyal gvenlik sisteminin
kendilerini desteklemesini isteyerek
teslimiyeti ve edilgen bir tutumu
benimsiyordu (yukardaki kutucua
baknz).
Britanya'da sosyal gvenlik yar
dmlarna bamllk tartmas, hk
metin grev duygusuyla (ancak gerek
siz yere) yurttalarnn her gereksinimi
ni karlamaya alt dncesini
ieren bir terim olan "bakc devlet"e
eletirileriyle balantlyd. Margaret
Thatcher'n liderliindeki Muhafazakr
hkmet, bireysel giriim ve kendine
yeterlilii temel deerler olarak sun
maktayd. Tam olarak serbest piyasa
ekonomisine dnn bir paras
olarak, "devlet sadakas" olarak
Koullar iyileebilenlerin oluturduu kategori gerekte
bekar ana-babalar da iermektedir. Aratrmalar, bekar
ana-babalarn te bir gibi yksek bir oran -bunlarn
hemen hemen hepsi kadndr- evliliklerini bitirdikten
sonra, ncesine gre daha iyi duruma gelmilerdir. Ne
var ki byk ounluk daha kt bir duruma gelmitir.
1990'larda sosyal yardmla yaam sren insanlarn sadece
%12'si, "geimlerinin hi de kt olmad"ru
sylemilerdir. ounluk, "az-buz yetiyor" ya da
"zorluklarla karlayor" olduklarn sylemilerdir.
Gelecek iin bir kenara para konamamakta ve faturalar
srekli bir endie kayna olmaktadr. nemine ramen,
yiyecek ounlukla para yetmediinde kslacak bir ey
diye grlmektedir. Walker yle bir sonuca ulayor:
"Abartl gazete balklarna karn, sosyal yardmla
yaamak, ou insan iin, eer gerek bir seenek
sunulsayd, bir seenek olmayacakt. ounluk,
yaamlarndaki iz brakan bir olay sonucunda, isiz
kalma, bir ein kayb ya da kt salk durumunda
kendilerini bu konumda buluyor" (Walker 1994: 9).
tanmlanana gvenmek, bir dizi sosyal
gvenlik reformu yoluyla caydrld.
Yalnzca kendi sosyal gvenlikleri iin
deme yapamam olanlar, devletten
yardm kabul edebilecekti. 1988 Sosyal
Gvenlik Yasas devlete, gelir destei,
aile kredisi ve konut yardm planlar iin
seilebilirlik ltlerini ykselterek
sosyal gvenlik harcamalarnda ksnt
ya gitme olana vermekteydi.
Muhafazakar Parti hkmeti,
kamu refah sorumluluunu devletten
alarak zel kesime, gnll kurululara
ve yerel topluluklara kaydrmakla
balayan bir dizi sosyal gvenlik refor
munu yrrle koydu. nceden
yksek destekleme oranlaryla devlet
tarafndan salanan hizmeder zelleti
rildi veya daha kat seilebilirlik
lderine baland. 1980'lerdeki bele
diye konut sitelerinin zelletirilmesi
bunun bir rnei olarak gsterilebilir.
1980 Konut Yasas belediye evlerindeki
kiralarn nemli oranlarda arttrlma
sna, bylelikle de belediye evleri
418

stounda byk lekli satlarn Muhafazakar kesintinin
yaplmasna olanak salad. Konut
salamadaki, bakiyecilie doru yaplan
bu hareket zellikle, konut yardmn
seime gre alabilmek iin gerekli
koullar ucu ucuna karlayanlar
asndan ykc olmutur, yle ki bu Christopher Pierson, Refah Devletinin
kiiler artk kamu konutlarnda deil,
piyasa oranlarndaki kiray zorlukla
karlayabilmektedirler (Bakiyeci sosyal
gvenlik modellerine s. 414'de deinil
miti). Eletirmenler, belediye konuda-
rmn zelletirilmesinin 1980'ler ve
1990'lardaki evsizliin yaygnlamasna
nemli bir katk yaptn ileri sr ta kald sonucuna varmaktadr. Her
mektedirler.
Sosyal gvenlik harcamalarn
azaltma ve etkinliini arttrma ynn
deki bir baka aba, kamu hizmederinin
salanmasnda piyasa ilkelerinin geerli
olmasayd. Muhafazakar hkmet,
salk hizmetleri ve eitim gibi yksek-
nitelikli hizmetleri garanti eden ve
byk kamusal seimleri salayan
sosyal hizmetlerin karlanmasnda bir
rekabet derecesinin katlmasn ileri
srmekteydi. Aslnda tketiciler, okul
lar ya da salk hizmeti salayclarn koruyan zgl semenler grubunu
semek yoluyla "ayaklaryla oy verebilir
lerdi". Standardar altnda hizmet veren
kurumlar, aynen bir irket gibi, hizmet
lerini iyiletirmeye veya kapanmaya
zorlanacaktr. Bunun nedeni, bir kuru
mun finanse edilmesinin, onun hizmet
lerini seen renciler veya hastalarn
saysna dayanmasdr. Eletiriler, kamu
hizmetlerindeki "i piyasalarn", btn
yurttalar iin ayn hizmetin deerini
korumak yerine hizmetlerin kalitesinin
dmesine ve kademeli bir hizmet
sunma sistemine yol aacan ileri
srmektedir.
419
Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
deerlendirilmesi
1980'lerin Muhafazakar hkmet
leri, refah devletinde kesinti yapmakta
ne kadar baarl olm ulardr?
Yklmas, (Dismantling the Welfare
State? -1994) isimli kitabnda, Britanya
ile A.B.D.'de Thatcher ve Reagen yne
timlerinin sosyal gvenlii "kltme"
srelerini karlatrmakta ve muhafa
zakar dnemi ardnda brakan refah
devletlerinin, greli olarak yine de ayak
iki ynetim de akladklar, sosyal
gvenlik giderlerinin kslmas niyetiyle
iktidara gelmilerse bile, Pierson, sosyal
gvenlikte kesinti yaplmasnn nn
deki engellerin, her iki hkmetin de
stesinden gelebileceinden daha fazla
olduunu ne srmektedir. Bunun
nedeni, toplumsal politikann zaman
iindeki gerekleme biiminde bulun
maktadr: Balangcndan bugne,
refah devleti ve onun kurumlan, elde
ettikleri yardmlar, onlar azaltmak
ynndeki politik abalara kar
ortaya karmtr. rgtl ii sendika
larndan emekli kiilerin kurduu
birliklere kadar, karmak bir kar
gruplar a, sosyal gvenlii destekle
mek iin harekete gemitir.
Pierson'a gre, sosyal gvenlikte
ksnt yaplmas kararlar ncelikle,
halkn kar kmas ve tepki gsterme
sinden duyulan korku tarafndan yn
lendirilmektedir. Politikaclar, refah
devletindeki kesintinin, sosyal gven
likteki genilemeden ok daha farkl
olduunu renmilerdir. Sonu
olarak, yeni bir politik etkinlik biimi
ortaya kmtr: "Kaybeden" gruplar
 Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah
destekleyerek muhalefetin en aza
indirilmeye ya da kar gruplar arasnda
ittifaklar kurulmasnn nlenmeye
allmas. "Refah devletinin genile
mesi zamanndan ok daha fazla"diye
yazan Pierson unu da ekler, "toplumsal
politika zerindeki mcadeleler, politi
ka deimesinin neden ve sonular
hakkndaki bilgiye ilikin mcadele-
lerdir"(1994: 8). sizlik yardm gibi
ksntnn gerekletii sosyal program
lar, genellikle kar gruplarnn harekete
geirilmesinin baaryla engellendii
programlard.
Pierson refah devletini byk bask
altda grmekte, ancak bir 'kriz' iinde
olduu dncesini yadsmaktadr.
Pierson, toplumsal harcamalarn az ok
sabit tutulduunu ve refah devletinin
ekirdek unsurlarnn yerinde olduunu
ne srmektedir. 1980'lerdeki sosyal
gvenlik reformunun bir sonucu olarak
eitsizliklerde art olduunu yadsma-
makla birlikte, genel olarak toplumsal
politikann sanayi ilikileri veya
dzenleyici politikalardaki reformun
kapsam kadar deitirilmediine iaret
etmektedir. Britanya'da nfusun byk
bir ounluu, kamu salk ve eitim
hizmetlerine gvenirken, A.B.D.'de
sosyal gvenlik hizmetleri daha
bakiyeletirilmi bir durumdadr.
Yeni ii Partisi ve sosyalgvenlik
reformu
Sosyal gvenlik reformu Birleik
Krallk'ta 1997'de iktidara gelen Yeni
i Partisi hkmeti iin birincil nce
lik olmay srdrmektedir. Kimi
bakmlardan sosyal gvenlie ynelti
len muhafazakar eletirileri kabul eden
(ve geleneksel sol politikadan ayrlan)
Yeni i Partisi, yoksulluk ve eitsizlikle
baetmek ve salk ile eitimi iyile
tirmek iin, yeni sosyal gvenlik
politikalarnn gerekli olduunu ileri
srmektedir. Refah devletinin kendisi,
bamllklar yaratarak ve "kazanmak"
yerine "sadaka almay" sunarak
genellikle sorunun bir paras olmutur.
Bu, toplumsal sorunlarla, ilk ktklar
anda, kaynanda nlemek yerine btn
boyutlaryla ortaya ktktan sonra
mcadele edebilmek iin, ok byk
brokrasileri ortaya karmtr. Byle
bir yaklamn, yoksulluun azaltlmas
ya da nfus iinde gelirin yeniden
datlmasnda baarl olmad
grlmtr. Yoksulluktaki azalmann
byk blmnn, sosyal politika
yerine servetteki genel art olduu ileri
srlmektedir.
Sosyal gvenlik sistemindeki ana
zorluklardan biri, sistemin yaratld
koullarn nemli lde deimesidir.
Refah devleti tam istihdam dyle
oluturulmutur. Aile yapsndaki de
imeler, ailedeki erkein alt
ataerkil gr geersiz klmtr. ok
yksek sayda kadn, igcne katlm
ve tek ana babal hanehalklarnn
artmas, refah devletine yeni istekler
getirmitir. Ayn zamanda refah devle
tinin uramas gereken farkl risk
trleri ortaya kmtr.
Toplu riskler arac olarak devlet
dncesi yukarda deinilmitir, s.
411. Refah devleti iin toplumsal risk
kavram ve onun ilikileri 4. Blmde
Sosyoloji'de Kuram sal D nm e
ad altnda tartlmtr, s. 156-58
Sz gelimi refah devletinin, evre
kirlilii ya da sigara imek gibi yaam
biimi seimlerinin zararl sonularyla
uramakta yetersiz kald grlmtr.
Hkmet kurulduktan hemen
420

sonra, lkemi^ iin Yeni Hedefler: Yeni Bir
Sosyal Gvenlik Sylemesi (1998) balkl,
refah devletinin deerlendirmesini
sunan ve insanlar hem kariyerlerinde
hem de kiisel yaamlarnda glen
dirme amac gden, bir "etken sosyal
gvenlik" grn tanmlayan bir
tartma yazs hkmet tarafndan
yaynlad. Yaz, yukarda (s.414)
dnceleri tartlan, bakiyeci sosyal
gvenlik anlayna kar olan Sosyal
Gvenlik Bakan Frank Field'en
sonraki en kapsaml almayd.
Yoksulluk iin eski zmler ve artk
uygulanmayan eitsizlikler tartlrken,
Yeni i Partisi, devlet ile yurttalar
arasnda, hem haklara hem de
sorumluluklara dayanan bir sosyal
gvenlik szlemesi dncesini ortaya
koymutur. Devletin rol, yalnzca
igc piyasas dnda kaldklarnda
yardmc olmak deil, insanlara alp
ve istikrarl bir gelir elde etmekte
yardmc olmaktr. Ayn zamanda,
yurttalar sosyal gvenlik yardmlarnn
datlmasn beklemekten ok, kendi
eylem olanaklarn, kendi koullarn
deitirmek iin kullanmaldr.
stihdam, Yeni i Partisi hk
metinin toplumsal politikasnn temel
talarndan biridir ve sosyal gvenlik
reformunda dinamik igc piyasala
rnn rolne byk bir dikkat gsteril
mektedir. piyasasna katlan insan
larn saysndaki art hedefi bugne
kadar olduka baarl olmutur.
2003'n ilk aynda, alma yandaki
insanlar iin istihdam rakam, 2003
Haziranda 13 yln en yksek rakam
olan % 75'e ulamtr. Bu yaklamn
ardndaki dnce, piyasann yalnzca
eitsizlik yaratmakla kalmayp bu eit
sizlikleri gidermekte de kullanlabilece
i dncesidir. nsanlar ie yerletir
421
Y o k s u llu k . R efah v e T o p lu m s a l D la n m a
mek ve hanehalklarna gelir salamak,
yoksulluun azaltlmasndaki temel
admlardan biridir. Yeni i Partisi'nin
getirdii en nemli sosyal gvenlik
reformlar arasnda, insanlar kamu
yardmndan alarak cretli ilere yerle
tirme hedefi gden, yardmdan ie
programlardr (s.422'deki kutucua
baknz). Yardmdan ie yardmlar, fakl
grup-larn igc piyasasna girilerini
zendirmeye yneliktir. Yirmibe ya
altndaki gen insanlara, devlet gelir
destei yerine i eitimi ile i frsatlar
sunulmakta; tek ana babalara ocuk
bakmnda yardmc olmak iin vergi
kredisi verilmekte ve uzun sredir isiz
olanlara, i bavurular esnasnda
kendilerini iverenlere nasl sunacakla
rna ilikin kurslar verilmektedir.
Yardmdan ie programlar yuka
rda tartld gibi, ayrca Yeni i
Partisi hkmeti refah devletini, dk
cretli mesleklerde alan insanlarn
gelirlerini ykseltmek iin kullanmtr.
En dk maa 1999'da ortaya kt.
Ayn zamanda 2003'de gelir vergisinin
temel orannda azalmalar oldu ve ocuk
sahibi olmayan dk kazanllara
yneltilen alma vergi kredisine
geildi. 1999'da verilen kesin karar,
2020 ylnda ocuk yoksulluunun
kaldrlacayd. Yukardaki deiime ek
olarak, ocuk hizmetindeki art ve on
bir ya altndaki ocuklar iin seime
gre hizmet oranlar, dolaysz olarak
daha ok ocuk yoksulluunun son
bulmasn hedeflemiti. En son durum,
2002 ile birlikte ocuk yoksulluunun
yaklak bir milyona drlmesiyle,
hkmetin amacnda bir baar
saladn gstermektedir (Piachaud
ve Sutherland 2002). Bununla birlikte,
on yl iinde ocuk yoksulluunun
 Y o k s u llu k , T o p lu m s a J D la n m a v e Refah
Y a r d m d a n i e p r o g r a m la r n n d e e r le n d ir ilm e s i
1997'den beri i Partisi Hkmeti, yardm alan insanlar
ie ynlendirmek iin bir dizi hedef ve politika ortaya
koymutur. 'New Deal1programlan, sakat, uzun zamandr
isiz, gen insanlar ve 50'li yalann zerindeki gibi belirli
gruplar iin ileri srlmt. Benzer programlar bir sre
nce Birleik Devleder'de uygulanmt ve orada bunlann
iermelerini inceleme frsadan vard. Daniel Friedlander
ve Gary Buress, hkmedn balatt, yardm alanlarn
cretli iler bulmalarn zendiren drt farkl program
incelemilerdir. Bu programlar aa yukan benzer
nitelikteydi. Programlar, yardm alanlar arasnda etken bir
biimde i arayan kiilere finansal yardmlar ve i bulma
teknikleri ile eitim ve i eitimi frsadan sunmaktayd.
Hedef kideler esas olarak, lkedeki en byk nakit yardm
program olan Baml ocuklan Olan Ailelere Yardm
Program'ndan yararlanan hanehalklarnn tek ana baba
reisleriydi. Friedlander ve Burdess, programlarn baarl
sonular verdiini buldu. Bu programlarda yer alan
insanlar, katlmayan dier insanlara gre ya daha erken bir
ie girdiler ya da almaya baladlar. Bu drt programn
hepsinde, yaratlan kazanlar, programn net maliyetinden
birka daha fazlayd. Bununla birlikte, programlarn en
etkisiz kaldklar nokta, onlar en fazla gereksinenlere -
uzun bir dnem boyunca i dnda, uzun sredir isiz
olan insanlara- yardmc olmak (Friedlander ve Burdess
1994).
Yardmdan ie programlan Amerikan sosyal gvenlik
yardmlarn isteyenlerin saysnn yaklak % 40 orannda
azaltmakta baarl olmasna ramen, baz istatistikler,
sonularn btnyle olumlu olmadn
yarya indirilmesi hedefi 2010 ile
gerekleecek olsa bile, dereceler
1979'da Margaret Thatcher'n baba
kan olduu zamankinden yine de ok
daha yksek olacana iaret etmektedir
(Flaherty ve dierleri 2004).
Yeni i Partisi hkmeti ayrca,
yoksulluu azaltmak iin gerekleti
rilen yerel giriimleri destekleyerek
bireylerin ve topluluklarn "kendi
kendilerine yardm etme" kapasitelerini
arttrmaya almaktadr. Salk hizme
ti, i ve eitim gibi topluluk glen
dirme alanlar, lke apnda, yerel
politika oluturucularn yerel sakinlerin
gereksinimlerine uygun olan zmler
tasarlamalarna olanak verecek biimde
dndrtmektedir. A.B.D.'de, aldklan yardmlar
kesilmi olanlann yaklak % 20'si almamaktadr ve
bunlar bamsz hibir gelir kaynana sahip deillerdir; i
bulanlarn yaklak te biri, bir yl iinde yeniden yardm
bavurusunda bulunmaktadr. almakta olduu iin
artk yardm almayanlarn te biri ile yars arasndaki bir
oran, gelirlerinin eski yardm dzeyinin altnda olduunu
grmtr. Yardmdan ie programlarn ilk uygulamaya
koyan Amerikan eyalederinden Wisconsin'de, artk
yardm almayanlarn te ikisi, yoksulluk snrnn
alandadr (Evans 2000). Bylesi bulgulara iaret eden
eletirmenler, yardmdan ie programlarnn yardm
alanlann mudak saysn azaltmadaki grnr baarsnn,
yardmlarn yitirenlerin gerek deneyimlerindeki baz
rahatsz edici eilimleri gizlediini ileri srmektedir.
Dierleri toplumsal dlanma mcadelesi iin yerel
glendirme 'alanlannn' etkinliini sorgulamaktadr.
Bunlar, yoksulluun ve yoksunluun tek bana bu
belirlenmi blgelere younlamadn, yine de
programlarn, btn yoksullar ayn yerde yayormu gibi
belirli alanlar hedef aldn ileri srmektedirler. Birleik
Krallk'ta hkmetin kendi Toplumsal Dlanma birimi
bu sav desteklemektedir: 1997'de i Partisi iktidara
geldiinde, btn isiz insanlarn te ikisi lkenin krk
drt en yoksun blgelerinin dndaki alanlarda
yaamaktayd. Yerellemi giriimler, kukucu neriler,
lke apnda bir kar-yoksunluk stratejisinin yer
alamayacan, nk pek ok insann, belirlenmi
glendirme blgelerinin snrlar dnda yaadna
iaret etmektedir.
kotarlmtr. Byle bir yaklamn bir
ok faydas vardr. Yardmlar daha
dorudan hedeflere yneltilmekte,
kk lekli yenilik planlar yrrle
konmakta ve karar alma srecine yerel
katlm artrlmaktadr. Bu trden prog
ramlar, yurttalarn devletle ortaklk
iinde, kendileri iin daha iyi yaamlar
kurmalar abalarna btnletirdii
daha etkin bir sosyal gvenlik sistemini
ortaya karmaya yneliktir. Deiimin
gerekli olduu herkes tarafndan kabul
ediliyor olsa bile, sosyal gvenlik
reformu hakkndaki tartma, iddetini
kaybetmemitir. Yeni i Partisi
yaklam da eletiriden uzak deildir.
Bazlar, yardmdan ie programlarn,
toplumsal harcamalarn kslmasnn
422

acmasz bir yolu olarak grmektedir.
eitimi ve ocuk bakm teviklerine
karn igc piyasasna giremeyen
insanlar, sosyal gvenlik yardmlarn
yitirme tehlikesiyle kar karyadr.
Programlar, yardma baml olma
koullarn ortadan kaldrma hedefi
gdyor olmakla birlikte, yardmlardan
yoksun kalanlar suun, fahieliin ya da
evsizliin batana itmeye zorlamak gibi
bir sonu da dourabilir.
Son u : d e i e n b ir dnyada
y o k s u llu k v e r e fa h
Bireyler ve kurumlar iin vergi
oranlarn kesmi olan Margaret That-
cher ve John Majr hkmederinin
(1979-97) belirtilen politik kuramlar,
yoksulluk iin ekonomik bymenin
yksek seviyelerini, "damlaya damlaya
gl olur" anlaynn sonularm
meydana kard. Karlatrlabilir
sonularla birlikte benzer politikalar
A.B.D'de Ronald Reagan'n ve Baba
Bush'un bakanlklar (1980-92)
esnasnda ve yine oul George Bush
(2000-) dneminde yrtld. Olaylar
ise "damlaya damlaya gl olur" tezlerini
desteklememektedir. Bu trden bir
ekonomi politikas, ekonomik gelime
nin hzn ortaya karabilir veya
karmayabilir, ancak sonular, zengin
lik ve yoksulluk arasndaki farkllklar
geniletmeye ve yoksul yaayanlarn
saysn arttrmaya eilimlidir. Hem
yoksulluun gelir temelli lmleri hem
de ihtiyalarn yoksunluuna daya
nanlar 1970'in sonlarndan itibaren
belirli bir biimde artmtr.
Ayn zamanda kresel ekonomi
deki ve i yapsndaki deiimler, Bri
tanya, A.B.D ve baka yerlerdeki eitsiz
lie ynelik eilimlere katkda bulun
Y o k s u llu k , Refah v e T o p lu m s a l D la n m a
mutur. El emeine dayal igcndeki
bir sapma, hem gelir dalm rnts,
hem de isizlik zerinde nemli bir
etkiye sahiptir. Yar el becerisi gerek
tiren ya da hi el becerisi gerektirmeyen
mesleklerdeki iilerin, eitimsel
niteliklere ve teknolojik yeterliliklere
talebin artt hzl deien igc
piyasasna yeniden girmenin zorluunu
anlam olmalar, sklkla rastlanan bir
durumdur. Hizmet sektrndeki
frsatlarn bir piyasa genilii olmasna
ramen, bunlarn ounluu, ilerleme
iin kk beklentilerin ve dk
crederin olduu durumlar iin sz
konusu olmutur.
Sol politikaclar yoksulluun (ve
artan eitsizliin), servetin varlkldan
gereksinimi olana yeniden datlmas
yoluyla ortadan kaldrlacan dn
yorlard. Refah devleti ile yksek vergi
dzeyleri buna erimek iin kullanlan
iki yoldu. Ne var ki bu trden yakla
mlar, yoksulluu ortadan kaldrmakta
ve sklkla dnlen sonular ortaya
karmakta baarsz olmulardr. Sava
sonras Britanya'da yaplandrlan
byk meclis kurumlan kimi zaman,
Birleik Krallk'ta toplumsal olarak en
ok dlanan blgelerden biri olan,
kenar mahallelerde oturanlar iin yeni
evler ina etmitir. Benzer olarak
1945'den sonra refah devletinin geni
lemesi sosyal bamllk derecesine yol
amtr.
Sosyal politika alannda, giderek
artan bir biimde daha nceki 'sol' ve
'sa' gndemlerden ayrlan yeni eitlik
anlaylar ortaya atlmaktadr. Eitlik
kavram, frsat eitlii ile oulculuun
nemi ve yaam biimlerindeki fark
lln vurgulanmasyla daha dinamik
bir biimde deitirilmektedir. Eitsiz
423
 Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e R efah

lik hakkndaki anlaylarmz da dei isteyen tehditlerdir.

meye balamtr. Ekonomik eitsizlik
Bu yeni meydan okumalar ele
ler kalc olmasna ramen, toplumu-
almaya balarken, devletin ve sosyal
muz baka ynlerden daha eitliki
gvenlik hizmetlerinin rol ister
duruma gelmektedir.
istemez gndeme gelmektedir. Refah
Kadnlar artk ekonomik, toplum yalnzca zenginlik demeye gelmez, ayn
sal ve kltrel bakmlardan, nceki zamanda nfusun genel iyilii de
kuaklara oranla daha ok eitlie demektir. Sosyal politika, toplumsal i
sahipr ve aznlklar arasnda da nemli yapkanlnn glendirilm esi,
yasal ve toplumsal avantajlar ortaya karlkl bamllk alarnn kurulmas
km aktadr. K adnlarn igc ve insanlarn kendi kendilerine yardm
piyasasna girmesi, ift kazanllar kapasitelerinin arttrlmasyla ilgilen
tarafndan karakterize edilen, "alan mektedir. Haklar ve sorumluluklar yeni
zengin" hanehalklar ve igc piyasa bir nem kazanyor, bu yalnzca
snda etkin olmayan bir bireyin olduu yardmdan almaya gemeye alan
"alan yoksul" hanehalklar arasnda en alttakiler iin deil, ancak zengin
byyen bir ayrm olduu anlamna gel liklerinin onlarn kamusal, toplumsal ve
mektedir. Kadnlarn kazanlar hane- mali ykmllklerinden kamaya hak
halk geliri iin ilk zamanlarda oldu kazandrmad en sttekiler iin de sz
undan ok daha yaamsal bir duruma konusudur.
gelmitir ve kadnlarn mesleklere etki
siyle ya da yksek cret alma olanak
larnn ncesinde olduundan daha
byk saylara ulamasyla kadn
kazanlarnn etkisi ok byk ykleri
tayabilmektedir. Dahas, ift-kazanl
hanehalklarnn baars, zellikle o
cuksuz olanlar, gelir dalm rnt-
sndeki deiimin en nemli etkenle
rinden birisidir. ki kazanllar arasn
daki farkllklar, bir kazanl ve bir
kazanl olmayan hanehalklar giderek
belirginlemektedirler.
Bununla birlikte, bylesi bir artalan
iinde, toplumlarmzn karsna kan
yeni riskler ve tehdider sz konusudur.
Bu riskler, yoksul ve zengin arasnda bir
ayrm yapmamaktadr. Kirlilik, ev
renin yok edilmesi ve kentsel blgelerin
hzla bymesi, kendi kendimize yarat
tmz sorunlardr. Bunlar, hepimizin
sorumlu olduu ve eer baedilecekse
herkesin yaam biiminde deiiklik

424
 Y o k s u llu k , R efah v e T o p lu m s a l D la n m a

zet

1 Yoksulluu anlamann iki yolu vardr. Mutlak yoksulluk,
salk ve bedensel ileyii srdrmek iin gereken temel
kaynaklarn yoksunluuna gndermede bulunmaktadr.
Greli yoksulluk, kimi gruplarn yaam koullan ile
nfusun ounluunun yararland yaam koullan
arasndaki ayrlklar deerlendirmeyi iermektedir.
2 Pek ok lkede, yoksulluun resmi lmleri, insanlarn
bunun alanda yoksulluk iinde yaadklarnn sylendii
bir dzeyi belirleyen yoksulluk snrna gre yaplmaktadr.
Yoksulluun znel lmleri insanlarn, kabul edilebilir bir
yaam lt iin gerekli grdklerine ilikin kendi
anlaylarna dayanmaktadr.
3 Yoksulluk, zengin lkelerde yaygndr. Britanya, gelimi
dnyadaki en kt yoksulluk kaydarna sahip lkelerden
birisidir. Zengin ile yoksul arasndaki eitsizlikler, hkmet
politikalarnn, meslek yapsndaki deimelerin bir sonucu
olarak arpc bir biimde artmaktadr.
4 Yoksullar farkllklar ieren bir gruptur, ancak yaamn
baka ynlerinde dezavantajl olan kiilerin (yallar,
ocuklar, kadnlar ve etnik aznlklar gibi) yoksul olma
olasl artmaktadr.
5 Yoksulluu aklamak iin iki ana yaklam
benimsenmektedir. Yoksulluk kltr' ve 'bamllk
kltr' savlar, yoksullarn kendi dezavantajl
konumlarndan sorumlu olduunu ileri srmektedirler.
Beceri yoksunluu, gdlenme yokluu ya da ahlaki
zayflk yznden yoksullar toplumda baarl olamazlar.
Bunlarn bazlar, kendilerine yardm etmekten ok sosyal
gvenlik yardmlar gibi, dardan gelen bir yardma
baml duruma gelir, ikinci yaklam, yoksulluun,
kaynaklar eit olmayan biimde datan ve ba edilmesi
zor olan koullar yaratan, daha genel toplumsal srelerin
bir sonucu olduunu ileri srmektedir.
8 Genel yardmlar salayan refah devlederinde,
gerektiinde alnacak yardm, herkesin gelir dzeyi veya
ekonomik durumuna baklmakszn ayn lde
yararlanabilecei bir haktr. Buna karlk seime gre
yardm, yalnzca seilebilirlii gelir ve birikim dzeyine
gre belirlenecek bireyler iin geerlidir. Sosyal gvenlik
yardmlarnn gelecei, sanayilemi lkelerin
ounluunda tartlmaktadr. Tartmann bir yannda,
sosyal gvenliin mali adan desteklenmesi ve genel
olmas gerektiine inananlar varken; dier yanda bunun
yalnzca gerekten de baka trl yardm almayacak
kiiler iin bir gvenlik a olarak i grmesi gerektiine
inanan insanlar bulunmaktadr.
9 u andaki Britanya refah devleti, Birinci Dnya Sava
ncesi liberal hkmet ve savatan sonraki ii pardsi
hkmederi sresince genilemesini ksa zamanlarla
srdrerek, yirminci yzylda gelimitir. Sistem,
toplumun btn yelerini iine alan refahn geni bir
zgrsne yneliyordu. 1970'lere gelindiinde, refah
devleti, etkin olmad, brokratik olduu ve ok pahal
olduu yollu eletirilere urad. nsanlarn kendilerine
bamsz bir yaam kurmakta yardmc olaca varsaylan
ayn programlara baml hale gelmesi yardm bamll
konusunda kayglar ortaya karmt.
10 Margaret Thatcher'n Muhafazakar Hkmeti, kamu
refah konusundaki sorumluluu devletten zel sektre,
gnll kurululara ve yerel topluluklara aktararak refah
devletinde kesinti yapmaya alt. Kurumsal olmaktan
karma, devlet (kurumlar) tarafndan baklan bireylerin
kendi aile ve topluluklarna ynlendirilme srecidir.
11 Yeni i Partisi hkmeti, yardm alanlar cretli ilere
yerletirmeyi hedefleyen, yardmdan ie programlarn da
ieren bir sosyal gvenlik reformu yrrle soktu.

6 Toplumsal dlanma, bireylerin toplumun geneliyle tam

olarak btnlemekten uzaklatrld srelere
gndermede bulunmaktadr. Gelir ve kaynaklarn yokluu
toplumsal dlanmann bir boyutu olmasna ramen,
toplumsal dlanma yoksulluktan daha geni bir
kavramdr. Toplumsal dlanmann dier biimleri, igc
piyasasndan, hizmeder ve toplumsal ilikilerden
dlanmay ierir. Evsizlik, toplumsal dlanmann en u
biimlerinden biridir. Srekli bir barnaktan yoksun olan
evsiz insanlar, ou insann garanti diye grd gndelik
etkinliklerden kopartlm durumda olabilir.

7 Refah devlederi, hkmetin nfus iindeki eitsizlikleri

belirli mal ve hizmederi salamak ya da desteklemek
yoluyla azaltmakta merkezi bir rol oynad devletlerdir.
Sosyal gvenlik hizmederi lkeden lkeye deiirken,
ounlukla eitim, salk hizmetleri, konut, gelir destei,
engellilik, isizlik ve emeklilik konularn iermektedir.

425
 Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a v e Refah

Dnme sorular
1 Bu blmn al paragrafna yeniden baknz: Carol neden yoksuldur?
2 Topluma "tam ve anlaml" lde katlmak iin gerek duyduunuz gelir dzeyi ne olurdu?
3 Birleik Krallk'ta yoksulluk oranlar 1970'in ortalarndan itibaren neden artt?
4 Yardm bamll, yoksulluun kalc olmasn aklamakta mdr?
5 Evsizliin nedenleri nelerdir ve bu sorun nasl zlr?
6 Sosyal gvenlik harcamalarn azaltma abalar neden byk lde baarsz olmutur?

Ek kaynaklar
JetBussemaker (yay.), Citi^enship and Welfare Reform in Europe (London: Rouedge, 1999).
H. Dean, Welfare RigthtsandSocialPolicy (Harlow: Prentice Hail, 2002).
Jan Flaherty, John Veit-Wilson ve Paul Donran, Poverty: The Facts, 5. basm (London: CPAG,
2004).
Gordon Hughes ve Ross Ferguson (yay.), Ordering Uves: Family, Work and Welfare (London:
Rouedge,2000).
Ruth Lister, Poverty (Cambridge: Polity, 2004).
T. H. Marshall, Citi^enship and Social Class, and Other Essays (Cambridge: Cambridge University
Pres, 1950).
J. Pierson, TacklingSocialExclusion (London: Routledge, 2001).
T. Ridge, ChildhoodPoverty andSocialExclusion (Bristol: Policy Pres, 2002).
Robert Walker (yay.), Ending Child Poverrty: Popular Welfarefort he Twenty-First Century? (Bristol:
Policy Pres, 1999).

n t e r n e t b a la n t l a r

Toplumsal Dlanma Birimi zlenen Yoksulluk ve Toplumsal Dlanma

http:// www.socialexclusion.unit.gov.uk http:// www.poverty.org.uk/

ocuk Yoksulluu Eylem Grubu Herkes in Frsat

http://www.cpag.org.uk/ http:// www.dwp.gov.uk/ofa/

Toplumsal Piyasa Aratrmas

http://www.smf.co.uk/

426
iindekiler

Kresel Ekonomik Eitsizlik

Yksek gelirli lkeler
Orta gelirli lkeler
Dk gelirli lkeler
Kresel eitsizlik artyor mu?
Zengin ve Yoksul lkelerde Yaam
Salk
Alk, yetersiz beslenme ve ktlk
Eitim ve okuryazarlk
Yoksul lkeler Zenginleebilir mi?
Kalknma kuramlar
Kalknma kuramlarnn deerlendirilmesi
Uluslararas rgderin rol ve kresel eitsizlik
Deien bir dnyada kresel ekonomik eitsizlik
Dnyadaki Nfus Art
Nfus zmlemesi: demografi
Nfus deiiminin dinamikleri
Malthusuluk
Demografik gei
Deiimle ilgili beklentiler
%et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet Ralantlan
Kresel Eitsizlik

Yzyln son eyrei insanlk tarihi
nin daha nce grmedii kadar ok
milyarderin bir anda ortaya kna
tanklk etmitir. Yirmibirinci yzyln
banda dnyada 308'i ABD'de, 114'
Avrupa'da, 88'i Asya'da, 32'si Latin
Amerika'da, 15'i Kanada'da, 13' Orta
dou'da ve 3' Avustralya'da olmak
zere 573 milyarder vard (Forbes
2000) (burada milyarder, en az 1 milyar
dolarlk servete sahip kii olarak
tanmlanmaktadr). Bu kiilerin 2000
yl ortalarndaki mal varlklar toplam
yaklak 1,1 trilyon dolar bulmaktayd -
bu mebla dnyann yaklak te birini
tekil eden seksen yedi lkenin o ylki
gayr saf milli haslalarnn toplamn
dan daha byktr (Dnya Bankas
verileri kullanlarak hesaplanmtr,
2000 - 1).
2004 yl itibaryla dnyann en
zengin kiisi net 25,3 milyar dolar dee
rindeki servetiyle, Microsoft Cor-
poration'n kurucusu olan Bili Gates'ti
(bkz. 11.1. Tablo). Servetini byk
lde kendi irketinin ana hissedar
olma-na borlu olan Gates, giriimcilik
ruhunun adeta cisimlemi halidir:
rettii yazlm artk neredeyse tm
bilgisayarlarda iletim sistemi olarak
kullanlan, kapitalist bir bilgisayar
dahisi. 1990'larn sonlarnda Gates'in
serveti net olarak 100 milyar dolar
kadard. Microsoft'un hisselerinin de
eri bu tepe noktasna ktktan ksa
sre sonra dmeye balamsa da,
Gates'e dnyann en zengin kiilerin
den biri olmasna yetecek bir servet
kalmtr (Forbes 2004).
2004 ylnda Birleik Kralln en
zengin kiisi, 7,5 milyar paundluk
servetiyle, Chelsea Futbol Takm'nn
sahibi olmasyla nlenen Roman Abra-
movich'ti. Rusya'da ocukluu sefalet
iinde geen ve drt yanda evlat edini
len Abramovich, para kazanmak iin
bir ara otomobil lastikleri bile satmtr.
Sovyeder Birlii'nin 1990'larn banda
yklmasndan sonra zelletirilen Rus
petrol sanayisi zerinden bir servet
yapmtr. Birleik Krallk listesinin
ikinci srasnda 5,5 milyar poundla
Londra'nn en pahal blgeleri olan
Mayfair ve Belgravia'daki ok sayda
emlan sahibi olan Westminster Dk
gelmektedir. lk ona giren dier zengin
ler arasnda British Home Stores, Top
Man, Top Shop ve Miss Selfridges'in de
dahil olduu Arcadia perakende sat
maazalar grubunun sahibi olan Philip
Green 3,6 milyar dolarla drdnc sra
da; mzik, tren, uak, mortgage, cep
telefonu ve hatta gelinlik ticareti yapan
Virgin grubunun sahibi olan Sr
Richard Branson ise 2,6 milyar paund
luk servetiyle altnc srada yer almak
tadr.
2004 ylnda dnyadaki en zengin
krk kii ve ailenin on alts Kuzey Ame
rika'dan, on bei (Rusya dahil) Avru
pa'dan, alts Ortadou'dan, ikisi Hong
Kong'dan ve biri Meksika'dand
(Forbes 2004). Eer Bili Gates Batl
ileri teknoloji giriimcisinin simgesiyse,
listede yirmi beinci srada yer alan
Hong Kong'lu Li Ka da pek ok Asyal
430
 K re s e l E its iz lik

11. 1. Tablo: Dnyadaki enzengin kii ve aileler

Ad lke Zenginlik
1 Robson VValtor ve ailesi Amerika Perakendecilik (Wal-Mart) 54,2 milyar
2 Bili Gates Amerika Yazlm (Microsoft) 25,3 milyar
3 VVarren Buffet Amerika Yatrm 23,3 milyar
4 Kari Theo Alrecht ile ailesi Almanya Spermarket 22,3 milyar
5 Forrest Jr & John Mars ile ailesi Amerika ekercilik 16,9 milyar
6 Kral Fahd ve ailesi Suudi Arabistan Petrol 13,5 milyar
7 Barbara Cox Anthony ve Amerika Medya 12,1 milyar
Anne Cox Chambers
8 Prens el Velid Suudi Arabistan Yatrm 11,6 milyar
9 Paul Ailen Amerika Yazlm (Microsoft) 11,4 milyar
10=: Abu Dabi eyhi Abu Dubai Petrol, yatrm 10,8 milyar
10 = : Johanna uandt ve ailesi Almanya Otomobil (BMW) 10,8 milyar
12 Liliane Bettencourt Fransa Kozmetik 10,2 milyar
13 Larry Ellison Amerika Bilgisayar (Oracle) 10,1 milyar
14 Ingvar Kamprad sve Perakendecilik (Ikea) 10 milyar
15 Kenneth Thomson Kanada Petrol, medya 9,3 milyar
16 Samuel ve Donald Nevvhouse Amerika Yaynclk 8,3 milyar
17 Robert ve Thomas Pritzker Amerika Otelcilik, yatrm 8,2 milyar
1 8 = Kuveyt Emiri Kuveyt Petrol 8,1 milyar
1 8 = Mikhail Khodorkovsky Rusya Petrol 8,1 milyar
20 Abigail ve Edvvard Johnson Amerika Yatrm 8 milyar
21 Bruney Sultan Bruney Petrol 7,7 milyar
22 = Roman Abramovich BK Petrol, yatrm 7,5 milyar
2 2 = Carlos Slim Helu Meksika Telekom 7,5 milyar
24 Michael Dell Amerika Bilgisayar (Dell) 7 milyar
2 5 = Steve Ballmer Amerika Yazlm ((Microsoft) 6,7 milyar
2 5 = Brenninkmeyer ailesi Hollanda perakendecilik 6,7 milyar
2 5 = Li Ka-shing Hong Kong Sanayi 6,7 milyar
28 Bernard Arnault Fransa Lks mallar 6,6 milyar
29 Kwok Kardeler Hong Kong Emlak 6,2 milyar
30 John Kluge Amerika Medya, telefon 5,7 milyar
31 = Silvio Berlusconi talya Medya 5,4 milyar
31 = eyh Maktum BAE Petrol, finans hizmetleri 5,5 milyar
3 3 = Birgit Rausing ve ailesi sve Emlak 5 milyar
3 3 = VVestminster Dk BK Ambalaj 5 milyar
35 = Charles Ergen Amerika Uydu TV 4,9 milyar
3 5 = Amancio Ortega ispanya Moda 4,9 milyar
38 Sumner Redstone Amerika Medya 4,8 milyar
39 = Oeri/Hotfmann ailesi svire Eczaclk 4,7 milyar
3 9 = Stetan Persson sve Perakendecilik 4,7 milyar
Kaynak: Sunday Times ( t 8 N is a n 2004.)

431
 K re s e l E its iz lik
baarl giriimcinin bir simgelerinden
biridir. Li (bu onun soyaddr) kariye
rine plastik iek imalatyla balamtr;
2004 ylna gelindiinde 6,7 milyar
dolar bulan servetini, Asya apnda
gerekletirdii emlak alm satmlar ve
ailesinin sahip olduu ve neredeyse
dnyann yarsna yayn yapabilen
STAR TV adl televizyon ve iletiim
uydusunu da kapsayan dier yatrmlar
sayesinde yapmtr.
Kreselleme, yani dnyann siyasi,
toplumsal ve kltrel anlamda giderek
daha balantl hale gelmesi olgusu, akla
hayale smayacak bir zenginlie alan
frsat kaplar yaratmtr. Dnya'nn ve
Birleik Kralln en zengin kiilerinin
sraland liste incelendiinde, bu
insanlarn ounun kendi servetlerini,
bireysel abayla ksa srede elde edilen
zenginlik anlamnda, yeni giriimci
ruhun zenginlii olarak tarif ettikleri
grlebilir (listede akrabalk balar
yoluyla kuaktan kuaa aktarlan
servetlerden dolay zengin olan sadece
birka kii vardr Birleik Kralln en
zengin ikinci kiisi olan (altnc)
W estminster Dk bu kiilerin
dndadr). Hem Birleik Kralln en
zengin kiisi olan Roman Abramovich
hem de dnyann en zengini kiisi olan
Bili Gates bu trden bir giriimci serveti
A rdndan vakf fonuna ykl l bir \
ek yazacaksn. S on ra yinee biraz \
kestireceksin . A rdndan doyurucu
bir
so nra yin e kestireceksin.
0
Sr Richard Branson, her ne kadar serveti Bili Gates
gibilerin yannda kk kalsa da. Birleik Kralln en
zengin kiilerinden biridir.
rneklendirmektedirler. Her iki multi-
milyarderin de mthi ekonomik baa
rlara imza atmadan nceki yaamlar
olduka mtevazdr. Her iki adam da
kresellemeden faydalanmlardr:
Abramovich, 1990'larda Rusya'nn
ulusal sanayilerini kresel pazarda sata
sunmasnn ardndan Rus petrol
sanayisinin farkl kesimlerini satn
alm, Gates ise kresellemenin itici
glerinden biri olan baz yeni biliim
ve iletiim teknolojilerine ynelmitir
(Kreselleme tasarm 2. Blmde ele
alnmtr).
S on ra i top la n tsn a k a t - \ 7
Bu lgn
lp ard n dan yine i \
tem p o y a daha
uykusuna yatacaksn.
ne kadar d aya
A kam kend in e gzel bir
le y e m e i yiyip n a b ilirim ,
ziyafet ektikten sonra
bilm iyo ru m !?
eve gid ip yatacaksn.
432

Dnyada milyonlarca i, kuru yevmiye uruna uzun saatleri ve kt alma koullar altnda ecel tezgahlarnda
almaktadrlar
Gelgelim kreselleme herkese eit
lde fayda salamamtr. Szgelimi,
bir teksdl iisi olan yirmi drt yan
daki Wirat Tasago -ou kadnlardan
oluan dier bir milyon Taylandl tekstil
iisi gibi- Tayland'n Bangkok ehrinde
yaamakta ve haftann alt gn sabah
8:00'den akam ll:00'e dek, gnde
yaklak 2 poundun biraz zerinde bir
yevmiyeye almaktadr. Bugn Tasa
go gibi milyarlarca ii kresel igcne
dahil olmakta ve pek ou Birleik
Krallk'taki i yasalarna gre asla kabul
edilemeyecek baskc koullar altnda ve
dk cretlerle almaktadrlar. ste
lik bu insanlar talihli olanlardr: Her ne
kadar Rusya gibi kimi lkeler kresel
ekonomiye dahil olurken zellikle ken
433
Kresel Eitsizlik
di ilerinde toplumsal ve ekonomik
skntlar yaamlarsa da, dnya
ekonomisinin dnda kalan Kuzey
Kore gibi toplumlarn durumlar ok
daha vahim hale gelmitir.
Bir nceki blmde Birleik
Krallk'taki yoksulluk ve toplumsal
dlamay ele alm, bireylerin gelirleri, i
ve yaam kaliteleri arasndaki byk
farkllklara dikkati ekmitik. Ayn
durum daha genel bir lekte, dnya
apnda da geerlidir. Yoksul ve zengin
bireylerden sz ettiimiz gibi, dnya
dzeni iindeki yoksul ya da zengin halk
veya lkelerden de sz edebiliriz. Bu
blmde yirminci yzyln sonu ve
yirmibirinci yzyln bandaki kresel
 K re s e l E its iz lik
eitsizlii ele alacaz. Konuya "kresel
eitsizlik" teriminden ne anlaldna,
zerinde dndmz zaman
tanmmzn nasl deitiine ilikin bir
tartmayla balayacaz. Dnyann
drt bir yanndaki insanlarn ekonomik
yaam standardar arasnda ne gibi
farkllklar bulunduunu inceleyeceiz.
Hangi lkelerin kendi yazglarn
deitirdiklerini ve bunu niin yaptkla
rn anlayabilmek iin dnyann yeni
sanayilemekte olan lkelerini mercek
altna alacaz. Bu bizi kresel eit
sizliin nedenlerini ve kresel eitsizlii
nlemek iin neler yaplabileceini ak
lamaya alan farkl kuramlarla ilgili bir
tartmaya gtrecek. Bu ksmn
sonunda ise kresel bir dnyada,
kresel ekonomik eitsizliin gelecei
hakknda baz tahminlerde bulunaca
z. Kresel ekonomik eitsizlii ele
aldktan sonra, byk lde dnyann
en yoksul lkelerinde ortaya kan bir
eilim olan, kresel nfus art
konusuna deineceiz.
Ekonomik eitsizlik mevcut top
lumsal eitsizlik biimlerinden yalnzca
biridir. Dnyadaki ekonomik eitsizlik
lerin muazzam boyudara ulamas ve
byle bir kitapta bu konuya ayrlabile
cek alann ksd olmas nedeniyle, biz
bu blmde sadece ekonomik eitsizlik
konusuna eileceiz. Damgalama ve
dlamayla ilgili olan stat eitsizlii gibi
dier eitsizlikleri ise baka blmlerde
ncelenmektedirler (szgelimi, damga
lama kavram 8. Blmde 311. sayfada
ele alnmtr). Dnya, zellikle dikta
trlk rejimlerinde kendini gsteren,
muazzam g eitsizlikleriyle de ralan-
maktadr. Bu trden g eitsizlikleri,
devletierin hem birbirileri arasnda hem
de kendi ilerinde vardr ve dnyadaki
bitmek bilmeyen atmalarn ounun
kaynadr (siyasi g ve eitsizlik
konusunu 20. Blmde ele alacaz).
Kresel ekonomik eitsizlik
Kresel ekonomik eitsizlik,
bata, lkeler arasnda zenginlik, gelir
ve alma koullar bakmndan var
olan dizgesel farkllklara iaret eder.
Bu farkllklar lkelerin kendi ilerin
deki farkllklarla birlikte varolurlar:
Bugn en zengin lkelerde bile yoksul
insan says gn getike artmaktayken,
dnyann en zengin kiilerinden bazlar
daha fakir uluslardan kabilmektedir.
Sosyolojinin abas sadece sz konusu
farkllklarn neler olduunu ortaya
koymak deil, ayn zamanda neden
ortaya ktklarn -ve nasl stesinden
gelinebileceini- aklamaktr da.
lkeleri kresel eitsizlie gre
snflandrabilmenin yollarndan biri,
bu lkelerin ekonomik retkenliklerini
birbiriyle karlatrmaktr. Ekonomik
retkenliin nemli lderinden biri
Gayr Safi Yurtii Hasla'dr (GSYH).
Bir lkenin GSYH's, o lkenin kayt
altna alnm ekonomisinde bir ylda
retilen mallarn ve hizmederin tama
mdr. Yurtdmdaki zel ya da tzel
kiilerin gelirleri GSYH'ya dahil deil
dir. Bir dier nemli almak lt de
Gayr Safi Milli Gelir'dir (GSMG
nceden Gayr Safi Milli Hasla ya da
GSMH olarak anlmaktayd). GSYH'-
nn aksine, GSMG'e yurtdmdaki zel
ve tzel kiilerin elde ettikleri gelirler de
dahildir. GSYH ya da GSMG gibi
ekonomik lder ou zaman kii
bana hesaplanrlar; bu bize herhangi
bir lkenin sradan bir yurttana den
zenginlik miktarn karlatrabilme
olana salar. Farkl lkeleri karlat
rabilmek iinse ortak bir para birimi
434

kullanmamz gerekir. Dnya Bankas
gibi uluslararas kurumlarn ou
A.B.D dolar kullanmaktadr.
Dnya Bankas, yoksul lkelerin
kalknma tasarlarna krediler salayan
uluslararas bir mali rgttr. Kii
bana den GSMG' kullanarak
lkeleri yksek gelirli, orta gelirli,
dk-orta gelirli ve dk gelirli olarak
snflandrr. Bu snflandrma dizgesi,
lkelerin yaam standardar arasnda
neden byk farkllklar bulunduunu
anlamamza yardmc olacaktr.
Dnya Bankas (2003), yaklak 6
milyar insann yaad 132 lkeyi
ekonomik snfa ayrmaktadr. (Bu
lkelerden baka, Dnya Bankas'nn
haklarnda yeterli veriye sahip olmad
ya da nfuslar 1,5 milyondan az olduu
iin bize veri salamad, 178 milyon
insan kapsayan 74 ekonomi daha
mevcuttur). Dnya nfusunun %40'
dk gelirli lkelerde yaamaktadr;
buna karn yksek gelirli lkelerde
yaayanlarn oran sadece %15'tir. Bu
snflandrmann her lkenin ortalama
gelir dzeyi gz nnde bulunduru
larak yaplm olduu unutulmamaldr;
bu yzden lkelerin kendi ilerindeki
eitsizlikleri gizleyebilmektedir. Sz
konusu farkllklar nemli olabilmekle
birlikte, bu blmde bu farkllklara
odaklanmayacaz. Szgelimi, Dnya
Bankas Hindistan' dk gelirli bir
lke olarak snflandrmaktadr, zira kii
bana den GSMG'i 1999 ylnda sa
dece 450 dolard. Hindistan, lkedeki
yaygn yoksullua ramen, geni bir
byyen bir orta snfa sahip olmakla
vnmektedir de. te yandan in,
1999 ylnda kii bana den GSMG'i
780 dolara ykseldii iin, dk gelirli
lkeler snfndan karlp orta gelirli
435
K re s e l E its iz lik
lkeler snfna dahil edilerek yeniden
snflandrlmtr (Dnya Bankas'nn
orta gelirli lkeler iin belirledii alt
snr 756 dolardr). Her ne kadar, kii
bana den ortalama geliri in'in artk
bir orta snf lkesi haline geldiine
iaret ediyorsa da, bu durum lkede yz
milyonlarca insann halen sefalet iinde
yaad gereini deitirmemektedir.
Gelgelelim sadece gelirler temel
alnarak yaplacak kyaslamalar yanltc
olabilmektedirler, zira GSMG yalnzca
pein paraya satlan mallar ve hizmet
leri kapsamaktadr. Dk gelirli
lkelerde yaayan pek ok insan, sadece
kendi ailesini doyurmak iin retim
yapan ya da takas yoluyla geimini
salayan iftiler ya da obanlardr ve
sahip olduklar hayvanlarn ya da
zahirelerin deerleri istatistikler tara
fndan hesaba katlmamaktadr. Ayrca,
hibir lke yalnzca ekonomik re
timden ibaret deildir. lkelerin kendi
lerine zg, son derece eitli dilleri ve
gelenekleri vardr. Her ne kadar, halklar
daha zorlu bir yaam sryor olsa da,
yoksul lkelerin tarih ve kltr bak
mndan zengin komularndan pek de
aa kalr yanlar yoktur.
lkeleri sadece ekonomik istatis
tikler temelinde karlatrsak dahi
yapacamz karlatrma iin seece
imiz istatistikler muhtemelen farkl
sonulara varmamza sebep olacaktr.
Szgelimi kresel eitsizlik konusunu
incelemek iin lkelerin GSMG'leri
yerine, diyelim, (gda, ila ve dier
rnleri kapsayan) hane halk tketim
harcamalar seviyelerini kyaslama yolu
na gidecek olursak, kresel eitsizlik
konusunda pekala farkl sonulara
ulaabiliriz. Baka etkenleri de ele
alabiliriz. Birka lkenin GSMG'inin
 K re s e l E its iz lik
karlatrlmas elbette geerli bir
yoldur ama bir lkede neyin kaa mal
olduunu hesaba katmaz. Szgelimi, iki
lkenin GSMG'i aa be yukar
ayn olabilir; gelgelelim birinci lkede
ortalama bir yemek bir aileye sadece
birka sente mal oluyor, kincisinde ise
birka dolara patlyorsa bu iki lkenin
eit oranda zengin olduu savnn yanl
olduu sonucuna varabiliriz herey bir
yana, birinci lkede yaayan kii
parasyla ok daha fazla ey satn alabil
mektedir (uygulamada fark muhteme
len bu kadar abartl olmayacaktr).
Aratrmac, hane halk tkedm harca
malar yerine iki lke arasndaki fiyat
farkllklarn denklemden karabilen
satn alma gc paritelerini (SAGP)
kyaslama yoluna da gidebilir. The
Economist dergisi farkl lkelerde ama
16. Blmde, s. 682-3'de greceimiz
gibi, ayn malzemelerle retilen ham
burger fiyatlarn kyaslad mizahi
Big Mac ndeksinde mehur bir
SAGP ls kullanmaktadr. Biz bu
blmde lkelerin GSMG'leri arasnda
yaplan kyaslamalar zerinde duraca
z ama baka baz llerin de yaygn
biimde kullanldn aklnzdan
karmamalsnz
Yksek gelirli lkeler
Y ksek gelirli lkeler, genelde,
bundan 250 yl nce ngiltere'de
balayp ksa srede Avrupa, ABD ve
Kanada'ya da sram olan sanayileme
srecine katlan ilk lkelerden olumak
tadr. Japonya bu sanayilemi, yksek
gelirli lkeler arasna bundan ancak
otuz yl nce girebilmitir; Singapur,
Hong Kong ve Tayvan ise 1980'1 ve
1990'l yllarda yksek gelirli lkeler
snfna dahil olmulardr. Sanayileme
srecine ge katlm bu Asya lkeleri
nin baarlarnn ardnda yatan neden
ler, sosyologlar ve iktisatlar tarafndan
ska tartlmaktadr. Bu nedenleri,
ilerleyen sayfalarda ele alacaz.
Yksek gelirli lkeler dnya
nfusunun %15'ini (yani kabaca, 891
milyon insan) tekil etmektedirler -
bununla birlikte dnyann yllk zen
ginlik retiminin %79'u zerinde hak
iddia etmektedirler (bilgiyi salayan,
Dnya Bankas 2000-1). Yksek gelirli
lkeler yurttalarna uygun barnma
koullar, yeterli gda, ime suyu ve
dnyann dier blgelerinde ne olduk
lar dahi bilinmeyen baka rahatlklar
salamaktadrlar. Her ne kadar, bu
lkelerdeki yoksul insan says yksekse
de, lke sakinlerinin ou dnyann
baka yerlerindeki insanlarn hayal bile
edemeyecekleri bir yaam standardnn
keyfini srmektedirler.
Orta gelirli lkeler
Orta gelirli lkeler, bata baz Dou
ve Gney Asya lkeleri olmak zere,
Ortadou'nun ve Kuzey Afrika'nn
petrol zengini lkeleri, Kuzey Ameri
ka'daki Meksika, Orta Amerika, Kba,
Gney Amerika'daki dier lkeler ve
Sovyetler Birlii'nin dalmasyla
bamszlna kavumu eski Kom
nist cumhuriyetler ve Dou Avrupa
lkeleridir. Bu lkelerin ou yirminci
yzylda ve grece ge bir dnemde
sanayilemeye balamlardr; dolaysy
la, henz yksek gelirli lkeler kadar
sanayileememilerdir (ne de onlar
kadar zenginleebilmilerdir). te yan
dan, eski Sovyetler Birlii'ni oluturan
lkeler son derece gelimi olmalarna
ramen, komnizmin knden
sonra kapitalist ekonomiye geilmesiyle
birlikte yaam standartlarnda bir d
436

yaamlardr. Szgelimi Rusya'da 1998
ve 1999 yllar arasnda, sradan insan
larn alma cretieri yaklak te bir ve Haiti gibi lkelerdir. Sanayilemeye
orannda azalm, emeklilik ikramiyeleri
ise neredeyse yarya dmtr: Byk
ounluu yallardan oluan milyon
larca insan kendisini bir anda yardma
muhta halde bulmutur (CIA 2000).
1999 ylnda dnya nfusunun
%45'i (2,7 milyar insan) orta gelirli
lkelerde yaamaktayd ama bu nfus
ayn yl dnyada retilmi olan toplam
zenginliin sadece %18'ine sahipti. Bu
lkelerde yaayan ou insann hali,
dk gelirli lkelerde yaayan komu
larndan ok daha iyi olmakla birlikte,
ounun yaam standard yksek gelirli
lkelerdeki komularnn yanna bile
yaklaamamaktadr. Orta gelirli lkeler
snf, in'in ekonomik byme sonucu
en azndan Dnya Bankas'nn snflan
drma dizgesine gre -dk gelirli ola
rak snflandrlmaktan kurtulup (dn
ya nfusunun %22'sini oluturan) 1,3
milyarlk nfusuyla- bu lkeler arasna
katlmasyla birlikte, 1999 ve 2000 yllar
arasnda genilemitir. Ne var ki bu
snflandrma biraz yanltcdr. Zira
in'in kii bana den yllk ortalama
geliri 2003 ylnda 1100 dolard. Bu
miktar ise dk gelirli lkeler snflan
drmasnn st snrn (766 dolar) kl artmaktadr (Dnya Bankas 2003).
pay gemektedir ve in'in nfusunun
byk ounluu, Dnya Bankas
ltlerine gre aslnda dk gelirli
insanlar snfna girmektedir.
Dk gelirli lkeler
Son olarak, dk gelirli lkeler;
byk lde dou, bat ve Sahra-alt
Afrika lkeleri; Vietnam, Kamboya,
Endonezya ve Dou Asya'daki birka
lke; Gney Asya'daki Hindistan,
Nepal ve Banglade; Grcistan ve
437
K re s e l E its iz lik
Ukrayna gibi Dou ve Orta Avrupa
lkeleri ve Bat Yarkredeki Nikaragua
henz balam olan bu lkelerin
ekonomileri byk oranda tarma daya
ldr. lerleyen sayfalarda greceimiz
zere, bilginler bu lkelerin sanayile
mekte ge kalm olmalarnn ve
yoksulluklarnn nedenleri konusunda
tartmaktadrlar.
1999 yl itibaryla dnya nfusu
nun %40' (2,4 milyar insan) dk
gelirli lkelerde yaamaktayd. Buna
ramen, sz konusu lkeler o ylki
toplam zenginliin ancak %3'n
retebilmilerdi. stne stlk bu
eitsizlik gn getike artmaktadr.
Geni ailelerin iftlik ileri iin daha
fazla igc ya da aile gelirine daha fazla
katk anlamna geldii dk gelirli
lkelerde, dourganlk oranlar dier
lkelerdekinden ok daha yksektir.
(Geni ailelerin ekonomik yararlarnn
ortadan kalkt ve insanlarn daha az
sayda ocuk sahibi olma eilimi gster
dikleri sanayilemi zengin toplumlarda
ocuklarn iftliklerde tutulmak yerine
okullara gnderilmeleri daha olasdr.)
Bu nedenden tr dk gelirli lke
lerde (Hindistan hari) nfus, yksek
gelirli lkelere kyasla kat daha hzl
(Kresel nfus art s. 465-75'de ayrn
tlaryla tartlmaktadr.) Dk gelirli
bu lkelerin pek ounda insanlar
yoksulluk, yetersiz beslenme ve hatta
alkla boumaktadrlar. Her ne kadar
ou insan tarada yaamaktaysa da, bu
durum gnmzde hzla deimek
tedir. Milyonlarca insan, viranelerde ya
da sokak kelerinde yaamak pahasna
byk ve kalabalk ehirlere g etmek
tedir (Bkz. 21. Blm, ehirler ve
Kentsel Alanlar).
 K re s e l E its iz lik
Kresel eitsizlik artyor mu?
Kresel eitsizliin artp artmad
sorusu, son yllarda, bu konuya eilen
ler arasnda bir kutuplamaya neden
olmutur: Kreselleme kardan kre
sellemenin eitsizlik yarattn savu
nurken, taraftarlar kresellemenin
dnyadaki zenginler ve yoksullar ara
snda denge salayacak byk bir g
olduunu ileri srmektedirler. Kresel
eitsizlikte ilk byk deiiklik, bundan
iki yzyl kadar nce gerekleen Sanayi
Devrimi sonucunda nce Avrupa sonra
da dier blgelerin hzl bir ekonomik
byme gsterip dnyann geri kalann
zenginlik asndan gemeleriyle
meydana gelmidr.
Kresel eitsizliin attna inanan
lar kresellemenin, sanayileme sre
ciyle balam olan eitsizlik eilimini
son yirmi ya da otuz ylda daha da arttr
dn savunmaktadrlar. Kreselle
meyi eletirenler, BM'in nsanlk
Kalknma Raporu'nda (UNDP, 1999)
kullanlan ve 1960 ylnda dnyann
zengin lkelerde yaayan %20'k ks
mnn gelirlerinin en yoksul lkelerde
yaayan %20'lik ksmdan otuz kat fazla
olduunu ve 1997 ylna gelindiinde
aradaki farkn yetmi drt katna
ktn (18 Temmuz 2002 tarihli The
Ekonomistte alntlanmtr) gsteren
trden istatistikleri anmaktadrlar.
Dierleri ise bunun tersine, son
yirmi ya da otuz yl iinde dnyadaki
genel yaam standardnn yavaa yk
seldiine iaret etmektedirler. Dnya
nn en yoksul lkelerinde yaayan insan
larn yaam standartlarnn lmnde
kullanlan pek ok gsterge, bu konuda
iyilemeler olduunu gstermektedir.
Okuryazarlk artmakta, bebek lm
oranlar ve yetersiz beslenme azalmak
ta, insanlarn yaam sreleri uzamakta
ve yoksulluk (ki genelde, gnde bir ya da
iki dolardan daha az parayla yaamaya
alan insanlarn saysna gre tanm
lanmaktadr) azalmaktadr.
Bununla birlikte, lkeler arasnda
byk farkllklar vardr. Bu kazanm-
larn pek ou yksek ve orta gelirli
lkelerde elde edilmitir ve ar yoksul
lkelerin ounda yaam standartlar
dmtr. Gerekten de, 1990'lar
dnyann en zengin lkesi olan ABD
iin ekonomik bir patlama dnemi
olmuken, BM'in 2003 ylndaki nsan
Kalknma Raporu, ayn dnemde ou
Sahra-alt Afrika'da yer alan elliden
fazla lkenin ktlk, kresel AIDS
salgn, atmalar ve baarsz ekonomi
siyasetlerinin bir sonucu olarak yaam
standartlarnda d yaadn ortaya
koymutur.
Yukardaki tartmalarn da gster
dii zere, kresel eitsizlii lme
biimimiz konu hakknda bizi son
derece farkl sonulara vardrabilmek-
tedir. ktisat Stanley Fischer kresel
gelir eitsizliini ele almann iki farkl
yolunu birbiriyle kyaslamtr: Birincisi,
basite lkeler arasndaki gelir eit
sizliini kyaslamaktadr; kincisi ise o
lkelerde yaayan insan saysn da
hesaba katmaktadr. Kresel eitsizlii
ele almann birinci biimi, 11.1a.
ekilde gsterilmektedir. Burada baz
yoksul ve zengin lkelerin 1980 ile 2000
yllar arasndaki ortalama gelirleri
gsterilmektedir ve lkelerin her biri
grafikte tekbiimli bir noktayla temsil
edilmektedir. Tablo, sz konusu dnem
boyunca en yoksul lkenin ortalama
gelirinin dnyann en zengin lkesinin
ortalama gelirinden ok daha yava
438
 K re s e l E its iz lik

________< _______ n _________

Kii ba gerek GSYH arts

US t ,
i 9 8 0 - 2 0 0 0 , % yllk

% % ^

5 10 15 20 25

Kii ba g e r e k GSYH 1 9 8 0 ' $ 0 0 0

O Sah ra-alt Afrika
Kii ba gerek GSYH arts
1 9 8 0 -2 0 0 0 , % yllk

ABD
A m

V.
U

5 10 15 20 25
Kii ba g e re k GSYH, 1 9 8 0 nfusuna oran, J OOO

11.1. ekil: Kresel gelir eitsizliini ele almann iki yolu.

Kaynak: The E conom lst ( I I M a rt 2 0 0 4 )

biimde arttn gstermektedir. Bu lkelerin nfusunu da hesaba

yzden, (siyah izgiyle temsil edilen)
eilim, tablonun sanda yer alan zengin
lkelerin ekonomilerinin (tablonun
solunda yer alan) yoksul lkelerin
ekonomilerinden daha hzl bydkle
ri zaman eitsizliin arttn gster
mektedir. (Eer en yoksul lke en zen
gin lkeden daha hzl bir byme
gstermi olsayd, siyah eilim izgisi
soldan saa doru alalacakt.)
katan ikinci tablo ise kresel eitsizlikle
ilgili daha farkl bir resim sunmaktadr.
11.1b. ekil ayn tablonun bu kez lke
lerin nfuslarna gre oranlanm
noktalarla izilmi halidir. Bu grafikle
ilgili olarak zellikle dikkati eken ey,
dnyann en kalabalk lkelerinin -yani
dnya nfusunun te birini barndran
Hindistan ve in'in- ekonomilerini
1980'den bu yana nemli lde

439
 K re s e l E its iz lik
bytm olduklardr. Bu iki lkenin
byklnden tr, ikinci tabloya
izilecek nfus arlkl uygunluk izgi
si, en yoksul lkelerin nfuslar arttka
kresel eitsizliin azalmakta olduunu
ima edecek ekilde aa doru
inecektir.
in ve Hindistan'n 1980'lerden ve
zellikle de 1990'lardan bu yana
ekonomik anlamda baarl olduklar
olgusu ve bu iki lkenin dnyadaki
yoksul nfusun byk bir ksmna sahip
olduklar gerei bir kez hesaba katl
dnda, kresel eitsizlik grece denge
li grmeye balar. Ayrca, ekonomik
anlamda en baarl dnemlerini
1980'lerde geirmi -rnein Hindis
tan, in ve Vietnam gibi- lkeler kresel
ekonomiye en baarl biimde dahil
olan lkeler olmaya da yatkndrlar. Son
yirmi ylda ekonomik olarak byyen
lkelerin kendi ilerinde halen mthi bir
eitsizliin hkm srmesi ise kimi
eletirmenleri kresel ekonomiye dahil
olmann bedelini sorgulamaya itmitir.
Zengin ve yoksul lkelerde
yaam
Zengin lkelerde yaayan ou
insan, yoksul lkelerde yaayan emsal
lerinden muazzam bir yaam standard
uurumuyla ayrlmaktadr (Harvard
Magazine 2000). Zenginlik ve yoksul
luk, yaam pek ok bakmdan son
derece farkl bir hale getirir. Szgelimi
dnyadaki yoksul insanlarn te biri
yetersiz beslenmektedir ve neredeyse
hibiri okuryazar deildir; ilkretim
dzeyinde dahi eitim grememekte
dirler. Her ne kadar, dnyann byk
blm halen tarada yaamaktaysa da,
on yl ierisinde ehirli yoksullarn says
muhtemelen taradaki yoksullarn
saysn geecektir.
G elim ekte olan lkelerdeki k ent
lem e sreci ehirler ve Kentsel
Alanlar balkl 21. B l m d e, s. 969-
72 arasnd a d ah a ayrntl olarak
tartlm aktadr.
Yoksullarn ou, kendi lkelerin
deki baskn gruplardan farkl kabile,
etnik grup ve rklardan gelen insanlar
dan olumaktadr ve yoksulluklar, ks
men, kendilerine uygulanan ayrmcl
n bir sonucudur.
Bu ksmda yksek ve dk gelirli
lkeler arasnda salk, alk ve ktlk,
eitim ve okuryazarlk bakmndan ne
gibi farklar olduuna bakacaz.
S a lk
Yksek gelirli lkelerdeki insanlar
dk gelirli lkelerdeki emsallerinden
ok daha salkldrlar. Dk gelirli
lkeler genellikle salk tesislerinin
yetersizliinden mustariptirler ve varo
lan hastane ya da klinikler de ar yoksul
insanlara nadiren hizmet verirler.
Dk gelirli lkelerde yaayan insanlar
hfzshha hizmederinden de yoksun
durlar; kirli su iebilmekte ve bulac
hastalklara yakalanma riskiyle daha ok
kar karya kalmaktadrlar. Bu insanla
rn yetersiz beslenme, alk ve ktlk
ekme ihtimalleri de yksektir. Bu
etkenlerin hepsi birlikte, dk gelirli
lkelerdeki insanlar hastalklara ve
salgnlara kar savunmasz brakan
fiziksel zayfla ve salkszla neden
olmaktadr. Afrika lkelerindeki HIV
/AIDS hastal oranlarnn yksek
seyretmesinin ksmi nedeninin yoksul
laan insanlarn salklarnn zayflama
s olduuna iaret eden kandar gn
getike artmaktadr (Stilhvagon 2001).
440

Kt salk koullar yznden
dk gelirli lkelerdeki pek ok insan,
zengin lkelerde yaayan insanlarn
aksine, ou kez henz bebekken l
mekte ve uzun yaayamamaktadr.
Dk gelirli lkelerdeki bebeklerin
doum srasnda lme olasl yksek
gelirli lkelerdekinin on bir katdr ve
-hayatta kalsalar bile- mrleri zengin
lkelerdeki emsallerinden ortalama
sekiz yl daha ksa olmaktadr (bkz. 11.3.
Tablo). ocuklar, ou kez, daha
zengin lkelerde tedavisi kolayca yapla
bilen kzamk ve ishal gibi hastalklar
yznden lmektedirler. Sahra-alt
Afrika's gibi dnyann baz blgelerin
de, henz be yana gelmeden len
ocuk says, ortaokula gidebilen ocuk
saysndan daha fazladr (Dnya
Bankas 1996). Yine de, dk ve orta
gelirli lkelerin yaam koullarnda
birtakm iyilemeler gereklememi
deildir: szgelimi 1980-1998 yllar
arasnda bebek lm oranlar dk
gelirli lkelerde (bin canl doum ba
na) 97'den 68'e, orta gelirli lkelerde ise
60'dan 31 'e dmtr.
Son otuz yl iinde dnyadaki orta
gelirli lkelerin ounda ve baz dk
gelirli lkelerde birtakm iyilemeler
1 1 .2 . Tablo: K r e s e l y a a m k a li t e s i s o n 3 0 y l i i n d e y k s e l m i t i r
Yaam kalitesi gstergesi
Okuryazar olmayanlarn oran
Kadn bana den ortalama ocuk says
Doduktan sonraki ilk yl iinde len bebek says
Her yl len bebek says
betersiz beslenmeden mustarip insan says
Ortalama yaam sresi beklentisi
Kii bana den yllk gelir
Gnde 1 dolardan daha az para kazanalarn yzdesi
Kaynak: alter (1998)
K fire s e l E its iz lik
meydana gelmitir. Dnya apndaki
bebek lm oranlar yarya dm ve
ortalama yaam beklentisi on ksur yl
kadar artmtr. Modern tbbi teknolo
jilere eriimin kolaylamas, halk sal
alannda yaplan iyiletirmeler ve
ykselen gelirler bu deiimleri
aklamaktadr.
A lk , y e t e r s i z b e s l e n m e v e k tlk
Alk, yetersiz beslenme ve ktlk,
kt saln balca kresel kaynakla
rdr. Bu sorunlarn hibiri yeni deildir.
Yeni olan, yaygnlklardr dnyada
alktan lmenin snrna gelmi ok
fazla insan vardr (bkz. 11.2. ekil).
Birlemi Milletler Dnya Gda
Program (UNWFP 2001) tarafndan
yaplan bir alma dnyada her gn
alk eken tahminen 830 milyon insan
olduunu ve bu insanlarn %95'inin
gelimekte olan lkelerde yaadn
ortaya koymutur. Program al
gnde 1.800 ya da daha az kalorili bir
diyet olarak tanmlamaktadr -bu miktar
yetikin bir insann etkin ve salkl bir
yaam srdrebilmesi iin gereken
besinler asndan yetersizdir.
Dnya Gda Program'nn alma
sna gre dnyadaki alarn 200 milyon
1968 1998
%53 %30
6 3
her drt bebekten biri her sekiz bebekten biri
12 milyon 7 milyon
her on kiiden drd her on kiiden ikisi
50 yl 61 yl
ortalama $700 ortalama $ 1,100
yaklak %50 yaklak %25
441
 K re s e l E its iz lik

ZLANDA NOR|

4 0 D A N M A R K A ,
ALMANYA
HOLLANDAV
BRLEK KRALLIK!

RLANDA

BELKA
l ksem bu RS
SVRE

PORTEKZ,

dAHAl'ALAR
HAT
I DOMNK CUMHURYET SAHR'
_ I / PORTO RCO

V Havai Adalar(A B O )
// j .ST CRISTOFER VE NEVLER
^BELZE J L A / / -ANTGUA VE BARAKUOA
JAMAKA V _ ' _D0MNK s
BARBM)o SENEGAI
GUATEMALA^ I NKARAGUA, ST LUCA
BUYUK OKYANUS GAMBYA1
EL SALVADOR' j
GRENADA GNE
HONDURAS 3ISEAU
RNDADrrOBAGO
KOSTA RKA SERRA
.EONE
FR. GUYANASI
Yeterince beslenemeyen cKVADI SURNAM L BERYA
GUYANA
nfusun oran BURKNA'FASO

<2.5 % Ar dk GANA
TOGO
Z.5-4 % ok dk BOLVYA', GABON
BENN
KONGO

5 -1 9 % Orta dklkte EKVATORYAL GNE

20-34 % Orta ykseklikte

lIRUGUAY
>35 % ok yksek

Veri yok

Falkland Adalar

11.2. ekil: A lk , k r e s e l b ir s o r u n d u r
Kaynak: UNWFP (2001)

kadarm yetersiz beslendii iin zayf ok az yemek oluyor ve bu da bana

kalm be yann altndaki ocuklar
oluturmaktadr. Alk, her yl tahmi
nen 12 milyon ocuun lmne neden
olmaktadr. Dou Afrika lkesi olan
Gabon'da on yandaki bir ocuk
Dnya Bankas aratrmaclarna
unlar sylemitir: Sabah kahvalt
yapamadan okula gidiyorum. le
yemei zaten yok. Akamlar ise yiyecek
yetmiyor. Baka bir ocuu yemek
yerken grdmde, onu izliyorum ve
yemeini benimle paylamazsa, sanki
alktan lecekmiim gibi geliyor
(Narayan 1999). Dnyann dk ya da
orta gelirli lkelerinde yaamakta olup
da yetersiz beslenen be yann
altndaki ocuklarn drtte , aslnda
gda fazlas olan lkelerde yaamaktadr

442
 Kresel Eitsizlik

MNIANDYA
I ESTONYA

RUSYA
LETONYLTVANYA
^BELARUS
UKRAYNA
MOLDOVA

'G RCSV v .
MOOLSTAN
ZBEKST/
^KIRGIZSTAN
TRKYE , ACIKSTAN JAPONYA
N HALK CUMHURYET

BUTHAN
.KATAR

TAYVAN

SUDAN
FLMLER
KAMBOYA
cfeui
SR LANKA
MALDVLER

SNGAPUR

SEYELLER

TUVALU
MADAGASKAR

MAURTUS

' MALAV
' MOZAMBK
3M BABVE

SWAZILAND
-ESOTO
t f AFRKA

(Lappe 1998). ABD'deki nfusun her bugn dnyada yz milyon insan

yl kedi ve kpek mamalarna harcad
parayla (13 milyar dolar) dnyadaki
insanlarn alk sorunun byk lde
zlebilecei tahmin edilmektedir
(Breadforthe WorldInstitute 2005).
Bugn yaanan ktlk ve alklarn
ou, toplumsal ve doal kuvvetlerin
birleiminim bir sonucudur. Kurakln
etkiledii tahmin edilmektedir. Sudan,
Etiyopya, Eritre, Endonezya, Afganis
tan, Sierra Leone, Guiena ve Tacikistan
gibi lkelerde kuraklk ve i savalar
gda retimine sekte vurmu, milyon
larca insan alk ve lmle kar karya
brakmtr. Latin Amerika ve Karayip-
ler'de 53 milyon kii (blgedeki nfu
sun yzde 11 'i) yetersiz beslenmektedir

443
 K re s e l E its iz lik

Doal ve toplumsal nedenlerden kaynaklanan alk, her yl yaklak 12 milyon ocuun lmne neden
olmaktadr.

bu say Sahra-alt Afrika'da 180 milyona Ktlk ve alk eken lkelerin ou

(%33), Asya'da ise 525 milyona (%17) gda retimlerini arttrabilecek yeni
kmaktadr (UNWFP 2001). teknolojileri satn alamayacak kadar
yoksuldurlar. Dnyann baka bir
AIDS salgn da alabilecek
yerinden yeterli gda ithal edebilecek
yataki pek ok yetikinin lmesine
mali kaynaklardan da yoksundurlar.
sebep olduu iin besin ktl ve alk
Gelgelelim, paradoksal biimde,
sorununu krklemitir. Birlemi
dnyadaki alk arttka gda retimi de
Milletler Gda ve Tarm rgt (FAO)
artmaktadr. Szgelimi 1965 ve 1999
tarafndan yaplan bir alma,
yllar arasnda dnyadaki tahl retimi
H IV /A ID S salgnndan en ok
ikiye katlanmtr. Bu dnemde mthi
etkilenen on Afrika lkesinde igc
bir nfus patlamas da yaanm
nn 2020 ylna gelindiinde %26 ora
olmasna ramen, 1999 ylnda kii
nnda azalacan ngrm tr.
ban den tahl miktar otuz drt yl
Dnyada, ou kalknmakta olan
ncesine gre %15 artmtr. Ne var ki
lkelerde olmak zere, yaklak 26
bu byme dnyann her yerinde eit
milyon AIDS hastas olduu tahmin
oranda gereklemi deildir. Szgelimi
edilmektedir. FAO'a gre bu salgn
Afrika'nn byk ksmnda kii bana
beslenme, gda sal ve tarmsal
retilen gda miktar son yllarda
retime byk bir darbe indirebilir ve
dmtr. A.B.D gibi yksek gelirli
btn bir toplumun varln srdr
lkelerdeki gda retim fazlalklar ise
me ve kendisini yeniden retebilme
bunlara en ok ihtiya duyan lkeler
yetenei (BM FAO 2001) bundan
tarafndan nadiren satn alnabilecek
zarar grebilir.
fiyat dzeylerinde seyretmektedir.

444
 K re s e l E its iz lik

11.3. Tablo: Dk, orta v e yksek gelirli lkeler arasnda eitim ve

okuryazarla ilikin m evcut farkllklar_______________________________
Gelir Seviyesi

Dk Orta Yksek
1997 ylnda resmen ortaokula balayacak ve tm gn eitim alabilecek 51 71 96
yaa gelmi ocuklarn oran
1997 ylnda eitime yaplan kamu harcamalar iin GSMHdan ayrlan 3.3 4.8 5.4
pay oran

1998 ylnda 15 yann zerindeki okuryazar olmayan erkeklerin oran 30 10 0

1998 ylnda 15 yann zerindeki okuryazar olmayan kadnlarn oran 40 20 0
Kaynak: D n y a B a n k a s ( 2 0 0 0 - 1 )

Eitim ve okuryazarlk lkelerdeki ocuklara gre daha fazla ve

yksek gelirli lkelerde yaayan
Eitim ve okuryazarlk ekonomik
yetikinler arasnda okuryazarlk daha
kalknmaya gtren nemli rotalardr.
yaygn olmaktadr (bkz. 11.4. Tablo).
Bu konularda da yine dk gelirli
Yksek gelirli lkelerde ortaokul ana
lkeler dezavantajl bir konumdadrlar,
gelmi kz ve erkek ocuklarnn tama
nk yksek nitelikli kamu eitim
m fiilen tm gn eitim almaktadrlar;
dizgelerine nadiren harcama yapabil
1997 ylnda orta gelirli lkelerde bu
mektedirler. Bunun bir sonucu olarak,
oran sadece % 71, dk gelirli lkeler
yksek gelirli lkelerdeki ocuklarn
de ise %51'lerde kalmtr. Dk gelirli
okula gidebilme anslar dk gelirli
lkelerdeki yetikin erkeklerin %30'u ve

Eitim lkelerin kalknmasnda canalc bir rol oynar; gelgelelim dk gelirli uluslar okullara yeterli kaynak ayramamaktadrlar.

445
 K re s e l E its iz lik

ve bylece kresel yoksulluu arttran

kadnlarn neredeyse yarya yakn oku
ma yazma bilmemektedir. Bu farkllk
larn bir nedeni de lkelerin eitime
yaptklar kamu harcamalar arasndaki
uurumdur: Yksek gelirli lkeler,
dk gelirli lkelere kyasla gayr safi
yurtii haslalarndan eitime daha
byk bir pay ayrmaktadrlar (Dnya
Bankas 2000-1).
Eitimin nemli olmasnn birka
nedeni vardr. Birincisi, yukarda
belirtildii gibi, okulda alnan eitim
kiilere yksek maal ve ustalk gerekti
ren sanayilerde alabilme olana
salayarak ekonomik bymeye de
katkda bulunmaktadr. kincisi, eitim
insanlara kt alma koullar ve
yoksulluk emberinden kurtulabilme
leri iin bir ans vermektedir, nk iyi
eitim almam kiiler dk cretli
niteliksiz ilerde almaya mahkum
durlar. Son olarak, eitimli insanlar
genelde daha az ocuk sahibi olmakta
kresel nfus patiamalarn yavalat
maktadr.
Yoksul lkeler zenginleebilir
mi?
2. Blmde grdmz zere,
sanayileme srecine 1970'lerin
ortalarnda katlan olan kimi Dou
Asya lkeleri, ABD ve Avrupa'nn
kresel ekonomik egemenliini tehdit
eder hale gelmilerdir (Amsden 1989).
Bu sre 1950'lerde Japonya'yla ba
lam olmakla beraber, yeni sanayi
leen lkeler (YS), zellikle Dou
Asya'daki lkeleri ve Latin Ameri
ka'daki dnyann hzla gelien sanayile
rini ksa srede etkisi altna almtr.
Dou Asya'nn YS'leri arasnda
1960'larda Hong Kong, 1970 ve
1980'lerde ise Tayvan ve Gney Kore
vard. 1980'lerin sonu ile 1990'larn
banda ise bu lkeleri bata in olmak
zere, Malezya, Tayland ve Endonezya

ocuk iiler

Dnyada bugn halen ocuk iiler var mdr? Birlemi
Milleder Uluslararas alima Orgt'ne (U N IL O ) gre,
gelimekte olan lkelerde yalan be ile on drt arasnda
deien 250 milyon erkek ve kz ocuu eitli ilerde
almaktadr ve bu say dnyadaki ocuk saysnn drtte
birine karlk gelmektedir. Yalan be ile on be arasnda
deien yaklak 50 milyon ocuk tehlikeli koullar altnda
abmaktadr. ocuk iilere dnyann kalknmakta olan
her blgesinde -Asya'da (% 61), Afrika'da (% 32) ve Latin
Amerika'da (% 7)- rastlanabilir. B u ocuklar, ailelerinin
yoksul olmas, eitim eksiklii ve geleneksel sebeplerden
dolay yoksullann ya da etnik aznlklarn iinde bulunduu
kt ardara kaytsz kalnmas gibi nedenlerden tr,
almaya zorlanmaktadrlar (IL O 2000; U N IC E F 2000).
saadeti boyunca kann tokluuna altmldklan iin okula
gidememekte ve yoksulluk em berini kracak uzmanlk
isteyen beceriler gelitirememektedirler. Bununla birlikte,
ocuklarn altrlmasn basite yasaklamak, byle bir
ey mmkn olsa dahi, sadece kar retimi tetikler. Zira
ocuklann altrlmas, bu ocuklann kar karya
kalabilecekleri, szgelimi, alk ya da ocuk fuhuu gibi
durumlara kyasla daha iyi bir seenektir. Zorluk sadece
ocuklann altrlmasnn nlenmesiyle ilgili deil, ayn
zamanda bu ocuklann i hayatndan okul hayatna
ynlendirilmesiyle ve okul hayadan srasnda gereken
destei alabilmeleriyle de ilgilidir. ocuklann
altrlmasna kar mcadele ederken, ocuklann daha
fazla zarar grmeyecei yollar kullanlmaldr.

ocuk iilerin te ikisi tanm alanlannda almaktayken,
geriye kalan te birlik ksm manifaturaclk, toptan ve
perakende rn ticareti, lokantalar, oteller ve hizmetilii
de kapsayan hizmederin dahil olduu eidi ilerde
almaktadrlar. B u ocuklar, en iyi durumda, ok uzun i
E n kt ocuk altrma biimleri tehlikeli ve
smrcdr. Klelerinkine benzer koullarda altnlan
ocuklar, eitli hastalklara ve yaralanmalara maruz
kalmaktadrlar. U N IL O bu konuda tyler rpertici bir
zet sunmaktadr: Yaralar, krlm ya da tamamen

446

kaybedilmi uzuvlar, yanklar ve deri hastalklar, grme ve
iitme kayb, solunum ve sindirim yollar hastalklar, ate
ve fabrikalardaki ar scak ortam neticesinde ortaya kan
ba arlar (ILO 2000).
Bir Birlemi Milleder raporunda bu duruma birka rnek
verilmitir:
Malezya'da ocuklar kauuk ekimi gibi ilerde ve
ylan ve bcek srmalarna kar savunmasz ekilde
gnde 17 saat alabilmektedirler. Birleik Tanzanya
Cumhuriyeti'nde kahve toplayan ocuklar, bir yandan
bcek ilalarn da solumaktadrlar. Portekiz'de inaat
sektrnde alan ve yalar on ikiye kadar inen
ocuklar, her gn ar i yk ve lmcl tehlikelere
maruz kalmaktadrlar. Fas'ta ise ihra mal lks hallar
dokumak iin hal dokuma tezgahlarnda ok dk
crederle ve uzun saatler boyu, kamburlan kana
dek altrlmaktadrlar A.B.D'de ocuklar tekstil
sanayisinin dokuma fabrikalarnda altrlarak
smrlmektedirler. Filipinler'de derin deniz
balkl sektrnde alan gen erkek ocuklar,
alan yerletirmek amacyla tehlikeli koullarda
denize dalabilmektedirler.
Pek ok fabrikadaki alma koullar korkuntur:
Depo ve kazan dairesinin her ikisindeki tozun da
kimyasal madde ve buharlardan kaynakland
apakt... ubuklar yardmyla birbirinden aynlm
blmelerin bulunduu geni bir antrede ou on
yann alnda olan toplam 250 ocukla karlatk.
Bazlar ancak be yanda olan bu ocuklar, sra sra
dizilmi alyorlard (U N ICEF 1997).
ocuk altrmann klelie benzeyen bir ekli ocuklan
esaret altnda altrmadr. Bu dzende sekiz ya da
dokuz yandaki ocuklar, fabrika sahibi tarafndan
ailelerine denen kk bir kredi karl alnr. Bu
ocuklara yle az yevmiye verilir ki, borcu demeyi asla
baaramaz ve yaam boyu esaret altnda almaya
mahkum olurlar. Uluslararas dnyann dikkatini ekmi
olan bir esaret alanda alma rnei, Pakistan'l bir ocuk
olan ve drt yandayken babas tarafnda ilk doan
Kresel Eitsizlik
olunun dn masraflarn karlayabilmek amacyla,
600 rupee bor karlnda (kabaca 16 dolar),
alunlmas iin satlan kbal Masih'in hikayesidir. kbal,
alt yln bir hal dokuma tezgahna zincirlenmi halde,
saatler boyunca hal dokuyarak geirmitir. On yana
geldiinde fabrikadan kamay baarm, yaadklann
alma rgtlerinde ve okullarda anlatmtr. Ne var ki
konumas Ikbal'e pahalya mal olmutur: Henz on
yandayken, yaad mahallede bisikletle gezdii bir
srada, hal sanayisinin adamlar olduu sanlan kiilerce
ldrlmtr, (www.freethechildren.org; Bobak 1996).
ocuk iilere uygulanan smrnn ortadan
kaldrlabilmesi iin dnya lkelerinin bu konuda sert
yasalar karmalan ve bunlar uygulamaya istekli olmalar
gerekmektedir. UN ILO gibi uluslararas rgtler
karlabilecek yasalar iin bir dizi genel lt
belirlemilerdir. UNILO, 1999 ylnn Temmuz aynda,
En Kt ocuk altrma Biimlerini engelleme
arsnda bulunan 182 Konvansiyonu'nu kabul etmitir.
Bunlar arasnda:
- her trl klelik ya da ocuk alm satm ve
pazarlan, bor karl zorla altrma, silahl
atmalarda kullanmak iin ocudar zorla eitme
gibi klelie benzer uygulamalar;
- ocuklan pornografi iin kullanmak ve fuhu
yapmaya zorlamak;
- zellikle uluslararas anlamalarla yasaklanm
uyuturucularn imalat ve alm satm gibi yasad
etkinliklerde ocuklan kullanmak;
- Doas gerei sal, can gvenliini ve ocuklarn
ahlaki geliimini tehdit edebilecek ilerde ocuklar
altrmak yer almaktadr.
lkeler, ayrca, ocuklarn tm gn eitim grmelerini
gerektiren parasz kamu eitimi olanaklar da salamaldr
(U N ICEF 2000). Gelgelelim, bu sorunu zmek,
rnlerini ocuk iileri kullanarak rettikleri iin ksmen
de olsa bu durumun sorumlusu olan kresel irketlere
ve nihayetinde, o rnleri satn alan tketicilere
dmektedir.
447
 K re s e l E its iz lik

1 1 . 3 . e k il: B elli b al b az A s y a lk e le ri, A B D v e g e n e l o la ra k d n y a n n

G SY H la rn d a 1 9 8 0 - 1 9 9 0 v e 1 9 9 0 - 1 9 9 9 y llar a r a s n d a m e y d a n a g e l e n
b y m e o ra n la r.
Kaynak: Dnya Bankas (2 0 0 0 -1 ); DOnya Kalknma Gflstergelerl (2 0 0 3 )._________________________________________

gibi dier Asya lkeleri izlemitir. 1990 yllar arasnda, ylda ortalama
Gnmzde bu lkelerin ou, orta %10 orannda byyen in ekonomisi
gelirli lkeler haline gelmi-lerdir; Hong nin boyudan ikiye kadanmtr.
Kong, Kuzey Kore ve Singapur gibi Dou Asya'daki ekonomik geli
bazlar ise artk yksek gelirli lkelermenin belli birtakm bedelleri olmutur.
snfna gemilerdir bile. Bu bedeller arasnda yurtta ve ii
11.3. Tabloda yedi Dou Asyahaklar ihlalleri, kt alma koullar,
lkesi (Japonya dahil) ve ABD'nin giderek artan bir ekilde kadn igc
1980-1999 yllar arasndaki ekonomik nn ve yoksullaan komu lkelerden
bymeleri karlatrlmaktadr. Bu gelen gmen iilerin smrlmesi,
lkelerin hepsi, henz iki kuak ncesi evre kirliliinin yaygn hale gelmesi yer
ne kadar yoksuldu. Dou Asya'nn almaktadr. Yine de, bugn bu lkelerde
dk ve orta gelirli ekonomileri, bir yaamakta olan pek ok insan, yaadk
btn olarak alndkta, sz konusu lar refah eski kuak iilerin kendilerini
dnemde ylda ortalama %7,7 by feda etmi olmalarna borludurlar.
mlerdir ki, dnya standardarna gre Toplum bilimleriyle uraanlar
(Dnya Bankas 20001) bu oran Dou Asya'nn YS'lerinin zellikle
olduka sraddr. Singapur'da 1999 1970'lerin ortalarndan, 1990'larn
ylnda kii bana den milli gelir ortalarna kadar geen sre zarfndaki
A.B.D'dekine denkti. Nfus bakmn hzl ekonomik bymelerini nasl
dan dnyann en kalabalk lkesi olan aklamaktadrlar? Bu sorunun yant,
in, gezegenin en hzl byyen YS'lerin izinden gidebilmeyi uman
ekonomilerinden birine sahiptir. 1980- baka yerlerdeki dk gelirli lkeler

448
 K re s e l E its iz lik

iin adeta karlmas gereken dersleri da zengin ve gl uluslarla iyi ilikiler

iinde barndrmaktadr. Her ne kadar kuramamlardr.
YS'lerin baarlarnn ardnda ksmen
2. Dou Asya blgesi u%un soluklu bir
tarihsel ve kendine zg birtakm
nedenler yatyor olsa da, kresel eitsiz dnya ekonom ik byme srecinden
faydalanmtr. 1950'ler ve 1970'ler
liin nedenleri konusunun yeniden gz
arasnda Avrupa ve A.B.D'nin byyen
den geirilmesine yol aacak etkenler de
ekonomileri, retimlerini giderek Dou
bulunmaktadr. Bu blgede meydana
Asya'ya kaydrmlar, bu blgede giyim,
gelen hzl gelimeyi anlayabilmek iin,
bu lkeleri hem tarihsel adan hem de ayakkab ve elektronik alanlarnda esasl
bir pazar olumasn salayarak blge
gnmz dnya ekonomik dzeni
nin ekonomik anlamda geliebilmesi
balamnda ele almamz gerekir.
iin bir frsat kaps yaratmlardr.
Dou Asya'nn YS'lerinin baa Dahas, A.B.D ve Avrupa ekono
rs bir dizi etkenin bir araya gelmesine milerindeki durgunluk dnemleri, i
balanabilir. Bu etkenlerden, dnyadaki dnyasn fabrikalarn igc maliyet
siyasi ve ekonomik deiimlerden kay lerini drebilecekleri, dk crede
naklanan bazlar tarihseldir. Bazla allan Dou Asya lkelerine tamaya
rysa kltreldir. Dier bazlarnnsa bu zorlamtr (Henderson ve Applebaum
lkelerin ekonomik byme amacyla 1992). Dnya Bankas tarafndan
tuttuklar yollarla ilgisi vardr. Bu yaplan bir aratrma, 1970-1990 yllar
lkelerin baarlarnn ardnda yatan arasnda, ekonomik byme konusun
kimi etkenleri yle sralayabiliriz: da zengin lkelere yaplan ihracatn ba
ektii gelimekte olan lkelerde,
1. Tarihsel bakmdan Tayvan, Gney
crederin ylda ortalama %3 orannda
Kore, Hong Kong ve Singapur bir yamanlar
arttn, buna karn dier gelimekte
smrge devleti konu-mundaydlar. Bu durum
olan lkelerde crederin artmadn
kimi skntlaryaratm olmakla birlikte, bu
ortaya koymutur.
lkelerin ekonomik anlamda bymelerinin
nn de amtr. Tayvan ve Kore, Japon 3. Bu blgedeki ekonomik by-me,
Imparatorluu'na balydlar; Hong A .B.D ve mttefiklerinin Komnist in'e
Kong ve Singapur ise Britanya'nn eski kar bir savunma kalkan oluturabilmek
smrgeleriydiler. Japonya sanayile amacyla blgeye cmerteyapt ekonomik ve
meye kar kan byk toprak sahip askeriyardmlarla, Souk Sava dneminde
lerini saf d brakmtr. Hem Britanya %irveye ulamtr. Dorudan yaplan
hem de Japonya bu smrgelerde yardmlar ve verilen borlar, transistor,
sanayilemeyi tevik etmiler, yollar ve yariletken ve dier elektronik malze
baka tamaclk sistemleri ina etmi meleri kapsayan yeni teknolojilere
ler ve grece verimli bir devlet brok yatrm yaplmasn tevik ederek yerel
rasisi oluturmulardr. Britanya, Hong sanayilerin gelimesine katkda bulun
Kong ve Singapur'un dcaret merkezleri mutur. igc maliyetlerini dk
olarak gelimeleri konusunda zellikle tutmak amacyla bask kurmaya hevesli
etkin davranmtr (Gold 1986; olan gl (ve zellikle askeri) yne
Cumings 1987). Bugn dnyann baka timler, ska askeri yardmlar tercih
yerlerindeki -szgelimi Latin Amerika etmilerdir (Mirza 1986; Cumings 1987,
ve Afrika'daki- yoksul lkeler, zamann 1997; Castells 1992).

449
 K re s e l E its iz lik

4. Kimi sosyologlarJaponya ve Douve bolluk ortamnda yetimi genlerin

A sya'n n Y S ' lerin in ekon om ik tketime, kemer skma ve yatrm
yapma anlandan daha fazla deer
baarlarnn ksmen bu lkelerin kltrel
vermelerinden tr, tutumluluk gibi
geleneklerine, zellikle de ortak kltrel
Konfuys kltrel deerler Japonya
miraslar olan Konf-ys felsefeye ve dier YS'lerde giderek yok olmaya
dayandn ileri srmektedirler. Yaklak balanmtr (Helm 1992).
bir yzyl nce Max Weber (1977),
Protestanln tutumlulua, sadelie ve 5. Dou Asya lkelerinin hk
sk almaya olan inancnn, kapitaliz metlerinin ou, ekonomik bymeyi tevik
min Bat Avrupa'daki ykseliini eden gl bir siyaset izlemitir. Bu lkelerin
akladn ileri srmt. Weber'in bu hkmetleri, ii cretlerini dk
sav Asya'nn ekonomik tarihine de tutma konusunda etkin roller oynam
uygulanmtr. Konfysln ve vergi indirimleri yaparak parasz
kiiye, byklerine ve amirlerine sayg eitim gibi olanaklar sunarak ve baka
gsterme duygusunu, eitimi, sk ekonomi siyasetleri uygulayarak ekono
almay, baarnn terfi edebilmenin mik gelimeyi tevik etmitir. Dou
anahtar olduu ve yarnn getirecei Asya hkmetlerinin izledikleri siyaset
daha byk bir dl iin bugn feda lerin bu konudaki roln, bu blmn
edebilme dncesini alad ileri ilerleyen sayfalarnda tartacaz.
srlmektedir. Tm bunlarn bir Bu ekonomilerin gelecekte de
sonucu olarak, der Weberci sav, Asyal bymeye devam edip etmeyecekleri
iiler ve yneticiler irketlerine son ak deildir. 1997-8 yllarnda
derece sadk, yetkeye saygl, alkan ve yatrmlar konusunda alman bir dizi
baar odakl olmaktadrlar. Hem yanl karar, yolsuzluk ve dnyann o
iilerin hem de kapitalistlerin tutumlu anki ekonomik koullar st ste geldi
olduklar sylenir. Savurgan biimde ve bu lkelerin ekonomik bymeleri
yaamak yerine, bir sonraki ekonomik aniden durdu. Borsalar kt, paralar
bymeyle birlikte servetlerine servet deer kaybetti ve bu durum btn
katmalar muhtemeldir (Berger 1986; dnya ekonomisini tehdit eder hale
Wongl986). geldi. Hong Kong deneyimi bu konuda
Bu aklama deerli olmakla birlik tipik bir rnektir: Otuz yedi yllk
te, Asya'da i dnyasnn her zaman kesintisiz bir byme srecinin ardn
sayg ve hrmet grmedii gereini dan ekonomi birden durma noktasna
gzard etm ektedir. Japonya'da geldi ve borsa nere-deyse yar yarya
1950'lerin ortalarnda -1980'lerde ise deer kaybetti. 1998 ylnn ilk yarsnda
Gney Kore'de- iiler ve kapitalistler gazete manetlerine Asya'nn k
arasnda kran krana atmalar olarak yansyan bu bunalmn blge
yaanmr. Dou Asya'daki YS'lerde zerindeki etkisinin uzun vadeli mi
renciler ve iiler, hkmet ve i olacan, yoksa sadece byme sre
dnyasnn benimsedii siyasete, adil cinde son zamanlarda meydana gelen
olmad gerekesiyle, tutuklanmak anlk bir sarsnt m olduunu ancak
hatta bazen yaamlarndan olmak zaman gsterecektir. Pek ok iktisat,
pahasna kar kmlardr (Deyo 1989; yeni sanayilemekte olan Asya ekono
Ho 1990). stelik son yllardaki refah milerinin halihazrdaki sorunlarn bir

450

kez zdklerinde, bymelerine, belki
eskisi kadar hzl olmasalar bile,
kaldklar yerden devam edeceklerine
inanmaktadr.
Kalknma kuramlar
Kresel eitsizlie sebep olan
nedir? Bunun stesinden nasl geline
bilir? 452-3. sayfalarda yoksul lkelerin
kar karya kaldklar sorunlarn
bazlarna deinmekteyiz. Bu ksmda,
gelime olgusunu aklamak zere yllar
iinde gelitirilmi olan drt farkl
kuram trn ele alacaz: Pazar odakl
kuramlar, bamllk kuramlar, dnya
dzenleri kuramlar ve devlet merkezli
kuramlar. Bu kuramlarn her birinin
kendine gre stnlkleri ve zayflklar
vardr. Hepsinde ortak olan zayf
yanlardan biri, kadnlarn ekonomik
kalknma zerindeki rollerini batan
savma biimde ele alyor olmalardr.
Bununla birlikte, bu kuramlar bir araya
getirerek dnya nfusunun yksek
gelirli lkeler haricinde yaamakta olan
%85'inin sorduu o anahtar soruyu
yantlamamz mmkn olabilir: Dnya
ekonomisinde nasl daha st sralara
ykselebiliriz?
Pa%ar odakl kuramlar
Bundan krk yl nce kresel eit
sizlik konusunda ngiliz ve Amerikal
iktisatlarla sosyologlar tarafndan
gelitirilmi en etkili kuramlar pazar
odakl kuramlard. Bu kuramlar,
bireylerin ekonomik seimlerinde
tamamen zgr braklmalarnn -her i ahlakndan yoksundur; yarn iin
hangi bir devletin ya da hkmet bii
minin kstlamas olmakszn- olanakl
en iyi ekonomik sonular douracan
varsaymaktadrlar. Mdahale edilme
yen kapitalizmin tam olarak gelimesine
izin verilirse, bunun ekonomik gelime
ye gtrecek yol olduu sylemekte
dirler. Devlet brokrasisi hangi mallarn
451
K re s e l E its iz lik
retilecei, fiyatlarn ne olaca ya da
iilere ne kadar cret denecei konu
sunda dayatmalarda bulunmamaldr.
Pazar odakl kuramlar savunan kuram
clara gre, dk gelirli lkelerde eko
nomilerin devletlerin ynetiminde
olmas, ekonomik kalknmann nn
kesmektedir. Bu gre gre, yerel
hkmetler kalknmann yoluna kma
maldrlar (Rostow 1961; Warren 1980;
Ranis 1996).
Pazar odakl kuramlarn en etkili
taraftarlarndan biri, ABD eski bakan
John F. Kennedy'nin ekonomi dan
man olan ve fikirleri Kennedy'e 1960'l
yllarda Latin Amerika'ya kar izlene
cek d siyaseti ekillendirmesinde yar
dmc olmu olan W W Rostow'du.
Rostow'un sunduu aklama, pazar
odakl yaklamlarn, bugn modern
leme kuram olarak adlandrlan
belli bir biimidir. Modernleme kura
m, dk gelirli lkelerin ancak gele
neksel yollar bir kenara brakp
birikime ve retime dnk yatrmlara
vurgu yapan modern ekonomik
kurumlan, teknolojileri ve kltrel
deerleri benimsemeleri halinde
ekonomik adan geliebileceklerini
ileri srer.
Rostow'a gre (1961), dk gelirli
lkelerin kltrel deerleri ve toplumsal
kurumlan, bu lkelerin ekonomik ve
rimliliine sekte vurmaktadr. Szge
limi, Rostow'a gre, dk gelirli lke
lerde yaayan ok sayda insan gl bir
yatrm yapmak yerine, elindekini
bugnden harcamaya eilimlidir. Byk
aileler de ekonomik geri kalmlktan
ksmen sorumlu tutulmaktadr, zira eve
ekmek getiren kiinin, evde besleyecek
ok sayda boaz olduu zaman, yatrm
amacyla para biriktirmesi beklenemez.
 K re s e l E its iz lik

Kresel eitsizlikle ilgili m eseleler

Yoksulluk B o r

Sa h ra -a lt A frik a lk elerin in o u , ylda kii b a n a A r B o r la n m Y o k su l lk e le r (A B Y ) g iriim i,

d en G a y r S a fi M illi G e lir'le rin in (G S M G ) 7 6 5 en y ok su l lk elerin b o r la rn n d r lm esi

d o la rd a n az o lm a s n ed en iy le, D n y a B a n k a s'ru n en am acy la 1 9 9 6 ylnda olu tu ru lm u tu r.

d k g elirli lk eler sn fla n d rm a s iin d e yer S rek li b o rla n m a y g e le n e k se l y n tem lerle

alm aktadr. B u lk eler arasn d a en k t d u ru m d a
o la n la r 9 0 d ola rlk G S M G 'le riy le E tiy o p y a ve
B u ru n d i'd ir.
G a b o n v e B o tsw a n a g ib i o r ta g elirli lk elerin bile
n fu slarn n h atr sayl b ir b l m se fa le t iin d e
yaam aktadr.
K u z e y A frik a 'n n d u ru m u ise S a h ra-alt A frik a 'd a n
g e n e l o la ra k d aha iyidir. B u b lg e d ek i e k o n o m ile r
daha istik rarl, tic a ret ve tu rizm d aha yaygn, A I D S
o ra n ise d aha dktr.
K a lk n m a k am p an y alarn y r ten ler, A frik a
lk elerin in y ok su llu k tan k u rtu lab ilm elerin e b ir n e b z e
o ld u n y ard m c o la b ilm eleri iin G 8 lkelerini
b o r la n m a , yard m v e tic a re t k ou llarn d a yeni
d z e n le m e ler y apm aya a rm ak tad rlar.
n ley em ey en y oksu l lk eler b u em aya dahil
ed ileb ilm ek ted irler. B u n u n la b irlik te, I M F ve
D n y a B an k as'ru n belirled i i belli istikrarl
y n etim siy ased erin i izle y ecek lerin i d e ayrca k abu l
etm i olm alar g erek m ek ted ir.
S z k on u su b e k le n tile r g erek letirild i in d e ise lke
k arar aam asn a v a rm o lu r ve b e lli b ir b o r
in d irim in e gidilebilir.
E le tirm e n le r b u em a n n p a ra m etrelerin in so n
d e re ce kat old u u n u ve d ah a fazla lk en in A B Y
b o r in d irim i g iriim in e d ahil ed ilm esi g erek ti in i
savu nm aktad rlar.
A a d ak i harita, k arar aa m a sn a g elm i A B Y
lk elerin in ne kad ar b o r v e faiz g eri d em esin d e
b u lu n d u k larn g s te rm e k te d ir.
A frik a'd ak i o n d r t A B Y lk esin in b o r la n , G 8
m aliye b a k a n la rn ca izilen yeni p lan a g re,
ta m a m e n silinecek tir.

AFRKA'NIN GELR BORLAR

C SM H . 2003 n c v l i .'ellri ortalam as olarak bor, 2 0 0 3

t:'
*>

c * ura
a - w g a E 9UWW*At-ASC IM
N
NJERYA

5AC0M
C 9
GABON
1. G am bla
I . G a m b la
2 G ulnea Bissau
2 G u ln e a B is s a u
3. G ulnea ANGOLA ZAMBYA
3 . G u in e a
4 . S ie r r a L e o n e
4 S ie r ra L e o n e
5. Llberla N
AMBYA 5 . L lb e r la
6 . F ildii S a h ili
6 . Fildii S a h ili
H
AMPVA
7. Gana MOZAMBK
GNEY AFRKA
7 . G an a
8. Togo SVVAZfLAND
GNEY AFRKA
8 Togo
9 . B e n ln UAURTUS 9 B e n ln
1 0 . E Jkvator G ln e sJ B0T3WANA
1 0 . E k v a to r G in e s i
D nya Bankas K ategorisi
B o r / G e lir
Dk gelir A lt orta gelir Yksek orta gelir
<$250 B S 7 6 6 - 1 1 .5 0 0 0 5 3 .0 3 6 -5 5 .0 0 0
$25 I $500 $ 1.501 -$ 2 .5 0 0 55.50 I -$ 7 .5 0 0
$501 $ 7 6 5 H S 2 .5 0 I $ 3 .0 3 5 $ 7 .5 0 1 -$ 9 .3 8 5
M D ier AB YU. veri y ok fl! ABY deil
Veri yok
Kaynak: W orld Bank W orld Developmen Indicators d a la t ** 2005 Kaynak: IDA ve IMF. HIPC Indltlatlve update. Nisan 2005

Kaynak: h ttp ://n e w s .h b c .c o .u k /l/s h a re d /s p /h l/a frlc a /O S / Kaynak: h ttp :/> n e w s .h b c .c o .u k /iy s h a re d /s p i/h l/a filc a /0 5 /
afrlca e co n o m y y h tm l/p o ve rt.s tm afrlra e c o n o m y /h tu l/d e h t.s tm

452
 K re s e l E its iz lik

Yardm T ica re t

E k o n o m ik ib irli i v e K a lk n m a rg t 'n e g re , A frik a , m ad en ler, k ereste ve p e tro l gibi d o al

dnyad aki lk elerin h k m etleri tarafn d a yaplan kaynaklar b ak m n d an zen g in o lm ak la birlik te,
to p la m yard m larn te biri A frik a'y a g itm ek ted ir. d n y an n g eri kalanyla tic a re t y apm as g en eld e g
b ir ktadr.
B u y ard m larn o u k ou llu d u r; b ir b a k a d eyile,
B u n u n altnd a, y etersiz altyap, istik rarsz
yard m yaplan lk en in h k m ed eri b u yard m lar
h k m etler, yolsu zlu k lar ve A ID S 'in alm a
alab ilm ek iin be lli siyased eri yerine g e tirm e li ve
yan d aki n fu s zerin d ek i o lu m su z etkisi gibi
yard m yapan lk ed en m al v e h iz m e t alm aldr.
etk en ler yatm aktadr.
K e n d i k o u l siy asetini y en id en g z d e n g e irm e k te
A r yoksul lk eler v e O x fa m g ib i kim i kurulular,
o la n D n y a B a n k a s, iy iletirilm i b ir y n etim le el
uluslararas tic a re t ku rallarn n adil olm ad n ve
ele g id e ce k b ir y ard m n o k d ah a etkili ve
g elim i dnyay kayrdn da ileri s rm ek ted irler.
y olsu zlu k lara k ar d iren li o laca n ileri
s rm ek ted ir. Z e n g in lkelerin s b v an se ed ilm i r n leri yerel
reticilere k ar fiyat k rarak k alk n m ak ta olan
1 9 9 0 'la n n so n la rn d a, zen g in lk elerin yardm uluslara d k fiyatla sattk larn s y lem ek ted irler.
h arca m a la rn d a k esk in b ir d m ey d an a g elm itir.
A yrca D n y a T ic a r e t rg t 'n ( D T )
Y o k su llu k T a rih O lsu n k am p an y as, G 8 lk elerini k alk n m ak ta o lan uluslar p azarlarn d nyan n g eri
yaptklar yllk yard m lar i in acilen fazlad an 5 0 k alan n a am aya zorlam ak la v e yksek gelirli
m ilyar d ola rlk m ali kaynak ayrm aya a rm a k ta ve lk elerin g m r k v erg ilerin i d rm ed e b aarsz
g e lim i lk elere d e G S Y H 'la r n n % 0 ,7 0 'in i yardm o lm ak la ith am etm ek ted irler.
am al e rk en te m in a t olarak v erm eleri iin b ask G e lg e le lim D T , d k gelirli lk elerin d aha
y apm aktad r.
z en g in uluslara uygu lan an kim i d zen lem elerd en
m u a f tutulm ay da k apsayan z e l b ir m u am ele
g rd k lerin i s y lem ek ted ir.

YARDIMLAR rii ANH HAI MI

G S M H y e g f e d e n iz a r g e li m e y a r d m 1 jmu -yo = . '>,$ 7OO JOOf

Kaynaklar-. h ttp :y yn e w s.ta b c .ca .U k/l/sh a re d /s p l/h l/a frlc a/0 5/a frica e c o n o m y /h tm l/a ld .s tm
h ttp ://re w s.h h c .c i-u k y i/s h a re d /s p l/h l/a ltlc a /0 5 /a fr1 c a _ e c D n a rn y /h tm l/ira d e .s tm

453
 K u e s e l E its iz lik

Gelgeldim, modernleme kuram kolaylatrmak-tr. Bunu da doum

clarna gre dk gelirli lkelerin kontrol prog-ramlarna mali destek
sorunlar daha da byktr. Kurama salayarak ya da yol, hava alan,
gre, byle lkelerin kltrleri 'yazg elektrik tesisleri ve yeni sanayiler
clk' dncesini eza ve cefay yaamn kurulabilmesi amacyla dk faizli
kanlmaz getirileri olarak gren bir borlar vererek yapabilirler.
deerler dizgesini desteklemeye
3. Teknolojik olgunlua doru yol
yatkndr. Yaamn hep byle olduu
almak. Rostow'a gre, yksek gelirli
nun kabul edilmesi, insanlar sk
lkelerden gelen mali yardmlar ve
almaktan ve yazglarn deitirebil
tavsiyelerle, ekonomik byme
meleri iin gerekli olan tutumluluktan
ua pistte hz kazanp tekerlerini
alkoyar. Bu gre gre, o halde, bir
yerden kesecektir. lke bundan
lkenin yoksulluunun nedeni byk
sonra teknolojik olgunlua yakla
lde o lke insanlarnn kltrel
acaktr. Bir havaclk eretileme
baarszlklardr. Bu trden baarsz
siyle dile getirildikte, uak seyir
lklar, alma cretlerini dzenleyip
irtifasna doru yavaa trmana
fiyatlar denetleyerek ekonominin
geecektir; yani teknolojisini yeni
ileyiine mdahalede bulunan devlet
leyecek, yksek gelirli lkelerin
siyasetleri yoluyla kemikletirilir. Peki
deerlerini ve kurumlarn benim
dk gelirli lkeler yoksulluktan nasl
seyerek henz edindii yeni serve
kurtulabilirler? Rostow ekonomik
tiyle yeni sanayi dallarna yatrmlar
byme srecini bir uan yolculuk
yapacaktr.
safhalarna benzetir ve birka evresi
olduunu dnr. 4. Yksek toplu tketim. Nihayet,
lke yksek toplu tketim evresine
1. Geleneksel evre. Bu evre he-men
girecektir. Bu noktada artk yksek
yukardaki satrlarda betimlen
bir yaam standardna ulald
mektedir. Tasarruf oranlarnn
iin, insanlar emeklerinin meyve
dk-l, i ahlak yoksunluu ve
sini yiyebileceklerdir. Yksek gelirli
yazgc bir deerler dizgesinin
lkeler arasna katlan uak (lke)
varlyla ralanr. Uak henz
otomatik pilotta seyrine devam
yerdedir.
edecektir.
2. Ekonomik bymeye doru kalk.
Rostow'un fikirleri halen etkili
Rostow geleneksel evrenin, yerini
olmaktadr. Gerekten de, gnmz
ikinci bir evreye brakabileceini
iktisatlar arasnda hakim gr konu
ileri srer: ekonomik kalk. Bu
mundaki neo-liberalizm, ekonomik
durum, yoksul lkelerin geleneksel
bymeye giden yegane yolun,
deerlerinden ve kurumlarndan,
devletlerin i dnyas zerindeki
tpk uaklarn arlklarn atmala
etkilerinin asgariye indirilmesiyle ortaya
rna benzer biimde kurtularak
km olan serbest pazar glerinden
gelecek iin para tasarrufu ve
getii iddiasndadr. Neo-liberalizm,
yatrmlar yapmaya baladklar
kresel serbest ticaretin btn dnya
anda ortaya kar. A.B.D gibi
lkelerini refaha kavuturacan ileri
zengin lkelerin bu sreteki
srer; ekonomik bymenin meydana
rolleri, sz konusu bymeyi

454

gelebilmesi iin, devlet tarafndan
yaplan dzenlemelerin bertaraf
edilmesini gerekli grr. Bu nedenle,
neo-liberal iktisatlar, ticarete getirilen
kstlamalara son verilmesi arsnda
bulunurlar; sklkla asgari cret ve dier
i yasalarna kar ktklar gibi, i okuluslu irketler olduunu ileri
dnyasna getirilen evresel kstiama-
lara da kar karlar.
te yandan, sosyologlar Ros-
tow'un kuramnn kltrel yanlarn da
mercek altna almlardr: Yani, bei
inan ve kurumlarn gelimeye nasl
kstek olabilecei konusuna eilmiler
dir (Davis 1987; So 1990). Bunlarn ara
snda dinsel deerler, ahlaki deerler,
by inanc, halk gelenekleri ve adetieri
de vardr. Sosyologlar deiime direnli
baka koullar da incelemektedirler;
zellikle yerel kltrlerin sahip olduu,
i ve ticaretin ahlaki yozlama ve
toplumsal karklklarla elele gittii
inancn incelemektedirler.
Bam llk ve dnya ddeni
kuram lar
1960'l yllar boyunca baz kuram
clar, modernleme kuram gibi kresel
eitsizlik konusundaki pazar odakl
aklamalar sorgulanmlardr. Bu
eletirmenlerin pek ou, dk gelirli
Afrika ve Latin Amerika lkelerinden
gelen ve lkelerinin ekonomik adan
azgelimiliinin nedeninin yine kendi
kltrel ve kurumsal baarszlklar
olduu savna kar kp Marx fikir sonrasnda byk oranda sona ermi
leri gelitiren sosyologlar ve iktisat
lard. Bu eletirmenler, dncelerini,
tpk lke iindeki kapitalizmin iinin
smrlmesine yol at ekilde, dnya muazzam karlar elde etmeyi srdr
apndaki bir kapitalizmin, uluslararas
alanda daha gl lkelerce smrle-
bilecek bir lkeler snf yaratacan
455
K re s e l E its iz lik
savunan Kari Marx'n kuramlar
zerine ina etmektedirler. Bamllk
kuramclar denen bu dnrler,
dk gelirli lkelerin yoksul olmala
rnn nedeninin zengin lkeler ve bu
zengin lkelerde konulanm olan
srmektedirler. Onlarn grne gre,
kresel kapitalizm lkeleri bir yoksul
lama ve smr girdabna hapset
mitir.
Bamllk kuramclarna gre, bu
smr, gl lkelerin kendi karlan
uruna zayf devlederi ve halklar yne
tebilmek amacyla kurduklar siyasi-
ekonomik bir dzen olan smrgeci
lik ile balamtr. Bu gl uluslar,
dier lkeleri genellikle kendi fabrika
larnn retim yapabilmek iin ihtiya
duyduu hammaddeleri salayabilmek
ve bu fabrikalarda retilen rnlerin
satld pazarlar denetim altna alabil
mek iin smrgeletirmilerdir. Sz
gelimi, smrge yasalarna gre, sanayi
lemi ekonomilerin ihtiya duyduu
petrol, bakr, demir ve gda rnleri,
dk gelirli lkelerden yksek gelirli
lkelerde konulanm irkeder yoluyla
ihra edilirler. Her ne kadar smrge
cilik deyince, akla zelikle Kuzey ve
Gney Amerika'da, Afrika ve Asya'da
smrgeler kurmu Avrupa lkeleri
gelmekteyse de, kimi Asya lkelerinin
de (Japonya gibi) smrgeleri olmutur.
Smrgecilik ikinci Dnya Sava
olsa da, smr ortadan kalkm deil
dir: Ulusar irkeder dk gelirli
lkelerde konulanm ubelerinden
mlerdir. Bamllk kuramna gre,
ou kez zengin lkelerin hkmet
lerinin ve son derece gl bankalarnn
 K re s e l E its iz lik
desteini arkalarna alan bu kresel
irketler, hkmetlerin mdahalesi
olmadan azami retim amacyla ucuz
igc ve hammadde bulabildikleri yok
sul lkelerde fabrikalar kurmulardr.
Emee ve hammaddelere bitikleri fiyat
ise bu yoksul lkelerin sanayileebilmek
iin gerek duyduklar kar elde edebil
melerine izin vermemitir. Yabanc
irketlerle rekabet edebilecek yerel i
kollarnn da byle yapmalarna engel
olmulardr. Dolaysyla, bu gre
gre, yoksul lkeler zengin lkelerden
bor almaya zorlanmlar ve bylece
ekonomik bamlklar da artmtr.
Bu yzden, dk gelirli lkeler az
gelimi lkeler olarak deil, daha
ziyade hatal gelimi lkeler olarak
grlmektedirler (Frank 1996; Emma-
nuel 1972). Yabanc irkederin karlar
na hizmet eden birka siyaseti ve
iadam dnda bu lkelerde halkn
geneli yoksul kalmtr. Kyller alk
tan lmek ya da yabanclarn deneti
mindeki tarlalarda, madenlerde ve
fabrikalarda karn tokluuna almak
arasnda bir seim yapmaya zorlanm
lardr. Bamllk kuramclar bylesi bir
smry lkelerinin ekonomik by
mesinin nndeki engel olarak grdk
leri iin, genelde, yabanc irkederi
lkelerinden hepten karabilecek dev
rimsel deiimlerin gerekli olduunu
ileri srmektedirler (Frank 1969).
Siyasi ve askeri g, pazar odakl
gelime kuramclar tarafndan genelde
ihmal edilmekteyken, bamllk kuram
clar g kullanmn eitsizlie dayal
ekonomik ilikilerin dayatlabilmesi a
sndan merkezi bir konumda grrler.
Bu kurama gre yerel nderler ne
zaman haksz dzenlemeleri sorgu
lamaya kalksalar abucak susturulmak
tadrlar. Sendikalama genelde yasad
ilan edilmekte, iileri rgtleyenler
hapse atlmakta, hatta bazen ldrl
mektedir. Halk byle bir siyasete kar
kan bir hkmeti setiindeyse, bu
hkmeder ou kez arkasnda sanayi
lemi lkelerin silahl kuvvederinin
bulunduu, lkenin kendi silahl
kuvvetleri tarafndan devrilmektedir.
Bamllk kuramclar bu konuda pek
ok rnek verirler: CIA'nin 1954 ylnda
Guatemala'da, 1973 ylnda ise ili'de
iktidara gelen Marx hkmederin
devrilmesinde ve 1980'lerde Nikara
gua'da iktidardaki sol hkmetin
ypratlmasnda parma olduuna
iaret ederler. Bamllk kuramna gre,
kresel eitsizlik g kullanma yoluyla
bu ekilde muhafaza edilmektedir: Zen
gin lkelerdeki muadillerinden destek
alan yoksul lkelerdeki ekonomik
sekinler, lkenin polisini ve silahl
kuvvederini yerel halk zapt etmek
amacyla kullanmaktadrlar.
Bir zamanlarn nde gelen bam
llk kuramclarndan bir olan Brezilyal
sosyolog Enrique Fernando Cardoso,
bundan yaklak yirmi be yl nce,
baml bir kalknmann bir dereceye
kadar mmkn olduunu savunmak
tayd, yani belli koullar altnda yoksul
lkelerin ekonomik adan yine de
kalknabileceini ama bunun da ancak
daha zengin lkelerin ekillendikleri
yollara bel balamakla mmkn oldu
unu ileri srmt (Cardoso ve Faletto
1979). zellikle de, bu lkelerin
hkmederi bamllk ve kalknma ara
snda bir yol izmek konusunda anahtar
bir role sahiptirler (Evans 1979). 1995
ve 2003 yllar arasnda Brezilya'nn
devlet bakanln yapan Cardoso, bu
yllarda dncesini de deitirmitir ve
artk Brezilya'nn kresel ekonomiye
katlmasnn gerekliliini savun
maktadr.
456
 K re s e l E its iz lik

Yzyln son eyreinde, sosyolog Dnya dzenleri kuramclar bu

lar dnyann giderek artan bir biimde ekonomik blgeyi 'merkez', 'evre' ve
tek bir ekonomik dzen (her ne kadar 'yar evre' olarak adlandrrlar. Dnya
bu dzen tartmal olsa da) meydana dzenindeki btn lkeler bu
getirmesine tank olmulardr. Baml snftan birine girerler. M erkez
lk kuramlar her tek lkenin ekonomik lkeleri, dnya ekonomik dzeninde
balarla birbirine bal olduunu ileri kardan aslan payn kapan en gelimi
srmekteyse de, bamllk kuramndan sanayi lkeleridirler. Japonya, ABD ve
byk lde etkilenmi bir baka Bat Avrupa lkeleri bu lkeler arasnda
kuram olan dnya ddenleri kuram, yer alrlar. evre lkeleri, merkez
kapitalist dnya ekonomik dzeninin lkeler tarafndan ekonomik kar
yalnzca birbiriyle diplomatik ve ekono uruna ska ynlendirilen dk gelirli
mik ilikiler kuran bamsz devletler ve ekonomileri byk lde tarma
den ibaret olmadn, yekpare bir dayal olan lkelerdir. Afrika'da ve
btn olarak grlmesi gerektiini saylar daha az olmakla birlikte Latin
savunur. Dnya dzenleri kuram, en Amerika ve Asya'da yer almaktadrlar.
ak biimde Immanuel Wallerstein ve Tarm rnleri, madenler ve dier
alma arkadalarnn almalaryla hammaddeler gibi doal kaynaklar ve
tanmlanabilir (Wallerstein 1974, 1990 bunlar zerinden elde edilen kar
ve baka yerlerde). Wallerstein kapita evreden merkeze gider. Buna karlk,
lizmin kresel ekonomik bir dzen merkez de mamul mallar yine evreye
olarak, onbe ve onaltnc yzyllarda satarak kar eder. Dnya dzenleri
pazar ve ticaret olanaklarnn genile kuramclar merkez lkelerin byle
mesiyle ortaya ktn ve bu ok uzun haksz bir yolla, bir yandan kendilerini
zaman zarfnda varln srdrdn zengin ettiklerini, dier yandan da evre
ortaya koymutur. Dnya dzeni lkelerinin ekonomik kalknma olanak
birbiriyle akan u drt eden olu larn kstladklarn ileri srmekte
maktadr (Chase-Dunn 1989): dirler. Son olarak, yar-evre lkeleri,
iki arada yer alrlar: Bunlar ksmen
- Mallar ve igc iin bir dnya
sanayilemi, orta gelirli, evreye daha
pazar;
yakn lkeler zerinden kar eden,
- Nfusun, zellikle sermaye merkeze daha yakn lkele-rinse
sahipleri ve iiler olarak, farkl kendileri zerinden kar ettii lkelerdir.
ekonomik snflara ayrlmas; Kuzey Amerika'daki Meksika, Gney
Amerika'daki Brezilya, Arjantin ve ili
- Rekabetleri dnya ekonomisinin
ile Dou Asya'nn sanayilemekte olan
ekillenmesine yardmc olan en
lkeleri yar-evre lkelerine rnek
gl devletler arasndaki uluslar
olarak gsterilebilirler. Yar-evre,
aras bir resmi ve gayr resmi siyasi
ksmen merkezin denetiminde olmakla
ilikiler dzeni; ve
birlikte, evre lkelerini de smrebilir.
- Dnyann birbirine eit olmayan stelik, yar-evrenin ekonomik
ve zengin blgelerin yoksul baars evre lkelerine benzer bir
blgeleri smrd ekonomik ekonom ik kalknma iin umut
blgeye ayrlmas. vermektedir.

457
 K re s e l E its iz lik
Dnya dzeninde deiim son
derece yava olmakla birlikte, dzen
iinde bir zamanlar gl konumda
bulunan lkeler, ekonomik glerini
zamanla yitirip yerlerini baka lkelere
brakrlar. Szgelimi, bundan be yz yl
nce, kapitalist dnya dzenine, birer
ehir devleti olan Venedik ve Ceneviz
egemendi. Bu devletler yerlerini nce
Hollanda'ya, sonra Britanya'ya, gn
mzde ise A.B.D'ye brakmlardr. Bu
gn, kimi dnya dzenleri kuramc
larna gre, A.B.D egemenlii yerini,
ekonomik glerin A.B.D, Avrupa ve
Asya arasnda paylatrld 'ok genel olarak iilerin sesini keserek, yani
kutuplu' bir dnyaya brakmaktadr
(Arrighi 1994).
Devlet m erkebi kuramlar
Baarl ekonomik kalknmaya
getirilen en yeni aklamalarn bazlar,
bymeyi tevik eden devlet siyasetinin
stlendii role vurgu yapmaktadr.
Pazar odakl kuramlardan keskin
biimde ayrlan devlet merkezli
kuramlar, devletin izleyecei uygun bir
siyasetin ekonomik kalknmaya mda
hale etmedii halde kalknmann
srdrlmesinde etkin bir rol oynaya
bileceini savunmaktadr. Bu konuda
yaplm ok sayda alma, Dou Asya 1990'larn sonlarnda yaad ekono
gibi dnyann kimi blgelerinde,
baarl ekonomik kalknmann devlet
nderliinde gerekletirildiini ortaya
koymaktadr. Kalknmaya ilikin
serbest pazar kuramlarnn ateli savu
nucusu konumundaki Dnya Bankas
dahi devletin bu konudaki rol
hakkndaki fikirlerini deitirmitir.
Dnya Bankas 1997'de yaymlad
Deien Dnyada Devlet (The State in a
Changing World) balkl raporda
devletin etkin katlm olmakszn
ekonomik ve toplumsal alanda srd
rlebilir kalknmann mmkn olma
d sonucuna varmtr.
Gl hkmetler 1980'ler ve
1990'lar sresince Dou Asya'nn
YS'lerine eitli yollarla katklarda
bulunmulardr (Appelbaum ve Hen-
derson 1992; Amsden, Kochanowitcz
ve dierleri 1994; Dnya Bankas 1997).
1. Dou Asya hkmetleri biryandan
siyasi istikran salayp, dieryandan alma
cretlerini dk tutabilmek amacyla,
kimileyin sert nlemlere bavurmulardr.
Bunu da ii sendikalarn yasad ilan
ederek, i brakma eylemlerini yasak
layarak, ii liderlerini hapse atarak ve
bask uygulayarak salamlardr.
zellikle Tayvan, Gney Kore ve
Singapur hkmetleri bu yollara ska
bavurmulardr.
2. Dou Asya hkmetleri ekonomik
kalknmann istenilen ynde olabilmesi iin
sk sk denetimi ele almlardr. Szgelimi
devlet organlar, hkmetin destekle
dii sanayi dallarna yatrm yapmaya
hevesli i kollarna sk sk ucuz kredi
imkanlar ve vergi indirimleri salam
lardr. Bazen bu strateji geri tepmi ve
hkmetler kt kredilerle babaa
kalmlardr (ki bu durum blgenin
mik sorunlarn nedenlerinden biridir).
Baz hkmetler, i kollarnn elde
ettikleri karlar d yatrmlar iin kul
lanmasna izin vermemi ve lke eko
nomisini bytmek amacyla yatrmla
rn lke iinde yapmaya zorlamlardr.
Kimileyin de hayati nemi haiz baz
sanayileri satn alm ve denetimleri
altnda tutmulardr. Szgelimi Japon
hkmeti demiryollarn, elik sanayi
sini ve baz bankalar; Gney Kore
hkmeti bankalar; Singapur hkme
ti ise havayollarn, silah sanayisini ve
tersaneleri almtr.
458

3. Dou Asya hkmetleri, eskidenatklarnda ekonomik anlamda kalk
beri sk sk dkfiyatl toplu konut ve halk nabileceklerini sylemekte ve bu savla
eitimi gibi toplumsal izlenceler uygulaya-
gelmilerdir. Dnyann kamuya ait
(sosyalist ya da eski sosyalist lkeler
haricindeki) en byk toplu konut
irketleri, devletin mali yardmyla
kiralarn son derece dk tutulduu
Hong Kong ve Singapur'da bulun
maktadr. Bunun bir sonucu olarak,
iiler kira deyebilmek iin yksek
alma crederine ihdya duymamakta
ve bylece, gelimekte olan kresel ii
pazarnda Amerikal ve Avrupal
iilerle daha rahat rekabet edebilmek
tedirler. Son derece gl bir merkezi
hkmete sahip olan Singapur'da,
salam fonlarla desteklenen kamu
eitimi ve retimi, iilere gelimekte
olan kresel emek pazarnda rakiple
riyle etkin biimde rekabet ede
bilmeleri iin hnerlerini gelitirebilme
olana salamaktadr. Ayrca, Singapur
hkmeti yurttalarndan gelirlerinin
byk bir ksmn gelecekteki byme
dnemlerinde yatrm yapabilmeleri
amacyla biriktirmelerini de talep
etmektedir.
Kalknma kuramlarnn
deerlendirilmesi
Kresel eitsizlii ele alan yukarda
ki drt kuram trnn de kendine zg
gl ve zayf yanlar vardr. Hepsi
birlikte, kresel eitsizliin nedenlerini
ve arelerini daha iyi anlamamza yar
dmc olmaktadrlar.
Pazar odakl kuramlar, ekonomik
kalknmay tevik edebilmek iin Dou
Asya lkelerini kant olarak gsterip
modern kapitalist kurumlarn benim
senmesini gerektiini savunmaktadr
lar. Savlarn daha da ileri gtrp lke
lerin ancak snrlarn ticarete tamamen
459
K re s e l E its iz lik
rn desteklemek iin eitli rnekler
gstermektedirler. Bununla birlikte,
pazar odakl kuramlar, yoksul ve zengin
lkeleri birbirine balayan eitli
ekonomik balar aklamakta baarsz
olmulardr; bunlar yle balardr ki,
kimi koullar altnda ekonomik
bymenin fitilini atelerlerken, dier
baz koullar altnda bymeye engel
olabilmektedirler. Pazar odakl kuram
lar, gl uluslarn gerekletirdikleri
ticari ilemler gibi d etkenleri
tamamen gzard edip yoksulluk
larndan tr dk gelirli lkelerin
kendilerini sulama eilimi de tamak
tadrlar. Ayrca, hkmetlerin ekono
mik kalknmay tevik edebilmek
amacyla zel sektrle ibirlii yapabile
ceimde gz ard etmektedirler. Son
olarak, neden baz lkelerin ekonomik
anlamda kalka gemeyi baarmken,
dierlerinin halen yoksul ve azgelimi
olduunu, havalanamayp yerde
kaldn aklayamamaktadrlar.
Bamllk kuramlar, zengin
lkelerin yoksul lkeleri nasl smrd
konusuna odaklanarak, pazar odakl
kuramlarn ihmal ettii yoksul lkelerin
zengin lkelerle balar sorununa
aklk getirmeye alrlar. Bununla
birlikte, bamllk kuramlar her ne
kadar Latin Amerika ve Afrika lkele
rinin geri kalmlnn nedenlerine k
tutuyorsa da, Brezilya, Arjantin ve
Meksika gibi dk gelirli lkelerin ya
da Dou Asya'nn hzla byyen eko
nomilerinin baar yklerini aklaya-
mamaktadrlar. Aslnda, bir zamanlar
dk gelirli snfna giren kimi lkeler,
okuluslu irkederin varlna ramen
ekonomik olarak byyebilmeyi baar
mlardr. Hatta eskiden Byk Britan
ya'ya bal birer smrge olan Hong
 K re s e l E its iz lik
Kong ve Singapur'un durumlar bile bu
trden birer baar yksdr. Dnya
dzenleri kuram ise dnya ekonomi
sinin bir btn olarak grp buna gre
zmleyerek, bamllk kuramlarnn iyiletirebilmek amacyla ibirlii yap
yetersizliklerinin stesinden gelmeyi
hedeflemitir. Dnya dizgeleri kuram
clar tek bana lkelerden yola kmak
yerine, yoksul ve zengin lkelerdeki
kalknmay ve eitsizlii etkileyen kar
mak bir kresel siyasi ve ekonomik
ilikiler an ele alrlar.
Devlet merkezli kuramlar ise hk
metin ekonomik bymeye ilikin
rolne vurgu yaparlar. Bylece, hem
devleti ekonominin nnde bir engel
olarak gren revataki pazar odakl
kuramlara, hem de devletlerin i dnya
snn sekinleriyle ibirlii yaparak yok
sul lkeleri smrdn savunan
bamllk kuramlarna kar kullanl para -genellikle kredi- salayan bir dizi
bir seenek sunarlar. Devlet merkezli
kuramlar dier kuramlarla zellikle de
dnya dzenleri kuramyla birletiril
diinde, bugn dnya ekonomisini
dntrmekte olan esasl deiimleri
aklayabilirler.
Kresel eitsizlik ve uluslararas
rgtlerin rol
almalar kresel yoksullua dar
be indiren birka rgt vardr. Bunlar
dan, Uluslararas Para Fonu (IMF) ve
Dnya Bankas -ki ikisi beraber Bretton
Woods Kurumlan olarak da bilinirler-
kinci Dnya Sava srasnda kurul
mulardr. Merkezleri ABD'nin Was-
hington ehrinde olan bu iki rgtn
yelerini dnyann her yerinden
hkmetler oluturmaktadr. IMF 184
lkenin yesi olduu bir rgttr ve asl
ii uluslararas para piyasalar siste
minin -zellikle de, 2001-2003 Arjantin
bunalmnda olduu gibi byk bor
bunalmlar ortaya ktnda- istikra
rn salamakr. Ayrca dnyann her
yerinde farkl lkelerin hkmetleriyle,
bu lkelerin ekonomi ynetimlerini
maktadr; gelgelelim, nerilerinden
tr, yoksul lkelerin kar karya
kald sorunlarn bazlarna neden
olduu gerekesiyle ska eletirilmek
tedir Stiglitz 2002).
Dnya Bankas Grubu'nun grevi
ise yoksullukla savamak ve kalknmak
ta olan dnyada yaayan halklarn ya
am standartlarn ykseltmektir. Bir
kalknma bankas olarak, yoksulluu
azaltmak amacyla dk ve orta gelirli
lkelere kredi, izlenmesi gereken eko
nomik siyaset konusunda neriler, tek
nik yardm ve bilgi paylam hizmetleri
salamaktadr. Dnya Bankas, ye
lkelerin hkmetlerine grece ucuz
hesaptan olumaktadr. Kredi ve hibe
lerin yan sra teknik uzmanlk hizmet
leri de sunmaktadr. Hem IMF hem de
Dnya Bankas, yoksul lke ve halklarn
zarar grmeleri pahasna pazar odakl
reformlar tevik etmekle sulanmlar
ve bu yzden, zellikle son yllarda
yoksullukla mcadele konusuna daha
fazla odaklanmaya balamlardr.
Dnya Bankas ve IMF'nin son
yllarda benimsedii bu yeni yaklamn
rneklerinden biri, en yoksul lkelerin
borlarnn silinmesi giriimidir (Ar
Borlanm Yoksul lkeler Giriimi,
HIPC olarak da bilinir). Kimi lkeler
son yirmi, otuz yl iin o kadar ok kredi
almlardr ki, bu kredilerin faizleri
deyemeyecekleri kadar oalmtr.
Eer demeye kalkm olsalar
devletlerinin eitime, sala ve dier
temel hizmetlere ayrd tm kaynaklar
tkenirdi. HIPC giriimi, yoksul
lkelerin zerlerindeki bor ykn
460

hafifletmek ve yoksullukla mcadele
edebilmelerine yetecek kadar rahatlaya-
bilmelerini salamak amacyla 1996
ylnda aralarnda Birleik Kralln da Birlemi Milleder rgderinin temel
bulunduu zengin lkelerin mali
yardmlaryla balatlmtr. Bu giriimin leriyle kyaslandklarnda, ekirdek
canalc elerinden biri de her lkenin
Yoksulluu Azaltma Stratejisi Raporu
hazr-lamasn art komasyd. 2004 yl BM rgtleri, kendi alanlarnda
itibaryla yirmi be lke HIPC
srecinde yerini alm durumdadr.
Uluslararas rgderin belki de en
iyi bilineni olan Birlemi Milletier de
yoksulluun nedenlerini ve etkilerini
nleyebilmek amacyla bir dizi fon ve
program oluturmutur. Merkezleri
New York'ta bulunan Birlemi Millet
ler Kalknma Program ve Birlemi
Milleder ocuk Fonu; Roma'da bulu
nan Dnya Gda Program ve Ceno-
va'da bulunan Dnya Salk rgt dzenek oluturmaktadr. Bu mzake
(WHO) bu fonlar ve programlar ara
snda yer almaktadr. Hepsinin dnya
nn drt bir yannda lke temsilcilikleri
vardr. Her birinin amac yoksulluun
farkl ynleri ile mcadele etmektir.
UNICEF'in almalar kz ocuklar ve bu lkelerin ekonomik kalknmalar
nn eitimi, ocuklarn korunmas ve
alanmas konularna olduu kadar,
temiz su salanmas ve salk hizmet
lerinin iyiletirilmesi konularna da
odaklanmtr. UNDP, hukukun stn
lnn korunmas, adaletin salanma
s, yolsuzluklarn engellenmesi ve devlet
tarafndan salanan temel hizmetierin
srdrlebilmesi gibi konular da
kapsayan bir erevede, devlet yne
timlerini iyiletirebilmek amacyla
yoksul lkelerin hkmederiyle ibirlii
yapmaktadr. Ayrca, muhtemelen
herhangi bir lkede BM'in on kuruluu
birlikte alarak birbiriyle balantl
meseleler hakknda alacak byk bir
rgtsel a oluturabilmektedir. Ele
alnan temel sorunlardan biri de HIV
virsnn yaygnl ve ekonomi, sa
461
K re s e l E its iz lik
lk, kurumsal kapasite, aile ve toplumsal
yaam zerine etkisidir. En az drt BM
rgt bu sorunu ele almaktadr.
sorunu, Bretton Woods kkenli kuzen
fonlarnn daha dk seviyeli oluudur.
Dnya Salk rgt (WHO) gibi kimi
uluslararas ltleri belirleme ve
aratrma yapma grevini de yrt
mektedirler.
BM ailesinin zellikle son zaman
larda dikkaderi zerine eken bir yesi
de Dnya Ticaret rgt'dr (WTO).
Merkezi Cenova'da bulunan rgt,
yesi olan 148 lkenin hkmetleri ara
snda yaplan mzakerelerle uluslararas
ticareti dzenlemekte ve ticari anla
mazlklarn zmne ynelik bir
re toplantlarnn sonuncusu 2001 yln
da Katar'da yaplmtr ve kimilerince
kalknma toplants olarak da anl
maktadr. Halihazrdaki ticaret dzeni
nin yoksul lkelere kar adil olmad
na engel olduu yollu yaygn bir gr
mevcuttur. Mzakerelerin ana hedefle
rinden biri de, bu lkelerin mallarnn ve
hizmetlerinin dierlerinin pazarlarna
ulaabilmesini salayacak iyiletirmele
re giderek, bu durumu dzelebilmektir.
Yukarda ele aldmz rgtler, ok
tarafl rgtlerdir ve gerekten de
dnyadaki lkelerin byk ounluu
bu rgdere yedir. ki tarafl donrler
de kresel yoksulluun azaltlmasnda
rol oynamaktadrlar. Birleik Krallk'ta
hkmete bal Uluslararas Kalknma
Bakanl (DflD), Binyln Kalknma
Hedefleri'ne (Millenimum Develop-
ment Goals) ulaabilmeleri amacyla
belli bal yoksul lkelerle ibirlii
 K re s e l E its iz lik

yapmaktadr. Bu hedefler 1990'l yllarn kresel ekonomik dzene tam olarak

sonlarna doru uluslararas toplum dahil olduu anda meydana gelecek
tarafndan belirlenmitir ve en nemli sarsnt, dnyann drt bir yannda
iki tanesi, 1990 ve 2015 yllar arasnda hissedilebilecektir. in, ou iyi
gnlk geliri 1 dolarn altnda olan insan yetimi ve eitimli olduu halde u
saysn yar yarya azaltmak ve 2015 anda son derece dk crederle al
ylna gelindiinde her ocuun okula makta olan muazzam bir igcne
gidip temel eitim alabilmesini sala sahiptir yle ki, bazen aldklar creder
maktr. Hedeflerden bazlarna ulal Birleik Krallk'ta benzer ilerde alan
mas ise pek olas grnmemek-tedir. iilerin kazandklarnn yirmide biri
Birleik Krallk Uluslararas Kalknma kadar olabilmektedir. Byle bir igc,
Bakank'nn almalar arasnda, yurt kresel bir ekonomi iinde son derece
ii hibeler ve uzmanlk hizmeti sala rekabeti olaca iin, San Francis-
mak kadar, yoksulluu nlemeye yne co'dan tutun da Londra'ya kadar, ii
lik olarak uluslararas dzeyde kar crederini aa seviyelere ekilmesine
karya kalnan (borlar, kaynak kulla neden olacaktr.
nmn ve ticaret kurallaryla ilgili)
Hzl kresellemenin, kresel
yapsal engellerin alabilmesi konusun
eitsizliin gelecei asndan anlam
da tedbirler almak ve izlenecek siyaseti
nedir? Hibir sosyolog tam olarak ne
belirlemek de vardr.
olduundan emin olmamakla birlikte,
bu konuda pek ok farkl senar-yo
Deien bir dnyada kresel vardr. Bu senaryolardan birine gre,
ekonomik eitsizlik dnya, iileri her yerde kresel bir i
Bugn artk toplumsal ve ekono creti uruna birbiriyle kyasya rekabet
mik glerin dnyay tek bir kresel edecek olan devasa kresel irkederin
kapitalist ekonomiye doru gtrd egemenlii altna girecektir. Byle bir
inkar edilemez bir gerektir. Bu senaryo gnmzn yksek gelirli
durumun nndeki en byk engel lkelerinde yaayan ok sayda insann
sosyalizm, Sovyetler Birlii'nin 1991 i crederinin deceini, buna karn
ylnda yklmasyla birlikte ortadan dk gelirli birka lkede i crederi
kalkmtr. Gnmzde halen varln nin artacan ngrebilir. Dnya
srdrmekte olan en byk sosyalist genelinde belli bir gelir ortalamas
lke olan in Halk Cumhuriyeti bile tutturulabilse dahi, bu ortalama u anda
hzla kapitalist kurumlan benimse Birleik Krallk ve dier sanayilemi
mektedir ve u anda dnyann en hzl lkelerdekilerden ok daha dk
byyen ekonomisine sahiptir. in'in olacaktr. Bu senaryoya gre, lkeler
gelecekteki liderlerinin kapitalist bir kresel dnya ekonomisinden fayda
rota izleyip izlemeyeceklerini sylemek salayabilenler ve salayamayanlar
iin ise henz ok erkendir. Tamamen olarak ikiye ayrlmaya devam edecek,
pazar odakl bir ekonomiyi mi benim buna kout olarak her lkede varlkl ve
seyeceklerdir, yoksa devlet denetimiyle yoksul kesimler arasndaki kutuplama
kapitalist kurumlar arasnda bir orta yol da artacaktr. Byle bir kutuplama,
mu bulacaklardr? in uzmanlarnn ekonomik kresellemenin olumsuz
ou en azndan bir konuda hemfi etkilerinden mustarip olanlarn, iinde
kirdirler: in 1.2 milyarlk nfusuyla bulunduklar koullardan bakalarn

462

sorunlu tutmalar neticesinde etnik
gruplar, hatta uluslar arasnda atma
lar tetikleyebilir (Hirst ve Thompson
1992; Wagar 1992).
te yandan, modern teknolojinin
dnya apnda ekonomik gelimeyi
kamlamasndan tr, kresel bir
ekonomi herkes iin byk bir frsat
anlamna da gelebilir. Daha iyimser olan
bu senaryoya gre Dou Asya'nn
Hong Kong, Tayvan, Gney Kore ve
Singapur gibi daha baarl YS'leri
gelecein neler getirebilecei konusun
da bize bir fikir verebilirler. Malezya ve
Tayland gibi dier YS'ler de in,
Endonezya, Vietnam ve baka Asya
lkeleriyle birlikte ksa sre sonra bu
lkelerin izinden gideceklerdir. Dnya
nn en kalabalk ikinci lkesi olan
Hindistan bile, daha imdiden, yaklak
200 milyon kiinin, yani nfusunun
drtte birinin, orta snfa dahil olma
syla vnmektedir (gelgelelim, bir o
kadar insan da sefalet iinde yaamak
tadr) (Kulkarni 1993).
Eit derecede kabul gren bir ba
ka gr ise, gnmzde gitgide derin
letii grlebilen, zengin ve yoksul
lkeler arasndaki teknolojik uurumun
giderek almakta olduu ve bu duru
mun yoksul lkelerin treni yakalamala
rn daha da zorlatrddr. Kresel
teknolojik uurum uluslar arasndaki
zenginlik farknn bir sonucu olduu
kadar, ayn zamanda bu fark pekitir
mekte, yoksul ve zengin lkeler arasn
daki uurumu derinletirmektedir.
Yoksul lkeler modern teknolojilerin
maliyetini kolayca karlayamazlar
-gelgelelim modern teknolojiler olmak
szn yoksullukla mcadele etmek
karlarna ok byk engeller karr.
Kurtulmas olduka g olan bir ksr
dngde ksl kalrlar.
463
K C re sel E its iz lik
New York'taki Columbia niver
sitesi Yerkre Enstits blm bakan
ve pek ou Dou Avrupa lkesiyle
birlikte, gelimekte olan lkelere dan
manlk yapm tannm bir danman
olan Jeffrey Sachs, dnyann teknolojiyi
retenler, teknolojiyi benimseyenler ve
teknolojiden uzak olanlar diye snfa
blndn ileri srmektedir (Sachs
2000).
Teknolojiyi retenler, dnyann
neredeyse btn teknolojik icatlarnn
yaratcs konumundaki blgelerdir ve
dnya nfusunun %15'ini tekil ederler.
Teknolojiyi benimseyenler ise baka
yerlerde icat edilmi teknolojileri
benimseyip retim ve tketim amal
kullanabilen blgelerdir ve dnya
nfusunun %50'sini tekil ederler. Son
olarak, teknolojiden uzak olanlar, ne
yeni teknolojiler retebilen, ne de baka
yerlerde retilmi teknolojileri benim-
seyebilen blgelerdir ve dnya nfu
sunun %35'ini tekil ederler. Sachs'n
lkelerden deil blgelerden sz etti
ine dikkat etmek gerekir. Snrlarn
giderek ortadan kalkt gnmzn
dnyasnda teknolojinin kullanm (ya
da reddi) ulusal snrlara her zaman
riayet etmemektedir. Szgelimi, Sachs,
Meksika'nn gneyi ve Orta Ameri
ka'nn Tropikal blgeleri; And Dalar
nn eteklerine kurulmu lkeler; Bre
zilya'nn byk blm; Sahra-alt
Afrika'nn tropik ksmlar; eski Sovyet-
ler Birlii'nin Avrupa ve Asya pazarla
rnn yaknlarndaki alanlarn dnda
kalan blgeleri; Asya'nn, Hindistan'n
Ganj Vadisi eyaletleri gibi d dnyayla
ve denizle balants olmayan ksmlar;
Laos, Kamboya ve in'in orta
eyaletlerinin (Sachs 2000) teknoloji
den uzak blgeler arasnda yer aldnn
altn izer. Buralar pazarlara ya da ana
 K re s e l E its iz lik
deniz dcaret yollarna eriim imkan
olmayan sefalet iindeki blgelerdir ve
Sachs'n deyimiyle, bulac tropik
hastalk kaynayan, tarmsal redmin
dk, evrenin dman olduu ve
ellerindeki mevcut imkanlardan ok
daha byk teknolojik zmlere ihti
ya duyan (Sachs 2000) bir yoksulluk
tuzana dmlerdir.
Yenilikiliin srdrlebilmesi iin
bir yn fikre ve teknolojiye ihtiyac
vardr. ABD'nin San Francisco ehir
yaknlarna kurulmu olan Silikon
Vadisi teknolojik yeniliklerin, nasl
niversiteler ve ileri teknoloji firmalar
bakmnda zengin blgelerde younla
maya eilimli olduuna ak bir
rnektir. Silikon Vadisi, San Francis-
co'nun gneyinde yer alan Stanford
niversitesi ve dier eitim-aratrma
kurumlan etrafnda kurulmutur.
Yoksul lkeler bylesine ileri teknoloji
blgeleri oluturabilecek yeterli dona
nma sahip deildirler. Sachs, toplam
nfuslar 750 milyonu bulan tropik ve
yar tropik lkelerin ABD'de 1997
ylnda yabanc mucitiere verilmi olan
51,000 patentin 47'si iin bavuruda
bulunduklarn belirlemitir. En yoksul
lkelerin hkmetlerinin bir bilim
danman dahi yoktur. Dahas, bu
lkeler bilgisayar, cep telefonu, faks
aletleri, bilgisayar destekli fabrika
makineleri ve dier yksek teknolojileri
ithal edemeyecek denli yoksuldurlar.
Yeterli mali kaynaklar olmadndan
tr yabanc irketierin sahip olduklar
patentli teknolojilerin lisanslarn da
alamazlar.
Peki, zengin ve yoksul lkeleri
birbirinden ayran bu teknolojik uuru
mun almas iin ne yaplabilir? Sachs,
zengin ve ileri teknoloji sahibi lkeleri
yoksul lkelere halihazrda yaptklarn
dan daha fazla mali ve teknik yardm
yapmaya armaktadr. Szgelimi,
yoksul lkelerde stma, kzamk ve ishal
gibi lmcl bulac hastalklar her yl
milyonlarca insann yaamn tehdit
etmektedir. Bu hastalklar ortadan
kaldrmak iin gereken modern tp
teknolojisinin maliyeti ylda yalnzca 10
milyar dolardr -bu mebla herkese eit
paylatrld takdirde, yksek gelirli
lkelerde yaayan her insann cebinden
ylda yalnzca 15 dolar kmas
demektir.
Sachs, zengin lkeleri ve uluslar
aras kredi kurulularn yoksul lkelere
acilen bilimsel ve teknolojik kalknma
amal kredi ve hibe salamaya
armaktadr. Sachs, yoksul lkelerde
aratrma ve gelitirmeye ayrlan mali
kaynan son derece kstl olduunun
da altn izer. Yoksul lkelerin kalkn
ma tasarlarna mali kaynak salayan ana
kurumlardan biri olan Dnya Bankas,
tropik tarm ve salk konularnda yap
lacak aratrma ve gelitirme almalar
iin ylda yalnzca 60 milyon dolar
ayrmaktadr. Bir kyaslama yapacak
olursak, dev bir ila irketi olan Merck
bile sadece kendi rnlerinin aratrma
ve gelitirmesi iin bu miktarn yaklak
otuz be katn (2.1 milyar dolar)
harcamaktadr. Zengin lkelerin
niversiteleri bile denizar aratrma
ve eitim kurumlan kurarak, ibirliine
dayal aratrma projelerini tevik
ederek, bu konuda nemli bir rol
oynayabilirler. Bilgisayar ve Internet'ten
tutun da biyoteknolojiye kadar, ulus
larn serveti giderek modern biliim
teknolojilerine baml hale gelmeye
balamtr. Dnyann byk blgeleri
teknolojiden uzak kalmaya devam ettii
srece, kresel yoksulluun stesinden
gelinebilmesi de pek mmkn grn
memektedir.
464

En iyimser gre gre, Sovyetler
Birlii'nin dalmasyla kurulan cumhu-
riyeder ve Dou Avrupa'nn eski sosya
list lkeleri ksa zamanda yksek gelirli
lkeler safna katlacaklardr. Ekono
mik byme Latin Amerika, Afrika ve
dnyann geri kalanna da srayacaktr.
Kapitalizmin gereklerinden biri olan
iilerin hareketlilii kapal toplumlarn
yerini snf tabanl toplumlarn alma
sna neden olacaktr. Bu toplumlar,
yukar doru hareket etmelerine izin
verecek frsadar yakalayabileceklerdir.
Kresel eitsizliin gelecei nedir?
Bu konuda tamamen iyimser olmak u
E S T E E L a;
Rus toplumunda yoksullarla zenginler bugn derin
bir tezat oluturmaktadrlar.
465
KC re s e l E its iz lik
an iin olduka zor. Kresel ekonomik
byme yavalad gibi, Asya'nn bir
zamanlar umut vadeden ekonomileri de
u anda sorunlarla boumaktadr. Sos
yalizmden kapitalizme getii gnden
bu yana Rus ekonomisi pek ok k
yaam ve zaten yoksul olan ok sayda
Rus'u daha da yoksullatrmtr. Dnya
lkelerinin birbirlerinden bir eyler
renip renemeyeceklerini ve halkla
rnn yaam standardn ykseltmek iin
birlikte alp alamayacaklarn
ancak zaman gsterecektir. Kesin olan
bir ey varsa, o da yzyln son eyrei
nin grlmemi byklkte bir kresel
ekonomik dnme tanklk etmi
olduudur. Bu dnmn nmz
deki yirmi be yl iinde etkilemedii
neredeyse hibir yaam kalmayacaktr.
Dnyann bugn kar karya
kald en nemli sorunlardan biri
kresel eitsizlikse, dieri de son yirmi
ya da otuz ylda yaanan nfus
patlamasdr. Kresel yoksulluk ve n
fus art el ele gitmektedir, zira dnyada
nfus artnn en byk olduu lkeler,
en yoksul lkelerin bazlardr. imdi bu
fenomenle ilgili tartmalar ele alacaz.
Dnyadaki nfus art
Yeryzndeki alt milyarnc
insann 12 Ekim 1999'da doduu
tahmin edilmektedir. Dnya nfusunda
adeta bir patlama yaanmaktadr -yle
ki, dnya nfusu 1960'dan bu yana
neredeyse ikiye kadanmtr. Nfus
almalar konusunda bir uzman olan
Amerikal Paul Ehrlich, 1960 ylnda,
eer nfus o gnk oranlarda artmaya
devam edecek olursa bundan dokuzyz
yl sonra (ki bu sre dnya tarihi gz
nne alndnda hi de uzun deildir)
yery znde y aklak 6 0 .0 0 0 .-
000.000.000.000 (altm katrilyon)
 K re s e l E its iz lik

insann yayor olacan hesap-lamtr. Nfus zmlemesi: Demografi

Bu ise karalar ve denizler de dahil olmak
zere, yeryznn her metrekaresine Nfus almas demografi olarak
yz insan dmesi demektir. adlandrlmaktadr. Bu terim bundan
bir buuk yzyl nce, uluslarn kendi
Fiziki J. H. Fremlin byle bir nfuslarnn doas ve dalm hak
nfusun barnma ihtiyacm karlaya knda resmi kaytlar tutmaya balad
bilmek iin yeryznn tamamn bir dnemde uydurulmutur. Demog
kaplayacak iki bin katl bir bina ina rafi nfusun boyutlarn lmeye ve
edilmesi gerektii sonucuna varmtr. art ile azal nedenlerini aklamaya
Bylesine muazzam bir yapda dahi, kii alr. Nfus rntlerini yneten
bana ancak otuz krk santimetrelik yer etken vardr: Doumlar, lmler ve
decektir (Fremlin 1964). gler. Belli bir topluluktaki doumlar,
Kukusuz bu tablo, nfus artnn lmleri ve gleri etkileyen etkenlerin
srmesi halinde ne gibi korkutucu byk lde toplumsal ve kltrel
sonular douracana dikkatimizi ek olmasndan tr demografi genelde
meyi amalayan bir kabus senaryosun sosyolojinin bir dal olarak grlegel-
dan baka bir ey deildir. Asl mesele mitir.
bundan otuz ya da krk yl sonra ne Demografi almalar istatistiksel
olacadr. Zira hkmetler ve dier olmaya eilimlidirler. Bugn, gelimi
organlar, Ehrlich ve dier uzmanlarn her ulus nfus saymlar (bir lkenin
uyarlarn dikkate alp nfus kontrol nfusu yaps hakknda istatistiksel
programlar oluturmular ve nfus bilgiler toplamak amacyla yaplan
art hznn yavalamaya baladna anketler) gerekletirmek suretiyle
iaret eden kantlar bulmulardr (bkz. kendi nfusu hakknda birtakm temel
11.4. ekil). Dnyan nfusunun 2000 istatistiksel bilgiler toplayp bunlar
ylnda ne olacana ilikin 1960'larda zmlemektedir. Yine de, gnmzde
yaplan tahminlerin doru olmad da son derece zengin veri toplama tarzlar
ortaya kmtr. Dnya Bankas, dnya kullanabilen uluslarn demografik
nfusunun 2000 ylnda 6 milyara istatistikleri bile kesinlikten uzaktr.
kacan tahmin etmitir; buna karn Birleik Krallk'ta 1801 ylndan beri her
eski tahminlerde bu rakam 8 milyardan on ylda bir nfus saym yaplmaktayd.
fazladr. Yine de, bundan yalnzca bir Saym olabildiince kesinlii hedeflmi
yzyl nce yeryznde yaayan insan olsa da, kaak gmenler, evsizler ve
saysnn sadece 1.5 milyar olduu d kendince nedenleri olan baka insanlar
nldnde, nfus art orannda eitli sebeplerden tr bu resmi n
korkun bir byme meydan geldii fus saymlarna katlmayabilmekte-
aikardr. stelik nfus artnn teme dirler. Kalknmakta olan lkelerin pek
linde yatan etkenler hi de tam olarak ounda, zellikle de son zamanlarda
kestirilebilir eyler deildirler ve bu nfus patlamas yaam olanlarnda,
yzden her tahminin dikkatli bir biim nfus saymlar ok daha gvenil
de yorumlanmas gerekir. mezdir.

466
 K re s e l E its iz lik

Nfus (Milyar)

11.4. ekil: Nfus beklenti deikesine gre 1 9 5 0 -2 0 5 0 yllar arasndaki

tahmini ve beklenen nfus artn.
Kaynak: BM ( 2 0 0 3 a)

oranlar onsekizinci ve ondokuzuncu

Nfus deiiminin dinamikleri yzyllarda yksek iken, zaman iinde
Nfus art ya da azal oranlarn dmtr. Kalknmakta olan lkelerin
lmek iin belli bir dnemde -ki pek ounun nfus art oranlar %2 ile
genelde yllk olarak hesaplanr- bin kii %3 arasnda seyretmektedir (bkz. s.
bana den lm says, bin kii bana 472, 11.6. ekil). Bu oran belki
den doum saysndan karlr. sanayilemi lkelerin oranndan pek
Avrupa lkelerinin nfus art oran farkl grnmeyebilir, ama aslnda
eksilerde gezmektedir -bir baka deyile arada dalar kadar fark vardr.
bu lkelerin nfuslar azalmaktadr. Bu durumun sebebi, nfus art
Gerekte, sanayilemi her lkenin halinde saynn art oranna gre kada-
nfus art oran %0,5'in altndadr. narak bymesidir. Bu durumu akla
ABD ve Avrupa'daki nfus art maya yardmc olabilecek eski bir Pers

467
 K re s e l E its iz lik
syleni vardr. Gnn birinde bir saray
mensubu lkenin yneticisinin huzuru
na kar. Kraldan o gne kadar yapm
olduu her hizmeti iin, bir ncekinin iki
kati kadar pirin tanesiyle dllen
dirilmeyi dilediini belirtir. Ne yaptn
iyi bildiini sanan ve kendine gveni tam
olan kral bu teklifi dn-meden kabul
edip ambardan pirin gerilme-sini
emreder. Bylece, saray mensubu
satran tahtasna ilk hizmetinin karl
olan tek bir pirin tanesi koyarak oyu
nuna balar. Saray mensubu yirmi
beinci kareye geldiinde ambar
tamtakr kalmtr; krknc kareye gelse
on milyar pirin tanesi gerekecektir
(Meadows 1972). Ksacas, tek bir ey
le balasanz dahi sonucu ikiye kat
ladnz her durumda, say ksa srede
fazlasyla byyecektir szgelimi,
1:2:4:8:16:32:64:128 diye devam
edecektir. Grld zere, daha
yedinci ilemin sonunda 128'e ulal
maktadr. Nfus art da tam olarak ayn
ilkeye dayanr. Biz bu etkiyi nfusun
ikiye kadanmas iin geen zaman dilimi
olan katlanma sresini kullanarak
lebiliriz, %1'lik bir nfus art oran,
yetmi yl iinde nfusun ikiye kadan-
masna neden olacaktr, %2'lik bir nfus
art oranyla nfus otuz be yl iinde
ikiye kadanacakr. %3'lk bir oran ise
nfusun yirmi ylda ikiye kadanma-
sna sebep olacaktr. Bu kesimin banda
andmz Paul Ehrlich'i kayglandran
ise tam da dnya nfusunun bu kadan-
ma sresinin hzla ksalyor olmasdr.
Dnya nfusu ancak 1850'lerde 1
milyara ulaabilmitir. Seksen yl sonra,
1930'a gelindiinde ise dnya nfusu
ikiye kadanm ve say iki milyar
bulmutur. Ehrlich sayy drt milyara
karacak bir sonraki kadanmann 1975
ylnda gerekleeceini de doru bir
ekilde tahmin etmitir.
Malthusuluk
Modernlik ncesi toplumlarda do
um oranlar, gnmzn sanayilemi
dnyasnn standartlarna kyasla son
derece yksekti. Yine de nfus art
oranlar onsekizinci yzyla dek olduka
dk kalmt, zira lmler ve doum
lar arasnda kaba bir denge sz konu
suydu. Genel bir art eilimi mevcuttu
ve kimi dnemlerde belirgin bir nfus
art meydana gelebiliyordu; gelgelelim
bu dnemleri lm oranlarnn yksel
dii dnemler izliyordu. Szgelimi
ortaa Avrupa'snda hasatiar kt git
tiinde evlilikler erteleniyor, gebelikler
azalyor ve lm oranlar artyordu. Bu
atan eilimler beslenmesi gereken
boaz saysn da azaltyordu. Hibir
sanayi ncesi toplum, kendi kendini
dzenleyebilen bu ritimden kaam
yordu (Wrigley 1968).
Sanayilemenin ykselite olduu
dnemde pek ok kii ktln maziye ait
bir fenomen olarak kalacan ve yeni
bir an gelmekte olduunu dn
mekteydi. Gelimekte olan modern
sanayinin bir bolluk a yarataca, o
dnemde yaygn kabul gren bir
inant. Thomas Malthus, 'Nfus ilkesi
H akknda Denemeler (Essay on the
Principle of Population -Malthus 1976;
zgn hali 1798) balkl nl alma
snda bu dnceleri eletirmi ve
nfusla besin kaynaklar arasndaki
balantya ilikin bugn de devam
etmekte olan bir tartmay balatmtr.
Malthus yaptn yazd sralarda
Avrupa'nn nfusu hzla artmaktayd.
Malthus, nfusun kadanarak artmasna
karn besin salanan kaynaklarn sabit
kalmaya devam ettiinin ve ancak
ekime uygun yeni topraklarn alma
syla genileyebildiinin altn izmitir.
468
 K re s e l E its iz lik

D em ografi: anahtar kavramlar

D e m o g r a fla r ta ra fn d an k ullanlan en n em li tem el d kt r, zira to p lu m sal v e k lt rel etk en ler

k avram lar, k a b a d o u m o ran lar, d o u rg an lk , rem ey e b ir sn r g etirm ek ted ir.
retk en lik v e k a b a l m oranlard r. K aba doum
Kaba lm oranlan, d o u m oranlary la ayn
oranlan ylda b in kii b a n a d en can l d o u m
ekilde h e sap lan r -ylda b in kii b an a d en
saysn ifa d e etm ek ted ir. O ld u k a g e n e l n itelik te
l m saysdr. Y in e , b u k o n u d a da lk eler arasnd a
old u k lar iin b u o ran lara 'k ab a' d en m ek ted ir.
b yk fark lar m e v cu t o lm ak la b irlik te, g elim ek te
S z g e lim i, k a b a d o u m oran lar n fu su n k ata
o la n d nyadaki p ek o k to p lu m d a l m o ra n la n ,
k a n n erk ek ya da kadn old u u n u veya n fu su n
g elim i lkelerd eki o ran larla k y aslan ab ilecek
ya d alm n (yani g e n n fu su n yal n fu su n a
seviyelere in m ek ted ir. 2 0 0 2 ylnda B irle ik
o ra n n ) b iz e s y ley em ez. D o u m v e l m o ran larn
K ra llk 'ta l m o ran b in d e on d u . H in d istan 'd a b u
b u k a teg o rilerle ilik ilen d iren istatistik le r top lan m ay a
o ra n b in d e d o k u z , E tiy o p y a 'd a ise b in d e o n sekizdi.
b alad n d a d e m o g ra fla r artk 'k aba' deil, 'zg l'
S z g e lim i S ie rra L e o n e 'd e l m o ran b in d e
o ra n la rd a n s z etm ey e balarlar. S z g e lim i, yaa
otu zd u . K a b a d o u m oran lar g ibi, K a b a l m
z g d o u m o ra n la r, farkl ya g ru p larn d ak i bin
oran lar da y aln zca o k g en el b ir lmllk
kad n b a n a d e n d o u m saysn verir.
ind ek si (yani n fu stak i l m lerin saysn) salarlar.
E e r n fu s r n t le rin i ayrntl b iim d e an lam ak z g l l m oran lar d aha ayrntl bilgi salarlar.
istiy o rsa k , n o rm a ld e zg l d o u m o ra n la rn n b ize z ellik le n em li o lan b ir zg l l m o ran da
salad bilg ileri k u llan m am z g erekir. B u n u n la bebek lm orandr: ylda bin d o u m ban a
birlik te , k ab a d o u m o ra n la r, fakl g ru p la r arasnd a d en , b ir yan a g irm e d e n lm b e b e k saysdr.
g e n e l k a rla trm a lar y ap m ak iin b irebird ir. 2 0 0 2 N fu s p atlam alarn n tem el etk en lerin d en biri,
ylnda B ir le ik K ra llk 'ta k i k ab a d o u m o ra n b in d e b e b e k l m o ran larn d a m ey d an a g elen d lerdir.
o n bird i. San ay ilem i d i er lkelerd e b u o ra n d aha
D e n b e b e k l m oran lar yaam sresi
da d k t r; s z g elim i A lm an y a, R usya v e talya'd a
beklentisi -yani kii iin n g r le n o rta la m a
b u o ra n b in d e d ok u zd u r. D n y a n n dier
yaam s resi- zerin d e b yk b ir etkiye sahiptir.
b lg e lerin d ek i k aba d o u m o ran lar ise o k daha
2 0 0 3 ylnda B irle ik K ra llk 'ta o rta la m a yaam
yksektir. S z g e lim i, b u o ra n H in d istan 'd a b in d e
sresi b e k len tisi kadnlar iin yaklak 81 yl,
yirm i d rt, E tiy o p y a 'd a ise b in d e k rk t r
erk ek ler iin ise 7 6 yld. B u saylar, yzyln hen z
(h ttp :/ / w w w .u n icef.o rg / in fo b y co u n try / in d ex .h tm l).
ban d ak i, yani 1 9 0 1 ylndaki 4 9 ve 4 5 yllk yaam
D o u m o ra n la r kad nlarn d o u rgan l n n b ir s resi bek len tileriy le b y k b ir tezat
ifad esid ir. D ourganlk, o rta la m a b ir k ad n n can l olu tu rm ak tad rlar. G e lg e le lim b u d u ru m 1901
d o m u k a o c u u old u u n a ia re t eder. ylnda d o an h e r in san n krklarn da ld
D o u rg a n lk o ra n g en eld e o c u k d o u ra b ile cek an lam n a da g elm ez. B e b e k l m oran larn n
yaa g elm i h e r b in k ad n b an a d en o rtalam a g elim ek te o la n o u lked eki g ibi y k sek olduu
d o u m saysyla hesaplanr. d n em lerd e, o rta la m a y aam sresi b ek len tisi
azalm aktadr. H astalk lar, b e sle n m e b o zu k lu k lar ve
D o u rg a n lk , k ad n larn b iy o lo jik ad an
doal afetler, y aam s resi b e k len tisin i etkileyen
d o u ra b ile ce k le ri p o tan siy el o c u k says an lam n a
d i er etk enlerd ir. Y a a m s resi b e k len tisin i, b ir
g e le n reyebilirlik k av ram n d an ayrlr. S rad an b ir
k iin in y aayabilecei azam i yl saysn ifad e ed en
k ad n n h e r yl d o u rg an lk d n em lerin d e o c u k
yaam sresinden ayrm ak g erekir. D n y ad ak i
sa h ib i o lm a s fiz ik sel olarak m m k nd r. K a d n la rn
o u to p lu m d a yaam s resi b e k len tisi artm am a
e rg en lik v e m e n o p o z yalaryla ilgili y aln zca bireysel
yaam s resi d e im ed en kalm tr. N fu su n sad ece
deil, lk esel fark llk lar da bu lun duu iin
o k k k b ir b l m yz yl ya da d ah a fazla
rey ebilirlik k o n u su n d a b ir eitlilik m ev cu ttu r.
yaayabilm ekted ir.
K a d n n y irm i ya d a d aha fazla o c u k sah ibi
olab ild i i a ileler va rsa da, uygu lam ada d o u rg an lk
o r a n la n rey ebilirlik oran larn d an h e r z am an d aha

469
 K re s e l E its iz lik
D nyann en yoksul lke le rin in o u n d a m thi bir nfus patlam as yaanm aktadr.
Dolaysyla nfus, kendisini destekleyen
mevcut kaynak saysnn tesine kolay
ca geebilmektedir. Bunun kanlmaz
sonucu ise sava ve salgn hastalklarla
birlikte gelen ve nfus art karsnda
doal bir snr vazifesi gren ktlktr.
Malthus, insanlarn kendisinin ahlaki
kstlama olarak adlandrd eyi
uygulamadklar srece sefalet ve alk
iinde yaamaya mahkum olacaklarm
ngrmtr. Ar nfus artna are
olarak, insanlarn cinsel perhize bavur
malarn nermitir (buna karn,
doum kontroln 'ahlakszlk' ilan
etmitir).
Bat lkelerinin nfus artlar
Malthus'un ngrm olduundan
tamamen farkl bir yol izledii iin
Malthusuluk aada da greceimiz
zere bir sre ciddiye alnmamtr.
Nfus art oranlar ondokuzuncu ve
yirminci yzyllarda gerilemitir. Ger
ekten de, 1930'lu yllarda, aralarnda
Birleik Krallk'n da bulunduu pek
ok sanayilemi lke, nfusunun
azalmasndan kayglanmtr. Yirminci
yzylda dnya nfusunda yaanan ani
art Malthus'un grlerinin inanlr
ln arttrmsa da, ok az kii bu
grleri zgn haliyle desteklemitir.
Kalknmakta olan lkelerde yaanan
nfus art bu lkelerin kendi yurtta
larnn karnn doyurabilmek iin
retebilecei kaynaklardan ok daha
fazlaym gibi grnmektedir.
Demografik gei
Demograflar, sanayilemi lke
lerde ondokuzuncu yzyldan bu yana
doumlarn lmlere orannda mey
470

dana gelen deiiklikleri sklkla
demografik gei olarak adlandr
maktadrlar. Bu kavram ilk kez Warren
S. Thompson ele almtr. Thompson,
demografik gei srecini, toplumun
ekonomik olarak belli bir gelimilik
dzeyine ulatnda, belli bir nfus
istikrar tipinin yerini bir bakasna
brakaca aamal bir sre olarak gei sav sanayilemenin sonucu olan
betimlemitir.
Birinci aama, ou geleneksel top
lumun ralaycs konumundaki yksek
doum ve lm oranlarnn, zellikle de
ocuk lm oranlarnn yksek olduu
koullara karlk gelmektedir. Bu
aamada nfus art ya ok yava
meydan gelir ya da hi meydana gelmez
ve gerekleen ok sayda doum, bir o
kadar lmle az ok dengelenir. Ondo-
kuzuncu yzyln ilk yarsnda geni bir
blgesel eitlilik iinde, Avrupa ve
ABD'de balam olan ikinci aama ise,
reme oranlar yksek kald halde
lm oranlarnn dmesiyle birlikte
ortaya kmaktadr. Bu yzden, bu evre
kayda deer bir nfus artna sahne
olmutur, ikinci aama, sanayinin
gelimesiyle birlikte yerini doum
oranlarnn makul seviyelere dt ve
nfus istikrarnn tekrar saland
nc aamaya brakmtr.
Demograflar bu ardk dei
imlerin nasl yorumlanmas gerektii
ya da nc aamann ne kadar sre erevesinde, doum kontrol yntem
cei konusunda tam olarak bir anla
maya varm deillerdir. Bat lke
lerinde doum oranlar son bir yzyllk
zaman zarfnda pek de istikrarl seyret
medii gibi, sanayilemi lkelerin
kendi aralarnda olduu kadar, snflar
ve blgeler dahilinde bile dourganlk
oranlar byk farkllklar sergilemek
tedir. Yine de bu ardk deiimlerin
modern toplumlarn nfus rasnda
471
K re s e l E its iz lik
meydana gelen esasl bir dnm
doru ekilde betimledii genel olarak
kabul edilmektedir.
D em ografik gei kuramyla
Thomas Malthus'un fikirleri birbirine
taban tabana zttr. Malthus artan
refahn kendiliinden nfus artn
getireceini savunurken, demografik
ve nfusu dengeleyip istikrar salaya
cak ekonomik kalknmaya vurgu yapar.
Deiimle ilgili beklentiler
Kalknmakta olan lkelerde dour
ganlk yksektir, zira aileye kar takn
lan geleneksel tutum srdrlmektedir.
ok sayda ocuk sahibi olmak,
zellikle aileler tarafndan iletilen
iftliklerde igc kayna salamas
asndan hala istendik bir durum
olarak grlmektedir. Kimi dinler de,
ya doum kontrol yntemlerine kar
kmaktadrlar ya da ok sayda ocuk
sahibi olmay onaylamaktadrlar. Baz
lkelerdeki slami liderler ve zellikle
Gney ile Orta Amerika'da olduka
etkili olan Katolik Kilisesi, doum
kontrol yntemlerine kar kmakta
drlar. Hatta siyasi yetkeler dahi
dourganln azaltlmasna ynelik
giriimlere bazen scak bakmayabil-
mektedirler. 1974 ylnda Arjantin'de,
lke nfusunu olabilecek en ksa srede
ikiye kadamay hedefleyen bir program
leri yasaklanmtr; bu yasaklama
lkenin ekonomik ve askeri gcn
arttrabilmenin bir yolu olarak grl
mtr.
Yine de kalknmakta olan baz
byk lkelerde doum oranlarnda
nihayet bir d meydana gelebilmi
tir. Bunun bir rneini, halihazrdaki
nfusu yaklak 1.3 milyar -yani
neredeyse dnya nfusunun drtte biri
 Kresel Eitsizlik
H^ m.... .

ZLANDAk NORVI
DANMARKA a
t
r
3RLEK I "

I.,
BELKA

L " ______
SVRE

PORTEKZ,
BERMUDA

BAHAMALAR
/ HAT
/ DOMNK CUMHURYET CEZAYR
I / PORTO RCO
KUBA 1 / /
^ Havai Adalar (A.B.D.) y jC S * . * / / / / ST. Cl
CRISTOFER VE NEVLER

, .A N T G U A V E BARAKDA MORTI
DOMNK
JAMAKA
BARBADOS SENEGAL
BUYUK OKYANUS
GUATEMALA'
EL SALVADOR
/NKARAG UA r- ST. LUCA
GAMBYA
GNE' NJERY4
GRENADA
HONDURAS ^ fe lE Z U E L A
BSEAU
TRNDAD/TOBAGO
KOSTA RKA / SERRA
PANAMA
FR. GUYANASI
EKVApR SURNAM LBERYA
GUYANA
BURKNA'FASO

BREZLYA
GANA
T"'
BOLVY/J GABON
L KONGO

50 ve az

JRUGUAY
ARJANTN
75 ve yukar

Falkland Adalar

11.6. ekil: 2 0 0 2 yl itibaryla kresel bir bak asndan yaam sresi beklentileri.
Kaynak: Dnya Bankas (2 0 0 3 )

kadar- olan in sergilemektedir. in teviklere bavurmu, birden fazla

hkmeti, lke nfusunu istikrarl
biimde u anki saylarda tutabilmek
amacyla, dnyada bugne dek tasarlan
m olan en kapsaml nfus kontrol
programlarndan birini hayata geir
mitir. Hkmet, tek ocuk sahibi ol
may zendirmek amacyla daha iyi
barnma olanaklar, parasz salk ve
eitim hizmetleri gibi kurumsal
ocuk sahibi olmak isteyen ailelerin
nne ise ( ocuk sahibi olanlarn
maalarnda kesintiye gitmek gibi)
caydrc nitelikte engeller karmtr.
in hkmetinin izledii nfus siyase
tinin bazen istenmedik korkun
sonular da olmutur. Erkek ocuun
geleneksel olarak tercih edilmesi,
ebeveynlerin yallnda erkeklerin

472
 Kresel Eitsizlik

LETONYA LTVANYA RUSYA

BELARUS

UKRAYNA
MOLDOVA

?GRCSAN
MOOLSTAN
Z B E K lS T i^

J ' .^ K IR G IZ S T A N
( i i URKYE TACKSTAN KORE al JAPONYA
N HALK CUMHURYET
ftNSTAN!S U ^ K ;
BUTHAN

TAYVAN
HNDSTAN
PAKSTAN AOS

SUDAN l
LH N LER

KAMBOYA ETNAM

SR LANKA
MALDVLER
PAPUA YEN GNE

SNGAPUR ENDOI

TUVALU
M AD AG A SKA R

MAURTUS

v MALAV
X MOZAMBK
ZM BABVE

SVVAZHANC
L tS O T O YEN ZELANDA

IIN tY AFRKA

daha iyi birer bakc olduklar, buna snrlanmasnda byk bir etkisi
karn kzlarn evlendikleri zaman artk olduuna ilikin kandar da mevcuttur.
bakasna ait olduu inanc, yeni
in'in nfus program kalknmakta
domu baz kz ocuklarnn ikinci bir
olan dier lkelerin ounda ya
ocua sahip olmann getirecei
olmayan ya da kabul edilemez olan, bir
cezalardan ekinen aileleri tarafndan
dereceye kadar merkezilemi bir
katledilmelerine sebep olmutur.
hkmeti art komaktadr. Szgelimi
Bununla beraber, in'in izledii doum
Hindistan'da aile planlamasn ve do
ncesi siyaseti ne denli acmasz um kontrol yntemlerini zendirmek
grnrse grnsn, lke nfusunun

473
 K re s e l E its iz lik
Krgzistandaki bu mlteci Tacik ailesi gibi kimi ailelerde ok sayda ocuk istendik bir durum olabilmektedir.
iin pek ok ema denenmi olmasna
ramen, ancak grece kk bir baar
elde edilebilmitir. Hindistan'n 1988
ylndaki nfusu 789 milyondu. 2000
ylna gelindiindeyse bu say bir mil
yara ulamtr. Dahas, nfus art
yavalaa bile 2050 ylna gelindiinde
Hindistan 1,5 milyardan fazla nfusuyla
dnyann en kalabalk lkesi olacaktr.
nmzdeki yz yl iinde meyda
na gelecek demografik deiimlerin
insanlk tarihinin bugne dek grdkle
rinden ok daha byk olaca ileri
srlmektedir. Dnya nfusunun hangi
oranda byyeceini tam olarak
kestirmek olduka g olmakla birlikte,
Birlemi Milleder'in elinde imdiden
birka dourganlk senaryosu hazrdr.
'Yksek' dourganlk senaryosu, 2150
ylna gelindiinde dnya nfusunun 25
milyardan daha fazla olacan ngr
mektedir. BM'in gereklemesini olas
grd 'orta' dourganlk senaryosu
ise dourganln kadn bana iki
ocukla istikrarl bir seviyede seyrede
ceini ve 2150 ylna gelindiinde dnya
nfusunun ancak 11.,8 milyar insana
ulaacan ngrmektedir.
Bu genel nfus art, iinde birbi
rinden ayr iki eilimi barndrmaktadr.
Birincisi, kalknmakta olan lkelerin
ou, yukarda betimlenen demografik
gei srecini yaayacaktr. Bu durum
ise den lm oranlaryla birlikte esasl
bir nfus patlamasn da beraberinde
getirecektir. Hindistan ve in'in her
ikisinin de nfusunun 1.5 milyara
ulamas muhtemeldir. Asya, Afrika ve
Latin Amerika'daki dier alanlar da,
nfus nihayetinde belli bir istikrara
ulamadan nce benzer bir hzl nfus
474
 K re s e l E its iz lik

art deneyimi yaayacaktr. milyon insan yaadn belirtmitik.

Nfus arttka geni apl bir ktl
ikinci eilim, demografik gei
nlemek iin retilmesi gereken gda
srecini zaten yaam olan gelimi
miktarnn da o oranda arttrlmas gere
lkeleri ilgilendirmektedir. Bu toplum
kecektir. Gelgelelim bunun nasl
lar, eer buna gerekten bir art
gerekletirileceini grmek gtr;
denebilirse, ok kk bir nfus art
zira dnyann en yoksul blgeleri
yaayacaklardr. Bunun yerine, genel bir
zellikle susuzluk, tarmsal retimi
yalanma sreci sonucunda bu lke
artrmak yerine azaltan toprak eroz
lerdeki gen nfus azalacak ve yal
yonu ve tarm alanlarnn azalmas gibi
nfus dikkate deer oranda artacaktr.
sorunlarla boumaktadrlar. Gda
Genel yalanma srecinin ise son dere
retiminin kendine yeterlilii salaya
ce kapsaml toplumsal ve ekonomik
cak kadar arttrlamayaca neredeyse
sonular olacaktr: Bakalarna baml
kesindir. retim fazlas olan blge
halde yaayan insanlarn oran arttka,
lerden byk miktarda gda ve tahl
toplum ve salk hizmederinin zerine
ihra edilmesi gerekecektir. Gda ve
yk binecektir. Gelgelelim, saylarnn
Tarm rgtne (FAO) gre 2010 yl
artmas yal insanlarn siyasetteki
itibaryla sanayilemi lkeler kii bana
arln da artracak ve kendileri iin
1.614 pound tahl retebileceklerken,
nemi haiz izlencelerle hizmetlere
kalknmakta olan lkelerde bu miktar
yaplan harcamalarn arttrlmas iin
kii bana 507 pound'da kalacaktr.
bask da yapabileceklerdir.
Nfusun yalanmas konusu
Tarm ve sanayide meydana
T oplum sallam a, Y aam Ak ve gelecek teknolojik ilerlemeler nceden
Y a la n m a ( s .2 1 8 -1 9 ) b alk l 6. kestirilemez; dolaysyla dnyann ne
B lm de tartlm aktadr. kadar byk bir nfusu barndrabile
Peki bu demografik deiimin ceini kimse bilemez. Bununla birlikte,
sonular neler olacaktr? Baz gz halihazrdaki nfus seviyelerinde bile
lemciler zellikle bu demografik dnyann kaynaklar kalknmakta olan
deiimden geecek olan kalknan lkelerin gelimi lkelerdeki yaam
lkelerde geni apl toplumsal ayak standartlarn yakalayabilmeleri iin
lanmalarn yaanacan dnmekte gerekli olandan ok daha az gibi
dirler. Ekonomide ve ii pazarlarnda grnmektedir.
meydana gelecek deiimler, tarada
yaayan insanlarn i arama abalar
neticesinde i gleri tetikleyebilir.
ehirlerdeki hzl bymenin evre
kirliliine, halk salna ynelen yeni
tehditlere, yetersiz altyapya, su
oranlarnda arta ve gecekondula
maya yol amas da muhtemeldir.
Bir baka sorun da alk ve ktlktr.
nceki sayfalarda kresel eitsizlii
tartrken dnyada alk ve yetersiz
beslenmeden mustarip yaklak 830

475
 K re s e l E its iz lik
zet
1. Dnyadaki lkeler, kii bana den milli gelirlerine
gre snflandrlabilirler. Halihazrda, dnya nfusunun
yalnzca %16's yksek gelirli lkelerde yaamaktayken,
%40' dk gelirli lkelerde yaamaktadr.
2. Dnyada 1,3 milyar insann ya da bir baka deyile her
drt insandan birinin yoksulluk iinde yaad ve bu
saynn 1980'lerden bu yana artt tahmin edilmektedir.
Bu insanlarn pek ou rk, etnik ya da kabile
ayrmclnn kurbandr.
3. Yksek gelirli lkelerde yaayan insanlar, genellikle,
dk gelirli lkelerdeki emsallerinden ok daha yksek
bir yaam standardna sahiptirler. Yiyebilecekleri daha ok
gda bulabilmelerinden ve dolaysyla alktan ya da
yetersiz beslenmeden mustarip olmamalarndan tr
daha uzun mrl olabilmektedirler. Muhtemelen
okuryazar ve eitimli de olduklar iin uzmanlk gerektiren
yksek maal ilerde alabilme olanana sahiptirler. Ek
olarak, byk ailelere sahip olmama ve ocuklarnn henz
bebekken yetersiz beslenmeden ya da ocuk
hastalklarndan lmeme ihtimali de yksektir.
4. Hong Kong, Singapur, Tayvan ve Gney Kore gibi yeni
sanayilemekte olan lkelerin ekonomilerinde 1970'lerden
itibaren patlama yaanmtr. Bu ekonomik byme
ksmen bu lkelerin tarihsel durumlarndan ve kltrel
yaplarndan kaynaklanmaktaysa da, byk lde
hkmetlerinin lke ekonomisinde merkezi bir rol
oynam olmasndan dolaydr. Sz konusu bymenin
devam edip etmeyecei ise, bu lkelerin imdilerde kar
karya bulunduklar ekonomik skntlardan tr, u
anda bir soru iaretinden ibarettir.
5. Modernleme kuramt gibi pa^ar odakl kresel eitsizlik
kuramlar, kalknmann karsndaki kltrel ve kurumsal
engellerin dk gelirli toplumlarn yoksulluunu
akladn ileri srmektedirler. Bu gre gre,
yoksulluu bertaraf edebilmek iin yazgc tavr bir kenara
braklmal, hkmet ekonomiye karmaktan vazgemeli
ve yksek birikim ve yatrra oranlar tevik edilmelidir.
6. Bamllk kuramlar kresel eitsizliin zengin lkelerin
yoksul lkeleri smrmesinin bir sonucu olduunu ileri
srmektedirler. Baml kalknm a kuram, yoksul lkelerin
ekonomilerinin kaderi nihayetinde zengin lkelerce
belirleniyor olsa bile, baml sermayecilik ilikileri
erevesinde belli lde kalknmann mmkn olduunu
savunmaktadr. Dnya ddenleri kuram ise kresel
eitsizliin anlalabilmesi iin kapitalist dnya dzeninin
-tek tek kelerden hareketle deil- bir btn olarak ele
alnmas gerektiini ileri srmektedir. Dnya dizgeleri
kuram merkez, evre v e ja n evre lkelerim e kresel
ekonomi iinde birbirleriyle olan ilikilerine ve kresel
ekonomideki uzun vadeli eilimlere odaklanr.
7. Devlet merkezli kuram lar ise hkmetlerin ekonomik
kalknmann tevik edilmesinde oynadklar rollere vurgu
yaparlar. Bu kuramlar, savlarn desteklemek iin Dou
Asya'nn yeni sanayilemekte olan ekonomilerini rnek
gsterirler.
8. Kimse kresel eitsizliin gelecekte artp azalacan
tam olarak bilememektedir. alma cretlerinin zengin
lkelerde dmesi ve yoksul lkelerde ykselmesiyle
birlikte cretlerin dnya apnda dengelenmesi mmkn
olabilir. Kresel ekonominin bir sonucu olarak, bir gn
dnyadaki her lkenin refaha kavumas da mmkndr.
9 .Nfus art, insanln gnmzde kar karya kald
en nemli sorunlardan biridir. lk kez Thomas Malthus
tarafndan bundan ikiyz yl nce gelitirilen
Malthusuluk, nfusun kendisini destekleyebilecek mevcut
kaynaklardan daha hzl artt dncesidir. Malthus,
insanlarn cinsel ilikiye girme sklklarna bir snr
getirmedikleri takdirde meydana gelecek ar nfus
artnn gelecekte sefalet ve alk gibi sorunlar
dourmasnn kanlmaz olduunu ileri srmtr.
10. Nfus art konusunda yaplan akmaya demograf
ad verilir. Demografik almalarn ou istatistiksel
olmakla birlikte, demograflar nfus rntlerinin
aldklar biimlere de bir aklama getirmeye alrlar.
Nfus zmlemesinde kullanlan en nemli kavramlar,
dou oranlan, lm oranlar, dourganlk ve
retkenliktir.
11. Nfus rntlerinde meydana gelen deiiklikler
genelde demografik gei denen bir srecin koullar altnda
incelenirler. Sanayileme srecinden nce hem doum
hem de lm oranlar yksekti. Sanayileme srecinin ilk
yllarnda lm oranlar dt, doum oranlar ise bir
sre daha yksek kald iin nfus art meydana
gelmitir. Ama nihayetinde doum oranlar da dm ve
bir denge salanmtr.
12. Dnya nfusunun 2150 ylnda 10 milyarn zerine
kaca tahmin edilmektedir. Bu artn byk blm,
demografik gei srecinden geecek ve nfusu istikrara
kavuana dek bu konuda hzl bir ar yaayacak olan
gelimekte olan dnyada meydana gelecektir. Gelimi
dnyada ise nfus art son derece az olacaktr. Bunun
yerine, yaanacak bir yalanma sreci sonucunda gen
nfusta byk bir azalma meydana gelecektir. Bu nfus
eilimlerinin ii pazarlar, toplumsal yardm dizgeleri,
gda ve su kaynaklan, doal evre ve ehir blgelerindeki
koullarla ilgili uzak erimli iermeleri vardr.
476
 K re s e l E its iz lik

Dnme sorular
1. Eer en yoksul lkelerdeki insanlar mudak bir yoksulluun penesinden kurtarlabilselerdi,
kresel milyarderlerin vark bir sorun yaratr myd?
2. Yoksul lkeler zenginleebilirler mi? Eer mmknse, nasl? Bu lkelerin zenginlemesini
engelleyen bir ey gerekte varsa, nedir?
3. Kresel yoksulluu ortadan kaldrmak yoksul lkelerdeki insanlarn m, yoksa zengin
lkelerdeki insanlarn m sorumluluudur?
4. Demograf neden bir sosyoloji akmasdr?
5. Her ey bir yana, Malthus hakl myd?

Ek kaynaklar
Titus, Alexander, UnravellingGlobalApertheid:An Overvievof WorldPolitics
(Cambridge: Polity, 1996).
Vic George ve Robert Page (yay.), Global S ocialProblem
(Cambridge: Polity, 2004).
Jorge Larrain, Theoriesof Development: Capitalsm, Colonialism andDependency
(Cambridge: Polity, 1989).
Geoffrey McNicoll, Population Weightsin the International Order
(NewYork: Populadon Council, 1999).

nternet balantlar
Economist Inequality Papers
http://www.economist.com/inequalitypapers
The Global Site
http://www.theglobalsite.ac.uk
IMF
http://www.imf.org
Yoksulluk Tarih Olsun Kampanyas
http://www.makepovertyhistory.org
Birlemi Milletler
http://www.un.org
Dnya Bankas Kreselleme Ana Sayfas
http://www.worldbank.org/ economicpolicy/globalization/

477
indekiler

nsan cinsellii
Biyoloji ve cinsel davran
Cinsel davran zerindeki toplumsal etkiler
Cinsellik ve reme teknolojileri
Bat kltrnde cinsellik
Cinsel ynelim
Cinsel ynelim doutan mdr yoksa renilir mi?
Ecinsellie ynelik tutumlar
Gay ve lezbiyen sivil haklar hareketi
Toplumsal cinsiyet
Toplumsal cinsiyet ve biyoloji: farkllklar doal m?
Toplumsal cinsiyetin toplumsallamas
Toplumsal cinsiyetin ve cinsiyetin toplumsal kuruluu
Diillikler, erillikler ve toplumsal cinsiyet arasndaki
ilikiler
Toplumsal cinsiyet eitsizliiyle ilgili bak alar
ilevselci yaklamlar
Feminist yaklamlar
Sonu: Toplumsal cinsiyet ve kreselleme
%et

Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlar
I g \Cinsellik ve Toplumsal
Cinsiyet

T
V
1 1

Belediye memuru Margaret Drury
szlerini ben de bir Massachusetts
sulh yargc olarak ve Massachusetts
eyaleti yasalarnn bana verdii yetkiye
ve hepsinden te sizin aknzn gcne
dayanarak, sizi kar koca ilan ediyorum
diye bitirdiinde, tarihler 17 Mays 2004
gnn ve saader de sabah 9:00'u
gsteriyordu. Artk bu evlilii bir
Resimdeki ift, belediye binas nndeki 24 saatlik bir bekleyiin ardndan Massachusetts eyaletinde evlilik
czdan alan ilk ecinseller oldular.
pckle mhrleyebilisiniz. ift
birbirine sarld. On sekiz yllk
sevgilisiyle nihayet evlenebilmi olan
Marcia Kadish mutluluktan havalara
uuyordu: midem karncala-nyor,
sanki ayaklarm yerden kesilecekmi
gibi hissediyorum dedi. ylesine
am ki. Gryorsunuz ya, iim iime
smyor. Hayat arkada da sanki
lotoyu kazanmak gibi bir ey bu diye
ekledi.
Gelgelelim, bu evlilik A.B.D'de b
yk tartmalara yol at. Focus on the
Family adl Hristiyan grubunun ba
kam olan James Dobson, Massac
husetts yasalar ve mevcut belgelerin
hepsi bunlarn alt st bir 'evlilik ruh
sat' olduunu syleyebilir, ama aslnda
evlilik kurumunun lm ilanndan
480

baka bir ey deiller demiti. Bu tar
tmann sebebi, Marda Kadish'in
hayat arkada olan kiinin -Tanya
McCloskey- de aslen bir kadn olmasy
d. Bu ift, A.B.D'nin Massachusetts
eyaleti yasalarna gre resmen evlene
cek olan ilk ecinsel ifder arasnda yer
almaktaydlar. O gn boyunca gay
ifder birbiri ardna yerel belediye
binasna gelerek kendilerini resmen evli
ilan edecek evlenme czdanlarna
imzalarn attlar. Darda toplanan
binlerce kii ise, alklaryla dar kan nabilme olana salamtr: Gvenlik
yeni evli ifderi ve bu insanlarn en
doal haklar olarak grdkleri bu
haklarn kullanabilmelerini kutlu
yordu.
Massachusetts, genellikle A.B.D'
nin en zgrlk reformlar gerek vergi indirimlerinden ve hastanelerden
letiren eyaleti olagelmitir. Gerek
yksek mahkemede gerekse eya-let
meclisinde aylar sren mcadeleler
sonucunda 2004 ylnn Mays aynda,
gay evliliklerini yasallatran ilk eyalet
olmutur. Her ne kadar, A.B.D'de
ecinsellerin evlenebileceini ve bunun
yasalar tarafndan da onaylanmas
gerektiini dnen insanlarn says
gn getike artmaktaysa da, nfusun
byk ounluu (2004 Mays ay
verilerine gre nfusun yaklak %55'i)
halen buna kar kmaktadr (Gallup
2004). Massachusetts, Hollanda, Beli
ka ve Kanada'nn byk eyalederi gibi,
gay evliliklerini yasal olarak tanyan az
saydaki blgelerin arasna katlmtr.
Ecinsellik birok bakmdan nor-
mallemitir -toplumun gndelik yaa
mnn kabul gren bir paras haline
gelmitir. Birka lke ecinsellerin hak
larn koruyan yasalar kartmtr.
Gney Afrika Cumhuriyeti 1996 ylnda
kabul ettii yeni anayasasyla, ecinsel
481
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
lerin haklarn anayasal gvence altna
alan dnyadaki az saydaki lkeden biri
olmutur. Danimarka, Hollanda ve
Ispanya gibi Avrupa'daki birok lke
artk ecinsel ifderin evlenmesine ve
evliliin getirdii birok haktan
yararlanabilmesine izin vermektedir.
Birleik Krallk hkmeti Kasm
2004'te benzer bir yasay kabul ederek,
gay ve lezbiyen ifdere, resmi bir
trenle evlenmeleri halinde, dier evli
ifderin yararland haklardan yararla
ve emeklilik ikramiyeleri, intifa hakk,
elerden birinin ocuu olmas duru
mda dier ein de ebeveynlik sorumlu
luunu stlenebilmesi, tam hayat sigor
tas, ocuklara ve elere makul miktarda
nafaka salanmas, dier evli ifder gibi
yararlanlabilmesi, bu olanaklardan
bazlardr.
Her geen gn daha ok sayda gay
eylemci, Avrupa, ABD ve dnyann
baka yerlerinde ecinsel evliliklerin
tam anlamyla yasallamas iin bask
yapmaktadr. Peki bu evlilikler onlar
iin niye bu kadar nemli? Her ey bir
yana, 7. Blmde grdmz zere,
heteroseksel evlilikler bile bugn
atrdamaktadr. Eylemciler, ecinsel
evlilikleri dier herkesle eit haklara ve
ykmllklere sahip olabilmek iin bu
kadar nemsemektedirler. Gnmzde
evlilik her eyden nce duygusal bir akit
olsa da, ayn zamanda devlet tarafndan
resmen tannan ve birtakm yasal ier
meleri olan bir kurumdur da. Elere,
Birleik Krallk'taki yasal partnerlik
rneinde verilen trden nemli yasal
haklar verir ve sorumluluklar ykler.
Ballk Yemini Trenleri -yani resmi
olmayan evlilik trenleri- de ABD'deki
ecinseller ve heterosekseller arasnda
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
yaygnlamtr; gelgelelim bu trenler
evlenen iftlere sz konusu haklar ve
ykmllkleri getirmez. te yandan,
bu yasal haklar ve ykmllkler, ayn
zamanda pek ok heteroseksel iftin
evlilik planlarn ertelemesinin ya da hi
evlenmemesinin ana nedenlerinden biri
olagelmitir.
Ecinsel evliliklere kar kanlar,
bu tr evlilikleri ya sama ya da sapka
olduklar gerekesiyle knamaktadrlar.
Devletin, nlemek iin elinden geleni
ardna koymamas gereken bir cinsel
ynelimi yasallatrdn dnmekte
dirler. Amerika'da ecinselleri yollarn
dan dndrmeyi ve kar cinsten insan
larla evlenmelerini salamay hedefle
yen eitli bask gruplar vardr. Bunlar
dan bazlar ecinsellii sapklk olarak
grmekte ve normalletirilmeye all
masna iddetle kar kmaktadrlar.
Yine de gaylerin ounluu sadece
sradan insanlar olarak grlmek
istemektedirler. Ecinsellerin de en az
dier insanlar kadar ekonomik ve
duygusal anlamda gvende olmaya
ihtiyalar olduunun altn izmekte
dirler. Andrew Sullivan Erdemsel Olarak
Normal (Virtually Normal -1995) ba
lkl kitabnda girgin biimde ecinsel
evliliin erdemlerini savunmaktadr.
Sullivan, bir Katolik ve bir ecinsel
olarak dini inanlaryla cinselliini nasl
badatrdn gstermeye almtr.
Ecinselliin, en azndan ksmen, doal
bir yannn bulunduunu ileri srer
yani bu basit bir seim meselesi
deildir. Birisine ecinselliinden
vazge demek, o kiinin ak olma ve
olunma imkanndan feragat etmesini
istemektir. Akn sadece evlilik snrlar
dahilinde ifade edilebilmesi demektir.
Homoseksellerin yabanclam bir
aznlk haline gelmeleri istenmiyorsa,
diye devam etmektedir Sullivan, gay
evlilikleri yasallatrlmak zorundadr.
Gay evliliklerinin olanakl hale gel
mi olmas, cinsellikle ilgili tasarmlarn
son yllarda ne denli kkten bir deiim
geirdiinin en byk kanndr. Her ey
bir yana, erkek ecinsellii Birleik
Krallk'ta henz 1967 ylnda yasalla
mtr. Gay evlilikleri cinsel ynelimle
ilgili olarak da akllarda birtakm soru
iaretleri oluturmaktadr: cinsel yne
lim ne lde doutan gelmekte, ne
lde toplumsal olarak renilmekte
dir? Bu blmde ele alacamz
izleklerin birou, Aileler ve Mahrem
likiler balkl 7. Blmde ynelttii
miz sorularla rtmektedir. nsan
cinsellii, bizim aka ilikin tasarmlar
mzla ve iyi bir ilikinin nasl olmas
gerektiini ilikin sorularmzla balan-
ldr. Gn getikte daha fazla sayda
insan, iyi bir ilikinin ancak eit taraflar
arasnda yaanabileceini ne srmeye
balamtr. Gay evlilikleri halen devam
etmekte olan ayrmcla ve eitsizlie
kar verilen mcadeleler sonucunda
mmkn hale gelebilmitir.
Bu blme insan cinsellii konusu
nu tartarak ve Bat kltrnde cinsel
davrann nasl bir deiim geirdiini
inceleyerek balayacaz. Ardndan,
cinsel ynelim konusuna ve zellikle
Bat'daki ecinsellik olgusunu evrele
yen kimi meselelere yakndan bakaca
z. Buradan hareketle, daha yaygn bir
mesele olan toplumsal cinsiyet konusu
na geecek ve modern toplumlarda
kadn ya da erkek olmann ne demeye
geldiine inceleyeceiz. Blmn
sonunda ise toplumsal cinsiyet eitsiz
lii tartmasn ele alacak ve kadnlarn
eitlik taleplerinin nasl giderek artan
482

biimde kresel dzeyde ifade bulmaya
baladna bakacaz.
nsan cinsellii
Cinsellikle ilgili dnceler mthi
bir deiim geirmektedir. Bat lke
lerinde son yirmi ya da otuz yl iinde
insanlarn cinsel hayadan esasl ekilde
deiime uramtr. Geleneksel top-
lumlarda cinsellik reme srecine sk
skya balyd; gelgelelim, gnmzde
cinsellik reme srecinden ayrlmtr.
Cinsellik, yaamn, insann kendisinin
kefetmesi ve biimlendirmesi gereken
bir boyutu haline gelmidr. Bir zaman
lar heteroseksellik, tek elilik ve evlilik
balamnda tanmlanan cinsellik,
yukardaki gay evlilikleri tartmasnda
da grdmz gibi, giderek ok eitli
cinsel ynelimler ve davran biimleri
erevesinde tanmlanmaya ve anlal
maya balamtr.
Bu ksmda insan cinsel davran
yla ilgili olarak, toplumsal etkilere kar
biyolojik etkilerin neminin ne oldu
u, toplumun cinsel etkinlii nasl ekil
lendirdii ve reme teknolojisini nasl
etkiledii gibi baz meseleleri ele
alacaz. Ardndan cinsel davranla
ilgili olarak Bat toplumunda karmza
kan son eilimleri inceleyeceiz.
Biyoloji ve cinsel davran
Cinsellik her zaman son derece
mahrem bir konu olarak grlegel-
midr. Bu yzden, sosyologlar iin
allmas olduka g bir alandr. Ksa (Rose ve dierleri 1984). Rose, insann
sre ncesine kadar cinsellik hakknda
rendiimiz bilgilerin ou biyolog
lardan, tp aratrmaclarndan ve cin-
sellikbilimcilerden gelmekteydi. Ayrca,
bilginler, insan cinselliini daha iyi
483
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
anlayabilmek iin hayvanlar dnyasn
da incelemilerdir.
Cinselliin biyolojik temelleri oldu
u aktr, zira dii anatomisi erkek ana
tomisinden farkldr. stelik, biyolojik
bir reme buyruu da vardr; aksi halde
insan rknn soyu tkenebilirdi. David
Barash gibi kimi sosyobiyologlar
(1979), neden erkeklerin okelilie
kadnlardan daha yatkn olduu mesele
sine evrimsel bir aklama getirilebilece
ini ileri srmektedirler. Barash'n
savna gre, erkek mmkn olduunca
ok kadn hamile brakmaya eilim
lidir; kadn ise ocuklarna yapt biyo
lojik yatrm koruyabilecek istikrarl bir
e aramaktadr. Bunun nedeni, erkein
mr boyunca milyonlarca sperm ret
mesine karn, kadnn mr boyunca
ancak birka yz yumurta retebilmesi
ve dlt dokuz ay boyunca karnnda
tamasdr. Barash'n sav, erkeklerin
ayn trn diilerine gre ok elilie
daha yatkn olduunu ortaya koyduu
nu iddia eden, hayvan cinsel davran
lar zerine yaplm baz almalar
tarafndan da desteklenmektedir.
Gelgelelim, birok yorumcu bu
evrimci yaklama kar kmaktadr.
Szgelimi, Steven Rose, insan davran
nn, ou hayvann aksine, genetik
olarak programlanm igdler yoluyla
belirlenmekten ziyade, iinde yaad
evre tarafndan ekillendirildiini ne
srmtr: insan yavrusu, beyin hc
releri arasndaki sinir balantlar grece
seyrek olarak kurulmu halde doar
dier hayvanlara bakarak nispeten daha
uzun bir ocukluk evresi geirdiini ve
bu sre zarfnda daha fazla ey ren
mek iin dier trlere gre daha fazla
vaktinin olduunu ileri srer.
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t

Barash gibi sosyobiyologlarn Cinsel davran zerindeki

zellikle insan cinsel davranyla ilgili toplumsal etkiler
savlar son derece tartmaldr. Gelge-
Btn toplumlardaki insanlarn
lelim, insanlar hayvanlardan aka
ou heterosekseldir -duygusal yakn
ayran en az bir ey vardr: insan cinsel
lama ve cinsel haz amacyla kar cinse
davran anlamldr -yani, insanlar
ynelirler. Heteroseksellik, tarihsel
cinselliklerini eitli yollarla kullanr ve
bakmdan her toplumda evlilik ve aile
ifade ederler. nsan iin cinsellik, biyo
kurumunun temeli olagelmitir. Bu
lojik bir etkinlikten ok daha fazlasdr.
nunla beraber, toplumda aznlk duru
Kim olduumuzu ve neler hissettiimiz
munda kalan birok cinsel beeni ve
yanstan simgesel bir etkinliktir. Aa
eilim de mevcuttur. Judith Lorber
da greceimiz gibi, cinsellik biyolojik
(1994), cinsel kimlikleri ona ayrmtr:
alkanlklara indirgenemeyecek denli
Heteroseksel kadn, heteroseksel
karmaktr. Bu nedenle, insanlarn cin
erkek, lezbiyen kadn, gay erkek,
sellie ykledii toplumsal anlamlar
biseksel kadn, biseksel erkek,
erevesinde anlalmaldr.
travesti kadn (srekli erkek gibi giyinen
kadn), travesti erkek (srekli kadn gibi
giyinen erkek), transeksel kadn (kadn
olmu erkek) ve transeksel erkek

Cinsel normlar zamana ve mekana gre farkllk gsterir. Eski Yunan toplumunda yetikin erkeklerin
olanlarla yaad ilikiler kabul gren birer normdu

484

(erkek olmu kadn). Cinsel uygulama
lar ise ok daha eitlidir.
Olanakl cinsel uygulamalar arasn
da unlar yer almaktadr: bir erkek ya da
kadn, baka bir erkek ya da kadnla veya
her ikisiyle de cinsel iliki kurabilir. Bu
iliki teke tek yaanabilecei gibi, ya
da daha fazla kiinin katlmyla da
gerekleebilir. Kii kendi kendini
tatmin edebilecei gibi (mastrbasyon),
her trl cinsel tatminden uzak durabi
lir (cinsel perhiz uygulayabilir); transek-
sellerle veya erotik amala kar cinsin
kyafetlerini giyen kiilerle cinsel ilikiye
girebilir; pornografiye ya da cinsel alet
lere bavurabilir veya sado-mazoist
etkinliklerden (ac vermekten ve kle
gibi davranlmaktan) zevk alabilir, hatta
hayvanlarla bile cinsel ilikiye girebilir
(Lorber 1994).
Sizce kimin bedeni daha ekici? Baz kltrlerde toplu ve
yuvarlak hatlara sahip bir kadn bedenin zayf hatlara sahip
kadn bedeninden daha ekici olduu dnlmektedir.
485
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
Her toplumda baz cinsel uygula
malar onaylayan, bazlarnysa knayan
cinsel normlar mevcuttur. Toplum
yeleri bu normlar toplumsallama
sreci sonucunda renirler. Szgelimi,
son otuz ya da krk yl boyunca Bat
kltrnde cinsel normlar romantik
ak ve aile dncesiyle ilikilendiril-
mitir. Gelgelelim, bu gibi normlar
farkl kltrlere gre geni bir eitlilik
gsterir, ecinsellik bu duruma bir
rnek tekil etmektedir. Baz toplumlar
ecinsellie hogryle yaklam, hatta
belli balamlarda etkin biimde tevik
bile etmilerdir. Szgelimi Eski
Yunanlar, yetikin erkeklerin olanlara
duyduu ak, cinsel akn en yce
biimi olarak lkletirmilerdir.
Kabul gren cinsel davran tipleri
nin farkl kltrlere gre eitlilik sergi
lemesi ou cinsel tepkinin doutan
gelmeyip sonradan renildiine iaret
eden olgulardan sadece biridir. Bu
konudaki en kapsaml alma bundan
elli yl kadar nce Clellan Ford ve Frank
Beach (1951) tarafndan yaplmtr
-bu aratrmaclar, iki yzden fazla
toplumda bu konuda antropolojik
kandar aramlardr. Cinsel davran ve
ekicilikle ilgili normlar bakmndan,
neyin normal sayldna ilikin
arpc bir eitlilik olduu ortaya
konmutur. Szgelimi, baz kltrlerde
cinsel iliki ncesinde saatlerce sren
uzun bir n sevime arzulanan -hatta
olmas gereken durum olarak grl
mekteyken, baka toplumlarda n
sevime hi olmayabilmektedir. Baz
toplumlarda ise ar sklkta cinsel iliki
kurmann insan fiziksel olarak gten
drdne ya da hasta ettiine inanl
maktadr. Gney Pasifik'te yaayan
Seniang kabilesinde yallar iki cinsel
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t

G r n la n d

A la s k a
z la n d a
B irle ik
K anada K r a ll lf f 2

rla n d a
F ra n S *

Ponddn
A tla n tik O k y a n u s u
B a h a m aJar

H /!tl D o m in ik C u m
/ / P o r t o R lk o
Meksika
Barbu d a
H a v a i A d a la r
D o m in ik
S t. L u d a
B arb ad o s
^ S t . V ln c e n t
G ran ad a
I^ T lr in ld a d T o b a g o
Kolom biya |'
Panam a Fr. G u y a n a
l>u k. Faso
EkvA dof n id i i
S a h ili

Arjantin kuguay

F alk lan d A d atan

12.1. ekil D o u m k o n tro l y n te m le r in i ku llan ev li kad n larn d a lm

Kaynak: BM statistik Blm (2003)

iliki arasnda belli bir srenin gemesi Kadn gzelliinin en nemli unsuru
gerektii ynnde tler verirler ki bu mizaci zellikler olmakla birlikte, bu
yallar ayn zamanda beyaz sal konuda byk bir eitlilik mevcuttur.
kiilerin her gece cinsel ilikiye Modern Bat'da zayf ve minyon bir
girmesinde bir saknca grmezler. beden imrenilecek bir durumken,
(Salk, Hastalk ve Engellik balkl
ou kltrde cinsel ekicilik 8. Blmde grdmz gibi) dier
normlar, erkeklerden ziyada kadnlarn kltrlerde toplu ve iri bir beden daha
d grnleriyle ilgilidir; ne ki, Batl ekici olabilmektedir. Baz toplumlarda
kadnlarn giderek ev dnda etkin bir gsler bir cinsel uyarm kayna
yaam srmeye balamalaryla birlikte olarak grlmezken, dier baz toplum
bu durum da deimeye balamtr. larda gslere byk bir nem

486
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t

Finlandiya A rktik

\ l k s c m b u rg /U Myj
/ / U tv a n y M ^
rw tlrrw trv j / / / M o *f

/ I
*
11 * S Hrvatistan
Bosna Hersek -
' - Srbistan . '
M o to ra ' J U a k ls u . '^ V ^
)h- iJlr,v -- Row,t, j frdtan J M o olista n

Krgzistan K u jr y
Ta cikista n

fi"
Japonya
A rn a vu tlu k * . t ) f * 'S u r f f t > ,
> S ^l _ llt # h * Atganislh.
B uth ar O' .
'- ^ B a h e y n '
* Mlyt / TayVan
Suudi K atar H indistan Byk O kyanus
y Arabistan \ r a f
Mutum
iMtN . t* la n
( C-V l__ vtm** Uytadriy r# Flllplnler
Sudan
Nijerya Cibuti
Etyopya K am b o yi Brunel
Afrikaa {
[L,, fljpuu ' v*"''
TogC ,< J 'V * '
V t*| J Ron9> M*texy* Papua
Ruanda .HMOn
Ekvator
Glnesl Tarurt. . S in g a p u r
Endenozya
Malavl
Ang o la
H in t Okyanusu

Iczam b ll. v . , dA gi,

N*mlbiME*ovannV
\
<
A v u s tra ly a

G ney
Z lrrb ab ve
A frika

\Inoia
'z 11 Zvazlland

atfedilebilmektedir. Baz toplumlar yz Cinsellik ve reme teknolojileri

hatlarna byk bir nem verirken,
ocuk dourmak ve yetitirmek
dierleri gzlerin ekline ve rengine,
yzlerce yl boyunca kadnlarn yaam
burnun biimine ve byklne vurgu
larna egemen olmutur. Doum kont
yapabilmektedirler.
rol yntemleri geleneksel toplumlarda
Cinsellik, iinde yaadmz top etkisiz kalmaktayd; kimi toplumlarda
lum tarafndan olduu kadar, o toplum ise hi bilinmiyordu. Onsekizinci
daki mevcut teknolojiler tarafndan da yzylda Avrupa ve A.B.D'de yaayan
ekillendirilmektedir. Aada cinsel bir kadnn dahi, mr boyunca yirmi
davran etkileyen belli bal teknoloji kez hamile kalmas (ou dk ya da
leri inceleyeceiz. bebek lmyle sonulansa da) olaan
bir durumdu. Doum kontrol yntem

487
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
lerinin iyiletirilmesi bu durumu kkten
deitirmitir. Brakn doal grlme
sini, sanayilemi toplumlarda bir
kadnn bu kadar ok hamile kalabile
cei bile artk neredeyse bilinmemek
tedir. Doum kontrol yntemlerindeki
gelimeler ou kadn ve erkein iste
dikleri zaman ve istedikleri kadar ocuk
sahibi olabilmelerine izin vermektedir
(bkz. 12.1. ekil). Doum kontrol
yntemleri, reme teknolojisi rnek
lerinden sadece biridir. Doal sre
lerin toplumsallatrld dier baz
alanlar ise aada betimlenmektedir.
Doum
Tp bilimi, en bandan beri
doumdan lme kadarki ana gei
sreleriyle ilgilenmi deildir. Hami
lelik ve doum srecinin tbbilemesi,
yerel hekimlerin ve ebelerin yerini o
cuk hekimlerinin almasyla, yava yava
meydana gelmitir. Gnmzn sanayi
toplumlarnda doumlarn ou,
hastanelerde ve uzman tbbi ekipler
denetiminde gereklemektedir.
Bedenin tbbiletirilm esi konusunda
daha fazla bilgi iin, bkz. 8. Blm ,
Salk, H astalk ve E ngellilik
Gemite anne ve baba adaylarnn
ocuklarnn cinsiyetini ve salkl olup
olmadn renebilmeleri iin doum
ann beklemeleri gerekmekteydi.
Bugnse ultrasonograf (yksek genlikli
ses dalgalarn kullanarak dltn res
minin karlmas) gibi doum ncesi
tesder, bebek domadan nce yapsal
ya da kaltsal bozukluklar tespit edebil
mektedir. Bir bozukluk saptandnda
ifder bebeklerine sahip olmakla olma
mak arasnda bir seim yapmak zorun
da kalmakta, bu seimi yaparken de
ocuklarnn mr boyunca bir engelli
olabileceini nceden bilebilmekte
dirler.
Genetik mhendislii: smarlama
bebekler
Gnmzde genetik mhendisli
ini gelitirmek iin mthi bir bilimsel
gayret sarf edilmektedir: dltn
genetik malzemesine mdahalede bulu
nularak, geliimi etkilenmeye all
maktadr. Genetik mhendisliinin
olas sonular, daha imdiden tpk
krtaj meselesindeki gibi tansiyonu
yksek tartmalarn kmasna sebep
olmaya balamtr. Genetik mhen
dislii taraftarlar, genetik mhendisli
inin bize pek ok faydasnn olacan
iddia etmektedirler. Szgelimi, kimi
insanlar belli hastalklara yakalanmaya
yatkn hale getiren kaltsal etkenler
saptanabilecek ve genetik yeniden
programlama ile bu hastalklarn kalt
sal yollarla kuaktan kuaa aktarlmas
nlenebilecektir. Bebein gz, ten, sa
rengi ve arl gibi bedensel zel
liklerini bebek domadan nce smar
lamak mmkn olacaktr.
Doann giderek toplumsalla
trlmasnn bizim iin yaratt sorunlar
ve frsadar yumana hibir ey genetik
mhendisliinden daha iyi bir rnek
tekil edemez. Ebeveynler bebeklerini
smarlayabilirlerse ne gibi seimler
yapabileceklerdir? Bu seimlere ne gibi
kstlamalar getirilecektir? Genetik
mhendislii muhtemelen pahal bir
ilem olacakr. O halde, bu durum, hali
vakti yerinde olanlarn kendi ocukla
rn toplumsal olarak arzulanmayan
mizaci zelliklerden arndrabilecekleri
anlamna m gelmektedir? Peki yoksul
gruplarn doal yollarla dnyaya gelen
ocuklarnn akbeti ne olacaktr?
488

Kimi toplumbilimciler genetik
mhendisliinden herkesin eit ekilde
yararlanamayacak olm asnn bir
biyolojik aa snf yaratacan ileri mzde insan yaam kutsal denebilecek
srmektedirler. Genedk mhendislii
nin sunduu fiziksel avantajlardan
mahrum kalanlar, bu avantajlardan
faydalanabilen kesimin nyarglarna ve
ayrmclna maruz kalabilir, i bulma,
yaam ya da salk sigortas yaptrma
gibi konularda glklerle karlaa
bilirler.
Krtajtartmas
Modern toplumlardaki modern
reme teknolojilerinin yaratt en
tartmal edk ikilem, muhtemelen,
kadnlarn hangi koullarda krtaj
yaptrabilecei meselesidir. Krtaj tar
tmalarnda gerilim, zellikle tartma
nn etrafnda dnd edk meselelerin
basit zmlerinin olmad A.B.D'de,
iyice ykselmitir. nce yaam
diyenler, krtajn ar haller dnda Kilisesi'nin baskn gr, reme
kesinlikle yanl bir uygulama olduuna,
hatta cinayede edeer olduuna inan
maktadrlar. Onlara gre, edk mesele
ler, her ey bir yana, insan yaamnn
deerlilii zerine temellendirilebilir.
nce seim diyenler ise annenin
kendi bedeni zerindeki denetiminin
-tatmin edici bir yaam srme hakknn-
nce geldiini savunmaktadrlar.
Krtaj tartmas bir dizi iddet
olayn tetiklemitir. Peki, bu tartma
bir zme kavuturulabilir mi? En
azndan, nde gelen bir toplum ve
hukuk kuramcs olan Ronald Dworkin
(1993), bunun mmkn olduuna
inanmaktadr. nce yaam diyenlerle
nce seim diyenler arasndaki gergin
ayrmlarn, daha derinlerde bir uzlama
kaynan barndrdn, bunun da bir Kimi hekimler, reme amal olmayan
489
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
umut olabileceini dnmektedir.
Tarihin eski dnemlerinde yaam
genelde grece ucuzdu. Ne ki gn
kadar deerli grlmektedir. Her iki
taraf da bu noktada hemfikir olmakla
birlikte, konuyu farkl yorumlamak
tadrlar; bir taraf ocuun karlarn,
dier taraf ise annenin karlarn ne
karmaktadr. Dworkin, her iki tarafn
da ortak bir etik deeri paylatklarna
ikna edilebilmesi durumunda, taraflar
arasnda yapc bir iletiim kurulabilece
ine inanmaktadr.
Bat kltrnde cinsellik
Bat'nn cinsel davran karsn
daki tutumu neredeyse ikibin yl boyun
ca Hristiyanlk tarafndan ekillendiril
mitir. Her ne kadar, farkl Hristiyan
mezhepleri ve tarikadar cinselliin in
san yaamndaki yeri konusunda gr
ayrlna dmlerse de, Hristiyan
amal olmayan her cinsel davrann
pheyle karlanmas ynnde olmu
tur. Bu gr, belli dnemlerde toplu
mun tamamn etkisi altna alan bir iffet
dknln de beraberinde getirmi
tir. Fakat dier zamanlarda birok insan
dinsel yetkeler tarafndan yasaklanan
(evlilik d cinsel iliki gibi) cinsel edim
leri uygulamaktan.geri kalmamtr. Zira
cinsel tatminin evlilik yoluyla salana
bilecei ve salanmas gerektii dn
cesi eskiden hi de yaygn deildi.
Ondokuzuncu yzylda cinsellikle
ilgili dinsel kabullerin yerini, ksmen de
olsa, tbbi kabuller almtr. Yine de
hekimlerin cinsel davranla ilgili ilk
dnem yazlarnn ou, Kilise'nin
grleri kadar acmasz olmaktayd.
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t

Viktorya Dneminde, erkekler rahatlkla metres tutabilir ya da fahieleri ziyaret edebilirlerdi ve bunun iin
cezalandrlmazlard. Gelgelelim, ayni durum bir kadn iin kesinlikle kabul edilemezdi.

cinsel etkinliin ciddi fiziksel zararlar Viktorya Dneminde, grnte

olabileceini savunmulardr. Mastr
basyonun krle, delilie, kalp has
talklarna ve dier hastalklara yola
at, oral cinsel ilikinin ise kansere
neden olduu syleniyordu. Viktorya
Dneminde cinsel konularda iki yz
llk alm ban gitmiti. ffetli
kadnlarn cinsellikle ilgilenmeyeceine
ve kocalarn sadece kadnlk grevleri
ni yerine getirebilmek iin batan kar
dklarna inanlrd. Gelgelelim, hafif
merep kadnlar, fahieliin yaygn
olduu ve alenen gz yumulduu geli
mekte olan kasaba ve ehirlerde, tama
men farkl bir kategoride deerlendiri
lirlerdi
akl banda, iyi yurtta, beyefendi ve
karsna bal, sadk e olan birok
erkek, aslnda dzenli olarak fahielerle
birlikte oluyor ya da kendine bir metres
tutuyordu. Erkeklerin bu gibi davran
larna gz yumulurken, saygdeer
hanmlarn sevgililerinin olmas bir
skandal olarak grlr ve eer bu dav
ran gnna kacak olursa toplum
tarafndan ayplanrd. Kadnlarn ve
erkeklerin cinsel etkinliklerine kar
sergilenen farkl tutum, kalntlar gn
mze kadar ulaan bir ifte standardn
olumasna neden olmutur (Barret,
Ducrocq, 1992).

490
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t

1 2 . 1 . T a b lo B y k B r it a n y a d a 1 9 9 8 y l it ib a r y la c i n s e l ili k i b i im l e r in e
y n e l i k t u t u m l a r (% )* _______________________________________________________________
Daima Genelde Bazen Nadiren Hi Yanl Dier* Toplam**
Yanl Yanl Yanl Yanl Deil

Kadn ve erkein evlilik ncesi 8 8 12 10 58 5 100

cinsel iliki yaamas
Evli birinin ei dnda baka 52 29 13 1 2 4 100
biriyle cinsel iliki kurmas
16 yann altndaki bir kz ve 56 24 11 3 3 3 100
olann cinsel iliki kurmas
Hemcins olan iki yetikin insann 39 12 11 8 23 8 100
cinsel ilikiye girmesi

* 18 ya ve st insanlara farkl cinsel iliki tiplerini yanl bulup bulmadklar sorulmu ve bu konudaki dncelerine gre
"Damia yanl" ile Hi yanl deil arasndaki be seenekten birini iaretlemeleri istenmitir.
**Sorular yantlamayanlar, "bilmiyorum, "deiir," ve "koullara bal diye yantlayanlar kapsamaktadr.
Kaynak: S od al Trends 30 (2000)

Gnmzde, cinsellikle ilgili Cinsel davran: Kinsey'nin

geleneksel tutumlar, zellikle 1960'lar-
da byk bir geliim gsteren ok daha
zgrlk tutumlarla yan yana
varln srdrmektedir. Baz insanlar,
zellikle de Hristiyan retilerinden
etkilenen insanlar, evlilik ncesi cinsel
ilikinin yanl bir ey olduuna inan
makta ve evlilik dahilinde gerekleti
rilen heteroseksel cinsel etkinlikler
dndaki tm cinsel davran biimle
rine kar kmaktadrlar -bununla bir
likte, cinsel hazzn cinselliin istendik
ve nemli bir paras olduunu da artk
ounlukla kabul etmektedirler. Baka
lar ise bunun aksine evlilik ncesi
cinsel ilikiye gz yummakta veya ak
a desteklemekte ve farkl cinsel uygula
malara kar hogrl bir tutum
sergilemektedir (bkz. 12.1. Tablo).
Kukusuz, Bat lkelerinde son otuz
ylda cinsel tutumlar daha zgrlk
hale gelmitir. Eskiden asla tasvip
edilmeyecek sahneler, artk filmlerde ve
oyunlarda gsterilebilmekte ve isteyen
ler rahata pornografik malzemelere
ulaabilmektedirler.
almalar
Cinsellii ilgilendiren toplumsal
deerlerden, doas gerei belgelenme
yen mahrem uygulamalara nazaran ok
daha emin bir ekilde konuabiliriz.
Alfred Kinsey A.B.D'de 1940'lar ve
1950'ler arasnda aratrmasna balad
nda, bu aratrma fiili cinsel dav
ranlarn neler olduu konusunda o
gne dek yaplm ilk byk almayd.
Bu aratrma yznden Kinsey ve
alma arkadalar sadece dini rgtler
tarafndan knanmakla kalmad, al
mas da gazeteler ve Kongre tarafndan
ahlakszca olmakla itham edildi. Gelge
lelim, bu kar klara direnip ara
trmasna devam eden Kinsey, Ameri
kal beyaz nfusun makul bir temsili
rneklemi olan 18.000 kiinin cinsel
yaamlar hakknda bilgilere ulamay
baard (Kinsey 1948,1953).
Kinsey'nin ulat sonular bir
oklar iin artc ve bir o kadar da
ok edici olmutu, zira sonular halkn

491
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t

cinsellikle ilgili o zamanki yaygn daha nce, 1920'li yllarda ou gen

beklentileri ile fiili uygulamalar arasnda insann kendilerinden nceki kuaklara
byk bir farkllk olduunu gsteriyor egemen olmu olan kat ahlak kural
du. Kinsey, erkeklerin neredeyse larndan nihayet kurtulduklarn dn
%70'inin en az bir kez bir fahieyle meleriyle balamt. Cinsel davran
birlikte olduunu, %84'nn evlilik muhtemelen byk bir deiim geir
ncesi cinsel iliki yaadn, %40'nn miti, ama yine de cinsel meseleler
ise evlendii kadnn bakire olmasn bizim artk alk olduumuz kadar ak
istediini ortaya koymutur. Erkeklerin ekilde konuulup tartlamyordu.
%90'ndan fazlas mastrbasyon yap Toplum tarafndan tasvip edilmeyen
m, %60' ise oral cinsel iliki yaam cinsel etkinliklerde bulunan insanlar
tr. Kadnlarn yaklak %50'si evlilik bunu saklyor ve bakalarnn da ayn
ncesi cinsel deneyim yaamsa da, etkinlikleri gerekletirip gerekletir
ou bunu mstakbel eleriyle gerek mediklerini tam olarak bilemiyorlard.
letirmitir. %60 kadar mastrbasyon 1960'lardaki zgrlk ortam ise sergi
yapm ve bir o kadar da oral cinsel iliki lenen tavr ve gerek davran birbirine
yaamtr. daha da yaklatrmtr. Kinsey 1956
ylnda ld, ama banda bulunduu
Halk tarafndan yaygn biimde
Cinsel Aratrmalar Enstits aratr
kabul gren tutumlar ve fiili davranlar
malarn gnmze dek srdrd.
arasnda Kinsey'nin bulgularla ortaya
Enstitnn ad, Kinsey'in ansna
koyduu farkllk, muhtemelen o belli
ithafen 1981 ylnda Kinsey Institute
dnemde, yani ikinci Dnya Sava
for Research in Sex, Gender and
sonras dnemde, zellikle bykt.
Reproduction olarak deitirildi.
Cinsel zgrleme dnemi bundan

Fuhu
F u h u , p a r a k a r l n d a c in s e l ilik iy e g ir m e k v e c in s e l
h iz m e t s u n m a k o la r a k ta n m la n a b ilir. F u h u s z c
o n s e k iz in c i y zy ln s o n la r n d a n itib a r e n y aygn b i im d e
k u lla n lm a y a b a la n m tr. E s k i d n y a d a e k o n o m ik g e lir
u r u n a cin s e lli in i p a z a rla y a n la rn o u s o s y e te fa h i e le r i,
(m e tr e s o la r a k tu tu la n ) c a r iy e le r v e k le le rd i. S o s y e te
fa h i e le r i v e c a riy e le r, g e le n e k s e l to p lu m la rd a g e n e llik le
y k s e k b i r k o n u m d a b u lu n m a k ta y d la r.
M o d e r n fu h u u n n e m li b i r z e lli i, k a d n la rla
m te rile rin in g e n e ld e b ir b irle rin i ta n m y o r o lm a la rd r.
E r k e k le r s o n r a d a n d e v a m l m te r i h a lin e g e le b ils e le r
d e , ili k i b a ta k i is e l ta n k lk z e r in e k u ru lm a z . B u
d u ru m , e s k i z a m a n la rd a m a d d i k a z a n u r u n a c in s e lli in
h iz m e t o la r a k su n u ld u u d i e r c in s e llik p a z a r la m a
b i im le r i i in g e e r li d e ild i. F u h u , k k l e k li
to p lu lu k la rn d a lm a s , g ay r a h si n ite lik te k i b y k e h ir
m e y d a n la r n n o rta y a k v e to p lu m s a l ili k ile rin
d c a rile m e s iy le d o r u d a n b a la n tld r. K k l e k li
g e le n e k s e l to p lu lu k la rd a c in s le r a ra s n d a k i ili k ile r
g r n r l k le ri v a s ta s y la d e n e d e n e b ilm e k te y d i. Y e n i
g e li m e k te o la n e h ir a la n la rn d a is e a n o n im ili k ile r
k u r m a k d a h a k olay d ..
Gnm zde fuhu
G n m z d e B ir le ik K r a llk 'ta k i f a h i e le r in o u ,
e s k id e n o ld u u g ib i to p lu m u n y o k s u l k e s im le r d e n
k m a k la b ir lik te , n e m li say d a o r t a - s n f m e n s u b u
k a d n d a b u in s a n la r a ra s n a k a tlm tr. G n g e t ik e
a r ta n b o a n m a o ra n la r, b i r a n d a y o k s u lla a n k a d n la rn
fa h i e li in m a d d i c a z ib e s in e k a p lm a s n a s e b e p o lm u tu r.
A y rc a o k u ld a n m e z u n o ld u k ta n s o n r a i b u lm a k ta
g l k e k e n k a d n la r, b i r y a n d a n m a s a j s a lo n la rn d a ya
d a te le k z o la r a k a l a b ilm e k te , d i e r y a n d a n y e n i i
o la n a k la r a ra m a y a d e v a m e d e b ilm e k te d ir .
B ir le m i M ille d e r, 1 9 5 1 y ln d a k a b u l e tti i b ir k a ra rla
r g d fu h u y a p tra n ya d a f a h i e le r z e rin d e n m a d d i
k a r sa la y a n k iile ri k n a m , fa k a t fu h u u
y a s a k la m a m tr. A r a la rn d a B ir le ik K r a ll n d a

492

b u lu n d u u elli lk e b u k a ra r r e s m e n o n a y la m
o lm a k la b ir lik te , b u lk e le rin fu h u la ilg ili k e n d i y asalar
b y k b ir e itlilik g s te r m e k te d ir . B a z lk e le rd e fu h u
y a sad d r. B r ita n y a g ib i d i e r b a z lk e le r is e , s a d e c e y o l
z e rin d e fu h u y a p m a k y a d a o c u k la r a fu h u y a p tr m a k
g ib i b e lli b a l fu h u tip le rin i y a sa k la m tr. B a z u lu sa l ya
d a y e re l h k m e d e r is e g e n e le v le r i y a d a s e k s s a lo n la rn
s z g e lim i A lm a n y a 'd a E r o s m e r k e z le r i ya d a
A m s te r d a m 'd a k i s e k s e v le rin i r e s m e n ta n y a ra k b u y e rle re
r u h s a t v e r e b ilm e k te d ir . 1 9 9 9 y ln n E k i m ay n d a H o lla n d a
M e c lis i y a k la k 3 0 ,0 0 0 k a d n n a lt b ir s e k t r o la n
fu h u u b ir m e s le k o la r a k r e s m e n ta n m tr. A r tk c in s e llik
sa tla n h e r m a h a l, y ere l y e tk ilile r c e ru h s a tla n d r lm a k ta ,
d z e n le n m e k te v e d e n e d e n m e k te d ir. E r k e k f a h i e le r e ise
s a d e c e b ir k a lk e r u h s a t v e r m e k te d ir.
F u h u a k a r k a r la n y asalar n a d ire n m te rile ri
c e z a la n d r m a k ta d r . C in s e l h iz m e t s a tn a la n k i ile r
tu tu k la n m a z , h a k la n n d a d av a a lm a z v e m a h k e m e s r e c i
b o y u n c a k im lik le ri g iz li tu tu lu r. C in s e l h iz m e t s a tn a la n la r
z e rin e y a p la n a l m a la r , c in s e l h iz m e t s a ta n la r z e rin e
y a p la n a l m a la r a k y asla o k d a h a a z d r v e m te rile rin
g e n e ld e fa h i e le r le ilg ili o la r a k im a ed ild i i ya d a a k a
d ile g e d rild i i g ib i r u h s a l b ir ta k m ra h a ts z lk la rn n
o la b ile c e in i n e s r e n o k az k ii v ard r. Y a p la n
a ra trm a la r la ilg ili b u d e n g e s iz lik h i k u k u y o k ki
c in s e lli e ili k in o r to d o k s v e b a s m a k a lp b ir d n c e n in
e le tir ilm e d e n k a b u l n n b ir d a v u ru m u d u r; b ir b a k a
d e y ile , e r k e k le r in d a rd a fark l c in s e l d e n e y im le r p e in d e
k o m a s n o r m a l k a b u l e d ilirk e n , b u n u ih tiy a la rn
k a r la y a b ilm e k a m a cy la y a p a n la r la n e tle n m e k te d ir.
Kresel "sek s sanayii"
F u h u , d n y a n n b e lli b lg e le r in d e -s z g e lim i T a y la n d v e
F ilip in le r g ib i lk e le rd e - s e k s turizm inin b ir p a ra s d r.
F u h u a m a l p a k e t tu rlar, z e llik le k k y a la rd a k i g e n
k z la rla c in s e l ilik i k u r m a k is te y e n A v ru p a l, A B D 'l i v e
J a p o n e r k e k le r e e k ic i g e lm e k te d ir g e lg e le lim b u tu rla r
B ir le ik K r a llk 'ta y asad d r.
U z a k D o u 'd a k i s e k s tu riz m in in k k e n le ri K o r e v e
V ie tn a m sav alar s ra s n d a A m e rik a l a s k e rle r i in g e tir ile n
f a h i e le r e d ay an r. S a v a la r s ra s n d a T a y la n d , F ilip in le r,
V ie t n a m v e K o r e 'd e d in le n m e v e e le n c e m e r k e z le r i
in a ed ilm i tir. B u m e r k e z le r in b a z la r, z e llik le
F ilip in le rd e , b u g n h a le n a y a k ta d r v e b lg e d e
k o n u la n m a s k e rle r k ad ar, z iy a re ti tu ris tle r e d e h iz m e t
v e r m e k te d ir.
1 9 9 8 y ln d a U lu sla r a ra s a l m a r g t ( I L O ) ta r a fn d a n
y a y n la n a n b ir r a p o r , G n e y d o u A s y a 'd a fu h u v e
c in s e llik s a n a y is in in s o n y llard a s ra tle b y d n v e
ta m an la m y la tic a r i b ir s e k t r h a lin e g e ld i in i o rta y a
k o y m u tu r. U c u z s e y a h a t o la n a k la r v e A s y a lk e le rin in
p a ra b ir im le riy le u lu sla ra ra s p a ra b ir im le ri a ra sn d a k i
d e n g e s iz lik , b lg e d e k i s e k s tu riz m in i z e llik le y a b a n c
tu r is d e r i in c a z ip k lm tr. D a h a s , s e k s tu riz m i
e k o n o m ik g l k le rle d e b a la n tld r. a re s iz k a la n b a z
Cinsellik ve Toplumsal Cinsiyet
a ile le r k en d i o c u k la r n b ile fu h u a
z o rla y a b ilm e k te d irle r; g e n le r , v e r ile n s a n a t y a d a
d a n s ila n la rn a s a f a k a n a b ilm e k te v e is te m e d e n sek s
tic a r e tin in i in e e k ilm e k te k ile r . K r s a l k e s im le r d e n
e h ir le re d o ru y a a n a n g r n t le r i d e, g o u
k a d n ta r a fn d a n y a a d k la r g e le n e k s e l v e b a s k c k a s a b a
ya d a k y k o u lla r n d a n k u r tu lm a k i in b ir fr s a t o la ra k
g r ld i in , s e k s s a n a y is in in b y m e s in e k a tk d a
b u lu n a n n e m li e tk e n le r d e n b irid ir.
I L O ' n r a p o r u s e k s tu riz m in in z e llik le y ayg n o ld u u
b ir o k lk ey i, b u k o n u d a h e r h a n g i b ir yasal a lty a p la r ya
d a to p lu m s a l s iy a se d e ri o lm a d i in , o rta y a k a b ile c e k
s o n u la r a k a r u y a rm a k ta d r. F u h u u n A I D S v e c in s e l
y o lla b u la a n h a s ta lk la rn y a y lm a sn d a n e m li b ir pay
o ld u u g ib i, id d e t, s u , u y u tu ru c u tic a r e ti, s m r ve
in s a n h a k la r ih la li g ib i s o r u n la rla d a b a la n ts v a rd r
(L im 1 9 9 8 ).
Fuhuun aklanm as
F u h u n e d e n v a r? H i k u k u s u z , fu h u k e n d is in i o rta d a n
k a ld rm a y a a l a n h k m e d e r e b ile k a r k o y a n d ir e n li
b ir fe n o m e n d ir . N e r e d e y s e h e r z a m a n k a d n la r e r k e le re
c in s e l h iz m e t s a tm a k ta , te rs i is e n a d ire n y a a n m a k ta d r.
A lm a n y a 'n n H a m b u r g e h r in d e k i h a z e v le ri g ib i
e r k e k le r in k a d n la ra c in s e l h iz m e d e r su n d u k la r y e rle r d e
y o k d e ild ir. E l b e t t e , o la n la r y a d a y etik in e r k e k le r
k im ile y in b a k a e r k e k le r le d e p a ra k a rl c in s e l ilik iy e
g ire b ilm e k te d ir.
F u h u u a k la y a b ile c e k te k b ir e tk e n y o k tu r. E r k e k le r in
c in s e l d rt le rin in k a d n la r n k in d e n d a h a g l y a d a
s re k li o ld u u v e fu h u u n b u y z d e n o rta y a k t
d n le b ilir. N e v a r ki, b u a k la m a ak la y a tk n d e ild ir.
K a d n la r n o u a k ra n la r o la n e r k e k le r e k y asla
c in s e llik le r in i d a h a y o u n b ir e k ild e y a a m a y a m u k te d ir
g r n m e k tir le r . A y rc a , fu h u s a d e c e c in s e l ih tiy a la rn
ta tm in e d ilm e s in e y n e lik o la r a k o rta y a k m o lsa y d ,
k e s in lik le k a d n la ra h iz m e t e d e n b i r o k e r k e k fa h i e d e
o r ta lk ta o lu rd u .
V a rla b ile c e k e n in a n d r c g e n e l s o n u , fu h u u n
e r k e k le r in k a d n la r c in s e l a m a la r i in k u lla n la b ile c e k
b ir e r n e s n e o la r a k g r m e le r in in d a v u ru m u o ld u u v e
b u d u ru m u k a lc h a le g e tir m e y e y a rd m c o ld u u d u r.
F u h u b e lli b ir b a la m d a k a d n v e e r k e k a ra sn d a k i
ik tid a r e its iz lik le r in in d a v u ru m u d u r. E l b e t t e b a k a
b ir o k e d e i e k a rm a k ta d r. F u h u , fiz ik se l
y e te rs iz lik le ri y z n d e n y a d a k sd a y c a h la k i k o d la rn
o ld u u h a lle rd e , b a k a t rl c in s e l ta tm in e u la a m a y a n
in s a n la r n c in s e l ta tm in s a la m a la rn n b ir y o lu d u r da.
F a h i e le r e v le rin d e n u z a k o la n v e c in s e l a lk e k e n y a da
a ra d a b a llk o lm a d a n c in s e l b ir lik te lik y a a m a k is te y e n
y a d a b a k a k a d n la rn k a b u l e t m e y e c e k le r i c in s e l
b e e n ile r i o la n e r k e k le r e h iz m e t v e ririler. G e lg e le lim b u
e tk e n le r fu h u u n g e n e l d o a s n d a n z iy a d e, fu h u u n
y a a n m a k o u lla ry la ilgilid ir.
493
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
K.insey'den sonra cinsel davran
1960'k yllarda karkltrel ya da
hippi yaam tarzlaryla balantl
olarak ortaya kan toplumsal hare-
keder eyann mevcut dzenine mey
dan okurken, cinsel normlar alaa
etmekten de geri kalmadlar. Bu hare-
keder cinsel zgrl savunurken, bir
yandan da doum kontrol hapnn icad
cinsel hazzn reme srecinden ayrl
masna izin verdi. Ayrca, kadn rgt
leri erkek egemen deerlerin yklmas
iin bask yaptlar, uygulanan ifte stan
dard reddettiler ve kadnlarn da iliki
lerinde daha fazla cinsel tatmine ihtiya
duyduklarnn kavranmas iin aba
sarf ettiler.
Kinsey'nin aratrmalarndan bu
yana cinsel davranlarn ne lde
deitiini tam olarak belirlemek son
yllara kadar zordu. Lillian Rubin,
1980'lerin sonunda, yalar on ve krk
sekiz arasnda deien bin Amerikal ile
grm ve son otuz ylda cinsel dav
ranlar ve tutumlar konusunda nelerin
deitiini ortaya karmaya almtr.
Rubin'in bulgularna gre, gerekten de
birtakm nemli gelimeler kaydedil
miti. Cinsel etkinlik, tipik biimde, bir
nceki kuaktan olan insanlar iin
yaygn olan yatan daha erken balyor
du; dahas onlu yalardaki genlerin
cinsel uygulamalarndaki eitlilik, hi
de yetikinlerinkinden aa kalr deil
di. Bir ifte standart halen mevcuttu,
fakat eskisi kadar gl deildi. En
nemli deiikliklerden biri, kadnlarn
ilikilerinden cinsel haz bekledikleri ve
bu konuda etkin bir tutum sergiledikle
riydi. Artk sadece haz vermek deil,
haz almak da istiyorlard -ki Rubin bu
fenomenin her iki cins asndan da b
yk sonular olduunu ileri srmek
tedir (1990).
Kadnlar eskisinden daha fazla
cinsel zgrle sahiptiler; ne var ki,
birok erkein alk tuttuu bu gelime,
ayn zamanda bir o kadar erkein kabul
etmekte zorland bir kendine ar
gveni de beraberinde getirmitir.
Rubin'in grt erkekler sklkla
kendilerini yetersiz hissettiklerini,
bu ii asla doru drst yapamamak
tan korktuklarn ve bugnlerde
kadnlar tatmin etmenin imkansz hale
geldiini dndklerini itiraf etmi
lerdir (Rubin 1990).
Erkekler kendilerini yetersiz mi
hissediyorlar? O halde bu durum tm
beklentilerimizle elimi olmuyor mu?
Zira modern toplumlarda halen ou
alana erkekler egemendir ve kadnlara
kar genelde daha fazla iddet uygula
maktadrlar. Bu trden bir iddetin
amac kadnlar denetim altnda tutmak
ve erkeklere tabi klmaktr. Bununla
birlikte, baz yazarlar -aada (s. 509-
13) Bob Connell'in dncelerini ve
toplumsal cinsiyet dzeni konusunu ele
alrken greceimiz zere- erilliin bir
dl kayna olduu kadar, ayn
zamanda bir yk olduunu da ileri
srmeye ba-lamlardr. Bazlar ise
erkek cinsellii-nin byk blmnn
tatmin edici olmaktan ziyade saplantl
olduunu da eklemektedirler; eer
erkekler cinsellii bir denetim arac
olarak kullanmay brakm olsalard,
kadnlar kadar kendileri de bundan
kazanl karlard.
C in s e l li in k u r a m la t m lm a s
Kinsey Institute'dan iki aratr
mac, John Gagnon ve William Simon,
ellerindeki verilere daha kuramsal bir
bakla ynelmilerdir. Yazarlar, son
derece etkili olmu olan kitaplar Cinsel
Davramfdz (Sexual Conduct -1973),
494

kullandklar bir senaryo eretileme
sinin kendilerine insan cinsel davra
nn anlama konusunda olduka
yardmc olduunu belirtmilerdir.
Senaryo eretilemesi, Erwing Gof-
fman tarafndan gndelik toplumsal
etkileimi aklamak amacyla ortaya
atlm olan drama eretilemesi zerine
kuruludur (5. Blmde Goffman'n
dramaturjik zmlemesini ele aldk ve
eretilemenin uygun dt eitli barndran etkileimli senaryolar;
toplumsal etkileim rneklerine bak
tk). Gagnon ve Simon, cinsel iliki
konusunun da drama eretilemesi
yardmyla verimli ekilde zmlene
bildiim ileri srmlerdir. Kiminle,
neyi, nerede, ne zaman ve hatta niye
cinsel iliki kurduumuzu bize syle
yen ayrntl kurallar, ayinler ve eretisel
bir senaryo vardr.
Kinsey ve ekibinin ortaya koymu
olduu zere, cinsel davran, olanakl
etkinlikler bakmndan mthi bir
eitlilik sergiler: kaamak hetero- ya da
ecinsel yaknlamalar, fahielik, uzun
sreli bir ele yaanan cinsel iliki, ve
benzeri ilikiler, insanlar sz konusu
oldukta, bu cinsel edimlerin hibiri
nceden tasarlanmakszn ya da hazrlk
yaplmakszn gereklemez. Her cinsel
edimin, onu anlalr klan bir cinsel
senaryosu vardr. Cinsel yaknlama
uygun bir e arayn {kiminle), cinsel
edimin ekli ve bedeli iin yaplacak bir
pazarl {neyi), otel, genelev, vb. uygun
bir mekan arayn {nerede), buluma
zamann {ne amar) ve belki de eyle
min aklamasn ya da gerekesini {ni
ye) -szgelimi, yalnzlktan ya da iliki
lerdeki sorunlardan dolay- kapsayacak
tr. Her ne kadar bu rnekte bir adamla
fahie arasndaki cinsel yaknlama
sreci kullanlmsa da, bu ema baka
herhangi bir cinsel edime de ayn ekil
de uygulanabilir.
495
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
Gagnon ve Simon'a gre, insan
cinselliinin anlalabilmesi asndan
senaryonun okunmasnn yaamsal bir
nemi vardr. Yazarlar bu senaryonun
nemli ekli olduunu ileri srmek
tedirler: Birincisi, bireye kendi cinsel
arzular konusunda bilgi salayan ve
kendi kafasnda olan kiisel senaryo
lar; kincisi, cinsel eler arasnda gr
len ve rollerine ilikin aklamalar
ncs ise kltre gre varolan ve
kiiye iinde yaad kltrdeki rol ve
kendisine ilikin cinsel beklentiler
hakknda (genelde bilind olarak)
bilgi veren tarihsel-kltrel senaryo
lardr.
Gagnon ve Simon'un almas,
cinsellie ilikin toplumsal kurmac
yaklamn temeli olarak grlmektedir.
Toplumsal kurmaclk 5. Blmde s.
190-92'te daha ayrntl olarak ele
alnmaktadr.
Yeni bir sadakat biim mi?
Bir aratrma ekibi 1994 ylnda
Cinselliin Toplumsal Dzenlenii: birleik
Devletler'de Cinsel Uygulamalar (The
Social Organization o f Sexuality:
Sexual Practices in the United States)
adl bir alma yaymlad. Bu alma
Kinsey'den bu yana cinsel davran
konusunda herhangi bir lkede
yaplm en kapsaml almayd.
Bulgular, artc biimde, Amerikallar
arasnda cinsel tutuculuun yaygn
olduuna iaret ediyordu. Szgelimi,
aratrmaya katlanlarn %83'nn
evvelki yl sadece bir cinsel ei olmutur
(ya da hi olmamtr); evli iftler arasn
da bu oran %96'lar bulmaktadr. Eine
sadk olanlarn oran da olduka yk
sektir: Kadnlarn sadece %10'u, erkek
lerin ise %25'ten daha az mrleri
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
boyunca evlilik d iliki yaamlardr.
almaya gre, Amerikallarn mrle
ri boyunca ortalama cinsel ei olmak
tadr. Cinsel davrann grnteki
sabit doasna ramen, bu almadan
cinselliin doasna ilikin baz ayrks
deiimlerin meydana geldii sonucu
kmtr. Bu deiimlerin en nemlisi,
evlilik ncesi cinsel deneyim yaayan
kadnlarn orannda hatr saylr bir art
meydana gelmi olmasdr. Aslnda,
bugn evlenmek zere olan A.B.D'li-
lerin %95'inden fazlas evlilik ncesi
cinsel deneyim yaamtr (Laumann
1996).
Aratrmaclarn A.B.D'de cinsel
sadakat konusunda bulduklar destek
Birleik Krallk'ta da mevcut grn
mektedir. 2000 ylnda yaplan bir
kamuoyu yoklam as insan larn
%72'sinin eleri dnda baka biriyle
cinsel iliki kurmay son derece
yanl, %21'inin ise yanl bulduu
nu ortaya koymutur. Pek de artc
olmayan bir biimde, dul kalm insan
lar ve dindarlar, bu durumu bekarlara ve
dindar olmayan insanlara nazaran daha
yanl bulmulardr. Asl artc olan
ise, en gen kesimin (yalar on be ile
yirmi drt arasnda deien genlerin)
byk ksmnn insanlarn cinsel sada
kat gstermeleri durumunda Britan
ya'da yaamn daha iyi olacan dn
m olmasdr (MORI, 2000). Mahrem
ilikiler 7. Blmde daha ayrntl biim
de tartlmaktadr.
Cinsel davranlar hakknda anket
yapmak son derece gtr. Basite,
aratrmac tarafndan kendilerine cin
sel yaamlar hakknda sorular ynelti
len insanlarn ne kadar doru syledii
ni bilemeyiz. The Social Organi^atior of
Sexuality, Amerikallarn cinsellik konu
sunda Kinsey'nin zamanna kyasla
artk daha az macerac olduklarn
gstermektedir. Kinsey'nin raporlar
yanltc olabilir. Belki ou insan AIDS
korkusu yznden cinsel etkinliklerini
snrlamaktadr. Belki de gnmzde
insanlar cinsel etkinliklerini gizlemeye
eilimlidirler. Bu konuda emin ola
mayz.
Cinsel davran konusundaki an-
kederin geerlilii meselesi gerilimi
yksek bir tartmann odak noktas
haline gelmitir (Lewontin 1995). Yuka
rda tarttmz aratrmay eletiren
ler, bu gibi ankederin cinsel uygulama
lar hakknda gvenilir bilgiler vermedi
ini ne srmektedirler. htilaf, ksmen,
yal insanlarn sorulara verdii yandar-
la ilgili olarak ortaya kmaktadr. Ara
trmaclar, yalar seksen ile seksen be
arasnda deien erkelerin %45'inin
eleriyle cinsel ilikiye girdiklerini syle
diini bildirmektedirler. Eletirmenlere
gre ise bu durumun gerek diilii
ylesine aktr ki, anketin btnnn
gvenilirliine de glge drmektedir.
Aratrmaclar bu sulamaya kar
kendilerini savunmular ve eletirmen
leri yallarla ilgili basmakalp ve
olumsuz dncelere sahip olmakla
sulayan, yallarla ilgili almalarda
uzmanlam kiilerin tam desteini
almlardr. Bu uzmanlar zellikle
huzurevleri gibi kurumlarn dnda
yaamlarn srdrmekte olan yallarn
%74'nn cinsel anlamda etkin olduu
na dikkati ekmilerdir. Gerekten de,
bir alma ou erkein doksanl yala
rnda bile cinsel konularla ilgilendiini
ortaya koymutur.
Aadaki ksmda cinsel ynelim
ve zellikle ecinsellik konularn mer
cek altna alacak ve sosyologlarn bu
496

alanda zerinde altklar kimi anahtar
tartmalar, meseleleri ve kuramlar
inceleyeceiz.
C i n s e l y n e l im
Cinsel ynelim, kiinin cinsel ve
duygusal anlamda hissettii ekimin
ynyle ilgilidir. Kimileyin hatal biim
de cinsel ynelim yerine kullanlan
cinsel tercih terimi ise aslnda kiinin
cinsel ya da duygusal ekiminin tama
men kiisel seimlerine bal olduunu
ima ettii iin yanltcdr ve kullan
mndan kanlmas gerekir. Aada almalarnda onsekizinci yzyldan
greceimiz gibi, cinsel ynelim her
kltrde, henz tam olarak anlalama
m toplumsal ve biyolojik etkenler
arasndaki karmak bir etkileiminin
sonucu olarak ortaya kmaktadr.
Birleik Krallk da dahil olmak
zere her kltrde mevcut olan en
yaygn cinsel ynelim tarz, kiinin kar
cinsine duyduu ekicilik anlamna
gelen Heterosekselliktir (hetero keli
mesi Yunanca 'baka' ya da 'farkl' anla
mna gelir). Kiinin kendi cinsine kar
duygusal ya da cinsel ekim duymasna
ise ecinsellik denir. Gnmzde gay
terimi erkek ecinseller, terbiyen terimi
kadn ecinseller, kimileyin bi diye
ksaltlan biseksel terimi ise hem
kadn hem de erkeklerle cinsel ve
duygusal deneyimler yaayan kiiler iin
kullanlmaktadr.
Ayn cinsten baka insanlara kar
sergilenen cinsel ya da duygusal yne
limler her toplumda mevcuttur. Hatta
Batl olmayan kimi toplumlarda
ecinsel ilikiler olaan kabul edilebil
mekte ya da baz kesimler tarafndan
tevik edilebilmektedir. Szgelimi
Kuzey Sumatra'daki Batak halk, evlilik
497
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
ncesinde erkekler arasnda ecinsel
ilikiye izin vermektedir. Olanlar
ergenlik ana girdiklerinde ailelerinin
evini terk ederek, yeni katlanlar
ecinsel uygulamalarla tantran bir
dzine ya da daha ok yal erkein
yaad byk evlere yerlemektedirler.
Ne var ki, ecinsellik birok toplumda
byle alenen kabul grmez. Szgelimi
Bat dnyasndaki yaygn ecinsel
tasarm, cinsel beenileri bakmndan
yaad toplumun ounluundan
ayrlan bireydir.
Michel Foucault, cinsellikle ilgili
nce ecinsel birey tasarmnn nere
deyse var olmadn ortaya koymutur
(Foucault 1978). Sodomi eylemi Kilise
yetkilileri ve yasalar tarafndan kesin
olarak men edilmekteydi; Ingiltere ve
dier baz Avrupa lkelerinde idam
cezasna dahi arptrlabilmekteydi.
Gelgelelim sodomi sadece ecinsellik
suu olarak tanmlanmyordu. Erkek
erkee cinsel iliki olduu kadar kadn
larla erkekler ve erkeklerle hayvanlar
arasnda yaanan ters cinsel ilikiler de
bu tanma giriyordu, 'ecinsellik' terimi
ilk kez 1860 ylnda ortaya atld ve o
gnden bu yana giderek artan bir
eklide, belli trden bir cinsel sapkl
olan ayr bir insan tipinin tanmlaycs
olarak grld (Weeks 1986). Ecin
sellik tbbilemi bir sylemin paras
haline geldi; dinsel bir gnah
olmaktan ziyade, klinik terimlerle ifade
edilen psikiyatrik bir bozukluk ya da
sapknlkt. Ecinseller, sbyanclar ve
travesitler gibi dier sapknlar ile
birlikte, toplumun btnln tehdit
eden biyolojik bir patolojiden mustarip
insanlar olarak grlmekteydiler.
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
Tbbilem i bak alar hakknda
daha fazla bilgi iin, bkz. 8. B lm ,
Salk, H astalk , Engellilik , s. 306
Doal olmayan cinsel edimler
iin verilen idam cezas ABD'de bam
szlktan hemen sonra, Avrupa lkele
rinde ise onsekizinci yzyln sonu ile
ondokuzuncu yzyln banda kaldrl
mtr. Gelgelelim, ecinsellik daha
yirmi ya da otuz yl ncesine dek
neredeyse tm Bat lkelerinde yasalara
gre halen bir su olarak grlmek
teydi. Ecinselliin toplumun snrlarn
dan merkezine doru kaymas sreci
henz tamamlanmam olmakla birlik
te, gay evlilikleriyle ilgili olarak bu bl
mn bandaki tartmada grdmz
zere, son yllarda bu konuda epey yol
katedilmir.
C in s e l y n e l i m d o u t a n m d r ,
y o k s a r e n i l i r m i?
ou sosyolog artk cinsel yneli
min ecinsel, heteroseksel ya da dier
trl biyolojik etkenlerle toplumsal
renme sreleri arasndaki karmak bir
etkileimin sonucu olduuna inanmak
tadr. ou insan iin geerli olan cinsel
normun heteroseksellik olmas, ara
trmalarn baz insanlarn neden
ecinsel olduklar meselesine odaklan
masna neden olmutur. Kimi bilginler
bu konuda biyolojik etkenlerin en
nemli belirleyiciler olduunu ve bu
etkenlerin baz insanlarn doutan
ecinsellie eilimli olmalarna yol at
n savunmaktadrlar (Bell ve dierleri
1981). Ecinsellik iin getirilen
biyolojik aklamalar, ecinsellerin
beyin ralarndaki farkllklar (Maugh ve
Zamichow, 1991) ya da hamilelik
dneminde annenin rettii kadnlk
hormonunun dlt zerindeki etkisi
gibi eylerdir (McFadden ve Champlin,
2000). Az sayda vakaya dayanan bu gibi
almalarn sonular inandrc olmak
tan uzakr (ve tartmaldr) (Healey
2001). Bu almalara dayanarak, kiinin
cinsel ynelimini belirleyen biyolojik
etkileri yaamnn ilk yllarndaki top
lumsal renmelerin etkilerinden ayr
mak imkanszdr.
kizler zerinde yaplan almalar
ecinselliin kaltsal temelleri olup
olmadn anlama konusunda umut
vaat etmektedir, zira ikizler tamamen
ayn genleri paylarlar. Bailey ve Pillard,
birbiriyle balantl iki almada (Bailey
1991; Pillard 1993), her iki kardein de
ayn ailede yaad ve kardelerden en
az birinin kendisini ecinsel olarak
tanmlad 167 ift erkek ve 143 ift kz
kardei incelemilerdir. Bu ocuk
iftlerinden bazlar tek yumurta ikizi
(tm genleri ayndr), bazlar ift
yumurta ikizi (baz genleri paylamakta
drlar), dier bazlar ise evlat edinilmi
kardelerdi (hibir geni paylamamak-
tadrlar). Aratrmaclar, cinsel yneli
min tamamen biyolojik olarak belirlen
mesi halinde, her tek yumurta ikizi
kardein, genlerinin tamamen ayn
olmasndan dolay, ecinsel olmas
gerektii sonucuna varmlardr. ift
yumurta ikizleri arasnda ise yalnzca
baz genler paylald iin sadece kimi
iftler ecinsel olmalyd. En dk
ecinsellik oran ise evlat edinilmi
kardeler arasnda grlmeliydi, zira
hibir geni paylamyor olacaklard.
Bu almann sonular ecinselli
in nasl biyolojik ve toplumsal etken
lerin bir bireimi olduunu gsterir
gibidir. Aratrmaya konu olan kadnlar
ve erkekler arasnda, tek yumurta ikizi
olanlarn neredeyse yars, ift yumurta
ikizi olanlarn bete biri, vey karde
498

olanlarn ise onda biri ecinseldi. Bir
baka deyile, tek yumurta ikizi olan bir
kadn ya da erkein ecinsel olma
olasl, kardei ecinsel olan bir
evlatla nazaran yaklak be kat daha
fazladr. Bu sonular biyolojik etken
lerin nemli olduu savn destekler
niteliktedir, zira paylalan genlerin
yzdesi arttka her iki ocuun da
ecinsel olma olasl artmaktayd.
Bununla beraber, aratrmaya konu
olan tek yumurta ikizlerinden ecinsel
olanlarnn kardelerinin neredeyse
yars ecinsel olmadna gre, toplum
sal renme sreleri de byk lde
ie karmaktadr; aksi hale her ecinsel
tek yumurta ikizinin kardeinin de ayn
ekilde ecinsel olmas gerekirdi.
Tek yumurta ikizleri zerinde
yaplan almalarn bile biyolojik
etkenleri toplumsal etkenlerden tam
olarak yaltamad aktr. Tek yumur
ta ikizlerinin ebeveynleri, arkadalar ve
akranlar, tek yumurta ikizlerine
genellikle bebekliklerinden itibaren
Hayr, bu y l Gay Pride'a katlmayacaz. Biz
buradayz, kaz ve buna alz."
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
sanki her ikisi de ayn kiiymi gibi
davranmaktadr. Nispeten daha seyrek
grlmekle birlikte ift yumurta
ikizlerine ve evlat edinilmi kardelere
de benzer biimde davranlabilmekte-
dir. Bu nedenle, tek yumurta ikizleri iin
ortak olan ey yalnzca genler olma
yabilir: benzer toplumsallama dene
yimleri yayor olmalar da muhte
meldir.
B a t k lt r n d e e c i n s e l l i k
Kenneth Plummer, klasiklemi bir
almasnda Bat kltrnde drt tip
ecinsellik olduunu ortaya koymutur.
Geici Ecinsellik, bir kiinin btn cinsel
yaamn esasl olarak ekillendirmeyen,
geici ecinsel yaknlamalardr. Erkek
rencilerin anlk cinsel yaknlamalar
ve karlkl mastrbasyon geici ecin
sellik rnekleri arasnda yer alr. Duru
ma bal ecinsellik, ecinsel edimlerin
dzenli olarak gerekletirilmekle bir
likte, kiinin baskn cinsel tercihi olma
d durumlar ifade eder. Erkeklerin
kadnsz yaadklar hapishaneler ya da
askeri klalar gibi mekanlarda bu
trden ecinsel davranlar yaygndr ve
yelenen bir davran olmaktan ziyade,
heteroseksel davrann yerine geen
bir davran olarak grlmektedir.
Kiisellemi ecinsellik, bireyin
ecinsel etkinlikleri yelemekle birlikte,
durumunun daha kolay kabul
grebilecei gruplardan tecrit edilmi
halde yaad durumlarda ortaya kar.
Byle durumlarda, homoseksellik
dosdardan ve alma arkadalarndan
gizlenir. Biryaam tar% olarak ecinsellik
ise bireylerin artk ortaya ktklar ve
benzer cinsel beenilerin yaamlarnn
nemli bir parasn tekil ettii dier
bireylerle bir araya geldikleri durumlar
499
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
dr. Bu insanlar genelde ecinsel edimle
rin ayrks bir yaam tarzyla btn
letii gay alt kltrlerine mensupturlar.
Bu trden topluluklar, ou zaman,
ecinsellerin haklarn ve karlarn
savunabilmeleri iin ortak bir siyasi
eylem olana salarlar.
Ecinsel deneyimler yaam olan
ya da ecinsellie gl bir ekim duyan
insan says, alenen gay yaam tarz
srdren insanlarn saysndan muhte
melen ok daha fazladr. Bat kltr
lerindeki ecinselliin olas yaygnl ilk
kez Alfred Kinsey'nin yaynlaryla
bilinir hale gelmitir. Kinsey'nin bulgu
larna gre, Amerikal erkeklerin ergen
likten itibaren yaadklar deneyimler ve
eilimleri gz nne alndkta, ancak
yars tam anlamyla heterosekseldir.
Kinsey'nin rnekleminin %8'i yl ya
da daha uzun bir sre zarfnda tama
men ecinsel ilikiler kurmulardr.
Dahas, %10 kadar az ok eit oranda
hem ecinsel hem de heteroseksel
etkinlikte bulunmulardr. Kinsey'nin
en arpc bulgusu ise, erkeklerin
%37'sinin yaamlarndan en az bir kez
orgazm tadacak dzeyde ecinsel
deneyimleri olmasdr. %13 kadar ise
ecinsel arzular hissetmi, ama bu
arzularn tatmin etmeye almam
lardr.
Kinsey'nin aratrmalarna gre
kadnlar arasnda ecinsellik oran daha
dkt. Kadnlarn yaklak %2'si tam
olarak ecinseldi. %13 kadar ecinsel
ilikileri yaam, %15 kadar ise
ecinsel arzular hissettiklerini, ama bu
arzularn tatmin etmeye almadkla
rn itiraf etmiti. almalarnn ortaya
koyduu ecinsellik dzeyi karsnda
akna dnen Kinsey ve alma
arkadalar, farkl yntemler kullanarak
sonular yeninden denetlemelerine
ramen yine ayn sonulara ulatlar
(Kinsey 1948,1953).
The Social Organ^ation o f Sexuality
(Lauman 1994) balkl almann
sonular, Kinsey'nin ecinselliin
yaygnlna ilikin bulgular hakknda
akllarda baz soru iaretlerinin
olumasna neden olmutur. Bu
alma, Kinsey'nin %37'lik orannn
aksine, erkeklerin yaklak %9'unun
orgazm dzeyinde ecinsel iliki
yaadn, %8'inin (%13'e kyasla)
ecinsel arzular hissettiini ve sadece
%3 un altnda kalan bir oranda erkein
geen yl iinde baka bir erkekle cinsel
ilikiye girdiini ortaya koymutur. Bu
sonraki almann yazarlarnn da
kabul ettikleri zere, ecinselliin
damgalanmas muhtemelen ecinsel
davrana ilikin bildirimlerin aa
dzeylerde kalmasna katkda bulun
mutur. Ayrca, bir eletirmenin de
belirttii zere, yazarlarn rasgele
rneklem yapmalar, ecinselliin
byk ehirlerde muhtemelen nfusun
yzde onuna varan oranlardaki corafi
younluunu belirleme konusunda
baarsz olmalarna da neden olmutur
(Laumann 1994).
l^e^biyenlik
Erkek ecinsellii genelde lezbi-
yenlikten kadnlar arasnda grlen
ecinsel ba ve davranlardan daha
fazla dikkat eker. Lezbiyen gruplar
genelde erkek gay alt kltrlerden daha
az rgtlenmeye eilimlidirler ve
lezbiyenler arasnda geici ilikilerin
yaanma oran daha dktr. Ecinsel
haklaryla ilgili kampanyalarda Lezbi
yen eylemci gruplara ou zaman sanki
karlar erkek ecinsellerinkiyle ayny
500

m gibi davranlr. Kimileyin gayler ve
lezbiyenler arasnda yakn bir ibirlii
olsa da, lezbiyenlerin etkin biimde
feminist olduklar durumlarda baz
farkllklar da ortaya kabilmektedir.
Baz lezbiyen kadnlar, erkek gay
zgrleme hareketinin erkeklerin
karlarn yansttn, liberal ve kk alana sinmitir; ecinsellere duyulan
tenci feminisderin ise sadece orta snf
heteroseksel kadnlarn sorunlaryla
ilgilendiini dnyorlard. Bu yz
den, diil deerlerin yaylmasn
tevik eden, resmi ve baskn erkek hete-
roseksellii kurumuna meydan oku
yan lezbiyen bir feminizm kolu ortaya
kt (Rich 1981). Birok gay kadn
lezbiyenlii bir cinsel ynelimden
ziyade, baka kadnlarla siyasi, toplum
sal ve kiisel dzeyde gerekletirilen
bir dayanmaya olarak grmektedir
(Seidmann 1997).
E c in s e lli e y n e lik tu tu m la r
Ecinsellie ynelik hogrsz
tutumlar gemite yle ok dillendi-
rilmitir ki, konunun etrafndaki sylen
celerin bazlar ancak son yllarda dat-
labilmitir. Ecinsellik Birleik Krallk
ve dnyann drt bir yannda uzunca bir
sre boyunca damgalanmtr ('damga'
kavram s. 311 'de ele alnmtr).
Homofobi, ecinsellere ve yaam
tarzlarna duyulan nefrete ve fkeye ve
bu duygularn sonucu olan davranlara
iaret eden ve 1960'larn sonlarnda
ortaya atlm bir terimdir. Homofobi,
gay ve lezbiyenlere ynelik olarak
sadece dmanca duygular ve iddet
eylemleri eklinde kendini gstermekle
kalmayan, ayn zamanda Britanya
kltrnde yaygn szl kfrlerde
szgelimi, heteroseksel bir erkei
aalamak iin kullanlan ibne ya da
nono gibi terimlerde ya da gay
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
erkekleri kk drmek iin kullan
lan kadnlkla ilgili kar klkl ya da
hanm evlad gibi terimlerde de
kendini eitli biimde ifa eden bir tr
nyargdr. Her ne kadar ecinsellik
artk daha fazla kabul grr olmusa da,
homofobi Bat toplumlarnda birok
dmanlk pek ok insann duygusal
tavrlarnda halen varln srdrmek
tedir. Ecinsellerin iddete maruz
kaldklar ve cinayet kurban gittikleri,
vb. vakalar halen fazlasyla yaygndr.
Baz erkek gay davranlar erillikle
iktidar arasndaki ilikiyi deitirmeye
ynelik giriimler olarak grlebilir
heteroseksel toplumun ecinselleri bir
tehdit olarak alglamasnn nedenlerin
den biri belki de budur. Gay erkekler,
kendileriyle ilikilendirilen kadns
erkek imgesini reddetmeye eilimlidir
ler ve bunu iki yolla yaparlar. Birincisi,
ar kadns bir tavr taknmaktadrlar -
basmakalp inanlar yanstan yumu
ak erillii benimsemektedirler.
kincisi, bir mao imgesi oluturmak
tadrlar. Ne ki bu imgenin geleneksel
anlamda eril olmas gerekmez; moto-
sikletiler ya da kovboylar gibi giyine
bilir ve erilliin abarl bir parodisini
sunarlar. Szgelimi, YMCA arksyla
nl The Village People gibi 1970'lerin
mzik topluluklarn dnn (Ber-
telson 1986).
Baz toplum bilimciler A ID S
salgnnn ecinsellie ynelik yaygn
tutumlar zerindeki etkisini sorgula-
mlardr. Bu dnrler, AIDS salgn
nn heteroseksel erilliin ana ideolojik
kaynaklarndan bazlarn sarstn ne
srmektedirler. Szgelimi, cinsellik ve
cinsel davran, devlet kaynaklaryla
desteklenen gvenli seks kampanyala
rndan tutun da medyada hastaln
501
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
yaylma ekillerine ilikin yaplan yayn
lara kadar, artk kamuda tartlabilen
konular haline gelmitir. Salgn, halkn
dikkatini evlilik ncesi ve evlilik d
cinsel ilikilerin ve toplumdaki hetero-
seksel olmayan ilikilerin yaygnlna
dikkati ekerek ahlaka ilikin geleneksel
tasarmlarn geerliliini sorgulanr hale
getirmitir. Herey bir yana, ecinsel
insanlarn grnrln artrarak
heterosekselliin evrenselliini
sorgulanr hale getirmi ve geleneksel
ekirdek ailenin almaklarnn mevcut
olabileceini kantlamtr (Redman
1996). Gelgelelim, bu duruma verilen
tepkiler bazen histerik ve paranoyaka
olmutur. Ecinseller normal toplu
mun ahlaki mutluluuna ynelik
sapkn bir tehlike olarak resmedilmi
lerdir. Heteroseksel erilliin norm
olarak korunmas iin, tehdit olarak
alglanann ktlenmesi ve marjinal
letirilmesi gerekmitir (Rutherford ve
Chapman 1988).
G a y v e l e z b i y e n s iv il h a k la r
h a re k e ti
Son zamanlara kadar, ou
ecinsel, sakland yerden kmas
durumunda ailesinden, iinden ve
arkadalarndan olaca ve gerek szl
gereksel fiziksel tacize urayaca
korkusuyla cinsel ynelimini saklam
tr. Gelgelelim, 1960'larn sonlarndan
beri pek ok ecinsel ecinselliini
aka kabul etmektedir ve bu blmn
banda tarttmz gay evlilikleri
meselesinde grdmz zere, baz
alanlarda ecinsel kadn ve erkeklerin
yaamlar byk lde normalle-
mitir (Seidman ve dierleri 1996).
Londra, New York, San Francisco,
Sydney ve dnyann baka yerlerindeki
dier birok bykehirde, gay ve
lezbiyen topluluklar rgdenmektedir.
Sakland yerden kmak yalnzca
bunu gerekletiren kii iin deil,
toplumun byk kesimini tekil eden
dier insanlar iin de nemli olabilir;
eskiden saklanan lezbiyen ve gayler,
artk yalnz olmadklarn anlamlar,
heterosekseller ise imrendikleri ve
sayg duyduklar insanlarn ecinsel de
olabileceini kabul etmek zorunda
kalmlardr.
Halihazrdaki kresel gay ve lezbi
yen sivil haklar harekederi dalgas,
ksmen, 1960'larn rksal ve etnik kim
liin onurlu olduunun altn izen
toplumsal harekeerinin bir uzants
olarak ortaya kmtr. Bu konudaki
dnm noktalarndan biri 1969 ylnn
Temmuz aynda A.B.D'nin New York
kentinde padak veren ve polislerden
srekli kt muamele grdkleri iin
galeyana gelen New York gay toplulu
unun ehrin polis tekilatyla iki gn
boyunca att Stonewall syan'dr;
bu halk eylemi (gay olsun ya da olmasn)
ou insana gre hayal dahi edilemez
bir olayd (Weeks 1977; D'Emilio
1983). Stonewall syan, sadece yasalar
nnde eit muamele grmek istemek
le kalmayan, ayn zamanda yaam tarz
larnn damgalanmasna artk bir son
verilmesini de talep eden gaylerin ve
lezbiyenlerin saklandklar yerden
kmalarn mjdeleyen Gay Pride'n
simgesi haline gelmitir. Stonewall
syan'nn yirmibeinci yldnm olan
1994 ylnda Birlemi Milletler nnde
gerekletirilen Lezbiyen ve Gay
nsanlarn nsan Haklarnn Tannmas
yryne 100.000 kii katlmtr. Bu
konuda nemli bir gelime saland
ak olmakla birlikte, pek ok lezbiyen,
gay ve biseksel insan iin ayrmclk ve
aleni homofobi halen byk bir sorun
tekil etmektedir.
502
503
st

i

.n,
5*
ili f
i

I
i l

'} i
i s

II
e 5
}

i *
i 5

ili ! il !!i
I i|
!i!
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t

e k il 12.2 C in se l azn lk lar ve bu konuda dnya g e n e lin d e k i m e v c u t y a s a l a r .

Kaynak: New Internationalist 326 (Ekim ZOOO)
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t

lkelerin ecinsellie getirdii yasal kmaya eilimlidir (Frank ve Mc-

cezalar arasnda muazzam farklar vardr Eneaney 1999).
(bkz. 12.2. ekil). Szge-limi Afrika'da
D nyann b iro k lkesinde
erkek ecinsel edimleri sadece bir avu
ecinsel haklar konusunda yaanan
lkede yasallamken, yasalarda kadn
ilerlemeler kaklk kuramnn ortaya
ecinselliinin ad nadiren geer. Gney
kmasna sebep olmutur. Kaklk
Afrika'da beyazlardan oluan eski
kuram, cinsellie ilikin Gagnon ve
hkmetin izledii resmi siyasete gre
Simon tarafndan gelitirilen toplumsal
ecinsellik ulusal gvenlii tehdit eden
kurmac yaklam (bkz. yukarda s.
ruhsal bir sorun olarak grlmekteydi.
494-5) ve ksmen Judith Butler'n 4.
Bununla birlikte, Siyah hkmet
Blmde tarttmz almasn
iktidara geldii andan itibaren tam
temele alr. Eskiden aalama amal
eitlii salamtr. Asya ve Orta
kullanlan 'kak' terimi, 1980'lerde
Dou'da bu konuda benzer bir durum
lezbiyenlerin ve gay erkeklerin kendi
sz konusudur: Islamla ynetilen
lerini ralamak iin kullandk-lar bir
lkeler bata olmak zere, bu lkelerin
terim haline gelmitir. Kaklk kuram,
byk ounluunda erkek homosek
sosyolojinin konularna heterosekselci
sellii kesinkes yasaklanm-tr. Buna
bir nyargyla yaklatn ve hetero-
karn, Avrupa bu konuda dnyadaki en
seksel olmayan seslere de kulak
zgrlk yasalarn bazlarna sahiptir:
verilmesi gerektiini savunur. Kak
Ecinsellik neredeyse btn Avrupa
kuramclar ana sosyolojik meseleler
lkelerinde yasalla-mtr ve yukarda
(din, beden, kreselleme, vb.) kadar,
grm olduumuz gibi, birka lke
edebiyat ve hatta lezbiyen-gay al
hemcinslerin evliliini yasal olarak
malar gibi dier konularda da kak
onaylamaktadr.
seslerin, ada dncenin zemininin
Gnmzde, ecinsel haklarn byk blmn tekil eden heterosek-
korumaya ynelik olarak dnyann drt sel saytllarn tartlabilmesi asn
bir yannda gn getike byyen bir dan, merkeze tanmas gerektiini ileri
hareket vardr. 1978 ylnda kurulan srerler (Epstein 2002).
Uluslararas Lezbiyen ve Gay Birlii
Buraya kadar erkeklerin ve kadnla
(ILGA), bugn 90'dan fazla lkede
rn cinselliini tarttk, ama erkek
400'den fazla ye rgte sahiptir
olma-nn ya da kadn olmann ne anla
(ILGA 2004). Uluslararas konferans
ma geldiini sormadk. imdi toplumsal
lar dzenlemekte, toplumsal lezbiyen
cinsiyet tartmasn ele alp, bu ve dier
ve gay harekederini desteklemekte ve
sorulara verilmi baz yantlar tarta
uluslararas rgtler dzeyinde kulis
caz.
faaliyederi yrtmektedir. Szgelimi
Avrupa Konseyi'ni, yesi olan tm
lkelere ecinsellie ilikin yasaklarn Toplumsal cinsiyet
kaldrlmas artn getirmeye ikna
etmitir. Etkili gay ve lezbiyen Erkek ya da kadn olmann basite
hareketleri genellikle bireysel haklarn bedenlerimizin cinsiyetine bal oldu
ne karld ve devlet siyasetinin unu dnyor olabilirsiniz. Gelgele-
zgrlk olduu lkelerde ortaya lim, sosyologlar ilgilendiren ou

504

sorun gibi erkekliin ve diiliin doas
da kolayca snflandrlabilecek eyler
deildir. Bu ksmda erkekler ve kadn
lar arndaki farkllklarn kkenlerini
inceleyeceiz. Konunun ayrntlarna
inmeden nce, cinsiyet ve toplumsal
cinsiyet arasnda nemli bir ayrm
yapmamz gerekmektedir. Sosyologlar
cinsiyet terimini genellikle bedenin
erkek ya da dii olarak tanmlanmasna
neden olan anatomik ve fizyolojik
farkllklar dile getirmek iin kullanr
lar. Toplumsal cinsiyet terimi ise, tersine,
erkekler ve diiler arasndaki toplumsal
ve kltrel farkllklarla ilgilidir. Top
lumsal cinsiyet, toplumsal olarak
kurulmu erillik ve diillik kavramlaryla
balantldr ve bireyin biyolojik cinsi
yetinin dorudan bir sonucu olmak
zorunda deildir. Szgelimi, kimi
insanlar yanl bedenlerde doduklarna
inanmakta ve yaamlarnn bir nokta
snda cinsiyetlerini deitirerek ya da
kar cinsin yaam tarzn benimse
yerek veya kyafederini giyerek bu
yanl dzeltmeye almaktadrlar. balkl bir nceki ksmda (s. 483)
Cinsiyet ve toplumsal cinsiyet arasn
daki ayrm esasldr, zira erkekler ve
kadnlar arasndaki ou farklln
kkeni biyolojik deildir. Toplumsal
cinsiyetin oluumunu ve bu kimlikleri
temel alan toplumsal rolleri aklaya
bilmek iin birbirine kart yaklamlar
benimsenmitir. Aslnda tartma, cin
sel kimlik geliiminde renmenin
rolnn ne olduuyla ilgilidir: Baz bil
ginler toplumsal cinsiyet farkllklarna
ilikin zmlemelerinde toplumsal
etkilere, bakalarna gre daha byk
bir yer ayrmaktadrlar.
Cinsiyet ve toplumsal cinsiyet
sorusuyla ilgisinde, toplumsal cinsiyet
farkllklarna ve eitsizliklerine getirilen
505
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
sosyolojik yorumlar birbirine kart
konumlar benimseyebilmektedir. Bu
konudaki en yaygn yaklam aada
ele alnacaktr. ncelikle kadnlar ve
erkekler arasndaki davran farkllkla
rnn biyolojik temelleri olduuna
ilikin bir sava gz atacaz. Ardndan,
dikkatimizi cinsiyetin toplumsallama
sna ve cinsel rollerin renilmesine
merkezi bir rol atfeden kuramlara
evireceiz. Son olarak, hem toplumsal
cinsiyetin hem de cinsiyetin hibir
biyolojik temeli olmadna, her ikisinin
de tamamen toplumsal olarak kuruldu
una inanan bilginlerin fikirlerini ele
alacaz.
T o p lu m s a l c i n s i y e t v e b i y o l o ji :
fa r k llk la r d o a l m ?
Kadnlarn ve erkeklerin davran
larndaki farkllklar, nereye kadar
toplumsal cinsiyetin deil de cinsiyetin
bir sonucudur? Bir baka deyile, ne
kadar biyolojik farkllklarn bir sonu
cudur? Cinsel davran ve biyoloji
grm olduumuz gibi, kimi yazarlar
kadn ve erkek arasndaki doutan
gelen davran farkllklarnn nedeninin
insan biyolojisi -hormonlardan ve
kromozomlardan, beynin ebatlarna ve
kaltsal zelliklerine uzanan bir yelpa
zede- olduunu savunmaktadrlar. Bu
farkllklarn her kltrde belli bir
biimde kendini gsterdiini, dolay
syla ou toplumu ralayan toplumsal
cinsiyet eitsizliklerinden doal etkenle
rin sorumlu olduunu ileri srmekte
dirler. Szgelimi, bu aratrmaclar
genellikle her kltrde kadnlar yerine
erkeklerin avlanmalar ve savaa katl
malar olgusuna dikkati ekmektedirler.
Kukusuz, diye devam etmektedirler,
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
bu durum, erkeklerin kadnlarda eksik
olan biyolojik temelli bir saldrganlk
eilimine sahip olduuna iaret
etmektedir.
Pek ok aratrmac bu sav yete
rince ikna edici bulmamaktadr. Erkek
lerin saldrganlk dzeyinin, fakl kl
trlere gre eitlilik gsterdiine ve
baz kltrlerde kadnlardan daha
edilgin ya da nazik olmalarnn beklen
diine dikkad ekmektedir. (Elshtain
1987). Eletirmenler, doal farkllk
kuramlarnn, insan davranyla ilgili
yere ve zamana gre farkllk gstere
bilen insanbilimsel ya da tarihsel kant
lardan ziyade hayvan davranlarndan
elde edilmi verilere dayandrldna
dikkati ekmektedirler. Dahas, mizaci
bir davrann evrensel olmasndan
harekede kklerinin biyolojik olduu
sonucuna varlamaz; bu gibi rasallar
ortaya karan genel bir kltrel etken
de var olabilir, diye eklemektedirler.
Szgelimi, ou kltrde kadnlarn
ounluu yaamlarnn hatr saylr bir
blmnde ocuk baktklar iin
avlarda ya da savalarda yer alamazlar.
Her ne kadar biyolojik etkenlerin
kadnlarn ve erkeklerin davran
rntlerini belirledii varsaym gz
den uzak tutulmazsa da, byle bir
etkilenimin fizyolojik kklerini ortaya
karmak iin neredeyse bir yzyldr
yaplan tm almalar baarsz
olmutur. Biyolojik gleri insan erkek
ve diilerinin sergiledii karmak
toplumsal davranlarla ilikilendiren
bu gibi bir dzenein varlna ilikin
hibir kant yoktur (Connell 1987).
Bireylerin doutan gelen bir tr
eilime uyduklarn savunan kuramlar,
insan davrannn ekillenmesinde
toplumsal etkileimin oynad canalc
rol gzard etmektedirler.
T o p lu m s a l c i n s i y e t i n
t o p l u m s a l la m a s
Toplumsal cinsiyet farkllklarnn
kkenini anlamak iin izlenen yollardan
biri de, cinsiyet rollerinin aile ve medya
gibi araclar yardmyla renilmesi olan
cinsiyetin toplumsallamasyla ilgili
almalardr. Bu trden bir yaklam,
biyolojik cinsiyet ve toplumsal cinsiyet
arasnda ayrm yapar -bebek ilkini
doutan getirir, kincisini ise sonradan
gelitirir. ocuklar, hem birincil hem de
ikincil nitelikteki eitli toplumsallama
araclar yoluyla kurduklar temas
yoluyla kendi cinsiyederiyle uygunluk
iinde olduunu grdkleri toplumsal
normlar ve beklentileri iselletirirler.
Toplumsal cinsiyet farkllklar biyolojik
olarak belirlenmez, kltrel olarak
retilir. Bu gre gre, toplumsal
cinsiyet eitsizliklerinin nedeni, erkek
lerin ve kadnlarn farkl rollere gre
toplumsallatrlmalardr.
Cinsiyetin toplumsallamas ku
ramlar, olanlarn ve kzlarn cinsiyet
rollerini ve bu rollere elik eden erkek
ile dii kimliklerini -erillii ve diillii-
renerek edindiklerine inanan ilev
selci dnrlerce tercih edilmektedir
(bkz. s 514-6, levselci yaklamlar).
ocuklar bu srete, olumlu ve olum
suz yaptrmlar, yani davran dl
lendiren ya da kstlayan ve toplum
tarafndan uygulanan gler yoluyla
ynlendirilirler. Szgelimi, kk bir
olan yapt davrantan dolay takdir
edilebilecei gibi (aferin, sen ok cesur
bir erkeksin!), azarlanabilir de (O
lanlar oyuncak bebeklerle oynamaz
lar!). Bu olumlu ve olumsuz yap-
rmlar olan ve kz ocuklarnn kendi
lerinden beklenen cinsiyet rollerini
renmelerine yardmc olabilir. Eer
506
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t

birey kendi biyolojik cinsiyetine uygun Kimi sosyologlarn nerdiklerinin

dmeyen toplumsal cinsiyet davran aksine, insanlarn edilgin nesneler ya da
kalplar gelitirirse -yani, bu kalplar genetik programlarnn kendilerine
sapknsa- bu durum yetersiz ya da sunduklarn sorgusuz sualsiz kabul
arpk toplumsallama ile aklanr. Bu eden alclar olmadklarn unutmamak
ilevselci gre gre, toplumsallama gerekir, insanlar, kendi rollerini yarata
eyleyenleri, yeni kuaklarn cinsiyet bilen ve o roller zerlerinde oynamalar
lerinin toplumsallama srecini kolay yapabilen etkin faillerdir. Cinsel roller
latrarak toplumsal dzenin korunma yaklamn btnyle benimseme
sna katkda bulunur. konusunda kuku pay brakmamz
Cinsiyet rolleri ve toplumsal gerekiyorsa da, pek ok alma cinsel
lamann byle kat biimde yorum kimliklerin bir dereceye kadar toplum
lanmas farkl birok cepheden eletiri sal etkilenimlerin bir sonucu olarak
almtr. Pek ok yazar cinsiyetin top kurulduunu gstermektedir.
lumsallamas srecinin isel olarak Toplumsal etkiler, cinsel kimlik
yumuak olmadn savunmaktadr; zerine farkl kanallar vastasyla
aileler, okullar ve arkada gruplar gibi ulamaktadr; kendilerini ocuklarn
farkl 'eyleyenler' birbiriyle ekime cinsiyeti olmayan yollardan yetitir
halindedirler. stelik toplumsallama meye adam ebeveynler dahi mevcut
kuramlar, bireylerin cinsiyet rollerinin cinsiyet kalplaryla savamay olduka
evresini saran toplumsal beklentileri
g bulmaktadr (Statham 1986).
yadsmaya ya da zerlerinde deiiklik
Szgelimi, ebeveyn-ocuk etkileimi
yapmaya muktedir olduunu gzard
zerine yaplan almalar, ebeveynlerin
etmektedir. Connell'in de belirttii
her iki ocuklarna kar tepkilerinin
zere:
ayn olduuna inandklarnda bile asln
T op lu m sallam a eyleyenlerinin kiilik da olan ve kz ocuklarna dikkate
g e li im in e m e k a n ik e tk ile ri y o k tu r.
deer lde farkl davrandklarn
Y a p tk la r, o cu k la r belli k o u llard a
gerekletirilebilen top lum sal uygulam a
ortaya koymutur. ocuk oyuncaklar,
lara katlm aya davet etm ek tir. B u davet resimli kitaplar ve televizyonda ocuk
zorlayc olabilir -ki geneld e yledir- ve lar iin yaplan programlarn hepsi,
kabul edilm esi iin ar bir basky da kadn ve erkein nitelikleri arasndaki
berab erind e getirdii gibi, h erh angi bir
farklar vurgulamaya eilimlidir. Her ne
alm ak d a s u n m a z ... B u n lara ram en
o cu k lar daveti geri evirebilir ya da daha
kadar durum artk deimekteyse de,
kesin k on u m ak g erek irse, top lu m sal ou ocuk kitabnda, televizyon prog
cinsiyet alannda kendi uygun grdkleri ramnda ve filmde erkek kahramanlar
a d m lar atab ilirler. H e te ro se k s e lli i genelde kadnlardan daha ne kmak
re d d ed eb ilirler... Y a da, szgelim i okulda
tadrlar. Erkek oyuncular daha etkin,
rek ab eti sp orlard a srar ed en kzlar gibi,
eril ve diil eleri harm anlayabilirler.
macerac rollerde oynarlarken, kadnlar
K en d i yaam lan nd a bir b l n m e yaayabi daha edilgin, beklentili ve ev ileriyle
lirler, s zg elim i yalnz b alarn ay k en megul olan kiiler olarak tasvir edil
kadnlar gibi giyinen o lan lar gibi. K end i mektedirler (Weitzman 1972; Zam-
fiili uygulam alarna tezat dlem sel bir
muner 1987; Davies 1991). Feminist
yaam kurabilirler ki en yaygn davran
budur.
aratrmaclar genleri hedef alan kl

507
 C in s e llik v e T o p l u m s a l C in s iy e t
tr ve medya rnlerinin toplumsal
cinsiyete ve olanlarla kzlardan
beklenen tutkularla hedeflere ilikin
geleneksel tutumu cisimletirdiini
kantlamlardr.
Cinsiyetin toplumsallamasnn
son derece gl bir sre olduu
aktr ve bu sreci hedef alan meydan
okumalar bozguna urayabilmektedir.
12.7 G erev vo l, N ije rd ek i
V V od aabe k a b ile s in e m e n s u p bu
g e n , g e le n e k s e l bir d a n s a
katlyor. D u d ak larn d ak i v e
g z le r in d e k i s r m e le r , fal ta g ib i
a lm g z le r v e d ilerin i
g s t e r e c e k b i im d e srtm a s,
W o d a a b e k a d n la rn a g r e o n a
d a h a b y k bir c in s e l e k icilik
v e riy o r d iy e d n lm e k te d ir.
Toplumsal cinsiyet bir kez atandn
da toplum bireylerden kadn ya da
erkek gibi davranmalarn bekler. Bu
beklentilerin karlanmas ve yeniden
retilmesi gndelik uygulamalar yoluyla
salanr (Bourdieu 1990; Lorber 1994).
Cinsiyetin toplum sallatrlm as tar
tm asnn ayrntlar iin, bkz. 6.
B l m , Toplum sallam a, Y aam
Ak ve Y alanm a .
T o p lu m s a l c i n s i y e t i n v e
c i n s i y e t i n t o p l u m s a l k u r u lu u
Son yllarda toplumsallama ve
toplumsal cinsiyet rolleri kuramlar,
giderek artan sayda sosyolog tarafn
dan eletirilmektedir. Bu sosyologlar,
cinsiyeti biyolojik olarak belirlenmi,
toplumsal cinsiyeti ise toplumsal olarak
renilmi olarak grmek yerine her
ikisinin de toplumsal olarak kurulan
rnler olduunu kabul etmemiz
gerektiini savunmaktadrlar. Sadece,
sabit bir zden yoksun olan ve
toplum tarafndan yaratlan toplumsal
cinsiyet deil, insann biyolojik bede
ninin kendisi de onu ekillendiren ve
eitli yollarla deitiren toplumsal
glerin etkisi altndadr. Bedenlerimizi
doal olarak grlenin dndaki
ekillerde de anlamlandrabiliriz. Birey
ler kendi bedenlerini istedikleri gibi
idman ve perhizden piercinge, kiisel
modaya, estetik cerrahiye, hatta cinsiyet
deitirme ameliyatlarna dek uzanan
bir yelpazede kurabilmekte ya da yeni
den yaplandrabilmektedir.
Gelien teknoloji bedenlerimizin
fiziksel snrlarn bulanklatrmak-
tadr. Bu yzden, sz konusu sav, insan
bedeni ve biyolojisinin 'verili' olmad
n, insanlarn mdahalelerine ve farkl
toplumsal balamlarda belirlenen kii
508

sel seimlere gre biimlendirilmeye
ak olduunu ileri srmektedir.
Bu baka asna gre, toplumsal
cinsiyet rollerine ve rol renmeye
odaklanan yazarlar, rtk olarak cinsi
yet farkllnn biyolojik temelleri
olduunu varsaymaktadrlar. Toplum
sallama yaklamna gre, cinsler ara
sndaki biyolojik ayrm, toplum iinde
kltrel olarak inceltilecek bir ere
ve sunar. Bu yaklama kar hem
cinsiyetin hem de toplumsal cinsiyetin
toplumsal olarak kurulduuna inanan
kuramclar ise, cinsiyete bal farkllk
larn biyolojik temelleri olduu savn
tamamen reddetmektedirler. Cinsel
kimlikler, toplumda alglanan cinsiyet
farkllklarna gre ortaya kmakta ve
sras geldiinde bu farkllklar yeniden
ekillendirmektedir. Szgelimi erillik
hakkndaki tasarmlarn fiziksel kuvvet
ve bkn tavrlarla raland bir
toplum, erkekleri belli bir beden imgesi
ve tavr gelitirmeye tevik edecektir.
Bir baka deyile, cinsel kimlikler ve
cinsiyet farkllklar insan bedeninde
birbirinden ayrlamayacak ekilde bir
arada bulunur (Connell 1987; Scott ve
Morgan 1993; Butler 1999).
D i illik le r , e r illik le r v e t o p l u m s a l
c i n s i y e t a r a s n d a k i ili k ile r
Feministlerin, kadnlarn toplum
daki geri plana atlmlklaryla ilgili
kayglar dnldnde, toplumsal
cinsiyetle ilgili ilk aratrmalarn nere
deyse sadece kadnlar ve diillik kav
ramlar zerine odaklanm olmas pek
de artc gelmemektedir. Erkekler ve
erilliin ne olduun grece ak olduu
ve sorunsal bir yan olmad d
nlmekteydi. Erillii, erkek olma dene
yimini ya da erkek kimliklerinin ortaya
kn incelemek iin fazla aba sarf
509
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
edilmemekteydi. Sosyologlar daha
ziyade erkeklerin kadnlar zerinde
nasl bask kurduuyla ve bu durumun
ataerkil dzenin srdrlmesinde ne
gibi bir rol stlendikleriyle ilgilen
mekteydiler.
Gelgelelim, 1980'lerden itibaren
erkekler ve erillikle ilgili eletirel al
malara daha fazla arlk verilmeye
baland. Sanayi toplumlarnda kadn
larn roln ve aile rntlerini etkile
yen temel deiimler, erilliin doas ve
toplumdaki deien rol hakknda
sorular sorulmaya balanmasna neden
oldu. Modern bir toplumda erkek
olmak ne demektir? Erkeklerle ilgili
geleneksel beklentiler ve basklar, hzla
deien bir ada nasl dnmektedir?
Erillik bunalmda mdr?
Sosyologlar son yllarda giderek
artan bir ekilde, erkeklerin kendilerini
biimlendiren daha byk bir dzen
iindeki konumlaryla ve deneyimleriyle
ilgilenmeye balamlardr. Cinsellik ve
toplumsal cinsiyet sosyolojisindeki bu
kayma, kadnlar ve erkekler arasnda
toplum tarafndan biimlendirilen
etkileimler anlamna gelen toplumsal
cinsiyet ilikileri balamnda, erkekler
ve erillik konusundaki almalara
arlk verilmesine sebep olmutur.
Sosyologlar, erkek kimliklerinin nasl
kurulduunu ve toplumca nceden
belirlenmi rollerin erkeklerin davran
lar zerinde ne gibi etkileri olduunu
kavramaya almaktadrlar.
R. W. Connell: toplumsal cinsiyetin
ddeni
Bob Connell, Toplumsal Cinsiyet ve
G (Gender and Power -1987), The
Men and the Boys -2001) ve 'Erillikler
(Masculinities -2001) adl almalarn
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
da, bugne dek toplumsal cinsiyet
konusunda yaplm en yetkin aklama
lardan birini ortaya koymutur. Con-
nell'n yaklam zellikle sosyolojide
etkili olmutur, zira ataerkillik ve erillik
kavramlarn, toplumsal cinsiyet iliki
leri konusunda kpr kuran bir kuram
oluturacak biimde birletirmeyi
baarmtr. Connell'a gre, erillikler
toplumsal cinsiyet dzeninin yaamsal
bir parasdr ve ondan ayr biimde ya
da kendilerine elik eden diilliklerden
ayr biimde anlalamazlar.
Connell, erkeklerin ellerindeki
toplumsal gcn toplumsal cinsiyet
eitsizliklerini nasl yarattyla ve
srdrdyle ilgilenir. Toplumsal
cinsiyet eitsizliiyle ilgili deneysel
kantlarn sadece ekilsiz bir veri
yn olmadn, tersine, kadnlar
erkeklere tabi klan rgtl bir insani
uygulamalar ve toplumsal ilikiler alan
nn temellerini gn na kardna
vurgu yapar (Connell 1987). Kapitalist
Bat toplumlarnn toplumsal cinsiyet
ilikilerini bugn de ataerkil gler
temelinde tanmlanmakta olduunu
ileri srer. Bireyden kurumsal dzeye
kadar, eitli erillik ve diillik tipleri
merkezi bir ncl etrafnda dzenlen
mektedir: erkeklerin kadnlar zerin
deki egemenlii.
Connell'a gre, toplumsal cinsiyet
ilikileri gndelik etkileimlerin ve
uygulamalarn rnleridir. Sradan
insanlarn zel hayadarndaki eylemleri
ve davranlar, ortaklaa toplumsal
dzenlemelerle dorudan balantldr.
Bu dzenlemeler mr boyu ve
kuaktan kuaa srekli bir yeniden
retime tabi olmakla birlikte, deie
bilmektedir de.
Connell, toplumun, toplumsal
cinsiyet dzenini -toplumun gene
linde yaygn olan erillikler ve diillikler
arasndaki iktidar ilikileri rntlerini-
biimlendirmek iin etkileim halinde
bulunan paras olduunu ne srer.
Connell'e gre, emek, iktidar ve cathexis
(kiisel/cinsel ilikiler) toplumun
birbirinden ayr ama birlikte ileyen ve
birbirine gre deien, birbiriyle ilikili
paralardr. Bu alan toplumsal
cinsiyet ilikilerinin kurulduu ve dene
tim altnda tutulduu mevkileri temsil
eder. Emek, hem evde (ev ilerinde ve
ocuk yetitirmede sorumluluun kime
ait olduu gibi konularda) hem de i
pazarnda (alma hayatndaki ayrm
clk yaplmas ve cret farkll gibi)
cinsel kimliklere gre gerekletirilen
iblmne iaret eder. G, kurumlar-
da, devlet kademelerinde, askeri ve i
ileri alanlarndaki yetke, iddet ve
ideolojiler gibi toplumsal ilikiler
vastasyla iler. Cathexis ise evlilik, cin
sellik ve ocuk yetitirmeyi de kapsayan
yakn, duygusal ve mahrem ilikilerin
dinamikleriyle ilgilidir.
Toplumsal cinsiyet ilikileri, bu
alanda icra edildii biimiyle, toplum
dzeyinde ve belli bir toplumsal cinsiyet
dzeninde yaplanmtr. Connell,
toplumsal cinsiyet ilikileri oyununun
belli kurumlar gibi daha kk
dzenlemelerdeki haline iaret etmek
iin toplumsal cinsiyet rejimi terimini
kullanr. Bu nedenle, aile, komu ve
devletin her birinin kendi toplumsal
cinsiyet rejimleri vardr. Mirtin Mac
an Ghail, bu toplumsal cinsiyet
rejimlerden birindeki okuldaki
erilliklerin oluumuyla ilgili nemli bir
alma gerekletirmitir (bkz. kutu).
510

T o p lu m s a l c i n s i y e t h iy e r a r is i
Connell, erilliin ve diilliin pek
ok farkl davurumu olduuna
inanmaktadr. Toplum dzeyinde bu
kart davurum biimleri tek bir
tanmlayc ncl etrafnda erkeklerin
kadnlar zerindeki egemenlii ilkesi
etrafnda belli bir hiyerarisi olutura
cak biimde dzenlenmitir (bkz. 12.3.
ekil, s. 512). Connell bu hiyerari iin,
erillikler ve diilliklerle ilgili yapay
biimde oluturulmu ideal tipler
M ir tfn M a c a n G h a ill: e it im v e e r illik le r le d i illik le r in o lu u m u
M ir tfn M a c a n G h a ill, B r ita n y a 'd a k i b ir d e v le t
o r ta o k u lu n d a , o o k u ld a k i to p lu m s a l c in s iy e t re jim in i
to p lu m s a l c in s iy e t ili k ile rin in o k u l sn rlar i in d e n a s l
b i im le n d i in i o rta y a k o y m ay a m a la y a n e t n o lo jik b ir
a ra tr m a y a p m tr.
C o n n e ll'n a l m a s n d a n y o la k a n M a c a n G h a ill,
o k u lla r n r e n c ile r a ra s n d a n asl e tk in b i im d e b i r d izi
erillik v e d iillik b i im i o lu tu rd u u y la ilg ile n m e k te y d i.
G e r i z e llik le h e te r o s e k s e l e r illik le rin o lu u m u y la
ilg ile n m e k te y d i, fa k a t b ir g r u p g a y r e n c in in
d e n e y im le r in i d e in c e le m i . M a c a n G h a ill'in S^mona
K ral E rkekler (M o c k in g o f M e n - 1 9 9 4 ) b al y la
y a y n la n a n b u lg u la r, o k u lu n k e n d is in in to p lu m s a l
c in s iy e d e v e h e te r o s e k s e l r n t le r le r a la n a n b ir k u r u m
o ld u u n u a k a o rta y a k o y m u tu r.
B a s k n r e jim , r e n c ile r a ra s n d a d a h a g e n i a p l b ir
to p lu m s a l c in s iy e t d z e n iy le u y u m i in d e o la n to p lu m s a l
c in s iy e t ili k ile rin i te v ik e t m e k te d ir -b ir b a k a d e y ile ,
o k u l s n rla r i in d e b a s k n v e m a d u n erillik le d iillik le re
ili k in b ir s r a d z e n i s a p ta n a b ilir. D is ip lin y n e tm e lik le r i,
a la n b e lir le m e s r e le ri, r e tm e n - r e n c i v e r e n c i-
r e tm e n e t k ile im le ri, g z e tm e n lik m e s s e s e s i g ib i e id i
to p lu m s a l e tk ile rin v e u y g u la m a la rn h e p s i h e te r o s e k s e l
e rillik le rin o lu u m u n a k a tk d a b u lu n m a k ta d r.
M a c a n G h a ill, o k u l s n r la n i in o rta y a k a n d r t erillik
d p i o ld u u n a d ik k a ti e k e r. M a o d e lik a n lla r, o k u l
y e tk ilile r in e m e d y a n o k u y a n , r e n m e s r e c in i v e b a a rl
r e n c ile r i k m s e y e n , b e y a z , i i s n fn a m e n s u p
o la n la rd r (a y rca , b k z . 1 7 . B l m , E it im , s. 7 6 0 ; 1 9 .
B l m , S a p k n lk v e S u , s. 8 6 7 ) . M a c a n G h a ill, M a o
d e lik a n lla rn , g e le c e k te k i k im lik le rin i te k il e d e c e in i
d n d k le ri k o l g c n e d ay al o la n v e v a s fs z / y a r v a s fl
i i g e r e k tir e n i le r in a rtk n a d ir b u lu n m a s n d a n d o la y b ir
t r e rillik b u n a lm y a a m a k ta o ld u k la r s o n u c u n a
v a rm tr. B u d u ru m , d e lik a n lla r k e n d i g e le c e k le riy le ilgili
k a v ra n m a s z o r , z m is e d a h a d a z o r o la n r u h s a l v e
k lg sal b ir ik ile m d e b ra k m a k ta d r.
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
kullanmtr. Hiyerarinin tepesinde,
toplumdaki dier tm erillik ve diillik
biimlerine baskn olan hegemonyac
erillik yer alr. Hegemonyac, burada
hegemonya -belli bir grubun, zor
kullanarak deil, zel hayattan toplum
sal alanlara uzanan bir yelpazedeki
kltrel dinamikler yoluyla salad
toplumsal basknlk kavramna gn
dermede bulunmaktadr. Dolaysyla,
medya, eitim ve ideoloji gibi alanlarn
hepsi hegemonyann kurulduu kanal-
k in c i g ru p is e a k a d e m ik a n la m d a b a a rl o la n v e
k e n d ile rin i g e le c e in m e s le k i u z m a n la r o la r a k g r e n
o la n la rd r. B u g ru p ta k i o la n la r, m a o d e lik a n lla r (ve
r e tm e n le r ) ta r a fn d a n b a s m a k a lp b i im d e tk n ld m ,
la p a c in e k le r o la r a k g r l r le r . B u b a a rl r e n c ile r in
k e n d ile rin y n e lik k t n iy e d i b a s m a k a lp n y a rg la rla
b a e t m e k i in k u lla n d k la r e n y a y g n y o l, sk
a lm a la r n n v e a k a d e m ik b a a r la rn n k e n d ile rin e
g v e n li b ir g e le c e k sa la y a c a n a o la n in a n la rn
k o ru m a la rd r. E r i l k im lik le rin in te m e lle r in i g e le c e e
d u y u la n b u g v e n d u y g u su o lu tu r u r.
t l n c g ru p ta y en i g iri im c ile r y e r a lr; b u o la n la r
b ilg is a y a r b ilim le r i ya d a tic a r i i d n y a s g ib i g e le c e k
v a d e d e n y en i a la n la ra ilgi d u y arlar. M a c a n G h a ill b u
o la n la r y en i g iri im c ilik k lt r n n to h u m la r
T h a t c h e r z a m a n n d a a tla n o c u k la r o la r a k g r r . B u
o la n la r i in s n a v la rd a n A a lm a k b ir b a a r l t
d e ild ir, z ira g e le c e e ili k in a ra s a l p la n la r v e p a z a r
k ay g lar k o n u s u n d a b u b a a r n n h i b ir fa y d as y o k tu r.
S o n g r u b u is e h a k ik i n g iliz E r k e i o lu tu r u r. B u n la r o r ta
s n f g ru p la r a ra s n d a e n s o r u n lu o la n d r , z ira b ir
y a n d a n a k a d e m ik e irim e k a r ik ircik li b ir tu tu m u
b e n im s e m e k te , d i e r y a n d a n is e k e n d ile rin i k lt r
k o n u s u n d a s o n s z s y le y e n , r e tm e n le r in in o n la ra
r e te b ile c e k le r in d e n o k d a h a fa z la s n b ile n k im s e le r
o la r a k g r rle r. K a r iy e r o d a k l o ld u k la rn d a n g e r e k
n g iliz E r k e i n in e rilli i, z a h m e ts iz a k a d e m ik b a a rla r
d a k ap sar.
M a c a n G h a ill h o m o s e k s e l e r k e k r e n c ile r z e rin d e
a l rk e n , b t n s n fla r d a a y rk s b i im d e h e te r o s e k s e l
n ite lik te o la n - e k ir d e k a ile v e g e le n e k s e l ilik ile re d ayal-
n o r m la r n v e d e e rle rin g z n n e a ln d n b u lm u tu r.
B u d u ru m , ayn z a m a n d a b a k a la r ta r a fn d a n cid d iy e
a ln m a d k la rn ya d a s n fla n d m ld k la rn d n e b ile n
g e n g a y e r k e k le r in to p lu m s a l c in s iy e t g e li im le r i
s ra s n d a z m z o r k a fa k a rk lk la r v e e li k ile r e
n e d e n o lm a k ta d r.
511
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t

lar olabilirler. Connell'a gre hegemon yneliktir ve itaat, bakm ve duyguda

yac erillik ilkin ve ncelikle heterosek-
sel cinsellik ve evlilikle balantl
olmakla birlikte, yetkeyle, cretli ile ve
fiziksel sertlikle de ilikilidir. Hegemon
yac erilliin cisimletii erkekler ara
snda eski sinema yldz ve Califor-
nia'nn imdiki valisi Arnold Schwar-
zenegger', 50 cent gibi rapileri ve
Donald Trump' sayabiliriz.
Her ne kadar hegemonyac erillik,
erilliin ideal bir biimi gibi grlmek
teyse de, toplumda sadece birka erkek
bu artlar gerekten tamaktadr. Yine
de, ok sayda erkek hegemonyac erilli
in ataerkil dzendeki konumundan
yine de faydalanmaktadr. Connell bu
durumu ataerkil kar pay olarak ad
landrmakta ve bu kar payndan yararla
nanlarn da ibirliki erillik durumunu
cisimletirdiini dnmektedir.
Hegemonyac erilliin emsiyesi
altnda bir dizi baka madun erillik ve
lk ile ralanr. Bu durum gen kadnlar
arasnda cinsel konulardaki anlayllkla
ilikilendirilirken, yal kadnlar arasn
da ise annelik anlamna gelir. Connel,
Marilyn Monroe'ya vurgulanm
diilliin "hem arketipi hem de satiri"
olarak gndermede bulunur. Connell,
vurgulanm diilliin medyada, rek
lamlarda ve pazarlama kampanyala
rnda son derece yaygn biimde ne
karldnn altn izer.
Son olarak, ana hatlar yukarda
kabaca izilen vurgulanm diillik tipini
reddeden baka madun diillikler de
vardr. Fakat btnnde bakldkta,
vurgulanm diilliin toplumda gele
neksel norm olarak korunmas iin
Hegemonyac
erillik

diillik yer alr. Madun erillikler arasnda

en nemli olan ecinsel erilliktir. ok gl
Hegemonyac erilliin egemen olduu birliki
erillik
bir toplumsal cinsiyet dzeninde,
homoseksel erkek, has erkein
Madun
kart olarak vardr ve hegemonik diillikler
Madun
erillik idealinin yanndan gemedii erillik

gibi, ou zaman hegemonyac erilliin

kurtulmaya alt zelliklerin adeta Vurgulanm
diillik
ete kemie brnm halidir. Ecinsel
erillik damgalanr ve erkeklerin toplum Ecinsel
diillik D irengen
sal cinsiyet dzeninin dibinde yer alr. diillik

Connell, diillik tiplerinin hepsinin

hegemonyac erilliin emsiyesi altnda A z g l

ki konumlarda ekillendiini ileri srer.

Diillik biimlerinden biri -vurgulan
m diillik- hegemonyac erilliin
nemli bir tamamlaycsdr. Erkeklerin
arzularn ve ihtiyalarn karlamaya 1 2 . 3 . e k il T o p lu m s a l c i n s i y e t h iy e r a r is i

512

harcanan mthi aba yznden,
gelenee direnen dier madun diillikler
seslerini pek fazla duyuramamak
tadrlar. Feminisder, lezbiyenler, bekar
kadnlar, ebeler, cadlar, fahieler ve el
iilii yapan kadnlar, madun olmayan
kimlik ve yaam tarzlar gelitirmi
kadnlar arasnda yer alrlar. Ne var ki
bu direngen diillik tipinin dene
yimleri byk lde tarihten giz
lenmitir.
T o p lu m s a l c i n s i y e t d z e n i n d e
d e i i m : b u n a lm e i lim l e r i
Connell, aka dzenlenmi bir
toplumsal cinsiyet dzeni ortaya koy
musa da, toplumsal cinsiyet ilikileri
nin sabit ya da duraan olduunu
reddetmektedir. Tersine, bu ilikilerin
sregiden bir srecin sonular olduu
na, deiime ve meydan okumalara ak
olduuna inanmaktadr. Toplumsal
cinsiyet dzenini dinamik biimde ele
alr. Zira cinsiyetin ve toplumsal
cinsiyetin toplumsal olarak kurulduu
nu dnr ve insanlarn kendi cinsel
ynelimlerini deitirebileceklerini ne
srer. Bununla kiinin istedii anda
cinsel ynelimini ecinsellikten hetero-
seksellie ya da tersine evirebileceini
deil -geri bu durum kimi vakalarda
mmkndr- kiinin cinsel kimliinin
ve grnmnn srekli ekilde
mevcut durumlara uyduunu kastet
mektedir. Szgelimi eskiden vurgu
lanm diillie gre davranan
kadnlar, sonradan feminist bir bilin
gelitirebilmektedirler. te bu sabit
deiim olana, toplumsal cinsiyet
ilikileriyle ilgili rntleri krlmalara
ve insan eyleyenlerin gcne ak hale
getirmektedir.
513
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
Baz sosyologlar Ba toplumunun
bir toplumsal cinsiyet bunalm
geirmekte olduunu ileri srseler de,
Connell, basite, bunalma gtre
bilecek son derece gl eilimlerin
mevcut olduunu sylemekle yetinir.
Bu bunalm eilimlerinin biimi
vardr. Birincisi, kurumsallama bunal
mdr. Connell bu terimle geleneksel
olarak erkek iktidarn gzeten -aile ve
devlet gibi- kurumlarn alunn giderek
oyulduunu kastetmektedir. Erkeklerin
kadnlar zerindeki egemenliinin
yasall boanma, aile ii iddet ve
tecavz sularyla ilgili olarak karlan
yasalarla ve nafaka, vergi konusundaki
ekonom ik sorgulamalar yoluyla
zayflamaktadr. kinci eilim, hege
monyac heterosekselliin eskisinden
daha az baskn hale gelmesiyle oraya
kan cinsellik bunalmdM. Giderek
glenen kadn ve gay cinsellii,
hegemonik erillik zerinde bask
oluturmaktadr. Son olarak, kar
oluumuyla ilgili bunalm vardr. Connell,
mevcut toplumsal cinsiyet dzeniyle
elien yeni toplumsal kar kaynaklar
olduunu savunur. Evli kadnlarn
haklar, gay hareketieri ve erkekler
arasnda yaygnlaan cinsiyetilik
karn tutumlarn hepsi, mevcut dzen
iin bir tehdit tekil etmektedir.
Connell, bireylerin ve gruplarn eylem
lerinin toplumsal cinsiyet dzenini
deitirebileceini savunur. Mevcut
dzende belirgin hale gelmi bu
bunalm eilimleri toplumsal cinsiyet
eitsizliini ortadan kaldrmak amacyla
kullanlabilir (Connell 1987,2005).
Connell, ksa bir sre nce kre
sellemenin toplumsal cinsiyet dzeni
zerindeki etkisini incelemeye bala
mtr. Toplumsal cinsiyetin artk
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
kresel hale geldiini savunmaktadr.
Bu ise eskiden birbirinden ayr olan
yerel toplumsal cinsiyet dzenleriyle
toplumsal cinsiyet ilikilerini tekil yerel-
liklerin tesine tayabilecek yeni
arenalar arasndaki etkileimi kapsa
maktadr.
Connell, toplumsal cinsiyetin
kresellemesinde rol oynayan birka
yeni toplumsal cinsiyet arenas oldu
unu ileri srer: sk biimde toplumsal
cinsiyet ayrmn gzeten iblmne
ve eril bir ynetim kltrne sahip
ulusar ve okuluslu kurumsal irket
ler; BM temsilcilikleri gibi, toplumsal
cinsiyet ayrmn benimsemi olan ve
genelde erkekler tarafndan iletilen
uluslararas sivil rgtler; cinsiyete
dayal iblmne sahip olan ve yayn
organlar yoluyla belli bir toplumsa
cinsiyet anlayn nereden uluslararas
medya; ve son olarak, toplumsal cinsi
yete dayal gl bir yaplanma sergile
yen ve gn getike yerel ekonomilere
kadar ulamaya balam olan kresel
pazarlar - sermaye, mal, hizmet ve emek
pazarlar.
Connell'a gre, toplumsal cinsi
yetin kresellemesi, yerel toplumsal
cinsiyet dzenleriyle yeni toplumsal
cinsiyet arenalar arasnda, yukarda
tarttmz zere, belli bir etkileime
neden olduuna gre, artk dnya
toplumsal cinsiyet dzeninden sz
edilebilir. Dolaysyla, kresellemenin,
erkeklerin gelecekteki yaamlarn,
erilliklerin kurulu ve hayata geirili
biim lerini imdiden dnmek
zorunda olduumuz bir balam
oluturduunu ileri srer.
Toplumsal cinsiyet
eitsizliiyle ilgili bak
alar
Toplumsal cinsiyetin, toplumsal
olarak yaratlan ve erkekler ile kadnlara
farkl kimlikler ve roller ykleyen bir
kavram olduunu yukarda grdk.
Bununla beraber, Bob Connell ve
Mirtn Mac an Ghaill'in de bize
gsterdii gibi, toplumsal cinsiyet
farkllklar nadiren tarafszdr -top
lumsal cinsiyet hemen her toplumda
nemli bir tabakalama biimidir.
Toplumsal cinsiyet, bireylerin ve
gruplarn elde edebilecekleri frsadar
ve yaam anslarn belirleyen hayati bir
etkendir ve evden devlet kademelerine
dek tm toplumsal kurumlarda
stlenebilecekleri rolleri esasl bir
ekilde etkiler. Her ne kadar, erkeklerin
ve kadnlarn rolleri kltrden kltre
eitlilik gsterse de, kadnlarnn
erkeklerinden daha gl olduu
bilinen bir toplum yoktur. Erkeklerin
rollerine genellikle daha fazla deer
yklenir ve bu rollerin dlleri daha
byktr: Neredeyse her kltrde o
cuk yetitirme ve ev ileri konusundaki
sorumluluklar ncelikle kadnlara aittir;
erkeklerse geleneksel olarak eve ekmek
getirmek ve ailenin refahn salamakla
ykmldrler. Cinsler arasnda hkm
sren bu iblm, erkeklerin ve
kadnlarn g, saygnlk ve servet bak
mndan birbirlerine eit olmayan
konumlarda bulunduklarnn kanksan
masna yol amtr.
Dnyann drt bir yanndaki
lkelerde yaayan kadnlarn durumun
da meydana gelen iyilemelere ramen,
toplumsal cinsiyet farkllklar toplum
sal eitsizlikler iin temel tekil etmeyi
514

srdrmektedir. Toplumsal cinsiyet
eitsizliini aratrmak ve aklaya
bilmek sosyologlarn temel kayg
larnda biri haline gelmitir. Erkeklerin
kadnlar zerinde ekonomi, siyaset, aile
ve dier alanlarda srp giden egemen
liini aklamaya ynelik pek ok
kuramsal gr ortaya atlmtr. Bu
ksmda, toplumsal cinsiyet eitsiz
liinin doasn toplum dzeyinde
aklamaya alan ana kuramsal
yaklamlar ele alacaz; belli yer ve
kurumlarda karlalan toplumsal
cinsiyet eitsizlikleriyle ilgili tartmay
ise kitabn dier blmlerine brak
yoruz (bkz. kutu).
l e v s e l c i y a k l a m l a r
Birinci blmde (Sosyoloji
Nedir?) grdmz zere, ilevselci
yaklam toplumu paralan birbiriyle
balantl olan, bu paralar dengedey
ken akc biimde ileyen ve toplumsal
dayanmay reten bir dizge olarak
grr. Bu nedenle, toplumsal cinsiyetle
ilgili ilevselci ve ilevselcilikten esin
lenen yaklamlar, toplumsal cinsiyet
farkllklarnn toplumsal istikrar ve
kaynamaya katkda bulunduunu
gstermeye alrlar. Eskiden byk
destek gren bu gr, toplumsal geri-
limleri uzlama uruna gzard etmekle
ve muhafazakar bir toplumsal dnya
grn yaymakla ar ekilde eletiril
mitir.
Doal farkllklar dnce oku
luna mensup yazarlar, erkekler ve
kadnlar arasndaki i blmnn
biyolojik temelli olduunu savunmakta
drlar. Kadnlar ve erkekler, biyolojik
bakmdan en uygun olduklar grevleri
yerine getirirler. Bu bakma, insanbilim
ci George Murdock, kadnlarn ev ileri
ile ailevi sorumluluklara odaklamasn,
C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
erkeklerinse ev dnda almasn
gereki ve uygun bir tutum olarak
grmtr. Murdock (1949), iki yzden
fazla toplumu kapsayan kltrleraras
bir almay temele alarak, cinsiyete
dayal i blmnn her toplumda
mevcut olduu sonucuna varmtr.
Her ne kadar bu durum bir biyolojik
programlanmann sonucu deilse de,
toplumsal rgtlenmenin en mantksal
temellerini oluturmaktadr.
nde gelen ilevselci dnrler
den Talcott Parsons, ailenin sanayi
toplumlarndaki rol zerine almtr
(Parsons ve Bales 1956). Parsons
zellikle ocuklarn toplumsallat
rlmas konusuyla ilgilenmi, istikrarl ve
destekleyici aile yapsnn baarl bir
toplumsallamann anahtar olduuna
inanmtr. Parsons'n grne gre,
aile kurumu en verimli ekilde, belirgin
bir cinsiyet ayrmna dayal iblmne
ve kadnlarn ocuklara baktklar,
gvenliklerini saladklar ve onlara
duygusal destek verdikleri davurumsal
roller stlendikleri durumlarda iler.
Dier yandan, erkekler ise arasal roller
stlenmelidirler yani, eve ekmek getiren
olmaldrlar. Bu roln gergin doas
gerei, kadnlarn davurumsal ve bak
clk eilimleri erkeklerin sakinletiril
mesi ve rahatlarnn salanmas iin
kullanlmaldr. Cinsler arasndaki
biyolojik ayrma dayal bu tamamlayc
i blm, aile iinde dayanmay
salayacaktr.
ocuk yetitirmeye ilikin bir baka
ilevselci bak as ise, annenin
ocuklarn ilk toplumsallama sreleri
asndan hayati nemi olduunu ileri
sren John Bowlby (1953) tarafndan
gelitirilmitir. Eer anne yoksa ya da
ocuk annesinden kk yata ayrlrsa
-ki bu duruma anneden yoksunluk
515
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
denir- ocuk byk bir yetersiz toplum
sallama riski ile kar karya kalr. Bu
durum ocuun hayatnn ilerleyen
dnemlerinde toplum kart olmas ya
da psikopatik eilimler gstermesi gibi
ciddi toplumsal ve ruhsal skntlar
yaamasna neden olabilir. Bowlby bir
ocuun refahnn ve ruhsal salnn,
en iyi ekilde annesiyle kuraca yakn
ve srekli bir kiisel iliki yoluyla
gvence altna alnabileceini savun
mutur. Anne eksikliinin anne vekili
ile giderilebileceini isteksizce kabul
etmekle birlikte, bu vekilin de bir kadn
olmas gerektiini ne srmtr -ki
bu durum Bowlby'nin grne gre
anneliin, kukuya yer brakmayacak
ekilde, ayrks biimde dii bir rol
olduu anlamna gelir. Bowlby'nin anne
yoksunluu sav, kimilerini alan
annelerin ocuklarn ihmal ettiklerini
ileri srmeye gtrmtr.
Deerlendirme
Feministler, iblmnn biyolojik
temelleri bulunduu yolundaki savlar,
toplumda doal ya da kanlmaz hibir
grev paylam olmadn ileri srerek,
keskin biimde eletirm ilerdir.
Kadnlar meslek edinmekten alkoyan
herhangi bir biyolojik temel yoktur;
insanlar kendilerinden kltrel olarak
beklenen rollere gre toplumsalla
trlrlar.
Anneden yoksunluk savnn sorgu
lanabilir olduuna iaret eden salam
kantlar mevcuttur -almalar ocukla
rn eitim alanndaki baarlarnn ve
kiisel geliimlerinin her iki ebeveynin
de gnn en az bir blmn evin
dnda alarak geirdii durumlarda
arttm gstermitir. Benzer ekilde,
Parsons'n davurumsal kadnlk
hakkndaki gr de, bu tr grlerin
T o p lu m s a l c in s iy e t e its iz lik le r in in
in c e le n m e s i
S o s y o lo g la r , to p lu m s a l c in s iy e t e its iz lik le r in i e r k e k le r v e
k a d n la rn g ru p la r, o r ta k lk la r v e to p lu m la r i in d e k i k o n u m ,
ik tid a r v e sa y g n lk fa rk llk la r o la r a k ta n m la m a k ta d rla r.
E r k e k le r le k a d n la r a ra s n d a k i to p lu m s a l cin s iy e t
e its iz lik le r in i e le a ln rk e n , u s o r u la r s o r u la b ilir : K a d n la r la
e r k e k le r d e erli g r le n to p lu m s a l k a y n a k la ra e it b i im d e
e r i e b iliy o rla r m ? E r k e k l e r v e k a d n la r b e n z e r y a a m
s e e n e k le r in e sa h ip m id irle r? K a d n la r n v e e r k e k le r in
ro lle r in e b e n z e r b ir d e e r m i b i ilm e k te d ir ? B u s o ru la r,
s o s y o lo g la n n ilg isin i e k e n a n a iz le k le r i in c e le d i im iz b u
k ita p b o y u n c a b ir o k y e r d e k a r m z a k m a k ta d rla r.
T o p lu m s a l c in s iy e t m e s e le s i ile ilg ili a y rn tl ta r t m a la r
a a d a k i sa y fa la rd a b u la b ilirs in iz
- s o s y o lo ji k u ra m n d a to p lu m s a l c in s iy e t: 4 . B l m , s .1 4 9 - 4 9
- s z l o lm a y a n ile ti im v e to p lu m s a l cin s iy e t: 5 . B l m , s.
1 7 1 -7 2
- c in s iy e tin to p lu m s a lla m a s : 6 . B l m , s. 2 0 8 - 1 2
- to p lu m s a l c in s iy e t v e sa lk : 8 . B l m , s. 3 1 9 - 2 2
- to p lu m s a l c in s iy e t v e s n f: 9 . B l m , s. 3 6 8 - 7 2
- d in v e to p lu m s a l cin s iy e t: 1 4 . B l m , s .5 9 8 - 6 0 0
- to p lu m s a l c in s iy e t v e o k u ld a k i b a a r : 1 7 . B l m , s 7 6 4 - 6 9
- to p lu m s a l c in s iy e t v e s u : 1 9 . B l m , 8 6 4 - 9
T o p lu m s a l c in s iy e t e its iz lik le r i, A ile v e M a h r e m li k ile r
b a lk l 7 . B l m d e d e e le a ln a n te m e l m e s e le le r d e n b irid ir.
erkeklerin kadnlar zerindeki egemen
liine anak tuttuu gerekesiyle
feministler ve dier sosyologlar tarafn
dan kyasya eletirilmitir. Aile kuru-
munun akc biimde ilemesi iin
davurumsal kadnln gereklii
olduuna ilikin inancn hibir temeli
yoktur tersine, bu rol erkeklerin karla
rna hizmet ettii iin dllendiril
mektedir.
F e m in is t y a k l a m l a r
Feminist hareketler, toplumsal
cinsiyet eitsizliklerini aklamay ve bu
eitsizliklerin stesinden gelinebilmesi
iin gndem oluturmay amalayan bir
516
 C insellik v e T o p lu m sal C in siyet
MMMIHIM .i *';<sr.^ii.utr>nnmiLTt: nJiiti.nn<mnrrtimit,<= 'j

ok kuram ortaya atlmasna nayak ya da yapnn bir paras olarak grmez

olmulardr. Fem inist kuramlar, ler. Bunun yerine, erkeklerle kadnlar
toplumsal cinsiyet eitsizlikleriyle ilgili arasndaki eitsizliklere katkda bulunan
olarak birbiriyle yksek bir kartlk ok saydaki farkl etkene dikkati
sergileyebilmektedir. Rakip feminizm ekerler. Szgelimi, liberal feministler
okullar, toplumsal cinsiyet eitsizlik iyerinde, eitim kurumlarnda ve
lerini toplumun derinlerine kk salm medyada kadnlar hedef alan cinsi-
olan cinsiyetilik, ataerkillik ve kapita yetilie ve ayrmcla sava am
lizm gibi bir dizi toplumsal sre vas lardr. Glerini, kadnlar iin frsat
tasyla aklamaya almlardr. Bu eitlii yaratmak ve korumak amacyla
konuya yirminci yzylda Birleik Kral- yasal ve dier demokratik yollar
lk'ta etkili olmu ana feminist akmlar kullanarak gstermeye eilimlidirler.
ele alarak balayacaz: Liberal, sosyalist Birleik Krallk'ta Eit cret Yasas
(ya da Marx) ve kktenci feminizm. (1970) ve Cinsiyet Ayrmcl Yasas
Farkl feminist akmlar arasndaki ayrm (1975) gibi yasalar yoluyla hukuk ala
hibir zaman belirgin olmamsa da, bu nnda yaplan iyiletirmeler, yasalar
ayrm konuya giri asndan faydal dzeyinde eitlii salamann kadnlar
bilgiler salamaktadr. Son yllarda, eski hedef alan ayrmcl ortadan kaldrma
akmlarn hepsinden bir eyler barnd konusunda nemli bir adm olduunu
ran ve onlarn zerine kurulmu olan savunan liberal feministler tarafndan
yeni feminizm biimlerinin gelitirilme etkin biimde desteklenmitir. Liberal
siyle birlikte, bu l snflandrma git feministler, reformlarn kademeli ola
gide daha az kullanl hale gelmitir rak gerekletirilebilmesi iin mevcut
(Barker 1997). Bu ksm iki yeni ve dizge iinde zmler bulmaya alr
nemli kuramn bir zetini sunarak lar. Bu balamda, liberal feminisder
kapatacaz: siyah feminizm ve post- hedefleri ve yntemleri bakmndan,
modern feminizm. mevcut dizgenin yklmas iin arda
bulunan kktenci ve sosyalist feminist
Liberalfeminizm lere gre nispeten daha lmldrlar.
Liberal feminizm toplumsal cin Liberal feministler gemi yzylda
siyet eitsizliklerinin aklamasn kadnlarla ilgili meselelerde yaanan
toplumsal ve kltrel tutumlarda arar. ilerlemelere byk bir katkda bulun
Liberal feminizme ilk ve nemli mu olsalar da, eletirmenler tarafndan
katklardan birini, Kadnlarn itaati (The toplumsal cinsiyet eitsizliklerinin
Subjection of Women -1869) balkl kkleriyle mcadele etme konusunda
denemesinde cinsler arasnda seme baarsz olmakla ve toplumda kadna
hakkn da kapsayacak biimde yasal ve uygulanan basknn dizgesel doasn
siyasi eitlik salanmas arsndan kavrayamamakla itham edilmilerdir.
bununa ngiliz filozof John Stuart Mili Kadnlarn mustarip olduklar yoksun
yapmtr. Liberal feministler, alma luklar cinsiyetilik, ayrmclk, cret
larn aada ele alacamz kktenci ve eitsizlii, cam tavan gibi birbirinden
toplumcu feminisderin aksine, kadnla bamsz ekilde ele almakla, toplumsal
rn madunluunu daha geni bir dizge cinsiyetin ancak ksmi bir resmini

517
 C insellik v e T o p lu m sa l C in siye t
jfljjrBwuunrew *warnnriH iB3i*n i5m K3m iW n*wnW CijwnM !w sj

izebilmilerdir. Kktenci feminisder, ekonomi, baarl olabilmek iin

liberal feminisderi kadnlar eitliksiz insanlar -zellikle de kadnlar ihtiya
bir toplumu ve onun rekabeti rasn larnn ancak srekli bir mal ve hizmet
kabul etmeye tevik etmekle sulamak tketimiyle karlanabileceine inand
tadrlar. rarak, birer tketici olarak tanmlamak
zorundadr. Son olarak, kapitalizm
Sosyalist veM arxfeminizm
bakm ve temizlik gibi iler iin evde
Sosyalist feminizm, Marx'm karlksz kadn emeine bel balar.
atma kuramndan (1. Blmde s. 50- Engels'e gre kapitalizm, erkekleri
52 arasnda deinilmitir) hareketle dk credere mahkum ederek, kadn
gelitirilmi olmakla birlikte, Marx'n lar ise bedava altrarak smr
kendisi toplumsal cinsiyet eitsizliine mtr. Ev ileri iin cret denmesi
ilikin pek az ey sylemitir. Sosyalist konusu birok feministin inanlarnn
feminizm liberal feminizmi, toplumda nemli bir bileenidir ve alma ve
kadn-erkek eitliine dmanlk Ekonomik Yaam balkl 18. Blm
besleyen son derece gl kar ilikileri de tartlmaktadr.
olduunu gremedii iin eletirmitir. Sosyalist feministler, liberal femi-
Sosyalist feminisder hem ataerkillii nisderin reformcu hedeflerini yetersiz
hem de kapitalizmi ortadan kaldrmay bulmulardr. Ailenin yeniden yaplan
hedeflemilerdir (Mitchell 1966). Top drlmas, aile ii klelie son verilme
lumsal cinsiyet eitsizliklerinin Marx si ve ocuk yetitirmek iin ortaklaa
bak asndan bir aklamasn verme yollar bulunmas iin arda bulun
ye alan kii Marx'tan ziyade, onun mulardr. Pek ok sosyalist feminist,
dostu ve alma arkada olan Friedrich Marx'tan harekede, bu hedeflere ancak
Engels olmutur. herkesin gereksinimlerini karlayacak
Engels, kapitalist koullarda maddi ekilde tasarlanm devlet merkezli bir
ve ekonomik etkenlerin kadnlarn ekonomiyi yaratacak sosyalist bir dev
erkeklere hizmet etmesinin zeminini rim yoluyla ulalabileceini ileri
hazrladn, zira ataerkilliin kkle srmtr.
rinin (tpk snfsal bask gibi) zel
Kktencifeminizm
mlkiyette bulunduunu ileri srm
tr. Engels, kapitalizmin, servetin ve Kktenci feminizmin ekir
iktidarn az saydaki erkein elinde deini, kadn smrsnden ve
toplanmasna neden olarak, ataerkillii kadnlar zerinden kar salanmasn
yani erkeklerin kadnlar zerindeki dan erkeklerin sorumlu olduu dn
egemenliini glendirdiini savun cesi oluturur. Feminizmin bu d a l n n
mutur. Kapitalizm, ataerkillii kendin temel ilgi alan ataerkillik -kadnlarn
den nceki toplum dzenlerine gre dizgesel biimde erkek egemenlii alt
daha fazla glendirir, zira eski alara na alnmas- zmlemesidir. Ataerkil
kyasla, artk cretli alan, mlkiyet lik her zamanda ve her kltrde mevcut
sahibi ve belli bir servetin varisi olan olan evrensel bir fenomen olarak gr
erkeklere iktidar baheden muazzam lr. Kktenci feminisder, toplumda
bir zenginlik yaratr. kincisi, kapitalist kadnlara uygulanan basknn kayna

518

olarak genellikle aile zerinde youn
larlar. Erkeklerin, kadnlarn ev iinde
sarf ettikleri cretsiz emee bel bala
yarak onlar smrdklerini savunurlar.
Erkekler bir grup olarak, kadnlarn
gl ve etkili konumlara gelmelerini de
engellerler.
Kktenci feministler ataerkilliin
temellerine ilikin yorumlarnda birbi
rinden ayrlsalar da, ou ataerkilliin
kadn bedenini ve cinselliini bir
biimde mal haline getirdii konusunda
hemfikirdir. lk kktenci feminist yazar
lardan biri olan Shulamith Firestone
(1971), erkeklerin kadnlarn ocuk
dourma ve yetitirmeyle ilgili rollerini
denetim altnda tuttuunu savunur.
Kadnlar biyolojik olarak ocuk dou
rabildikleri iin, korunma ve geinme
bakmndan maddi anlamda erkeklere
baml hale gelirler. Bu biyolojik eit
sizlik ekirdek aile biiminde toplum
sal olarak rgtlenir. Firestone kadnla
rn toplumsal konumlarn tasvir etmek
iin bir cinsiyet snfndan sz eder ve
kadnlarn ancak ailenin ve bu aileyi ra
layan iktidar ilikilerinin ilga edilmesiyle
zgr kalabileceklerini ileri srer.
Dier kktenci feministler ise
erkek egemenliinin merkezinde
erkeklerin kadnlara uygulad iddetin
bulunduuna iaret ederler. Bu gre
gre, aile ii iddet, tecavz ve cinsel
taciz gibi eylemler, kendilerine zg
ruhsal ya da adli kkleri olan mnferit
vakalar olmayp hepsi birden kadna
uygulanan dizgesel basknn birer
parasdrlar. Gndelik yaamdaki
szel olmayan iletiim, dinleme ekil
leri, szn kesme ve kadnn kamusal
alandaki rahatlk duygusu gibi- etkile
imler bile toplumsal cinsiyet eitsizlii
ne katkda bulunur. Dahas, diye devam
519
C insellik v e T o p lu m sa l C in siy e t
Mtamtr^acMvnBUfimunu^maiMi w n n n m w m r *a re m i W M im w m n imiiiiiim
eder sav, gzellie ve cinsellie ilikin
yaygn anlaylar, erkekler tarafndan
belli bir diillik tipi yaratmak maksadyla
kadnlara dayatlr. Szgelimi, zayf bir
beden ve erkeklere kar itaatkar ve
korumac tavrlar, kadnlarn madunlu-
unu kalc hale getirmeye yardmc
olur. Kadnlarn medya, moda ve rek
lamlar yoluyla nesneletirilmesi, ka
dnlan asl rolleri erkekleri tatmin edip
elendirmek olan birer cinsel nesneye
dntrr. Kktenci feministler, ka
dnlarn cinsel baskdan reformlar ya da
kademeli bir deiim yoluyla kurtulabi
leceine inanmazlar. Ataerkilliin diz
gesel bir fenomen olmasndan tr
toplumsal cinsiyet eitliinin ancak
ataerkil dzenin yklmasyla salanabi
leceini savunurlar.
Ataerkilliin toplumsal cinsiyet
eitsizliini aklayc bir kavram olarak
kullanlmas feminist kuramclar arasn
da olduka yaygndr. Kiisel olan
siyasidir iaryla hareket eden kktenci
feministler, kadnlara uygulanan bask
nn birbiriyle balantl pek ok boyu
tuna geni evrelerin dikkatini ekmeyi
baarmlardr. Erkek iddetine ve
kadnlarn nesneletirilmesine yaptklar
vurgu, bu meseleleri kadnlarn madun-
luuyla ilgili ana akm tartmalarn mer
kezine tamr.
Bununla beraber, kktenci femi
nistlerin grlerine birok adan kar
klabilir. Herhalde, bu kar klar
arasnda en yaygn olan, kullanld
haliyle ataerkillik kavramnn kadnlarn
madunluunu aklama konusunda
yetersiz kalddr. Kktenci feminist
ler, ataerkilliin tarihte her toplumda
grldn iddia etme eiliminde
dirler bir baka deyile, ataerkilliin
evrensel bir fenomen olduunu ileri
srerler. Gelgelelim eletirmenler byle
 C insellik v e T o p lu m sa l C in siy e t
-r- - i irim iru m m m r t
|- t i t - h i Ur C T m t r , j r r urnmmiMiriv Mf f r M n n f

nsidethelocker m
roon uitl e Best V
DamnSportsShowsla

Pek ok kktenci ve sosyalist fem inist bu "erkek d e rgileri'n in -p o rn o d ergilerinin de-

kadnlarn erkeklere m adunluunu srdrm eye devam e tti in i ileri srm ektedirler

bir ataerkillik kavramnn tarihsel ya da Siyahfeminizm

kltrel eitlemelere yer brakmadn
savunurlar. stelik rk, snf ya da etnik Yukarda ana hatlar izilen femi
kkenin kadnn madunluunun doas nizm eideri, beyaz kadnlarn dene
zerinde nemli lde etkili olabilece yimleri kadar beyaz olmayan kadnlarn
ini de grmezden gelirler. Bir baka deneyimleri iin de ayn ekilde geerli
deyile, ataerkillii evrensel bir feno midir? Birok siyah feminist ve kalkn
men olarak grmek mmkn deildir: makta olan lkelerde yaayan feminist
aksi takdirde, biyolojik indirgemecilik ler, durumun hi de yle olmadm ileri
toplumsal cinsiyet eitsizlikleriyle ilgili srmektedirler. Kadnlar arasndaki
tm karmak sorunlar kadnlarla etnik ayrmlarn, sanayilemi toplum
erkekler arasndaki basit bir ayrma larda yaayan ve ounluu orta snfa
balama hatasna dlr. mensup, beyaz kadnlarn ikilemlerine
Sylvia Walby, ataerkillik kavramna odaklanm olan ana feminist okullar
ilikin nemli bir yeniden kavramla- tarafndan hesaba katlmadn ne
trma gerekletirmitir (bkz. kutu). srmektedirler. Siyah feminisdere gre
Walby, ataerkillik kavramnn belli zgl bir kadn grubunun deneyimle
biimlerde kullanlmas kouluyla yarar rinden hareketle btn kadnlarn
l ve deerli bir ara olduunu savunur. madunluuna ilikin genel kuramlar
oluturmak geersizdir. Dahas, top-

520

S y lv ia W a lb y : a ta e r k illi in k u r a m la tr tm a s
A ta e rk illik ta s a rm to p lu m s a l c in s iy e t e its iz lik le r iy le ilg ili
b i r o k fe m in is t y o r u m u n m e r k e z in d e y e r alr. B u n u n la
b e r a b e r , b ir z m le m e a ra c o la r a k , to p lu m s a l c in s iy e t
e its iz li in in e itlili in i v e g e ir d i i d e iim le ri
a k la m a k ta b a a r s z o ld u u i in e le d rilm i tir d e.
E le tir m e n le r , t m ta r ih b o y u n c a g e e r li o lm u o la n
y e k p a re v e d e i m e z b ir b a s k d iz g e s in in v a r o lm a d n
s a v u n m a k ta d rla r. S y lv ia W a lb y is e a ta e rk illik k a v ra m n n
to p lu m s a l c in s iy e t e its iz li in e ili k in h e r z m le m e i in
k u lla n lm a s z o r u n lu b ir a ra o ld u u n u d n m e k te d ir.
B u n u n la b e r a b e r , a ta e rk illik k a v ra m n a g e tir ile n
e le tirile rin b ir o u n u n g e e r li o ld u u n u d a k a b u l
e tm e k te d ir. W alb y , A taerkilliin Kuramsallatrlmas
(T h e o r iz in g P a tria rc h y - 1 9 9 0 ) adl a l m a s n d a , a ta crk illi i
e s k is in d e n d a h a e s n e k b i im d e k a v ra m a n n b ir y o lu n u
o rta y a k o y ar. A ta e rk illik W a lb y ta r a fn d a n o rta y a k o n a n b u
y en i h a liy le , ta r ih s e l s r e i in d e g e ir d i i d e i im le r, s n f
v e e tn ik k k e n g ib i d i e r k a v ra m la ra d a y e r a m a k ta d r.
W a lb y i in a ta e rk illik e r k e k le r in k ad n lar e g e m e n lik ve
b a s k a ltn a a ld , s m rd b ir to p lu m sa ] y a p la r v e
u y g u la m a la r d iz g e s id ir ( 1 9 9 0 : 2 0 ). W a lb y ata e rk illi i v e
k a p ita liz m i to p lu m s a l k o u lla ra b a l o la r a k b ir b iriy le
e tk ile im h a lin d e b a z e n u y u m , b a z e n d e a t m a h a lin d e
b u lu n a b ile n b ir b ir in d e n ay r d iz g e le r o la r a k g r r .
K a p ita liz m in a ta e rk illik te n c in s iy e te dayal i b l m
d o la y sy la fa y d a la n m o ld u u n u ileri s rer. F a k a t d i e r
z a m a n la rd a k a p ita liz m v e a ta e rk illik b ir b iriy le te rs
d m le rd ir. S z g e lim i, sav a z a m a n k a d n la r e m e k
p a z a r n a k id e le r h a lin d e k a tld k la r z a m a n , k a p ita liz m in v e
a ta e rk illi in k a rla r a m tr .
W a lb y , a ta e rk illi in i le m e s in i o la n a k l k lan alt a d e t y ap
ta n m la r. lk f e m in is t k u r a m la r n z a y fl n n k a d n la r
z e rin d e u y g u la n a n b a s k n n z s e l n e d e n le r in d e n
s a d e c e b ir in e , e r k e k le r in u y g u lad id d e te ya da
k a d n la rn r e m e s r e c in d e k i ro l n e o d a k la n m a e ilim i
o ld u u n u s y le r. W alb y , to p lu m s a l c in s iy e t e its iz li in in
d e rin li in e v e b a la n n ll n a o d a k la n d i in , ata e rk illi i
b ir b ir in d e n b a m s z , a m a e tk ile im h a lin d e o la n alt
y a p d a n m te e k k il g r r .
1. E v in s n rla r d a h ilin d e k i retim ilikileri. K a d n la rn
ev d e e v i le ri v e o c u k b a k m g ib i i le r d e n a lm a d
c r e t, k o c a s (ya d a e v a rk a d a la r) ta ra fn d a n
s a h ip le n ilm e k te d ir.
2. cretli iler. K a d n la r i p a z a r la r n d a b e lli t rd e n
i le r d e n u z a k tu tu lm a k ta , d a h a d k c re t a lm a k ta v e
d a h a az u z m a n lk g e r e k tir e n i le r e k ayd rlarak
a y rm c lk y a p lm a k ta d r.
3. A taerkil devlet. D e v l e t g e r e k iz led i i s iy a se t g e r e k s e
n c e lik le r i y o lu y la d iz g e s e l b i im d e a ta e rk il k a r la n
sa v u n m a k ta d r.
4. Erkeklerin uygulad iddet. E r k e k le r in uy g u lad
id d e t e y le m le ri g e n e ld e m n fe r it o la y la r o la r a k
C insellik v e T o p lu m sa l C in s iy e t
M* ut'fr'vmoa'MMM/ta fiuvniHctMrtM'tfTMiMa
g r ls e d e , a sln d a b e lli b ir k a lb a s a h ip tir v e
d iz g elid ir. D e v l e t b u o la y la ra is tis n a i d u ru m la r
h a ric in d e m d a h a le e tm e y i re d d e d e re k , id d e te g z
y u m ar.
5. Cinsellik alanndaki ataerkil ilikiler. B u t r ili k ile r
k e n d ile rin i s a p la n tl h e te r o s e k s e llik v e cin s e l
k o n u la r d a k a d n la rla e r k e k le r a ra s n d a u y g u la n a n (ve
ayn c in s e l d a v ra n la r i in fa rk l k u ra lla rn g e e r li
o lm a s a n la m n a g e le n ) if te s ta n d a r t y o lu y la g s te rir.
6. A taerkil kltrel kurumlar. e itli k u r u m la r ve
u y g u la m a la r m e d y a , d in v e e itim d e d a h il o lm a k
z e re a ta e rk il b a k a ltn d a k a d n ta s a rm la r
retir. B u ta s a rm la r k a d n la rn k im lik le rin i
e tk ile y e re k o n la r a k a b u l e d ile b ilir d a v ra n v e ey le m
s ta n d a rtla r dayatr.
W alby , a ta e rk illi in iki b i im i o ld u u n u ileri s rer.
M a h r e m a ta e rk illik , k a d n n a ta e rk il b ir b ire y ta r a fn d a n
ev e k a p a lm a s v e e g e m e n lik a ltn a a ln m a sd r. B u
d la y c b ir s tra te jid ir , z ira k a d n la r n k a m u h a y a tn a
k a tlm a la r n a e n g e l o lu r. K a m u s a l a ta e rk illik d a h a
o rta k la a c b ir b i im d ir. K a d n la r s iy a se t v e e m e k
p a z a rla r g ib i a la n la rd a k a m u h a y a tn a k a tlm a k la b ir lik te ,
z e n g in lik , ik tid a r v e n e m li k o n u m la r d a n u z a k tu tu lu rla r.
W alby , en a z n d a n B r ita n y a 'd a V ik to r y a D n e m in d e n
g n m z e k a d a r o la n s r e te a ta e rk illik k o n u s u n d a h e m
d e r e c e h e m d e b i im b a k m n d a n b ir d e i im m ey d a n a
g e ld i in i n e s rer. K a d n la r a v e e r k e k le r e d e n e n
c r e d e r a ra sn d a k i u u ru m u n k a p a n m a y a b a la m
o lm a s n n v e k a d n la rn e itim k o n u s u n d a eld e e ttik le ri
k a z a n m la rn a ta e rk il d z e n in b ir d e r e c e y e k a d a r
d e i ti in i k a n tla d n a d ik k a ti e k e r ; g e r i b u d e i im in
a ta e rk illi in s o n u n u m jd e le m e d i in i d e b e lir tir Z ira
e s k id e n k a d n la ra z e llik le e v d e b a s k u y g u la n m a k ta y k e n ,
a rtk b u b a s k b ir b t n o la r a k to p lu m s a th n a y a ylm
d u ru m d a d r -k a d n la r a rtk t m k a m u sa l a la n la rd a ta b i
k ln m a k ta v e a y rm cl a m a ru z k a lm a k ta d rla r. B i r b a k a
d e y ile , a ta e rk illik b i im d e i tir m i v e z e l a la n d a n
k a m u s a l a la n a k a y m u r. W a lb y 'n in k e n d is in in d e
n k te d a n b i im d e b e lirtti i g ib i: K a d n s m r ld
e v d e n k u r tu lm u , a m a b u k e z d e k e n d in i s m r le c e i
k o c a b ir to p lu m u n i in d e b u lm u tu r.
521
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
lumsal cinsiyet konusunda her kadn
tarafndan eit biimde deneyimlenen
birlikli bir bask olduu fikri kendi
bana sorunludur.
Feminizmin mevcut biimlerine
kar duyulan memnuniyetsizlik, siyah
kadnlarn kar karya kaldklar
sorunlara eilen yeni bir dnce
akmnn ortaya kmasna neden
olmutur. Amerikal siyah feminist beli
hooks (hep kk harfle yazlmakta
dr), kendi hauratna yazd nszde
unlar savunur:
im dilerde kendi g e n kzlklar hakknda
yazlar yazan v e k on uan b iro k fem inist
d n r siyah kzlarn izzetinefislerinin
b eyaz ak ran larn a kyasla
olduunu im a etm ektedirler. B u farklln
l s ise g en eld e siyah kzlarn, d aha
iddial, k on ukan v e zgvenli olulardr.
N e v ar ki, geleneksel gneyli siyah yaam
tarznda kzlarn ak szl v e arbal
o lm alar z a te n b eklenm ekteydi.
veynlerim iz ve retm en lerim iz h ep dik
d u rm am z ve sylem ek istediklerim izi
d o b ra d o b ra sylem em izi dyorlard.
Bu d a v ra n la r rk n y k seltilm esin i
a m a ly o rd u ; zel o la ra k
izzetinefislerinin glendirilm esini h ed ef
lem iyordu. T o k szl bir kz h er eye
ra m e n k endini d e ersiz
y o rd u , zira ne derisinin rengi yeterince
b eyazd, ne d e salar olm as gerektii
gibiydi, is te bunlar, beyaz aratrm aclarn
siyah kadnlarn izzetinefislerini beyazlarn
d eneyim lerinden elde edilen
g re tasarlanm l m aralaryla l m -
lem eye altklarnda h esab a katam adk
lar deikenlerdir (h o o k s 1 9 9 7 ).
Siyah feministlerin yazlar tarihe -
siyah kadnlarn halihazrda kar
karya kaldklar sorunlar konusunda
ipular sunan gemiin farkl ynleri
ne- vurgu yapma eilimi tamaktadr
lar. Amerikal siyah feministlerin yazla
r, siyah topluluklarndaki toplumsal
cinsiyet eitsizlii zerinde kleciliin
gl mirasnn, ayrmcln ve yurtta
haklar hareketinin etkisinin altn
izmektedir. Bu yazarlar, ilk siyah kadn
haklar savunucularnn, zamannda
kadn haklar kampanyasn desteklemi
olduklarna ama bu konuda rk sorunu
nun gzard edilmemesi gerektiinin de
farkna varm olduklarna iaret
etmektedirler: Siyah kadnlar, rklar ve
toplumsal cinsiyetleri temelinde bir
ayrmcla uramaktaydlar. Son yllar
da siyak kadnlar, kadn zgrleme
hareketlerinin merkezinde yer alma
maktadrlar, zira kimlikleri zerinde
kadnln etkisi, rk kavramnn
etkisinden ok daha azdr.
d ah a fazla Hooks, beyaz feministlerce tercih
edilen aklama erevelerinin -szge
limi, ailenin ataerkilliin dayana
olduu gr gibi- ailenin rkla
kar temel bir dayanma noktasn
Ebe temsil ettii siyah topluluklara uygu
lanamayacan ne srmtr. Bir
baka deyile, siyah kadnlara uygulanan
bask, beyaz kadnlara kyasla farkl
k ad n larn noktalarda aranmaldr.
Bu yzden, siyah feministler rk
h issed eb ili hesaba katmayan hibir toplumsal
cinsiyet eitlii kuramnn siyah kadn
larn maruz kald basklar aklamas
nn beklenemeyeceini ileri srmekte
deerlere
dirler. in snfsal boyutu da birok
siyah kadnla ilgili vakada gzard
edilemeyecek nemli bir baka etken
dir. Kimi siyah feministler, siyah
feminist kuramn gcnn rk, snf ve
toplumsal cinsiyetle ilgili meseleler
arasndaki etkileime odaklanmasndan
ileri geldiini dnmektedir. Siyah
kadnlarn, tenlerinin rengi, cinsiyetleri
ve snfsal konumlar gibi birok adan
dezavantajl bir konumda olduunu ne
srmektedirler. Bu etken etkileme
522
 C insellik v e T o p lu m sal C in siy et
mtiiHH^nmo

girdiinde birbirini glendirmekte ve gibi, roller ve gerekliin kurulma

desteklemektedir (Brewer 1993). biimleri de oktur. Dolaysyla, farkl
lklarn (szgelimi, cinselliklere, yalara
Postmodernfeminizm
ve rklara) tannmas postmodern
Postmodern feminizm de tpk feminizmin ana kayglarndan biridir.
siyah feminizm gibi her kadnn Postmodern feminisder, gruplar ve
paylat birlikli bir kimlik ve deneyim bireyler arasndaki farkllklarn tann
temeli olduu fikrine kar kar. mas konusu kadar, yapskm ze
Toplumbilimde postmodern yakla rinde de nemle durmulardr. zel
mlar 4. Blmde, s. 152-4 arasnda
likle erkek dilini ve eril bir dnya
ele alnmt.
grn yapskme uratmann
Feminizmin bu kolu sanatlar, yolunu aramlar ve bunlarn yerine,
mimari, felsefe ve ekonomi alannda akc ve ak terimlerle kadnlarn
kendini gsteren kltrel bir fenomen deneyimlerini daha iyi yanstabilecek
olan postmodernizmden hareket eder. bir dil yaratmaya almlardr. Birok
Postmodern feminizmin baz kkleri postmodern feministe gre erkekler
Kta kuramclarndan Derrida (1978, dnyay ikili kartlklar (iyi-kt, gzel-
1981), Lacan (1995) ve de Beauvoir'nn irkin gibi.) erevesinde kavramak
(1949) almalarna dek uzanmaktadr. tadr. Onlara gre, erkekler erkei
Postmodern fem inistler kadnn normal, kadn ise erkekten bir sapma
toplumdaki konumunu aklayan bir olarak grrler. Szgelimi, modern
byk anlatnn ya da tek ve tmel bir psikiyatrinin kurucusu olan Sigmund
kadnlk z veya kategorisinin varol Freud, kadnlar penisleri olmayan
duu savn reddederler. Bu yzden erkekler olarak grm ve kadnlarn
bakalar tarafndan toplumsal cinsiyet penis sahibi olamadklar iin erkeklere
eitsizliine getirilen ataerkillie, rka kar bir kskanlk beslediini ileri
ya da snfa dayal aklamalar da srmtr. Bu eril dnya grnde
zc olduklar gerekesiyle redde kadn daima 'teki' rolne mahkum
derler (Beasley 1999). olmaktadr. Yapskm ikili kartiklar
Postmodernizm, bunun yerine, halinde bulunan kavramlar hedef alr
birok farkl bak asnn eit olarak ve kartlaryla beraber bu kavramlar
geerli olduunun kabul edilmesini yeni ve daha olumlu bir biimde
salk verir. Kadnla ilikin bir zden dzenler.
ziyade, her biri ok farkl deneyimlere F re u d 'u n to p lu m sal cin siy e tin
sahip birok birey ve grup (hetero- to p lu m sa lla m a s h ak k n d ak i
sekseller, lezbiyenler, siyah kadnlar, grleri iin bkz. 5. Blm, s. 212-3
ii snf kadnlar, vb.) mevcuttur. Postmodern feminizmin, feminist
Farkl gruplarn ve bireylerin teki- hareketin yukarda tarttmz nceki
lii, mevcut eitlik iinde kutlanr. kollaryla anlaamad sylenir (Car-
tekiliin olumlu yannn altn rington 1995, 1998). Bunun sebebi
izmek postmodern feminizmin ana byk lde, postmodern feminizmin
izleklerinden biridir ve bu tavr dier birok feministin kadnlara uygu
oulculuu, eitlilii, farkll ve lanan basklara ilikin btncl bir
akl simgeler: birok hakikat olduu aklama sunulabileceine ve bu soruna

523
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t
bir zm getirilebileceine inanmakla
hata yapaklarn dnmesinden kay
naklanmaktadr.
Feminist harekederin Bat toplum-
lar zerinde derin etkileri olmutur ve
halen giderek artan ekilde dnyann
baka blgelerinde kar karya kalnan
toplumsal cinsiyet eitsizliklerine
meydan okumaktadrlar. Bu blm
giderek kresellemekte olan dnyada
toplumsal cinsiyet meselesine ilikin
ksa bir tartmayla kapatacaz.
Son u : to p lu m s a l
k r e s e lle m e
Bu blmdeki tartmalarmzn
ounda sanayilemi Bat toplum-
larnda toplumsal cinsiyet kavramn
mercek altna aldk. Kadn hareket
lerinin sreen toplumsal cinsiyet
eitsizliklerini aklamaya ynelik bir
yn gl sosyolojik kuram ortaya
atlmasna nasl sebep olduunu ve bu
eitsizliklerin almas iin gndemler
oluturduunu grdk. Feminizm
sadece akademik bir etkinlik olmad
gibi, Bat Avrupa ve Kuzey Amerika'yla
snrl da deildir. Gnmzn kresel
leen dnyasnda, Britanya'daki kadn
harekederinde etkin rol oynayanlarn
ksa bir sre sonra denizar lkelerde
feminist mcadelelerini srdren dier
kadnlarla balant kurmalar kanl
mazdr.
Kukusuz, kadn hareked basite
Bat Avrupa ya da Amerika'ya zg bir
fenomen deildir. Szgelimi in'de
kadnlar haklar, istihdam olanaklar,
kadnn retimdeki rol ve siyasete
katlm (ZhangveXu 1995) konularn
da eitliin gvence altna alnmas iin
aba sarf etmektedirler. Gney Afri
ka'da kadnlar apartheid'a kar savata
yaamsal bir rol sdenmilerdir; apart
heid sonras dnemde ise bastrlan
ounluun, yani eitim almalar, uygun
koullarda barnmalar, salk olanak
larndan yararlanmalar ve i bulmalar
engellenmi insanlarn maddi koullar
nn iyililetirilmesi (Kemp ve dierleri
1995) iin halen mcadele etmekte
dirler. Peru'daki eylemciler, kadnlara
toplum yaamna katlabilmeleri iin
daha fazla frsat verilmesi (Blondet
1995) iin onlarca yldr almakta
drlar. Rusya'da 1992 ylnda kadnlarn
c in s iy e t ve toplumun ihtiya duyduu ileri evde
yerine getirmeleri iin tevikler sunan
yasann, Rus meclisinden gemesini
kadnlarn itirazlar nlemitir.
Her ne kadar, kadn hareketlerine
katlanlar yllardan beri dier lkeler
deki eylemcilerle balantlar kurmak
taysalar da, bu balantlarn says ve
nemi kresellemeyle birlikte nemli
lde artmtr. Uluslararas balan
tlarn salanmasn hedefleyen nde
gelen forumlardan biri 1975 ylndan bu
yana drt kez gerekletirilmi olan
Birlemi Milletler Ulusal Kadn
Konferans'dr (u sralar 2010'dan
nce bir beinci forumun yaplmas
gndemdedir). Yaklak 50,000 insan -
ki te ikisinden fazlas kadndr- 1995
ylnda in'in bakenti Pekin'de
gerekletirmi olan son konferansa
katlmtr. 181 lkeden gelen delegeler
ve binden fazla sivil toplum rgtnn
temsilcisi bu konferansa katlmtr.
Katlmclar, kadnlarn ekonomik
kaynaklara, toprak, kredi, bilim ve
teknolojiye, mesleki eitime, bilgi,
iletiim olanaklarna ve pazarlara
eriimini gvenceye almann yollarn
bulabilmek amacyla on gn boyunca
kadnlarn dnya genelindeki durumlar
524
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t

hakknda sunumlar dinlemiler, koul Peki kadn hareketlerinin etkili

larnn iyiletirilmesi iin yaplma-s olabilmeleri iin uluslararas bir intibak
gerekenleri tartmlar ve gerek mesle zorunlu mudur? Kadnlarn karlar
ki gerekse kiisel dzeyde birbirleriyle dnyann her yerinde temelde ayn
sk balar kurmulardr. Konferansn mdr? Kalknmakta olan lkelerdeki
katlmclarndan biri olan Mallika Dutt, kadnlar iin feminizm ne anlam ifade
Feminist Studies dergisinde ABD'den etmektedir? Bunlar ve benzeri birok
katlan ou kadn iin Pekin son derece soru kreselleme sreci hzl bir
retici, sarsc ve dnt-rc bir ekilde devam ettii mddete, pek ok
deneyim oldu. A B D 'li kadnlar ateli tartmaya konu olacaktr.
dnyann farkl blgelerinden katlan
kadnlarn yaptklar zmlemelerin
incelii ve bu kadnlarn iyi rgtlenmi
gl sesleri karsnda olduka
ardlar (Dutt 1996) diye yazmtr.
Ayn zamanda, Dutt'a gre, konferansa
katlanlarn ounluu Pekin'den
kresel bir dayanma, gurur ve tasvip
duygusuyla ayrld (1996).
Konferansn katlmclar tarafn
dan zerinde nihai anlamaya varlan
Eylem Platformu dnya lkelerini
ncelikli olarak u sorunlar zmeye
armtr:
- kadnlarn srtndaki srekli ve giderek
artan yoksulluk yk;
- kadnlara uygulanan iddet;
- silahl ya da baka trl atmalarn
kadnlar zerindeki etkileri;
- iktidarn paylalmas ve karar alma
konularnda kadn erkek eitsizlikleri;
- kadnlarn tektipletirilmesi
- doal kaynaklarn ynetilmesiyle ilgili
srelerde toplumsal cinsiyet eitsiz
likleri;
- kz ocuklarnn haklarnn inen
mesi ve srekli bir ayrma maruz
kalmalar meselesi.

525
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t

zet

1. n san cinselliinin tem elleri ak b iim d e biyolojik old u u na inanm aktadrlar. T o p lu m sal cinsiyetin bir
olm akla birlikte, o u cinsel d avran d o u tan z olm ad gibi, insan b eden i dahi toplum sal
gelm eyip, so n rad an ren iliyor gibi g r n m ek ted ir. etkiler ve teknolojik m dahalelerle deiim e
Cinsel u ygulam alar kltrlerin h em kendi ilerinde uratlabilir.
h em de birbiri arasnda byk bir eitlilik
7. T op lu m sal cinsiyet eitsizlii, kadnlar ve erkekler
sergilem ektedir. B at'd a H ristiyanlk cinsel tutum lar
arasnda farkl b alam larda o rtay a kan k onum ,
belirleyen n em li b ir etken olagelm itir. K a t cinsel
iktidar ve saygnlk farkllklarna iaret eder.
kodlara sahip olan baz top lum larda ifte stan d art ve
Ilevselciler top lum sal cinsiyet eitsizliklerini
iki yzllk yaygndr. Cinsel davranla ilgili
aklam ak iin top lum sal cinsiyet farkllklarnn ve
alm alarn da g sterd i i gibi, n o rm la r ve fiili
cinsiyete dayal iblm n n top lum sal istikrara ve
uygulam alar arasndaki u u ru m so n d erece byk
kaynam aya katkda bulunduuna v urgu yaparlar.
olabilm ektedir. B at'd a cinsellikle ilgili baskc
Fem in ist yazarlar ise top lum sal cinsiyet
tu tu m lar 1 9 6 0 'lard an itibaren yerini etkilerini bugn
eitsizliinin bir ekilde d oal olduu fikrine kar
de h issetm ek te o ld u u m u z d aha zgrl k bir
karlar. Liberal fem inistler, top lum sal cinsiyet
baka brakm tr.
eitsizliini cinsiyetilik ve ayrm clk gibi top lum sal
2. D n yadak i insanlarn o u h eteroseks el olm akla ve kltrel tutum larla aklam aya alm lardr.
birlikte, aznlkta kalan b iro k cinsel beeni ve K k te n ci fem inistler ise kadnlarn
yaklam tarz da m ev cu ttu r. E cin sellik h er kltrde s m r lm esin d en ataerkil d zeni -kadnlarn
vard r ve so n yllarda ecinsellere kar d aha rah at bir erkekler tarafndan dizgesel b iim d e egem enlik
tavr taknlm aktadr. B az lkelerde ecinsel altna alnm asn- d evam ettiren erkeklerin so ru m lu
birlikteliklerini tanyan ve gay iftlere dier evli olduklarn ileri srerler. Siyah fem inistler,
insanlarn sahip olduklar haklan veren yasalar top lu m sal cinsiyete ek olarak, snf ve etnik kken
karlm tr. gibi etkenlerin de b eyaz o lm ayan kadnlarn
yaadklar basklar anlam ak iin zsel olduunu
3. S osyologlar cinsiyeti v e top lu m sal cinsiye
d nm ektedirler.
birbirinden aynrlar. Cinsiyet erkek v e dii
bedenindeki biyolojik farkllklara iaret eder. 8. T o p lu m sal cinsiyet ilikileri, top lu m u n ekil
Top lu m sal cinsiyet ise erkekler ve kadnlar verdii kadn ve erkek etkileim lerine g n d erm ed e
arasndaki ruhsal, top lum sal ve kltrel farkllklara bulunur. K im i sosyologlar, erilliin ve diilliin
iaret eder. d avu ru m u nu n erkeklerin kadnlar zerindeki
egem enliini tevik eden bir sradzenine g re
4. K im i insanlar, erkekler v e kadnlar arasndaki
rg tlen m i bir tr top lum sal cinsiyet dzeninin
farkllklarn genetik olarak belirlendiini ileri
v a r olduunu n e srm ektedirler.
s rm ektedirler. N e v ar ki, top lum sal cinsiyet
farkllklarnn biyolojik tem elleri olduuna dair 9. S on yllarda dikkatler erilliin doas zerinde
hib ir kant yoktur. younlam aktadr. B az g zlem ciler geni apl
ek on o m ik v e top lum sal d n m lerin , erkeklerin
5. Cinsiyetin top lum sallam as, aile v e m ed ya gibi
geleneksel rollerinin yprand b ir erillik bunalm n
casuslarn yardm yla top lum sal cinsiyet rollerinin
krklediini d nm ektedirler.
ren ilm esi srecidir. Cinsiyetin toplum sallam as
sreci bebein d oum uyla balar. o cu k lar, biyolojik
cinsiyetlerine uygun olduu dnlen n o rm lar ve
beklentileri ren erek iselletirirler. Bylelikle bu
n o rm la ra ve beklentilere uygun cinsiyet rollerini,
erkek ve dii kimliklerini (erillik ve diillii)
benim serler.

6. K im i sosyologlar h em cinsiyetin h em de
top lum sal cinsiyetin top lu m sal olarak kurulan ve
eitli ekillerde deitirilebilen birer yapnt

526
 C in s e llik v e T o p lu m s a l C in s iy e t

Dnme sorular
1. Toplumdaki mevcut toplumsal cinsiyet farkllklarn ortadan kaldrmak mmkn mdr,
ya da arzulanabilir bir durum mudur?
2. Bir taraftan toplumsal cinsiyet eitsizliklerini ortadan kaldrrken, dier taraftan toplumsal
cinsiyet farkllklarn muhafaza etmek mmkn mdr?
3. Snf, etnik kken ve cinsel ynelim gibi etkenler bizim toplumsal cinsiyetle ilgili
yaantlarmz nasl etkilemektedirler?
4. Genilemekte olan toplumsal deiim srecine bir yant olarak bundan sonraki yirmi ya da
otuz ylda ne gibi yeni erillik ve diillik trleri ortaya kabilir?
5. Toplumsal etkileim, varsaylan heteroseksel normun etrafnda hangi yollarla
yaplanmtr?

Ek kaynaklar
Joe Bristow, Sexuality (London, NewYork: Rouedge, 1997).
R. W. Connell, Gender{Cambridge: Polity, 2002).
John Horton ve Sue Mendus (yay.) Toleration, dentitity and Differenece
(Basingstoke: Macmillan, 1999).
Michael S. Kimmel ve Michael A. Messner,Men's Uves
(Boston, MA: Allyn and Bacon, 1998).
LynneSegal, Why Feminism?(Cambridge: Polity 1999).
A. Stein and C. Williams, Sexuality and Gender (Madlen, MA: Blackwell 2002).

n t e r n e t a d r e s le r i
Social Science Information Gateway on Gender and Sexuality
http://www.sosig.ac.uk/roads/subject-listing/World-cat/socgend.html

Fawcett Ktphanesi ya da eski adyla Kadnlar Ktphanesi

http://www.thewomenslibrary.ac.uk

Queer Resource Directory

http://www.qrd.org

Voice of the Shuttle

http://www.vos.ucsb.edu/browse.asp?id=2711

BBC'deki Gay Evlilikleri Tartmas

http://www.bbc.co.uk/religion/ethics/samesexmarrage/index.shtml

527
indekiler
Ana kavramlar
Irk
Etniklik
Aznlk gruplan
n yarg ve ayrmclk
Irklk
Irkln sosyolojik yorumlar
Etnik btnleme ve atma
Etnik btnleme modelleri
Etnik atma
Birleik Krallk'ta g ve etnik farkllk
G
Etnik eitlilik
Etnik aznlklar ve emek pazar
skan
Ceza hukuku sistemi
Kta Avrupas'nda gmenlik ve etnik ilikiler
G ve Avrupa Birlii
Kresel G
G hareketleri
Kreselleme ve g
Kresel diasporalar
Sonu
^ et

Dnme sorulan
E k kaynaklar
nternet balantlan
Irk, Etniklik ve G

I I
Ur
s?L

On yl ncesine kadar Gney Afri
ka rk ayrmcllnn cebren uygulan
d apartheidle idare ediliyordu.
Apartheid altnda Gney Afrikallar
drt snfa ayrlyordu: Beyazlar
(Avrupal gmenlerin torunlar),
renkliler (soyu birden fazla rkn
yelerinde izlenebilenler), Asyallar ve
siyahlar. lke nfusunun %13'n
oluturan beyaz Gney Afrikal aznlk,
beyaz olmayan ounluu ynetmitir.
Buna benzeyen ehirler, apartheid ynetiminde milyonlarca siyah Gney Afrikalya yuva olmutur.
Beyaz olmayanlarn seme ve merkezi
ynetime seilme hakk yoktu. Ayrm
clk, umumi tuvaletlerden demiryolu
vagonlarna, yerleim yerlerinden
okullara kadar btn toplumsal dzey
lerde etkili olarak uygulanmaktayd.
Milyonlarca siyah kentlerden olduka
uzakta yurt olarak adlandrlan
alanlara toplandlar; altn ve elmas
madenlerinde gmen ii olarak
altlar.
Irk ayrmcl yasada kodlanmsa
da, iddet ve zalimlikle zorla kabul
ettirilmitir. 1948'de iktidara geldikten
sonra rk ayrmcln resmiletiren
Ulusal Parti, ayrmc rejime ynelik
btn direnii basracak yrtme ve
gvenlik organlarn kulland. Muhalif
gruplar yasad ilan edildi ve siyasi
muhalifler gzaltna alnd ve ou kez
ikence grd. Barl gsteriler
genellikle iddetle bitti. Yllar sren
uluslararas sulama ve knamalar,
530

ekonomik ve kltrel yaptrmlar ile
lke iinde giderek ykselen direni
sonunda apartheid ynetimi zayflad.
F.W. De Klerk 1989'da Gney Afrika
bakan olduunda iddetli bir kriz
iinde ve neredeyse ynetilmesi
olanaksz bir lke devrald.
De Klerk 1990'da ana muhalefet
pardsi Afrika Ulusal Kongresi (ANC)
zerindeki yasa kaldrd ve yirmi yedi
yllk hapislikten sonra lideri Nelson
Mandela'y salverdi. Bir dizi zorlu
grme Gney Afrika'daki beyaz ve
beyaz olmayanlar kapsayan ilk ulusal
seimleri olanakl klmtr. 27 Nisan
1994'de ANC % 62 orannda ezici bir
oy oranna ulam ve Nelson Mandela
apartheid sonras ilk bakan olmutur.
Mandela ve ANC yi zorlu bir grev
bekliyordu. 38 milyonluk bir lkede 9
milyon insan yoksullatrlmt; 20 mil
yonuysa elektriksiz yayordu, isizlik
yaygnd. Siyah nfusun yarsndan
fazlas okuryazar deildi; siyahlar ara
snda bebek lmleri beyazlara oranla
10 kat daha fazlayd. Maddi adan son
derece eitsiz bir toplum olmann
yansra Gney Afrika byk lde
blnmt. Irk stnl inancna
dayal onlarca yllk ideolojik ynedm
derin yaralar am ve lkeyi acil bir
uzlama ihdyac iinde brakmtr.
Apartheid rejiminin zalimliklerinin
onarlmas gerekiyordu ve rk bask
kltrnn yerle bir edilmesi zorunluy
du. Afrikal topluluun ierindeki etnik
gerilimler iddetli isyanlarla alevlenmi
ve i sava tehdidine neden olmutu.
1999'da biten bakanl esnasnda
Mandela eitliki ve oketnikli bir top
lumun ortaya kmas iin temel atmaya
gayret etmidr. 1996'da kabul edilen
531
Irk, E t n ik li k v e G
MxmatnaBBHwn*mtMmMiu^r^wjn-unr -Jm
anayasa, cinsel ynelim, engellilik ve
hamilelie dayal olanlarn yannda rk,
etniklik, toplumsal kken ya da din ve
inanca dayal btn ayrmclklar
yasad ilan eden dnyadaki en ilerici
anayasalardan birisiydi. Mandela'nn
yeni vatanseverlike ynelik yinelenen
arlar, hem asabi beyazlar hem de
sabrsz siyahlar ortak bir ulus ina
etme projesi iin biraraya getirmeye
almtr. Zulu kkenli Inkatha
zgrlk Pardsi (IFP) gibi muhalif
siyasi gruplar, iddete neden olabilecek
etnik ve siyasi gerilimleri azaltmak iin
ynedmde sz sahibi edilmitir.
Mandela'nn bakanl srasnda
ortaya kan en nemli olaylardan biri
rk ayrmcs gemiin kaltna ynelme
yi amalamas olmutur. Nisan 1996'da
balayan ve 1998 Haziran'nda sona
eren Hakikat ve Uzlama Komisyonu
(TRC Truth and Reconciliation
Commission) apartheid ynetimi
altnda ortaya kan insan haklar ihlal
lerini nlemek zere Gney Afrika'daki
topluluklarn ikayetierini ele almtr.
Nobel dll rahip Desmond Tutu,
1960-1964 yllar arasnda ilenmi su
lar ve suiistimalleri soruturan TRC'ye
liderlik etmitir. 21.000den fazla tank
lk alnm ve kaydedilmitir; oturumlar
halka ak yaplm ve medyada geni
apta yer almtr. TRC oturumlar en
sradanndan en tyler rpertici olanna
kadar apartheid dneminin gereklerini
su yzne karmak iin dzenlenmiti;
bir yarglama ya da ceza datmak
niyetinde deildi. Apartheid dnemin
de polisler ve emniyet yetkilileri dahil
su ilemi olanlar drste verdikleri
ifadeler ve ilgili btn bilgileri
tastamam ifa etmeleri karlnda
af edilmilerdir.
 Irk. Etn iklik v e G
Nelson Mandela cezaevinde geen yirmi yedi yln ardndan 1994'de Gney Afrika Bakan olarak
yemin ediyor.
Hakikat ve Uzlama Komisyonu
(TRC) 1998'de bulgularn ieren 3.500
sayfalk bir rapor yaynlamtr. artc olarak kalacak ve banazlk ve hogr
olmayan bir biimde, ANC dahil dier
kurumlarn da ihlallerde bulunduklar
kaydedilmise de, insan haklar suisti-
mallerinin asl faili olarak apartheid
ynedmi grlmtr. Bazlar TRC'yi
o dnemde ortaya kan yanllar
dzeltememekle, apartheid dneminde
ilenen sularn bir arivini oluturmak
tan te gidememekle sulamtr. Fakat
biroklar, hem suiistimal edenler hem
de suiistimal edilenlerden ifade top
lanma srecinin, apartheid dneminin
zalimliklerine dikkat ektiine inan
maktadr.
Doal olarak, TRC, on yllarca
sren rk blnme ve ayrmcln
stesinden tek bana gelemezdi.
Gney Afrika paralanm bir toplum
szlkle mcadelesini srdrecektir.
2000'de meclisten geen bir dizi
dnm yasas teklifi nefret konu
malarn yasaklad ve rk ayrmcl
sulamalarn sorgulamak zere eitlik
mahkemeleri kurdu. TRC yarglamala
r apartheid sonras Gney Afrika
tarihinin en gl dnemini meydana
getirmi ve rk blnmelere yaklam
da yeni bir aklk ve drsdk stan
dard oluturmutur. TRC, kendi rnei
sayesinde, rk nefretin tehlikeli
sonularna dikkat ekerek uzlama
srecinde iletiim ve diyalogun gcn
gstermitir.
532

Bu blmde rk ve etniklik kavram
lar ile rk ve etnik blnmelerin -G-
ney Afrika ve bir ok baka toplumda
olduu gibi- neden ou kez toplumsal
atmaya yol at sorununu incele
yeceiz. Sosyal bilimcilerin rk ve
etniklik kavramlarn anlama ve
kullanma biimlerini gzden geirdik
ten sonra nyarg, ayrmclk ve rklk
konularna dnerek onlarn bu kavra
malarn inada varlklarn srdrmele
rini aklamaya yardm edecek
psikolojik ve sosyolojik yorumlar tar
tacaz. Buradan etnik btnleme
modellerine yneleceiz ve etnik
atma rneklerini inceleyeceiz. Bu
blmn son ksmnda, kresel
dzeyde g incelemeden nce g
konusundaki yeni eilimler ve etnik
eitsizlik rntlerine zellikle dikkat
ekerek ngiltere ve Avrupa'daki etnik
eitlilie ve etnik ilikilere deineceiz.
A n a k a v r a m la r
Irk
Sosyolojideki en karmak kavram
lardan biri rktr. Bu karmaklk, ks
men kavramn gnlk kullanm ve
bilimsel temeli (ya da bu temelin
yokluu) arasndaki elikiden kaynak
lanr. Gnmzde birok insan, yanl
bir biimde insanlarn biyolojik olarak
farkl rklara blnebileceine inanr.
Bu durum, bilginlerin ve yukarda
bahsedilen apartheid sonlanmadan
nce Gney Afrika'da olduu gibi
ynedmlerin, dnyadaki insan toplu
luklarn rksal olarak snflandrmaya
ynelik saysz aba gznnde bulun
durulduunda o kadar da artc deil
dir. Kimi yazarlar drt ya da be temel
rk belirlemiken kimileri de dzine
ye yakn rk tanmaktadr.
533
Irk , E tn ik lik v e G
Irkla ilgili bilimsel kuramlar onse-
kizinci yzyln sonlar ile ondokuzun
cu yzyln balarnda ortaya kmtr.
Bu kuramlar ngiltere ve dier Avrupa
uluslarnn kendilerine tabi blgeler ve
topluluklara hkmettikleri imparator
luk gleri haline gelmeleriyle, ortaya
kan yeni toplumsal dzeni hakl
karmak iin kullanlmlardr. Kont
Joseph Arthur de Gobineau (1816-
1882), bazen modern rkln babas
olarak adlandrlr, rk olduunu ileri
srmtr: Beyaz (Caucasian), siyah
(Negroid) ve sar (Mongoloid). De
Gobineau'ye gre beyaz rk stn bir
zeka, ahlak ve iradeye sahiptir; bu kalt
sal nitelikler Bat etkisinin tm dnyaya
yaylmasnn altnda yatan etmenlerdir.
Buna karn siyahlar, hayvan tabiat,
ahlak yoksunluu ve duygusal kararsz
lkla belirlenen ok az kapasiteye sahip
tir. De Gobineua ve bilimsel rklk
yandalarnn fikirleri daha sonra onlar
Nazi Partisi'nin ideolojisine dntren
Adolf Hitler'i ve Amerika Birleik
Devletleri'ndeki Ku-Klux-Klan ve
Gney Afrika'daki apartheidin mimar
lar gibi beyazlarn stnln
savunan dier gruplar etkilemitir.
II. Dnya Sava'n izleyen yllarda
rk bilimi btnyle gzden dm
tr. Biyolojik adan kesin rklar
yoktur, insanlar arasnda fiziksel
deiikliklerden oluan bir yelpaze
vardr. nsan topluluklar arasndaki
fiziksel grnm farklar, topluluun
farkl toplumsal ve kltrel gruplar
arasndaki ilikinin derecesine gre
deien soyii reme tarzndan
kaynaklanr.
nsan topluluklar sreklilik gste
rir. Ayn grnr fiziksel zellikleri
paylaan bir topluluktaki genetik
 farkllama grup iindeki bireyler
arasndaki farkllama kadar byktr.
Bu olgulara dayanarak bilimsel topluluk
rk kavramn neredeyse brakmtr.
ok sayda sosyal bilimci rkn
akademik evrelerde kullanmnn,
kavramn biyolojik temelleri olduuna
ilikin yaygn inanc srekli klda
ideolojik bir inadan baka bir ey
olmad konusunda hemfikirdir (Miles
1993). Biyolojik temeli reddedilse bile,
rkn birok insan iin bir anlam
olduunu iddia eden dier sosyal bi
limciler bu konuda ayn fikirde deildir.
ok ekimeli bir kavram olsa da rkn
sosyolojik zmleme iin elzem
olduunu iddia etmektedirler. Bu
nedenle baz yazarlar yanltc, ancak
yaygn kullanmn yanstmak iin rk
szcn rnak iinde kullanmak
tadrlar.
Biyolojik bir kategori deilse o
zaman rk nedir? nsanlar arasnda
belirgin fiziksel farkllklar vardr ve
bunlarn bazlar kaltmsaldr. Neden Eski ABD Dileri Bakan Colin Povvell ve eski Kenya
bu farklarn deil de tekilerin toplum Devlet Bakan Daniel arap Mori'ye ait bu fotoraf, "siyah"
sal ayrmcla ve nyargya neden olarak tanmlanan insanlarn gerek deri rengindeki
eitliliin ifadesidir.
olduunun biyolojiyle ilgisi yoktur. O
halde, rksal farkllklar bir topluluun
ya da toplumun yeleri tarafndan Irk anlaylarnn insanlar ya da
toplumsal adan nemli kabul edilen gruplar snflandrmak iin kullanlma
fiziksel eitlilikler olarak anlalmaldr. sreci rksallatrma olarak tanmlanr.
rnein deri rengindeki farkllklar Tarihsel adan rk, Gobineau tarafn
nemli, buna karn sa rengindeki dan ne srlen grlerde de olduu
farkllklar deildir. Irk, biyolojik olarak gibi, belirli gruplarn, doal olarak
temellendirilen d grnme gre ortaya kan d grne ait zellikler
bireylerin ve gruplarn yerinin belirlen temelinde ayrt edici bir biyolojik grup
dii, eitli vasflarn ya da becerilerin oluturduklar eklinde etiketlenmesi
atfedildii bir dizi toplumsal iliki ola anlamna gelir. Onbeinci yzyldan
rak anlalabilir. Irksal ayrm, insan gnmze AvrupalIlarn dnyann
farkllklarn tanmlama tarzndan daha farkl blgeleriyle giderek artan bir
te bir eydir; keza toplum ierisindeki temas hem doal hem de toplumsal
g ve eitsizlik rntlerinin yeniden olaylar snflandrma ve aklamaya
retilmesinde nemli rol oynar. ynelik aba sarfedilmesi gibi bir sonu

534

dourmutur. Avrupal olmayan toplu
luklar beyaz AvrupalIlarn aksine
rksallatrlmlardr. Amerikan
kolonilerindeki rklk ve Gney
Afrika'daki aparthied ynetimde oldu
u gibi baz durumlarda bu rksalla-
trma sistemli bir biimde kurumsal-
latrlmtr. Ancak daha yaygn olarak
gndelik yaamdaki toplumsal kurum
lar fiili olarak rksallatrlmtr. Irk-
sallatrlm bir sistemde bireylerin
gnlk yaamlarndaki durumlar -i,
kiisel ilikiler, barnma, salk, eitim
ve yasal temsil dahil- o sistem iindeki
kendi rksallatrlma konumlarna gre
biimlendirilip kstlanr.
E tn ik lik
Irk kavram yanllkla deimez ve
biyolojik bir eyi artrr, oysa etnik
lik anlam assndan btnyle toplum
sal bir kavramdr. Etniklik kltrel
pratiklere ve belli bir toplumun
insanlarn dierlerinden ayrt eden
grnmlere atfta bulunur. Etnik
gruplarn yeleri kendilerini toplumda
dier gruplardan kltrel adan farkl
grr, karlnda da dier gruplar
tarafndan farkl grlrler. Farkl
zellikler bir etnik grubu dierinden
ayrt etmeye yardmc olabilir ancak,
bunlar arasnda en bilinenler dil, tarih ya
da (gerek ya da hayali) atalar, din, giyim
ya da sslenme tarzlardr. Etnik
farkllklar btnyle renilmitir; bu
durum, baz gruplarn nasl sk sk
ynetilmek iin domu ya da
tembel, aptal vb. eklinde deer
lendirildiini hatrladmzda apak
ortaya kan bir noktadr. Aslnda
etniklikle ilgili doutan olan hibir ey
yoktur. Etniklik, zamanla retilen ve
yinelenen, btnyle toplumsal bir
535
Irk , E t n ik lik v e G
olgudur. Toplumsallama yoluyla gen
insanlar, topluluklarnn yaam tarzlar
n, normlarn ve inanlarn zm
serler.
ok sayda insan iin etniklik
bireyin ve grubun kimlii iin
nemlidir. Gemile sreklilik iin
nemli bir ba oluturur ve kltrel
geleneklerin uygulanmasyla canl
tutulur. Her yl Karnaval'daki gsterilen
cokusu ve ustal Londra'nn Notting
Hill sokaklarndaki Karayiplileri
harekete geirir. Bir baka rnek,
yaamlarnn tamamn A.B.D'de geir
seler de yine de kendilerini gururla
rlandal-Amerikal olarak tanmlayan
nc kuak rlanda kkenli Amerika
llardr. rlanda gelenek ve grenekleri,
kuaklar boyunca aileler araclyla
daha geni rlanda topluluuna
aktarlmtr. Gelenekle srdrlp
korunmasna karn etniklik, sabit ve
deimez deildir. Daha ok akkandr
ve deien koullara uyum salar.
rnein rlandalI Amerikallarn duru
munda olduu gibi, rlanda'daki
popler adetlerin nasl muhafaza
edilerek Amerikan toplumu balamn
da dntrldn grmek mm
kndr. Bir ok A.B.D ehrindeki
takn Aziz Patrick Gn gsterileri,
rlanda mirasnn Amerikann gsterili
slubu ile nasl yeniden biimlendiril-
diinin bir rneidir. Dnyann her
yannda, g, sava, igc piyasasn
daki yer deitirmeler ya da baka
sebeplerin bir sonucu olarak etnik
adan farkl topluluklar oluturacak
biimde karm benzer rnekler
bulunabilir.
Sosyologlar, (yukarda sz edildii
gibi) anlam asndan btnyle
 rk, Etn ik lik v e G
| - - * l ^ n n M U p ~ j 1 ' H I H ^ i N: - T - - n r im

S i y a h K im li i
Siyah teriminin bireyler ya da topluluklar tanmlamak
iin kullanlmas yllardr ciddi dnm ler geirm itir
ve bugn de tartmal olmay srdrmektedir. Uzun
zam andr siyah, beyazlarn koyduu aalayc bir etiket
olmutur. Sadece 1960'larda Amerikallar ve Afrika
kkenli Britanyallar terimi slah ederek kendileri iin
olumlu hale getirmilerdir. Siyah rk bir
ktlem eden o k gurur ve kimliin kayna halini
almtr. Siyah gzeldir slogan ve gdleyici siyah
g kavram, siyahlarn zgrlk hareketinde nemli
hale gelmitir. Bu fikirler beyazln simgesel
tahakkmne kar siyahlk olarak kullanlmtr.
Siyah terimi toplum da daha fazla kabul grm eye
balaynca kkeni Afrika olmayan dier beyaz
olmayanlar iin kullanlmaya balamtr. A ncak siyah
terimi yalnzca bir etiketten ibaret deildir, esasl bir
politik bir mesaj da tar. Yani Siyah insanlarn hepsi,
beyaz topluluklarn elinde rklk ve yoksun braklmay
yaadklar iin, terim mterek siyah kimliin etrafnda,
deimek iin harekete
gem eye ynelik bir
ar tar.
gl armlar yznden kendilerini siyah olarak
g rm em e eilimindedirler. Sonuta M odood , siyah
szcnn znde yanl olan zorunlu bir kimlik
demeye geldiini vurgulamaktadr. Beyaz olmayan
topluluklar, tpk szde beyaz topluluklar ierisinde
olduu gibi bir ok farkl kimlie sahiptirler (M odood
1994).
Sosyolojide siyah teriminin kullanm konusunda net
bir uzlama yoktur. M o d o o d ve dierleri tarafndan
yneltilen eletiriler mudaka geerlidir ama ok sayda
beyaz olmayan insann karlat mterek beyaz
rklk deneyimi zerine konumak iin siyah terimi
yararl bir yol olmay srdrmektedir. A ncak,
sosyolojideki yeni akmlar M odood'un kayglarn
destekler grnm ektedir. Postm od ern okulla
ilikilendirilen yazarlar, ortak bir siyah kimliinin
nem i zerinde durm ak yerine, eidi etnik gruplar
arasndaki farkllklara dikkat ekm e eilimindedirler.

1980'lerin sonuna
doru baz bilginler ve
etnik aznlk
gruplarnn yeleri,
btn beyaz olm ayan
topluluklara atfta
bulunan siyah
terimin kullanlmasna
kar kmtr. Bu
gruplar beyaz
olmayanlarn ortak bir
zulm paylatklarn
kabul etseler de
siyah teriminin etnik
gruplar arasndaki
farkllklar
belirsizletirdiini iddia
etmektedirler.

Terim e kar kanlara g re, ortak bir deneyim olarak ABD'li atletler siyah kimliine dikkati ekmi ve
kabul etm ek yerine tek bir etnik grubun ayrt edici Mexico City'de yaplan 19 6 8 Olimpiyat
deneyimlerine daha fazla dikkat gsterilmelidir. Tariq Oyunlarnda eref krssnde siyah g selam
M odood siyah teriminin bazen yalnzca Afrika vererek tartma yaratmlardr.
kkenliler, bazen de toplu halde Asyallar anlamna
gelecek ekilde gevek kullanldn iddia eden ilk
eletirm enlerden biri olmutur. M odood , terimin deri
rengine dayal basky gereinden fazla vurguladna ve
kltrel temelli olan geni apta rkl gzard
ettiine inanmaktadr. M odood 'a gre Asyallar, siyah
terimi ve Afrika kkenli insanlarn deneyimi arasndaki

536

toplumsal bir kavram olduu iin
etniklik terimini rk kavramna oranla
daha ok tercih ederler. Ne ki, etniklie
ve etnik farklla referanslar, zellikle
etnik olmayan bir normla ztlk akla
getiriyorsa sorun yaratabilir.
rnein Britanyada etniklik
yerli ngiliz pratiklerinden ayrlan
kltrel pratikler ve geleneklere atfta
bulunur. Etnik szc, ngiliz olma
yanlar tanmlamak zere, mutfaktan
giyime, mzie ve yreye kadar deien
eitli alanlara uygulanr. Bu etnik
etikederin bylesi kolektif bir biimde
kullanlmas, topluluun belirli blm
lerinin etnik dierlerinin etnik olarak
grlmedii yerlerde biz ve onlar
ayrmn retme riski tar. Aslnda
etniklilik bir topluluun, yalnzca bir
paras, taraf deil, onun btn yeleri
tarafndan paylalan bir zniteliidir.
Yine de greceimiz gibi, etniklik uygu
lamada sklkla bir topluluk iindeki
aznlk gruplar ile ilikilendirilmektedir.
A z n lk g r u p la n
Aznlk gruplan kavram (sklkla
etnik aznlklar) sosyolojide yaygn
olarak kullanlmaktadr ve saysal bir
ayrmdan daha fazla ey ifade eder.
statistiksel anlamda ok sayda aznlk
vardr, rnein 2 metreden uzun ya da
300 kilodan ar insanlar gibi; ancak
bunlar kavramn sosyolojik anlam
bakmndan aznlk deildir. Sosyoloji
de, bir aznlk grubunun yeleri, toplu
luun ounluuna oranla daha
dezavantajldr ve grup dayanmas ve
aidiyet duygusuna sahiptirler. nyarg
ve ayrmcla maruz kalma deneyimi
ortak ballk ve kar duygularn
glendirmektedir.
537
I r k , E t n ik l ik v e G
Bu nedenle, sosyologlar aznlk
szcn saysal bir ifade olmaktan
ok, ounlukla kelimenin geni anlam
olan toplum iinde ikincil konumda
olan grubu tanmlamak iin kullanrlar.
Aslnda ounluk iinde aznlk
olabilecek ok sayda rnek vardr.
ehirler gibi baz corafi alanlarda etnik
gruplar, topluluun ounluunu olu
turmakla birlikte yine de aznlk
olarak tanmlanrlar. Bu nedenle
aznlk terimi onlarn dezavantajl
durumunu ele alr. Kadnlar, dnyann
bir ok lkesinde saysal adan
ounluu oluursalar da aznlk grubu
olarak tanmlanrlar. Yine de, (oun
luk olan) erkeklerle karlatrldk
larnda daha dezavantajl olma
eiliminde olduklar iin terim, kadnlar
iin de kullanlr.
Aznlk grubun yeleri genellikle,
kendilerini ounluktan ayr bir grup
olarak grrler. ounluk fiziksel ve
toplumsal olarak toplumun geri
kalanndan yaltlmlardr. Belirli bir
evrede, ehirde ya da blgede youn
lama eilimindedirler. ounluu
oluturan grubun yeleri ile aznl
oluturan grubun yeleri ya da aznlk
gruplar arasnda evlilik ok azdr.
Zaman zaman aznlk grubun yeleri
arasnda kltrel ayrt edicilii card
tutmak iin endogami (ievlilik) tevik
edilir.
Baz yazarlar ounluk tarafndan
nyargl yaklalan gruplara toplu halde
atfta bulunmak zere aznlklar
hakknda konuma taraftardrlar.
Aznlk terimi, toplum iindeki daha
dk statdeki eitli gruplarn dene
yimlerinin ortak yanlarn vurgulayarak
ayrmcln yaygnlna dikkat eker.
Yahudi aleyhtarl, homofobi ve
 I rk , E t n ik l ik v e G
rkln ortak bir ok ortak zellii yz. nyarg, bir grubun yelerinin bir
paylatn ve farkl gruplara ynelik
basknn nasl benzer biimler alabile
ceini gsteren rneklerdir. Ayn
zamanda, aznlklar hakknda toptan
konumak, ayrmclk ve bask ile ilgili
tek bana bir grubun deneyimlerini
kesin bir biimde yanstmayan genelle
tirmeler dourabilir. Ecinseller ve
PakistanlIlarn ikisi de Londra'daki
aznlk gruplarndan olsalar da toplum
da deneyimledikleri aalanma ayn
deildir.
ok sayda aznlk grubu hem etnik
hem de fiziksel olarak topluluun geri
kalanndan farkldr. Britanya'daki Bat
Hindileri ve Asyallar ile A.B.D'deki
Afrikal Amerikallar, inliler ve dier
gruplar buna rnekdr. Yukarda da
deindiimiz gibi, bir grubun ya da bir
dizi gelenein etnik olarak adlandrl
mas bir bakma seici olarak ortay
kar. Britanya'daki Hintliler ve
A.B.D'deki Afrikal Amerikallar etnik
aznlklarn ak rneklerini oluturur gerek kayna olmayan nesnelere
ken, Britanyallar, talya ya da Polonya
kkenli Amerikallar daha az etnik
aznlk olarak deerlendirilirler. Sklkla
deri rengi gibi fiziksel zellikler etnik
bir aznl tayin ederken kullanlan
tanmlayc unsurlardr. Bu blmde de
greceimiz gibi, etnik ayrmlar
nadiren yanszdr, fakat yaygn olarak
refah ve gle ilgili eitsizlikler ve
gruplararas dmanlklarla ilikilendi-
rilirler.
nyarg ve ayrmclk
Irk kavramnn modern bir kavram
olmasna karlk, nyarg ve ayrmclk grubun birbirleriyle ekonomik kaza
insanlk tarihinde olduka yaygndr;
ncelikle bunlar birbirinden ayrmal
baka grup hakkndaki fikirleri ve ona
taknd tutuma atfta bulunur. nyar
gl bir insann pein hkml grleri,
okluk dorudan bir delil yerine
sylentiye dayanr ve yeni bir bilgi
karsnda bile deimeye direnirler.
nsanlar kendilerini zdeletirdikleri
gruplara ynelik olumlu, dierlerine
kar da olumsuz nyarglar besleyebilir.
Belirli bir gruba kar nyargl olan
birisi bu grubu tarafsz bir biimde
deerlendiremez.
nyarglar sklkla bir grubun sabit
ve kalplam bir biimde tanmland
kalpyarglar zerine ina edilir.
Btn siyahlarn adetik olduu ya da
btn Dou Asyallarn alkan ve
gayredi renciler olduklar gr
gibi, kalpyarglara ounluk etnik
aznlk gruplarnda bavurulur. Baz
kalpyarglarda gereklik pay vardr;
oysa dierleri, tmyle dmanlk
duygularnn, aslnda o duygunun
ynlendirildii bir yerine geirme
mekanizmasdr. Kalpyarglar kltrel
anlamalarn iine gmldr ve
gereklii aka arpttklarnda bile
kolay kolay anmazlar. Tek bana o
cuk sahibi olan annelerin sosyal
yardma gereksinimi olduu ama al
may reddettikleri inanc, aslnda temel
den yoksun, inat bir kalpyarg rne
idir. Tek bana ocuk sahibi olan ok
sayda anne almaktadr ve sosyal
hizmet yardm alan birou da ocuk
bakm yardm almak yerine almay
tercih edecektir. Gnah keisi yarat
mak, durumlar kt olan iki etnik
nmlar iin rekabet ettii durumlarda
yaygndr. rnein etnik aznlklara
538

Sudanl model Alex Web, Bat moda sanayisinin nadir
siyah yzlerindendir.
rk saldrlar ynelten insanlarn
ekonomik durumu okluk onlarnki ile
benzerdir. Yakn zamanlarda yaplan bir
anket, kt muamele grdn
hisseden insanlarn yarsnn gmen
lerin ve etnik aznlklarn kendilerine
stnlk salad inancnda olduk
larn ortaya koymutur (MORI, 2003;
The TBconomist, 26 ubat 2004). Bu
insanlar gerek nedenleri baka yerde
yatan ikayetier iin aznlk gruplarn
sulamaktadrlar.
Gnah keisi yaratmak normal
olarak ok kolay hedef olduklar iin
ayrt edici zelliklere sahip ve nispeten
gsz gruplara yneltilir. Protestanlar,
Katolikler, Yahudiler, Italyanlar, siyah
539
Ik , E tn ik lik v e G
Afrikallar, ingeneler ve dierleri Bat
tarihi boyunca muhtelif dnemlerde
gnlszce gnah keisi roln oyna
mlardr. Gnah keisi yaratma sklkla,
kiinin kendi arzularn ya da nitelik
lerini bilind bir biimde bakalarna
atfettii yanstmay gerektirir. Aratr
malar srekli olarak gstermektedir ki,
baskn grubun yeleri aznla iddet
uyguladnda ya da onu cinsel olarak
istismar ettiinde, kendilerinin deil
aznlklarn cinsel iddede ilgili bu
nitelikleri sergilediine kanaat getir
mektedirler. rnein, Gney Afri
ka'nn apartheid ynetiminde, beyazlar
arasnda, siyah erkeklerin cinsel adan
gl olduu, kadnlarn da nne
gelenle cinsel ilikide bulunduu inanc
yaygnd. Siyah erkeklerin cinsel adan
beyaz kadnlar iin ok tehlikeli olduu
dnlrd, oysa gerekte cinsel iliki
sularnn hemen hemen hepsi beyaz
erkekler tarafndan siyah kadnlara kar
ilenmitir (Simpson ve Yinger 1986).
Eer nyarg tutum ve grleri
tanmlyorsa, ayrmclk teki gruba ya
da bireye ynelik gerek davrana atfta
bulunur. A yrm clk, siyah bir
Britanyal'nn bir beyazn bavurabi
lecei ie bavurusunun reddedilme
sinde olduu gibi, bakalarna ak olan
olanaklardan bir grubun yelerinin
mahrum edilmesi gibi faaliyetlerde
grlebilir. nyarg ounlulukla
ayrmcln temeliyse de ikisi birbirin
den ayr ortaya kabilir. nsanlarn
davranlarna yansmayan nyargl
tutumlar olabilir. Keza, ayrmcln da
dorudan nyargdan kaynaklanmas
gerekmez. rnein ev satn alacak
beyazlarn ou, orada yaayanlara
ynelebilecek dmanca tutumlar
yznden deil, alacaklar evin deeri
nin decei kaygsyla ounlukla
 Irk. Etniklik v e G
siyahlarn yaad semtlerde mlk
edinmek istemeyebilirler. Bu rnekteki
nyargl davranlar ayrmcl ancak
dolayl bir biimde etkilemektedir.
Ir k lk
Irk kavram, toplumsal adan
anlaml, fiziksel ayrlklara dayal bir
nyarg olan rkln varlnn
esasn oluturur. Irk, yalnzca rk
temelinde baz bireylerin dierlerinde
daha stn ya da daha aa olduuna
inanan kiidir. Irklksa genellikle
belirli bireyler ya da gruplarn
benimsedii tutum ve davranlar
olarak kabul edilir. Kii, rk inanlarn
itiraf edebilir ya da rk gndemi
ykselten beyaz stnl yanls bir
gruba katlabilir. Yine de ou kii
rkln az sayda banaz bireyin
benimsedii fikirlerden daha fazla ey
ifade ettiini tartmaktadr. Daha
dorusu, rklk tam da toplumun
yapsna ve ileyiine kaznmtr.
Almanya'daki bir Yahudi mezarlna Yahudi aleyhtar bir saldr
Kurumsal rklk fikri, rkln
toplumun yaplarna sistematik olarak
nfuz ettiini ne srmektedir. Bu fikre
gre polis, salk hizmetleri ve eitim
sistemi gibi kurumlarn hepsi belirli
gruplar kayrrlarken dierlerine de
ayrmclk yapmaktadr.
Kurumsal rklk fikri, rkln
yalnzca bir aznlk grubunun fikirlerini
temsil etmekten daha ok, tam da top
lumsal dokuyu desteklediine inanan
kamu haklar savunucular tarafndan
A.B.D'de 1960'larn sonunda gelitirildi
(Omi ve Winant 1994). Bunu izleyen
yllarda kurumsal rklk fikri yaygn
olarak kabul gren ve bir ok ortamda
aka kabul edilen bir kavram halini
ald. Stephen Lawrence cinayeti n
da, Londra ehir Polis Servisi'nin uygu
lamalarna ynelik son yllarda yaplan
bir soruturma, kurumsal rkl
emniyet gleri ve adli yarg sisteminde
yaygn olduunu ortaya karmtr
(bkz. s. 542, ereve yaz). Kltr ve
540

I r k l n in a t la v a r l n s r d r m e s i
N eden rklk bu kadar geliti? Bunun birka nedeni
var. Bunlardan biri, rklk kavramnn bizzat
kendisinin icat edilip yaylmasdr. Irklk benzeri
tutumlarn varl yzyllardr bilinmektedir. A ncak
dondurulm u bir dizi zellik olarak rk kavram, daha
nce deindiimiz rk bilimi nin ykselmesi ile ortaya
kmtr. Beyaz rkn stnl kavram, btnyle sahipken) ok sayda isiz nfusa sahip olmaya geti;
kanttan yoksun olasna karn beyaz rkln anahtar
unsuru olmay srdrmektedir.
M odern rkla neden olan ikinci etm en, Avrupalmn
beyaz olmayan insanlar zerinde kurduu sm r
ilikilerinde yatmaktadr. Avrupallar yaygn bir biimde
siyahlarn daha aa, hatta insandan bile aa bir rk
olduuna inanmam olsalard kle ticareti
yrtlemezdi. Irklk beyaz olmayan insanlar
zerindeki sm rge ynetimini m erulatrm aya ve
beyazlarn Avrupa'daki yurtlarnda kazandklar siyasi
katlmn onlardan esirgenmesine yaramtr. Baz
sosyologlar vatandalktan m ahrum etmenin de
m od ern rkln nemli bir zellii olduunu ileri
srmektedir.
sanatta, televizyon yayncl (prog
ramclkta etnik aznlklarn snrl ya da
olumsuz resmedilmesi) ve uluslararas
moda endstrisi (beyaz olmayan
mankenlere kar sektrel apta bir
nyarg) gibi alanlarda kurumsal rklk
ortaya karlmtr.
E sk i rklk tan 'y eni rkla
Tpk, biyolojik rk kavramnn
gzden dmesi gibi fiziksel zelliklere
dayal eski tarz biyolojik rklk
gnmz de pek seyrek olarak aka
dile getirilir. A.B.D'de yasallatrlm
rk ayrmnn sona ermesiyle ve Gney
Afrika'da apartheid rejimin yklmas
biyolojik rkln reddedilmesinde
nemli dnm noktalardr. Her iki
durumda da rk tutumlar, fiziksel
zellikleri dorudan biyolojik adan
ikinci snf olmakla ilikilendirerek
davurmutur. Bylesi kaba rk
fikirler, iddetli nefretin olduu durum
lk . E tn ik lik v e G
nc etm en -n ced en ounlukla beyaz olan
(Kuzey Amerika'daki kzlderililer dnda)- Britanya,
A vrupa ve K uzey A merika'ya byk lekli gle
ilgilidir. Sava sonras ekonom ik patlama 1970'lerin
ortalarnda hzn kaybetti ve ou Bat lkesi igc
sknts ekm ekten (ve nispeten ak snrlara
dom a byme nfusun baz yeleri gm enlerin
snrl saydaki ileri doldurduuna ve onlarn hakk
olduuna inandklan refaha sahip ktklarna
inanmaya balad. G m enler, ou kez medyann da
teviki ile tatminsiz yerli halkn gnah keisi haline
geldiler. Uygulamada bu yaygnlkla kabul gren
korku byk lde bir mittir. G m en iiler yerli
iileri yerini alma eiliminden ok yerli halkn
yapmay reddettii ileri yaparak, deerli ek beceriler
salayarak ya da iler yaratarak m uhtem elen onlar
tamamlamaktadrlar. B en zer bir biimde bir kez
almalarna izin verildiinde, m uhtem elen
gm en ler vergi mkellefi olarak devlet btesine net
bir katk da salamaktadrlar.
lar ya da belirli kktenci gruplarn
bulunduu p latform lar dnda
gnmzde nadiren iitilmektedir. Bu
gnmz modern toplumlarnda rk
tutumlarn ortadan kalkt anlamna
gelmez. Daha ok baz yazarlarn iddia
ettii gibi, kltrel farkllklar fikrini
belirli gruplar dlamak iin kullanan
(Barker 1981), daha damtlm yeni
rklkla (ya da kltrel rklk) yer
deitirmitir.
Yeni rkln ortaya ktn
savunanlar, topluluun belirli kesimlere
ayrlmas iin biyolojik olanlarn yerine
kltrel savlarn ie koulduunu iddia
etmektedirler. Bu gre gre, stnlk
ve aalk hiyerarisi ounluk kltr
nn deerlerine gre ina edilmektedir.
ounluun dnda tutulan bu gruplar,
asimile olmay reddettikleri iin marji
nal hale gelmekte ya da aalanmakta
dr. Yeni rkln aka politik bir
boyutu olduu kabul edilmektedir. Yeni
541
 lk , E tn ik lik v e G o
a t m n ' u*w *u w*Q*t-iran*frOT vf*Muet<n.TTitf*.ui*tH ?v;s,>+

rkln gze arpan rnekleri, baz

Amerikal politikaclarn resmi dil
olarak ngilizce politikalarn canlandr
malarnda ve Fransa'da okula slami
barts ile girmek isteyen kzlarla
dlen fikir ayrlnda (bkz. 14.
Blm, s. 605) grlebilir. Irkln
artarak biyolojik deil kltrel
temellerde uygulanmas baz yazarlar
topluluk kesimlerinde ayrmcln
farkl yaandn oklu rklk
dneminde yaadmz ileri srmeye
sevk etmitir (Back 1995).
I r k l n s o s y o l o ji k y o r u m la r
Yukarda ana hatiar izilen psiko
lojik mekanizmalar, btn toplumlarn
yeleri arasnda bulunmakta ve etnik
kartlklarn neden farkl kltrlerde
byle ortak bir unsur olduunu ak
lamamza yardmc olmaktadr. Yine de,
ayrmcln ierdii toplumsal sreler
hakknda bize pek az ey sylemektedir.
Bu sreleri incelemek iin sosyolojik
dnclere bakmamz gerekiyor.

S te p h e n L a v v re n ce c in a y e ti v e M a c p h e r s o n R a p o ru
1993'd e siyah bir g en , Stephen Law rence Londra'nn
gneydousunda bir otob s duranda beklerken be
gencin rk saldrs sonucunda ldrld. Bu be gen
adam , bir tahrik olmakszn Lawrence' yere yatrp, iki
kere bakladktan sonra kaldrmda lme terk etmitir.
H i kimsenin cinayede sulanmam olmas ar bir adli
hata ile gvenlik ve adli yarg sistemindeki yaygn
rkln bir kant olarak deerlendirilmitir.
Vakay inceleyen kom isyon, Lavvrence cinayeti
soruturm asnn ta bandan beri hatal ele alnd
sonucuna varm tr (M acpherson 1999). Olay yerine
gelen polisler saldrganlar izleme konusunda pek az
aba harcam ve grevlendirildikleri bu davayla ilgili
malum ata eriimlerinin snrlandrldn savunan
Law rence'n ailesine saygszlk etmilerdir. Lawrence'n
tahrik olm adan yaplm rk bir saldrnn masum
kurban olduu deil, sokak kavgasna kart yolunda
yanl bir hkm verilmitir. Polisin phelileri gzetim
altna alma operasyonu kt bir biimde rgdenm i ve
ivedilikten uzak bir biimde yaplmt; rnein cinayet
aletinin nerede saklandna ynelik ipularna ram en,
phelilerin evlerinin aranmas stnkr yaplmt.
Bylesi hatalar dzeltm ek iin mdahale etmesi
beklenen daha kdemli polisler de bunu yapmamtr.
S oruturm a ve onu izleyen kovuturm alar srasnda
polisler hayati bilgileri rtbas etm i, birbirlerini korum u
ve hatalardan dolay sorumluluk stelenmemilerdir.
Law rence'n ailesinin srarna bal olarak 1 9 9 6 ylnda
pheli, hakim karsna km, ancak hakim tanklardan
biri tarafndan sunulan delilin yetersiz olduu hkmne
varnca dava dmtr.
iileri Bakan Jack Straw, 1 9 9 7 ylnda Law rence
davasna ynelik kapsaml bir aratrm a yaplacan
duyurdu; soruturm ann bulgulan 1999'd a M acpherson
Raporu'nda yaynland. R aporun yazarlar bulgularnda
ok netti: "Stephen Law rence'n rk bir saldrda
ldrlmesi ile ilgili soruturm adaki btn delillerin
ak olduu sonucuna varlmtr. Davadaki karan
etkileyecek ciddi hatalar yapld kuku
gtrm em ektedir. Soruturm a mesleki yetersizlik,
kurumsal rklk ve kdemli polislerin nderlik
etmedeki baarszlklarnn bir araya gelmesiyle zarar
grm tr."
Soruturm ann en nem li sonularndan biri (s. 540'de
ele alnan) kurumsal rklk sulamasyd. Raporun
yazarlar yalnzca ehir polisinin deil, adli yarg sistemi
dahil bir ok kuruluun, insanlara renkleri, rklar,
kltrleri ve etnik kkenleri yznden uygun ve
mesleki bir hizm et salamadklar iin bu kolektif sua
kart sonucuna varmlardr. "Aznlk konumundaki
etnik gruplarn aleyhine, kastl olm ayan nyargdan,
bilgisizlie, dncesizlie hatta rk
kalpyarglatrmaya varan ilemler, tutum lar ve
davranlar grlm ve saptanm tr" (M acpherson
1999).
M acpherson R aporu, her kurumun hi bir toplum
kesiminin zarar grm em esini salayacak biimde
politikalarn ve bu politikalarn sonularn gzden
geirm esinin zorunlu olduu sonucuna varmtr. Irk
sularn takibatnn gelitirilmesinde izlenecek 7 0 tane
tavsiyede bulunulmutur. Polis memurlarnn
eitiminde rka ynelik farkndalk gelitirmek, rk
memurlarn ihra edilebilmesi iin daha gl disiplin
uygulama yetkisi, rk bir olaya ilikin daha net
tanmlar, polis gcndeki siyah ve Asyal m em ur
saysnn artm lm asm taahht etm e bu tavsiyelerden
bazlardr.

542
 rk , E tn ik lik v e G

E tnikmerke^cilik, grup kapanmas ve ou byk kentte bugn de varlklarn

kaynak tahsisi
Genel bir dzeyde etnik atmalar
da sz konusu olan sosyolojik kavram
lar etnikmerkezcilik, grup kapanmas ve
kaynak tahsisi kavramlardr. Etnik
merkezcilik dardakiler hakknda
beslenen kukuyla birlikte, bakalarn
kiinin kendi kltrne dayanarak
deerlendirmesi daha nce karlat koullarda grup kapanmas servet ve
mz bir kavramdr, (s. 539) Aslnda
btn kltrler bir dereceye kadar etnik
merkezcidir; etnikmerkezciliin kalp-
yarglarla dnme eilimiyle birleti
ini grmek de kolaydr. Dardaki-
lerin, yabanclar, barbarlar ya da ahlaki
ve zihinsel bakmdan aa olduklar
dnlmektedir. Bu durum, ou
uygarln daha kk kltrlere nasl snrlarn servet, g ya da toplumsal
baktn ve bu tutumun tarihteki saysz
etnik atmalar nasl alevlendirdiini
gstermektedir.
Etnikmerkezcilik ve grup kapan
mas ya da etnik grup kapanmas
sklkla birlikte ortaya kar. Kapan
ma gruplarn kendilerini tekilerden
ayran snrlar koruma srecine iaret
eder. Bu snrlar, bir etnik grubu
bakalarndan ayran farkllklar keskin
letiren dlama aralaryla oluturmak
tadr. Bu tr aralar arasnda gruplar-
aras evlilii snrlamak ya da yasak
lamak, toplumsal temas ya da ticaret
gibi ekonomik ilikilere snr getirmek
ve etnik gettolarda oduu gibi
gruplarn fiziksel olarak birbirlerinden
ayrlmas bulunmaktadr. A.B.D'deki
Afrikal Amerikallar, bu dlama
arac ile karlamlardr: Kimi
eyalederde rklar arasndaki evlilikler
yasaklanm, gneyde ekonomik ve
sosyal ayrmlar yasayla yrrle
konulmu; yaltlm siyah gettolarn
srdrmektedir.
Kimi zaman eit gte olan
gruplar, karlkl olarak kapanma
snrlarn belirlerler: Bu gruplarn
yeleri birbirlerinden uzak dururlar,
anacak hibir grup tekine baskn
kmaz. Bununla birlikte daha yaygn
bir uygulama, bir etnik grubun teki
zerindeki gc elinde tutmasdr. Bu
maddi mallarn blmndeki eitsiz
likleri kurumlatran kaynak dal
myla ezamanl meydana gelir.
Etnik gruplar arasndaki en youn
atmalardan bir blm, bunlar
arasndaki kapanma snrlar evresinde
kmelenir; bunun tam da nedeni bu
konum eitsizliklerini gstermesidir.
Etnik grup kapanmas kavram insan
topluluklarn birbirinden ayran hem
grnen hem de rtk nitelikteki
farkllklar anlamamza -yalnzca
insanlarn neden vurulduklarn, lin
edildiklerini, dvldklerini ya da taciz
edildiklerini anlamaya deil, neden i
bulamadklarn, iyi bir eitim greme
diklerini ya da yaayacak iyi bir yer
edinemediklerini anlamamza- da-
yardmc olmaktadr. Zenginlik, g ve
toplumsal stat kt kaynaklardr -kimi
gruplar bunlara tekilerden daha ok
sahiptirler. Ayrcalkl bu gruplar, kendi
stn konumlarn srdrebilmek iin
kimi zaman tekilere kar iddete
bavurabilir. Benzer bir biimde fazla
ayrcalk sahibi olmayan gruplar da
kendi durumlarn iyiletirmek iin
iddete bavurabilmektedirler.
atma kuramlar
Aksine atma kuramlar, bir
yanda rklk ve nyarg arasndaki

543
 Irk, E tn ik lik v e G
balantyla te yanda g ve eitsizlik
ilikileriyle ilgilenirler. Irkla ynelik
ilk atma yaklamlar ekonomik
sistemin toplumun btn teki
ynlerini de belirleyen bir etmen olarak
gren Marxist fikirlerden youn bir
biimde etkilenmitir. Baz Mantist
kuramclar, yneten snfn klelii,
smrgecilii ve rkl emein birlikte teki lkeler de hzla oketnikli
smrs olarak kullandn iddia
ederek rkln kapitalizmin bir rn
olarak ele alrlar (Cox 1959).
Daha sonra yeni Marxisder bu ilk
dile getirii ok kat ve basit buldular ve
rkln yalnzca ekonomik glerin
bir rn olmadn ileri srdler.
ada Kltrel almalar iin
1982'de Birmingham'daki merkezde
baslan imparatorluun Misillemesi HThe
Empire Strikes Back) adl bir dizi
makale rkln ykseliini daha geni
bir bak asyla ele almaktadr.
Kapitalist emek smrsnn bir
etmen olduuna katlan John Solomos,
Paul Gilroy ve dierleri 1970 ve
1980'lerde Britanya'da zgl bir rklk
trnn ortaya kmasna neden olan
eitli tarihsel ve siyasi etkiye dikkat
ekmektedir. Bu yazarlar, rkln,
etnik aznlk ve ii snf kimlikleri ve
inanlarnn karlkl ileyiini kapsayan
karmak ve ok ynl bir olgu
olduunu iddia etmektedir. Onlarn
grne gre rklk gl sekinler bulunmaktadr: Asimilasyon, erime
tarafndan beyaz olma-yan toplulua
kar ie koulan bir dizi baskc fikirden
ok daha fazlasn ifade etmektedir
(Hail 1982).
E t n ik b t n l e m e v e a t m a
Gnmzde dnyadaki bir ok
devlet oketnikli topluluklarla tanm
lanmaktadr. Genellikle yzyllar
boyunca bu biimde gelimilerdir.
rnein baz Ortadou ve orta Avrupa
lkeleri rnein Trkiye, Macaristan,
yzyllardr sren snrlarn deimesi,
yabanc gler tarafndan igal edilme
ve blgesel ge bal olarak etnik
adan farkllk gsterirler. G tevik
eden planl politikalar sonucunda ya da
smrge ya da imparatorluk mirasyla
hale gelmilerdir.
Kreselleme ve hzl deime
dneminde, bir ok devlet etnik
farklln bol faydalar ve karmak
itirazlar ile kar karyadr. Uluslararas
g, kresel ekonomi ile eklemlenerek
hzlanmaktadr; insan topluluklarnn
hareketinin ve birbirine karmasnn
nmzdeki yllarda younlaacana
kesin gzyle baklmaktadr. Bu arada,
etnik gerginlikler ve atmalar, baz
oketnikli devlederin blnmesine ve
dierlerinde de sreen iddete ilikin
ipularna gtren tehditier tayarak
btn dnya toplumlarna yaylmay
srdrmektedir. Etnik farkllklar nasl
uzlatrlabilir ve etnik atmalarn pat
lak vermesi nasl nlenebilir? oketnik
li topluluklar ierisindeki etnik aznlk
ve ounluk arasndaki iliki nasl
olmaldr? oketnikli topluluklarn bu
itirazlarla ilgili benimseyebilecei
temel etnik btnleme modeli
potas ve oulculuk. Bu modellerin
ideal tipler olduu ve uygulamada
baarlmalarnn kolay olmadnn
anlalmas nemlidir.
d eal tipler, 1. B l m , Sosyoloji
N ed ir? ,syf. 53'd e tartld.
E tn ik b t n l e m e m o d e l l e r i
lk yol, gmenlerin kendi zgl
gelenek ve pratiklerini brakarak, kendi
544

davranlarm ounluun deerlerine daha geni toplumsal evreye uyum
ve normlarna gre biimlendirmesi
anlamna gelen asimilasyondur.
Asimilasyoncu yaklam, yeni toplum
sal dzenle btnlemenin bir paras
olarak gmenlerin dillerini, giyim ve
yaam tarzlarn ve kltrel grnm Tikka tavuk bir Hint yemeidir; masala
lerini deitirmelerini talep eder. "Bir
gm en ulusu" olarak kurulan
A.B.D'de, gmenler, kuaklar boyu bu
yolla asimilasyon basksna maruz
kaldlar ve ok sayda ocuk deien
oranlarda her ynden Amerikal oldu.
Birleik Krallk'taki resmi politikalarn
ou, gmenlerin Britanya toplumun
ca asimilasyonu amacna yneliktir.
kinci model "eritme potas"dr.
Gmenlerin gelenekleri daha nceden
mevcut topluluktaki baskn gelenekler
iinde erimekten ok, yeni, deien
kltrel rntler oluturacak ekilde moda, mzik ve mimarinin melez
birbirine karm hale gelirler. Etnik
gruplar toplulua yalnzca farkl
kltrel deerler ve normlar getirmekle
kalmaz, kendilerini iinde bulduklar
Britanya'nn en gzde yemei: Onun "eritme
potas" kltrnn bir simgesi mi?
545
Irk , E tn ik lik v e G
saladklar iin farkllk da yaratrlar.
Birleik Krallk'daki Hint lokan
talarnda icat edilen bir yemek, masalal
tikka tavuk, eritme potas kltrnn
okluk gerek bir rnei olarak verilir.
sosu Britanyallarn arzularn tatmin
etmek zere etlerin zerine eklenen
sostur. 2001'de Dileri Bakan Robin
Cook (1946-2005) tarafndan "ngiliz
ulusal yemei" olarak tam yerinde
tanmlanmtr (Cook2001).
ou insan "eritm e potas"
modelinin etnik eitliliin en arzulanan
sonucu olduuna inanmaktadr.
Gmen topluluklarn gelenekleri ve
grenekleri braklmaz, aksine srekli
dnen toplumsal evreyi biimlen
dirir ve ona katkda bulunur. Mutfak,
formlar eritme potas yaklamn
grnmleridir. Bu yaklam snrl
lde Amerikan kltrel geliiminin
grnmlerinin eksiksiz bir ifadesidir.
Her ne kadar Anglo kltr esas olarak
kalmakla birlikte, gnmzde Ameri
kan toplumunu oluturan ok saydaki
farkl grupda etkisini bir lde
yanstmaya devam etmektedir.
Etnik kltrlere ayr ayr varolmak
iin tam bir yasalln verildii, buna
ramen toplumun ekonomik ve siyasi
yaamna geni lde katldklar
nc model kltrel oulculuk
modelidir. oulculuun yakn zaman
daki sonucu etnk gruplarn ayr ve eit
olarak varolduklar okkltrclk-
tr. A.B.D ve dier Batl lkeler bir ok
adan oulcudur, ancak etnik
farkllklar ou zaman eitlikten ok
eitsizliklerle ama yine de ulusal
topluluk iinde bamsz yelikle iliki-
 Irk , E tn ik lik v e G
lendirilir. Fransz, Alman ve talyanlarn
ayn toplum ierisinde birarada
varolduklar svire'nin gsterdii gibi
en azndan etnik gruplarn ayr ama eit
olduklar bir toplum yaratmak olanakl
grnyor.
Britanya ve Avrupa'nn her yerinde
etnik aznlk gruplarnn liderleri
oulculuk yolunu giderek daha fazla
vurgulamaktadrlar. Ayr fakat eit
statye ulamak nemli mcadeleler
gerektirir, ancak yine de bu ok uzak bir
seenek gibi grnyor. Etnik aznlk
lar, bugn de bir oklar tarafndan
ilerine, gvenliklerine ve ulusal
kltre bir tehdit olarak alglanmak
tadr. Etnik aznlklarn gnah keisi
haline getirilmesi yaygn bir eilimdir.
Daha yal kuaklarla yine benzer
nyarglar tayan Bat Avrupa'daki
genler olduu srece ou lkedeki
etnik aznlklar gerginlik ve kayg ile
tanmlanan toplumsal bir iklimde
gelecekte de srekli bir ayrmclkla
karlaacaklar.
E tn ik a t m a
Etnik farkllk toplumlar byk
lde zenginletirir. oketnikli devlet
ler sklkla sakinlerinin farkl katklar ile
glenen canl ve hareketli mekanlardr.
Fakat bylesi devletler i karklklar ya
da d tehditler karsnda krl
gandrlar. Farkl dil, din ve kltrel
artalanlar etnik gruplar arasnda ak
dmanlkla sonulanan fay hatlar
halini alabilirler. Bazen uzun etnik
hogr ve btnlk gemiine sahip
toplumlar da hzla farkl etnik gruplar
ya da topluluklar arasnda dmanlkla
kendini gsteren etnik atma girdabna
kaplabilirler.
ok etnikli zengin bir mirasa sahip
olmakla nlenen eski Yugoslavya'da da
olan buydu. Balkanlar ok eskiden beri
Avrupa'nn kava olmutur. Yzyllar
sren g ve birbirini izleyen impara
torluk ynetimleri Dou Ortodoks
Srplardan oluan Slavlar, Katolik Hr-
vadar, Mslmanlar ve Yahudilerin
hakim olduu birbirinden farkl ve i ie
girmi topluluklar meydana getirmitir.
Komnizmin kn izleyen nemli
politik ve toplumsal dnmlerin elik
ettii eski Yugoslavya'da 1991'den beri
muhtelif etnik gruplar arasnda iddetli
atmalar padak vermitir.
Eski Yugoslavya'daki atmalar
dier etnik topluluklarn kitlesel olarak
bertaraf edilmesi yolu ile etnik adan
homojen alanlar yaratma, yani etnik
temizlik abalarn da iermektedir.
rnein Hrvatistan binlerce Srpn
lkeden snr d edildii, bedelleri ok
ar olan bir savan ardndan tek
etnikli bamsz bir devlet halini
almtr. Bosna'da 1992'de plar, Hr-
vadar ve Bonaklar arasnda padayan
sava Srplarn ynetimi altndaki
Bosnal Mslman topluluun urad
etnik temizlie sahne olmutur. Binler
ce Mslman erkek toplama kampla
rnda kalmaya zorlanm, Mslman
kadnlara ynelik sistematik rza geme
ler yaanmtr. 1999'da Kosova'daki
sava, Srp glerinin Kosoval Arna
vutlar (Mslman) eyalet nfusundan
etnik olarak temizledikleri sulamalar
tahrik etmitir.
Bosna ve Kosova'daki etnik at
malar uluslararas bir boyut kazan
mtr. Yz binlerce mlteci komu
lkelere akarak blgedeki dengeyi
bozmutur. Batl devletler etnik temiz
liin hedefi olan etnik gruplarn insan
546

haklarm korumak iin blgeye hem
diplomatik hem de askeri mdahale
lerde bulunmutur. Ksa vadede bylesi
mdahaleler sistemadk iddedn yatt-
rlmasnda baarl olmutur. Ancak bu
mdahaleler istenmeyen sonular da
dourmutur. Bosna'daki krlgan bar
ancak bar glerinin varl ve lkenin kampanyas balatmtr. ki milyondan
farkl etnik blgelere ayrlmas ile
salanabilmitir. Kosova'da NA-
TO'nun bombalama seferberliinden
sonra tersine bir etnik temizlik sreci
ortaya kmtr. Etnik olarak Arnavut
olan Kosovallar yerli Srplar Koso-
va'nn dna srm, Birlemi Millet siyah nfusun bir blmnn ayaklan
lerin denetimindeki 'Kfor' glerinin
varl etnik gerginlik-lerin yeniden
ortaya kmasn nleme de yetersiz
kalmtr.
Etnik temizlik, hedefi belli iddet,
bezdirme, tehdit ve terr kampanyalar
yoluyla etnik gruplarn baka bir yerde
yerlemeye zorlanmalarm ierir. Bu
nun aksine soykrm, bir etnik grubun
baka bir etnik grup tarafndan siste
matik olarak bertaraf edilmesi eklinde
tanmlanr. Soykrm terimi sklkla
Gney ve Kuzey Amerika'daki yerli
topluluklarn Avrupal kaifler ve g
menler tarafndan byk lde yok
edilme srecini tanmlamak iin
kullanlr. Hastalk, zorunlu skan ve
iddet kampanyalar -sistematik olarak
planlanp planlanmad tartma
gtrse de- ok sayda yerli topluluu
ortadan kaldrmtr.
Yirminci yzyl rgd soykr
mn ortaya kna tanklk etmi ve
tarih boyunca en fazla soykrmn
gerekletii bir yzyl olmann kukulu
nn tamtr. Nazilerin yapt
soykrm alt milyondan fazla Yahu
di'nin lm ile sonulanm ve bir
547
rk , E tn ik lik v e G
etnik grubun dierini planl olarak yok
etmesinin en dehetli rnei olarak
kalmtr. ok yakn bir tarihte 1994'de
Ruanda'daki etnik ounluk Hutular,
etnik aznlk olan Tutsilere kar, ay
gibi ksa bir zaman diliminde 800 000
kiinin cann alarak bir soykrm
fazla Ruandal mlteci, Burundi ve
Zaire (bugnk Kongo) gibi lkelerde
de etnik gerilimleri artrarak komu
devledere g etmitir. Yakn zamanda
hkmet destekli Arap milisleri,
2003'de Darfur'un Bat blgesindeki
masnn ardndan, Sudan'da etnik
temizlikle sulanmlardr. Milislerin
misillemesi 70.000 yaamn yitirilme
sine, iki milyon insamn da evsiz kalma
sna yol amtr. (Birlemi Milletler
rakamlar, BBC Haberleri, 2005).
Dnya zerindeki iddetli atma
larn giderek etnik blnmelere dayan
mas dikkat ekmektedir. Savalarn
sadece ok kk bir blm devletler-
arasnda ortaya kmakta, etnik boyutu
ne kan i savalar daha byk bir
blm oluturmaktadr. Birbirine
bamllk ve rekabetin artt bir dn
yada uluslararas etmenler etnik iliki
lerin biimlenmesinde daha nemli hale
gelirken, iteki etnik atmalarn etkisi
ulusal snrlarn dnda daha ok
hissedilmektedir. Grld gibi etnik
atmalar uluslararas dikkat ekmekte
ve zaman zaman fiziki olarak mdaha
leyi gerektirmektedir. Uluslararas sava
sular mahkemeleri, Yugoslavya ve
Ruanda'daki etnik temizlik ve soykrm
sorumlularm soruturup yarglamak
zere toplanmtr. Etnik atmalara
karlk vermek ve etnik atmalar
nlemek hem tek bana devlederin
 Irk , E tn ik lik v e G

Rvvanda'daki etnik Hutu ounluk, 1994'deki soykrmda 800.000'den fazla Tutsi'nin canna
kastetmitir.

hem de uluslararas siyasi kurumlarn gemii yazl tarihin ilk evrelerine ve

karlat nemli tehditlerden biri tesine giden bir sretir. Gnmz
haline gelmitir. Etnik gerilimler sklkla deki ngiliz halk iine dalm hatr
yerel dzeyde yaanp, yorumlanp, saylr miktarda rlandalI, Galli,
tanmlansa da giderek ulusal ve skoyal isim, Kelt evrelerinden ngil
uluslararas bir boyut kazanmaktadr. tere'nin ehir merkezlerine geleneksel
insan akn anmsatr. Uzak smrge
Birleik Krallk'da g ve etnik lerden nemli lde gn balama
farkllk sndan ok nce, ondokuzuncu yz
yln balarnda gelien ngiliz ehirleri
G Britanya Adalar'nn daha az gelimi
alanlarndan gelen gmenleri ek
Britanya'da gn yirminci yzy mitir.
ln bir olgusu olduu dnlse de, bu

548
 Irk , E tn ik lik v e G

Ne ki, sanayilemenin yaygnla ya'da belirgin bir emek sknts vard;

mas hem lke iini hem de uluslararas iverenler bir sre gmen emeini
g rntlerini nemli lde lkeye ekmek iin hevesli oldular.
deitirecektir. Kent blgelerinde i Savan ykmn izleyen yllarda lkeyi
olanaklarnn artmas, krsal alandaki ve ekonomiyi yeniden ina etmeye ek
hane baznda retimin dmesiyle olarak, sanayideki byme Britanyal
birleince krdan kentte g eilimini iilere benzersiz bir hareketlilik
tevik etmitir. Emek pazarndaki talep salamakta; ustalk gerektirmeyen ve
art, yurtdndan ge yeni bir hz kol gcyle yaplacak ilerde emee
kazandrmtr. Sanayi Devrimi'nden ihtiya yaratmaktayd. Ynetici evre
ok nce de Ingiltere'de rlandalI, lerinden kiiler, Britanya'nn byk
Yahudi ya da siyah topluluklar var imparatorluk miras kavramndan
olmakla birlikte, olanaklarn okluu etkilenmekte ve bu nedenle Antiller,
uluslararas gn lsn ve Hindistan, Pakistan ve eski Afrika
kapsam n kkten bir biim de smrgelerinden hepsinin Britanya
deitirmitir. Yeni bir Felemenk, inli, vatanda olduu ve Britanya'da
rlandalI ve siyah gmen dalgas yerlemeye hakk olduu fikrindeydiler.
ngiltere'deki sosyo-ekonomik iklimin Uluslar Topluluu'ndaki lke vatanda
dnmesine katkda bulunmutur. larna elverili gmen haklar tanyan
1948 Britanya Tabiyet Yasas'nn kabul
Daha yakn tarihli byk g edilmesi yeni bir gmen akmna
dalgas 1930'larn balarnda, Nazi
yardmc oldu.
zulmnn bir grup Avrupal Yahudinin
gvenlik iin Bat'ya kamasna neden Her gmen dalgasyla birlikte
olduunda meydana gelmitir. Bir etnik aznlklar Birleik Kralln dini
aratrma 1933-1939 yllar arasnda grnm deitirdi. zellikle Britan
Britanya'ya yerleen Yahudi saysn ya ehirleri bugn oketnikli ve dini
60.000 olarak tahmin ediyorsa da adan eitlidir. Ondokuzuncu yzyl
gerek rakam bunun ok daha stnde da rlanda'dan gelen gmenler,
olabilir. 1933-1939 yllar arasnda Orta Birleik Krallk'da, zellikle de
Avrupa'dan 80.000 mlteci lkeye birounun yerletii Liverpool ve
ulamtr ve 70.000'den daha fazlas da Glasgow gibi ehirlerde Katolik saysn
yalnzca sava srasnda gelmitir. Mays artrmtr. Sava sonras dnemde
1945 itibariyle Avrupa ei grlmemi Asya'dan gelen byk ldeki g,
bir mlteci sorunu ile karlam, mil ounluu Pakistan ve Banglade gibi
yonlarca insan mlteci haline gelmitir. Mslman lkelerden gelenler Msl
Bunun birka yz biniyse Britanya'ya manlarn ve ounluu Hindistan'dan
yerlemitir. gelen Hindularn Birleik Krallk'daki
saysn artrmtr. G, Britanyal
kinci Dnya Sava'ndan sonraki olmann ne demek olduuna ve etnik ve
dnemde Britanya ei grlmedik dini aznlklarn Britanya toplumuyla
lde bir gle karlamtr. Yeni nasl btnleeceine ilikin yeni
gelenlerin ou ngiliz Uluslar Toplu
sorular meydana getirmitir.
luu lkelerinden, i olanaklar iin
gelmilerdir. Sava sonrasnda Britan

549
 Irk, E tn ik lik v e G
Birleik Krallk'daki dini eitlilik 14.
B lm , "D in ve M odern T o p lu m "d a
ayrntsyla tartlm aktadr.
1 9 6 0 d a n g n m z e
B r it a n y a d a g m e n p o lit ik a la r
1960'l yllar ngiliz mparatorluu
sakinlerinin Britanya'da oturma ve
vatandalk talep etme hakkna sahip
olduu fikrinden yava yava dnlme
sine damgasn vurur. Emek pazarnn
ekil deitirmesi gmenlik zerindeki
snrlamalarda biraz rol oynamsa da,
snrlamalar bu gmen aknnn ok
sayda beyaz Britanyal'da yaratt
siyasi tepkiye bir karlkt. zellikle
yeni gmenlerin younlat yoksul
blgelerde yaayan alanlar, gn
gndelik yaamlarnda yaratt aksa-
Cf 4
Siyah Kralie Elizabeth imgesinin de akla
getirdii gibi g, btn toplum kesimlerinde
Britanyal olmann ne anlama geldiine ilikin
yeni fikirlere sebep olmaktadr.
malara kar duyarlydlar. Yeni gelen
lere ynelik tutum genellikle dman-
cayd. Blgenin beyaz sakinlerinin siyah
gm enlere saldrd 1958'deki
Nothing Hill kargaas, rk tutumlarn
gcnn bir iaretiydi.
ehir kargaalaryla ilgili daha fazla
bilgi iin bkz. 21. B l m , "ehirler ve
Kentsel M ek an lar", s. 962-64
Gn denetlenmesi yolundaki
arlarn giderek artmas Muhafaza
karlarn nde gelen bakanlarndan
Enoch Powell'n ifadesinde yank bulur.
1962 ylnda Birmingham'daki bir
konumasnda Powell, beyaz olmayan
nfusun olaanst artn zihninde
yle canlandrmaktadr: Romallar
misali, Tiber Nehri'nin kan aktn
grr gibiyim. Bir kamuoyu anketi
nfusun %75'inin PowelTn grlerine
genellikle olumlu baktn gster
mitir.
Irklk kart kampanya yrten
ler ve yazarlar Britanya gmen politi
kasnn, rk ve beyaz olmayanlara kar
ayrmc olduunu iddia etmektedirler.
1962'deki ngiliz Uluslar Topluluu
Yasas'yla birlikte beyazlarn Britanya'ya
nispeten daha serbest girebilmelerini
korurken beyaz olamayanlarn lkeye
girilerini ve yerlemelerine ynelik
haklarn snrlandran bir dizi nlem
alnmtr. ngiliz Uluslar Topluluu
J arasnda bile Kanada ve Avustralya gibi
eski Uluslar Topluluu yelerinden
gelenlerin haklar korunurken Yeni
Uluslar Topluluu devletierinden gelen
A byk lde beyaz olmayanlara kar
gmen yasas ayrm yapyordu.
1968'deki Uluslar Topluluu Gmen
Yasas'ndaki anavatan ilkesinin yrrl
e girmesi, Britanya vatandal
alabilmek iin Uluslar Topluluu
550

kinci Dnya Sava'ndan sonra Britanya'ya gelen ngiliz Uluslar Topluluu gmenlerindeki art, ulusal
apta emek skntsnn bir karlyd, ancak gmenler okluk rklkla karlatlar. Daha sonra bu g
snrlandrld.
lkesindeki vatandan Britanya'da
domas, evlat edinilmesi ya da
vatandala kabul edilmesi ya da bu
ltlere uyan anababasnn ya da
bykbaba ya da bykannesi olmas
nn zorunlu olduu anlamna geliyordu.
Btn bunlar hesaba katldnda bu
gerekler g, beyaz olmayanlara
oranla beyazlar iin daha mmkn
klyordu.
1981 'de geen Britanya Tabiyet
Yasas, eski ya da mevcut balantl
blgelerden Birleik Kralla giri
koullarn zorlatrd. Britanya vatan
dal, Britanya'ya bal blgelerin
vatandalndan ayrld. zellikle
551
Irk, Etniklik ve G
Hong Kong, Malezya ve Singapur'da
yaayan insanlar iin Britanya Deniz
ar Vatandal kategorisi oluturul
du. Bunlar Birleik Krallk'da yerleme
hakkna sahip deillerdi ve ocuklar
onlarn vatandaln miras alamyor
du. Daha nce be yl lkede yaadktan
sonra Britanya vatanda olarak kabul
edilen Uluslar Topluluu vatandalar
artk dnyann herhangi bir yerinden
gelen insanlarla ayn koullara altnda
vatandala bavurmak zorundayd.
lkeye giri ve oturma izniyle ilgili yeni
snrlamalar gedrildi. 1988 ve 1996
kabul edilen yasalarla bu snrlamalar
daha da artrld.
 Irk. E tn lk J lk v e G

(Ocak)

1 3 .1 . ekil Irk v e g l e ilgili k am u sal ilgi a rt (b a z : 2 0 0 0 B ritan yal y etik in )

Kaynak: MORI (1 0 ubat 2 0 0 3 )

Gmenlerin lkeye girme olanak rn saylarn trmandrmtr. BBC,

lar azaldka, Britanya snmaclarn
da lkeye girme olaslklarn dr
mtr. Snma hakk alabilmek iin
birey, lkeyi terk etmeye zorlanmann,
ynetimin Birlemi Milletlerin Mlte
cilerin Statsne likin Anlama ve
Protokol' altnda ykmllklerini
inedii iddia etmelidir. 1951'de
imzalan bu antlamaya gre uluslar,
kendi lkelerindeki zulmden kaan
mltecileri korumak ve onlara en
azndan kendi topraklarndaki dier
yabanc uyruklular kadar iyi davranmak
zorundadr. Parmak izi, cretsiz yasal
danmaya eriimin azaltlmas ve
geerli vize tamayan yolcular getiren
havayollarna konan cezalarn iki katna
karlmas da dahil olmak zere
mlteci stats talep eden insanlarn
sk denetimini kabul eden snmayla
ilgili yasa, 1991'de kabul edildi.
1993'deki Snma ve Gmenlik Talep
Yasas, artan sayda geri evirmelere
neden olmu ve uzun sre snma
merkezlerinde alkonulan snmacla
2003-2005 dneminde gn %61
orannda dtn bildirmitir.
Son yllarda etniklik ve gle ilgili
konular Birleik Krallk'daki (ve dier
zengin lkelerdeki, aaya baknz.)
politik gndemi olduka ykseltmitir.
Derlemeler, lkenin kar karya
kald en nemli sorunun 'rk' ya da
'g' olduunu dnen Britonlar'n
orannn 1990'larn byk blmnde
%5 civarndayken, bu orann Mays
2003'de %39 ile kamusal ilginin
doruuna ykseldiini gstermitir
(bkz. 13.1. ekil)
Bu, rk ve g NHS'den sonra
dnemin en nemli ikinci sorun konu
muna getirmitir. Birleik Kralla g
men olarak girebilmenin olanaklarnn
n kesildiinde snma hakk isteyen
insanlarn saysnda ok net bir art ol
mutur. zellikle tabloid gazetelerdeki
"sahte" snmaclar Birleik Krall
"doldurdu" eklindeki betimlemeler,

552

g ve snmayla ilgili abartl bir
imgenin yaratlmasna neden olmutur.
Derlemeler, Birleik Kralln dnya
daki snma talebinde bulunanlarn
yalnzca %1,98'ine ev sahiplii yapar
ken, halkn bu rakamn on kat daha
fazlasn tahmin ederek Britanya'nn
dnyadaki mlteci ve snmaclarn
neredeyse drte birini arladna
inandn bulmutur (MORI, 17
Haziran 2002). Derlemeler, katlmc
larn, yaamlarn srdrmek iin
snmaclarn haftada 113 pound
aldklar tahmin ederek snmaclarn
Birleik Krallk'da aldklar yardma da
haddinden fazla deer bitiklerini de
bulmutur. Aslnda 2000'de derlemenin
yapld esnada tek bir yetikin
snmac (o zaman kuponlar eklinde)
ve nceden tayin edilmi dkkanlarda
harcanmak zere haftada 36.54 pound
almaktayd (MORI, 23 Ekim 2000).
Yeni i Partisi, 1997'de seilme
lerinden bu yana g ve snmay
kapsayan yeni yasa sundu. 1998'deki
G ve Snma Yasas snmaclarn topluluklarnn orannn dmesinden
lkede kalmalarna izin verilip
verilemeyeceine karar vermede
kullanlacak ltleri sklatrd ve
snma srecinin akn etkili hale
getirmeye alt. Hkmetin Beyaz
Sayfas, Gvenli Snrlar, Gvenli Snak:
eitlilikle Btnlemek (2002) program
zerine ina edilen 2002 tarihli
Uyrukluk, G ve Snma Yasas,
Britanya vatandal isteyen insanlar
iin Byk Birtanya'daki yaamla,
vatandalk dzeni ve kurallaryla ilgili
temel bilgi, ve sadakat and imek gibi
yeni gerekler saptad. Yasa, lkeye
yaylm, zellikle kendileri iin ina
edilmi eitli yerleim merkezlerinde
snmaclara barnacak yer salamtr.
553
rk , E tn ik lik v e G
Snmaclarn nakit paradan ok kupon
verildii kupon sistemine bu yasa ile
son verilmitir. Bu sistem mlte-cileri
damgalad iin geni lde
knanmt.
D am galam a kavram , 8. Blm ,
"Salk, Hastalk ve Engellilik", s.
311'de tartlmaktadr.
Bir baka yasa, 2004 Snma ve
G Yasas, sistemin akn kolaylatr
mak abasyla, snmay daha g
istenen bir talep haline getirmi ve
insan ticaretine karanlar iin yeni
cezalar getirmilerdir. Gn denetimi
2005 genel seimleri ncesi faaliyetler
de nemli bir sorun olmutur.
E tn ik e i t l i l i k
Etnik aznlk gruplar gnmz
deki toplam Britanya nfusunun nere
deyse %8'ini oluturmaktadr (HMSO,
2004). Grdmz gibi, gmenlik
lkenin etnik grnmn biimlen
dirme de etkili bir e olmutur. Ancak
gnmzde gmenliin, etnik aznlk
sorumlu olduuna dikkat ekmek de
nemlidir. Her etnik aznlk grubunda,
yal yelere oranla ocuklarn Birleik
Krallk'da domalar daha muhtemel
dir. Bu durum, gmen bir nfusdan
tam vatandalk haklarna sahip beyaz
olmayan Britanyal nfusuna kaymaya
iaret eder.
1991 'deki nfus saym, katlmc
larn ilk defa kendilerini etnik adan
snflandrmalarnn istendii ilk saym
dr. Bundan nce nfusun etnik duru
muna ilikin veriler hane reisinin do
um yerine ait bilgiye gre kararlat
rlrd. Ancak, Britanya'da doan etnik
aznlk topluluklarnn orannn artma
syla birlikte bu yaklam yetersiz
 Irk, E tn ik lik v e G

David G o o d h a rt: e tn ik e itlili e kar refah d e v le ti m i?

u bat 2 0 0 4 'd e yaynlad tartm ak m akalesinde
Prospect dergisinin ed itr David G o o d h art, etnik
adan eitlilik g steren toplum la, vatandalar
arasndaki dayanm ann ihtiyac olanlar koruyan iyi bir
refah sistem ine sahip olm asna izin verdii toplum
arasnda bir d enge olduunu iddia etm itir. G o o d h art'a
g re insanlar, kendilerine bir biim de benzeyen, en
azndan kendileri ile ortak deerler ve varsaymlara
sahip insanlara yardm olsun diye dediklerini
-rn e in isizlik yardm, em ekli aylna gittiini-
bildikleri srece vergi d em eye gnlldr. G o o d h a rt
bunu, hem farkl hem de dayanm ac toplum u
isteyenlerin dayanm as gereken ilerlem eci ikilem
dengesi olarak tanmlar.
B u dengenin bir kant olarak G o o d h art, sv e ve
D an im arka gibi tarihin en c m ert refah devletlerine
sahip skandinav lkelerini gsterm itir. O, toplum sal
ve etnik adan old uka trde olduklar iin insanlarn
daha fazla vergi dem eye hazrlandklar bu lkelerde,
geni refah sistem leri kurm ann im kan dahilinde
olduunu iddia etm itir. B u n a karn, A m erika Bileik
D evled eri'n de olduu gibi etnik adan o k blnm
lkelerde refah devleti daha zayftr.
G o o d h a rt, Byk Britanya'da bir etnik g ru ba m ensup
olan nfus oranyla (on kiide birden daha az) ve
tam am yla farkl A m erikan usul bir toplum un
yaratld A m erika B irleik D evletleri'ndeki nfus
oran ( kiiden biri) arasnda b ir yerlerde bir krlm a
noktas bulunup bulunm adn sorm utu r; yani ok
n et etnik ayrm larn olduu devlet ve gsz b ir refah
devleti. B u krlm a noktasnd an saknldm a ve lkeye
gelenlere kar dayanm a fazla yaylam ayacana gre,
lkeye girm esine izin verilen insan saynn
snrlandrlm as, snm a ve g m en lik srecinin
saydam ve denetim altnda olm as nem li olacaktr
(G o o d h a rt 200 4 ).
G o o d h art'n tezi youn b ir biim de eletirilm itir.
Sosy olog Saskia Sassen uzun vadede gm en lerin
b tnlem esi olm az ve g enel olarak g m en ler geen
yzyllarda olduu gibi kabul edilm ek iin ayn tr
zorluklarla karlarlar. T arihsel adan, btn Avrupa
lkeleri, hepsi olm asa da pek ou zam an iinde
b iro k nem li yabanc g m en grupla btnlem itir.
G em i deneyim ler 'onlar'n biz'e dnm esinin
-G o o d h art'n zm lem esin deki dayanmay
deneyim leyebilecek g ru bu n - o u zam an birka
yzyldan daha uzun srdn gsterm ek ted ir
(Sassen 2004).
Siyaset kuram cs B hikhu Parekh de G o o d h art'n
tezine saldrm tr. Parekh'in n e srd
iddialarndan biri G o o d h art'n dayanm a ile refah
devletindeki yeniden datm arasndaki ilikisini yanl
anlad yolundayd. Parekh, yeniden datm n
sadakat yarattn, sradan gnlk deneyimleri
m eydana getirdiini ve bu nedenle de dayanmaya
yol atn makul olarak sylenem eyeceini iddia
etm ektedir. kisi arasndaki iliki G oo d h art'n
m akalesinde ileri srdnden o k daha karm aktr.
(Parekh 200 4 ).
B ir baka siyaset kuram cs ve eski iileri Bakan
D avid B lu nkett'in danm an B ern ard Crick,
G o o d h art'a "N eyin dayanm as?" diye sorm utur.
G o o d h art, Britanya'daki dayanm adan sz
etm ektedir, ancak C rick , eer G o o d h art, Britanya
deil de Birleik K rallk'dan sz ediyorsa, bunun ona
o k uzun zam andr okuluslu ve o k etnikli bir devlet
olduum uzu hatrlatm as gerektiine dikkati ekm itir.
killi kim likler hepim izin birlikte yaamaya alt bir
eydir. G nm zd e Britanyal ve Iskoyal, G allerli,
Irlandal vc Ingiliz ikili kimlikleri tamam yla kabul
grm ektedir. So ru n dayanm a ya da kimliin
yitirilmesi deildir; kim liim iz b ir lde birden fazla
g rubun yesi olm aya dayanm aktadr -Britanyallk
G o o d h art'n anlayabileceinden daha fazla eitlilik
kabul edebilir (C rick 2 0 0 4 ).

kalmtr. Etnik grup yeliinde etnik aznlk gruplarna mensup insan

kiinin kendini snflandrmas lt
leri, rnein igc Aratrmas gibi
ou resmi aratrma ve incelemenin
standard haline gelmitir. Ancak,
almalarda kullanlan etnik snflan
drmalar birbirine uymad iin, al
malarda elde edilen verilerin karlat
rlmas g olabilmektedir (Mason
1995). 2001 Saym'na gre en byk
says 13.2. ekilde verilmektedir. Her
zaman olduu gibi resmi istadsdklerin
doruluu konusunda ihdyatl davran
mak gereklidir. rnein katlmclarn
kendi etniklik anlaylar belirtilen
seeneklerden ya da kategorilerden
daha karmak olabilir (Moore 1995).
Bu zellikle karmak etnik gemii
olan bireylerin durumunda geerlidir.

554

Bin
1200
1000
800
600
400
200
0 Toplumsal cinsiyet asndan ou
1 3 . 2 . ek il B irleik Krallkd a b e y a z o lm a y a n
e tn ik g r u p la r , 2 0 0 1
Kaynak: 2 0 0 1 Saym i:O N S (2 0 0 3 a )
2001 saym bugn says 4,6
milyondan daha fazla olan Britanya'nn
etnik aznlk nfusunun ngiltere'nin
youn nfusa sahip kent alanlarnda
younlatn gstermektedir (bkz.
13.3. ekil). Etnik aznlklarn %75'i d
blgeleri dahil olmak zere Londra,
Bat Midlands, Yorkshire ve Humber-
side ve Kuzey-Bat ve Merseyside'da
yaamaktadr. (Strateji Birimi 2003).
Londra'da ikamet edenlerin %29'u
beyaz deildir. Tersine, daha krsal
blgeler rnein Kuzey-Dou ve
Gney-Bat, yzde 2'den az etnik
aznlk nfusuna sahiptir (Ulusal
statistik Kurumu 2002b). Etnik
aznlklarn ou yesi kendi tercihi
dorultusunda ehir iinde yaama
maktadr; bylesi alanlara tanmakta
drlar nk bu alanlar beyaz nfusun
en az tercih ettii alanlardr. ok sayda
ehirde banliyleme sreci meydan
gelmekte ve beyazlarn kt bo
mlkler elde edilebilir hale gelmektedir.
Banliyleme hakknda daha fazla
bilgi iin bkz. 21. Blm , "ehirler ve
Kentsel Alanlar", s. 958-9
555
Irk. Etniklik v e G
2001 Saym beyaz olmayan etnik
gruptan gelen insanlarn, Byk
Britanya'daki beyazlara oranla daha
gen bir yaps olduunu gstermitir.
Bunlardan yars on altnn altnda olan
'Kark' grup en gencidir. Her birinin
te birinden fazlas on alt yan altnda
olan Bangladeli ve PakistanlI grup da
gen ya yapsna sahiptir (ONS 2003a).
etnik grubun bileimi, daha nceki
dnemlere oranla daha dengelidir.
Daha nceki yllarda gmenlerin
ounluu, zellikle Hindistan ve
Karayipler gibi Yeni Commomvealth
lkelerinden gelenler, erkekti. Daha
sonraki politikalar ailelerin btnle
mesi amacn destekledii iin, bu
kayma kadn ve erkek oranlarnn eit
lenmesine yardmc oldu.
Britanya'daki etnik eitlilie ilikin
yukardaki betimlemeler, nfus ierisin
deki alabildiince karmak ve eitlen
mi rntlerin genel gstergeleri
olarak kabul edilebilir. Sosyologlar ve
dier disiplinlerden bilginler, etnik
aznlklarn deneyimleri hakknda genel
olarak konumaktan ok, Britanya'nn
etnik gruplar arasndaki farkllklar
giderek daha fazla vurgulamaktadrlar.
Irk ve eitsizlik hakkndaki aa-daki
blmde greceimiz gibi Britan
ya'daki Siyah ve Asyal insanlar beyaz
nfusla bir btn olarak karlatrld
nda daha dezavantajl durumdadr,
fakat dikkatle incelenmesi gereken nok
ta etnik aznlk gruplar arasndaki
farkllamadr.
Etnik aznlklar v e em ek pazar
stihdam toplumsal cinsiyet, ya,
snf ve etniklik gibi etmenlere bal
toplumsal ve ekonomik olumsuzlukla
rn izlenmesinde ok nemli bir alandr.
 Irk, Etniklik v e G

Kuzey-Dou
b
Kuzey- Bat

Yorkshire ve
the Humber

Dou Midlands

Bat Midlands

Dou

Londra

Gney-Dou

Gney- Bat

Galler

Iskoya

Kuzey rlanda

0 10 20 30 40 50
1 3 . 3 . ek il B irleik Krallkd a b e y a z o lm a y a n e tn ik g ru p la rn b l g e s e l d a lm ,
N isan 2 0 0 1 (% )
Kaynak: O N S (2 0 0 2 b )

Etnik aznlklarn emek pazarndaki aznlklar hakknda 1960'l yllarda

konumlarna ynelik almalar,
bunlarn mesleki dalm, cret dzeyi,
ie alma ve terfi uygulamalar ve isizlik
oranlar asndan dezavantajl rnt-
leri ortaya karmtr. Bu blmde bu
konulardan bazlarna deineceiz.
1960'lardan gnmze mesleki
eilimler
Siyaset almalar Ensitts
(PSI) tarafndan Branya'daki etnik
yaplan ilk ulusal aratrmada, lkeye
yakn gemite gelen gmenlerin, az
saydaki sanayi kollar ierisinde, kol
gc gerektiren ilerde eitsiz bir
biimde kmeletikleri ortaya kmt.
Yakn gemite gelip de kendi
lkelerinde nitelik kazanm iiler bile
kendi yetenekleriyle kyaslanamayacak
ilerde alma eilimindeydiler. Baz
iverenlerin beyaz olmayanlar ie
almay reddetmeleri ya da yalnzca daha
uygun beyaz ii yokluu ektiklerinde

556

yapmaya ikna olmalaryla kendini
gsteren etnik ayrmclk yaygn ve aleni
bir uygulamayd.
1970'lerde istihdam rntleri
hafifi bir deiiklik gsterdi. Etnik
aznlk gruplarnn yelerinin gitgide
daha fazlas nitelikli kol ilerinde istih
dam edilseler de yar vasfl ya da vasf
sz kol ilerinde almay srdrm
lerdir. Az sayda etnik aznlk meslekleri
ya da yneticilikle ilgili mevkilerde
bulundular. Aratrma, ie almadaki rk
ayrmcln nlemek iin yaplan yasa
deiikliklerine baklmakszn, tercihen
kendileriyle eit niteliklere sahip beyaz
olmayanlara oranla i grmeleri ve i
olanaklarnn srekli olarak beyazlara
teklif edildiini bulmutur.
1982'de etnik aznlklarla iligli
Siyaset almalar Enstits'nn yapt-
nc aratrma da Afrikal, Asyal
ve Hintli erkekler dnda kalan etnik
Birleik Krallk'daki etnik aznlklarn byk oran 16 yan altndadr.
557
Irk , E tn ik lik v e G
aznlklarn, imalat sektrne de ciddi
etkileri olan genel ekonomik durgun
lua bal olarak beyazlara oranla iki kat
daha fazla isizlik oranndan muzdarip
olduklar bulunmutur. Ancak akc
ngilizce konuan nitelikli beyaz
olamayanlar artarak beyazyakal mevki
lere girmilerdir; genel olarak etnik
aznlklarla beyazlar arasndaki cret
aklnda bir kapanma vardr.
1970'lerden itibaren zellikle Hintliler
ve Afrikal Asyallar olmak zere artan
sayda etnik aznlk yksek kazan ve
dk isizlik oranlarna katkda bulu
narak kendi iini kurmutur.
Son bulgular
Birleik Krallk'da etnik aznlklar
zerine yaplan son aratrmalar, farkl
etnik gruplarn eskiye oranla ok daha
farkl istihdam yrngelerini ortaya
karmtr. rnein hkmetin Strateji
Birimi, Hindiler ve inlilerin emek
 Irk. Etniklik v e G

K re se lle m e v e g n d e lik y a a m : etn ik aznlklar v e 'y e n i ek o n o m i*

m alat ve sanayide etnik aznlklardan oluan iilerin
yksek younluu yznden o k sayda gzlem ci,
sanayiye dayal ekonom ideki dn, nfusun bu
kesim inde eit olm ayan bir etki yarattn ileri
srm ektedirler. Y k sek isizlik oranlarnn ekonom iyi
etnik aznlk alanlar zerine yeniden ina etm enin
etkilerini yansttn iddia etm ektedirler; nk bu
gruplar daha az nitelikli ve savunm aszdrlar. Britanya
ekon om isinin endstriye dayal bir ekon om iden
tek n olo ji ve hizm et sektrn e dayal bir ekonom iye
kaymas yeni b ir m eslee g eeb ilecek durum da yeterli
donanm a sahip olm ayan etnik aznlk gru bu iilere
zarar verm itir.
A n cak yukarda sz edilen P S I'n in aratrm alan ve
ig c A ratrm as ve Saym istatistiklerinin
karlatrlmas bu basm akalp g r e m eydan
okum aktadr (Iganski ve Payne 1999). B u alm alar,
baarl beyaz alanlarnkine byk lde ben zer bir
biim de baz beyaz olm ayan gruplarn so n yllarda
g erek ten yksek ekon om ik ve m esleki baar dzeyine
eritiklerini gsterm itir. B u alm alar, ekon om ik
yeniden yaplanm a srecinin em ek piyasasnda etnik
aznlk ve beyaz nfus arasndaki uurum un
kapanm asna katkda bulunduunu iddia etm ektedirler.
B u nu n nedeni ekon om ideki byk lekli
dnm lerin hem etnik aznlklar h em de beyaz
topluluklar kapsam asdr.
O tu z yllk igc A ratrm alan ve saym lardan (19 7 1 ,
1 9 8 1 ,1 9 9 1 ) elde edilen verileri kullanan Paul Iganski
ve G e o f f Payne, b ir btn olarak etnik aznlk
gruplarnn sanayideki igcnn geri kalanna oranla
dk dzeyde ikayb yaadklarn bulm utur. 1 971-
1991 yllar arasnda im alata dayal ilerini kaybeden
beyaz olm ayanlarn 1971'd ek i ek on om ik olarak faal
olanlar iindeki oram % 1 2 iken, btn igc iindeki
bu oran % 14,4'd r.
Iganski ve Payne bu genel eilim iinde, rnein
kadnlarla erkekler ve sanayi sektrleri arasnda nem li
eitsizlikler olduuna dikkat ekm ektedirler. Fakat
genel olarak yeni ek o n o m iye gei hareketinin
beyazlar ve beyaz olm ayanlar ayrm adan bir lde
aralarndaki uurum u kapatacak biim de sarsm a
eilim inde olduunu bulmulardr. Iganski ve Payne'e
g re gnm zde, Britanya'da m esleki yaplar
ounlukla beyaz nfusunkilerden ayrlmayacak
biim de deien n em li sayda beyaz olm ayan nfus
bulunmaktadr.
Iganski ve Payne (1 9 9 9 ), belirli etnik gruplarn nem li
lde kazanm larnn m esleki olum suzluklarn
sonuna gelindii eklinde yorum lanm am as gerektiini
vurgularken dikkatlidirler. D a h a o k b u k olek tif
hareketliliin sanayi sonras yeniden yaplanm a ile
ilgili glerin rk ayrmcl ve sreen
olum suzluklardan daha gl olduunu iddia
etm ektedirler.

pazarnda ortalam a olarak beyazlardan kol gc gerektiren ilerde almak

daha ok altklarn bulmutur.
Ancak dier gruplarn durumu pek iyi
deildir: PakistanlIlar, Bangladeliler,
ve siyah Karayipliler beyazlara oranla
ortalama daha yksek istihdama,
bununla birlikte daha az gelire sahip
tirler (Strateji Birimi 2003).
Etnik aznlk gruplar arasndaki
istihdam istatistiklerindeki fakllamay
da dikkate alan ve 1997'de baslan dr
dnc PSI derlemesi beyaz olmayan
kadnlar arasndaki istihdam rntleri-
nin de ciddi farkllk gsterdiini
bulmutur. Karayipli kadnlar beyazlar
dan ok daha az kol gc gerektiren
ilerde alrken, Hintli kadnlar
PakistanlI kadnlar gibi ncelikli olarak
tadrlar. Karayipli ve Hintli kadnlarda
ekonomik faaliyet olduka yksekken,
PakistanlI ve Bangladeli kadnlar emek
piyasasnda ok daha az aktiftirler.
Hintli kadnlar iinde nispeten yksek
kazanc olanlarla dk kazan salayan
kadnlar arasnda ciddi bir kutuplama
varsa da, ortalama Karayipli ve Hintli
kadnlar tam zamanl ilerde beyaz
kadnlardan biraz daha fazla para
kazanmaktadrlar (Modood ve dierleri
1997). 13.4. ekil, farkl etnik kkenden
gelenler arasnda isizlik oranlarnn
kadnlar ve erkekler iin ne lde
farkllatn gstermektedir.
Gelir dzeyi assndan lld
nde en baarl beyaz olmayanlar,

558
 lk . E tn ik lik v e G

Bangladeli

Dier Asyal

Siyah Karayipli

Siyah Afrikal

Dier etnik
gruplar

1 3 . 4 . ek il B y k B r ita n y a d a isizlik o r a n la n : e tn ik g r u p v e c i n s i y e te
g re, 2 0 0 1 /2
Kaynak: O N S (2 0 0 2 b ), syf. 12

serbest meslek sahibi ya da kk ive dkkanlar ve Asyallarn iletdi dier

ren olan Gney AsyalIlardr. Son yirmi
yl ierisinde bu kategorideki insanlarn
says srekli artmtr: Hintli kadn ve
erkekler beyazlara oranla iki kat daha
fazla kendi ilerine sahipdrler. Aratr
malar etnik aznlklarn fazlaca serbest
meslek sahibi olarak gsterilme neden
lerinden birinin aylk ve haftalk cret
veren iverenler arasndaki ayrm
olduunu gstermitir (Clark ve
Drinkwater 1998). Asyal ke ba
iyerleri, Britanya toplumunun ylesine
nemli bir yn haline gelmidr ki
bazlar bunun ehrin i kesimlerindeki
ekonominin canlanmasna neden olabi
leceini ileri srmektedirler. Tariq
M odood H in tlilerin ekonom ik
baars'n, ok alma, topluluun ve
ailenin destei ve eitime verilen
nceliin bir sonucu olarak aklamak
tadr (Modood 1991).

559
 rk , E tn ik lik v e G

Ancak gney Asyal kk iletme fazla sayda beyaz yakal mesleki

lerin geliimini ve potansiyel etkisini
abartmamak da nemlidir. Serbest mes
lek sahibi birok Asyal ok uzun saatler
boyunca -haftada altm ya da seksen
saate kadar- genele oranla nispeten
daha dk gelir kazanarak almakta
dr. Bunlar serbest meslek sahibi olarak
kaytldrlar ancak aslnda ii yrten
ailenin dier yeleri tarafndan alt
rlrlar ve alanlarn kulland hastalk
izni, cretli tatil ve iverenin yatrd
sigorta primleri gibi olaan faydalardan
yararlanamazlar.
Mesleki yapdaki ilerlemeler her
zaman gcn en yksek dzeylerinde
artan bir temsille rtmez. Etnik
aznlklarn eskiye oranla giderek daha
konumlarda yer almalarna karn, etnik
aznlk gruplarndan gelenlerin hemen
hepsinin byk irketler ve rgtlerde
st dzey mevkilere gelmelerini
nleyen "camdan bir tavan" var gibi
grnmektedir. Genellikle etnik
aznla mensup erkler, en nitelikli
olanlar bile, g, stat ve kazanca gre
st dzeydeki %10 oranndaki ite
beyazlara oranla ancak yar yarya temsil
edilmektedir (Modood ve dierleri
1997).
skan
Britanya'daki etnik aznlklar konut
piyasasnda ayrmclk, bezdirme ve
maddi mahrumiyetle karlama

S o sy al s e rm a y e v e etn ik aznlk istih d am

Gruplarn daha geni topluluklarla iliki kurm a tarzlar
hakknda son dnem deki dnm e tarzlar sosyal
serm aye kavramndan tretilmektedir.
Sosyal sermaye fikri 16. Blm, rgtler ve
Alar, syf. 722-24'de daha derinlemesine
tartlmaktadr.
G enel olarak, toplum sal sermaye lleri bireylerin
topluluklarna ve daha geni bir biimde de
toplum larna ne lde bal olduklarm lm eye
alr. Sosyal sermaye lmleri kpr kuran ve
balayan olarak ikiye ayrlmaktadr. K p r kuran sosyal
serm aye, belli bir toplum sal grubu daha geni toplum a
balayan alardan oluurken, balayan sosyal sermaye
toplum sal grup iindeki yeleri birbirine balar
(Putnam 2 0 0 0 ).
K p r kuran ve balayan sosyal serm aye ayrm etnik
gruplarn emek pazarndaki servederini anlama
konusunda nemlidir. K p r kuran sosyal sermaye,
m uhtem elen i aram a srecinde, zellikle de ie
almann temelde szl becerilere dayal olduu medya
gibi istihdam alanlarnda byk nem tamaktadr.
E tn ik aznla mensup, toplum sal adan soyudanm
bir birey, kpr kuran sosyal sermayeden neredeyse
btnyle yoksun olacaktr ve bu nedenle de baz
istihdam olanaklarndan m ahrum olacaktr. Bu kpr
kuran sosyal sermaye alarndan m ahrum olm ak, beyaz
iverenlerin sunduu ileri elde etm e frsatlarn
snrlandrmas da kuvvetle muhtemeldir.
te yandan, PakistanlIlar ve Bangladeliler gibi corafi
olarak bir blgede toplanm etnik aznlklar daha
yksek balayan sosyal sermaye dzeyi edinebilirler. Bu
baarl bir yerel ekonom i iin temel tekil edebilir ve
grubun bu yolla ekonom ik baar elde etmesini
salayabilir. Bu aznlklarn yeleri, beyaz iverenlerle
m ahrum olduklar alma frsatlarn kendi etnik
gruplarndan iverenlerle yakalayabilirler. Giriimcilik
PakistanlIlar ve Bangladeliler arasnda nispeten
yaygndr. Bylelikle, balayan sosyal sermeye, kpr
kuran sosyal sermayeden m ahrum iyeti bir lde telafi
edebilir.
N e ki, bir yanda toplum sal adan soyutlanmayla,
corafi olarak bir blgede toplanm ak arasnda bant,
te yanda emek pazarnn ilemesi her zaman kesin
deildir. O ysa kpr kuran sosyal sermayeden m ahrum
olm ak belki de, PakistanlI ve Bangladelilerin karlat
byk dezavantajlarn aklanmasna yardmc olabilirse
de, bunun, sz konusu dezavantajlarn, gzle grlebilir
etnik aznlklar arasnda belki de birbirine en bal grup
olan Karayipliler (beyazlarla evlenm e oranlarnn da
gsterdii gibi) iin de ok byk olduunu nasl
aklayaca ak deildir. inlilerin g rece ekonomik
baarsnn da bu tarz bir savla aklanmas olduka
gtr.

560
 Irk. Etniklik v e G
^ --------- *'------ omj'j uym

Yzde

O
Siyah Karayipli Hintli PakistanlI Bangladeli inli

m Beyaz nfustan , Beyaz eli erkeklerin ^ Beyaz eli kadnlarn

farkllk gstergesi yzde oran yzde oran

13.5. ekil Byk Britanyada toplumsal ve corafi tecrit

Kaynak: Strateji Birimi (2 0 0 3 ), syf. 3 6 - 3 7
^ .,r. r n T K w r w n '-n r it -

eilimindedir. Gn denedenmesine Baz etmenler beyazlar ve beyaz

ilikin ilk giriimlerden beri, konut olmayan topluluklar arasnda ve beyaz
gruplar arasnda kaynaklar zerindeki olmayan gruplarn kendi iinde konutla
mcadelelerde ve etnik kapanmaya ili ilgili ayrmlara katkda bulunmaktadr.
kin eilimlerde her zaman n planda Yalnz Britanya'da deil Avrupa'da da
olmutur. Bunun nedenlerinden biri skl artan rk tacizler ve iddet
ikamet yerinin byk lde simgesel ieren saldrlar bir lde konutla ilgili
bir yannn olmasdr. kamet yeri stat rntlerde etnik ayrmlar tevik eder
y gsterir, gvenlik salar, geinmeyle grnmektedir. Daha zengin ve beyaz
bsbtn iie geer. larn hakim olduu bir semte tanma
gc olan beyaz olmayan aileler, etnik
stihdam rntlerinde olduu
dmanlk yznden bundan caydrl
gibi konutun nitelikleriyle tipindeki
maktadr. Bir baka etmen konutun
farklar etnik gruplara gre deimekte
fiziksel koullaryla ilgilidir.
dir. Genelde tm beyaz olmayanlar ko
nut asndan beyazlara oranla olum Genellikle beyaz olmayan toplu
suz konumda olsalar da bu btnlkl luklarn oturduu konutlar beyaz nfu-
bir manzara olmaktan uzaktr. Hint asl sunkilere oranla daha harap durum
llar gibi baz gruplar konut sahibi olma dadr. PakistanlI ve Bangladelilerin
da yksek dzeylere erimiken, dier byk bir blm (ortalama hane
leri eitsiz bir biimde dk standartl halknn byklne bal olarak)
evlerde ya da toplu konut kesimlerinde kalabalk konudarda yaarlar; yaadk
kmelenmilerdir (Ratcliffe 1999). lar yerler rutubet almaya daha yatkn ve

561
 Irk , E tn ik lik v e G
Notting Hill Karnaval, Londra'nn Britanya'ya ilk yerletiklerinde ok sayda Bat Hintli gmene yuva olan
blgesinde yaplmaktadr. Notting Hill'deki artan ev maliyetleri Afrikal Karayiplilerin bugn blgenin dna
tanmas anlamna gelmektedir.
merkezi stma sisteminden yoksun
durlar.
Bunun aksine Hint aslllar en az
beyazlar kadar mstakil ya da yar ms
takil evlerde oturmaktadrlar ve dier
etnik gruplardan daha az ehrin
merkezindeki yoksul semderde otur
malar olasdr. te yandan Afrikal
Karayipli hane halklarnnsa ev sahibi
olmak yerine sosyal konut kesimlerinde
ev kiralama olaslklar daha yksektir.
Bunun nedeni tek annenin ya da tek
babann olduu ailelerin orannn bu
grupta yksek oluu ile ilikilendiri-
lebilir.
Konuda ilgili etnik farkllklar nasl
anlalabilir? Baz sosyologlar konut
piyasasndaki rekabete dayal srelerin
bir sonucu olarak, etnik aznlklarn
ayrt edici bir konut snf oluturdu
unu iddia etmektedir (Rex ve Moore
1967). Bu yaklama gre, ekonomik
olumsuzluklardan rk ayrmclna
kadar aznlk gruplarn karlat g
koullar, bu gruplarn konuda ilgili
konumlarn denetieyebilmek iin az
sayda seenei ve ans olduu anlam
na gelmektedir. Etnik aznlklar esasn
da yetersiz koullardaki konutiarda
yaamaya zorlanmaktadr, nk ans
lar ok azdr ya da hi yoktur. Elbette
etnik aznlklar konut piyasasnda
snrlayc bir ok durum vardr, ancak
onlarn ayrmcln ya da rk glerin
pasif kurbanlar olduunu ima etmek
562

de yanl olacaktr. Toplum sal
aktrlerin yaptklar seimlere bal
olarak rntler ve pratikler zamanla
deimektedir. Ayrmclk yaratc
eylem iin bir itici g olabilmektedir.
Ceza hukuku sistemi
1960'l yllardan beri etnik grubun
yeleri ceza hukuku sisteminde hem fail
hem de kurban olarak srekli artan
saylarda yer almaktadr. Genel nfusa
dalmlaryla karlatrldnda etnik
aznlklar, hapishanelerde daha ok yer
almaktadrlar. 2002'de ngiltere ve
Galler'deki erkek mahkumlarn %16's
bir etnik gruba mensuptu (HMSO
2004).
Etnik aznlk grubu yelerinin ceza
hukuku sistemine bir kez girdiklerinde
ayrmc muameleye maruz kaldklarna
inanmann bir nedeni var. Beyaz olma
yanlar arasnda daha nce pek az ya da
hi hapis cezas almadklar halde tutuk-
lananlarn oran daha yksektir. Etnik
aznlklarn hapse girdiklerinde de
ayrmclkla ya da rk saldrlarla kar
lama olaslklar daha yksektir. Baz
bilginler ceza hukuku sisteminin
ynetiminde ezici bir ounlukla
beyazlarn hakim olduunu vurgula
maktadrlar. Avukatlk yapanlarn ok
kk bir oran siyahr ve siyahlar polis
gcnn %2'sinden de azn olutur
maktadr (Denney 1998).
Beyaz olmayan gruplar, rkln
harekete geirdii saldrlar dahil
rkln farkl biimlerine kar
savunmaszdrlar. ounluk bylesi bir
muameleden kamaktadr, ancak
aznlk iin bu deneyim rahatszlk verici
ve vahi olabilmektedir. Etnik aznlk
gruplarna kar ilenen tm sularn
563
Irk , E tn ik lik v e G
% 12'sini rkln harekete geirdii
hadiselerin (beyazlarla karlatrl
dnda bu oran %2'dir) temsil ettii
olduu tahmin edilmitir (Ulusal
statistik Ofisi, 2002b). Britanya Su
D erlem esi'ne gre ngiltere ve
Galler'de rkln harekete geirdii
saldrlarn tahmini rakamlar 1995'de
390.000'den, 1999'da 280.000'e d
mtr. Hintli, PakistanlI, Bangladeli
insanlara ynelik rkln harekete
geirdii hadiselerin says da 1995'de
145.000'den 1999'da 98.000'e d
mtr (ibid.).
Britanya Su Derlemesi rkln
harekete geirdii hadiselerin rk
olmayan niyetierin harekete geirdii
hadiselerden daha fazla duygusal
tepkiye neden olduunu bulmutur.
1999'da rkln harekete geirdii
sularn kurban olanlarn %42'si
hadiseden "ok fazla etkilendiklerini"
sylemilerdir; karlatrldnda bu
oran dier su trlerinde %19'dur.
Siyah kurbanlar, %41 orana sahip hem
Asyal hem de beyazlarla karlatrl
dnda %55 orannda en ok etkilen
diklerini syleyen grup olmutur (ibid.).
Bu su ve zulmetme rntlerini
nasl aklayabiliriz? 19. Blm'de
(Sapknlk ve Su) grdmz gibi,
su nfus ierisinde eit dalm gster
memektedir. Su ve zulmetme rnt-
lerine ilikin ayrt edici mekansal unsur
lar var gibi grnmektedir. Maddi yok
sunluk eken blgeler daha ok yksek
su oranlarna sahiptir ve bu blgelerde
yaayan bireyler bu sularn kurban
olma riskiyle daha fazla kar karya-
drlar.
Irkla maruz kalan insanlarn
yoksunluu ehirlerin i ksmlarndaki
 Irk, E tn ik lik v e G
harap evreleri hem retir hem de onlar
tarafndan retilir (bkz. 21. Blm
"ehirler ve Kentsel Alanlar"). Burada,
zellikle etnik aznlk gemii olan
gen siyah erkeklerin konumunda
younlama eilimindeki rk, isizlik ve
su arasnda ak bir bant vardr. da Asyal polis memurunu ie almam
Siyasi olarak ve medyayla yaratlan sula
ilgili "ahlak panikleri" yoluyla rk ve su
arasnda kamusal bir ba kurulmutur.
'Ahlaki panikleri' d ncesi 19.
Blm, ("Sapknlk ve Su "), syf.
850'de tartlmaktadr.
Volisin rkl
Sosyolojik almalar, polis me
murlar arasnda rk tutumlarn ortaya
karlmasnda etkili olmulardr.
1980'lerde Roger Graefin (1989) po
lisler zerine yapt aratrmada,
polislerin "btn aznlk gruplarna
kar faal bir biimde dmanca
davrandklar" sonucuna varlmtr.
Graef, polislerin etnik aznlklarla
konuurken kalpyarglar ve rk
hakareder kullanma sklklarna dikkati
ekmitir. 1990'larda Britanya ve
A.B.D'de polisin rkl hakknda
dikkat eken byk apl vakalar, hibir
aratrmann yapamayaca lde
farkndalk yaratmlardr. 1993'de
Stephen Lawrence'in rk katli (bkz.
yukarda s. 542'deki kutu), rkln tek
tek bireylerle snrl olmadn, hatta
btn kurumlara nfuz edebileceini
gstermesiyle Britanya'daki rklk
zerine tarmalarn niteliini nemli
lde deitirmitir.
Stephen Lawrence'm 1999'da
ldrlmesi zerine Macpherson
Raporu'nun basmnn ardndan o
zaman ileri Bakan olan Jack Straw,
polisin "okkltr toplumun ampi
yonu" olacana dair meydan okudu.
Eletirmenler deimenin yeterince
hzl gereklemediini iddia ettiyse de
basmn izleyen yl ierisinde raporun
70 tavsiyesinden ouna uyulmutur.
Raporu izleyen ilk yl emniyet gle
rinin te birinden fazlas ilave siyah ya
ve etnik aznla mensup polis memur
larnn says ngiltere ve Galler'de 43
gten 9'a dmtr. Raporun haksz
bir biimde polisi hedeflediini
dnen emniyet glerinin bir
kesiminde "Macpherson kart bir
tepki" duyulduunun iarederi bulun
maktadr (Fitzgerald 2001).
Stephen Lawrence cinayeti gibi
olaylarn nda, etnik aznlklar
arasnda polise dmanln yaygn bir
olgu olduunun aratirmalarla doru
lanmas hi de artc deildir (Keith
1993). Bir lde bylesi tutumlar
gerekten de dorudan deneyimin bir
soncudur; zellikle gen siyahlarn
tutumu karlatklar polisiye strate
jilerle biimlenmektedir. PSI'nin (s.
557-60'da tartlan) drdnc derle
mesi bir nceki sene rk saldrlara
maruz kalm siyahlarn yalnzca drtte
birinin bunu polise rapor etmeyi
setiklerini ortaya koymutur. Polise
bavuranlarn yars da karlatklar
muameleden tatmin olmamlardr. Bir
ou polisin bu tepkisinin olay
renmek ya da aratrmakla gerekten
ilgilenmediklerini gsterdii hissine
kaplmlardr (Modood ve dierleri
1997).
Etnik aznlklarn polisin koruma
sna ve adli yarg sistemine gerekten
byk ihtiyalar vardr, nk beyaz
lara oranla suun kurban olmalar daha
olasldr; ancak kanunun uygulanmas
ile ilgili politikalarn beyaz olmayanlar
hedefleyen rk bir karakter tadn
564

gsteren baz iaretler de bulunmak
tadr: rnein "durdur ve ara"
politikalar eitsiz bir biimde beyaz
olmayanlar hedef alma eilimindedir.
Macpherson Raporu'nun 1999'da
yaynlanmasnn ardndan aznlklara
ynelik "durdur ve ara" ilemlerinin
saysnda bir d olsa da, polis
glerinin terrizm riski karsnda
daha hassas hale gelmelerinden beri bu
say artmtr. Bu durum, 2000'deki
Terrizm Yasas'na bal olarak kendi
lerine verilen yeni yetkileri kullanan
polisle birlikte, bazlar Mslman olan
Britanyal Asyallarn durdurulup aran
malar ile ilgili olaylarda bir ara sebep
olmutur.
Son dneme ait bir raporda,
Londra'daki siyahlar beyazlardan sekiz
kat, Asyallarn be kat daha fazla polis
tarafndan alkonulmakta ya da tutuk-
lanmakta olduunu gstermitir (Met
ropolitan Polisi, 2004).
Byk Britanya'daki etnik aznlk
yaam ile ilgili dier ynler kitabn
eitli blmlerinde tartlmaktadr. insann g etmesine neden olmutur.
Etniklik ve yallk 6. Blm, s. 231-
2'de; Etniklik ve Salk 8. Blm, s.
322-3'de ve Etniklik ve Eitim 17.
Blm, s. 769-72'de tartlmaktadr.
Kta Avrupas'nda gmenlik
ve etnik ilikiler
Britanya gibi ok sayda baka
Avrupa lkeleri de yirminci yzyl
boyunca gle ciddi bir biimde
dnm yaamtr. Avrupa'daki b rntlerinden nemli bir ayrlmadr.
yk lekli gler, ikinci Dnya
Sava'n izleyen yirmi yl boyunca
gereklemitir. Akdeniz lkeleri, kuzey
ve bandaki lkelere ucuz emek sala
mlardr. Trkiye, Kuzey Afrika,
Yunanistan, gney spanya ve tal
565
Irk , E tn ik lik v e G
ya'dan gelen gmenler emek skntts
eken ev sahibi lkeler tarafndan bir
sre etkin bir biimde ge tevik
edildiler. svire, Almanya, Belika ve
sve gmen iilerden oluan hatr
saylr bir nfusa sahiptirler. Ayn
zamanda eskiden smrge gcne
sahip lkeler, eski smrgelerinden bir
gmen aknna uramlardr; bu
durum esas olarak ngiltere gibi, Fransa
(Cezayirliler) ve Hollanda'ya (Endo
nezyalIlar) da uygulanabilir.
Ba Avrupa'ya dardan ve kendi
iindeki emek g, sava sonras
patlamann 1970'lerde gerilemesiyle
nceki haline gre hatr saylr lde
azald. Fakat 1989'da Berlin Duvar'nn
yklmasndan ve eski Sovyeder Birlii
ve Dou Avrupa lkelerinde ortaya
kan dnmlerden beri, Avrupa yeni
g olarak adlandrla eye tank oldu.
Bu yeni ge iki nemli olay damgasn
vurmutur. Birincisi Dou ile Ba
arasndaki snrlarn almas 1989-1994
yllarnda Avrupa'da be milyona yakn
kincisi eski Yugoslavya'daki sava ve
etnik atma yaklak be milyon
mltecinin Avrupa'nn dier blgele
rine g dalgas ile sonulanmtir
(Koser ve Lutz 1998). Avrupa'daki
gn corafi rnts de kaynak lke
ve gidilen lke arasndaki izgiyi de
bulanklatracak biimde deimitir.
Gney ve Orta Avrupa'daki lkelerin
ok sayda gmen iin g edilecek
hedefler haline gelmesi nceki g
"Yeni g"n bir dier zellii ise
etnik adan "karmama"dr. Eski
Sovyeder Birlii, eski Yugoslavya ve
baz Orta Avrupa devletlerinde snrla
rn deimesi ya da amann patlak
 lk . E tn ik lik v e G

vermesi "etnik yaknkk" ilkesine dayal mekte komu ye devlederden lkeye

glere neden olmutur. Bunun ok
ak bir rneini Sovyeder Birlii'nin
dalmasnn ardndan kendilerini
Letonya, Kazakistan ve Ukrayna gibi
yeni bamszlna kavuan lkelerde
yaarken bulan binlerce etnik Rus
oluturmaktadr.______
G ve Avrupa Birlii
Avrupa'nn btnlemesine yne
lik harekedn bir paras olarak dcari
mal, sermaye ve iilerin serbest dola
mna ynelik eski engeller ortadan
kaldrlmtr. Bu durum Avrupa
lkeleri iindeki blgesel gte drama
tik bir arta neden olmutur. Artk
Avrupa Birlii'ndeki lkelerin vatan
dalar -ou Dou Avrupa 'dan olan ve
Mays 2004'de birlie katlan on yeni
ye lke dahil- herhangi bir Avrupa
Birlii lkesinde almaya hak kazan
mtr. Yksek gelimi yetenekleri ve
nitelikleri olan meslek sahipleri, Avru
palI gmenlerin en byk grubunu
oluturan snmaclar ya da ekonomik
nedenlerle gmen olanlarla ayn
saflara katlmlardr. Bilginler bu
kayma ile birlikte gmen topluluklarn
iindeki zenginler ve fakirler arasndaki
artan kutuplamaya dikkat ekmek
tedirler.
Avrupa Birlii'ne ye olmayan
lkelerden Avrupa Birlii'ne bir dizi
g, ou Avrupa lkesinde politik
gndemin en acil konularndan biri
haline gelmitir. Avrupa Birlii'nin
btnleme sreci devam ettii iin,
Schengen Anlamas'nn bir paras
olarak bir dizi Avrupa lkesi, komu ye
lkelerle i snr denetimlerini kaldr
mlardr. Szlemeyi imzalayan taraflar
artk yalnzca d snrlarn denede-
serbest giri izni tanmaktadrlar (bkz.
13.6. ekil). Avrupa'nn snr deneti
miyle ilgili bu yeni yaplanmas, Avrupa
Birlii lkelerine yasad g ve snr
geme sular zerine ok byk etkiye
sahip olmutur. Yasad gmenler,
Schengen'e taraf devlederden birine
girme hakkn elde ettiinde btn
Schengen blgesinde engellenmeden
dolaabilmektedir.
ok sayda Avrupa Birlii'ne ye
devletin, ailelerin birlemesine ynelik
yasal g snrlandrmas yznden
yasal olmayan glerin says artmtr.
renci ya da ziyareti olarak yasal
yollardan AB'ye giren kanunsuzlar, vize
srelerini amaktadrlar; ancak artan
sayda yasad gmen snrdan kaak
sokulmaktadr. Uluslararas Gmen
Politikalar gelitirme Merkezi her yl
400.000 insann snrlardan kaak
sokulduunu tahmin etmektedir. tal
ya'nn uzun ky eridinin, yaknndaki
Arnavutluk, eski Yugoslavya, Trkiye
ve Iraktan yasad gmenleri eken en
nemli sznt noktalarndan biri olduu
kabul edilmektedir. Schengen szle
mesine katlan talya, d snrlarn
nemli lde sklatrmtr. Yasad
gmenler ve snma bavurularndan
eitsiz pay alan Almanya, Polonya ve
ek ynetimleri ile dou snrlarnn
denetimlerini artrmalar konusunda
ibirlii yapmaktadr.
G karm grle ilikilendirilen
rklk, baz iddetli tarmalar yaratan
olaylar meydan getirmitir; 1990'larda
Fransa, svire, talya, Avusturya ve
Hollanda gibi eidi lkelerde ar sac
partilerin semen saylarnda bir canlan
ma gzlenmitir. Birleik Krallk'da,
Parlamento yelerinin, her seim

566
 Irk, Etniklik v e G

V/V'

zlanda p L t M W '

^ . f u y aH l.eton ya

lirfLs r--- A
' ;
/ Litvan ya,-7
i Britanya
j faJ.rus
HojfiiuKJ
Polonya
sy
^ Alm anya
M ^ L k sem b u rg
Ukrayna
C u m h uriyet )
Slov>hy< /

Fransa >lwKre^fw'-*Vl,sturya /
J M acaristan
Romanya

f F S > ~ v Bosna
- #7 y 1 " /^"Vugosyayya
t /y spanya jl" *

Al r|av^Jul*r^ T / ^ '' f
f
A kdeniz
\ (S frn .j ^t
OtfYunarifcM

'2 * 9
B S 'v S . <
Fas Cezayir
W ^r*.
Tunus 1

3 . 6 . ek il S c h e n g e n k u a lk e le ri (koyu b lg eler)

blgesinden tek bir adayn seildii salt
ounluk seim sistemi Avam Kama-
ra'snda kk partilerin sandalye ka
zanmasna engel olmaktadr. Ancak
1970'lerden beri ar sac Britanya
Ulusal Partisi'nin ald destek doruk
noktasna ulamtr ve Parti yerel mec
lislerde ok sayda sandalye kazanmtr.
G kart Birleik Krallk Bamszlk
Partisi 2004 Avrupa Parlamentosu
seimlerinde 12 sandalye kazanarak
halk desteinin dalga dalga ykseldiini
grmtr.
Ne ki, "yeni gmenler "in deneti
minin sklatrlmas bir vakumda
gereklememektedir. G politikala
rndaki deiikliklere gayr resmi yant,
yasal olmayan ticaret ve kaaklk
alarnda meydana gelmektedir. G
men ticareti Avrupa'daki rgtl sular
kategorisinde en hzla byyenidir. Bu
su ebekeleri uyuturucu, silah ve
alnt mallar snrlar arasnda getirip
gtrebildikleri gibi yasad gmen
leri de eitli vastalarla yurtdna
karabilmektedirler. Gmenler ve
kaaklar dier gmenlerin dene
yimlerinden yararlanarak, kendi hare

567
 Irk, E tn ik lik v e G

ketleri iin seim yapmak zere biraraya boulduu tahmin edilmektedir.

gelmektedirler. Bu bakmdan snrlama Aratrma, Akdeniz'de her yl yaklak
politikalar yeni direni biimlerine yol 2000 insann Avrupa'ya ulamaya
ayor grnmektedir (Koser ve Lutz alrken ldn ileri srmektedir;
1998). benzer sayda insann -"bot insan
larnn dier iki ana var noktas olan-
Gmenlerin daha iyi bir yaam
Avustralya ve A.B.D'ye geerken
iin gze aldklar riskler okluk trajik
ld dnlmektedir (Guardian, 9
sonular yartamaktadr; rnein 2000
Ekim 2004).
ylnda Ingiliz sahiline yakn Dover'da
elli sekiz inli bir kamyonda boul Kresel g
mutur ya da 2004'n Austos Aynda
Avrupa'nn yzyllar nceki yayl
talya'nn gney sahillerine yakn bir
macl, dnyadaki oketnikli ou
yerde Sicilya'ya varmaya alan ar
topluluun temelini atan byk lekli
ykl bir botta en az yirmi alt kii
nfus hareketlerini balatmtr. Kre
lmtr. Bu gn yasal olmayan
sel gn bu nc dalgalarna karn,
nitelii yznden Bat'ya geme girii
insan topluluklar ok sayda lkenin
minde bulunurken lenlerin gerek
etnik grnmn temelden etkileye
saysn lmek olduka zordur, ancak
cek biimde karlkl etkileimi ve
yakn zamanda yaplan bir aratrmaya
kaynamasn hep srdrmtr. Bu
gre her sene zulmden ya da yoksul
blmde g rntleri ile ilgili
luktan kaan 4000 gmenin denizde
kavramlar ele alacaz.

Byk Britanya'da "sahte snmaclarla iligli korkular, zellikle 1 I Eyll 2 0 0 1 'den sonra,
ulusal gvenlikle hakkndaki kayglara balanmaktadr. Fotoraf Byk Britanya'ya yasal
olmayan bir biimde sokulan gmenleri gstermektedir.

568
 Irk , E tn ik lik v e G

G hareketleri edilir ve snrlamalar ve kotalar yllk

gmen aliminin snrlandrlmasna
Yeni bir olgu olmasna karn g, yardmc olsa da yeni gelenlere
kresel btnleme srecinin bir vatandalk bir vaad/ltuf olarak
paras olarak giderek hzlanan bir olgu sunulur. Smrgeci g modeli, Fransa ve
gibi grnmektedir. Dnya leinde Birleik Krallk gibi, smrgelerden
g rntleri, lkeler arasndaki hzla
gelen gmenleri dier lkelerden
deien ekonomik, siyasi ve kltrel gelenlere tercih eden lkelerce izlenir.
balarn bir yansmas olarak grle Britanya'daki ou yeni Common-
bilir. Yaklak 175 milyon insann wealth lkelerinden gelmi gmen bu
doduu lkede farkl bir lkede ikmaet
eilimi yanstr.
etdi, bunun dnya nfusunun yaklak
yzde 3' olduu tahmin edilmektedir Almanya svire ve Belika gibi
(iUluslararas G Raporu 2002); bu lkeler nc yolu, misafir ii modelini
durum baz bilginleri, dnemi "g izlemektedir; bylesi bir dzende
a" olarak adlandrmaya sevk etmidr gmenler lkeye genellikle emek
(Casdes ve Miller 1993). pazarnn taleplerini karlamak zere
geici olarak kabul edilirler. Fakat uzun
Bir lke iinde yerlemek zere yer sre oturmu olsalar bile vatandalk
deidrme hareked i g ve bir lkeyi
hakkna sahip olamazlar.
terk ederek bir baka lkeye yerleme
sreci d g ile birlikte, kaynak lke Son olarak yasad g modeli, ok
ile hedef lkeyi birbirine balayarak sayda sanayilemi lkenin gmen
kresel g rntlerini meydan getir yasalarn sklatrmasna bal olarak
mektedir. ou toplumda g hare giderek daha yaygn hale gelmektedir.
ketleri etnik ve kltrel farklla lkeye gizli ya da "gmen deilmi
eklenmekte ve demografik, ekonomik gibi" grnerek girme frsat bulan
ve toplumsal dinamiklerin biimlenme gmenler, sklkla resmi toplumun
sine yardmc olmaktadr, ikinci Dnya snrlar dnda yasad olarak
Sava'ndan beri ve zellikle son yirmi yaayabilmektedirler. Bunun rnekleri
yldr kresel gn younlamas, ok Amerika'nn gney eyaletlerinin
sayda lkede g nemli bir meseleye oundaki, ok sayda "yasad yabanc
dntrmtr. Batl toplumlarn Meksikal"da ya da ulusal snrlarn
ounda artan g oranlar ulusal dna uluslararas gmen kaakl
kimlik gibi mterek kabul edilen iinin artmasnda gzlenebilir (yukarda
kavramlar tehdit etmekte ve vatanda grdmz gibi).
lk gibi kavramlarn yeniden gzden Kresel gteki son eilimleri
geirilmesini zorunlu klmaktadr. incelerken Stephen Costel ve Mark
Bilginler, 1945'den beri gzlenen Miller (1993), nmzdeki yllarda g
nemli g hareketierini tanmlamak rntlerini tanmlayacan iddia
zere drt g modeli belirlemilerdir. ettikleri drt eilim belirlemilerdir.
Klasik g modeli, Kanada, A.B.D ve 1- Hrlanma Snr tesine g
Avustralya gibi "gmen uluslar" olarak eskiye oranla ok daha fazla sayda mey
gelien lkeler iin geerlidir. Bylesi dana gelmektedir.
durumlarda g byk lde tevik

569
 lk , E tn ik lik v e G
2- Farkllama i g ya da
mltecilik gibi zgl biimlerin etkili
olduu nceki dnemlerdeki gn
aksine, gnmzde birok lke farkl
dplerde gmen almaktadr.
3- Kreselleme G nitelik olarak
hem g alan hem de veren ok sayda
lkeyi iine alarak kresellemektedir,
(bkz. 13.7. ve 13.8. ekiller)
4- Kadnlama Artan sayda g
men, eski dnemlere oranla gnmz
deki g erkeklerin ok daha az baskn
olduklar bir g haline getiren kadn
lardan olumaktadr. Kadn gmen
saysndaki art, ev ii iilere talebin
artmas, seks turizminin genilemesi,
kadn ticareti (bkz. 12. Blm,
"Cinsellik ve Toplumsal Cinsiyet" s.
492-3) ve "postayla sipari edilen
gelinler'" olgusunu da iine alan kresel
emek piyasasndaki deiikliklerle
yakndan ilgilidir.
Kresellem e v e g
Kresel gn ardnda yatan gler
nelerdir ve kresellemenin sonucunda
nasl deimektedirler? Gle ilgili ok
sayda eski kuram, itme ve ekme et
menlerine odaklanmtr. 'tme etmen
leri', sava, ktlk, siyasi bask ya da
nfuz basklar gibi insanlar ge zorla
yan, kaynak lke ierisindeki dinamik
lere atfta bulunur. Bunun tersine
"ekme etmenleri", gidilen lkelerin
gmenleri eken zellikleridir; rne
in gelien emek pazar, daha iyi yaama
koullar ve dk nfus younluu
baka blgelerdeki gmenleri ekebil
mektedir.
Son yllarda "itme ve ekme" g
kuramlar, karmak ve okynl bir
srece fazlasyla basit aklamalar
getirdii iin eletirilmektedir. Bunun
yerine gle ilgilenen bilginler, kresel
g rntlerine, makro ve mikro
dzeydeki sreler arasndaki etkileim
le retilen sistemler olarak bakmakta
drlar. Bu fikir karmak gibi grnse de
adlnda olduka basittir. Makro dzey
deki etmenler blgedeki siyasi yap, i
ve d g dzenleyen yasalar ve
dzenlemeler ya da uluslararas ekono
mideki deimeler gibi st boyuttaki
konulara atfta bulunur. te yandan
mikro dzeydeki etmenler, gmen
topluluklarn kendilerinin sahip olduu
kaynaklar, bilgi ve anlay tarzlaryla
ilgilenmektedir.
Makro ve mikro srelerin arakesiti
Almanya'daki geni Trk gmen
topluluun durumunda gzlenebilir.
Makro dzeydeki etmenler, Almanlarn
ekonomik adan igcne gereksinimi,
onun yabanc "misafir" iileri kabul
etme politikas, Trkiye'deki ekonomik
durumun ok saydaki Trk'n arzu
lad dzeyde para kazanmasna engel
olmas gibi etmenlerdir. Mikro dzey
deyse, Almanya'daki Trk topluluk
ierisinde karlkl destei salayan
gayr resmi iliki a ve kanallaryla
Trkiye'de kalan aile ve arkadalarla
gl balarn olmasdr. Potansiyel
Trk gmenler arasnda Almanya ve
"sosyal sermaye" -yararlanlan insan ya
da topluluk kaynaklar hakkndaki bilgi-
Almanya'nn en popler g lkelerin
den biri olmasna yardmc olmutur.
Gte sistem yaklamn savunanlar,
g srecini aklamaya tek bir etmenin
yeterli olamayacan vurgulamak
tadrlar. Daha ok Trkiye ve Almanya
arasnda olduu gibi, her zgl g
hareketi makro ve mikro dzeydeki
srelerin bir rndr.
570
 Irk, Etniklik ve G

Arktik

Kanada AVRUPA

KUZEY AMERKA

ASYA

Byk
Okyanus

AtU
O kya n u
Hint
Byk GNEY O kyanusu
O kyanus AMERKA

AVUSTRALYA

Antarktika
Oklarn boyutlar hareketlerin bykln gstermez.

1 3 . 7 . ek il K resel g l e r , 1 9 4 5 - 7 3
Kaynak: Castles (1993), s .67

Kresel diasporalar Robin Cohen, yaygn bir biimde

alntlananlar zulm ve iddet
Kresel g rntlerini anlama
sonucunda gnlszce ortaya kanlar
nn bir baak yolu da diasporalarn
olsa da, diasporalarn olduka deiik
incelenmesidir. Diaspora terimi bir
biimlerde ortaya ktn iddia
etnik evrenin genellikle zorla ya da
etmektedir. Kresel Diaporalar'da
travmadk koullar altnda, kendi z
(Global Diasporas -1997) Cohen,
vatanlarndan, yabanc alanlara dal
tarihsel bir yaklam benimser ve
masna atfta bulunur. Bu topluluklarn
zgn topluluun dalmasna temel
kleleik ve soykrm sonucunda dnya
oluturan glere gre be farkl
ya nasl yeniden daldklarn akla
diaspora kategorisi belirler: kurban
mak iin yaplan atflar ounluk,
(rn. Afrikal, Yahudi), smrgeci
Yahudi ve Afrika diasporalarna yaplr.
(Britanyal), emek (Hintli), ticaret (inli)
Tanm itibariyle diasporann yeleri
ve kltrel (Karayipli). Bu durumlardan
corafi olarak dalmlarsa da ortak bir
zellikle bazlar, inlilerde olduu gibi,
tarih, anavatan hakkndaki ortak bir
byk lekli nfus harekederi, snrla
hafza ya da beslenen ve korunan
yc travmadk bir olayn sonucunda
mterek bir kimlik gibi etmenlerle bir
deil, gnll olarak ortaya kmtr.
arada tutulurlar.

571
 Irk , E tn ik lik v e G

Arktik

Carvtd

AVRUPA .Kuzey
KUZEY AMfRKA
Am erika'ya

ASYA

Hindistan

Japon ya'ya'
,/ Atlantik \
Okyanusr
Hint \ Byk
GNEY O kyanusu O kyanu s
AMERKA
Avustralya'ya

AVUSTRALYA Luney
A m erika'dan
Byk
Okyanus

Yeni
Z elanda
Antarktika
Oklarn boyutlar hareketlerin bykln gstermez.

3 . 8 . ekil 1 9 7 3 d e n g n m z e k re se l g h a re k e tle ri
Kaynak: C astles v e M iller (1 9 9 3 ), s .6

Biimlerin baka baka olmasna etnik grubun yeleri arasnda

karn, btn diasporalar belli dayanma fikri;
anahtar zellikleri paylarlar.
-Ev sahibi toplumlarla ilgili belli bir
Cohen btn diasporalarn
lde gerilim;
aadaki ltiere uydu-unu ileri
srmektedir: -oulcu ev sahibi toplumlar iin
deerli ve yaratc bir katk
-Bir anavatandan yeni bir blgeye
potansiyeli.
ya da blgelere zorla ya da gnll
hareket; Kimi bilginler Cohen'i diaspora
kategorilerini belirli bir etnik grupla
-Bir anavatan hakknda ortak
ilikilendirerek karmak ve ayrc g
hafza, onun korunmasna ballk
deneyimlerini dar bir tipolojiye
muhtemel bir geri dn ihtimaline
indirgemekle sulamlardr. Kimi
ortak inan;
bilginlerse diaspora kavramsallatr-
-Zamanla ve mesafeyle salanan masnn, sdendii zmleme iin
gl bir etnik kimlik; yeterince ak olmadn iddia
etmilerdir. Yine de, bu eletirilere
-Diaspora alanlarnda yaayan ayn
ramen Cohen'in almas diasporalara

572
 Irk , E tn ik lik v e G

deil, hzla kreselleen dnyada Bazlar bu yeni etnik ve kltrel

kolektif kimlii salayan, etnik kltr karmakl kozmopolitan toplumun
koruyan devam etmekte olan sreler vazgeilmez unsurlarndan biri olarak
olduunu gsterm esi asndan cokuyla kabul etmektedir. Dierleri
deerlidir. bunu tehlikeli ve korkutucu bulmak
tadr. Kktenci bak asna sahip
olanlar kurulu gelenee snmakta ve
Sonu farkl olanla diyalou reddetmektedirler
Kreselleen dnyamzda dn (bkz. 14. Blm). Dnya zerinde
celer ve insanlar tarihin hibir dne bugn iddede hkm sren ok sayda
minde olmad kadar byk lekli bir etnik atma, bu trden kktenci
biimde snr tesi hareket etmektedir. yaklamn bir ifadesi olarak grlebilir.
Bu sreler iinde yaadmz toplum- Kreselleen dnyamzn kar karya
lar derinden etkilemektedir. ok sayda olduu tehdiderden biri, nitelik asn
toplum ilk defa etnik adan eitli hale dan daha kozmopolitan bir toplumun
gelmekte, dierleri de ok etnikliin nasl yaratlaca sorusudur. Gney
mevcut kalplarnn dntn ve Afrika'daki Hakikat ve Uzlama
Komisyonu'nun sabrl abalar ak ve
younlatn izlemektedir. Ancak
btn toplumlarda bireyler kendilerin karlkl saygya dayal iletiimin olduu
den farkl dnen, farkl grnen, bir zemin yaratmann zor ama rk
farkl yaayan insanlarla dzenli olarak uzlamann balatlabilmesinde atlacak
temasa gemektedir. Bu etkileimler, ilk adm iin etkili olduunu gster
bizzat kresel gn bir sonucu olarak mitir.
ortaya kabilecei gibi medya ve
internet araclyla yaylan imgeler
yoluyla da olabilmektedir.

573
 Irk , E tn ik lik v e G

zet
1 Irk , b ir topluluun ya da toplum un yeleri tarafndan
etnik adan ayrt edici kltrel zelliklere iaret ettii
iin nem li kabul edilen, deri rengi gibi fiziksel zellilere
atfta bulunur. Irkla ilgili ou yaygn inan mitseldir.
nsanlarn farkl rklara blnebilecei kesin nitelikler
yoktur.
2 B ir blged e yaayan insan topluluunun blm leri,
topluluu dier gruplardan ayran ortak kltrel
zellikleri paylaan etnik gruplar meydana getirir.
E tn ik lik bir gru bu dierinden ayran kltrel farkllklara
iret eder. B ir etnik g ru bun en tem el ayrt edici zellikleri
dil, tarih, atalar, din, giyim ve sslenm e tarzlardr. E tn ik
farkllklar zam an zam an doal kabul edilm elerine
ram en btnyle renilirler.
3 A zn lk gru bu, yeleri toplum tarafndan sklkla
ayrm cla urayan gruptur. A znlk gru bun yeleri, bir
lde k o lek tif b ir soyutlanm lk deneyim inden
kaynaklanan gl b ir dayanm a duygusuna sahiptir.
4 Irklk, kendine zg fiziksel grnm olan bireylere
yanl yere kaltm la g een zellikler ve kiilik atfetm ek
anlam na gelm ektedir. Irk , fiziksel zellikler btnne
sahip bir topluluun dierlerinden daha aa zelliklere
sahip olduuna biyolojik bir aklam a getirilebileceine
inanan kiidir.
5 K u ru m sal rklk, m evcu t toplum sal kurum lann iinde
yaplanm etnike dayal ayrm clk rnt lerine iaret
eder.
6 Y en i rklk, biyolojik adan aa olm aktan o k,
kltrel farkllk kavram yla dile getirilen rk tutum lar
ta rif eder.
7 o k etnikli toplum larda etnik b tnlem e m odeli
benim senm itir. A sim ilasyon m od elinde yeni g m en
grup, baskn topluluun tutum lann ve dilini benim ser.
E rim e potasnda b ir toplum farkl kltrel ve etnik
gruplarn bak alar birbirine kaynar. oulculuk
ise etnik gruplarn ayr yar varolabilm eleri ve
ek on om ik ve siyasi yaam da eit katlm clar olarak
grlm eleri anlam na gelir.
8 ok etnikli devled er krlgan olabilir, zam an zam an
etnik atm alarla karlaabilirler. E tn ik tem izlik
baka bir etnik g ru b u n kidesel olarak ihra edilm esi
ile etnik adan h o m o jen alanlar yaratm a biim indeki
etnik atm adr. Soykrm , b ir baka gru bun elinde
etnik gru bun sistem atik olarak b e rta ra f edilmesidir.
9 G , Britanya, A .B .D ve dier sanayilemi
lkelerde o k sayda farkl etnik g ru bun ortaya
km asna neden olm utur. Britanya'da etnik aznlk
gruplar, beyaz toplulua oranla istihdam , barnm a ve
su gibi alanlarda tam anlam yla olum suzluklar
yaamaktadr. A n cak eitsizlik rntlerinde bir
kayma vardr ve gnm zde etnik gruplar arasnda
baz etnik gruplarn beyaz nfusla da byk lde
eitlik kazanm asna salayacak lde farkllklar
yaanmaktadr.
10 Y en i g , souk savan bitm esiyle ortaya kan
eski Yugoslavya'daki etnik atm alarla uzayan ve
A vrupa'nn btnlem esi ile derinleen Avrupa'daki
deien g rntlerine atfta bulunur. Avrupa
B irlii'ne yasal g olanaklarnn snrlandnlm asyla
birlikte yasal olm ayan g giderek artm aktadr.
11 G , insanlarn bir blge ya da toplum dan dierine
yerlem ek am acyla hareket etm esidir. Bireylerin ulusal
snrlarn tesine yer deitirm esi olan kresel g
ik in ci D nya Sava'n izleyen yllarda artm ve
kresellem e ile daha younluk kazanm tr. D iasp ora
etnik topluluun kendi anavatanndan yabanc alanlara
sklkla zorla ya da travm atik koullar atnda
yaylmasna iaret eder.

Dnme Sorular
1 Irk kavram sosyolojiden karlmak mdr?
2 Neden rkln tanmlanmas zordur?
3 Neden baz insanlar Birleik Krallk'da bugn bile rk tutum taknmaktadrlar?
4 nyargl olmayan bir kimse nasl kendisini ayrmclk yaparken bulabilir?
5 Etnik gruplarn toplumsal ve siyasi yaamda eit katlmclar olabilmeleri mmkn mdr?
Neden?
6 Britanya'da "erime potas" kltr mmkn mdr?
7 Dnyann herhangi bir yerinde yaayp alabilir misiniz?

574
 Irk, E tn ik lik v e G

Ek Kaynaklar
MichaelBanton, Ethnic andRncialConsciousness,2. basm (Harlow, NewYork. Longman,1997).
Martin Blumer ve John Solomos (yay.), Ethnic and Rarial Studies Today (New York:
Routledge,1999).
Stephen Cornell ve Douglas Hartman, (yay.), Ethnicity and Race: Making Identities in a Changing
World (Thousand Oaks, CA, Pine Forge Press, 1998).
Philemona Essed, Everyday Racism (Claremont, CA: Hunter House, 1990)
Liz Fawcett, Religion, Ethnicity andSocial Change (Basingstoke, Macmillan, 2000)
David Mason, Race and Ethnicity in Modern Britain (Oxford: Oxford University Press, 2000).
Michael Omi ve Howard Winant, Racial Formation in the United States, gzden geirilmi basm
(NewYork: Routledge, 1994)
Will Kymlicka, TheNew Debate overMinory Rights (Toronto: University of Toronto, 1997)
Miri Song, ChoosingEthnicIdentity (Cambridge: Polity, 2003)

nternet balantlar

Black and Asian History Map

http: /www.blackhistorymap.com

Centre for Research in Ethnic Relations, Warwcik University

http:/www.csv.warwick.ac.uk/fac/soc/CRER_RC

Commisison for Racial Equality

http:/www.cre.gov.uk

SOSIG on the Sociology of Race and Ethnicity

http:/www.sosig.ac.uk/roads/subject-listing/world-cat/scrace.html

United Nations Commissioner for Refugees

http:/www..ohchr.org/ english

575
indekiler
Sosyoloji kuramlar ve dnceleri
Din zerine sosyolojik almalar
Din zerine kuramlar
Gerek dnya dinleri
Totemizm ve animizm
Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyet
Uzakdou dinleri
Dini rgtler
Hristiyanlk, toplumsal cinsiyet ve
cinsellik
Laikleme ve dinsel dirili
Laikleme
Avrupa'da din
Birleik Krallk'ta din
Laiklemenin deerlendirilmesi
Kktendincilik
^ et

Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet baglantlan
Modern Toplumda Din

Hindistan'n kuzey Bengal blge
sinde yaayan, okuma-yazma bilmeyen
be ocuk annesi Monica Besara,
lmnden nce, Kalkta'daki misyo
ner derneini Katolik rahibeler tarafn
dan kutsanmak amacyla ziyaret
etmitir. Midesinde, kendi deyimiyle
modern tbbn iyiletirmekte yetersiz
kald kt huylu bir tmr vard.
Rahibe Terasa, lmnden tam olarak
bir yl sonra 5 Eyll 1998 ylnda, hasta
ve yoksul insanlara yardmlarndan ve
de Misyoner Dernei'nin kurucusu
olmasndan dolay Nobel dl ile
dllendirilmitir. Rahibeler, Rahibe
Terasa tarafndan kutsanm bir madal
yonu Besara'nn midesinin zerine
koyarak dua etmiler ve tmr bir gece
ierisinde kaybolmutur.
Besara, gn boyunca inanlmaz
"ba arlar ektiini ve midesindeki
tmrn dayanlmaz lde ac
verdiini" anmsar. Besara, Rahibe
Terasa'nn lm yldnmnde kilisede
gerekletirilen bir ayini hatrlar. Besara
unlan syler: Rahibe Teresa burada;
onu grdm. Terasa'nn hayali sunan
yan banda uzanyordu. Bu grnt
snden ortaya kan [kamera flan
iaret ederek] flaa benzeyen bir k
grdm. Onu sadece ben grdm.
Gece yars saat birde uyandm ve ba
ars gibi tmrn de ortadan kay
bolduunu anladm. Ertesi sabah
salkl bir kii gibi oradan ayrldm.
Monica Besara ve misyoner
derneinde bulunan rahibeler iin bu
bir mucizeydi. Katolik Kilisesi tarafn
dan olay aratrmak iin yollanan
doktorlar da bu olayn mucize olduu
grndeydi. Bu konu ile ilgili olarak
Rahibeler, "Tanrnn Rahibe [Terasa]
araclyla mucizeler gsterdiini ve
bundan dolay ok mutlu olduklarn"
ifade etmilerdir. Katolik kilisesinin
bakan olarak Papa, bir mucizenin
gerekletiini kabul etmi ve Rahibe
Terasa'nn azizlikten nceki son basa
mak olan -normalde ikinci mucizeyi
Papa'nn onaylamasndan sonra kazan
lan- mertebeye karldn ilan
etmitir. Papa'nn yapt bu kutsama,
Ekim 2003'de tm dnyada kudamala-
ra neden oldu. Rahibe Terasa'nn
gerek lkesi olan Arnavutluk'da o gn
ulusal tatil ve 2004 yl Rahibe Terasa yl
olarak ilan edildi. Vatanda olduu
Hindistan'da rahipler tm lkede halk
kudam, Kalkta caddelerinde ocuk
lar gsteriler yapm ve talya'da
Vatikan'da ulusal televizyonda canl
olarak verilen bir tren dzenlenmitir.
Roma'da mzikaller, filimler, izgi
filimler ve sergiler ile Rahibe Terasa'nn
hayat gsterildi ve onun kutsal
emanetleri sergilendi.
Katolik kilisesinin iddialarna ra
men, herkes Monica Besara'nn iyile
mesinin mucize olduuna inanmamak
tadr. Probir Ghosh, sradan Hintlileri
mucizevi ifalar konusunda aldatan
kutsal insanlarn aa kartlmas ile
ilgili olarak almalar yapan "Hindistan
Bilim ve aklclar" Topluluu'nun kuru
cusudur. Kurucusu olduu rgt,
578

Rahibe Terasa yapm olduu almalarla Hindistan' n yoksul insanlar arasnda ne kavumutur.
20.000'e yakn yesinin bulunduu,
"yoksul ve okuma-yazmas olmayan
Hintliler'i hurafelerden kurtarmak
gerektii iddiasndadr. Ghosh'un
Besara'nn dramatik iyilemesi ile ilgili
ok basit bir aklamas vardr: "Tedavi,
'mucize'nin gerekletii sylendiinde
etkilerini gstermeye balamt."
Besara'y tedavi eden Bengal'n eitli
hastanelerindeki doktorlar benzer
raporlar vermiler, kitlenin bir kanser
tmr veya benzeri bir kide olup
olmadn sorgulanmlardr. Ghosh,
"Rahibe Terasa'nn byk birisi
olduunu ve sahte mucizelerle azize
yaplmasnn, onun mirasnn km
senmesi anlamna geldiini belirtmekte
ve bunun yoksul insanlar arasnda
yapm olduu almalar ile balantl
olduunu" ifade etmektedir.
Kimi zaman bilim ve din birbirle
rine stn olarak grlmektedir.
579
M o d e r n T o p lu m d a D in
Monica Berasa mucizesi ile ilgili
tartmalar bize dindarlarn bak
asyla modern aklc dncenin bak
alarnn gerginlik yarattn gster
mektedir. Modernlemeye bal olarak
aklclarn bak alar varoluumuz ile
ilgili olarak birok ynden galip
gelmekte ve ngrlen gelecekte
bunun zayflatlaca olas gzkme
mektedir. Yine de bilim ve aklc
dnceye kar her zaman iin bir
tepki olacaktr, bu nedenle yaamn
anlam ve amac gibi temel sorularla
ilgili sessizlik varln bir biimde
srdrecektir. Bu sessizlik ve biline-
mezlik, dinin zn oluturan ve inan
dncesini ateleyen imana ynelten
duygusal olgulardr.
Dinin insanlarn yaamlarnda
binlerce yldr gl bir yeri olmutur.
Din, u ya da bu biimde, bilinen tm
insan toplumlarnda grlr. Arkeolo
 M o d e r n T o p lu m d a D in
jik kalntlara dayanarak haklarnda bilgi
sahibi olduumuz ilk toplumlara ait
kaytlar, aka dinsel sembol ve ayin
izleri sunmaktadrlar. Maara duvarla
rnda rasdanlan bulgular din inancnn
40.000 yl ncesinde de var olduunu
gstermektedir. zleyen tarih sresince,
din, iinde yaadmz evreleri nasl
alglayacamz ve onlara nasl tepki
vereceimizi etkileyerek insan yaam
nn nemli bir paras olmay srdr
mtr.
Dinin, insan topluluklarnda bu
derecede etkili oluunun nedeni nedir?
Dinin son yllardaki ada toplumlar-
daki rol nasl deimektedir? Din,
topluluklar hangi artlar altnda
birletirir ve hangi ardar altnda bler?
Din, bireyleri, dinsel lkleri uruna
kendi hayadarm feda etme noktasna
nasl getirebiliyor? Bu blmde bu
sorular yandamaya alacaz. Bunun
iin de, dinin gerekten ne olduu
sorusunu sormamz ve eidi biimler
deki dinsel inanlar ile edimlere
bakmamz gerekecek. Bunun yannda
dinle ilgili temel sosyoloji kuramlarn
da ele alacak ve deiik dinsel rgt
lenme trlerini zmleyeceiz. Batan
sona, dinin modern dnyadaki yazgs
zerinde duracaz; zira birok gzlem
ciye yle gelmektedir ki, bilimin ve
modern sanayinin ykseliiyle birlikte
din bugn, toplumsal hayatta nceki
alara oranla daha az merkezi bir gce
sahiptir.
Sosyoloji kuramlar
dnceler
Din zerine sosyolojik almalar
Din zerine almak toplumsal
imgeleme olduka bal olan zel,
meydan okuyucu bir giriimdir. Dinsel
pratiklerin zmlenmesinde, eitli
kltrlerde bulunan birok farkl
inanlar ve varolan gelenekleri anla
mamz gerekmektedir. nananlarn
kkl inanlarnn kayna olan ama
ayn zamanda dncelerini dengede
tutan fikirlere kar duyarl olmamz
gereklidir. Dinsel gruplarn, taraftar
larna finansal destek salamak gibi
olduka gnlk amalar tadklarnn
farkna varrken sonsuzluu aratran
dncelerle de yzleiriz. Dinler ara
sndaki eitliliin farkna varmamz ve
ayn zamanda genel bir fenomen olarak
dinlerin doasn derinlemesine aratr
mamz gerekmektedir.
Sosyologlar, dini, kuatc ve
doast olan gerekliin bir dn
cesini yaratarak nihai anlam ve ama
duygusunu salayan ritel ve inanlarn
genel olarak paylalan bir kltrel dizge
olarak tanmlamlardr (Durkheim
1965; Berger 1967; Wuthnow 1988). Bu
tanmlamada e yer almaktadr:
1. Din kltrn bir biimidir. Kltr,
insan gruplar arasnda genel bir
kimlik ^yaratan ortak deerler,
inanlar, kurallar ve dncelerden
oluur. Din tm bu nitelikleri
paylamaktadr.
2. Din ayinsel yntemler ieren
inanlar iceHr. Bylece tm dinler,
inananlarnn yer ald ve dinin
toplumun bir yesi olduunu
gsteren zel faaliyetler ierir.
3. Belki de en nemlisi, dinin yaamn
ve eninde sonunda anlaml olduuna
dair amallk duygusu yaratmasdr.
Din, kltrn dier elerinin
(demokrasiye inancn veya eitim
sistemi gibi) belirgin bir biimde
yapamad ekilde, gnlk yaam
aan veya glgeleyen eyi gerektii
580

gibi ve uygun olarak aklar
(Geertz 1973; Wuthnow 1988).
Dinin sosyolojik olarak tanmlan
masnda eksik olan ey, onun kendi
sinde ierdii ey kadar nemlidir:
tanrnn adndan hibir yerde sz
edilmemesi. Genellikle teizmi, dinin
temeli olarak bir veya daha fazla
doast tanrlk (terim Greke Tanr
szcnden kaynaklanr) inan olarak
dnrz, oysa ki bu zorunlu bir
durum deildir. Daha sonra anlala
bilecei gibi Budizm gibi baz dinlerde
belirli bir Tanr yerine doa st
glerin varlna inanlr.
S oyololarn din rerine dnceleri
Sosyologlar din konusunu inceler
ken, dine, ne bir sosyal bilimci ne de
herhangi bir dinin inanan (veya inan
mayan) olarak konuya yaklamazlar.
Bu yaklam din zerine sosyolojik
incelemede deiik iermeler tar.
1. Sosyologlar dinsel inancn doru olup
olmad ile ilgilenme Sosyolojik
bak asyla din, Tanr tarafndan
buyurulmu deil insanlk tarafn
dan oluturulmu bir kavram
olarak dnlr. Sosyologlar dine,
tanrsal yn ile deil, insan
asndan yaklarlar. Sosyolog,
Dinin nasl rgdendiini?, Dinin
temel inanlarnn ve deerlerinin
ne olduunu?, Dinin geni toplum-
larla nasl ilikiye getii?, Yeni
inananlar nasl elinde tutar veya
yeni inananlar kazanmasnda ki
baarsn veya baarszln nasl (Hammond 1992). Daha sonra
aklar? trnden sorular sorar.
Belirli bir inancn doru veya
iyi olup olmad sorusu her ne
kadar dinin inananlar iin nemli
olsa da bu, aratrma srasnda
581
M o d e r n T o p lu m d a D n
sosyoloun ilgilendii bir soru
deildir (Bireysel olarak sosyo
loglarn sorunla ilgili gl kanlar
olabilir ama aratrmalarnda ken
dilerini nyarglarndan korumak
zorundadrlar).
2. Sosyologlar zellikle dinin toplumsal
yaps ile ilgilenirler. Din, toplumda
var olan kurumlar arasnda en
nemli olandr. Din, kklemi
kurallar ve deerlerin ncelikli kay
nan oluturur. Ayn zamanda
dinler birok toplumsal biim
araclyla uygulanrlar. rnein,
Hristiyanlkta ve Yahudilikte din
uygulamalar ounlukla kilise veya
sinagog gibi resmi kurumlarda
gerekleir. Ancak bu Hinduizm ve
Budizm gibi Asya kkenli olan ve
dini uygulamalarn evde veya
herhangi bir doal ortamda
yapld dinler iin gerekli bir koul
deildir. Din sosyolojisi, dini
kurumlarn nasl farkllatn ve
rgdenme yaplarnn ilevleri-nin
nasl olduu ile ilgilenmektedir.
Dinin gnlk hayat ierisinde yer
almas nedeniyle, ilk Avrupa dinle
ri, toplumsal olarak ayrmsallama-
mt. Bu bugn bile dnyann
birok kesiminde geerliliini
korumaktadr. Ancak modern
sanayi toplumlarnda, din genellikle
brokratik olarak ayrk yaplar
zerine kurulmu ve bu nedenle
sosyologlar, dinin, yaamn devam
ettirmesi iin ilemesi gereken
rgtler zerine younlamlardr
grebileceimiz gibi, bu durum,
baz sosyologlarn dinin kurumsal
lamasn, A.B.D. ve Avrupa da
olduu gibi, ye edinmek iin
rekabet eden birer iletme gibi
 M o d e m T o p lu m d a D in
grmelerine neden olmaktadr
(Warner 1993).
3. Sosyologlargenellikle dini toplumsal
dayanmann ana kayna olarak
grrler. Eer din inananlarna genel
kurallar ve deerler salarsa,
toplumsal dayanmann nemli
bir kayna olur. Din inanc,
ayinleri ve dinin birletirici kuvveti,
tm yelerinin birbir-lerine nasl
davranacan bildii ahlaki
toplumun olumasna yardmc
olur (Wuthnow 1988). Tek bir
dinin bir topluma egemen olmas,
toplumsal dengenin nemli bir
kayna olabilir. Ancak bir toplum
da birbirleri ile rekabet halinde olan
birden fazla dinin var olmas duru
munda dinsel farkllk, toplumsal
dengenin bozulmasna ve karga
aya neden olur. Bununla ilgili
olarak mevcut rnekler ise Hindis
tan'da ki Sihler, Hindular ve Ms
lmanlar arasndaki mcadeleler,
Bosna ve Yugoslavya'nn dier
blmlerinde ki Mslmanlar ve
Hristiyanlar arasnda ki arp
malar, Birleik Devletler'deki,
Mslmanlara, Yahudilere ve dier
aznlk dinleri mensuplarna kar
ilenen nefret sulardr.
4. Sosyologlar, insanlarn dine bavur
masn, btnyle kiisel, manevi ve
psikolojik eler ile aklamak yerine
toplumsal g ile aklamaya ynelmek
tedirler. Birok kii iin dinsel
inanlar, gnlk gerekleri aan
gl bir iletiimi ieren kuvvetli
kiisel deneyimlerdir. Sosyologlar
bu tarz derin sezileri ve deneyimleri
sorgulamazlar fakat dini balln
manevi olarak aklanmasna kar
kendilerini kuku ile snrlandrrlar
Bir kii tanrnn kendisine grn
mesi ile inanl biri olacan iddia
edebilir, fakat sosyologlar muhte
melen daha dnyasal (somut) ak
lamalar aray iindedir. Baz
aratrmaclar insanlarn ekonomik
skntlar, yalnzlk, fiziksel ac,
hastalk, znt veya zarar ziyan
halinde olmalar durumunda,
toplumsal dzendeki birincil
duygularnn tehdit altnda olmas
halinde dine yneldiklerinin ifade
etm ektedirler (Berger 1967;
Schwartz 1970; Glock 1976; Stark
ve Bainbridge 1980). sosyologlar
dine yneliin aklanmasnda, top
lumsal dzende var olan sorunlar
dan ok bireylerin psikolojik
tepkileri zerinde younlamak
tadrlar
Din zerine kuramlar
Dine sosyolojik adan getirilen
yaklamlar, gnmzde yine
klasik toplum kuramcdan etkilen
mektedir: Marx, Durkheim ve Weber.
Bu kuramclarn hibiri de dindar
deildi ve de modern zamanlarda
dinin neminin giderek azalacan
dnmlerdi. Her dnr de
dinin temel bir yanlsama hissi oldu
una inanmaktadr. Farkl itikatlarn
savunucular, inandklar dinlerin ve
katldklar dini ayinlerin geerliliine
tamamen ikna edilmi olabilirler, fakat
dinlerin ok eitlilik gstermesi ve
farkl trden toplumlarla olan ak
ilikileri, her kuramcnn da ifade
ettii gibi bu iddiay, nitelii gerei
inandrc klmamaktadr. Avustralya
toplumunda avc veya toplayc olarak
dnyaya gelmi bir kii, Hindistan'da
kast sisteminde veya ortaa Avru
582

pa'snda Katolik Kilisesinde doan
herhangi birinden hi kukusuz ok
farkl dinsel inanlara sahip olacaktr.
Ancak, daha ilerde greceimiz gibi,
klasik sosyologlar bu konuda hemfikir
olmalarna ramen toplumda dinin rol
ile ilgili aratrmalarnda ok farkl
kuramlar gelitirmilerdir.
Marx: din ve eitsizlik
Din konusu zerindeki etkisine
ramen, Kari Marx asla dini ayrntl
olarak incelememitir. Marx, din
hakkndaki dncelerini byk lde gcn insanlar kendilerinde grebilir.
baz ondokuzuncu yzyl ilahiyat ve
filozoflarnn almalarndan harekede
oluturmutur. Bu yazarlardan birisi,
Hristiyanln %ifn (The Esence of
Christianity) kaleme alan Ludwig
Feuerbach'dr. Feuerbach'a gre din,
kltrel geliim srecinde insanln
rettii deer ve dncelerden
olumakta, fakat bunlar yanl bir
biimde tanrlara veya ilahi glere mal
edilmektedir. nsanlk kendi tarihini
tam olarak anlayamad iin, olutur
duu kendi kurallar ve deerleri
tanrlara atfetme eilimine gitmektedir.
Bundan dolay, Tanr'nn Musa'ya on
emir verme yks, Yahudi ve
Hristiyanlarn hayadarn ynlendirmi
ahlaki kurallarn mitik dzlemdeki bir
deikesidir.
Feuerbach'a gre insanlarn
yaratt dinsel simgelerin doasn
anlamadmz srece, denetim altna
alamadmz glerin tutsa olmaya deil. Marx, kendi yaratnmz tanr
devam edeceiz. Feuerbach insandan
ayr olarak tanrlarn veya ilahi glerin
tannmasn anlatmak zere yabanc
lam a terimini kullanr. nsanlar
tarafndan yaratlm deerler ve
dnceleryabanc ya da ayr varlklarn -
583
M o d e r n T o p lu m d a D in
dinsel gler ve tanrlar- rn olarak
grlrler. Feurbach'a gre yabancla
mann gemite olumsuz sonular
doursa da, dinin bir yabanclama
olarak anlalmas gelecek iin byk
bir umudar vermektedir. nsanlarn
dine yansttklar deerlerin gerekte
kendi deerleri olduunun bir kez
farkna varmasndan sonra, bu deer
lerin hayata geirilmesini teki dnyaya
ertelemek yerine bu dnyada gerekle
tirmeleri olanakl olacaktr. Hristiyan
lkta Tanr'nn sahip olduuna inanlan
Hristiyanlar Tanr'nn her eye gc
yeten ve herkesi seven bir varlk oldu
una, insannsa eksik ve kusurlu
yaratldna inanrlar. Hayatmz
kontrol eden sevgi, iyilik ve g ancak
insanlarn toplumsal kurumlarnda var
olmaktadr.
Marx, dinin, insan kendisine
yabanclatrdn kabul etmitir.
Genellikle, Marx'n dini dikkate alma
dna inanlsa da, bu inan gerek
ddr. Marx, dinin, kalpsiz bir dn
yann kalbi olduunu, gnlk gerek
liin acmaszlndan kap snlan bir
liman olduunu belirtir. Marx'n dn
cesine gre, geleneksel biimiyle din
ortadan yok olacaktr, yok olmaldr da;
ama bu, dinde ekillenen olumlu deer
lerin insanln geliiminde byk
lde yn veren idealler olabildii iin
byle olacaktr yoksa dinin getirdii
idealler ile deerler yanl anlald iin
lardan korkmamz ve kendimizin
gerekletirebilecei deerleri tanrlara
bahetmekten vazgememiz gerekti
ini belirtir.
Marx'n nl deyiiyle sylersek,
din, "halkn afyonu"dur. Din, bu ya
 M o d e r n T o p lu m d a D in

amda var olan kurallarn terk edilmesi

retisi ile lmden sonraki yaam
dl olarak sunmaktadr. Bu ekilde
gelecek yaamda vaat edilenler ile bu
dnyada varolan eitsizlik ve adaletsiz
lik farkl bir anlam kazanmaktadr. Din,
gl bir ideolojik eye sahiptir: Dini
deerler ve inanlar, servet ve g
dalmndaki eitsizlikleri makul
gstermeye yaramaktadr. rnein,
"yumuak bal kiilerin dnyann varisi
olaca" yolundaki inan, azla
yetinmeyi ve baskya boyun emeyi
nermektedir.

Durkheim: ilevselcilik ve dinsel tren

Marx'n tersine Emile Durkheim,
entelektel kariyerinin byk bir
blmn zellikle geleneksel toplum-
lardaki din olgusuna younlaarak
geirmitir. Durkheim'n Dinsel Yaamn
lk biim leri (1976 [1912]) (The
Elementary Forms of the Religious
Life) din sosyolojisinde etkili olan
nemli almalardan birisidir. Durk
heim, dini, esas olarak toplumsal Durkheim, Kalkta'daki Puja trenleri gibi ritellerin olaan
olandan tinsel olana snrlar izdiini belirtir, ancak bu
eitsizlikler ya da g ilikilerine bala ritellerin mevcut anahtar toplumsal deerleri
maz; ancak onu toplumdaki kuramlarn glendirdiini de ne srer.
niteliiyle bir arada deerlendirir.
Durkheim, almasn AvusturyalI deneyimlerimizin rutin grnmlerinin
Aborjin toplumunda totemizm zeri ayr bir paras olarak ele alnmtr.
ne gerekletirmi ve totemizmin dinin zel trenlerin dnda, totem olarak
temel veya en basit biimini temsil kabul edilen herhangi bir hayvan veya
ettiini belirtmitir. bitkiyi yemek genellikle yasaklanmtr;
totemin ilahi zelliklere sahip olduuna
Daha nce de belirtildii gibi
ve bu zelliklerin onu avlanan dier
totem, bir grubun kendisine belli bir
hayvanlardan ya da toplanp tketilen
simgesel nem atfettii bir hayvan ve
dier tarmsal rnlerden btnyle
bitkidir. Kutsal bir nesne olan toteme
ayr kldna inanlr.
byk bir sayg duyulur ve bu sayg
farkl ritellerle ifade edilir. Durkheim Totemler niye kutsaldr? Durk-
dini, kutsal olan ile din-d arasna bir heim'a gre, bunun nedeni totemin, o
ayrm koyarak tanmlar. Kutsal nesne ve insan grubunun bizzat simgesi oluu
simgeler, dnyevi olann alanndaki dur; totem, grubun ya da topluluun

584
 M o d e r n T o p lu m d a D n

temel deerlerini temsil etmektedir. dir, lmden kiisel olarak etkilenmi

Toteme duyulan byk sayg aslnda kiiler bundan ayr tutulsa bile, yas
temel toplumsal deerlere duyulan tutma grupa dayatlan bir devdir.
saygdan kaynaklanmaktadr. Dinde
Durkheim, kk geleneksel
tapnlan nesne, gerekte toplumun
kltrlerde dinin, hayatn hemen
kendisidir.
hemen tm ynne nfuz ettiini ileri
Durkheim, dinlerin sadece inan srmtr. Dinsel trenler hem yeni
konusu olmadklarn zellikle vurgular. fikirler ve dnce kategorileri yarat
Tm dinler, dzenli olarak inananlarn makta hem de varolan deerleri yeniden
bir araya geldikleri trensel veya ayinsel dorulamaktadr. Din sadece bir takm
faaliyeder ierir. Bir araya getirme duygu, fikir ve etkinlikler kmesi
zellii bulunan bu trenler ve adetier deildir ama din, geleneksel kltrlerde
toplumsal dayanmay artrmakta ve bireylerin dnme tardn belirlemek
glendirmektedir. Trenler bireyleri tedir. En ilkel dnce biimleri bile
toplumsal yaamn sradan kayglarn dini ereve ierisinde ifade edilmi
dan uzaklatrarak ulu glerle iliki lerdir. rnein, 'zaman' kavramna
kurabilecekleri bir st dnyaya sokar. aslnda, dinsel trenler arasndaki
Totemlerde cisimletii dnlen bu zaman aralklarnn saylmasyla ulal
ulu gler, ilahi varlklar ya da tanrlar, mt.
aslnda kollektivitenin birey zerindeki
Durkheim, modern toplumlarn
etkisinin bir ifadesidir.
gelimesiyle beraber dinin etkisinin
Trenler ve riteller, Durkheim'm giderek azalaca inancndadr. Bilimsel
anlaynda, grup yelerini birletirmek dnce, dini aklamalarn yerini alm,
iin ok nemli bir ilev grr. Bu adetler ve trensel faaliyetler bireylerin
nedenle bu tren ve riteller yalnzca hayatnda ok az bir yer kaplamaya
tapnma srasnda deil, ama ayn balamtr. Durkheim, Marx ile ilahi
zamanda, rnein, doum, evlilik ve gleri ya da tanrlar ieren geleneksel
lm gibi temel toplumsal deiimlerin dinlerin kaybolmann eiinde olduu
yaand eitli yaam krizleri iinde de konusunda hemfikirdir. Durkheim'a
karmza kmaktadr. Tm toplumla- gre "eski tanrlar" lmtr. Fakat
rn adetlerinin ve trenlerinin ileyii bu Durkheim, biim deitirmi dinlerin
gibi durumlarda gzlemlenmitir. muhtemelen hayatlarnn devam ede
Durkheim insanlarn yaamlarnda ceklerini belirtmitir. Modern toplum
byk deiikliklere uymaya zorlandk lar kendi deerlerini tayan adetlere
larnda birletirici trenlerin grup bal olsalar dahi yeni trensel etkin
dayanmasn oluturduunu bu gz liklerin eskilerinin yerine gemesi
lemlere balamaktadr. Cenaze tren olasdr. Durkheim, bu yeni etkinlik
leri, gruba ait deerlerin bireylerden ok lerin neler olabileceini belirgin klm
daha uzun sre yaadn gstermekte deildir ama yle grnyor ki,
ve bylece de yoksun kalm insanlarn zihninde zgrlk, eitlik ve toplumsal
kendilerini deien koullara uyarlama ibirlii gibi hmanist ve siyasal
larnn bir arac olmaktadr. Yas tutma, deerlerin kutsanmas vard.
duyulan kederin anlk bir ifadesi deil

585
 M o d e r n T o p lu m d a D in

Weber: dnya dinleri ve toplumsal Weber dnya dinleri zerine

deiim yapt aratrmasn tek bir proje olarak
gryordu. Protestanln Bat'nn
Durkheim dncelerinin genel gelimesine yapt etkiye dair almas,
olarak dine uygulanabilir olduunu ileri dinin deiik toplumlarda toplumsal ve
srse de onun getirdii savlar snrl ekonomik yaam nasl ynlendirdiini
sayda rnee dayanmaktadr. Ancak anlamaya yarayan kapsaml bir abadr.
Durkheim'n aksine Max Weber, Dou dinlerini inceleyen Weber, bu
yeryzndeki pek ok din zerinde dinlerin sanayi kapitalizminin gelime
kapsaml bir alma yapmtr. Ondan sinin nne almaz engeller koyduu
nce ve sonra hi kimse bylesine sonucuna ular. Bu, Bat d uygarlk
byk lde, dnya dinleri dnya larn geri oluundan dolay ortaya kan
tarihini kesin olarak etkileyen ve geni bir durum deildir; Dou uygarlklar
kitleleri kendisine balayan dinler yalnzca, Avrupa'da egemen olmaya
zerinde younlamamtr. Hinduizm, balam deerlerden farkl deerleri
Budizm, Taoizm ve eski Yahudilik ile benimsedikleri iin byle olmutur.
ilgili detayl almalar gerekletirdi Weber, geleneksel in ve Hindis
(Weber 1951-1952-1958-1963); Protes tan'da kentleme, imalat ve ticaretin
tan A hlak ve Kapitalizmin Ruhu (1976) nemli gelimeler gsterdii belli
adl eserinde ve dier yazlarnda dnemlerin yaandna iaret eder,
Hristiyanln Bat tarihi zerindeki ancak bunlar Bat'daki gibi sanayi
etkisine geni yer verdi. Ancak slam'a kapitalizminin douu eklinde kkl
ilikin olarak tasarlad almasn bir toplumsal deime rnts
tamamlayamad. yaratamamtr. Din bylesi bir deii
Weber'in din zerine yazlar, min engellenmesindeki en temel etken
Durkheim'n yazdklarndan farkl dir. rnein Hinduizm, Weber'in
olarak, din ile toplumsal deime deyiiyle, teki dnya dinidir. Baka
arasndaki iliki zerine younlar; bir deyile Hinduizm'in kutsal deerleri,
Durkheim bu konuya pek deinme- maddi dnyann zorlu uralarndan
mitir. Bu almalar Marx'n almalar kap ruhsal varoluun yce evrenine
ile kartlk gsterir, nk Weber'e girmeyi nemser. Hinduizm tarafndan
gre din gerekli bir muhafazakar g retilen dinsel gd ve duygular, maddi
deildir, aksine, dinden etkilenen hare dnyay biimlendirmeye veya denetle
ketler arpc toplumsal deiimlere meye odaklanmaz. Tam tersine Hindu
neden olmulardr. Bunun sonucu ola izm maddi gereklii, insanolunun
rak Protestanlk, zellikle de Puritaniz- ynlendirilmesi gereken gerek ilgileri
mi, modern Bat'nn verdii kapitalist gzlerden saklayan bir perde olarak
grntnn kaynan oluturmaktadr. alglar. Konfyanizm de bu dnyaya
Bu yoldaki ilk giriimciler ounlukla etkin bir biimde egemen olmay tevik
Kalvinist'lerdi. Batda ekonomik etmekten ok, onunla uyumlu yaamay
gelimenin balamasna yardmc olan n plana kararak ekonomik geliimi
baarlarnn kayna zelde Tanr'ya salayc abalara girmeye ket vurmu
hizmet etme tutkusundan kaynaklan tur. in, uzunca bir sre dnyadaki en
yordu. Onlar iin maddi baar, tanrsal gl ve kltrl uygarlk olmasna ra
iyiliin bir iaretiydi.

586

men, baskn olan dinsel deerler kendi
amalar dorultusunda ekonomik
gelimenin gl ykmllklerini
engellemitir.
Weber, Hristiyanl bir kurtulu
dini olarak grmtr; Hristiyan
inanna gre insanlarn 'kurtuluu' bu
dinin ahlak ilkelerini ve inanlarn
benimsemeleri halinde olanakl olacak
tr. Burada gnah ve gnahkarlktan
Tanr'nn inayeti araclyla kurtulma
anlay nemlidir. Bu kavramlar dou
dinlerinde var olmayan gerilim ve
duygusal dinamizm dourmaktadr.
Kurtulu dinlerinin 'devrimci' bir yn
vardr. Dou dinleri inanan kiide
kurulu dzene kar edilgen bir tutumu
zendirirken, Hristiyanlk gnah ile
memek iin srekli bir mcadeleyi
ngrr ve bylece de kurulu dzene
isyan etmeyi tevik edebilir. Mevcut
retileri yeniden yorumlayarak ege
men iktidar yapsna meydan okuyan
dinsel nderler -Isa gibi- ortaya ka
bilir.
Klasik grlerin eletirel
deerlendirilmesi
Marx, Durkheim ve Weber'in her
biri, dinin baz nem li genel
karakteristik zelliklerini tanmlamlar
ve bir biimde de birbirini tamamlayan
grler ortaya koymulardr. Marx,
dinin genellikle ideolojik olduunu,
ynetici gruplarn karlarn kollamaya
hizmet ettiini sylerken haklyd ve
bununla ilgili tarihte saysz rnek
vardr. rnein Avrupal smrgeci
lerin baka toplumlar kendi ynetim
lerine tabi klmak iin harcadklar
abalarda Hristiyanln oynad role
bakalm. 'Dinsiz' halklarn Hristiyanl
kabul etmeleri iin uraan misyoner
587
M o d e r n T o p lu m d a D in
lerin samimi olduklarna hi kuku yok;
ancak onlarn bu abas geleneksel
kltrlerde byk tahribatlara neden
olmutur. Hristiyan mezheplerin
hemen hemen hepsi Ondokuzuncu
yzyln sonuna kadar Birleik
Devletler'de ve dnyann dier yerle
rinde hkm sren klelie hogryle
bakm ya da onaylamtr. Kleliin
Tanr hukukunda yeri olduu ileri
srlm, boyun emeyen klelerin
hem efendilerine hem de Tanr ya kar
sulu duruma decekle-rine ilikin
retiler gelitirilmitir.
Yine Weber, dinsel ideallerin,
kurulu toplumsal dzenler zerinde
bozucu ve ounlukla da devrimci bir
etki yarattn ne srerken elbette
doru bir dnceyi dile getirmektedir.
Birleik Devletler'de kiliseler nceleri
klelii desteklerken, daha sonralar
kleliin kaldrlmas yolunda verilen
kavgada pek ok kilise lideri anahtar rol
oynamtr. Dinsel inanlar, adaletsiz
ynetimleri devirmeyi amalayan
toplumsal hareketlere destek vermitir,
rnein Birleik Devletler'de 1960'lar-
da yaanan medeni haklar hareketinde
belirgin bir rol oynamtr. Din,
toplumsal deimeyi kan dklmesine
kkrtarak dinsel motifler adna
giriilen silahl atmalar ve savalar
yoluyla da etkilemitir.
Dinin, tarihte ok gze arpan bu
tr blc etkilerine Durkheim
yaptlarnda ok az deinmitir. Bunun
yerine toplumsal btnl salamada
dinin roln vurgular. Ancak Durk-
heim'n fikirlerini, dayanmay olduu
kadar dinsel blnme, atma ve
deimeyi aklama yoluna ynlendir
mek zor bir i deildir. Yine de, dier
dinsel gruplara kar beslenen dman
 M o d e r n T o p lu m d a D in
ca duygular, her inan grubunun kendi
ierisinde meydana getirmi olduu
dinsel deerlere bal olmasndan
kaynaklanmaktadr.
Durkheim'n din zerine yazdk
larnn en ok dikkate deer yan, tren
ve ayine nem vermesidir. Her bir
dinde inan sahipleri dzenli aralklarla
bir araya gelir ve ayinin gerekleri yerine
getirilir. Durkheim'n hakl olarak
belirttii zere, bu trenler hayatn
balca gei anlarna iaret eder,
doum, ergenlie giri (ergenlie girile
ilgili ritellere pek ok toplumda
rastlanmaktadr), evlilik ve lm (van
Gennep 1977).
Bu blmn geri kalannda bu
yazar tarafndan gelitirilen dnceler
den yararlanacaz. nce farkl
biimlerde dinsel rgtlere gz atacak
ve din ile toplumsal cinsiyet konusu
zerinde duracaz. Sonra, dinin sanayi
toplumlarnda giderek daha az nemli
hale geldii dncesi olan, laiklik
konusundaki sosyolojik tartma ze
rinde duracaz. Oradan da laiklik
dncesine meydan okuyan kimi
dnya dinlerindeki gelimeleri ele alaca
z yani yeni dini hareketler ve kkten-
dinciliin gcne bakacaz.
Gerek dnya dinleri
Geleneksel toplumlarda din genel
likle toplumsal yaamda merkezi bir rol
oynar. Dinsel simge ve ayinler,
ounlukla toplumun maddi kltr ve
sanatyla -mzik, resim, oymaclk,
dans, yk anlatm- btnlemitir. limi baz toplumlarda ruhlarn hastalk
Kk kltrlerde, profesyonel din
adaml yoktur ama dinsel (ve
ounlukla da bysel) uygulamalar
zerinde uzmanlam kiiler mutlaka
vardr. Bu tr zel insanlar arasnda
eitli farkllklar olmasna ramen, ama
sz gelimi aman (Kuzey Amerikal
Kzlderililerin dilinden gelen bir sz
ck) yaygn olan bir tiptir. amanlarn,
ruhlar veya doal olmayan dier
gleri, trl ayinsel yollarla ynetme
yeteneine sahip olduuna inanlr.
amanlar dinsel nderler olmaktan ok,
esas itibariyle bycdrler; buna
ramen, topluluktaki dinsel ritellerle
kendisine sunulandan tatmin olmayan
bireyler sk sk bu kiilere bavururlar.
Totemizm v e animizm
Kk insan topluluklarnda sk
rastlanan dinlerden ikisi totemizm ve
animizmdir. Totem szcnn
kkeni, Kuzey Amerika Kzlderili
kabilelerine dayanmaktadr ama daha
yaygn olarak bu szck, doast
glere sahip olduklarna inanlan bitki
ve hayvanlar anlatmakta kullanlmak
tadr. Bir toplumdaki her akraba
grubunun ya da klann kendisine zg
bir totemi vardr, buna ilikin de eitli
trensel etkinlikler sz konusudur.
Totem inanlar, sanayi toplumlarnda
yaayan insanlara yabanc gelebilir ama
bu toplumlarda da kimi zaman rastlana
bilir. Bir spor takmnn kendisine
amblem olarak bir hayvan ya da bir
bitkiyi semesi buna bir rnektir.
Maskotlar birer totemdir.
Animizmse insanlarla birlikte ayn
dnyay paylatklar dnlen hayalet
ve ruhlara olan inantr. yi ve kt diye
ayrlan bu ruhlar, insan davranlarn
birok ynde etkilemektedirler. Szge
ya da delilie yol atna, bireyleri ele
geirerek onlarn davranlarn dene
timleri altna aldklarna inanlr.
Animist inanlar, yalnzca kk
topluluklarn kltrlerinin bir paras
588

Dindar bir Yahudi Tevrat okuyor.
deildir, bunlar u veya bu lde pek
ok yerde vardr. Ortaa Avrupa'snda
kt ruhlar tarafndan ele geirildiine
inanlan kiiler byc ya da cad diye
damgalanr ve lmle cezalandrlrd.
Kk ve grnte 'sade' toplum-
larn sklkla daha karmak dinsel inan
sistemleri vardr. Totemizm ve animizm
bu toplumlarda geni toplumlarda-
kinden ok daha yaygndr, ancak baz
kk toplumlarn ok karmak dinleri
vardr. rnein E . E . Evans-
Pritchard'n (1956) aklad gibi,
Sudan'n gneyindeki Nuerler 'yce
tanr' ya da 'gk tanr' fikrine dayal
gelikin bir teolojiye sahipdr. Bununla
birlikte tektanncla (tek bir tanr
inanc) eilimli dinler, genellikle, grece
daha kk geleneksel kltrlerde
bulunur. Bylesi kltrlerin ou
oktanrcdr (pek ok tanr inanc
vardr).
589
M o d e r n T o p lu m d a D in
Y a h u d ilik , H ristiy a n lk ve
slamiyet
Dnya tarihini en ok etkisi altna
alan tek tanrl dinler, Yahudilik,
Hristiyanlk ve slamiyet ur. din de
Ortadou'da ortaya km ve her biri
bir dierini etkilemitir.
Yahudilik
Yahudilik O.D.. 1000 yllarna
dayanan ve din arasnda en eski
olandr. lk braniler gebe olarak eski
Msr ve evresinde yayordu. brani-
lerin peygamberleri ya da dini liderleri,
dncelerinin bir ksmn blgede
varolan dini inanlardan yola karak
oluturmular, ancak farkl olarak
kendilerini her eye gc olan bir
Tanr'ya balanmlardr. Komu
toplumlarn byk ounluunun
oktanrl dinleri vard. braniler,
Tanr'nn insanlardan ahlak kurallarna
sk skya uymalarn istediine inanyor
ve doru dinin bir tek kendi dinleri
olduunda, hakikatin bir tek kendi
lerine aklandnda srar ediyorlard
(Zeitlin 1984,1988).
srail'in kinci Dnya Sava'nn
bitiminden sonra kuruluuna kadar
Yahudiliin resmi din olduu bir devlet
yoktu. Yahudi topluluklar Avrupa,
Kuzey Afrika ve Asya'da yamaktayd;
sk sk baskya maruz kalan Yahudilerin
milyonlarcas kinci Dnya Sava'nda
Naziler'in kurduu toplama kamplarn
da yok edildi.
Hristiyanlk
Hristiyanlk, Museviliin birok
ynn olduu gibi alm ve kendi
paras yapmtr. sa, Ortadoks bir
Yahudiydi; Hristiyanlk, Yahudiliin bir
mezhebi olarak ortaya kmtr. sa'nn
 M o d e r n T o p lu m d a D in
Ateistler % 2.5
Etnik dinlere inananlar % 3.8
Budistler % 5.9
Yerel in dinleri % 6.4
1 4 . 1 . ek il D n y a n fu su n u n y z d e l i i n e g r e d in ta ra fta rla r, 2 0 0 0
Kaynak: Barrett, Kurian v e Joh n son, Dnya Hristiyanhk Ansiklopedisi (O xford niversitesi Yaynlar, 2 0 0 1 ), s. 4
farkl bir din kurma dncesinde olup
olmad da belli deildir. sa'nn hava
rileri, onun Yahudiler tarafndan bekle
nilen Mesih -branice yala ovulmu
kii anlam ile Yunanca'daki Christ
teriminden tremi bir szck- olduu
nu dnmlerdir. Yunanca vaazlar
veren bir Roma yurtta Paul, Hristi
yanl Kk Asya ile Yunanistan'a
yayan kiiydi. Hristiyanlar balarda
byk kym ve baskya uradlar, ancak
sonunda mparator Konstantin, Hris
tiyanl Roma mparatorluunun resmi
Yeni dinler % 1.7
Sihler % 0.4
Yahudiler % 0.2
Dierleri % 0.4
dini olarak kabul ve ilan etti ve sonraki iki
bin yl iinde Bat kltrnn belirleyici
bir paras oldu.
Bugn Hristiyanlk, dnyadaki en
yaygn din olarak ok sayda insan
ynlendirme gcne sahiptir (bkz. 14.1.
ekil). Bir milyarn zerinde insan
kendisini Hristiyan olarak grmektedir;
ama bunlarn arasnda teoloji ve kilisenin
rgtlenmesi asndan farkllk gsteren
ve belli ballan Roma Katolik, Protestan
ve Dou Ortodoks mezhepleri olan pek
ok blnme vardr.
590

slamiyet
slamiyet bugn dnyadaki en
yaygn ikinci dindir (bkz. 14.1. ekil).
slamiyet 7 y.y. da yaam olan
Muhammed peygamberin retilerine
dayanmaktadr. slamiyet'in tek tanrs
olan Allah, slam inancna gre tm
insanla ve doaya hkmetmektedir.
Mslmanlarn yerine getirm ek
zorunda olduklar be temel dini grev,
(slam dinine inananlarn deyiiyle)
slam dininin artlardr. Birincisi,
Kelime-i ehadet getirmek, yani
Allah'tan baka lah yoktur, Muham
med O'nun elisidir szlerini yksek
sesle sylemektir. kincisi abdest
aldktan sonra her gn be vakit namaz
klmaktr. Bu ibadet esnasnda kii
yzn mutlaka ne kadar uzakta olursa
olsun Suudi Arabistan'daki kutsal
Mekke kentine evirerek dualarn
etmelidir. slam'n nc art ise,
Ramazan aynda gn iinde yiyecek ve
iecek tketilmemesi, yani oru tut
maktr. Drdncs, slam hukukunun
belirledii lde (fakirlere) Zekt
vermektir. Zekt uygulamasndan
devletler, gemiten beri bir vergi
kayna olarak sk sk kullanmlardr.
Sonuncusu, Mslmanlarn, hi olmaz
sa bir defa, Hac olmak zere Mekke'yi
ziyaret etmesidir.
Mslmanlar Allah'n -Musa ve sa
da dahil olmak zere- Muhammed'den
nce gelen peygamberlerle de konutu
una inanrlar, ancak onlara gre
Tanr'mn iradesine dorudan tercman
olan son peygamber Muhammed'dir.
slam bugn ok geni bir alana yayl
m durumdadr; bu dini benimseyen
lerin says 1 milyar civarndadr.
Bunlarn byk bir ksm Kuzey ve
Dou Afrika ile Ortadou ve Pakis
591
M o d e r n T o p lu m d a D in
tan'da younlamaktadr (Mslman
inanlarnn ksa bir tartmas iin
slam kktendinciliini konu edinen
blme baknz).
Uzakdou dinleri
Hinduizm
Yahudilik, slamiyet, Hristiyanlk
ve Uzakdou dinleri arasnda byk
farkllklar vardr. Bugn byk dinler
arasnda en nde geleni alt bin yllk
gemie sahip Hinduizmdir. Hinduizm
oktanrh bir dindir. Hinduizmin kendi
iinde birok farkllklar barndrma
sndan dolay, kimi aratrmaclar onu
tek bir din olarak grmek yerine, bir iki
genel inan etrafnda pek ok yerel klt
ile dinsel pratiin bir araya geldii dinler
topluluu olarak deerlendirmeyi
nermilerdir.
Birok Hindu reenkarnasyona
-her canl varln ba ve sonu olmayan
bir doum, lm ve yeniden doum
srecinin paras olduu inanc- inanr.
nceki enkarnasyonda yapp edilenle
rin niteliiyle uyumuna gre insann
toplumsal ve geleneksel hiyerari iinde
belli bir yerde doduuna inanmaya
dayanan bir ikinci anahtar zellik kast
sistemidir. Her kastn kendine zg
grev ve ayinleri vardr, kiinin sonraki
yaamndaki yazgsn, bu grevleri ne
lde laykyla yerine getirdii
belirlemektedir. Hinduizm, inananlar
ve inanmayanlar arasnda belirgin bir
izgi izmez, farkl birok dinsel
tutumlarn var olabileceini kabul eder.
Hemen hemen hepsi Hint Yarmada
snda yaayan, 750 milyonun zerinde
Hindu vardr. Hinduizm, Hristiyanlk
ve slam'n aksine, dier insanlar
"doru inananlara" dndrme peinde
deildir.
 M o d e r n T o p lu m d a D in

Budizm, Konfyani%m, Taoi%m Benzer ilkeleri paylaan Taoi^m,

Budizm, Konfyani^m ve Taoi^m
Dounun ahlaki dinlerini olutur
maktadr. Bu dinlerde tanr yoktur.
Onun yerine, evrenin doal btnlk ve
birleimine degin ahlaki idealler
vurgulanmaktadr.
Budizm, O.D.. altnc yzylda
gney Nepal'de kk bir kralln
Hindu prensi Siddharta Gautama ya da
dier adyla Buda'nn ('aydnlanm
kii') getirdii dncelerden kaynak
lanr. Buda'ya gre insanlar reenkarnas-
yon dnmyle arzularndan vaz
geerek kurtulabilirler. Kurtulu yolu,
bu dnyann ykledii devlerden ayr
olarak, zdisiplin ile meditasyonda
yatmaktadr. Budizm'in btn amac
Nirvana'yu, eksiksiz ruhsal olgunlua
ulamaktr. Buda, Hindu geleneini ve
kast sistemini reddeder. Hinduizm gibi
Budizm de yerel farkllklara, o yerlere
zg tanrlara inanmaya hogryle
bakar, tek grte srar etmez. Budizm
bugn Tayland, Burma, Sri Lanka, in,
Japonya ve Kore olmak zere Uzakdo
u'nun bir ok lkesinde olduka
etkilidir.
Konfiiyani^m, geleneksel in'de
ynetici gruplara ait kltrn temeliydi.
Konfys (K'ung Fu-tzu) Buda ile
ayn dnemde, O.D.. altnc yzylda
yaad. Konfys de, Taoizm'in
kurucusu Lao-tzu gibi, bir retmendi,
Ortadoulu dinsel nderler gibi pey
gamber nitelii tamyordu. Konf-
ys'n ardndan gidenler onu bir tanr
olarak deil, 'bilgelerin bilgesi' bir kii
olarak gryorlard. Konfyanizm
atalara saygya ok nem verir ve insan
hayatn doann kendi i uyumuyla
badak klmaya alr. ortada bir yerde yer almaktadr. Bu
meditasyonu nemser ve kutlu bir
hayata erimenin aralarndan biri
olarak iddeti reddetmeyi gerektirir.
Birok inli'nin yaamnda Konfya
nizm ile Taoizm'in kimi unsurlar
bulunsa da, in hkmetinin kararl
tavr sonucu bu iki inan in'de byk
lde etkisiz duruma gelmitir.
Dini rgtler
Din sosyolojisi, Durkheim ve
Weber'in almalarndan beri, Avrupal
olmayan dinlerle ilgilidir. Yine de sk sk
Avrupa yaamnn dnda gelimi
kavram ve kuramlar araclyla dier
tm dinlerin anlalmas eilimi
mevcuttur. rnein, mezhep ve tarikat
gibi kavramlar dini kurumlarn resmen
varolmas iin gerekmektir; bu kavram
lar, gndelik yaamn sre giden tinsel
etkinliklerini vurgulayan veya kentli ve
siyasi yaamla tamamyla btnlemi
dinler zerinden yaplan din almalar
iin tartmal kavramlardr. Son yirmi
otuz yl ierisinde, kendi erevesinde
dinin geleneklerini anlamay aratran
daha geni alml bir din sosyolojisi
oluturulmas ile ilgili abalar harcan
maktadr (Wilson 1982; Van der Weer
1994).
Max Weber (Weber 1963), Ernst
Troeltsch (Troeltsch 1931) ve Richard
Niebuhr (Niebuhr 1929) gibi eski
kuramclar, dini rgtleri iyi rgtlen
mi ve geleneksellemi snf zerine
oturtulmu bir btn olarak betimle
mektedirler: Kiliseler (geleneksellemi
ve iyi rgtlenmilerdir) sonda yer
almakta, mezhepler dier tarafta yer
almakta (geleneksellememi ve iyi
rgtlenmemilerdir) ve tarikatlar

592
 M o d e m T o p lu m d a D in

Burada bir videoda hareketsiz bir biimde gsterilen David Koresh, Branch Davidian dini klt
lerinin byleyici lideriydi. Taraftarlarnn birou zc olaylarda ld.

farkllklar Avrupa ve Birleik Devletler topluluklarn rgtlenme biimlerinde

dinleri zerine yaplan almalara
dayanmaktadr. Bu sonucun, Hristiyan
olmayan dnyada ne kadar uygulana
bilir olduu konusu zerine birok
tartma da sz konusudur.
Bugn, sosyologlar mezhep ve
tarikat kavramlarnn olumsuz ar
mlarnn olduunun farkndadrlar ve
bu kavramlar kullanmaktan kanmak
tadrlar. Bu bakmdan gnmz
sosyologlar, yeni dini akmlar ifadesini
uzunca bir sredir iyi rgdenmi
ancak itibarlar eksik olan yeni dini
hareketlerin tanmlanmasnda kullan
maktadrlar (Hexham ve Poewe 1997;
Hadden 1997).
Kiliseler ve tarikatlar
Btn dinler inan sahiplerinden
oluan topluluklar ierir, fakat bu
pek ok farkllk vardr. Dinsel rgtleri
snflandrma konusuna ilk olarak Max
Weber ve onun meslekta, din tarihisi
Ernst Troeltsch ilgilenmitir (Troeltsch
1981). Weber ve Troeltsch, kiliseler ile
tarikatlar birbirinden ayrrlar. Kilise,
iyi kurulmu salam bir dinsel organdr
-Katolik Kilisesi ya da ngiliz Kilisesi
gibi. Tarikat ise daha kktr, oun
lukla da bir kiliseye kar protesto
hareketi olarak kendisini ortaya koyar
ve grup olarak daha gevek yapl bir
rgtlenme sz konusudur -Kalvi-
nist'ler ya da Metodist'ler gibi. Kilsele-
rin genellikle resmi, brokratik bir
yaps ve hiyerarisi vardr, mevcut
kurumsal dzenle btnletikleri iin
de dinin tutucu yzn temsil ederler.
Taraftarlarnn byk ounluu anne
babalar gibi kilisenin yesidir.

593
 M o d e r n T o p l u m d a D in
m o iA h M iM M H IM H a M M

Tarikatlar kiliseye oranla daha resmi olarak bir klte kalmazlar, fakat
kktr; onlar 'doru yol'u bulmay ve o bunun yerine belli kuramlarn ya da
yolu izlemeyi hedeflemilerdir, evrele ngrlen davran kalplarnn
rindeki toplumdan kendi topluluklarna ardndan giderler. Klt yelerinin dier
taraftar ekme peindedirler. Tarikat dinsel balantlarn srdrmelerine
yeleri, kiliseleri rmlkle sular genellikle izin verilir. Tarikadar gibi
lar. Tarikadarn ounda resmi grevli klder de esin veren bir liderin evre
yoktur veya ok azdr, tm yeler eit sinde oluur. Bat'da bugn grlen
katlmc olarak grlr. nsanlarn ok kldere rnek olarak astroloji, transan
kk bir ksm bir tarikata doar, dantal meditasyon ya da ispiritizma
byk ounluk, inanlarn daha da gruplar verilebilir.
ileriye gtrmek amacyla tarikata etkin
Bir trajik klt rnei A.B.D'de
olarak kanlan kiilerden olumaktadr.
1993 ylnda ruhani bir lider etrafnda
Mezhepler ve kltler olumutur. Branch Davidian dinsel
kltne nderlik eden David Koresh,
Weber ve Troeltsch tarafndan mesih olduunu iddia etmitir. Ayn
oluturulan kilise/tarikat dpolojisini, zamanda Koresh, kaak silah depolu
dier yazarlar daha da gelitirmitir. ki yor, birden ok e ediniyor ve Waco,
tip daha ekleyen Howard Becker Texas'daki gruplarda kk ocuklarla
bunlardan biridir: mezhep ve klt ilikiye giriyordu. Kltn (19'u ocuk
(1950). Mezhep 'sakinlemi' bir tarikat olan) seksen yesi, Birleik Devletier
olarak tanmlanabilir ve itiraz edip hkmetinin, uzun bir direniten sonra
duran etkin grup olmaktan ok saldrya getii srada ortaya kan bir
kurumsallam bir organdr. Belki bir yangnda yanarak lmlerdir. Geride
sre varlk gsteren tarikadar kanl toplu intiharla sonulanan yangnn
maz bir biimde mezheplere dn Koresh tarafndan m yoksa federal
mektedirler. Bunun iin Kalvinizm ve hkmet yetkililerinin felaket ile
Metodizm, oluumlarnn ilk zamanla sonulanan eylemlerinin neticesi olarak
rnda yeleri arasnda byk titreimler m kt tartmas kalmtr.
yaratmken, zaman ierisinde daha
'saygn' bir konuma ulamlardr. Bir lkedeki kltn yapsnn farkl
Kiliseler mezheplerin meruluunu u bir dine etki edecei aktr. Hintli
ya da bu lde tanmakta, yan yana Gurular (din reticileri) Birleik
varolan bu iki oluum sk sk uyumlu bir Kralla kendi inanlarn getirdikleri
ibirlii iine girmektedirler. zaman, Hindistan'da kurulan bir din
olarak dnlen Guru'larn dini
Kltler, tarikadara benzer, ancak Birleik Krallkta bir klt olarak varsa
nemsenen eyler farkldr. Klder, ylmtr. Eski Kuds'te Hristiyanlk
dinsel rgderin en gevek dokulu ve yerli bir klt olarak balad ve bugn
en geici olandr, dardaki toplumun birok Asya lkesinde, Evangalik
deerlerini reddeden bireylerin olutur Protestanlk batdan ve zellikle
duu bir rgttr. Ayn dncede olan Birleik Devletler'den getirilmi bir klt
kiiler bir araya gelmitir, nemli olan olarak grlmektedir. Dolaysyla
nokta bireysel deneyimdir. nsanlar klder 'esrarengiz' olarak dnlme

594

melidir. Din sosyolojisinin nde gelen
isimlerinden Jeffrey K. Hadden (1997),
insanlarn yeni olarak tasarlam olduk
lar tm dinlerin yaklak 100.000'nin,
zamann saygn dinsel inanlarnn
bak asndan kmsenmi klder- harekederin liderleri genellikle mevcut
den olutuuna dikkat ekmidr. yle
ki sa eski Yahudilerin yerlemi Roma
inanlarn tehdit ettii iin armha zamanlarnda, dini hareketler istik
gerilmitir.
Hareketler
Dini hareketler genelde toplum
sal akmlarn alt eidini temsil eder.
Toplumsal hareketler ayrntl olarak
20. Blmde Siyaset, Hkmet ve
Terrizmde tartlacaktr, s. 916-20 karizmatik liderin toplulukta ortaya
Dini hareket, insanlarn yeni bir
dini yaymak veya var olan bir dinde
farkl bir yorum gelitirmek amacyla
birletikleri cemaatlerdir. Dinsel
harekeder tarikatlardan daha genitir ve
yeliklerde daha az seicidir -kiliselere
ve tarikadara benzemesine ramen
harekeder ve tarikatlar (veya kltler)
tam olarak birbirlerinden ayrlamazlar.
Aslnda, btn tarikat ve klder dinsel
hareketler olarak snflandrlabilir.
Dinsel harekederin rnekleri, birinci
yzylda kurulan ve yaylan Hristiyanlk
dini, yaklak 1500 yl sonra Avrupa'da
Hristiyanl blen Lutherci hareket ve
slami devrim sonrasnda oluan
gruplar kapsar (bu blmde daha
sonra ayrntl olarak ele alnacaktr).
Dini hareketler belirli geliim
safhalarndan geme eilimindedir. lk
aamada hareket, kendi yaamndan
kaynaklanmakta ve gl bir liderle
btnlemektedir. Max Weber bu
liderleri kendilerini izleyenlerin hayal
glerini ve ballklarn ele geirme
yeteneine sahip, karizmatik kiiler
595
M o d e r n T o p lu m d a D in
olarak snflandrmaktadr. (Weber'in
aklamasnda karizmatik liderler hem
in devriminin Lideri Mao Tse-tung
gibi siyasi hem de sa ve Muhammed
gibi dinsel lider figrlerini kapsar). Dini
dinleri eletirmekte ve yeni mesajlar
verme aray iddiasndadrlar. lk
rarszdr; kurulu bir yetke dzenine
sahip deillerdir. yeleri normal olarak
dorudan karizmatik lider ile temasa
geer ve hep birlikte yeni retiyi
yayarlar.
Geliimin ikinci safhas, liderin
lm sonras meydana gelir. Yeni bir
kmas, nadiren olur ve bu nedenle bu
aama nemlidir. Bu anda hareket,
Weber'in deyiiyle karizmann rutin
lemesi ile yz yze gelmitir. yeleri
rgdeyen liderin merkezi rol artk var
olmayacandan, bu durumdan kurtul
mak iin kurallar ve ileyiler olutur
mak gerekir. Birok hareket, liderleri
ldkten veya etkilerini kaybettikten
sonra yok olup gitmitir. Bu durumdan
kurtulan ve kalc nitelie sahip olan
harekeder artk kilise olmutur. Baka
deyile, bu hareketler kurulu yetke
dzeni, simgesi ve ritelleriyle biimsel
bir inananlar rgtne dnr. Kilise
nin kendisi, hem retilerini sorgulayan
hem de kendilerini bu retilere kar
kuran ve ondan btnyle kurtulmaya
alan hareketlerin bizzat kkenini
oluturur.
Yeni dinsel hareketler
Geleneksel kiliselerin son yirmi
otuz yl iinde yelerini kaybetmesine
ramen, aada 14.3 ve 14.4. ekillerde
(sayfa 610), dier dinlerin art
 M o d e m T o p lu m d a D in
gsterdiini grmekteyiz. Sosyologlar
yeni dinsel hareketler terimini,
tamamyla temel dinlerin yannda,
Birleik Krall kapsayan Bat
lkelerinde kendini gstermi dinlerin
ve tinsel guruplarn, kltler ve
tarikatlarn geni alann gstermek iin
kullanm aktadrlar. Yeni dinsel
hareketler, Ne w Age hareketi iindeki
tinsel ve kendi kendine yardm
guruplarndan Hare Krinas (Uluslar
aras Krinas Bilin Topluluu) gibi
sekin tarikatiara kadar olan ok eitli
gruplar kuatr.
Birok yeni dinsel hareket, yukar
da ele aldmz Budizm, Hinduizm ve
Hristiyanlk gibi geleneksel dinlerden
tretilmesine ramen, geri kalanlar
Banda neredeyse bilinmeyen gelenek
lerden meydana gelmektedir. Kimi yeni
dinsel hareketler, dinsel etkinliklere
nclk eden karizmatik liderler
tarafndan esas olarak yeni bir biimde
yaratlmtr. Szgelimi, taraftarlarnca
Mesih olarak kabul edilen ve 4.5 milyon
yesi olan Reverend Sun Myung
Moon'un nderliindeki Tevhit Kilisesi
byle bir durumdur. Yeni dinsel
hareketlerdeki yeler ounlukla kendi
belirli inanlaryla yetimi bireylerden
ok din deitirmi kiilerden oluur.
yeler ounlukla iyi eitim almam ve
orta snfa dahil kiilerdir.
Aetherius topluluu (1955'de
kurulan), Emin Vakf (1971'de kurulan)
gibi birka hareket ngiltere'de kurul
mu olmasna ramen, Britanya'daki
birok yeni dinsel hareketin kkeni
aslnda Birleik D evletler veya
Dou'dur. kinci Dnya savandan
itibaren Birleik Devletler, gemite
rnei grlmemi byklklerde
mezhepsel ayrlmalara ve birlemelere
tank olmutur. Bu Bunlarn birou
ksa mrl olmutur, fakat bir ka,
kayda deer taraftarlar toplamay
baarmtr.
Yeni dini hareketlere olan rabeti
aklamaya ynelik eitli kuramlar
ilerleme kaydetmektedir. Baz aratr
maclar bu kuramlarn toplumda, hatta
geleneksel kilise yaps iinde liberal
leme ve laikleme sreci olarak alglan
mas gerektiini ileri srmektedirler.
Geleneksel dinin trensel ve manevi
yattan yoksun bir hal aldn dnen
ler, daha kk ve daha az dzeyde
bireyci olan yeni dinsel hareketler ieri
sinde huzur ve paylam hissine ulaa
bilirler.
Dier aratrmaclar ise, yeni dinsel
akmlarn, toplumdaki hzl deiimin
bir rn olduuna dikkat ekmektedir
(Wilson 1982). Geleneksel toplumun
kurallar bozulduundan, insanlar
aklama ve gvence aray ierisine
girerler. rnein, bireysel maneviyat
ne karan grup ve tarikatlarn ykse
lii, birok kiinin kendi deerleri veya
dzensizlik ve deikenlie kar inan
lar ile tekrar ba kurmalarn akla
getirmektedir.
nsanlarn yeni dinsel hareketlere
ynelmesinin bir baka etkeni de,
insanlarm toplumun btnnden
kendilerini dlanm gibi hissetmeleri
olabilir. Tarikatlara ve kltlere topluluk,
toplumsal olarak yaklaan kimi yazarlar
bunlarn bir aitlik duygusu ve destei
sunabildiini ileri srerler. rnein orta
snfa ait genler, fiziksel olarak top
lumdan dlanmamakta, fakat duygusal
ve manevi olarak ayrlm hissine
kaplabilmektedirler. Bir klte yelik,
bu tr dlanmlk hislerinden kurtul
maya yardm edebilir (Wallis 1984).
596

Yeni dinsel hareketler, geni
kategoriye ayrlarak daha iyi anlala
bilir. Bunlar dnyay onaylama, dnyay
reddetme ve dnyayla uyumlu olmadr. Her
bir kavram, bireysel gruplarn daha
geni toplumsal dnya ile olan
ilikilerine dayanmaktadr.
D n y a y o n a y la y a n h a r e k e t le r
Dnyay onaylayan hareketler
geleneksel dini gruplardan daha ok
kendi kendine yardm ve saaltm
gruplaryla benzerlik gstermektedir.
Bunlar, ayinleri, kiliseleri ve resmi
teolojileri olmayan, yelerinin manevi
tatminlerini ne karmaya dnk olan
harekederdir. Adndan da anlalaca
gibi, dnyay onaylayan hareketler d
dnyay ve onun deerlerini reddet
mezler. Dahas, insan gcnn aa
kartlmasyla bu dnyada taraftarlar
nn baarl olmalarnn ve yeteneklerini
gelitirmelerinin aray iindedirler.
Scientoloji Kilisesi bu guruplara
rneklerden yalnzca birisidir. L. Ron
Hubbard tarafndan kurulan Sciento
loji Kilisesi, temellerinin atld
Kaliforniya'da byyerek dnyann
birok lkesinde geni taraftarlara sahip
olmutur. Scientologisder tinsel varlk
lar olduumuzu ama bu tinsel varl
mz yok saydmza inanrlar. Belirli
bir eitim boyunca gerek tinsel kapasi
telerinin farkna varrlar, insanlar
unuttuklar doast glerini yeniden
kefedebilirler, zihinlerini arndrabilir-
ler ve btn glerini ortaya kara
bilirler.
New Age hareketi olarak adlan
drlan birok kk hareket, dnyay
onaylayan hareketler ierisinde yer al
maktadr. New Age hareketi, 1960'larn
ve 1970'lerin kltrlerine kart olarak
M o d e r n T o p l u m d a Dn
r a n i*w*kicikui** Mir ttm n m a a mmmuum m
ve birok yaam tarz, uygulama ve
inanc iererek ortaya kmtr. Putpe
rest retiler (K eltik, D ruidic,
Amerikan kzlderilileri ve dierleri),
amanizm, Asyal mistik biimler,
Wiccan trenleri ve Zen meditasyonu,
New A g e olarak dnlen
etkinliklerden yalnzca bir kadr.
D grnte, New Age hareketi
nin gizemcilii, kabul grd modern
toplumlarn yerini sert bir kartlkla
almak iin ortaya kar. New Age hare
keti yeleri, modernleme ile mcade
leyle baa kmak iin alternatif yaam
biimleri aratrmak ve gelitirmek
amacndadrlar. Ancak New Age etkin
likleri basite radikal bir ka olarak
grlmemelidir. Tm bu harekeder
ayn zamanda temel kltrn grn
mn rneklendiren daha geni kltrel
bir yrngenin bir paras olarak
grlmelidirler. Son dnem modern
toplumlarda, bireyler kendi yaamlarn
belirlemek iin benzersiz bir zerklik ve
zgrle sahiptirler. Bu bakmdan
New Age hareketinin amalar, modern
an amalaryla yakn bir biimde
kesiir: nsanlar, geleneksel deerlerin
ve beklentilerin tesine gemeye ve
kendi yaamlarn etkin ve dnl bir
biimde yaamaya zendirilir.
D n y ay r e d d e d e n h a r e k e t le r
Dnyay onaylayan gruba kar
olarak dnyay reddeden hareketler,
yksek derecede d dnyay eletirirler.
Bu harekeder, sklkla taraftarlarndan
yaam biimlerinde nemli deiiklikler
yapmalarn talep eder, yelerden yaa
ma ait zevklerden vazgemeleri, sa
veya giyim tarzlarn deitirmeleri, per
hizler yapmalar beklenebilir. Dnyay
reddeden hareketler, doalar gerei
herkese ak olmaya eilimli dnyay
597
 M o d e r n T o p l u m d a D in
UJK11 ".|Ttf|TTTIfnn
onaylayan hareketlerin tersine, genellik
le herkese ak deildir. Kimi dnyay
reddeden hareketler, mutlak rgtlerin
niteliklerini sergilerler; yelerden, d
dnyadaki etkinliklerden kendilerini
alkoymalar ve kat etik kural ve kodlara
bal kalmalar, bireysel kimliklerini
grubunkine dahil etmeleri beklenir.
Dnyay reddeden hareketlerin
ou, yelerine, zaman ve adanma
bakmndan, yerleik eski dinlerde
olduundan ok daha fazla grev
ykler. Baz gruplarn, bireyin tam sada
katini kazanmak iin "sevgi bombard
man" teknii kullandklar bilinmekte
dir. Potansiyel bir din deitirici,
duygusal olarak grubun iine ekilene
kadar, ilgi ve devaml anlk duygularn
sergilenmesiyle etki altna alnr. Aslna
baklrsa, baz yeni harekeder, taraftarla
rnn bamsz karar verme kapasitele
rini ortadan kaldracak biimde zihinle
rini denetlemeye alarak beyinlerini
ykamakla sulanmlardr.
Dnyay reddeden pek ok klt ve
tarikat, devlet yetkilileri, medya ve
kamu tarafndan sk incelemeye
alnmtr. Dnyay reddeden kltlerin
belli bir takm ar u rnekleri
dikkatleri zerlerine ok ekmektedir
ler. Japon Aum inrikyo grubu, 1995
ylnda, sabah ilerine giden binlerce
insan yaralayan, ldrc sarin gazn
Tokyo metrosuna atmtr. (Kltn
lideri oko Asahara ubat 2004 ylnda
bu eylemin azmettiricisi olarak Japon
mahkemelerince lme mahkum
edilmitir). Birleik Devletler'de
Texas'n Waco ehrinde senmi olan
Branch Davidian klt (yukarda sayfa
594 de ele alnd), 1993 ylnda ocuk
istismar ve silah yma sulamalarnn
ardndan Birleik Devletler federal
yetkilileriyle lmne uraa girmiler
dir.
D n y a y a u y u m s a la y a n
h a r e k e t le r
Yeni din hareketinin nc tr,
geleneksel dinlere en ok benzeyen bir
trdr. Dnyaya uyum salayan
hareketler, dnyasal kayglardan ok i
dinsel hayan nemini ne karmaya
eilimlidirler. Bu gruplarn yeleri,
gelenekse] din dizgelerinde yitirilmi
olduuna inandklar ruhsal temizlie
yeniden erimeye abalarlar. Dnyay
reddeden ve kabul eden gruplarn
taraftarlarnn, dinsel etkinliklerine gre
yaam biimlerini ska deitirdikleri
yerde, dnyaya uyum salayan hareket
lerin taraftarlarnn, ou, gnlk
yaamlarna ve grnte ok az dei
iklikle kariyerlerine devam ederler.
Dnyaya uyum salayan hareketlere bir
rnek Pentecostalismdir. Bunlar, Kut
sal Ruhun 'dile getirme' ltf bahedil
mi bireyler araclyla iitilebileceine
inanrlar.
Hristiyanlk, Toplumsal cinsiyet
v e cinsellik
Daha nce de belirttiimiz gibi
dinsel rgtlerde ve mezheplerde belli
bir hiyerari sz konusudur. Bu hiyerar
i iinde kadnlar, toplum yaamnn
dier alanlarnda da grld gibi,
iktidardan dlanmlardr. Hristiyan
lkta ok ak olarak gzlenebilen bu
durum dier byk dinler iin de
geerlidir.
Bundan yzyl nce, bir Amerikal
kadn haklar szcs olan Cady
Stanton, Kadnn ncili (The Woman's
Bible) adyla, kutsal metinlere getirdii
bir dizi yorum yaynlad. Ona gre,
598

yaratc, kadn ve erkei birbirine eit
varlklar olarak yaratmt ve Kutsal
Kitap bu olguyu btnyle yanstmaly
d. Kitaba egemen olan 'eril' karakter,
Tanr'nn asl demek istediinden
uzakt, yle ki Kutsal Kitap erkekler
tarafndan yazlmt. ngiliz Kilisesi
1870 ylnda, daha nce de birok kez
denenen bir giriimde bulunmu,
ncil'in yeniden gzden geirilmesi
amacyla bir komite kurmutu; ama
Stanton'n da zellikle vurgulad gibi,
bu komitede tek bir kadn bile yoktu.
Stanton, Tanr'nn erkek olmas iin
hibir nedenin olmadn, nk Kut erkeklerden daha fazla bir sayya
sal Kitap'ta btn insanlarn Tanr'nn
surednden meydana geldiinin ak bir
biimde yazl olduunu ne srd.
Stanton'n bir meslekta, kadn hakla
ryla ilgili bir konferans, Tanrya,
Anamza duasyla anca kilise otori
teleri tarafndan ok iddetli bir tepkiyle
karland. En sonunda Stanton'n
nclnde, yirmi kadndan olu
an, Amerika Kadn Yenileme Komite
si, yine Stanton'un 1895 ylnda yayn
latt Kadnn ncili'ne neriler
sunmak amacyla rgdenmidr.
Bir yzyl sonra Anglikan Kilisesi,
son zamanlarda bu durum deimeye
balamasna ramen, yine byk
oranda erkek egemenlii altndayd.
1987 ile 1992 yllar arasnda ngiliz
Kilisesinde kadnlara rahiplik deil ama
diyakozluk nvan verilebiliyordu.
Kadn diyakozlar, ruhani rgtn resmi
bir paras olmasna ramen, ancak
takdis etmek ya da nikah kymak gibi
kimi temel dinsel ayinleri yrtmelerine
izin verilmiyordu. 1992 ylnda, ngiliz
kilisesinin iinde zellikle kadnlarn
yapt basklar artktan sonra, kurul
(kilise meclisi) kadnlara ruhbanlk
599
M o d e r n T o p lu m d a D in
yolunun almasn oyla kabul etmitir.
Byle bir kararn kabul edilmesini,
ncil'in gerekliinden dinsizce bir
sapma ve Katolik Kilisesinden bir
uzaklama olarak deerlendiren Angli
kan Kilisesindeki birok tutucu kesim
bugn de onaylamamtr. Kadnlara
rahiplik yolunun almas kararnn
sonucu olarak baz kiiler Anglikan
Kilisesinden ounlukla Katolik
Kilisesine gemeyi semilerdir. On yl
sonra, ngiliz Kilisesi'ndeki papazlarn
yaklak bete biri kadnlardan olu
makta ve yakn bir gelecekte kadnlarn
ulaaca beklenmektedir. Temmuz
2005'de ngiliz Kilisesi, kilise iindeki
birka gl kiinin kar olduu bir
kararla kadnlarn piskopos olmasna
izin veren bir sreci balatmay oylad.
Katolik Kilisesi, ngiliz Kilisesi'ne
oranla kadna kar tutumlarnda daha
tutucudur ve resmi olarak toplumsal
cinsiyet eitsizliini desteklemeyi sr
drmektedir. Kadnlarn papazla
atanma istemi, Katolik otoriteler tara
fndan srekli reddedilmitir. 1977
ylnda, Roma'da, nan retisi iin
Toplanan Kutsal Birlik, kadnlarn
Katolik mezhebi ierisinde rahiplie
kabul edilmeyeceini resmen duyurdu.
Gereke olarak da sa'nn havarilerin
den hibirinin kadn olmay gsterildi.
Ocak 2004'de Arjantin'in syankar
Piskoposu Romulu Antonia Braschi,
yedi kadn rahip olarak atamas
dolaysyla Katolik Kilise'si tarafndan
aforoz edilmi ve onun atamalar Vati
kan tarafndan geri evrilmitir. Papa II.
John Paul (1920-2005) kadnlarn
rollerinin e ve anne olduunu srekli
vurgulayarak erkek ve kadnn temelde
eit olduunu syleyen feminist ideolo
 M o d e r n T o p lu m d a D in
Birok ibadet yeri farkl biimlerde kullanlmaktadr. Kuzey ngiltere'de Armley'deki bir kilim
dkkannda olduu gibi.
jilere saldrm, kadnlarn zgrln
snrlandracak olan doum kontrol ve
krtaja kar olan siyasi uygulamalar
desteklemitir (Vatikan 2004).
Son yllarda Anglikan Kilise-
si'ndeki uzlamazlk, cinsiyet konusun
dan homoseksellik ve rahiplik
konusuna kaymtr. Homosekseller
Hristiyan Kilise'sine kendi eilimlerini
bastrarak, grmezden gelerek ve
reddederek uzun yllar hizmet etmiler
dir. (Katolik Kilise'si 1961'de yapt,
ecinselleri sapk eilimden etkilen
mi kiiler olarak tm dinsel yemin ve
atamalardan uzaklatran bir dzenle
meyi bugn de korumaktadr.) Dier
Protestan mezhepler ecinsel ve gaylara
kar daha liberal politikalar izlemekte
dirler ve daha kk mezhepler de
homoseksel ve gaylara rahip olma
ans tanmaktadrlar. Hollanda'daki
Evangelist Lutherci Kilise Avrupa'da
ilk defa 1972 ylnda gay ve lezbiyenlere
rahip ve pastr olma olanan
vermitir. Kanada'daki Birleik Kilise
(1988'de) ve Norve Kilise'si (2000'de)
gibi dier mezhepler de bu karara
uymutur.
Ecinsel bekar yaam kabul eden
Dr. Jeffrey John, Reading Piskoposu
olarak atandnda, ecinsellerin
rahiplie kabul zerine tartma
Haziran 2003'de ngiltere'de en ndeki
yerini almtr. John, atanmasnn Ulus
lararas Anglikan Kilisesi'nde iddedi
tartmalara neden olmasndan dolay
sonuta bu atamay geri evirmitir.
Austos 2003'de Amerika'da Anglikan
Kilisesi'nin ileri gelenleri, New Hamp-
shire'n aka gay olduu bilinen
piskoposu Gene Robinson'n seilme
sini oylad. Anglikan Kilisesi'nin temel
600

grn yanstan muhafazakar bir
lobi grubu, gay rahiplerin atanmasna
ve zlmemi benzeri sorunlara kar
bir lobi oluturmutur.
Laikleme ve dinsel dirili
Laikleme
Grld gibi, ilk sosyoloji
dnrlerinin paylat bir gr, altst olur. Laiklik dncesinin savu
geleneksel dinin ada dnya iin
giderek daha marjinal olduuydu.
Marx, Durkheim ve Weber, laikleme
srecinin modernlemi ve toplum
dnyasn denetlemek ve aklamak iin
bilim ve teknolojiye daha ok bam
hale gelmi toplumlarda ortaya kaca
na inanmlard. Laikleme, dinin
toplum hayatnn eitli yerlerindeki
etkisinin kaybolduu bir sreci aklar.
Laikleme savyla ilgili tartma, din
sosyolojisindeki en karmak alanlardan
biridir. En ak ifadeyle, sosyolojinin
kurucu babalaryla ayn fikirde olan ve
dini ada dnyada gc ve nemi
azalan bir ey olarak gren laiklik
savnn destekleyicileri ve dinin genel
likle yeni ve bilinmeyen biimlerde de
olsa nemli bir g olduunu ne sren
laiklik kardan arasnda bir anlamazlk
vardr.
Yeni dini akmlarna olan rabedn
devamll, laiklik tezine ynelik bir
dier tahdidin gstergesidir. Bu tezin
muhalifleri, yeni din hareketlerin
eitlilii ve dinamizmine iaret ederler
ve din ile maneviyatn modern hayatn
ana ekseninde durduunu ne srerler.
Geleneksel dinler tuttuklar mevzileri
yitirirlerken, din ortadan kalkmaz,
ancak yeni ekillerde ortaya kar. Ne
var ki, btn akademisyenler bu konuda
6 01
M o d e m T o p lu m d a D in
ayn fikirde deildir. Laiklik anlaynn
savunucular, yeni din harekederinin,
izleyicilerinin yaamlarnda nemli
etkiler yapsalar bile, bunun bir btn
olarak toplumla yakndan ilgili olma
dn ileri srerler. Yeni din harekeder
blk prk ve greli olarak dzen
sizdirler; bu harekeder, insanlar bir ara
bu harekedere kapldklarnda ve sonra
yeni bir eye yneldiklerinde, oranlar
nucular, ciddi bir dini aldanmayla
karlatrldnda, yeni bir din hare
ketine katlmann bir hobi ya da yaam
biimi tercihinden baak bir ey
olmadn ne srerler.
Sosyolojik tartma
Laikleme ksmen karmak bir
sosyoloji kavramdr, nk srecin
nasl llmesi gerektiine ilikin ok az
uzlama vardr. Dahas, birok
sosyolog, birbirine uymayan din tanm
lar verirler -kiminin dini en iyi gele
neksel kilise asndan anlalabile
ceini ne srd yerde dierleri
kiisel tinsellik ve belli deerlere
derinden balanma gibi boyudan da
ierecek daha geni grlere yer veril
mesi gerektiini ileri srerler. Bu algla
ma farkllklar, laiklik yanls ve kart
aklyrtmeleri zorunlu olarak etkileye
cektir.
Laiklik, pek ok yn ya da boyuta
gre deerlendirilebilir. Bunlardan
kimileri doalar gerei nesneldirler, sz
gelimi dini rgtlerin yelik dzeyleri.
statistikler ve resmi kaytlar, ka kiinin
bir kiliseye ya da dier ibadedere etkin
olarak katldn gsterebilirler. Gre
bileceimiz gibi, Amerika dnda, bu
dizine gre sanayilemi lkelerin
tamam gzle grlr bir laiklemeyi
 M o d e r n T o p lu m d a D in
Birleik Krallk'ta kiliseye gitmede aa yukar son yz yldr dramatik bir d vardr; cemaatin ya ortala
mas nemli lde ykselmitir. Bununla birlikte bu yaknlarda kimi ayinlerde kiliseye devamda art olduu
da belirtilmitir.
yaamlardr. Britanya'da grlen
dinsel k rnei, Fransa ya da talya
gibi Katolik lkeleri de ieren Bat
Avrupa'nn ounda bulunur. Fransz-
lardan daha ok talyanlar dzenli
olarak kiliseye giderler ve (Paskalya
Ayini gibi) nemli dini trenlere
katlrlar, fakat dini ibatelerin azalmas
nn ayrntl rnei her iki durumda da
benzerdir.
Laiklemenin ikinci boyutu, kilise
ler ve dier dini rgderin toplumdaki
etki, enginlik ve saygnlklanm nereye
kadar koruduklaryla ilgilenir. lk
zamanlarda dini rgtler, hkmetler
ve toplumsal kurulular zerinde
nemli lde etkili olabiliyorlard ve
toplumda ok saygnlklar vard. Bu
durum bugn nereye kadar srmek
tedir? Soruya yant aktr: Kendimizi
yaadmz yzylla bile snrlasak, dini
rgderin giderek daha nce sahip
olduklar toplumsal ve siyasal etkinin
ounu kaybettiklerini gryoruz ve bu
eilim, baz isdsnalar olsa da dnya
apndadr. Kilise liderlerinin artk
kendiliinden gle etkili olmalar
beklenmiyor. Baz yerlemi kiliseler
herhangi bir lye gre varlkl
kalrken ve yeni dini harekeder servet
lerini hzla arttrrken, ou eski dini
rgderin maddi durumlar iyi deildir.
Kiliseler ve tapmaklarn ya satlmalar
gerekmektedir ya da bakma muhta
durumdadrlar.
Laiklemenin nc boyutu,
inanlar ve deerlerle ilgilidir. Bunu
sofuluk boyutu olarak adlandrabiliriz.
Kiliseye gitme dzeyleri ve kiliselerin
toplumsal etki dereceleri aka inanlan
602
 M o d e r n T o p lu m d a D in

idealler ve inanlarn zorunlu olarak koyduumuzda. ounluumuz artk

dorudan ifadesi deildir. Dinsel evremize, ilahi ve ruhsal varlklarn
inanlar olan ou kii, dzenli olarak nfuz ettiini hissetmiyor. Bugn
ayinlere katlmazlar ya da kitlesel dnyasndaki balca gerilimlerin
trenlerde yer almazlar; te taraftan yer bazlar -Ortadou, eenistan ve
alma ya da kalma daima gl dinsel Sudan' ypratanlar gibi- asl olarak ya da
grlere inanldn gstermez -in- ksmen dinsel farkllklardan kmakta
sanlar alkanlktan dolay katlabilirler dr. Ancak ekimelerin ve savalarn
ya da toplum onlardan katlmalarn ounluu imdi esasen laik yapdadr
bekledii iin bunu yaparlar. eidi siyasal inanlar ya da maddi
karlarla ilgilidir.
Laiklemenin dier boyutlar
olarak, sofuluun gnmzde ne Laikliin bu boyutunu aklda
lde azaldn grmek iin gemiin tutarak, Britanya ve Birleik Devlet-
doru bir anlayna gereksinim vardr. ler'de son zamanlarda grlen kimi dini
Laiklik tezini savunanlara gre, ge eilimleri gzden geirelim ve bunlarn
mite dinin insanlarn yaamlarnda laiklik dncesine nasl destek verdik
gnmzle karlatrldnda ok daha lerini ya da onunla nasl elitiklerini
nemli bir etkiye sahipd. Kilise, yerel grelim. Yine de Avrupa'da dinin
ilikilerin merkezindeydi ve aile ile kii geliimiyle ilgili bir zet vermekle
yaamnda ok nemli bir etkiye sahipti. balayalm.
Ne var ki bu tezi eletirenler, insanlarn
Avrupada din
yalnzca kiliseye daha dzenli katldk
larn ileri srmenin zorunlu olarak Siyasal bir birlik olarak Hristiyan
onlarn daha dindar olduklarn kant ln ilerleyii Avrupa'nn deiiminde
lamayaca dncesindedirler. Orta nemli bir eydi. Bugn Avrupa'y
a Avrupa'sn da iine alan ou tanmlamamzn olas bir yolu, Hristi
geleneksel toplumda dinsel inanca yanln kendi Katolik ve Ortodoks
balanmak, gnlk yaamda sanlabile- biimleri arasnda olan, onbirinci
ceinden daha az gl ve nemliydi. yzylda Avrupa Hristiyan dncesin
Sz gelimi, Ingiltere tarihi hakknda deki ilk byk yarlma izgisine
yaplan bir aratrma, dinsel inanlara indirgemektir. Ortodoks Hristiyanlk,
lml balln, sradan insanlar Bulgaristan, Beyaz Rusya, Kbrs,
arasnda yaygn olduunu gstermek Grcistan, Yunanistan, Romanya,
tedir. Dini kukuculuun, ou kltr Rusya, Srbistan ve Ukrayna'y iine alan
de, zellikle daha byk geleneksel birok dou Avrupa lkesinde bugn
toplumlarda bulunduu grlyor de egemen bir dindir.
(Ginzburg 1980). Altnc yzylda anakarann bat
Bununla birlikte, kesinlikle kuku Avrupa ksmndaki Katoliklik ve
yok ki, gnmzde inanlan dini Protestanlk, Hristiyan dncesindeki
dnceler, genel olarak, geleneksel ikinci byk kopmay gsterir. Reform
dnyadaki durumdan daha azdr, olarak bilinen bu sre, bugn yine
zellikle de 'din' terimi altna, insanlarn haritada grdmz modern ulus-
inand doast alann tamamn devlederin sabit oluumlarnn yannda

603
 M o d e r n T o p lu m d a D in

14.1. Tablo Bat Avrupa'da kiliseye gitme skl, 1990 (%)

Haftada Bir veya bir Ayda Noel, paskalya Ylda Hi<
en az bir ayda birka bir ve benzeri bir
Avrupa ortalam as 29 10 8 5 40
Katolik lkeler
Belika 23 8 13 4 57
Fransa 10 7 17 7 59
rlanda 81 7 6 1 5
talya 40 13 23 4 19
Portekiz 33 8 8 4 47
Ispanya 33 10 15 4 38
Hem katollk hem
Protestanlarn olduu lkeler
Byk Britanya 13 10 12 8 56
Hollanda 21 10 16 5 47
Kuzey rlanda 49 18 6 7 R
Bat A lm anya 19 15 16 9 41
Protestan lkeler
Danim arka 11
Finlandiya
zlanda 9
N orve 10
sve 10

Kaynak: A sh fo rd v e T i m m s ( 1 9 9 2 ) ; y e n id e n b a sm , D av ie ( 2 0 0 0 ) , s . 9

Bat Avrupa ksmn ayrmtr. Kendi larn hem de Hristiyan inanlarnn

iinde Bat Avrupa, olduka geni bir
biimde bir Protestan Kuzeye (skandi
navya ve skoya); bir de (spanya,
talya ve Fransa hatta daha kuzeydeki
Belika ve rlanda'y ieren) Katolik
Gneye ve mezhepsel olarak az ya da
ok karm (ngiltere, Kuzey rlanda,
Hollanda ve Almanya'y ieren) farkl
lkelere blnd.
Reform, farkl lkelerde farkl
biimlerde gerekleti, ancak Katolik
Kilise'sinin ve Papa'nn etkisinden
uzaklama eiliminde ise birleti.
Avrupa'da Protestanlk mezhebinin bir
fark, kilise ve devlet arasndaki ilikiler
de ortaya kt. Aada byk Bat
Avrupa uluslarnn bazlarndaki dinin
kabataslak bir zetini vereceiz.
skandinav lkeler, (sve, Norve,
Danimarka, Finlandiya ve zlanda) bir
devlet kilisesine (Lutherci Kuzey
Avrupa Devlet Kilisesi) sahiptir. Nfus,
yksek bir oranda kilise yesi olmakla
tanmlanr, ancak hem dinsel uygulama
kabul dk bir dzeydedir. Bu
lkeler, "herhangi bir inanc benimse
meyenler" olarak betimlenmektedirler
14.1. Tabloda gsterildii gibi). zellik
le sve'te Kilise ve Devlet arasndaki
yakn iliki, imdilerde sorundur. Pek
ok insan, giderek lkeyi uygunsuz bir
biimde etnik ve kltrel olarak ayran,
zellikle devlet tarafndan ayrcalkl
klnan bir kilise anlay bulmutur.
Almanya, bugn de Katoliklik ve
Protestanlk arasnda ayrlm olarak
tanmlanabilmektedir. Bununla birlikte,
bu duruma imdilerde ilk olarak Msl
man nfusun bymesi ve ikinci olarak
hibir dine bal olmadn ileri sren
insan saysndaki art tarafndan
meydan okunmaktadr. Bu ikinci nokta,
zellikle 1989'da Berlin Duvar'nn
yklmasndan sonra Dou ve Bat
Almanya'nn birlemesiyle ve Dou
Almanya'y da ieren eski Dou Avrupa
Komnist lkelerdeki Hristiyanln
sindirilmesi ile aklanr.

604

Fransa byk bir Katolik lkedir,
ancak Fransa, dinsel inan ve pratiklerin
dk seviyesini gsteren Protestan
Kuzey Avrupa lkeleri gibi olmaktan
epeyce uzaktr (Bkz.14.1. Tablo). Bat
Avrupa'nn btn lkeleri, Fransa,
Kilise ve Devlet arasnda tam bir
ayrla sahiptir. Fransz devleti tam
anlamyla laiktir ve bir dine ve mezhebe
ayrcalk tannmasn reddeder. Bu
durum, devlet okullarnda din eitimin
yasaklanmasn ieren btn devlet
kurumlarndaki dini tarmalar da
kapsar. Ayn zamanda Kilise ve Devlet
arasndaki bu tam ayrma, Eyll
2004'de bir ehirde Fransz okulunda
meydana gelen 'gze arpar' dinsel
konularda tartmal bir yasaa nclk azalma eilimi gstermi ve 1937'lerde
etti ve zellikle barts takan
Mslman kz rencileri etkiledi.
talya, spanya ve Porteki% oun
lukla Katolik'tir. Bu lkeler, dier pek
ok Avrupa lkesinden, zellikle Kuzey
lkelerinden, dinsel inan ve pratiin
yksek seviyelerini gsterirler (bkz. 14.
Tablo). talya'nn iinde kurulu Katolik
Kilisesinin, btn bu lkelerde olduka
nemli bir etkisi vardr. Katoliklik, daha
nce sz geen dier mezheplerden ve
dinlerden ayrcalkldr. spanya'da
Katolik Kilisesi, 1939 ve 1975 arasnda
General Franko'nun nclk ettii i
savata siyasal sa destekleyen bir
arat. Katolik Kilisesi saylara dayanan
stnl ile ayrcalkl olmasna smrge balants byk bir Fransz
ramen, spanya'da Devlet ve Kilise
arasnda resmi bir balant yoktur.
Portekiz'de, 1970'de baz kurumsal
reformlar olmasna ramen, Katolik
Kilisesi bugn de olduka etkilidir.
(Davie 2000).
605
M o d e m T o p lu m d a D in
Dinsel alnlklar
Avrupa ok sayda Hristiyan
olmayan dinsel aznla ev sahiplii
yapmaktadr. Yahudiler yzyllardr
Avrupa'da bulunmalarna ramen son
dnem tarihleri Anti-Semitik ayrmclk
ve soykrmla anlmaktadr.
Irklk ve ayrmclk 13. Blmde
daha ayrntl bir biimde tartla
caktr.
II. Dnya Sava sonras yllarda
soykrmdan geriye kalan ou Yahudi
yenice kurulmu olan srail Devleti iin
Avrupa'y terk etti. Bu sebepten dolay
yirminci yzylda Avrupa'da yaayan
Yahudi nfusu dramatik bir biimde
9,6 milyon olan nfus 1990'larn
ortalarn-da 2 milyondan daha az sayya
inmitir (14.2. Tabloda grld gibi).
Yirminci yzylda kresel g,
ksmen Avrupa'nn smrgeci tarihini
ekillendiren, ilk kez btn Avrupa
ktasnn batanbaa Hristiyan ve
Yahudi olmayan aznlklarn geliimine
yol amtr. Hristiyan olmayan
nfusun en byk dilimini oluturan
Mslman-lk yaklak 6 milyonu bulan
yesiyle Avrupa nfusunun yaklak
%3'n tekil etmektedir, (bkz. 14.2.
Tablo), Mslmanlarn Avrupa'ya g
ve geldikleri lkeleri gstermektedir.)
Kuzey Afrika ile Fransa arasndaki
Mslman nfusu ortaya karmtr.
Buna karn Almanya, Trkiye'den ve
Gneydou Avrupa'dan ok sayda
Mslman gmen iiye ev sahiplii
yapmaktadr. Aada da grlecei gibi
Britanya'nn Mslman nfusu byk
lde mparatorluk Dnemi Hindis
tan Yarmadas lkelerindendir (Davie
 M o d e r n T o p l u m d a D in
M H tr-n-an.V Bl H J mi 11-1II: I Ikfl E l <|M H U M H H K ir O )

2000). Aada Birleik Krallk'taki dahil edilmitir. (2001 nfus saymnda

dinsel grnm daha detayl bir devletin dinle ilgili sorular sormasn
biimde resmedilecektir. kar kan kendilerini Jediler olarak
tanmlayan grup da bu dilime dahildir.
Birleik Krallkta din
Belli bir nfus okluuna ulatklarnda
2001'den nce 150 yl akn bir kendilerinin de bir dinsel grup olarak
sre nfus saymlarna dinle ilgili anlabilecekleri garantisiyle Jedi
sorular dahil edilmemitir. Bu yzden taraftarlar e-mail kampanyalaryla
Ingiltere'deki dinsel kompozisyon 390.000 kiiyi bulan bir grup olutur
hakknda gereki bilgilere ulaabilmek mulardr.)
1850'ler ncesi yaplm kamuoyu
B irleik K rallk nfusunun
yoklamalar ve bireysel lekli yaplan
%70'ten fazlas kendilerini Hristiyan
aklamalar temelinde mmkn grl
olarak grseler de dzenli olarak
mtr. Bu dneme ait almalarn da
kiliseye devam edenlerin says ok daha
kendine zg zorluklar dikkate aln
azdr. 1851 nfus saymna gre ngil
dnda salkl bilgiler edinebilmek
tere ve Galler'de yetikinlerin %40'
gerekten sorun olmutur. 2001 yl
pazar gnleri kiliseye devam ederlerken
nfus saymna gre, kendilerine dinle
bu say 1900'de %35'e 1950'de %20'ye
ilgili sorulan sorular karlnda,
ve 2000'de ise %8'lere kadar varan
Birleik Krallk nfusunun yaklak
radikal bir d gstermitir. (14.3.
%78'i bir dine sahip olduklar ve yine
Tabloda Anglikan kilisesi yelerindeki
%72'sinin de kendilerini Hristiyan
d grlmektedir.) 1980'lerde
olarak ifade ettikleri ynnde cevap
kiliseye gidenlerin yaklak %5'lik bir
vermilerdir. Birleik Krallkta dier
dilimi kaybedilmitir. Bu dn
dinler Hristiyanla gre daha az
Roman Katolik'leri arasnda ykseklii
taraftara sahiptir. Hristiyanlktan sonra
dikkat ekicidir. imdilerdeki grnm
nfusun %3'lk bir dilimini oluturan
ise bu d eiliminin yavalama gs
slam, ikinci byk taraftar kitlesine
terdii ynndedir. rnein 1980'lerde
sahiptir. Dier nemli gruplar ise
Londra'da Anglikan Kilisesine devam
toplam nfus ierisinde %1'den az bir
%30'lara dmken, 1989-1998 ara
dilimle Hindular, Sihler, Yahudiler ve
snda 3 puanlk bir ykseli kaydedil
Budistler olarak sralanmaktadr.
mitir. ngiltere kilisesi dnda Baptist-
Birleik Krallk evresinde nfusun
ler devam orann ayn dnemde 11
kendilerini belli bir din ile ifade etmeleri
puanlk artrmlardr - bkz. 14.4. Tablo
durumu deiiklik gstermektedir.
('TheEconomist, 21 Aralk 2000).
Belki srpriz bir biimde, tarihinde
dinsel atmann adresi olan Kuzey Kiliseye devam dzeyindeki d
rlanda nfusunun %86's kendilerini ler en azndan dzensiz bir grnm
bir dine yelikle tanmlarken bu oran arz etmektedir. rnein bu farklla
ngiltere ve Galler'de %77, skoya'da may Trinitarian ve Trinitarian olmayan
ise bu oran %67'dir. Birleik Krallk kiliseler arasnda grmek mmkndr.
nfusunun yaklak %16's herhangi bir Trinitarian kiliselere Anglikanlar,
dinlerinin olmadn belirtmitir. Bu Katolikler, Methodistler ve Presbiteri-
kategoriye Agnostikler ve Ateistler anlar dahildir ve bunlar tek bir Tanr'da

606
 M o d e r n T o p lu m d a D in
u.-u*njwrJJHWi avr^rum r n tfsu<aKB lsji; -irim * j >-j j/gftv a r o m a m ': u* w n w w a

1 4 .2 . Tablo: Avrupada yahudi nfusu, 1 9 3 7 -9 4

1937 1946 1967 1994

Avusturya 191,000 3 I,0 0 0 12,500 7,000

Belika 65,000 45,000 40,500 31,800
Bulgaristan 49,000 44,200 5,000 1,900
ekoslovakya 357,000 55,000 15,000 7,600
Estonya 4,600 - 3,500
Finlandiya 2,000 2,000 1,750 1,300
Fransa 300,000 225,000 535,000 530,000
Almanya 500,000 153,000* 30,000 55,000
Byk Britanya 330,000 370,000 400,000 295,000
Yunanistan 77,000 10,000 6,500 4,800
Macaristan 400,000 145,000 80,000 56,000
rlanda 5,000 3,900 2,900 1,200
talya 48,000 53,000* 35,000 31,000
Letonyac 95,000 - - 18,000
Litvanyac 155,000 6,500
Lksemburg 3,500 500 500 600
Hollanda 140,000 28,000 30,000 25,000
Norve 2,000 750 1,000 1,000
Polonya 3,250,000 215,000 21,000 6,000
Portekiz n/a 4,000 1,000 300
Romanya 850,000 420,000 100,000 10,000
spanya n/a 6,000 6,000 12,000
sve 7,500 15,500 13,000 16,500
svire 18,000 35,000 20,000 19,000
50,000 48,000 35,000 18,000
Trkiye0
2,669,000 1,971,000 1,715,000 812,000
SSCB/Rusyad
71,000 12,000 7,000 3,500'
Yugoslavya
9 .6 4 8 ,1 0 0 3 ,8 9 8 ,3 5 0 3 ,1 1 9 ,6 5 0 1,980 ,9 0 0
Toplam

Not: Pek ok kaynaktan toplanan bu rakamlar, farkl gvenirliktedirler ve baz durumlarda geni bir hata ve
yorum payna neden olmaktadrlar. Bu uyar zellikle ok fazla Yahudi nfus hareketinin olduu bir yl olan
1946 iin olan rakamlara uygulanr. Ayn zamanda 1937 ve 1946 arasnda bir ok Avrupa lkesinin snrlarnn
deitiini aklda tutmak gerekir.
n/a = ulalamyor
' yerinden edilm i kiileri ieren
b ek Cumhuriyeti v e Slovakya iin toplam
1941 v e 1991 arasnda SSCB iinde yer alan Baltk Devletleri
a Asya blgesi dndakiler
' Eski Yugoslavya iin toplam
Kaynak: VVasserstein (1 9 9 6 ): yeniden basm , Davie (2 0 0 0 ), s. 123

teslisin (Trinity) btnselliine inanr etnik aznlk nfuslar arasnda kiliselere

lar. Trinitiarian kilise yelii 1970 deki dzenli devam konusunda bir art
8,8 milyondan 1994'te 6,5 milyona olduunu gzlemlemek mmkndr.
inmidr. Ayn dnemde baz Trinitarian Britanya'da (s. 595-8'de bahsedildii
olmayan kilise yeliklerinde, Mormon- zere) ok sayda yeni dinsel harekede-
lar ve Yehova ahitleri, bir art rin de takipilerinin sempad topla
olduunu sylemek mmkndr. Yine dn sylemek mmkndr.

607
 M odern Toplum da Din

0 400 km
Sz edilen lkelerden
1 IM --- 1 gelen mslman
0 2 00 m ilc s
says ( 1990)
n s a n s a y s (OOOler)

G alan lkelerin
to p lam m slm an
nfusu

n san s a y s COOOler)
M s l m a n n fu su n k k e n i

Y u g o s la v y a

T rk iy e

| - C e z a y ir

g fc * - Fas
Tunus

P a k is ta n I'ukm
B a n g la d e

H in d ista n

D i e r

14.2. ekil: Sz edilen lkelerden gelen Avrupa mslmanlarnn says ve

Avrupada g alan lkelerin toplam mslman nfusu, 1 9 0 0
Kaynak: V ertovec v e Peach (1 9 9 7 ); yeniden basm , Davie (2 0 0 0 ), s. 1 28

Birleik Krallkta ya, cinsiyet, snf
ve corafya gibi baz faktrlerin ncel
olduu bir dinsel grnm dikkati eker.
Genellikle yallar genlere gre daha
dindardrlar. Gen ya grubu insanlar
arasnda kilise ayinlerine katlm 15'li
yalarda en st deere ulamaktadr. Bu
katlm dzeyleri ya ilerledike bir d
gstermektedir. Bu azalma eilimi 35-
40'l yalara kadar keskin bir biimde
aa yne iken, 40'l yalann bandan
itibaren kilise ayinlerine katlm dzeyin
de yeni bir isteklilik artmas belirir.
rgtl din ve dinsel pratiklere kadn
nfus arasndaki katlm oran erkeklere
gre daha yksektir. Bu durum sadece
Anglikan kiliselerinde bir istisna durum
yaratm olsa da Hristiyan Bilim Kilise
lerine devamllkta kadn nfus l'e 4'le
erkek nfusunu kadamaktadr.
Genel olarak kiliseye katlm ve dini
inancn dile getirilmesi fakir-alt gelir
grubu insanlardan ok; varlkl-st gelir
grubu mensuplarna zg bir davran
biimi olarak ortaya kmaktadr. ngil
tere Kilisesi, gnmzde ksmen de
olsa kendisini hakl karacak biimde,
ibadette Muhafazakar Parti olarak
adlandrlr. Bu snf uyumlamas ken
dine zg semen davran kalplar
ortaya karm ve farkl snf yeleri
kendi snfsal yaplarna arka plan
oluturan bu kalp deerler dorultu
sunda oy kullanma eilimi gstermi
lerdir. Anglikanlar Muhafazakar partile
re oy vermeyi tercih ederlerken Kato-
likler de pek ok Metodist gibi byk
lde i Parti'sini tercih etmilerdir.
Metodizm balangta i Partisi'nin
ortaya kyla bantl olmutur. Dini

608
 M o d e r n T o p lu m d a D in

14.3. Tablo: ngiltere v e Gallerd e3 200 1 nfus saymnda kendilerini

'bir dine bal* olarak tanmlayanlar
Say %

H ristiy a n la r 37,338 71,7

M s l m a n la r 1,547 3,0
H in d u la r 552 1,1
S ih le r 329 0,6
Y a h u d ile r 260 0,5
B u d is tle r 144 0,3
D i e rle ri 151 0,3
B t n D in ler 40,332 77,5
Dini o lm a y a n la r 7,709 14,8
D inini b e lir t m e y e n le r 4,011 7,7
Dini o lm a y a n la r v e b e lir t m e y e n le r in h e p s i 11,720 22,5

* Dininiz nedir sorusu, iaret kutucuu seen e i ile gnlllk esasn a g re sorulmutur.

Kaynak: So d a i Trends 3 4 (2 0 0 4 ), s. 2 0 9

14.4. Tablo: Birleik Krallkta dini topluluklar,, 1 9 7 5 -2 0 0 5 (milyon)

M ezhep gruplar 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005

A n g lik a n 29,3 29,0 28,8 28,6 28,4 28,3 28,2

K a to lik R o m a 5,6 5,7 5,7 5,7 5,9 5,8 5,8
O r to d o k s 0,4 0,4 0,4 0,5 0,5 0,5 0,6
P re s b ita r y a n 3,4 3,3 3,2 3,2 3,1 2,9 2,9
B a p tis t 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5
M e t h o d is t 1,7 1,6 1,5 1,5 1,4 1,3 1,2
D i e r t m k ilis e le r 1,0 1,2 1,3 1,2 1,3 1,4 1,3
lem eye inananlarn tm 41,9 41,7 41,4 41,2 40,9 40,7 40,5
l e m e y e in a n m a y a n la r 0,7 0,8 1,0 1,1 1,3 1,4 1,4
Tm H ristiyanlar 42,6 42,5 42,4 42,3 42,2 42,1 41,9

M s l m a n 0,4 0,7 1,0 1,3 1,4 1,6 1,7

H in d u 0,4 0,5 0,5 0,5 0,5 0,6 0,6
Sih 0,1 0,1 0,2 0,2 0,3 0,3 0,4
Y ah u d i 0,4 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3
B u d is t 0,0 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,2
D i e r D in ler 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,2 0,2

Tm dinlerin top lam 44,0 44,3 44,6 44,8 45,0 45,2 45,3

Nfusa oran
H ristiy a n 76 76 74 74 73 72 7
M s l m a n 1 1 2 2 2 3 3
T m d i e r d in le r 1 2 2 2 2 2 3
Tm d i e r dinlerin toplam 78 79 78 78 77 77 76

* Tahmini
b Yeniden g zd en geirilm i ekil
1 ncelikle Budistleri kapsayan
Kaynak: UKCH Religious Trencls 4 (2 0 0 3 / 4 ), s. 2 2

609
 M o d e r n T o p lu m d a D in

-------------------------------------------------------- -----------------------------------------------------------------------------------------------------1 .5

------1-------- '--------T-------- 1-------- 1-------- 1-------- 1------i-------- 1-------- 1-------- 1 ^

1900 10 20 30 40 50 60 70 80 90 2000a

14.3. ekil: Britanyada toplam Anglikan yelii, 1 9 9 0 -2 0 0 0 (milyon)

' Tahmini
Kaynak: The Economlst (21 Aralk 2 0 0 0 )

I I 1 9 7 9 -8 9

| 1 9 8 9 -9 8

30 25 20 15 10 5 -0 +5 10 15
Anglikan

Baptist

Katolik

14.4. ekil: Tm Londrada kiliseye gitm ed e yzdelik deiim , 1 9 7 9 -9 8

Kaynak: The Economist (21 Aralk 2 0 0 0 )

610
 M o d e r n T o p lu m d a D in

katlm byk lde insanlarn nerede Birleik D evletlerde din

yaadklarna gre de deiim gster
Dier sanayilemi uluslarla kar
mektedir. Farkl corafyalardaki yal
latrldnda Amerikallar, olaanst
nfusun kilise ayinlerine katlm ve
bir biimde dindardr. Birka istisna
yelik durumlar karlatrldnda
dnda, "Birleik Devleder, Hristiyan
oranlar ciddi deiiklik gstermektedir:
lk aleminde, Tanr'ya en fazla inanan ve
Yetikin nfus arasnda deiik
dine en bal, en kktendinci ve dinsel
blgelerde yaama durumuna gre
adan en geleneksel lkedir; ayrca
kilise yelikleri karlatrldnda
Hristiyanlk alemindeki dier lkelere
Humberside'da %9, Nottingham-
gre burada ok daha fazla din
shire'da %11'lik oran Lancashire'da
domutur" (Lipset 1991). Kamuoyu
%32, Merseyside'da %35'lere kadar k
aratrmalarna gre her be Amerikal
maktadr. Bu durumu aklayc sebep
dan , dinin kendi yaamlarnda "ok
lerden biri g olgusudur. Farkl dinsel
nemli" olduunu syler ve aa yukar
gruplarn gle belli blgelerde
% 40' geen hafta kilisede bulunacak
kmelenmeleri yeni bir demografik
larn sylemilerdi. (Gallup 2004).
bileim ortaya karmtr. Bunun
Amerikallarn byk ounluu,
rnei Kuzey Londra'da Yahudiler,
Tanr'ya inanyor ve dzenli olarak
Bradford'da Mslman ve Sihler,
gnde bir kez ya da daha fazla dua
rlanda'da ise byk bir Katolik nfus
ediyorlar (enter 1994, 1998). On
younlamasnda grlr.
Amerikaldan yedisi, baka bir hayata
Gndelik yaam biimleri dzeyin inandklarn sylyorlar (Roof ve
de dinsel farklar Britanya'nn hibir McKinney 1990; Warner 1993).
yerinde rastlanmayaca kadar Kuzey
Birleik Devleder hkmeti, resmi
rlanda'da gze arpar. Bu blgede
olarak dinsel yelikler hakknda veri
Katolikler ve Protestanlar arasnda
toplamaz ama tek tk hkmet
grlen atma her iki mezhebin
aratrmalar, kamuoyu yoklamalar ve
kk bir aznlk kesiminin katlmyla
kilise kaytlarndan bir resim izilebilir.
srdrlm olsa da sklkla iddetli ve
Bunlar da gsteriyor ki, Birleik
keskin ayrmalara/atmalara ev
Devleder, 1500'den daha fazla farkl
sahiplii yapmaktadr. Kuzey rlanda'da
dinle, dinsel olarak en fazla ayrlm
dinin etkisi, dmanlkla ilgili dier
olan lkedir (Melton 1989). Bu eitli
etkenlerden kolayca ayklanamaz.
lie ramen, aratrmalarn ortaya
zellikle Katoliklerin Kuzey rlanda
koyduu gibi, Amerikallarn byk
ve Eire'nin birleik tek devlet olmas
ounluu kendilerini Hristiyan olarak
ideali bu duruma kar kan Protes
veya greli olarak az saydaki dinsel
tanlar kar karya getirmektedir. Bir
mezheplerden birine ait olarak tanm
lde dinsel inanlar, politik anlaylar
lyorlar.
ve ulusalc dnceler birbirlerine
eklemlenerek etken bir rol zellii Amerikallarn aa yukar % 52'si
kazanmaktadr. kendilerini Protestan olarak, % 24' ise
Katolik olarak tanmlyorlar. Dier
neli dinsel gruplar ise Mormonlar,
Mslmanlar ve Yahudilerdir (Pew

6 li
 M o d e r n T o p lu m d a D in

2002). En fazla Katolik Kilisesi'ne olan A.B.D'deki en geni Protestan mezhe

yelikte bir ar grlmtr; bunun
ksmen nedeni, Katoliklerin Meksika ve
Orta ve Gney Amerika'dan yaptklar
glerdir. Ancak Katolik Kilise'sindeki
yelik art, son yllarda yavalad;
nk baz izleyiciler, ya kendilerini
Katolik olarak tanmlamay braktlar ya
da Protestanla gedler.
Katolikler sayca artmaya devam
etseler de, yine de kiliseye katlanlarn
orannda, 1960'tan balayarak 1970'le-
rin ortalarna kadar gelen keskin bir
k yaanmtr. Bunun temel neden meydana geldiini ortaya koymutur.
lerinden birisi, Papa'nn Katolikler
arasnda gebelik nleyicilerin kullanm
yasan tekrardan onaylayan 1968
tarihli genelgesidir. Genelge, gebelik
nleyicileri kullanan insanlar iin hi bir
tolerans gstermedi. Onlar, pek ok
Katoliin yapt gibi kiliseye itaat
etmemeyi tercih ettiler. Birleik
Devleder'de yaplan bir aratrmann da
gsterdii gibi, ocuk dourma yan
daki Katolik kadnlarn drtte biri,
gebelik nleyici kullanyor ve cinsel
deneyim yaam olan tm Katolik
kadnlarnn % 96's yaamlarnn bir
aamasnda gebelik nleyicileri kullan
mtr (Nadonal Survey o f Family
Growth 1995). Amerikan Katolik-
lerinin % 50'si Papa'nn, doum kontrol
ve ocuk drme gibi ahlaki meseleler
hakknda sylediklerinde yanlmaz
olaca dncesini reddediyorlar
(Gallup 2003). Katoliklerin byk bir
ksm, kendi yaam alanlar zerinde
Kilisenin otoritesinden he duyuyor
ya da bu otoriteyi reddediyor.
A.B.D'deki dinsel yaamn ak bir
resmi, temel alt gruplar iindeki geni
Protestan kategorisi zmlendiinde
ortaya kabilir. Aratrmalara gre,
bi, nfusun yaklak % 16'sn Protestan
nfusun yaklak te birini oluturan
Bapdsderden meydana gelir. Dier
nemli Protestan gruplar ise Metho-
distler (%7), Lutherciler (%5), Presbi-
teryanlar (%3), Pentekostalistier (%2),
Episkopalianlar (%2), Mormonlar ve
Ahir Zaman Azizlerini (%1) kapsar
(ARIS2001).
Bir ok alma, son on ylda
Amerika'daki Protestan kilisesinin
dzenlenmesinde belirli bir deiikliin
Amerikan kiliselerinin Lutherciler,
Episkopolisder (Angkanlar), Meto-
disder, Prespiteryenler gibi ana akmlar
veya liberal yeleri azalmtr. Buna
ramen geleneksel olmayan veya
muhafazakar olan Pentokalisder ve
Gney Baptistleri gibi Protestan
kiliselerin yelerinin says artmtr
(Roof ve McKinney 1990; Jones ve
dierleri 2002).
Bu durum, Birleik Devleder'de
muhafazakar Protestan'larn ykselen
gcn gsterm esind en dolay
nemlidir. Muhafazakar Protestanlar,
Incil'in grnr yorumuna, gndelik
yaamn ahlakllna ve evangalizm
araclyla dntrlmesine vurguda
bulunurlar. Muhafazakar Protestanlar,
kendi dinsel pratiklerini daha insancl ve
esnek olarak benimseme e i l i m i n d e
olan, tarihsel olarak daha kurumsalla
m liberal Protestanlara kardrlar.
Bun-larn ikisi arasnda ise lml
Protestanlar yer alr.
Muhafazakar mezhepler, derin bir
ykmllk ve ball telkin ederler
veya zellikle gen insanlarn olduu
yeni yelerin katlmnda olduka etkili
dirler. Liberal gruplarda olduundan iki

612

kat daha fazla insan muhafazakar
Protestanla baldrlar ve ayn zaman
da muhafazakar Protestanlar ksa bir
sre iinde lml olanlara kar stn bir evlilikler zerindeki muhafazakar
duruma gelebilirler (Roof ve McKin-
ney 1990). zellikle Liberal Protestan
lk bu durumdan zarar grmektedir.
Liberal Protestan mezhebinin yal ye
lerinin yerini, yeni gen yeler doldura-
mamaktadr, bu gen yeler az sorum
luluk almakta ve kimi yeni yeler baka
inanlara gemektedir. Ayn zamanda
Birleik Devletlerde Siyah Protestan
Kiliselerinin yeleri, orta snfa ve
ekonomik ve polidk bir nem dzeyine
ykseldikleri iin bymeyi srdrmek
tedirler (Roof ve McKinney 1990;
Finke ve Stark 1992).
Ayn zamanda Birleik Devlet-
ler'deki Protestan kilisesi, tinsel yeniden
dou inanc olan evangalizmdeki b
yk ykselie tank olmaktadr. Evanga-
lizm, ksmen laiklemenin gelimesine,
dinsel ayrlmaya ve genel olarak da
nemli Protestan deerlerin Amerikan
yaamnda azalmasna bir yant olarak
grlebilir (Wuthnow 1988). Son
yllarda, daha temel olan Protestanla
dinsel katlmlardaki bir azalmaya kout
olarak evangalik mezhepte byk bir
gelime vardr. Pek ok Protestan,
evangalist mezhepler tarafndan vaat
edilen, daha dorudan, kiisel ve
duygusal dinsel deneyimi ak bir
biimde aratrr.
A.B.D bakan George W. Bush, bir
Hristiyan olarak domutur ve inanc
nn onu, yaamnn ilk dnemlerindeki
iki sorunundan kurtardn ve ona
yeni bir balang saladn sylemi zakar inanlarla genelde birlemi
tir. Bu durum, eytan'n glerine kar
bir sava olan 11 Eyll 2001 ylnda
A.B.D'deki terrist saldrlardan sonra
613
M o d e r n T o p lu m d a D in
ki Amerika'nn uluslararas rolyle kar
latrlabilir. Bush'un Hristiyan olarak
yeniden douu, onun krtaj ve ecinsel
dncelerine de yansr. Bush'un evan
galik dinsel deerleri, bu ahlaki konu
larn olduka hayati olduunu dnen
A.B.D'deki usuz bucaksz evangalist
Hristiyan ounluun desteini sala
d zaman, onun Kasm 2004'de ikinci
defa bakan seilmesine yardmc
olmutur.
A m e rik a 'd a k i e c in s e l e v lilik le ri
k ap sayan ta rt m a 12. B l m d e
tartlmtr, "C insellik ve Toplumsal
C insiyet", s. 480-1
Evangalik rgder, dinsel ve siyasal
amalarn baarmaya yardmc olmak
iin gezici kaynaklarda iyidirler, nk
2004 bakanlk seimi bunu ispat
etmitir. Dinci ekonomisder tarafndan
(s. 614'deki kutucua baknz) kulla
nlan ticarete uygun bir dilin kullanlma
snda onlar, "dinsel pazarda" fazlasyla
rekabeti "tinsel giriimciler" olmay
denemilerdir (Hatch 1989). Radyo ve
televizyon, imdiye kadar olas olandan
ok daha geni bir izleyici kidesine ula
mak iin baz evangalistler tarafndan
kullanlan nemli yeni pazarlama
teknolojilerini salar. Onlar, televizyon
da evangalik rahiplere yol gstermele
rinden dolay 'televangalist' olarak
adlandrlrdlar, bu rahipler bir ok eski
evangalistden, 'zenginlik retisi' vaaz
etmekle ayrlrlar: Tanr'ya inan, ac
ekmekten ve kurban edilmekten daha
fazlas olan, fnansal olarak zengin ve
doymu sadk insanlar ister. Bu yakla
m, sk alma ve geleneksel muhafa
zveri zerine vurgu yapan sofuluktan
epeyce farkldr (Hadden ve Shupe
1987; Bruce 1990). Kaliforniya Garden
 M o d e r n T o p lu m d a D in

ada yaklam lar: din ek o n o m isi

D in sosyolojisi alannda en so n ve en etkili
yaklam lardan birisi, sem ek iin pek o k farkl
in an sunan B at top lum larn a ve ksm en d e Birleik
D evletler'e uyarland. B unlarn ipu cun u ek on o m ik
teorid en kararak , din ekonom isi yaklamn
uygulayan sosyologlar, dinlerin yanda top lam ak iin
birbiriyle rek ab et eden rg d er olarak
anlalabileceini n e s rerler (Stark ve B ain b rid g e
1 9 8 7 ; Fin k e v e S tark 1 9 8 8 , 1 9 9 2 ; M o o re 1 9 9 4 ).
letm eleri aratran ad a ek o n o m isd er gibi, bu
so sy o lo g lar d a, dini hayat g v en cey e alm ak s z
konusu old u u nd a tekellem e tercih edilir old u u nu
kabul etm ek ted irler. B u k on um , tam olarak klasik
kuram clarnkine karttr. M a rx , D u rk h eim ve
W eb er, farkl dinsel ya da laik bak alaryla
rek ab ete girdiinde dinin zayfladn varsaydlar;
buna karn din ek on o m isd eri, rekabetin m o d e rn
toplum daki dinsel ball arttrdn n e
sryorlar. D in ek on o m istleri, b unun iki n ed en d en
dolay d o ru old u u na inanyorlar. Birincisi: rek ab et,
d estek i k azanm ak iin h e r bir dinsel g ru b u d aha
sk alm aya sevk eder. kincisi: saysz dinin varl,
b iro k insan kuattndan belki de d o ru d u r diye
dnlr. K lt rel adan farkl u nsurlar tayan
top lu m lard a, m u h tem elen tek bir din sad ece snrl
sayda kii iin cazip olacaktr; pek o k geleneksel
kiliseye ilave olarak, k ktendinci vaizciler ve H intli
din adam larnn varl belki de dinsel katlmn
yksek olm asn salayacaktr.
B u z m le m e , rek ab etin belirli bir p azara pek cazip
gelen byk l d e zellem i r nlerin o rtay a
km asn salad i dnyasndan uygulanr.
G e re k te n de, din ek on o m isd eri, belli b ir dini
rg t n b aan sn a ya d a baarszlna yol aan
koullar tanm larken iletm e diline o k ey
b orlu d u r. R o g e r Fin k e ve R o d n ey Stark'a (1 9 9 2 )
g re , baarl b ir dinsel g ru p , rek ab et iin o k iyi
rg d en m i olm al, dnyada yaylmak iin etkili
'sat tem silcileri' o lan belagatli v aazclara sahip
olm al, cazip bir r n gibi pakedeni in an ve
riteller n erm eli ve etkili p azarlam a teknikleri
gelitirm elidir. B u adan , din h erh angi bir iletm e
gibi b ir iletm edir. T elevizyon m isyonerleri, kendi
dinsel rnlerini p azarlayan zellikle iyi i adam lar
olm ulardr.
daha o k , m o d e rn dinin etkin p azarlam a ve ye
top lam a vastasyla kendisini srekli yenilediini
ileri srerler. R ek abetin din iin iyi olduunu
savunan aratrm alara (Stark ve B ain brid ge 1 9 8 0 ,
1 9 8 5 ; Finke ve Stark 1 9 9 2 ) ra m en , t m aratr
m alar bu so n u ca ulam az (L an d ve di. 1 9 9 1 ).
D in ek on om isi yaklam , insanlarn -sanki bir
arab a ya da b ir ift ayakkab alm ak iin etrafta
alveri yapyorlarm gibi- ussal olarak farkl dinler
arasndan bir seim yapt konusundaki
d ncelerin de abartya k am aktadrlar. D e rin bir
b iim d e bal olan inan llar arasnda, zellikle
dinsel eitliliin bulunm ad top lu m lard a, dinin
bir ussal seim m eselesi old u u konusu ak
deildir. B y le top lu m lard a, insanlara farkl dinleri
sem ey e izin verildiinde bile, pek o u
m u h tem elen , a ltern atif dinlerin cazip olup
olm ad so ru su n u d nm eksizin kendi ocu kluk
dinlerini uygulam aya d evam edeceklerdir. H a tta din
ek on om isi yaklam nn d od uu Birleik
D ev led er'd e, sosyologlar, din m terilerinin daim a
din alveriiyle ilgili olduklarm varsayarlarsa, dinin
m an evi boyudarn g z d e n karabilirler. A .B .D 'd e
d o u m oran n n yksek olduu bir d n em d e
d oan larla (ikinci D n y a Savann bitiinden
sonraki yirm i yl iin de d o an kuak) ilgili bir
alm ad a, bunlarn te birinin ocu kluk
dn em in dek i inan larna bal kaldklar g r ld ;
dier te biri ise, artk baka bir dinsel rg te
balanm olm alarna ra m en ocu kluk inan lan n
ak a sylem eye d evam etm ilerdir. B u yzden
sad ece bunlarn te biri, din ek on om isi
yaklamyla varsaylan seim trn yaparak etkin
olarak yeni b ir din aram tr (R o o f 1 9 9 3 ).

B u yzd en Fin k e v e Stark gibi din ek on o m isd eri,

rek ab ete dini inanlar r te n ve laiklem eye
katkda bulunan b ir ey g z y le bakm azlar. O n la r

614

Grove'da Robert H. Schuiler'in Kristal
Katedral'i ile rnek oluturan Lks
ibadet evleri, topluluklarn corafi
olarak yayan ve ncelikle elektronik
teknoloji yoluyla birleen elektronik
kiliseler iin televizyon kurulmasn sa
lar. Teoloji ve sermaye artm, yalnzca
televizyon rahiplerinin kendilerini deil
ayn zamanda okullar, niversiteleri,
elence parklarn ve kimi zaman da
rahiplerin cmert yaam biimlerini
desteklemek zorunda olan televan-
gelism'in iki ucudur.
Dini elektronik vaaz, zellikle
Kuzey Amerika televizyon kanallarnn
gsterildii Latin Amerika'da yaygn
olmaktadr. Protestan hareketlerin bir
sonucu olarak, Pentecostal trden
olanlarn pek ou, ounlukla Katolik
olan ili ve Brezilya gibi lkelerde
arpc etkiler yapmaktadr (Martin
1990).
Her ne kadar kimi evangalikler,
batan aaya modern yaam biimini
geleneksel dini inanlarla bir araya
getirseler de dierleri sert bir biimde
bir ok ada inanc ve pratii
reddeder. Kktendinciler, ahlakn ve
rehberliin sk kurallar iin gereken
inanlarn birounda modernlik
kart olanlar evangalistlerdir. Sklkla
bu kurallar, iki imeye, sigara imeye
ve dier "dnyevi gnahlara" kar olan
yasaklan, sa'nn yeryzne geri dn
mesinin yakn olduunu gl bir
biimde vurgulayan ve kutsal kitapta
yanlmaz olarak bulunan bir inanc
kapsar (Balmer 1989). Onlarn "eski
zaman dini", ktlkten iyilii ve
yanltan doruyu ak bir biimde
ayrr. Hristiyan kktendinciliinin
ykselii, aada tartlacaktr (s. 623-5 bir durum olarak karlanmaz. Onse-
615
M o d e r n T o p lu m d a D in
Laiklik konusundaki tartmada,
Birleik Devletler, dinin Bat toplumla-
rnda gerilemekte olduu grne
karn az rastlanr nemli bir durumun
temsilcisidir. Birleik Devletler bir
yandan tamamen en 'modernlemi'
lkelerden biriyken, dnyada ilgiyle
kabul edilen dini inan ve yeliklerinin
ok yksek dzeyde olmasyla belirlen
mitir. Laiklik tezinin nde gelen
savunucularndan biri olan Steve Bruce,
Birleik Devletler'de dinin varln
srdrmesinin kltrel gei asndan
anlalabileceini ne srer (Bruce
1996). Bruce, toplumlarn hzl ve derin
nfus ya da ekonomik deiimden
getii durumlarda, dinin, insanlarn
yeni koullara uyum salamasnda ve
istikrarszlk dnemlerinde yaamda
kalmalarna yardmc olmada nemli bir
rol oynayabileceini belirtir. Bruce,
sanayile-menin greli olarak Birleik
Devleder'e ge geldiini ve ok eitli
etnik gruplarn oluturduu bir nfus
arasnda ok abuk tamamlandn ileri
srer. Din, Birleik Devletler'de,
insanlarn kimliklerini dengelemede
nemliydi ve Amerikan "kaynama
kab" ierisinde daha yumuak bir
kltrel geii salamt. Birleik
Devletler'de, 14.5. ekilde gsterildii
gibi dinin nemi zerindeki vurgu ileri
derecede asla tek bana deerlen
dirilemez.
Laikleme tezinin d eerlen
dirilmesi
Uzun soluklu bir eilim olarak Ba
toplumlarnda geleneksel kilise dininin
d eilimi gstermesi, Birleik
Devletler rnei nemli bir istisna,
sosyologlar arasnda pek de yadrganan
kizinci yzyl sosyologlarnn bir ou
 M o d e r n T o p lu m d a D in
Amerika Birleik Devletler'i evangalizmin arpc bir geliimine tank olmaktadr. Evangelik Hristiyanlar,
George W. Bush'un iktidara gelmesine yardmc olmulardr.
tarafndan ngrde bulunulduu
zere, dinin etkisi laikliin boyutu
temelinde zayflama eilimi gster
mitir. Buradan ncler ve sonraki
takipilerinin laiklik tezlerinin doru
olduu sonucuna m ulamalyz ya da
derinden ileyen bir modernite ekse
ninde dinin ekicilik ve kuatclmn
kaybolmaya yz tuttuu eklinde
karmlara bavurmak birok gereke
ile tartmal bir durum mudur?
ncelikle Britanya ve dier Bat
lkelerinde dinin mevcut durumu,
laiklik tezi savunucularnn ifade ettikle
rinden ok daha karmak bir zellik
gstermektedir. nsanlar her ne kadar
resmi kiliselerce icra edilen ibadetlere
katlm gstermiyor olsalar da, pek ok
insann hayatnda din ve manevi inan
nemli bir bileen olarak kalmaya
devam etmektedir. Baz akademisyen
ler, "ait olmadan inanmaya" doru bir
eilim olduunu ileri srmektedirler.
(Davie 1994). Birleik Krallk'ta dinsel
inan konulu tartmamzda da
grdmz gibi, insanlar Tanrya ya
da bir akn gce olan inanlarn
muhafaza ederler, ancak bu inanlarn
kurumsal dini gerekler dzeyinde deil
de kendi hallerinde yaayp gelitirirler.
kincisi, laiklik sadece lemeyi
esas alan kiliselere yelik temelinde
llemez. Bu trden bir yaklam hem
uluslararas hem de sanayilemi Bat
toplumlarnda, Bat d dinsel inan ve
oluumlar gz ard etmek olacaktr.
rnein Britanya'da geleneksel kilise
lere etkin yelik dme eilimi gsterir
ken Mslmanlara, Sihlere, Musevilere,
Evangelistlere (yeniden douular) ve
616

Ortodoks Hrisdyanlara katlma eilimi
dinamik bir zellik gstermektedir.
ncs Bat d toplumlarda
laiklie dair ok az iaret olduu
gereidir. ran ve Ortadou'nun dier
blgelerinde, Afrika ve Hindistan'da
Batllamaya meydan okuyan kktenci
slamc oluumlardan sz etmek mm
kndr. Yine Papann Gney Amerika
ziyaretinde milyonlarca Katolik bu
ziyareti byk bir hazla takip etmekte
dirler. Dou Ortodoksluu, kilisenin
komnist kadrolarca bask altna
alnmasndan onlarca yl sonra, eski
Sovyeder Birlii'nin baz blgelerindeki
vatandalar dinlerini memnuniyetle
yeniden benimsemilerdir. Dnyann
her bir yannda dinlere ynelik bu
etkileyici destek ne acdr ki, dinsel kay
nakl kavga ve ekimeleri de beraberin
de getirmitir. yle ki, din bir yandan
insanlar iin teselli, dayanma ve
btnleme adresi olurken ayn
zamanda ciddi toplumsal ayrma,
mcadele ve atmalara da kaynaklk
etmektedir.
Laiklik dncesine lehte ve
aleyhte kandar ileri srlebilir. Bir
kavram olarak laikliin gnmzn
geleneksel kilisesinde ortaya kan
gerek gcnn ve etkisinin azalmas
bakmndan gerekse dahili laikleme
srelerindeki -rnein kadnlarn ve
ecinsellerin roln etkilemeleri asn
dan- deiimleri aklamakta ok faydal
olduu ak gibi grnmektedir. Top
lumdaki modernletirici gler genel
olarak pek ok geleneksel din kurumlan
ierisinde hissedilebilmektedir.
Bununla birlikte, her eyden nce,
son modern dnyadaki dinin, hzl
deiim, istikrarszlk ve eitliliin arta-
617
M o d e r n T o p lu m d a D in
lanna kar deerlendirilmesi gerekir.
Geleneksel din biimleri bir derece
gerileseler bile, din yine de toplumsal
dnyamzda nemli bir g olarak dur
maktadr. Geleneksel ve yeni biim
lerinde dine mracaat muhtemelen
uzun sre devam edecektir. Din, pek
ok insann aklc bakla doyurucu
yant alnamayan yaam ve anlamla ilgili
karmak sorunlar anlayabilmelerini
salar.
Bu bakmdan, bu hzl deiim
dnemleri boyunca pek ok insann
yandar dinde aramas -onda bulup
rahadamas- pek de artc deildir.
Kktendincilik belki de bu fenomenin
ak bir rneidir. Ne var ki, deiime
kar giderek artan dinsel tepkiler yeni
ve bilinmedik biimlerde ortaya k
maktadrlar: yeni dini harekeder, klt
ler, tarikadar ve 'Yeni a' etkinlikleri.
Bu gruplar, dardan din biimlerine
"benzemeyebilirlerken", laiklik varsay
mn eletirenlerin ou, bu gruplarn,
kkl sosyal deiim karsnda dinsel
inan dnmlerini temsil ettiklerini
dnmektedir.
Kktendincilik
Kktendinciliin gc laikliin
modern dnyada baar gsterme
diinin bir baka iaretidir. Kkten
cilik terimi, bir ilke ya da inanlar
beine sk skya sarlmay betimle
mek iin ok farkl balamlara uygu
lanabilir. Kktendincilik, temel kutsal el
yazmalar ya da metinlerin gerek yoru
munun peinde olan dini gruplarn
benimsedii yaklam betimler ve bu
okumalardan kan retilerin, toplum
sal, ekonomik ve siyasal hayatn her
yanna uygulanmas gerektiine inanr.
14.5. ekil: Seili lkelerde dine verilen nem (yaamlarnda dinin
"ok nemli" olduunu syleyen yetikin nfusun yzdesi)
Kaynak: Pew Research Centre (2002)

Kktendinciler, tek bir dnya otuz yldr bu kavram kullanlagelmitir.

grnn olanakl olduuna ve bu Kktendincilik esasen kresellemeye
grn doru olduuna inanrlar: bir tepki olarak domutur. Modern
belirsizlik ve yorum okluuna yer leme gleri -ekirdek aile ve kadn
yoktur. Kktendinci hareketier ierisin larn, erkeklerin egemenlii altnda
de, kutsal el yazmalarnn tam anlam olmalar gibi- toplumsal dnyann
larna eriim yalnzca papazlar, ruhban geleneksel elerinin altn, giderek
snf ya da teki dini liderler gibi- daha da ok kazarken, kktencilik,
ayrcalkl 'yorumcular' grubuna aittir. geleneksel inanlarn savunmas olarak
Bu durum, bu liderlere yalnzca dini ortaya kmtr. Aklc temeller arayan
konularda deil laik konularda da- kreselleen bir dnyada, kktencilik,
byk yetkiler salar. Kktendinciler, inan temelli yantiarda ayak direr ve
muhalefet hareketierinde, ba eken geleneksel hakikate gndermede
siyasal partiler ierisinde (Birleik bulunur: kktencilik, geleneksel bir
Devleder de dahil) ve devlet yneticileri biimde savunulan bir gelenektir.
olarak (Iran rneinde olduu gibi, Kktencilik, inanlarn ieriinden
baknz 20. Blm, s. 902) gl siyasi daha ok inanlarn nasl savunulaca
ahsiyetlere sahiptirler. ve temellendirileceiyle ilgilidir.
Kktendincilik, greli olarak yeni Kktencilik kendisini modernlie
bir fenomendir yalnzca son yirmi ya da kar olarak ortaya koymasna ramen,

inanlarm yerletirirken ada yakla inananlara talimadarla doludur. Bu
mlara bavurur. rnein, Birleik
Devleder'deki Hristiyan kktendin-
ciler, retilerini yaymann bir arac
olarak televizyona ilk bavuranlar
arasndaydlar; eenistan'da Rus
kuvvetleriyle arpan kktendinci
Mslmanlar, grlerini sergilemek
iin websitesi kurmulardr; Hindutwa
militanlar, bir 'Hindu kimlii' duygusu
yaratmak iin internet ve e-mail
kullanmaktadrlar.
Bu ksmda, kktendinciliin en
yaygn iki biimini ele alacaz. Geen
otuz ylda, slam ve Hristiyan kkten
dincilii, gerek ulusal gerekse uluslar
aras siyaseti ekillendirerek, gl bir
hale gelmilerdir.
slam kktendincilii
lk sosyoloji dnrlerinden
yalnzca Weber, slam gibi geleneksel
bir din sisteminin yeniden tam olarak
canlanabileceim ve yirminci yzyln
sonlarnda nemli politik gelimelere
temel oluturacandan kuku duya
bildi; ne yazk ki, 1980'lerde ran'da
olan ey tam olarak budur. Son yllarda
slamc uyan, Msr, Suriye, Lbnan, gerektiine inanmlard. Muham
Cezayir, Afganistan ve Nijerya'y ieren
dier lkeler zerinde etki yaratarak
yaylmtr. slam'n yeniden olduka lider olmalyd.
kapsaml bir biimde ortaya k nasl
aklanabilir?
Bu fenomeni anlamak iin hem
geleneksel bir din olan slam'n fikir
lerine hem de ilerinde dinin etkilerinin
yayld modern devletieri etkileyen
laik deiikliklere bakmamz gerekmek
tedir. Hristiyanlk gibi slam da srekli
etkin olmay tevik eden bir dindir:
slam'n kutsal kitab Kuran, "Allah
yolunda mcadele" etmeleri iin
619
M o d e r n T o p lu m d a D in
mcadele hem inanmayanlara hem de
slam toplumuna fesat sokanlara
kardr. Yzyllardr birbiri ard sra
gelen Mslman reformcular sz
konusudur ve slam da ierden
Hristiyanlk kadar blnmtr.
iilik, slam tarihinin daha bala
rnda Ortodoks slam'n ana gvdesin
den ayrlmtr ve etkili bir biimde
srmektedir. iilik onaltnc yzyldan
beri (eskiden Persia olarak bilinen)
ran'n resmi dinidir ve ran devriminin
arkasndaki dncelerin de kaynadr.
iilerin balangc, zamann dnya
liderleri arasnda gze arpan erdemine
ve Tanr'ya kiisel ballk niteliklerine
inamlan, yedinci yzyl dini ve siyasal
lideri mam Ali'ye kadar uzanr. Ali'nin
soyundan olanlarn, gerekte gc
ellerinde tutan hanedanlardan farkl
olarak, peygamber Muhammed'in
ailesine ait olduklarna inanld iin
slam'n gerek liderleri olarak kabul
edilmilerdir. iiler, Muhammed'in asl
mirassnn ynetiminin, zorbalk ve
adaletsizlikle balantl mevcut yne
timleri ortadan kaldrarak kurulmas
med'in mirass, Kuran'a gre yneten,
Tanr'mn dorudan klavuzluk ettii bir
Irak, Trkiye, Suudi Arabistan,
Hindistan ve Pakistan' da ieren dier
Ortadou lkelerinde de geni bir ii
nfusu vardr. Ne var ki, bu lkelerdeki
slam liderlii, ounluk olan Snni-
lerin elindedir. Snni Mslmanlar,
iilerin daha kat belirlenmi grleri
nin aksine, dnce eitliliine olduk
a fazla hogr gsteren, Kuran'dan
bir gelenekler dizisi kartan 'lek Yolu'
takip ederler.
 M o d e r n T o p lu m d a D in

s la m v e B a t Ayetullah Humeyni etkin kii olmutur.

Devrimin arkasndan Humeyni, gele
Ortaalar boyunca, imdiki Ispan
neksel slam hukukuna gre dzenlen
ya'nn byk bir blmn, Yunanis
mi bir hkmet kurmutur. Dini,
tan, Yugoslavya, Bulgaristan ve
Kuran'da sylendii gibi, tm toplum
Romanya'y kontrol eden Mslman
sal ve ekonomik hayatn, dorudan
devleder ve Hristiyan Avrupa arasnda
temeli yapmtr. Yeniden canlandrlan
az ok devaml bir mcadele vard.
slam hukuku -eriat- altnda, erkekler
Avrupallar, Mslmanlarn fethettik
ve kadnlar, kat bir biimde ayr ayr
leri lkelerin ounu geri aldlar ve
yerlerde tutulurlar, kadnlar toplum
onsekizinci ve ondokuzuncu yzyllar
iinde balarn ve vcudarn gizlemek
da artan Bat gc, Mslmanlarn olan
le ykmldrler, ecinsel olanlar
Kuzey Afrika'daki yerlerin ounda
kuruna dizilir ve zina yapanlar tala
aslnda smrgeler kurmulard.
narak ldrlrler. Bu kat hukuka,
Durumun tersine dnmesi, slam'a
zellikle Bat'mn etkisine kar duran,
inananlarn tm dierlerini aan, en
ar milliyeti bak elik eder.
yksek ve mmkn olan en ileri olarak
dndkleri Mslmanlk dini ve ran'daki slam Cumhuriyeti'nin
uygarl iin felaket olmutur. Ondo hedefi, devleti slamlatrmak, toplumu
kuzuncu yzyln sonlarnda, Msl ve hkmeti slam retisi her alanda
man dnyann Bat kltrnn yayl hakim olsun diye rgtiemek olmutur.
masna etkin bir biimde direnme yeter Bu sre asla tamamlanamamtr ve
sizlii, slam' ilk saflna ve gll te yandan buna kar koyan gler
ne yeniden dndrmek iin reform vardr. Zubaida (1996) birbiriyle mca
harekederine yol amtr. Anahtar dele eden grubu birbirinden
dnce, slam'n Batnn meydan ayrmtr. Radikaller, slam devrimini
okumasna yantn, kendi inan ve srdrmek ve derinletirmek istiyorlar.
adetlerinin kimliini ispat ederek Bunlar, devrimin etkin bir ekilde teki
vermesi olmutur. slam lkelerine ihra edilmesi gerekti
ine de inanyorlar. Muhafazakarlar,
Bu dnce, yirminci yzylda
devrimin yeterince yol aldn dnen
eidi ekillerde gelitirilmi ve 1978-
din grevlilerinin ounluundan
1979 yllarndaki ran slam Devrimi'ne
oluurlar. Devrim onlara, toplumda,
dayanak oluturmutur. Devrim ilkin
kaybetmek istemedikleri bir yetki
Batdan rnek alnan modernleme
konumu salamtr. Pragmatistler,
biimlerini kabul eden ve gelitirmeye
piyasa reformlarndan ve ekonominin
alan rnein, torak reformundan,
yabanc yatrm ve ticarete almasndan
kadnlara oy hakk tannmasna ve laik
yanadrlar. Bunlar, kadn, aile ve hukuk
eitime kadar ah Muhammed Rza'ya
sistemiyle ilgili slam yasalarnn kat
ierden bir muhalefetie atelenmitir.
ykne muhaliftirler.
ah' deviren hareket, hepsi de kesinlik
le slamc kktendincilie bal olma 1989'da Ayetullah Humeyni'nin
yan, eitli karlar olan insanlar bir lm, ran'daki radikal ve muhafa
araya getirmitir; bununla beraber, ii zakar evreler iin bir ykm olmutu;
fikirlerin kkl bir yorumunu veren onun halefi Ayetullah Ali Hameney,

620

ran'daki slam devriminin en nemli lideri Ayetullah
Humeyni (ndeki), Ayetullah Ali Hameney ve bakan
Haimi Rafsancani Tahran'daki bir cadde kenarndaki
posterden bakyorlar.
ran'n gl mollalarna (dini liderleri
ne) balln korumutur, ancak,
baskc ynetime ve kemiklemi
toplumsal sorunlara fkeli ortalama
ranl vatandalar, onu giderek daha az
beenmektedirler. Pragmatistler ve
dierleri arasndaki ran toplumuna
ynelik hatal tutumlar, reformist
cumhurbakan Muhammet Hate-
mi'nin (1997-2005) nderliinde olduk
a ak bir biimde ortaya kmtr.
Hatemi'nin hkmeti, onun ran
toplumundaki reformlarn byk l
621
M o d e r n T o p lu m d a D in
de engel olmaya alan muhafazakar
larla mcadele etmekle tanmlanmtr.
Tahran'n son derece muhafazakar
belediye bakan Muhammet Ahmedi-
nejad'n 2005'de cumhurbakan olarak
seilmesi, lkenin dini ve siyasi liderleri
arasndaki gerilimi azaltmtr, ancak
Bat ile olan gerilimi arttrmtr.
slamc uyannyaylmas
ran devriminin altnda yatan
fikirlerin, btn slam dnyasn Batya
kar birletirmesi gerekirken, iilerin
aznlkta olduu lkelerdeki hkmet
ler, kendilerini ran'daki slam devri-
miyle ayn izgiye getirmemilerdir. Ne
var ki slam kktendincilii, bu
lkelerin ounda byk bir beeni
toplamtr ve bu, slam'n dier yerler
deki uyannn eitli biimlerini
tetiklemitir.
slamc kktenci hareketler, Kuzey
Afrika, Ortadou ve Gney Asya'daki
ou lkede son on ya da on be yldr
etkili olmasna ramen, yalnzca iki
lkede iktidar ele geirmeyi baarm
lardr. Sudan, 1989'dan beri Haan el-
Turabi'nin Ulusal Kurtulu Cephesi
tarafndan ynetilmektedir. Kkten-
dinciTaliban rejimi, 1996'da, blnm
Afganistan devletinde yerini daha da
salamlatrmtr, ancak Afgan kar
gleri ve Amerikan askerleri tarafn
dan 2001'in sonunda iktidardan
uzaklatrlmtr. slamc kktendinci
grup, pek ok baka devlette de etkili
olmutur, ancak bunlarn iktidara
gelmeleri nlenmitir. Sz gelimi, Msr,
Trkiye ve Cezayir'deki, slamc kk
tendinci ayaklanmalar, devlet ya da
silahl kuvvetler tarafndan bastrl
mtr.
 M o d e r n T o p lu m d a D in
Pek ok kii, slam dnyasnn
inanlarn paylamad bir dnyayla
kar karya kalmaya doru srklendi
inden kayg duymaktadr. Siyaset-
bilimci Samuel Hundngton (1996) Bat
ve slam grleri arasndaki ekime
lerin souk savan bitimiyle ve kresel
lemenin artmasyla birlikte dnya
apnda "uygarlklar atmasnn" bir
blm olabileceini ileri srmtr.
Huntington'a gre ulus devlet, uluslar
aras ilikilerde artk ba etken deildir;
bu nedenle yarlar ve ekimeler daha
byk kltr ve uygarlklar arasnda
grlecektir.
Bosnal Mslmanlarn ve Koso-
val Arnavutlarn Ortodoks Hristiyan
Kltrn temsil eden Srplara kar
savatklar yer olan Eski Yugoslav^
ya'da, Bosna'da ve Kosova'da bylesi
atmalarn rneklerini grdk. Bu
trden olaylar, bir dnya topluluu
olarak Mslmanlarn bilincini arttr
mtr; gzlemcilerin de belirttikleri
gibi, "Bosna, Mslman dnyann her
yanndaki Mslmanlar iin toparlan
ma noktas olmutur. ...[Bosna],
Mslman olma duygusunu artrrken,
ayn zamanda Mslman toplumlarda
kutuplama ve radikalleme duygusu
yaratm ve keskinletirmitir" (Ahmet
ve Donnan 1994).
E s k i Y u g o slav y a'd ak i sava, 13.
Blm de daha detayl bir biim de
tartlacaktr, "Irk , Etniklik ve G ",
s. 546
Ayn biimde, Irak'ta Amerikan
nderliindeki sava, 2003'deki
saldrdan sonra kktenci Mslmanlar
iin bir toparlanma noktas olmutur.
11 Eyll 2001'de New York ve
Washington'a ynelik terrist saldr
larn nedenlerinin bir aklamas olarak
ve Amerika'nn, Afganistan'daki slam
dzenini ve 2003'den sonra Irak'taki
varlna kar dinsel direni uyann
ortadan kaldrmak iin karar vermi
olmas, Huntington'n savlarnn geni
bir medya ilgisi kazanmasna neden
olmutur.
Yirmibirinci yzyln banda,
slamc muhalefet, Malezya ve Endo
nezya gibi lkelerde yine glenmek-
tedir. Nijerya'daki birka eyalet, son
zamanlarda eriat kanunlarn uygula
maya koymutur ve eenistan'daki
savaa, Kafkaslarda bir slam devleti
kurulmasn destekleyen slamc
militanlar katlmlardr. Usame Bin
Ladin'in El-Kaide terrist rgtnn
yeleri tmyle Mslman corafyasn-
dandrlar. slam simgeleri ve giyinme
biimleri, slam dnyasnn dnda
yaayan ve saylar giderek artan Msl
manlar iin nemli kimlik iaretleri
olmulardr. Krfez sava ve New York
ve Washington'daki 11 Eyll terrist
saldrlar gibi olaylar, slam dnyas
ierisinde, ister Bat'ya kar, ister yant
olarak, deiik fakat youn tepkileri
tetiklemitir.
slamc uyan, btnyle dini
kavramlarla aka anlalamayabilir;
bu, ksmen Bat etkisine kar bir tepkiyi
simgeler ve ulusal ya da kltrel savl bir
harekettir. slamc uyann, en kktenci
biimlerde bile, sadece geleneksel
olarak kabul grm dncelerin bir
canlandrlmas olarak grlp grl
memesi gerektii kukuludur. Ortada
olan ey, ok daha karmaktr. Gele
neksel uygulamalar ve yaam tarzlar
canlandrlmlardr, ancak zel olarak
modern dnemlerle ilgili endielerle de
bir araya getirilmilerdir.
622
 M o d e m T o p lu m d a D in

Hristiyan kktendincilii hazr olmalar gereken siyasi sonu ve

yansmalar olan be ana meselenin
Birleik Krallk ve Avrupa'daki, unlar olduunu dile getirmitir: krtaj,
zellikle de Birleik Devlet'lerde gr ecinsellik, pornografi, hmanizm ve
len, Hristiyan kktendinci rgtlerin paralanm aile" (Kepel'de 1994).
bymesi son otuz yln en gze arpan Somut admlar atan Yeni Hristiyan Sa,
zelliklerinden biridir. Kktendinciler ncelikle lkedeki okullar, okul
gayet ak bir biimde, "Incil'in siyaset, mfredat programnn ieriiyle ve
hkmet, i, aileler ve tm insan iliki okulda ibadet etme yasayla ilgilenen
leri iin pratik bir rehber kitap meclis yelerini hedeflemiler ve krtaj
olduuna" inanrlar (Capps 1990). ncil, kliniklerini abluka altna alan bir militan
kktendinciler tarafndan yanlmaz rgt olan Kurtarma Operasyonu
olarak kabul edilir iindekiler Tanrsal rgtne destek olmak iin ok acele
Hakikat'in ifadeleridir. Kktendinci harekete gemilerdir. Kktendinci
Hristiyanlar, sa'nn tanrsallnn ve rgtler Birleik Devlet'lerde etkili bir
onun kiisel kurtarclnn benimsen gtr ve Cumhuriyeti Parti politika
mesiyle insan ruhunun kurtulabile larnn biim verilmesine ve Reagan ve
ceine inanrlar. Kktendinci Hristi- her iki Bush ynetimleri sresince
yanlar hayatlarn, mesajlarn yaymaya konumalara yardmc olmu-lardr.
ve kendileri gibi dnmeyenleri ikna
etmeye adamlardr. Jerry Fahvell, 11 Eyllde New York
ve Washington'a ynelik terrist
Hristiyan kktendincilii, liberal saldrlar iin ncelikle A.B.D'yi
teoloji ve "laik insanclk" olmasn des 'gnahkarlkla' sulamtr. Fahvell bir
tekleyenlere -bunlar, "inan ve Tan- televizyon kanalnda canl yaynda
r'nn emirlerine boyun eme karsn unlar syledi: "nanyorum ki, alter
da, akln, tutkularn ve igdlerin natif bir yaam biimini gerekletir
zgr klnmas taraftardrlar"- kar bir meye alan lezbiyenler, ecinseller,
tepkidir (Kepel 1994). Hristiyan feministler, krtaj yandalar ve
kktendincilik kendisini, modernle paganlar, [Amerikan Sivil Haklar
menin yol at geleneksel ailenin Birlii], Amerikan Yaamn Savunanlar
k, bireysel ahlaka tehdit, insan ve [ayrca liberal rgtler], bunlarn tm
Tanr arasndaki ban zayflatlmas- Amerika'y laikletirmeye almakta
"ahlaki bunalma" kar ne karr. drlar. Parmamla yzlerine iaret
Birleik Devlet'lerde, 1970'de ediyorum ve sylyorum ki 'siz bu
Ahlaki ounluun kurucusu olan olayn gereklemesine yardm ettiniz'
rahip Jerry Fahvell ve baz kktendinci (CNN, 14 Eyll 2001). Fahvell bu
gruplar, ulusal siyasette 'Yeni Hristiyan sylediklerinden sonra zr dilemesine
Sa' olarak ifade edilen, zellikle ramen, "Muhammed'in bir terristtir.
Cumhuriyeti partinin muhafazakar Muhammed'in iddet yanls bir sava
kanadyla yakn bir iliki iinde olduuna ilikin Mslman ya da
olmulardr (Simpson 1985; Woodrum Mslman olmayan kaynaklardan
1988; Kiecolt ve Nelson 1991). Fahvell, yeterince kitap okudum" demesi daha
"ahlakl Amerikallarn karlamaya sonraki tartmalara neden olmutur

623
 M o d e r n T o p lu m d a D in

(BBC 13 Kasm 2002). Falwell bu

syledikleri iin yeniden zr diledi,
ancak onun bu zr dilemesi en
sonunda sekiz insann ld Bat
Hindistan'da, Solapur'da onun iddiala
rna kar Hindular ve Mslmanlar
arasnda balayan tarikatsal ayaklanma
y durdurmak iin ok ged. Fahvell'n
syledikleri, artc olmayan bir
biimde, dnya apndaki slam
liderlerinden youn knama grd.
Yeni Hristiyan Sa yesi nl
rahipler, kktendinci Hristiyan eitim
alm yeni bir 'kar elit' kuak yaratmak
ve bunlarn medyada, niversitelerde,
siyaset ve sanat alannda nemli
makamlara gelebilmeleri iin pek ok
niversite kurmulardr. Liberty
niversitesi (Jerry Falwell tarafndan
kurulmutur), Oral Roberts niversi
tesi, Bob Jones niversitesi ve dierleri,
ncil'in yanlmazl erevesinde re
tilen standart akademik alanlarda
diploma verirler. Kampuste, ren
cilerin zel yaamlarnda sk etik
standardar korunur ve cinsellik yalnzca
2005'de Hristiyan gruplarn bir ksm, beyni kt bir
evlilie doru ynlendirilir:
biimde hasar grm Floridal Terri Schiavo'nn bal
L ib e rty k am p s n d e biraz zam an geiren olduu oksijen tpnn vanasnn kapatlmas ve
herh angi birisi iin m an zara etkileyicidir. beslenmenin engellemesi giriimini protesto etmilerdir.
Y u rtla r k arm a deildir ve zo rlam a ve kendi
kendini d en etlem ey le kark sk bir
d en etim uygulanr. F ran sz usul p m e l a m a la r a , z e llik le e c in s e lli e , yol
yasaklanm tr ve evli olm ayan ren ciler aabileceini de savunurlar. te taraftan ,
arasndaki h erh angi bir cinsel ilikinin cinsel arzu ifadesi, niversitenin eitim
cezas okuldan atlm adr. (E v li iftler h edeflerin in ru h u n a da kar olabilir
kasabad a o tu ru rlar.) B u n u n la birlikte (K ep el 1 9 9 4 ).
yanak yanaa p m ey e izin v ard r ve
iftlerin birbirlerinin beline sarlmalar Birleik Devleder'deki Hristiyan
yasak olsa bile el ele tutum akta serb est kktendinci hareket, lkenin her
tirler. re n c ile r, ziyarete g elen bir yanndan destek grmtr, ancak
yabancyla cinsellik hakkndaki tartm a
gl bir blgesel e vardr. Ameri
la rd a , cin s e l ynden k end i k end in i
d en etim altna almay hararetle savunurlar;
ka'nn gneyi 'ncil Kua' olarak
m utlak bir basknn, (sylediklerine g re) bilinir -tarmsal 'sr kua', 'msr
fl rt e tm en in yasak olduu rakip k k ten kua' ve 'pamuk kua'nn altnda
dinci niversitede b ol olan sapk uygu bulunan ekim-biim alanlar. Ameri

624
 M o d e r n T o p lu m d a D in

ka'nn en tannm ve en etkili evan- rnekleri sradandr. Lbnan, Endo

gelistleri, gney ve orta bat eyaletlerin
den olan, Virginia, Oklahoma ve Kuzey
Carolina'da dayanak bulurlar. Birleik
Devletler'deki en etkili kktendinci
gruplar, Gney Bapdst Konvansiyonu,
Tanrc Cemaatier ve Yedinci Gn
Gelicileridir.
Sonu
Karlkl anlay ve diyalogun
mudaka gerekli olduu kreselleen bir
ada, kktendincilik, yok edici bir g
olabilir. Kktendincilik, iddet olas
lyla evrelenmitir slam ve Hristi
yan kktendincilii durumlarnda,
dinsel balanmann tevik ettii iddet
nezya ve dier lkelerdeki slamc ve
Hristiyan gruplar arasnda ok sayda
iddet ieren atmalar olmutur. Ne
var ki, giderek daha da kozmopolit olan
bir dnyada, birbirlerin zt gelenek ve
inanlara sahip insanlar, birbirleriyle
imdiye dek hi olmad kadar iliki
ierisindedirler. Sorgulanmadan kabul
edilmi geleneksel fikirler zayflarken,
hepimiz daha ak ve yanstc bir
biimde yaamamz gerekir tartma ve
diyalog, farkl inanlara sahip insanlar
arasnda esastr. Bunlar, iddetin
denetim altna alnabilecei ya da
bertaraf edilebilecei balca yollardr.

625
 M o d e r n T o p lu m d a D in

z et

1. D in i in an lar ve adetler, kltrden kltre
deim esine ra m en , bilinen btn top lum larda
din vardr. T m dinler, inan anlar topluluunun
yerine getirdii ayinlerle balantl, yceltm e
duygularn da iin e alan bir sim geler bei
ierirler.
2. D in e sosyolojik yaklam lar en fazla, 'klasik'
d n r n d nceleri tarafndan etkilenm itir:
M a rx , D u rk h eim v e W eb er. Bunlarn d e dinin
en tem el anlam da bir yanlsam a olduunu ve dinin
yaratt 'teki' dnyann, dinsel sim ge lensleri
araclyla arptlm dnyam z olduunu kabul
etm ilerdir.
M a rx 'a g re din, gl b ir ideolojik e ierir:
D in , top lu m d a g r len g ve zenginliin
eitsizlii iin bir tem ellen d irm e salar.
6. Laik lem e, dinin etkisinin azalm asn g sterir.
L aik le m e }! l m e seviyesi k arm aktr, yle ki laiklik
deiim in eitli b oyudarn ierir: D ini rg d ere
yelik seviyesi, insanlarn top lu m sal k onum u ve
onlarn kiisel dindarl gibi. D in in etkisi kesin
olarak azalm asna ra m en , din kesinlikle o rtad an
kaybolm ann eiinde deildir ve acl dnyada
insanlar b lm en in yannda b irletirm eye de d evam
etm ektedir.
7. Birleik K rallk'ta ve pek o k A vru pa lkesinde
kiliseye dzenli katlm o ran dktr. B u n a karn
Birleik D ev led er'd e n fusun o k daha yksek bir
o ram , dzenli olarak kiliseye gider. Birleik Krallk,
A v ru p a ve Birleik D ev led er'd e, dzenli olarak
kiliseye katlanlardan o k d ah a fazla sayda insan,
Tan r'ya inandklarm sylyorlar.

D u rk h eim 'a g re din, zellikle insanlarn dzenli

olarak o rtak in an ve deerlerini dile g etirm ek iin
toplanm alarn salam aktadr; bu da hizm etinin
balayc ilevinden dolay nem lidir.
W eb er'e g re din, top lum sal d eim ede, zellikle
B at kapitalizm inin gelim esin d e oynad ro ld en
dolay nem lidir.
3. T otem cilik v e an im izm , daha kk
kltrlerdeki din biim leridir. T o tem cilik te bir
hayvan trn n ya d a bitkinin, d oa st g ler
tadna inanlr. A n im izm , insanlar gibi ayn
dnyay d old u ran , zam an zam an o n lara sahip olan
ru h lar ya da hayaledere inan m ak anlam na gelir.
4. D n y a tarihinde tek Tanrl dinlerin (yalnzca
tek bir Tan r'nn olduu dinler) en etkili ,
M usevilik, H ristiyanlk ve slam 'dr. oktanrclk
(birka ya da pek o k tanrya inan) baka dinlerde
yayndr. K o n f y an izm gibi baz dinlerde, tanrlar
ya da d oa st varlklar yoktur.
5. K iliseler byk v e n o rm al o larak resm i
b rok ratik yapl ve din m em urlar hiyerarisiyle,
yerlem i dini yaplardr. Tarikatlar, d aha kk,
d aha az resm i inan anlar g ru b u d u r ve genellikle
yerlem i bir kiliseyi yaatm ak iin kurulm ulardr.
E e r bir tarikat belli bir sre ayakta kalr ve
kurum larsa, o n a m ezh ep denir. K ld er,
tarikatlara b en zerler, an cak o n lar yerlem i bir
kiliseyi yaatm aya alm ak tan d aha o k yeni bir
din o lu tu rm ay a abalarlar.
8. G elen eksel kiliseler, so n yirm i ya da o tu z ylda
yeliklerde bir d yaam alarna ra m en , ba
ek en dinlerle birlikte p ek o k yeni dinsel h arek et
o rtay a km tr. Yeni dinsel h arek eder, geni bir
dinsel ve tinsel gru plarla, tarikatlar ve m ezh ep ler
alann kuatrlar. B u n lar k ab aca, kendi kendilerine
yard m ed en gru plarla ilgili olan dnyaya ev et diyen;
d dnyay eletiren ve o n d an uzak d uran, dnyaya
hayr diyen h arek ed er ve dnyasal kayglardan o k
ru h ani hayat vurgulayan, dnyaya uyum salayan
h arek ed er olarak e ayrlabilirler.
9. K ktencilik , dnyann h e r yanndaki farkl dinsel
g ru plard ak i kimi inananlar arasnda yaygn hale
gelm itir. B u n lara 'kk ten ciler' denir, nk bunlar,
kendi din anlaylarnn kklerine inm eye inanrlar.
slam kktendincilii ran 'd a, dinden esinlenm i bir
h k m et k urulm asna yol a an ran D evrim i'n in ana
kaynadr. Birleik D evled er'd ek i H ristiyan
kktendincilii, A m erik an top lu m u n d a yaanan
ahlaki bunalm a ve laik d eerlere kar bir tepkidir.
K k ten d in ci H ristiyanlar, inanm ayanlar ikna
etm ey e ab alarken , 'elek tronik kilisenin' ncl n
yapm lardr -taraftar top lam ak iin radyo, televizyon
ve yeni teknolojilerin kullanlmas.

626
 M a d e m T o p lu m d a D in

Dnme sorular
1 - Modern dnyada mucizeler grlebilir mi?
2- Bir din, siyasal ve ahlaki inan sisteminden nasl ayrlabilir?
3- Din, erkeklerle karlatrldnda kadnlar iin farkl bir anlam tayan bir ey olabilir mi?
4- Din, hangi biimlerde hem toplumsal denge hem de toplumsal deiim iin bir g
olabilir?
5- Britanya ve Birleik Devletler'deki dindarl "aidiyet olmakszn inan" olarak belirlemek
ne kadar uygundur?
6- Yeni din harekederinin ortaya kmasna yol aan modern dnyada yolunda gitmeyen bir
eyler mi var?

Ek kaynaklar
Alan Aldridge, Religion in the Contemporary World: A Sociological Introduction (Cambridge: Polity,
2000).
Eileen Barker ve Margit Warburg (yay.), New Religions and New Religiosity (Aarhus: Aarhus
University Press, 1998).
Grace Davie, Religion in Modern Europe: A Memory Mutates (New York: Oxford University Press,
2000).
Malcolm Hamilton, The Sociology o f Religion: Theoretical and Comperative Perspectives (London:
Roudedge, 2001).
Stephen J. Hunt, Religion in Western Society (New York: Palgrave, 2002).
Hugh McLeod, Religion and the People o f Western Europe, 1789-1989 (Oxford: Oxford Unversity
Pres, 1997).
Phillip Sutton ve Stephen Verdgans, Resurgent slam: A SociologicalApproach (Cambridge: Polity,
2005).
David Westerlund (yay.), Questioning the Secular State: The Worldmde Resurgence of Religion in Politics
(London: C. Hurst, 1996).

nternet balantlar
Academic Info Religion Gateway BBC Religion Pages
http://www.academicinfo.net/religindex.html http://www.bbc.co.uk/religion

Amerika Dinsel Veri Arivi Dinsel Hogr

http:// www.thearda.com/ http:// www.religioustolerance.org

Kltrel ve Dinsel Kuram Dergisi (online)

http:// www.jcrt.org

627
indekiler
Geleneksel ve yeni medya
Geleneksel medya
Yeni medya
Medya zerine kuramsal yaklamlar
levselcilik
atma kuramlar
Yeni kuramlar
*" _
nyarg ve medya: Glasgow niversitesi
Aratrma Grubu
Televizyon Haberleri
zleyiciler ve medyann etkileri
izleyici aratrmalar
Medyann etkileri
Medyann Denetimi
Siyasi denetim
Kresel medya ve demokrasi
Kresel ada medya
Mzik
Sinema
Medyann sper irketleri
Medya emperyalizmi mi?
Direni ve kresel medyann
alternatifleri
Sonu
^et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlar

11 Eyll 2001'de terrisder tane
ua kardlar ve onlar Washington ve
New York'daki mevkileri bombalamak
zere kullandlar. Saldrlarn yle bir
zamanlamas vard ki birinci kuleye
arpldktan yirmi dakika sonra bir
baka uak New York'daki kiz Kule-
ler'in kincisine arptnda kresel
lekte iki milyar izleyicinin televizyon tarafndan dnyann herhangi bir
da olay tam zamanl izledii tahmin
edilmektedir. Neredeyse 140 yl nce
sinde 1865'de aktr John Wikes Booth
Amerika Birleik Devleri Bakan
Abraham Lincoln'e Washington'da bir
dyatroda bir suikast dzenledi. Haberin
Londra'ya ulamas on iki gn srd.
Mesaj Birleik Devleder'den gtren
gemi rlanda'nn gney sahilinde bir
boda karlat ve gemi gn kadar
daha sulardayken haber Cork'dan
Londra'ya telgraf ekildi. (Her ne kadar
ktalararas uzun dalga radyo yaym
yirminci yzyln balarnda gerekle
mise de, 1950'lere kadar Atlas
Okyanusu'nu hemen geecek telgraflar
tama amal okyanus tesi kablolar
henz yoktu.)
Yirmibirinci yzylda, enformas
yonun, annda ve milyonlarca insan
yerinde ezamanl olarak paylald bir
iletiim teknolojisi gerekleti.
630

Usama Bin Laden'in yzn kap komunuz
dan daha iyi mi tanyorsunuz?
letiim -bir birey ya da gruptan
dierine szle ya da modern alardaki
kitle iletiim aralar yoluyla enformas
yon iletimi- her toplum iin ok
nemlidir. lk etkili iletiim aralar
kuramclarndan olan Kanadal yazar
Marshall McLuhan'dr. McLuhan'a
gre "ara mesajdr". Yani toplum, ie
rikten ya da medyann tad mesaj
lardan daha ok medyann tipinden
etkilenir. rnein uydu televizyonunun
nemli rol oynad bir toplum, okya
nus tesi gemilerle yurtdna tanan
basl szcklere dayal bir toplumdan
aka daha farkl bir ara biimine
sahiptir. Gndelik yaam, dnyann bir
yanndan te yanna annda haber
631
M edya
aktaran televizyonun olduu bir top
lumda daha farkl yaanr; rnein
atlara, gemilere ya da telgraf tellerine
bel balayan toplumda nemli rol
oynar. McLuhan'a gre elektronik
medya -dnyann her tarafnda insan
larn nemli olaylarn ortaya ktn
grdkleri bu nedenle de onlara hep
birlikte katldklar- kresel bir ky
yaratmaktadr. Milyarlarca insan iin,
New York ve Washington'daki terrist
saldrlarn beyni olmakla sulanan
Usama Bin Laden'in imgesi onlara kap
komularndan daha tandk gelmek
tedir.
Gnmzde insanlarn ayn olay
lar farkl yerlerde deneyimledikleri, bir-
biriyle balantl bir dnyada yayoruz.
Kreselleme ve iletiim teknolojile
rinin gc sayesinde Karakas'dan Kahi-
re'ye kadar insanlar ayn popler mzi
i, haberleri, filmleri ve televizyon
programlarn alyorlar. Yirmi drt saat
yaym yapan haber kanallar, hikayeleri
meydana geldiklerinde bildirmekte ve
ortaya karlan bu olayn kapsamn
dnyann geri kalannn grmesi iin
yaymlamaktadr. David Beckham,
Tiger Woods gibi nller her ktada
evden biri haline gelirken, Hollywood
ve Hong Kong'da yaplan filmler dnya
apnda izleyici ile bulumaktadr.
Son otuz krk yldr, enformasyo
nun retimi, datm ve tketiminde bir
yndeme srecine tank olmaktayz.
Vaktiyle basn, televizyon ve film
gibi iletiim tarzlar nispeten kendi iine
kapal alanlar olsa da, bugn artk hatr
saylr lde iie gemilerdir. letiim
biimleri arasndaki blnme, eskiden
olduu kadar arpc deildir: Televiz
yon, radyo, gazete ve telefon teknolo
jilerin ilerlemelerin ve nternetin hzla
 M edya
yaylmasnn bir sonucu olarak byk
dnmlere uramaktadr. Gazete
yaammzdaki nemini srdrrken, kitle iletiim aralarn-daki gelimelere
gazetelerin dzenlenmesi ve hizmet
veri tarzlar deimektedir. Gazeteler
online okunabilmekte, cep telefonu
kullanm padama yaamakta, dijital
televizyon ve uydu yaym hizmetieri
izleyicilere emsalsiz eitlilikte seenek
sunmaktadr. Ancak bu iletiim
devriminin can damarn nternet
oluturmaktadr. Ses tanma, geni
band yaym, web yayncl ve kablo Teknolojik ilerlemeler kide iletiim
balantlar gibi teknolojilerin yaylmas
ile birlikte nternet, geleneksel medya
biimleri ile arasndaki ayrmlar silme
ve enformasyon, elence, reklam ve
ticaretin medyadaki izleyicilere ulatrl
masnda tek mecra olma tehdidini
tamaktadr.
Bu blmde, kresellemenin bir
paras olarak kide iletiim aralarm,
alabilecekleri biimlerini de gz nnde
bulundurarak incelemeye balayacaz.
Kitle iletiim aralarnn, televizyon,
gazete, film, dergi, radyo, reklam, video
oyunlar, CDler gibi ok deiik
biimleri vardr. Bunlar 'kitle' iletiim
aralarna gnderme yapar, nk
bunlar kitlesel dinleyiciye -ok sayda
insandan oluan dinleyiciye- gnderme
yaparlar.
Kitle iletiim aralar incelemesine,
ald birtakm biimleri ele alarak
balayacaz. Internet gibi yeni
biimlerdeki son gelimelere bakmadan
nce, basn, sinema, radyo ve televizyon
gibi daha eski ve geleneksel medya
biimlerinden sz edeceiz. kinci
olarak medya zerine temel kuramsal
yaklamlardan bazlarn aratracaz. meye gayret etmitir; aym zamanda
Ardndan, kitle iletiim aralar ve
toplumu evreleyen nyarg, medyann
etkisi ve izleyiciler gibi baz konulara
bakacaz. Son olarak da kresel ada
deineceiz.
Geleneksel ve yeni medya
Kide iletiim aralarnn nemli bir
habercisi onbeinci yzyln ortalarn
da icat edilen, tarihte ilk defa metinlerin
yksek hzda oaltlmalarm olanakl
hale getiren bask makinesidir.
aralarnn gelimesinde nemli rol
oynamlarsa da toplumsal, kltrel ve
ekonomik faktrlerin etkisi de gz-
nnde bulundurulmaldr. Kitle iletiim
aralar nispeten daha zgr bir basnn
bulunduu toplumlarda geliebilmi,
eitimli ve yeterince refaha sahip
topluluklar ondan yararlanabilmiler
dir. Geen son birka yl ierisinde
nternet gibi yeni teknolojiler kitle
iletiim aralarm ve daha geni lekte
de toplumu kkten deitirmilerdir.
nmzdeki blmde yeni medya
biimlerinin geliimine bakacaz; nce
basn, film, radyo ve televizyona ksaca
bakarak Birleik Krallk'da kide iletiim
aralarnn ykseliini inceleyeceiz.
Geleneksel medya
Basn
Britanya'da basnn gelimesi, on-
dokuzuncu yzylda siyasi ve toplumsal
kargaalarn olduu bir dnemde
gereklemitir. Devlet ynetimi, siyasi
tahrikleri nleyen iftira ve kkrtmaya
ynelik kat kanunlar koyarak ortaya
kan gazete endstrisini denedeyebil-
gazetelerin yalnzca hali vakti yerinde
olanlarn gcnn yetmesini salamak
632

iin damga vergisi konmutur. Damga
vergisinin, yeni sanayileen snflar
arasnda kktenci grler yayan,
yasad ve pahal olmayan kitapklarn
ortaya kmas gibi hesapta olmayan
sonular olmutur. Bu kitapklarn en
by olan William Cobbet'in haftalk
Political RegisteA (Siyasi Defter) ou
kereler "damgal" basndan ok daha
fazla satmtr (Hail 1982).
Muhalifleri tarafndan -"bilgiye
konan vergi" eklinde mahkum edilen-
damga vergisi, bir dizi indirimin
ardndan sonunda 1885 kaldrlmtr;
bu, durumu "resmi denetimden halk
denetimine gei" eklinde tanmlayan
ou yazar tarafndan Britanyal gazete
ciliin altn a olarak selamlamasna
yol amtr (Koss 1973). Daha farkl bir
bak asjames Curran ve Jean Seaton
tarafndan ne srlmtr, onlar
Britanya basn tarihini tarihsel adan
deerlendirdikleri, Sorumluluun Olma
d G (Power Without Responsibility
-2003) adl kitaplarnda bu gre kar
km lardr. Damga vergisinin
kaldrlmasn radikal basnn poplerli tercih ettiklerinden reklamn kktenci
ini krma ve daha 'saygn' gazetelerin
satlarn destekleme giriimi olarak
grmlerdir. Curran ve Seaton'a gre,
damga vergisi basn zgrl iin yeni
bir dnem amaktan ok, devlet yne
timinin deil, bu kez pazar glerinin
bask ve ideolojik denetim kurduu bir
dnemi beraberinde getirmitir.
(Medya denetimi konusu aada s.659-
64'de tartlmaktadr.)
Modern medya tarihinde gazete
znde nemli bir gelimedir; nk
ok farkl trde enformasyonu snrl ve
kolaylkla oaltlabilir bir formatta
paketlemektedir. Gazeteler gncel
olaylar, elence ve tketim mallarn
633
M edya
tek bir enformasyon paketi iinde
tutmaktadr. Gnlk ucuz basnn
ncln Amerika Birleik Devlede-
ri yapmtr. Bir sentlik gnlk gazete
aslen New York'da ortaya km ve
Birleik Devleder'in doudaki baz
nemli kentierinde taklit edilmitir.
1900'lerin balarnda Amerikan eyalet
lerinin ounda kan ehir ya da blge
gazeteleri vard; bunun tersine Avru
pa'nn kk lkelerinde ulusal
gazeteler gelimemiti. Ondokuzuncu
yzyldan gnmze, gazetelerin kitle
lere yaylmasnda ucuz gazete kadnn
bulunmas etkili rol oynamtr.
Curran ve Seaton, reklam gelen ek
gelirin bu dnemde gazetelerin ze
rindeki etiket fyadarnn nemli lde
dmesini saladna dikkat ekmekte
dirler. Bu yazarlar, reklamclar siyasi
olarak destekledikleri gazetelere ilan
verdiklerinden ve muhtemelen reklam
verilen rne gc yetmeyen okurlara
satlan yksek tirajl radikal gazeteler
den ok, tiraj daha dk ama daha
zengin okur kidesine sahip gazeteleri
gazetelerin altn oyduunu iddia
etmektedirler (Curran ve Seaton 2003).
Yirminci yzyln balarnda Birle
ik Krallk'da Daily Mail, Daily Express,
Mirror ve N em O f the World gibi ii
snfndan oluan bir okur kesimine
haberler, elence, yurtseverliin bir
karmn satan yeni bir gazete tr
ortaya kmtr. Bu evrede yeni medya
sahipliinin byk blm bir avu
zengin mteebbiste younlamak
tayd. 1930'larda Lords Beaverbrook,
Camrose, Kemsley ve Rothermere
Britanya ulusal ve yerel gazetelerinin
% 50'sine ve Pazar gazetelerinin
%30'una sahipti.
 M edya
llltUlM USM?MXUMlA<I<Ul.4-i

Eletirmenler, "basn baronlar" Krallk'da basl medya onlarca yl

olarak bilinen bu kiilerin ulusal gazete boyunca yava yava geliirken, film ve
sahipliklerini kendi siyasi karlarn ve sinemann gelii ok daha hzl
amalarn desteklemek zere kullan olmutur. Birleik Krallk'da ilk sinema
dklarn iddia etmektedirler (Curran ve 1896 ylnda ald ve 1914'e gelin
Seaton 2003). (Medya sahiplii diinde yalnzca Londra'da beyzden
konusunu aada ayrca ele alacaz: fazla sinema bulunmaktayd. Sinema
bkz. s. 645-7) biletleri btn snflarn gcnn
yetecei kadard ve 1920'lerin sonuna
Yarm yzyl boyunca gazeteler
doru azalan alma saatleri ve
enformasyonun hzl ve kapsaml bir
isizlikteki art sinemaya gidenlerin
biimde halk kitielerine tamann ana
ksa srede kitiesel bir izleyici olutu
yolu olmutur. Etkileri radyo, sinema ve
raca anlamna geliyordu.
-daha da nemlisi- televizyonun, gide
rek de internetin meydana kmasyla izleyici talebi ksa srede sinema
azalmtr. Gazete okurlarna ynelik larn, haftada biri B-filmi dieri asl film
rakamlar, Britanya'da hergn bir ulusal olmak zere her biri iki filmden oluan
gazete okuyanlarn orannn 1980'lerin iki yeni program gstermelerine neden
bandan beri dtn gstermek olmutur. Yeni filmlere ynelik talep
tedir. Erkeler arasnda gnlk gazete stdyolar sk ve planl bir biimde dur
okurlarnn oran 1981 'de yzde 76'dan makszn retim yapmaya sevk etmitir.
1998-99'da yzde 60'a dmtr; Bu filmler basmakalp olma eilimin
gazete okurluu kadnlarda biraz deydi ve yksek dzeyde uzmanlama
dktr, ancak yzde 68'den yzde ve iblmnn olduu brokratik
51'e gibi benzer bir d kadnlarda da rgder tarafndan yaratlyorlard.
meydana gelmitir (HMSO 2000).
Brokrasi 16. Blm , " rgtler ve
Online iletiim de gazete tirajlarn A lar", s. 685-93'da daha ayrntl
azaltm olabilir. Haberlerle ilgili tartlmaktadr.
enformasyona artk online olarak
Endstri daha ticari hale geldike
neredeyse annda ulalabilmekte ve
stdyolarn, perdede grnmeleri gie
gn boyunca bu enformasyon srekli
baarsn temin eden Mary Pickford ve
olarak gncellenmektedir. ou
Rudolf Valentino gibi oyuncularn zel
gazeteye online olarak ve cretsiz
yaamlarna ynelik ilgiyi tevik
eriilebilmektedir.
etmesiyle "star sistemi" ortaya kt.
F ilm
1925'de Birleik Krallk'da gste
Para karlnda mterilere rilen filmlerin yzde 9 5'i Amerikan
Paris'te 1895'de gsterilen ilk film filmleriydi. Sinemalar giderek daha
Lumiere kardelerin, Arrival o f the Train fazla filmlerin datm hakkna da sahip
in L a Ciotat Station\ (Trenin La Ciotat olan Amerikan stdyolar tarafndan
Istasyonu'na Gelii) perde yava yava denetlenmekteydi. Stdyolar, rakiple
gelen bir lokomotifle kaplandnda rini etkili bir biimde durdurmak iin,
izleyenlerin koltuklarndan frlayarak sinemalar gelecekte yapmlar toptan
kamalarna neden olmutur. Birleik almaya zorlayabiliyordu.

634

Paul Julius Reuterl849'da Paris'de, tayc
gvercinler kadar elektrikli telgraf da
alarnda kullanarak haber servisinin ilk
rneini balatmtr. 1923'de kurduu
Reuters irketi haberleri radyoda
yaymlamaktayd.
Tpk basl medya gibi sahiplik az
sayda irkette younlamaktayd.
Amerikan yapm filmler, aada tekrar
dneceimiz (bkz. s. 672-6) kltrel
emperyalizm ve kitle iletiim aralar
hakknda sorulara sebep olmaktadr.
Radyo ve televizyon
zleyiciler olarak bizler radyo ve
televizyonla sinemada olduumuzdan
ok daha farkl bir etkileim ierisin
deyiz.
635
M edya
Radyo ve televizyon sinemann
yapamad bir biimde evlere girmitir.
Bu iki aracn hibiri sinemann
gerektirdii dikkati talep etmez.
zellikle radyo dinlemek izleyicilerinin
gndelik yaamdaki dier etkinlikleriyle
birlemitir. Radyo ounlukla gne
hazrlk treninin bir paras olarak
sabahlar dinlenir. Televizyon ve radyo
filmde olmayan bir yaknla sahiptir:
Eyll 2001'de ABD'deki saldrlarda
olduu gibi, olaylar meydana geldikleri
anda, dnyann neredeyse her yerindeki
dinleyici kitlesine haber verebilirler.
Birleik Krallk'da radyo, hzla
1926'da Britanya Yaym Birlii (BBC)
olarak bilinen kamu tekeli tarafndan
denetim altna alnmtr. Radyo,
Birleik Krallk'daki televizyonun da
rgt modelini nceden hazrlamtr
ve BBC bugne kadar, televizyona
sahip her hanenin dedii lisans
cretiyle desteklenen kamu kurumu
olmay srdrmtr. BBC bir sre
Birleik Krallk'da hem radyo hem
televizyon program yapmasna izin
verilen tek kurum olmutur. Bu politika
1950'lerde -lisans cretinden ok
reklam gelirlerine baml olan- ticari
televizyonlarn ve daha sonra da bir
sr ticari radyonun balamasndan
sonra gevemitir.
BBC'nin ilk Genel Ynetmeni
Presbiteryan bir Hristiyan olan John
Reith (sonradan Lord Reith) kendi
deerlerini kat bir biimde kuruma da
dayatmtr. Reith'e gre BBC'nin
amac "haber vermek, eitmek ve
elendirmek" tir ve bu srayla yaplmas
gerektii de eklenebilir. Tarihi A.J.P.
Taylor'un da yazd gibi Reith kamu
tekelinin kaba kuvvetini, Hristiyan
ahlaki deerlerini Britanya insanlarnn
 M edya
kafasna yerletirmek iin kullanmtr
(Curan ve Seaton 2003'den alnt). Bu
dnemde BBC'nin kendine zg kamu
hizmeti yaymcl rol gelimitir.
(Birleik Krallk'da kamu hizmeti
yaymcl s. 660'da etraflca tartl
maktadr.)
Birleik Krallk'daki televizyon
says ve insanlarn televizyon seyretme
sresi 1950'lerden gnmze byk
lde deimitir. Televizyon dier
aralara da hkmetmektedir.Televizyon
izlemede gnmzdeki eilimler de
vam ederse, bugn doan bir ocuk on
sekiz yana geldiinde uyku dndaki
dier btn etkinliklere ayrd
zamandan daha fazlasn televizyon
izlemeye ayracaktr. Bugn hemen
hemen her evde televizyon vardr.
Birleik Krallk'da her gn yetikinlerin
yzde 85'i televizyon izlemektedir
(HMSO 2004) ve ortalama olarak her
gn televizyon yada alt saat ak
2
V
E
c11
.3
Btn
bireyler
1 5 .1 . ekil H an elere g re y a a v e top lu m sal snfa g r e gnlk telev izy o n izlem e s resi
Kaynak: Ofcom (2003) s. 3 2 den uyarlanmtr.
kalmaktadr. Dier Bat Avrupa lkeleri
ve A.B.D. iin de bu durum byk
lde geerlidir. Birleik Krallk'da
ya drt ve zeri olan bireyler haftada
ortalama yirmi be saat televizyon
izlemektedirler. Daha yal olanlar ise,
belki de okula gitmedikleri ve daha ge
saatte yattklar iin ocuklardan iki kat
daha fazla televizyon izlemektedirler;
daha alt sosyal snflar, tepedeki
toplumsal snftan daha ok televizyon
izlemektedirler (bkz. 15.1. ekil).
Televizyon ve toplumsalyaam
eitli medya kuramclar grnr
de srekli artan televizyon perhizinin
nfus zerindeki etkisi konusunda son
derece kukucudurlar: Bunlardan en iyi
bilinen iki aklamay sosyal sermaye
hakkndaki son almalaryla Robert
Putnam ve etkili bala sahip lesiye
Elenmek: Elence Sanayi anda Kamusal
Sylem (Amusing Ourselves to Death:
Public Discourse in the Age of Show
636

Business -1985) adl kitabyla Neil
Postman (1931-2003) gedrmidr.
Postman' a gre televizyon elence
gibi nemli konular gstermektedir,
nk onun bilinen ifadesine gre
"biim ierii dlar". Bununla, bir
'biim' olarak televizyonun ciddi bir
'ierii' destekleme yeteneinin olma
masn kast etmektedir. Postman'a gre
aklc sav en iyi, karmak ve ciddi ierii
destekleyen basl szck biimin-
deyken srdrlebilir. Yazl szcn
egemenlik srd "akl a" ondo-
kuzuncu yzyla geri dner. Elektronik
medyann yararlar konusunda Post
man daha kukucu olsa da, iddias
Marshall McLuhan'n "ara mesajdr"
iddias ile baz benzerlikler tar (bkz. s.
631). Postman'a gre bir ara olarak
basn ussal bir halk yaratr, oysa
televizyon elenen bir halk yaratr. Tele
vizyonun egemen olduu bir toplumda
eidm ve siyasedn hepsi elenceye
indirgenir; kitabnn adnn da yanstt
gibi, kendimizi lesiye elendirmek
dnda bir ey yapmayz.
Postman'n kitab iddetli itirazlarla
karlamsa da, grgl aratrmadan
ok izlenimlere dayal olduu iin
eletirilmitir. Bu eletiri Amerikal siya
set kuramcs Robert Putnam'n al
malarna yneltilemez.
P u tn a m 'n 's o s y a l s e r m a y e 'n in
azalm as ile ilgi sav 16. Blm ,
" rg tler ve A lar", s. 722-5'd e
ncelenmektedir.
Daha nce grdmz gibi
Putnam toplumsal sermaye ile yararl
toplumsal alar, karlkl zorunluluk
duygusu, gvenilirlik, etkili davran
terbiye eden norm anlay ve genel
olarak insanlar eylemelerini salayan
dier kaynaklara atfta bulunmaktadr.
637
M edya
Putnam'n Tek bana Bovling Oynamak
(Bowling Alone -2000) adl kitabnda
ve baka yerlerde de ileri srd
dnce, son otuz krk yl iinde top
lumsal sermayenin belirgin bir azalma
gsterdiini bulduu Birleik Devlet-
ler'de yapt aratrmaya dayanmak
tadr. Putnam (1996) bu azalmann ba
sannn televizyon olduunu ileri
srmektedir.
Putnam, 1950'lerde toplumsal
sermaye llerinin doruk noktasnda
olduu yllarda Amerikallarn ancak
yzde 10'unun evlerinde televizyon
olduunu vurgulamaktadr. 1959 ile bu
rakam yzde 90'a ykselmitir. al
malar gnmzde ortalama bir Ameri
kalnn gnde drt saatini televizyon
izleyerek geirdiini tahmin etmekte
dir (bu sreye televizyonun srf ak
olduu zamanlar dahil deildir).
A.B.D'de televizyon izlemeye ilikin
ihtiyatl bir tahmin, tek bana bu
etkinliin ortalama bir Amerikalnn
bo zamann yzde 40'n almas
demektir. Putnam, Amerikallarn
yaamlarn geirmelerindeki byk
apta deime ile toplumsal sermayenin
azald yllarn kesinlikle ayn zamanda
meydana geldiine dikkat ekmektedir.
Putnam kidesel televizyon izleme
ile toplumsal sermaye erozyonu
arasndaki ilikinin yalnzca tesadfi
olmadn iddia etmektedir. Eitim,
ya, toplumsal cinsiyet, gibi dier
unsurlar da gznnde bulunduruldu
unda TV izleme, toplumsal gven ve
grup yeliiyle gl ancak olumsuz bir
biimde ilikilendirilmektedir. Ayn
lt kullanldnda gazete okumann
toplumsal gven ve grup yelii ile
bants olumludur.
 M edya

Putnam'n TV izlemenin toplumsal rn ilem gc her on sekiz ayda bir ikiye

sermayeyi andrdn iddia etme katianmaktadr. Bu rnein, Internet
sebeplerinden birisi, program ierikleri zerinden film izleyip mzik dinleye
nin seyredenler zerindeki etkisidir. bilmek anlamna gelmektedir. Dijital
Aratrmalar, youn bir biimde tele leme, bireylerin grdklerine ve
vizyon seyredenlerin szgelimi teki iittiklerine aktif olarak katlabilmeleri
insanlarn iyilikseverlii konusunda ne ya da bunlar biimlendirebilmeleri-
-su oranlarn olduundan fazla ne olanak veren etkileimli medyann da
tahmin ederek rnein- son derece geliimini salamtr. Bu blmde
kukucu olduklarn dile getirmek dijitallemenin medya zerindeki derin
tedirler. etkisini irdeleyeceiz.
Putnam, "pk ozon tabakasnn Dijital televizyon
anmasnn, ona neden olan floroklo-
Yirmibirinci yzyln balarndan
rokarbonlarn hzla oalmasndan ok
beri program yaymnn analogdan
yllar sonra saptanmasnda olduu gibi
dijitale aktarlmasyla televizyon yaym
Amerika'nn toplumsal sermayesindeki
cl bir devrim geirmitir. Analog
erozyonun da buna temel tekil eden
televizyon, 1940'dan beri lke apnda
sre baladktan ancak yllar sonra
televizyonlara sinyal gndermek iin
grlebilecei" sonucuna ulamaktadr.
kullanlan 'eski' sistem televizyon
Putnam, 1950'lere duyulan nostalji
yaymcldr. Sesleri ve resimleri, ha
konusunda da uyarda bulunuyorsa da
vayla iletilen ve evlerin atlarnda ya da
yaammzdaki teknolojilerin etkileri
televizyonun stnde bulunan bir
konusunda eletirel olmamz gerekti
antenle yakalanan dalgalara dntrr.
ini ne srmektedir (Putnam 1995).
Dijital televizyon resimleri ve
Yeni medya sesleri bir bilgisayar tarafndan alman
enformasyona dntrerek iler.
Massachutes Teknoloji Enstits
Dijital iletim yola alnr: TV anteni ve
medya laboratuarnn kurucusu Nicho-
ifre zc (sklkla set st kutusu
las Negroponte Dijital Olmak (Being
eklinde) yoluyla, bir uydu anteni ya da
Digital -1995) adl kitabnda, dijital
verilerin gnmz iletiim teknolojileri kablo araclyla. Yaymclar ve hizmet
salayclar, dijital televizyonun yalnzca
zerindeki derin etkisini zmlemek
daha ok kanal demek olmadn, daha
tedir. Resim, hareketli grnt ve ses
iyi bir ses ve grnt kalitesi ve ilave
ieren herhangi bir enformasyon
hizmetler anlamna geldiini iddia
paras 'bit'lere dntrlmektedir.
etmektedirler. Dijital televizyon rne
Bir bit 1 ya da O'dr. rnein 1,2,3,4,5'in
in etkileimli televizyon, Internet, ev
dijital temsili 1,10,11, 100, 101 diye
den alveri, evden bankaclk gibi
gider. Dijitalleme -ve hz- eskiden fark
eitli olanaklar sunmaktadr. Dijital
l medyalarn farkl teknolojileri gerek
televizyonun gelii, henz geni apta
tirdii (rnein grnt ve ses) artk tek
kullanlmasalar da, tek bir birimde
bir arala (CD-ROM ve bilgisayar)
kiisel bilgisayarla televizyonu birletir
birleebilen multimedyann geliiminin
me olana da salamaktadr.
kaynan oluturmaktadr. Bilgisayarla

638

lrne baklrsa dijital ve uydu televizyonu seyircilere sonsuz bir izleme seenei sunmaktadr.
Birleik Krallk'da devlet ynetimi
analog frekanslar zerinden televizyon
yaymnn sona erdirilmesinin umuldu
u 2012'de, btn seyircilerin analog-
dan dijital televizyona gemesini arzu
etmektedir. O gnden sonra btn
yaymlar dijital olacaktr. 2004'de
Birleik Krallk'daki evlerin te biri
dijital televizyona gemitir.
Uydu, kablo ve dijital teknolojideki
gelimelerin bir sonucu olarak Britan-
yal izleyiciler iin mevcut televizyon
kanal says artmaktadr. 2003'de Sky
adl bir servis salayc izleyicilere 187
kanallk bir seim olana veren aylk bir
abonelik paketi sunmutur. Dijital
televizyonun 1998'de Birleik Kral-
lk'daki ticari pazara girii cretli
televizyona abone olan izleyicilerin
orann byk lde artrmtr.
639
M edya
n n i 8 Bn im m w J F ii n ( w -
2003'de Britanyal hanelerin yzde 26's
uydulu televizyona, yzde 9'u da
kablolu televizyona abonedir. (Ofcom
2003).
nternet
imdiye kadar gazete, film ve tele
vizyona younlam olsak da, medya
yalnzca bu terimlerle dnlemez.
Medyann en temel ynlerinden biri,
tam da enformasyonun iletildii ve
mbadele edildii altyap ile ilgili
olmasdr. Yirminci yzyln ikinci
yarsndaki nemli teknolojik ilerleme
ler, telekomnikasyonun -bir ara yar
dmyla enformasyon, ses ya da imgele
rin uzaktan iletiimi- grnmn
btnyle dntrmtr.
rnein dnyadaki para sistemleri
ve sermaye piyasalarndaki byk
 M edya
deiimlerin ardnda, yeni iletiim
teknolojileri vardr. Para artk ne altn ne
de cebinizdeki nakittir. Para giderek
daha elektronik hale gelmektedir. Ve
dnya bankalarndaki bilgisayarlarda
saklanmaktadr. Elinizde ne tr para
olursa olsun, bunun deeri elektronik
olarak birbirine bal para piyasalarn
daki tccarlarn etkileri ile belirlenmek
tedir.
Bylesi piyasalar son on ya da yirmi
yl iinde ortaya kmtr; bilgisayar ve
iletiimde kullanlan uydu teknolojileri
arasndaki birlemenin rndrler.
'Teknolojinin' sermaye piyasalarn
kesintisiz 24 saat ak bir kresel pazara
dntrd sylenmektedir (Gib-
bons 1990).
Drt teknoloji akm bu geli
melere katkda bulunmaktadr: Birin
cisi, bilgisayarlarn den maliyetlerine
karlk yeteneklerindeki srekli ilerle
me; kincisi, bilgisayar ve telekomni
kasyon teknolojilerinin btnlemesini
salayan verinin dijitallemesi (televiz
yonla ilikisinde 640-2'de tartld);
ncs uydu iletiiminin gelimesi ve
drdncs ok sayda farkl mesajn
tek bir kk kablo ile iletimini salayan
fiber optik kablolar. Son yllarda ileti
imdeki bu patlama hi yavalama
belirtisi gstermemitir.
nternetin kkeni
1990'larn banda gelecein, kiisel
bilgisayarlardan (PC) deil birbirine
bal bilgisayarlardan oluan kresel
sistemde, internette yatt giderek
daha da belirginlemitir. ou
bilgisayar kullancs o dnemde bunun
farkna varamadysa da kiisel bilgisayar
hzla baka bir yerde olan olaylara
-dnya apnda yaylan ve bir bireyin ya
da irketin sahip olmad bir ada
meydan gelen olaylara- eriim noktas
olmaktan daha fazla ey ifade ediyordu.
Uluslararas eylem ciliin geliim de
internetin tad olanak 20. Blm,
"Siyaset, H km et ve T er rizm ",
s.919-20'de ncelenmektedir.
Internet 1989'dan nceki Souk
Sava dneminde ortaya kmtr. 'A'
ilk kez Amerikan Askeri Karargah
Pentagon'da 1969'da balamtr.
Pentagon'un leri Aratrma Proje
Dairesi'nin baharflerinden tr
(Advanced Research Projects Agency)
balarda ARPA net olarak adlandrl
mtr. Amac snrlyd. ARPA Ameri
ka'nn farkl blgelerinde alan askeri
szlemeli bilginlerin kaynaklarn bir
havuzda toplamak ve kullandklar
pahal ekipman paylamalarn
salamak abasndayd. Akllarna
sonradan gelen bir dnceyle
mucitleri, mesaj gndermenin bir
yolunu buldular ve bylece elektronik
posta 'e-mail' dodu.
Pentagon'un interneti, 1980'lerin
bana kadar her biri askeri laboratvuar-
lar ve niversitelerin bilgisayar
blmlerinde bulunan 500 bilgisayar
dan oluuyordu. niversitelerdeki dier
kimseler, ondan sonra sistemi anlamaya
ve kendi amalar iin kullanmaya
baladlar. 1987'de internet ok farkl
niversite ve aratrma laboratuarndaki
28.000 ana sistem bilgisayarn kapsa
yacak ekilde genilemitir.
Modemler yardmyla evirmeleri
balant olana sunan ticari internet
hizmet salayclarn (ISP'ler) yaygnla
mas, online alma kapasitesine sahip
hanelerin orann krklemitir. Artk
yalnzca Kuzey Amerika'da bulunanlar
deil, dnyamn her tarafndan artc
eitlilikteki insanlar tarafndan online
hizmetler, elektronik ilan panolar,
640
 M edya

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

15.2. ekil Birleik Krailkda internete eriime sahip haneler, 1998-2004 (%)
Kaynak: National Statistics Online (2004)

sohbet odalar ve yazlm ktphaneleri sayfalar iaretleyebilmelerini salayan

aa kondu. 1994'de irketler daha nce yazlm program olan internet taraycs
an baskn kullanclar olan niversi yardmyla dolamaktadr. A aracl
telerin nne getiler. yla hkmetin siyasi belgelerinden,
virsten korunma programlarna ve
nternetin en iyi bilinen kullanm
bilgisayar oyunlarna kadar deien
World Wide Web'dir (www). Hakikaten
eitlikte belge ve programn indiril
yuvasndaki guguk kuu gibi sahibini
mesi mmkn olmaktadr. Web siteleri
yerinden etmekle tehdit etmektedir. A,
ince bir zevke hitap ettike duyular iin
fiilen kresel bir multimedya ktpha
bir ziyafet haline gelmektedirler. ou
nesidir. 1992'de svire'de bir fizik
karmak grafikler ve fotoraflarla
laboratuarnda bir yazlm mhendisi
donatlmtr ya da grnt ve ses
tarafndan icat edilmitir; tm dnyada
dosyalar tamaktadr. Ayrca a i
yaygn hale gelen yazlm ise Illinois
anlamalarnn online yrtlebildii e-
niversitesi'nde okuyan bir lisans
ticaret' iin nemli bir arayz tekil
rencisi tarafndan yazlmtr.
etmektedir.
Kullanclar ada, bireylerin bilgi
Birleik Krallk'da ev merkezli
aramalarn, belirli bir siteye girmelerini,
kiisel bilgisayarlarn yaygnlamasyla,
daha sonra bavurmak zere bu

641
 M edya
15.1. Tablo Dnyadaki nternet kullanclar: her biri 1000 kii (2000)
Btn gelimekte olan lkeler
Daha az gelimi lkeler
Arap Devletleri
Dou Asya ve Pasifik
Latin Amerika ve Karayipler
Gney Asya
Sahra alt lkeleri
Orta ve Dou Avrupa
OECD
Yksek gelirli OECD
Yksek insani gelime
Orta insani gelime
Dk insani gelime
Yksek gelir
Orta gelir
Dk gelir
Dnya
Kaynak: U N D P ( 2 0 0 4 )
internet eriimine sahip bilgisayarlarn
says da artmtr. 2004'n ikinci
eyreinde Birleik Krallk'da hanelerin
yzde 42'si (12,8 milyon) internete
evden eriime sahipd; bu say 1998'in
ayn eyreinde yalnzca yzde 9'du (2.2
milyon) -bkz. 15.2. ekil.
Ulusal statistik Dairesi'nin yapt
bir ankete gre Birleik Krallk'daki son
aydr onu kullanan yetikinlerin en
yaygn internet kullanma nedenleri
(yzde 85) e-posta, mal ve hizmetier
iin enformasyon aramadr (yzde 82).
En yaygn eriim mekan kendi evleri
dir (yzde 82), bunu iyerleri (yzde 42)
izlemektedir. Haziran 2004'de dah nce
hi internet kullanmam yetikinlerin
oran yzde 37'dir (HMSO 2004).
Ka kiinin gerekten internete
bal olduu bilinmemektedir; ancak
Birlemi Milleder 2000'ler civarnda
dnya nfusunun yzde 10'unun inter
net kullancs olacan tahmin etmek insanlarn kimlikleri, kadn ya da erkek
tedir ve bu say hzla artacaktr. Yine de
40.9
2.8
28.0
60.9
81.2
14.9
9.6
71.8
383.1
450.5
382.6
37.3
5.9
445.8
59.5
13.0
99.4
internete eriim son derece eitsizdir
(bkz. 15.1. Tablo). 2002'de, Bau Avrupa
ve Kuzey Amerika'daki gibi yksek
gelire sahip lke insanlarnn yzde 45'i
internet kullancs olarak snflandrlr
ken, Afrika'nn ou lkesi gibi dk
gelirli lke insanlarnn sadece yzde
1.3' byle snflandrlmaktadr.
nternetin etkisi
arpc bir teknolojik gelime
halindeki dnyada hi kimse gelecekte
neler olacandan emin olamamaktadr.
ou kimse interneti yirminci yzyln
bitiminde ortaya kan yeni kresel
dzenin bir iareti olarak grmektedir.
nternetteki dei-toku siberuzayda
gereklemektedir. Siberuzay interneti
oluturan bilgisayarlardan oluan
kresel an biimlendirdii etkileim
mekan anlamna gelmektedir. Siber
uzayda biz artk insanlar deil, birbiri
mizin ekranndaki mesajlarz. nternet
olup olmadklar ya da nerede olduklar
642

hakknda hibir kesinlik salamaz.
Internede ilgili ok nl bir karikatrde,
kpein biri bilgisayarn nnde
oturmaktadr. Alt yazda yle yazmak
tadr: "Internet hakkndaki en harika
ey kimsenin sizin kpek olduunuzu
bilmemesidir."
nternetin dnyada yaygnlamas,
sosyologlarn nemli sorular sormalar
na neden olmaktadr. Internet -kresel
ve yerel olan arasndaki snrlar belirsiz
letirerek, iletiim ve etkileimde yeni
kanallar aarak ve giderek daha fazla
gnlk iin online olarak halledilmesini
salayarak- gnlk yaamn d hatlarn gnlk ilerini siberuzayda idare
dntrmektedir. Ancak toplumsal
dnyay kefetmeye dair yeni ve
heyecanl frsadar sunmakla birlikte
internet, insan ilikilerinin ve topluluk
larn altn oyma tehdidi de tamakta
dr. "Enformasyon a" bugn yine ilk
evrelerindeyse de ou sosyolog inter
netin ge modern toplumlardaki kar
mak ierimlerini imdiden tart
maktadr.
nternetin toplumsal etkileime
etkileri hakkndaki grler iki genel
kategoriye ayrlmaktadr. Bir tarafta
online dnyann yz yze etkileimleri
artran ya da destekleyen yeni bir
elektronik etkileim biimini besledii
fikrinde olan gzlemciler bulunmak
tadr. Yurtdnda alan, okuyan
kimseler, lkelerindeki arkadalar ve
akrabalar ile internette dzenli iletiim
kurabilmektedir. Mesafe ve ayrlk daha
katlanlr hale gelmitir. nternet yeni
iliki biimlerini gelimesini de sala
maktadr. Adsz' online kullanclar
sohbet odalarnda buluabilmekte ve
mterek ilgi alanlarndaki konular
tartabilmededirler. Kurulan bu siber
temaslar zaman zaman gerek elektro
643
M edya
nik arkadalklara ya da yz yze
karlamalara dnebilmektedir.
ou internet kullancs, d dnyada
yer aldklarndan nitelik asndan farkl
bu canl online topluluklarn bir paras
haline gelmektedir. nterneti insanlarn
etkileimine olumlu bir katk gibi gren
bilginler, onun insanlar arasndaki
toplumsal alar zenginletirdiini ileri
srmektedir.
te yandan herkes interneti bu
kadar hevesli kabullenmemektedir.
nsanlar giderek daha uzun zamanlarn
online iletiim kurarak harcadka ve
ettike, d dnyada birbirleriyle etkile
imde bulunmak iin belki de daha az
zaman harcayacaklardr. Baz sosyolog
lar internet teknolojisinin yaygnlama
snn toplumsal soyudanma ve para
lanmada arta neden olaca kaygsn
tamaktadrlar. Evlerde internete erii
min artmasnn insanlarn aileleri ve
arkadalaryla daha az "nitelikli zaman"
geirmelerine enden olacan ileri sr
mektedirler. nternet i ve ev arasndaki
snrlar belirsizletii iin ev iindeki
yaama tecavz etmekte, ou alan e-
postalarn kontrol ederek gn iinde
bitiremedikleri ileri tamamlayarak
evde de saatlerce almay srdrmek
tedir. nsanlarla irtibat azaltmakta,
kiisel ilikiler bozulmakta, tiyatro ve
kitap gibi geleneksel elence biimleri
bir kenara itilmekte ve toplumsal yaa
mn dokusu zayflamaktadr.
nternet, kiisel kimlik hakknda da
ilgi ekici sorular uyandrr; yeni
topluluk biim leri ve dem okratik
katlm la ilgili yeni olanaklar yarattr.
B u konular 5. Blm de, "Toplum sal
E tkileim ve Gnlk Y aam ", s. 192-
5'de tartlmtr.
 M edya

Bu kart grleri nasl deerlen elektronik iletii biimlerine sahiptirler.

dirmeliyiz? Elbette, tartmann her iki
tarafnda da hakl yanlar bulunmaktadr.
Kukusuz internet ufkumuzu genilet
mekte ve bakalaryla irdbat kurmak
iin emsalsiz olanaklar sunmaktadr.
Ancak, lgn yaygnlama hz, insan
larn etkileim kurduklar geleneksel
biimlere meydan okumakta ve onlar
tehdit etmektedir. Internet toplumu
kkten bir biimde insanlarn evlerin
den nadiren kmay gze aldklar
iletiim yeteneklerini yitirdikleri para
lanm kiilik d bir aleme mi
dntrmektedir?
Bu pek olas grnmyor. Yaklak
elli yl nce benzer kayglar medya
sahnesine ktnda da dile getirilmiti.
1950'lerdeki Amerikan toplumunun
etkili sosyolojik zmlemesi olan Yal-
n% Kalabalk da (The Lonely Crowd -
1961) David Riesman ve arkadalar,
televizyonun aile ve toplumsal yaam
zerindeki etkileri hakknda kayglarn
dile getirmilerdir. Baz korkular ok
yerindeyse de televizyon ve kide iletiim
aralar toplumsal yaam bir ok
ynden zenginletirmitir.
Daha nce televizyonda olduu
gibi internet de hem umut hem kayg
uyandrmtr. Siberuzayda kimlikleri
mizi yitiriyor muyuz? Biz mi bilgisayar
teknolojisine, yoksa o mu bize egemen
olacak? insanlar and sosyal evrimii
bir dnyaya m ekiliyor? Bereket versin
ki bu sorularn neredeyse hepsine 'hayr'
yant verebiliyoruz. Daha nce 5.
Blmde "yaknlk zorlanm" tart katklarndan bazlarn ortaya koya
masnda grdmz gibi, eer
insanlar bakalaryla her zamanki gibi
bir araya gelebiliyorlarsa grntl
grmeyi kullanmamaktadrlar. Yne
ticiler eskiye oranla ok daha fazla
Ayn zamanda yz yze i toplantlar
da hzla artmaktadr.
Sosyolog Manuel Castells, interne
tin gelimesini srdreceini nk
alarn gelimesine katks olduunu
iddia etmektedir. Castells'e gre alar
amzn rgtsel yapsn tanmla
maktadr.
C a s te lls 'in a lm a s 16. B l m ,
" rgtler ve A lar", s. 718-20'de
tartlmaktadr.
Alarn doasnda var olan esnek
lik ve koullara uyum salama yetenei
rgdere ussal ve sradzene dayal
rgdere oranla muazzam avantajlar
salamaktadr. Castells internetin ilet
melere, merkezsiz ve son derce karma
k etkinliklerin kresel egdm
yeteneini saladn iddia etmektedir.
Internet bireyler iin yeni i ve serbest
alma bileimlerini, bireysel ifade,
ibirlii ve sosyallii olanakl klmak
tadr; siyasi eylemcilereyse, birleme,
egdm ve mesajlarn dnya apnda
yayma frsat vermektedir. McLuhan'n
"ara mesajdr" dncesini kullanarak
Castells "a mesajdr" fikrini savun
maktadr (2001).
Medya zerine kuramsal
yaklamlar
Bu blmde kide iletiim ara
larnn aratrlmasna ynelik etkili
kuramsal yaklamlardan ikisini -ilev-
selcilik ve atma kuram- inceleyecek
ve tartmaya son zamanlardaki nemli
caz.
levselcilik
Yirm inci yzyln ortalarnda
Charles Wright ve Harold Laswell gibi

644

ilevselci kuramclar toplumun btn
lemesinde medyann ileyi tarzna
odaklanmlardr (Wright 1960; Laswell
1960).
l e v s e lc i d n c e , 1. B l m ,
"Sosyoloji N ed ir?", s. 55-6'da ortaya
konmutu.
Medya kuramcs Deni Mc Quail'
(2000) izleyerek medyann nemli
birka ilevi aadaki gibi deerlen
dirilebilir.
1. Enform asyon: Medya, web
kameralarndan radyo haberlerine
kadar, trafik skkl, hava duru
mundaki deiiklikler, hisse senedi
piyasas ve kiisel olarak bizi
etkileyen meselelerdeki hikayeler
konusunda bizi uyararak, bize
dnyayla ilgili srekli bir ak
halinde enformasyon salar.
2. bant: Medya bize sunduu
enformasyonu aklar ve anlamn
anlamamz salar. Kurulu toplum
sal normlara ilikin destek salar ve
ocuklarn toplumsallamasnda
nemli rol oynar (Tolumsallama,
6. Blmde ayrntl olarak
tartlmtr.
3. Sreklilik: Yeni toplumsal geli
meleri grerek ve ortak deerlere
biim vererek egemen kltr
ifade etme ilevini sdenir.
4. Elence: Medya elenme ve
oyalanma yollar sunar ve toplum
sal gerginlii azaltr.
5. Hareketlilik: Medya, toplumun
ekonomik gelime, alma, din ya
da sava zaman cesaredn tevik
edilmesi gibi hedeflere ulamas
iin onu hareketiendirme kampan
yasna katlr.
645
M edya
Son yllarda ilevselci medya
kuramlarnda bir azalma gzlenmitir.
Bu kuramlar, zellikle izleyicileri medya
mesajlarnn etkin yorumlayclar
olmaktan ok edilgin almlayclar
olarak grdkleri iin eletirilmilerdir.
(zleyici tepkilerine ilikin en son ve
rafine grler aada, s. 654-6'da
tartlmaktadr). Bunun yannda
ilevselci kuramlar medyay aklamak
tan ok betimlemek dnda bir ey
yapmamakla eletirilmilerdir. levsel
ci medya kuramlarna olan rabetin
azalmasyla, zellikle Marximden
etkilenen atmac yaklamlar gibi
farkl zmleme biimleri aa
kmtr.
atma kuramlar
Avrupa'da kide iletiim aralaryla
ilgili atma kuramlar yaygndr.
Aada Marxist bir bak asna sahip
iki nemli medya kuramn inceliyoruz.
Bu ereveye sahip etkili dier aratr
malara Glasgow Medya Grubu'nun
almalar (s. 654-5'da gzden geiri
yoruz) da dahildir.
Ekonomipolitikyaklamlar
Ekonomi politik yaklam, medyay
bir endstri olarak grr ve nemli
iletiim aralarna zel teebbslerin
sahip olma tarzlarn inceler. Medya
sahiplii birka zengin medya patronu
nun elinde younlamtr -Britanya
medya baronlarnn egemenlii (s. 587-
8'de tartlmt) bir rnek oluturur.
Kresel ada medya sahiplii ulusal
snrlarn tesine geer. Aada, Sky ve
dier medya kurulularnn sahibi
Avustralya doumlu medya kodaman
Rupert Murdoch'n bir profili veriyoruz
(s. 674-5).
 M edya

Rupert Murdoch'un News Corporation irketi alt ktada iletilmektedir. News o f the World, The Sun, Twentieth
Century Foxur\ bir blm, Harper Collins ve Sky dahil holdingleri ok sayda dier nemli medya arasndadr.

Ekonomi politik gr taraftarlar, irkeder Sovyeder Birlii'ne ynelik

ekonomik karlarn ekonomik gce
sahip olmayanlarn sesini hesaba
katmadn ileri srerler. stelik,
ayakta kalan sesler mevcut gelir
dalmn en az eletirenlerin sesidir
(Golding ve Murdock 1997). Bu gr
Amerikal radikal Noam Chomsky
tarafndan Medya denetimi: Propagandann
Muhteem Haam (Media Control: The
S p e c ta c u la r A c h ie v e m e n t o f
Propoganda -1991) adl kitabnda
gelitirilm itir. Chomsky byk
irketlerin Amerikan medyas ve
kresel medya zerindeki egemenlii
konusunda son derece eletireldir.
Chomsky'e gre, bunlarn egemenlik
leri, halka verilen enformasyonun ok
sk bir biimde denetimi ile sonulan
maktadr. Souk Sava sresince bu
korku ikliminin yaratlmasnda kullan
lan enformasyonu denetlemilerdir.
1991'de Sovyeder Birlii'nin dalma
sndan sonra Chomsky, irketlerin
sahipliindeki medyann kresel
terrizm gibi yeni korkular yarattn
ve bu korkularn bu irkederin sorum
luluu ya da A.B.D'deki demokrasi gibi
gerek sorunlarn tartlmasn engel
lediini iddia etmitir.
Kltr endstrisi
Theodor Adorno (1903-69) gibi
Frankfurt Okulu yeleri, kitle iletiim
aralarnn kitieler zerindeki etkisi
konusunda son derece eletireldir.
1920'de kurulan Frankfurt Okulu
Marx'dan esinlenen, ancak onun
grlerinin radikal bir biimde gzden

646

geirilmesi gerektiini iddia eden,
birbirine gevek olarak bal bir grup
kuramcdan olumaktadr. Dier
eletirilerinin yan sra Marx'n modern
kapitalist toplumda kltrn etkisine
yeterince nem vermediini savunurlar.
Frankfurt Okulu yeleri bo
zamann endstriletirildiini iddia
etmektedirler. TV, popler mzik,
radyo, gazete dergilerin oluturduu
elence endstrileri anlamna gelen
"kltr endstrisi" adn verdikleri
alanda kapsaml aratrmalar yapmlar
dr (Horkheimer ve Adorno 2002).
Bunlara kltr retiminin, standartla
trldn ve dier endstrilerde olduu yeni ortaya kmakta olan gazetelerde
gibi kar arzusunun ona egemen olduu
nu ileri srmlerdir. Kide toplumunda
bo zaman endstrisi halk arasnda
uygun deerleri meydan getirir: bo
zaman artk iten ayr bir mola deil,
ona hazrlanmadr.
Frankfurt Okulu yeleri, rabet
grmeyen ve standartlatrlm rn sorunlara kamusal tarma yoluyla
leriyle kltr endstrisinin yaygnla
masnn bireylerin eletirel ve zgr
dnmeye ynelik yetenein altn
oyduunu iddia etmektedirler. Ticari-
lemeyle boulan sanat -"Mozart'n en
hit paralar" yok olur ve elence
kltrn yerini alr. Lazarsfeld ve
Merton'un 1950'lerdeki A.B.D hakkn-
daki yorumlarnda olduu gibi "ekono
mik g dorudan smry azaltm kamusal alann byk lde bir
ve daha kurnaz bir psikolojik smrye
evirmi grnyor" (Curran ve Seaton
2003'den alnt).
Yeni kuramlar
Jrgen Habermas: kamusalalan
Alman dnr ve sosyolog Jrgen
Habermas Frankfurt Okulu'nun top
647
M edya
lumsal dncesine baldr. O,
Frankfurt Okulu'nun balatt baz
konular ele alarak onlar farkl bir
biimde gelitirmitir. Onsekizinci
yzyldan gnmze "kamusal alann"
ortaya knn- ve ardarda knn-
izini srerek medyann geliimini analiz
eder (1989). Kamusal alan kayg
yaratan sorunlarn tartld ve
fikirlerin oluturulduu bir tartma
arenasdr.
Habermas'a gre kamusal alan ilk
kez Londra, Paris ve dier Avrupa
ehirlerindeki kahvehanelerde gelimi
tir. nsanlar, o an nemli olan ve sklkla
ya da haber ilanlarnda ortaya kan
konular tartmak iin bu mekanlarda
bulumutur. Siyasi tartma nemli
hale gelmitir. Habermas nfusun ok
kk bir kesimiyle ilgili olsa da, bu
salonlarn demokrasinin geliiminde
vazgeilmez olduklarn, nk siyasi
zm arama fikrini ortaya koyduk
larn ne srmektedir.
Ancak Habermas kamusal alann
ilk olarak gelitii dnemde sunduu
vaadin tam olarak gelitirilemedii
sonucuna varmtr. Modern toplum-
lardaki demokratik tartma, kltr
endstrisinin geliimi ile engellenmitir.
Kide iletiim aralar ve kitlesel elence,
dankl dv haline gelemsine neden
olmutur. Ticari karlar kamunun
karlarnn nne geerken, siyasi alan
da parlamento ve medya ile ynetilen ve
sahneye konulan bir tiyatro oyunu
olmutur. Kamuoyu ak ve mantkl bir
tartma yoluyla deil reklamlarda
olduu gibi maniplasyon ve denetimle
biimlendirilmektedir.
 M edya
H a b e rm a s 'n y azlar 4. B l m ,
"Sosyolojideki Kuramsal D nm e",
s. 155-6'da etraflca tartlmaktadr.
Jean Baudrillard: hipergereklik
dnyas
Gnmzdeki en etkili medya
kuramclarndan biri, daha nce bu
blmde (s. 631) ele alnan McLu-
han'n grlerinden derinden etkilen
mi olan Fransz postmodern yazar
Jean Baudrillard'dr. Baudrillard, mo
dern kide iletiim aralarnn etkisinin
dier teknolojilerin etkisinden daha
farkl ve derin olduunu dnmekte
dir. Kitle iletiiminin zellikle de
televizyon gibi elektronik medyann
gelii tam da yaamlarmzn niteliini
deitirmitir. Televizyon bize yalnzca
dnyay gstermez, giderek iinde
yaadmz dnyann aslnda ne
olduunu belirler.
Bir rnek olarak 1994-95 yllarnda
Los Angeles'de ortaya kan bir nl
davay, O. J. Simpson'un yarglann
dnn. Simpson aslnda bir Ameri
kan futbolu oyuncusu olarak nlenmi-
ti, ancak daha sonra plak Silah serisi
gibi kimi popler filmlerde oynamas
sonucunda tm dnyada tannr
olmutu. Kars Nicole' ldrmekle
sulanm ve uzun sren davalarn
sonucunda beraat etmir.
Dava, Simpson'un California
otoyolunda altm kilometre tutuklan-
maktan kaarken seyreden 95 milyon
Amerikal tarafndan izlenen zorlayc
bir dava haline geldi. Birleik Devlet-
ler'de yalnzca tutuklan deil, duru
malar da televizyondan naklen yaym
land ve Britanya dahil dnyann pek
ok yerinde izlendi. Amerika'da alt
televizyon kanal durumalara srekli
olarak yer ayrd. Birleik Devleder'deki
televizyon izleyicisinin yzde 90'
davay izlediini ileri srd ve 142
milyon insan 3 Ekim 1995'deki 'susuz'
kararnn veriliini duydu. 2000'den
fazla haberci davay izleyerek bilgi verdi
ve dava hakknda 80'den fazla kitap
yazld.
Medya terimleriyle bu, yzyln
davasyd. Dava yalnzca duruma salo
nunda gereklemedi. Dava, medyadaki
milyonlarca izleyiciyi ve yorumcuyu
birbirine balayan gerek bir medya
olayyd. Dava, Baudrillard'n "hiper
gereklik" adn verdii eyin bir
rneiydi. Televizyonun grmemize
izin verdii 'gereklik' (mahkeme salo
nundaki olaylar) aslnda artk yoktur;
'gereklik' aslnda durumay kresel bir
olay olarak tayin eden dnyann televiz
yon ekranlarndaki bir dizi imgesidir.
1991'de Krfez Sava'ndaki husu-
meder padak vermeden nce, Baudril
lard bir gazeteye "Krfez Sava ka
maz" adl bir makale yazmtr. Savan
iln edilmesi ve kanl almalarn ortaya
kmas bir bakma Baudrillard'n
yanldn gstermiti. Ancak durum
hi de yle deildi. Savan sona
ermesinin ardndan Baudrillard ikinci
bir makale daha yazd: "Krfez Sava
Olmad". Bununla ne demek istiyordu?
Sylemek istedii ey, bu savan tarih
boyunca ortaya km dier savalara
benzemediiydi. Bu sava btn dn
yadaki dier izleyicilerle birlikte Byk
George Bush ve eski Irak Bakan
Saddam Hseyin'in de neler olup
bittiini grmek iin CNN'in yayn
izledikleri bir medya a sava, bir
televizyon gsterisiydi.
Baudrillard kitle iletiimin her
yerde olduu bir ada aslnda insan
davranlarnn birbirine girmesi ve
648
Politikaclar hakknda bildiklerimizin pek ou televizyondan ya da g azetede okuduklarm zdan kaynaklanr.
medya imgelerinden oluan yeni bir
gereklik yaratldn ne srmektedir.
Hipergereklik anlamlarn baka
imgelerden alan ve bu nedenle 'd
gereklikte temelleri olmayan imgeler
olan benzetiler tarafndan ina edilir.
rnein, Silk Cut sigaralarnn nl
reklam serisinde sigaradan hi sz
edilmez, yalnzca uzun bir seri olarak
km eski reklamlardan sz edilir.
Bugn, televizyona dzenli olarak
kmam hibir siyasi lider seimleri
kazanamaz; ou izleyicinin bildii 'kii'
aslnda liderin televizyondaki imgesidir.
John Thompson: medya ve modern
Habermas'n yazdklarnn bir ks
mna dikkati eken John Thompson
medya ve sanayi toplumlarnn gelime
si arasndaki ilikiyi zmlemitir
(1990, 1995). Thompson ilk bask
biimlerinden elektronik iletiime,
medyann modern kurumlarn gelii
minde merkezi rol oynadn ileri
s rm ekted ir. M arx, W eber ve
Durkheim gibi sosyolojinin kurucula
rnn, ilk modern toplumun geliimini
biimlendirmedeki rolne yeterli ilgiyi
gstermedikleri inancndadr.
Habermas'n baz grlerine
yaknlk duyan Thompson, Frankfurt
Okulu ve Baudrillard'a yapt gibi onu
da eletirir. Frankfurt Okulu'nun kltr
endstrisine yaklam ok olumsuzdur.
Thompson, modern kitle iletiim
aralarnn bizi eletirel dnceden
yoksun brakmadn, aslnda daha
nce eriim olana bulmadmz bir
ok enformasyon biimini bu aralarn
 M edya

MoBLeronH y lio y d
_____________________ d a
fi
B ir H e te r a s e k s e l i f t t e n . h e r k e s in n n d e
s r e k li h i r b i r l e r i n e s a r l p p t k le r i i in b i r
g a y h a r n t e r k e t m e le r i is te n m i !

S a rn : O n la r d a a y r m c lk y a p y o r la r ! B u b iz im
o n la ra y n e lik h o g r s z l m z d e h a k l h a le

a r t l t a h liy e e d ilm i b ir i t o r o f m don F lo r id a y a

d a T e x o s 'd a b i r c in a y e t i le n m i 1

f B t n s u la r d e r aJ e n a z
I m e b b e t ha p is le
L c e z a la n d rlm a l! o t $ P ^ l

E{ \

bize salad dncesindedir. Frank gibi y ^ j%e etkileim, bireylerin

furt Okulu ile birlikte Habermas da bize bakalarnn sylediklerini anlamak iin
medya mesajlarnn pasif alclar olarak kullanabilecekleri ipular assndan
davranmaktadr. Thompson'un sz zengindir (bkz. 4. Blm, "Toplumsal
leriyle: Etkileim ve Gnlk Yaam). Aracl
A lm la m a ve bunun ard n d an gelen etkileim, gazete elektrik balantlar ve
s re te m edya m esajlar o u n lu k la elektronik uyarclar gibi medya
bireyler tarafndan tartlr... [m esajlar], teknolojilerinin kullanlmasn ierir.
ak tarm a yeniden ak tarm a, y o ru m lam a, Aracl etkileimin zellikleri, zaman ve
yeniden y o ru m lam a, y o ru m , kahkaha ve
mekana yaylmas ve sradan bir yz
eletiri s reci iin d e srekli yeniden
dn t r l r. .. . B u m esajlar kaydederek
yze etkileim balamnn tesine
ve onlar h e r zam anki gibi yaam larm za gemesidir. Aracl etkileim telefonda
katarak srekli yeteneklerim izi ve bilgi konuan iki kii gibi, bireyler arasnda
d aarcm z yeniden ekillendirir, duygu dorudan da gerekleebilir, ancak ayn
ve b een ilerim izi te s t eder, deneyim
eitlilikte ipucu olana yoktur.
u fk um uzu geniletiriz ( 1 9 9 5 :4 2 - 4 3 ) .

Thomson'un medya kuram tp nc tr etkileim aracl etkile-

etkileime dayanmaktadr (bkz. 15.2. imsi etkileimdir. Bu, kitle iletiim
Tablo). Bir partide konuan insanlar aralarnn yaratt trden toplumsal

650
 M edya

15.2. Tablo: Etkileim biimleri

Etkileimin nitelikleri Yzyze etkileim Aracl etkileim Aracl etkileimsi etkileim

Zaman mekan kuruluu Ayn anda hazr Balamlarn ayrlmas; zaman Balamlarn ayrlmas; zaman
bulunulan balam ve mekana yaylan hazr ve mekana yaylan hazr
bulunma bulunma

Simgesel ipularnn Simgesel ipularnn Simgesel ipularnn Simgesel ipularnn

kapsam okluu kapsamnn daraltlmas kapsamnn daraltlmas

Eylemin ynelimi zgl tekilere zgl tekilere ynelme Kapsam snrsz olan alclara
ynelme ynelme

Diyalojik/monolojik Diyalojik Diyalojik Monolojik

Kaynak: Thompson (1995), s. 4 6 5

ilikilere iaret eder. Bylesi etkileim
zaman ve mekana yaylr, ancak kiileri
dorudan birbirine balamaz; bu
yzden 'etkileimsi' terimi kullanlmak
tadr. Daha nceki iki etkileim tr
diyalojiktir; kiiler birbirleriyle doru
dan etkileime girerler. Aracl szde
etkileim monolojikdr; rnein bir TV
program tek ynl bir etkileim biim
dir. Program izleyen insanlar bunu
tartabilirler ve cihaza doru birka sz
edebilirler ancak kukusuz cihaz bu
yorumlara karlk vermeyecekdr.
Thompson'un zerinde durduu
nokta, esas olarak Baudrillard'n da
benimsedii fikir, nc etkileim
trnn dierlerine egemen hale
gelmesidir. Bu gn daha ok bu
etkileim tarz yaamalarmzda i ie
gemi durumdadr. Thompson yaa
mmzdaki zel olan ve kamusal olan
arasndaki dengenin, kide iledim ara
lar tarafndan deitirildiini; kamusal
alana eskisinden daha fazla arlk
verildiini, bunun da sklkla tartma
ve anlamazla neden olduunu ne
srmektedir.
d e o lo ji v e m e d y a
letiim aralarnn incelenmesi,
ideolojinin toplumdaki etkisi ile yakn
dan ilintilidir. deoloji, fikirlerin insan
larn inan ve eylemleri zerine etkisine
iaret eder. Bu kavram, sosyolojinin
baka alanlarnda olduu kadar medya
almalarnda da yaygn olarak
kullanlmaktadr. Ancak uzun zaman
dan beridir de tartmaldr. Szck ilk
kez 1700'lerin sonlarnda Fransz yazar
Destutt de Tracy tarafndan kullanl
mtr. Kendisi bu terimi "dnceler
bilimi" anlamnda kullanmtr.
Ne ki, daha sonraki yazarlarn elin
de bu terim daha eletirel bir biimde
kullnalmaya balanmtr. rnein
Marx, ideolojiyi "yanl bilin" olarak
kabul etmitir. Gl gruplar, kendi
konumlarn hakllatrmak iin dola
mda olan egemen fikirleri denetieye-
bilmektedirler. Bu nedenle Marx'a gre
din ounlukla ideolojiktir: yoksullara
ellerindekileriyle yetinmelerini retir.
Toplum zmlemecisi, gszlerin
kendi yaamlar hakknda doru bak
ass kazanmalar -kendi yaam koul
larn iyiletirebilmek iin harekete
gemeleri iin- ideolojinin arptmala
rn ortaya karmaldr.
Thompson, de Tracy'nin grn
yars^ Marx'n grn de eletirel
ideoloji kavram olarak grmektedir.

651
 M edya
Yansz kavramlar, 'olgularn muhakkak
yanlc ya da aldatc olduklarn ya da
zgl bir grubunun karlaryla rt-
tklerini ima etmeden, bu olgular ideo
loji olarak nitelendirmektedir. Eledrel
ideoloji kavramlar "olumsuz, eledrel
ya da aalayc bir anlam bildirmekte"
ve beraberlerinde "rtk bir eletiri ya
da knama tamaktadrlar" (1990: 53-
4).
Thompson eletirel kavramn ter
cih edilmesi gerektiini nk ideoloji
ile gc birletirdiini ileri srmektedir.
deoloji, simgesel gcn kullanmyla
yani dncelerin toplumsal dzendeki
egemen gruplarn karlarn gizleme,
hakl gsterme ya da meru klmak iin
nasl kullanldklar ile ilgilidir.
Glasgow letiim Grubu aslnda
almalarnda televizyondaki habercili
in ideolojik ynlerini zmlemek
tedir. Haberler, grevciler aleyhinde,
hkmet ve yneticileri destekleme
eilimindeydi. Thompson, genlikle
medyann yalnzca haberleri deil, her
programn tr ve ieriinin, modern
toplumlardaki ideolojinin kapsamn
byk lde genilettii grndedir,
iletiim aralar ok sayda izleyiciye
ulamakta ve Thompson'un terimle
riyle "etkileimsi etkileime" dayan
maktadr; izleyiciler dorudan karlk
verememektedir.
nyarg ve medya: Glasgovv
niversitesi Aratrma Grubu
TV h a b e r le r i
Televizyonu ele alan sosyolojik
aratrmalarda dikkatin byk bir
blm haberlere yneltilmitir.
Nfusun nemli bir blm artk
gazete okumamaktadr. Bu nedenle
televizyon dnyada neler olup bittiinin
dair bilgi edinmenin ana kaynadr.
Televizyon haberleri ile ilgili tannm,
tartma yaratan ararmalardan bazla
r Glasgow niversitesi Medya Grubu
tarafndan gerekletirilenlerdir. Grup
son otuz yldr haberlerin temsili-ne
ilikin bir dizi alma yaynlamtr.
Kt Haberler, Daha Kt Haberler,
Gerekten Kt Haberler ve Sava Bar
Haberleri. Her kitapta aratrmann
odan deitirseler de benzer
aratrma stratejileri kullanmlardr.
lk ve en etkili kitaplar Kt H a
berler (Bad News) 1975'de ubat ve
Haziran aylar arasnda ngiltere'de
televizyon kanalnda yaynlanan
haberlerin zmlemesine dayanmak
tadr. Amalar haber ierikleri ve
bunun temsil edili tarzlar iin
sistematik ve yansz bir zmleme
salamakt. Kt Haberler sanayiyle ilgili
anlamazlklarn anlatmna odaklan
yordu. Daha sonraki kitaplar politik
olaylara ve 1982'deki Falkland Sava'na
ynelmitir.
Kt Haberlerin sonunda sanayi
deki ilikiler hakknda haberler, seici ve
alayl bir dille temsil edilmitir. 'Sorun',
'radikal', 'anlamsz grev' gibi sendika
kart terimler, sendika karn bir bak
asn akla getirmektedir. Halk iinde
karklklara neden olan grevlerin
sebeplerinden ok sonular daha fazla
anlatlmtr. Kullanlan film materyali
protestocularn eylemlerinin akld ve
saldrgan grnmelerini salamtr.
rnein insanlarn bir fabrikaya
girmelerine engel olan grevcilerin
grnts, pek nadir ortaya km
olsalar bile, onlara sradan cepheleme
ler olarak odaklanabiliyordu.
652
 M edya

Kt Haberler; haberi ina eden iinde bulunduu durum yznden

lerin, gndemi oluturan konularla anormal gn kayb vard. Habercilerin
-baka bir deyile kamuoyunun gn btn olan biteni bildirmesi olanaksz
demle ilgili duyduklar her eyle- ura olabilirdi ve bu nedenle de daha renkli
an "eik bekileri" olarak eylediklerini sahnelere odaklanma eilimi artm
vurgulamaktadr. rnein iletmeciler olabilirdi.
ve ynetim arasnda aktif ihtilaflarn
Bu eletiriye yant olarak Glasgow
olduu grevler daha yaygn olarak
Medya Grubu yeleri Harrison'un
bildirilmektedir. Farkl trde daha
aratrmasnn maliyetin ksmen ITN
nemli ve uzun sren sanayi ile ilgili
tarafndan karlandna ve bunun
tartmalar byk lde gzard
akademik tarafszlkla uzlamayacana
edilebilmektedir. Glasgow Medya
dikkati ekmilerdir. Harrison tarafn
Grubu, haber gazetecilerinin bak
dan incelen haber metinleri tam deildi
alarnn, grevleri kanlmaz bir
ve bir blm de ITN'de hi yaymlan
biimde tehlikeli ve sorumsuz deer
mamt.
lendiren toplumun egemen gruplarnn
bak asn yansttn ne srmek Son yllarda Glasgow Medya Gru
tedir. bu yeleri bir dizi ek aratrma daha
gerekletirdi. Kt Haberler serisinin
Glasgow Medya Grubu'nun al
son basm srail'den Kt Haberler (Bad
malar, akademik evreler kadar medya
News from Israel-Philo ve Berry-
evrelerinde de tartlmtr. Kimi
2004), srail-Filistin atmasnn tele
haber yapmclar, aratrmaclar grev
vizyon haberlerinde nasl bildirildiini
cilerden yana olan nyarglarn hareke
incelemilerdir. alma iki yllk bir
te geirmekle sulanmlardr. Kt
dnemde gerekletirilmitir ve 800
H aberler kitabnda 'Sendikalar ve
kiilik rneklem izleyici grubundan
Medya' adl bir blm varken, 'Yne
yelerin katld panellere dahil olan
ticiler ve medya' adl bir blm olma
st dzey haber yaymclar ve gaze
masna dikkat ekmektedirler. Glagow
teciler tarafndan desteklenmitir.
Medya Grubu'nu eletirenler bu
atmann televizyonlardaki kapsad
konunun zellikle tartlmas gerektii
yer ve zamann yan sra yazarlar bu
ni, nk haber gazetecilerinin yne
kapsamn izleyicilerin inan ve tutum
ticiler tarafndan grevcilere deil,
laryla nasl balantlandrldyla da
kendilerine kar nyargl olmakla
ilgilenmilerdir.
sulandklarn iddia etmektedirler.
alma, atmayla ilgili televizyon
Akademisyenler de benzer nokta
haberlerinin kapsamnn izleyicilerin
lara iaret etmilerdir. Martin Harrison
akln kartrd ve byk lde srail
(1985) Independent Televizyon Haber
ynetiminin grlerine arlk verdii
leri (ITN)'nin zgn aratrmann
sonucuna varmtr. alma, zellikle
kapsad dnemde yaynlad
Filistinlilere oranla sraillilerle iki kat
haberlerin metinlerine erime olana
daha fazla rportaj yapan ve onlar
bulmutur. Bu temelde, analiz edilen
haber konusu eden BBC 1'de resmi
be ayn tipik olm adn ne
srail bak asna ynelik bir eilim
srmektedir. O dnemde sanayinin
bulmutur. Buna ek olarak, srail'i des

653
 M edya
tekleyen Amerikal politikaclarn g
rlerine de okluk arlk verilmitir.
Keza alma, haberlerin Filistinlilere
oranla srail'in kayplarn (sraillilerden
iki ya da kat daha fazla Filistinlinin
lmesine karn) daha gl bir biimde
vurguladn bulmutur. Gazetecilerin
kulland srail ve Filistin saldrlarn
betimleyen dilde de farkllklar bulun
mutur. rnein gazeteciler sklkla
Filistinlilerin eylemlerini 'terrizm'
olarak tanmlarken, srailli gruplarn
eylemleri Filistin okuluna bomba atma
giriimi eklinde bildirilmi, gruplardan
da "ar u" ya da "yasal yetkisi
olmakszn zorla dzen salamaya
uraan rgt" olarak bahsedilmitir
(Philo ve Berry 2004).
srail'den Kt Haberler, atmann
kaynann tarihi konusuna televiz
yonda ayrlan yer ve zamann ok az
olduunu iddia etmektedir. zleyicilerin
byk bir ounluu ana reni kayna kendisi de izleyen programlarda 'haber'
olarak bu haberlere gvenmitir.
Ayrca, izleyicilerin bilgilerindeki
'boluk'lar, haberlerdeki 'boluk'larla
yakn bir koutluk gstermektedir.
Aratrma, sorunun Filistin eylemi ile
balad izlenimi verilerek, yine bunun
Filistinlilerin aleyhine ilediini iddia
etmektedir (Philo ve Berry 2004).
Daha nceki cilt olan Mesaj
A lm ak'dz (Getting the Message),
Glasgow Medya Grubu haber yaymc
lna ilikin aratrmalar derlemiler zleyici almalar
dir. Bu cildi yayna hazrlayan John
Eldridge, grubun zgn almalarnn
yaratt tartmann hala srdne biri hipodermik modeld. Bu model
iaret etmektedir (1993). Haberi
bildirirken nesnelliin ne olarak kabul
edilmesi gerektiini sylemek hep g
olacaktr. Nesnelliin anlamsz bir ey
olduunu syleyip ona kar kanlara
(bkz. Baudrillard: Hipergereklik
dnyas, yukarda s. 648-9) karlk
olarak Eldridge, medya rnlerine
eletirel bir gzle bakmay srdrmenin
nemini hatrlatr. Haber aktarmnda
doruluk iin gayret edilebilir, edilmeli
dir de. Sonuta futbol sonular bildi
rildiinde onlarn doru olmasn bekle
riz. Eldridge, byle sradan rneklerin
bile bize haber aktarmnn hakikade
ilgili konular ierdiini anmsatacak
larn iddia etmektedir.
Ancak konu, haberin salt belirli bir
gn ya da haftada 'gerekten' 'neler olup
bittii'nin basit bir tarifi olamayacan
da kapsamaktadr. Haber "konu edin
dii eyi" dzenli olarak etkileyen kar
mak bir inadr. rnein bir politikac
bir haber programna kp -devlet eko
nomisi ya da onun zerine yaplmas
gerekenler gibi- tartmal bir konu
hakknda yorum yaparsa bu yorumun
olabilir.
zleyiciler ve medya etkisi
ideolojik nyargnn izleyiciler
zerine etkisi, kiinin kide iletiim
aralarnn izleyiciler zerindeki rol ile
ilgili ald teorik durua baldr.
Burada izleyici almalarnn zm
lenmesinin ksa bir zetiyle bu soruna
eiliyoruz.
ilk ve en dorudan modellerden
izleyicinin (hastann) mesajlar edilgen
bir biimde ve dorudan kabul ettii ve
onunla hibir biimde eletirel
ilgilenmedii varsaymna dayanr.
Hipodermik model mesajn toplumun
654

Hipodermik model, medya mesajlarnn izleyiciler tarafndan edilgin bir biimde alndn varsayar. Bylesi
fikirler zellikle televizyonun ocuklar zerindeki etkisi ile ilgili iddialarda rtk olarak bulunmaktadr.
btn yeleri tarafndan aa yukar
ayn alnp yorumlandn kabul
etmektedir. Frankfurt Okulu (bkz. s.
647-8) ile ilikilendirilen uyuturma
kavram hipodermik modelden esin
almaktadr. Bu gre gre, izleyicilerin
daha geni bir dnya ile ilgili eledrel
dnebilme yeteneklerini tahrip eden
medya, onlara uyuturucu veren olarak
grlr (Marcuse 1964). Hipodermik
modelin artk modas gemitir ve
okluk kitle iletiim aralarn inceleyen
ilk yazarlarn dile getirilmemi varsa
ymlarndan pek de fazla bir ey ifade
etmemitir.
Ne var ki, modelin medya hakkn-
daki varsaymlar, modern toplumda
kitle iletiim aralarnn etkisi hakknda
kukucu olan gnmz yazarlarnn
almalarnda yine bulunabilmektedir.
655
M edya
Hipodermik modeli eletirenler,
izleyicileri trde ve edilgin kabul eden
modelin, farkl izleyicilerin medyaya
ynelik farkl grlere sahip olduunu
dikkate almad belirtmektedir. ou
kuramc, izleyicinin verdii tepkinin
eidi aamalardan getiini iddia
etmektedir. Katz ve Lazarsfeld izleyici
tepkisi ile ilgili yapklar almada
Birleik Devletler bakanlk seimleri
srasndaki siyasi yaymlar kullanm ve
izleyici tepkisinin iki adml bir ak ile
biimlendirildiini iddia etmilerdir: lk
adm medyann izleyiciye ulamasdr;
ikinci adm izleyicilerin etkili insanlarla
-"kanat nderleri- toplumsal etkileim
leri araclyla yorumladklarnda atlr
ve sonra bunlar izleyici tepkisini
biimlendirir (Katz ve Lazarsfeld
1955).
 M edya
Daha sonraki modeller medyaya
ynelik tepkisinde izleyiciye daha akdf
bir rol yklemektedirler. Doyum modeli
farkl izleyicilerin medyay gereksinim
lerini karlamak zere kullanma
biimlerini inceler (Lull 1990). zleyici
ler medyay yaadklar dnyayla ilgili
daha fazla bilgi almak iin rnein hava
durumunu ya da borsada neler olduu
nu renmek iin kullanabiliriler.
Dierleri medyay ilikilerine yardmc
olmak, kurgusal bir topluluun bir
paras olduunu hissetmek (rnein
Pembe dizileri seyrederek) ya da ayn
program seyreden arkadalar ve
meslektalarla iliki kurabilmek iin
kullanabilirler. (Pembe dizileri ereve
yazda tartyoruz.) Bu modeli eleti
renler bu modelin izleyicilerin ihtiyac
nn zaten var olduunu, medya tarafn
dan yaratlmadn kabul ettiini iddia
etmektedirler.
zleyici tepkisi ile ilgili daha sonraki
kuramlar insanlarn medyay etkin bir
biimde yorumlama biimlerine bak
mlardr. Stuart Hall'un almlama kura-
/^mdaki aklamalar, izleyicilerin snf
ve kltrel artalanlarnn farkl medya
'metin'lerini -bu terim kitaplardan gaze
telere, filmlere ve CD'lere kadar eitli
medya biimlerini kapsayacak bir
biimde kullanlr- anlamlandrma
biimlerini nasl etkilediine odaklanr.
zleyicilerin kimi yeleri, reten tarafn
dan metnin iinde 'kodlanm' tercih
edilen anlam kolayca kabul ederler.
Hail, bu tercihli okumann (almalar
yukarda s. 652-4'de tartlan Glasgow
Medya Grubu'nun bulduu) egemen ya
da ana damar ideolojiyi yanstmasnn
muhtemel olduunu iddia etmektedir.
Ancak Hail, bir metni anlamann onu
yorumlayan kiinin kltrel ve snfsal
artalanna da bal olduunu iddia
etmektedir. zleyicilerin dierleri yeleri
metni 'muhalif okumay tercih edebi
lirler nk toplumsal konular onlar
tercih edilen okuma ile atma iine
sokar. rnein grev eyleminde yer alan
bir ii ya da bir etnik aznlk grubunun
yesi, endstriyel bir haber yks ya
da rk ilikileri ile gibi bir metni, retici
tarafndan metnin iine kodlanm
egemen anlam kabul etmek yerine
muhtemelen muhalif okumay tercih
edecektir (Hail 1980).
Hall'u izleyerek son kuramlar kendi
deneyimleri araclyla enformasyonu
szgeleme tarzlarna odaklanmakta
drlar (Halloran 1970). zleyiciler farkl
medya metinlerini (rnein programla
r ya da trleri) birbirleriyle balantlan-
drmakta ya da bir tr medyay teki ile
ilikilendirmektedir -televizyonda sy
leneni gazetedekiyle karlatrmak
tadr (Fiske 1988). Burada izleyici
hipodermik modelden olduka uzakla
arak gl bir rol kazanmtr. Yorumcu
model, izleyici tepkisinin medya rn
lerine ballk ya da yadsma arac-lyla
medyay biimlendirdiini dn
mektedir.
Medya etkisi
Medyann alglanabilen etkisi ok
eitlidir. Medya yabanclama, taklit
cinayeder, insanlar arasnda hissizlik
yaratma, nyarglar pekitirme ve
nemli konular nemsizletirme ile
sulanmaktadr (Watson 2003). Kuku
suz, yukarda da grdmz gibi
medyay olumsuz etkileri olduu
yolunda sulamann boyutu, izleyicinin
ne lde etken ya da edilgin olduuna
ynelik gre dayaldr. Bu blmde
medyann olumsuz etkisinin olduu
sylenen iki alan, iddet ve pornogra
fiyi ele alyoruz.
656

Trler, izleyici tepkisi v e p em b e diziler
Radyo ve televizyonun yaratt bir tr 'pem be dz'
olarak tanmlana gelmitir -gnm zde televizyonun en
yaygn p rogram eididir. Britanya'da h er hafta en ok
seyredilen televizyon program larnn hem en hepsi
-EastEnders ya da Coronation Street ve biroklar pem be
dizilerdir. Pem be diziler en azndan Britanya
televizyonunda gsterildii ekliyle, kendi ilerinde eitli
trlere ya da alt trlere ayrlmtr. Coronation Street gibi
ngiltere'de retilen pem be diziler, daha fakir insanlarn
yaam sz konusu olduunda kelimenin tam anlamyla
dem ir leblebi olm a eilimindedirler. kincisi Amerika'dan
ithal edilen ve ou 1980'lerin Dallas ve Hanedan
dizilerine benzeyen ve atafatl yaamlar sren bireyleri
anlatan dizleridir. n c grubu Avustralya'dan ithal
edilen Komular gibi diziler oluturur. Bunlar o rta snf
evleri ve yaa tarzlarm gsteren dk bteli
yapmlardr.
Pem be diziler tpk televizyon gibi btnyle sreklidir.
Bireysel ykler sona erebilir ve farkl karakterler ortaya
kabilir ve ortadan kaybolabilir, fakat kendisi yayndan
kaldrlana kadar dizinin bir bitimi yoktur. 'Askda
kalma' ad verilen sahnelerle blm ler arasnda gerilim
yaratlr . Blm , nem li bir olay olm adan hem en nce
birdenbire biter; izleyici neler olup bittiini g rm ek iin
bir sonraki blm beklemek zorunda kalr.
Pem be dizinin temel zellii, kim seyrederse seyretsin,
dzenli izlemeyi talep etmesidir. Tek bir blm den pek
bir ey anlalmaz. Pem be diziler dzenli izleyicilerin
bildii bir tarih varsayar- izleyici, karakterleri, kiiliklerini
ve yaam deneyimlerini iyi bilir. Bylesi bir tarihi yaratan
birbirine bal olaylar silsilesi her eyden n ce kiisel ve
Medya ve iddet
Televizyon programlarndaki id
det zerine ok sayda alma yaplm
tr. En youn almalar 1967'den son
raki her yl btn nemli Amerikan
yaym istasyonlar alarnda izlenme
orannn en yksek olduu saaderle,
hafta sonu gn iindeki yayn saatierin-
den rnekleri inceleyen Gerbner ve
yardmclar tarafndan gerekletiril
mitir. iddet ieren eylemlerin ve
grntlerin say ve sklklar belirli
alanlardaki program trlerine gre
tablolanmtr. Aratrmada iddet,
fiziksel zarar ya da lm ieren, kendine
M edya
duygusaldr; pem be dizilerin byk bir ksm daha
geni toplumsal ve ekonom ik ereveden bakmazlar,
bunlar zerinde yalnzca dardan bir etkiye sahiptirler.
Yalnzca Britanya ve A m erika'da deil, Afrika, Asya ve
Latin Amerika gibi dnyann her tarafnda popler
olan pem be dizilerin bu denli etkili olm a nedenleri
hakknda sosyologlar tarafndan farkl bak alan
ortaya konmutur. Kimileri, bu dizilerin, zellikle
yaamalarn skc ve bunaltc bulan, saylar erkeklere
oranla daha fazla olan kadnlar iin bir tr ka
olduunu dnmektedir. ou pem be dizi tam da
yaamlar bu kadar sorunlu olan insanlar n e karsa
da byle bir g r ok da inandrc grnm yor. D aha
makul bir baka gr ise, pem be dizilerin kiisel ve
duygusal yaamn evrensel zeliklerine hitap ettiidir.
Herkesin karlat ikilemleri aratrm akta, belki de
baz izleyicilere kendi yaamlarn daha yaratc
deerlendirme konusunda yardmc olmaktadrlar.
Sosyolog D o ro ty H ob so n , Pembe Di^i Soap O pera,
kitabnda, bu dizilerin bir ka yolu olarak grldkleri
iin deil izleyicilerin karakterler ve yaamlar ile ilgili
yakn bir samimiyet kurduklar iin ie yaradn
yazmaktadr. Karakterleri yoluyla pem be dizi izleyicinin
deneyimi ile balan kurmal ve ierii alldk bir
hikayeye sahip olmaldr (H ob son 2002).
Sorular
1. Pem be dizileri seyrediyor musunuz? Cevabnz
sosyolojik bir bak asndan aklaynz.
2. levselci ve atm a kuramlar pem be dizilerin
yaygnln nasl aklamaktadrlar?
ya da tekilere yneltilmi korku ya da
fiziksel g kullanm olarak tanm
lanmtr. Televizyon dizilerinin en
yksek iddet ieren programlar olduu
anlalmtr: Saat bana 7.5 iddet
ieren grnt oranyla programlarn
ortalama yzde 80'i iddet iermekte
dir. Her ne kadar ldrme fiili
gereklemiyorsa da ocuk programlar
ok daha yksek iddet dzeyi iermek
tedir. izgi filmler, btn teki prog-
ramlardakine oranla ok daha fazla
sayda iddet eylemi ve grnts
iermektedir (Gerbner 1979, 1980;
Gunter 1985).
657
 M edya

iddettin tasvir edilmesi her du arasnda bir balant bulamamsa da

rumda izleyicileri ne adan etkilemek konu tartmal olmay srdrmektedir.
tedir? F.S. Anderson, 1956-1976 yllar A.B.D'de 1996 Telekomnikasyon
arasnda, yirmi yllk bir dnemde, Yasas 1999'dan sonra yaplan btn
ocuklar arasnda saldrganlk eilimleri televizyonlarn, ebeveyenlerin ocukla
zerine televizyondaki iddetin etkisini r televizyon seyrederken programlar
aratran yetmi yedi aratrmann daki iddet ya da ak cinsellik tayan
bulgularn bir araya getirmitir. Aratr malzemeyi filtrelemelerini salayan V-
malarn drtte bylesi bir ilikiyi ipini (V iddeti simgelemektedir)
bulduunu iddia etmektedir. Durum tamasn zorunlu hale getirmitir.
larn yzde 20'sinde ok net iliki Televizyon endstrisinden, filmlerde
bulunamamken aratrmalarn yzde kullanlanlarla benzeyen V-iplere gibi
nde aratrmaclar televizyondaki bir derecelendirme sistemi gelitirme
iddetin saldrganl gerekten d leri istenmitir (Signorielli 2003). Yine
rd sonucuna varmlardr (Ander de aratrmalar, ocuklarnn televiz
son 1977;Liebertvedi.l982). yonda ne seyrettii konusunda ciddi
Ne ki, Anderson'un yapt aratr kayglar tayor olsalar da ebeveynlerin
malar, kullanlan yntem, szde ortaya pek aznn televizyonlarndaki V-ipini
karlan ilikinin gc, saldrgan amadn gstermitir (Annenberg
davrann tanm asndan bir hayli Merkezi 2003). Ebeveynlerin V-ipinin
farkllk gstermektedir. iddetin nasl alp kapandn gen kzlarna ya
gsterildii su dizilerinde (ve ocuklar da oullarna sorduklarna dair bir fkra
iin yaplan pek ok izgi filmde) adalet bulunmaktadr.
ve cezann yerini bulmasnn altn izen Pornografi
konular bulunmaktadr. Su dizilerinde,
zalimlerin byk bir ounluu gerek Pornografinin etkisi hakkndaki
hayattaki polis soruturmalarnda tartma, medyadaki iddetin etkisi
olduundan ok daha fazla adalete hakkndaki tartmalarla benzerlikler
teslim edilirler ve izgi filmlerde zarar tamaktadr. Cinselliin aka gste
veren ya da korku salan karakterler rildii resimlerle ilgili yasal dzenleme
genellikle 'layn' bulma eilimindedir. lerin ok uzun bir tarihi vardr.
Yksek lde iddetin resmedilmesi, A.B.D'de Comstock Yasalar olarak
muhtemelen temel ahlaki temalardan bilinen gen bir kzn duyarlna zarara
etkilenen seyirciler arasnda ille de verebilecek malzeme eklinde tanm
dorudan taklite ynelik bir rnt lanan cinselliin aka gsterildii
yaratmayla sonulanmamaktadr. Ge malzemeyi yasaklayan kanun ondo-
nellikle televizyonun izleyiciler zerin kuzuncu yzyln sonunda kabul
deki etkisini konu alan aratrmalar edilmitir (Grossberg ve dierleri
izleyicileri -ocuk ya da yetikin- edilg 1998).
en olarak ele alma ve izlediklerine 1970'lerin sonlarnda pornografi
verdikleri tepkiler arasnda ayrm ve kadna ynelik cinsel iddet arasn
yapmama eilimindedirler. daki iliki zellikle feministler arasnda
Aratrmalarn ou televizyondaki giderek daha fazla tartlmaya baland.
iddetle gerek yaamadaki iddet Ortaya konan sava gre pornografi

658

kadn nesneletirmekte ve kullan
mayanlara oranla pornografi kullanc
larn kadnlara ynelik iddet uygula
maya daha yatkn hale getirmektedir.
Feminist yazarlardan Robin Morgan
yorumuyla durumu ksaca yle zetle
mektedir: "Pornografi kuramdr, teca
vz ise pratik" (Morgan 1994).
K k te n c i fe m in istle rin g r le ri
hakknda daha fazla bilgi iin bkz. 12.
B l m "C in s e llik ve T o p lu m sa l
C insiyet", s.518-20.
Bu alandaki sosyolojik ararmalar
pornografi kullanm ile cinsel saldr
ganlk arasnda nedensel bir ban olup
olmadn deerlendirmeye girimi
lerdir. Amerikan Psikoloji Dernei'nin
bir raporunda, kadnlara ynelik iddet
iermeyen erotik yada cinsel ynden
ak malzeme izleme antisosyal bir etki
yaratmazken, yetikinler arasnda
cinselliin elik ettii iddeti kerelerce
izlemenin, kullanclar tecavzn sert
liine duyarszlatrmad, betimlenen
kurbana ynelik duygusal tepkilerini
azaltmad bulunmutur (Huston ve
dierleri 1992). nternetin yaylmas,
pornografik ya da iddet ieren malze
meyi daha kolay ulalabilir hale
getirdii iin izleyici tepkisi ve medya
etkisi giderek daha nemli hale
gelmektedir.
Medya denetimi
Siyas denetim
Kamuyayncl ve BBC
ou lkede devlet, televizyon
yaynclnn ynetimi ile dorudan
ilgilidir. Britanya'daki ilk televizyon
programlarn balatan Britanya Yaym
Birlii (British Broadcasting Corpora
tion, BBC), bir kamu kuruluudur. En
659
M edya
az bir televizyona sahip her hanenin
dedii lisans cretiyle mali adan
desteklenir. Britanya'da bir sre radyo
ya da televizyon yaymcl yapmasna
izin verilen tek kurulu BBC olmutur,
ancak gnmzde BBC1, BBC2 gibi
BBC kanallarnn yan sra adet ticari
TV uydu kanal (ITV, Kanal4, Kanal5)
bulunmaktadr. Her saat enok alt
dakikay aamayan reklam yaynlanma
skl ve sresi yasayla belirlenmek
tedir. Bu dzenlemeler 1980'lerden
sonra abonelerin yaygn olarak kullan
d uydu kanallar iin de geerlidir
(BBC'nin gelecei, s. 660'da ereve
yazda tartlmaktadr).
A.B.D'de nde gelen televizyon
kuruluunun hepsi ticari alardr-
Amerikan Yaym irketi (American
Broadcasting Company, ABC), Colum-
bia Yaym Sistemi (Columbia Broad
casting System, CBS) ve Ulusal Yaym
irketi (National Broadcasting Com
pany, NBC). Bu alar, eer byk bir
ehirde bulunuyorlarsa beten fazla
lisansl istasyona sahip olamayacaklar
eklinde yasa tarafndan snrlandrl
mlardr. Bu en byk kurulu
birlikte, kendi istasyonlar araclyla
btn hanelerin drtte birinden fazlas
na ulamaktadr. Her aa lkedeki yedi
yzden fazla televizyon istasyonunun
yzde 90'n kapsayan yaklak 200 ye
irket de baldr. Alarn reklam
srelerine dayal gelirlere ihtiyalar
vardr. zel bir kurum olan Ulusal
Yaymclar Birlii, her bir izlenme saati
bana reklama ayrlacak srenin
orann gsteren bir ynerge olutur
mutur. Buna gre 'prime time'da saat
bana 9.5 dakika, dier yayn saatle
rinde ise 16 dakika reklam yaymlanr.
TV irketleri reklam cretlerini belir
lemek iin belli programlarn ka kii
 M edya
tarafndan seyredildiine ilikin dzenli
istatistiki bilgi (izlenme oranlar) toplar,
izlenme oranlar doal olarak hangi
programn yaynna devam edileceine
karar vermede gl bir etkiye sahiptir.
Halkla ak yaym yapan televizyon
istasyonlarnn gc, ok kanall televiz
yon ve DVD'nin ortaya kmas ve
(fiilen kiiselletirilmi bir kanal
yaratmak iin, izleyicinin ilgi gsterdii
programlar bulup kaydetmek zere
dijital video kaydedici ile uydu alcsn
birletiren) Sky+ gibi servislerin gelii
BBCnin e e le c e e i
Baka bir ok lkedeki kamu yaynclnda olduu gibi
B B C z o r durum dadr ve bir ok anlamazla konu
olmaktadr. BB C 'nin gelecei izleyicilerinin giderek
blnmesi vznden sorun yaratmaktadr. Dijital
teknolojinin gelimesi, BB C 'nin egemenliini tehdit
eden, gerek anlam da yzlerce ticari kablo ve uydu
kanallarnn ulalabilir hale gelmesi anlamna
gelmektedir. 1950'lerin yarsnda ticari televizyonlarn
balatlmasna kadar Britanya televizyon izleyicisinin
tekeline sahip olan BB C 'nin karasal yayn yapan
televizyon izleyicisi pay 2003'd e yaklak yzde 36
orannda dmtr. B B C izleyicilerinin saysnn
dmesiyle birlikte ou kimse -zellikle de B B C
televizyonunu izlem eyen, B B C radyo istasyonlann
dinlemeyenler- neden lisans creti dem ek zorunda
olduklarn sorm aya balad.
1990'larda Ulusal Salk Servisi gibi dier kamu
tekellerinin yan sra B B C de daha verimli ve m arket
odakl hale gelem si iin har saylr bir baskya tabi
tutuldu. 1 992'den 1 999'a kadar G enel M dr olan Sir
Jo h n Birt, program yapmclarnn BBC'nin dndan
kamera takm satn almalarn serbest brakarak bir i
piyasa yaratt; ayrca sklkla crederden keserek
B B C 'nin ticari faaliyederini gelitirdi (B o rn 200 4 ).
K am u tekellerini eletirenler bunun yeterli olmadn
ileri srdler ve B B C 'nin zelletirilmesine ynelik
bask yaptlar. rnein K anal 5'in eski G enel M dr
David Elstein, M uhafazakar Parti tarafndan
hazrlattrlan bir raporda BBC'nin kullanmak
isteyenler iin abonelik hizmeti verir hale gelmesinin ve
lisans cretinin kaldrlmasnn gerektiini iddia etm itir
(2 0 0 4 ). Bu gne kadar topyekn bir zelletirmeye
kar konulmutur. ou kimse BB C 'nin kamu
sahipliinde kalmasnn nemli olduuna inanmaktadr.
ile azalmtr. Abonelik creti ya da bir
kerelik demelik dijital televizyon alcs
karlnda gnmz televizyon
izleyicileri birok kanal ve program
ierisinden seim yapabilmektedir. Bu
durumda insanlar, giderek a
tarafndan tahsis edilen zamanlamaya
bal olmak yerine kendi izleme
programlarn dzenleyerek kendileri
ne zg programlama yapmaktadrlar.
Dijital, uydu ve kablo hemen her
yerde televizyonun niteliini deitir-
A ncak baz yorum cularn dikkat ektii gibi, mali
basklara ek olarak onun iledii evredeki yasal
denetimin ortadan kaldrlmasnn etkilerinin de
BBC'yi kendi zgl halk hizm eti unsurunun ksmen
koruduu ticari bir sisteme dntrm tr. BBC'yi
destekleyenler televizyon sektrndeki yasal denetim
ortadan kaldrld iin BB C 'nin rolnn, zellikle
p rogram standartlannn yksek tutulmas ve
toplum sal olarak soyudanm toplum kesimlerine -ya
yetmi beten daha yksek olanlarn bedava televizyon
lisans elde etm ektedir- ulaabildii iin daha nemli
hale geldiini iddia etmektedirler. BBC'nin eski
Politika ve Planlam a M dr u yorum u yapmaktadr:
Rekabetin izleyicileri ve yatirmlar ok kad sat
yerlerine blecei ve bunun boyal basna zg
deerlere ve yeni hizmeti benimseyenlerle bunlara
gc yetm eyen ya da ulamaya niyeti olmayanlar
arasnda blnm bir ulusa neden olaca gibi
giderek iddedenen korkular var. K am u
politikasnn nndeki mesele her iki gru ba da en
iyisini verm ek, gelimeyi tevik etmek ve kaliteyi
salamaktr (Currie ve Siner 1999).
rgtteki eitli st dzey yetkililerin istifa etmesine
neden olan 2004'deki H utton soruturm asnn padak
verm esine (bkz. kardaki ereve yaz) ram en devlet
ynetimi en azndan ksa dnem de BBC'nin
geleceini garanti altna almtr. D evlet ynetiminin
medya endstrisi dzenleyicisi O fcom 'dan bir rapor
BB C 'nin "yksek nitelikte, orijinal, yeniliki, meydan
okuyan, ekici ve geni apta ulalabilir" program lar
salamasnn nem ini vurgulam ve lisans cretinin
en azndan 2016'y a kadar srdrlmesini salk
verm itir (O fco m 2 0 0 3 ).
660
 M edya

mektedir. Bunlar kat bir biimde K re se lle m i m ed y an n etk ile ri

hakknda daha fazla bilgi iin bkz. 20.
karasal yaym yapan televizyon kanalla
Blm , Siyaset, H km et ve Ter
rnn etkinlik alanlarna nfuz etmeye rizm, s. 665-76.
balad m, ynetimlerin gemite
yapmaya altklar gibi televizyon A nti tekel nlemleri
ieriini denetlemeye almak daha da
Kt Haberlcr'm yazarlarnn vurgu
zor olacaktr. rnein Bat medyasnn
lad gibi (bkz. yukarda s. 606-8)
nfuz alan 1989'da Dou Avrupa'daki
haberleri ina edenler gndemi
devrimlerin yaplmasn salayan
belirleyen "eik bekileri" dir. Baarl
koullarda rol oynamt.
bir biimde yaymlanan ve baslan yeni
hikayeler hep o sade haber deeri
olmak ltne gre seilmezler. Gaze
Irak dosyas
teciler altklar kuruluun gndemine
Savaa destek toplam ak iin Babakanlk ofisi Eyll 2002'd e uyacak hikayeler bulmalar gerektiinin
Irak'a ynelik sulamalarn olduu bir dosya yaynlad. bal gibi de farkndadrlar ve bu
D osya, baka eylerin yannda Irak'n kide imha silahlarn
kurulularn da kendilerine ait bir siyasi
(W eapons o f M ass D estruction W M D ) krk be dakika
iersisinde harekete geirebileceini iddia ediyordu.
gndemleri vardr -yalnzca mal satma-
yp, fikirleri de etkilemektedirler. Bu
imdiye kadar birbirini izleyen savalarda Irakl gler
tarafndan hi kitle imha silah kullanlmamas, hatta bu nedenle medya yatrmclarnn ve
silahlarn bulunmamas dosyann doruluunu pheli hale byk medya irketlerinin artmas ve
getirmitir. G eorg e Bush'un 2003'deki ulusa sesleni yarattklar etki ou insan tedirgin
konumasnda dile getirdii iddialardan birisi, istihbarat
etmektedir. Murdoch gibi (bkz. ereve
kaynaklar tarafndan kukuyla karlanmtr. H aziran
2 0 0 3'd e bir B B C gazetecisi Tony Blair'in ba akl hocas yaz, s. 674-5) bu irket sahiplerinin
Astair Campbell'i Britanya istihbarat servislerinin siyasi grlerini asla gizlememeleri
isteklerine aykr bir biimde 'zellikle '45 dakika1' iddiasn kanlmaz olarak farkl siyasi grlere
ortaya koyarken, dosyay "ilgin ve ekici hale getirm ekle"
sahip siyasi partiler ve dier gruplarda
sulamtr.
kaygya neden olmaktadr.
Bir meclis soruturm as Bay Cam pbel' bu sutan aklamtr
(Austos 2 0 0 3'd e istifa etmitir.). A ncak B B C geri adm Bunu sakl tutarak, btn lkelerin
atmay reddetm i devlet ynetimi ile iddetli bir kavgay
medya sahipliini denetlemek iin baz
harekete geirm itir. D urum , B B C 'ye hikayeyi ifa eden ana
kaynak olan hkm et bilgininin [Dr. David Kelly] istifa
artlar olduu sylenebilir. Ancak bu
etmesiyle trajik bir hal almtr. ubat 2004'd e bilginin ardar ne kadar kat olmaldr? Medya
lmn aratran bir aratrm a, devlet yntemini dosyay yatrmlarnn kresel nitelikleri d
"ilgin ve ekici hale getirm ek" sulamasndan aklam ve
nldnde ulusal ynetimler onlar
byk lde -am a btnyle deil- bilginin ivereni
Savunm a Bakanl'nn tarafn tutmutur. Buna karlk
denedeme konusunda ne kadar mitli
B B C , kendi genel mdr ve guvernrler kurulu bakann olabilirler.
istifaya zorlad iin eletiri yamuruna tutulmutur.
Medyadaki yasal dzenlemeler
L ord Butler bakanlnda istihbarat hatalan hakknda
verilen bununla ilikili bir rapor, 2 0 0 4 H aziran'nda kastl
sorunu ilk bakldnda grndn
olarak Parlam entoyu yanltc teebbslerinden dolay da den daha karmak olabilir. Farkl grup
devlet yntemini aklamtr. A ncak bu durum , geride Bay larn ve siyasi bak alarnn dinlene
Blair'in sava durum unu destekleyecek en kk bir kant
bilmesini temin edebildii iin medya
bile abartm aya hazr olduu izlenimini brakmtr.
rgtlerinde bir eitliliin olmasnn
Kaynak: The Economist (5 Nisan 2005)
kamunun yararna olaca aka

661
 M edya

ortadadr. Buna ramen kimin neyi Medyadaki yasal dzenlemelerle

satn alabilecei ve hangi medya
teknolojisi formlarnn kullanlabilece
ine snr koymak, medya sektrndeki
baary etkileyecektir. ok snrlayc
bir lke kendisinin geride kaldm
grmektedir -medya endstrileri
modern ekonominin en hzl gelien
sektrlerinden birisidir.
Medyadaki younlamay eletiren
ler byk medya irketlerinin ar g
kullandklarm ifade etmektedirler. te
yandan, iletmeler yasal dzenlemelere
maruz kaldklarnda etkili ticari kararlar
alamayabileceklerini ve kresel yar
kaybedebileceklerini ne srmektedir
ler. stelik dzenlemeyi kimin yapaca
m sormamaktadrlar. Dzenleyicileri
kim denetleyecektir?
ilgili izlenecek politikann yol gsterici
kanallarndan bir pazar hakimiyetinin,
ayn zamanda hem tam ekonomik
rekabetin hem de demokrasinin -medya
sahipleri seilemedii iin- temsilcisi
olabilecek iki ya da byk medya
irketine tannmas olabilir. Avrupa ve
dier sanayilemi lkelerde byk
lde farkllk gsterse de mevcut anti
tekel yasalar burada kullanlabilir.
Rekabetilik oulculuk demektir-
ya da yle olmaldr- ve oulculuk
demokrasi iin herhalde iyi bir eydir.
Ancak oulculuk yeterli midir? ou
kimse, medya kanallarnn sayca
okluunun nitelii ve ieriin dorulu
unu garantilemediinin bir iareti
olarak A.B.D'yi gstermektedir (yuka-

G loballem e v e gndelik y aam : ind e sansr v e m ed ya

K resellem en in aykr nitelii, in K o m n ist
Partisi'nin g zetim in d e hzl kltrel v e ek on o m ik
d n m ler g eiren in'd e aka kendini
g sterm ek ted ir.
1 9 8 0 'le rd e in ynetim i ulusal televizyon sitem inin
yaygnlam asn salam ve televizyonun vatan d alar
tarafndan satn alnm asn tevik etm itir. lke
ynetim i televizyon yaym cln, lkeyi
birletirm enin ve parti o to ritesin i d estek lem enin b ir
arac o larak g rm t r. A n cak televizyon deiken
bir ara olabilm ektedir. Yalnz uydu tem elli
kanallarn old u u bir ad a televizyon yaym clnn
sk b ir b iim d e d enetlen m esi m m k n o lam am ,
stelik inli izleyiciler televizyon ieriklerini
ynetim in niyederinin aksi y n d e yo ru m lam ay a
istekli olduklarn g sterm ilerd ir (Lull 1 9 9 7 ).
L ull, yz inli aile ile y ap a aratrm ad a, tpk
kom n ist rejim aland aki dier topluluklarda olduu
gibi inli izleyicilerin "satr aralarndaki d ah a az ak
m esajlar okuyup y o ru m lam ad a u sta olduklarn"
o rta y a koym utur. L ull, g r m elerd e so ru lara yant
veren lerin yalnzca seyrettikleri eyi deil, o n u izleyi
biim lerini de betim lediklerine dikkat ekm itir,
"izleyiciler ynetim in sklkla haberleri deitirdiini
v e abarttn bildikleri iin asl durum u zihinde
can lan drm ann ustas haline gelm ilerdir. N eyin
sunulup neyin sunulm ad, neye n em verilip
verilm edii, sylenenlerin nasl sylendii gibi
b t n sluplara dikkat ed ilm ek ted ir -hep si hassas
bir b iim d e y o ru m lan m ak tad r."
L ull, inli izleyiciler tarafn dan televizyonda
izlenen m esajlarn -esasen ithal film ler ve
reklam larn- kendi yaam tarzlar v e kendi
toplum larndaki m e v cu t olanaklarla ters dt
so n u n ca varm tr. Bireycilik ve tketim top lum un u
vurgulayan televizyon ieriini izlerken o u inli
izleyiciye g erek y aam d a kendi seenekleri
en gelleniyorm u gibi gelm ekted ir. Televizyon inli
izleyiciye, tek i top lu m sal dzenlerin
kendilerininkinden d aha so ru n su z ilediini ve
d aha fazla zgrl k su nd uu m esajn tam aktadr.
S on yllarda in tern et v e dier yeni iletiim
teknoloi ileri in ynetim i iin yeni itirazlar
m eyd ana g etirecek gibi g r n m ek ted ir.
K im ileri bu yeni m ed yann , insanlarn devletin
denetim ini alt etm esini salayacan iddia etseler
de dierleri d evlet san s r n n teknolojik
gelim elere ayak uyduracan ileri srm ektedirler.

662

" in 'in Byk Gvenlik Duvar"
in'in in tern eti san srlem e ab alan tekn oloji, hukuk
ve insan g c m arifetiyle gerek lem ek ted ir.
in'deki 'gvenlik duvar' (bilgisayar uzm anlar
arasnda byle bilinir) yoluyla eriim i n ered eyse
btnyle en gellenen B B C 'y e g re 5 0 .0 0 0 'd e n fazla
farkl inli o to rite , intern ettek i trafii izlem enin
dnda b aka b ir i yapm am aktadr. B u ifade
zgrl yasan ve m ah rem iyete kitlesel saldrya
izin veren tek b ir yasal dzen lem e bile yoktur. D a h a
d o ru su d zin elerce yasada y zlerce m ad d e, sansr
yoluyla siyasi d zen i salayan ynetim in yetkilerini
rtb a s etm eye alm aktadr.
2 0 0 4 -2 0 0 5 'de in'de nternetin Filtrelenmesi: Bir lke
ncelenmesi adl, g n m ze kadar in'de in tern etin
filtrelenm esiyle ilgili yaplan en ayrntl alm aya
g re , lkedeki san sr rejim i byk veri kapasitesine
sahip b ir a b esleyen om u rg ad an in tern et kafeye
k adar u zanm aktadr. in iletiim altyaps veri
paketlerinin a ierisinde tasarlanm 'b o m a
n o k ta la rn d a filtrelenm esine izin verm ek ted ir,
caydrc etki y aratm as iin yasaklanm ieriin
soru m lu lu u -yazara, a b arn d rm a h izm eti v eren e
v e o k u ra kadar- b iro k tarafa geniletilir. B t n
bun lar m akine v e insan san sr ve so n u n cu su da
oklukla gnlllerin sk g zetim i altnda
gerekletirilir.
N isan'daki A B D - in E k o n o m ik v e G venlik T efti
K o m isy o n u n u n rap o ru n u sunarken A k A
G iriim i (O p e n N e t Initiative) yneticisi J o h n Parley
b u sistem in dallanp budaklanm asnn "katlm c
d em ok rasiye inanan herkesi ilgilendirm eli" g r n
vurgulam aktadr. O N I , tpk kimileri tarafndan
yasaklanan ru h ani h arek et Falu n G o n g ile
ilikilendirilen H o n g K o n g m erkezli E p o c h T im es
tarafn dan baslan ve b ir dizi stundan oluan
K o m n ist P a rti zerin e D o k u z Y o ru m 'u n
detaylandrlan sitelerin yzde 90'n n d a olduu gibi,
m u h alif siyasi partilerle ilikili sitelerin yzd e 60'n a
eriim in engellendiini bulm utur.
S ans r W o rld W id e W eb'le de kalm am aktadr.
O N I'n in 2 0 0 2 'd e in'le ilgili derledii so n rap o ru n a
g re , ifade zgrl k on usun da u m u t vaad eden
yeni in te rn e t tem elli teknolojileri de hedeftedir.
E le k tro n ik p o s ta san sr o u kim senin (buna
inlilerin kendisi de dahildir) dnd kadar
snrlandram az deilse de w eb gnlkleri, tartm a
M edya
gru plar ve ilan tahtalar, d evletin eitli d enetim
nlem lerinin hedefndedir.
in'de in tern ette s r f yapan 9 4 m ilyon kii iin ne
fark etm ek ted ir? T ek n o -lib ertery en lerin tartm a
fo ru m u Slashdotdak b ir tartm a konusu budur. yi
niyetli bir Batl'nn n s z "varsayalm Slashdot
okuyabiliyorsunuz v e ynetim inizin olaslkla
okum anz tercih etm ey ece i b ir dizi w eb sayfas
v aro lan " bir dizi balant nerdiin d e, H u n g Wei
L o yazd b ir p o ste rd e yle karlk v erm itir:
"D e fa la rca in'e gittim ve in'in eitli
blgelerind en gelen H l-B 'le rle (A B D dndaki
lkelerden gelen g eici iiler) altm . Yukardaki
balantlarda s z edilen b t n e n fo rm asy o n
hakknda hepsi bilgi sahibiydi; o u le yem ei
b oy u n ca bu konular hakknda tartm aya girm eye
ekinm iyordu. 1 .6 m ilyar inlinin bu e n fo rm asy o n
p aralarnd an kati olarak habersiz olduunu
dnm ek B at (kendim i A m erikal varsayyorum )
p ropagan dasn n yllardr zo rla kabul ettirilm esinin
d o ru d an bir so n u cu d u r."
G erek ten d e, [2005'd eki] Ja p o n y a kart
g sterilerd e inlilerin devletlerinin dikkatli
sansrn alt etm ek iin ce p telefonu nd an m etin
m esajlar (SM S), anlk m esajlar, e- p ostalar, ilan
tahtalar ve w eb gnlkleri gibi a halindeki
teknolojileri kullanarak nasl iletiim kurup
rgdendikleri rn ek olarak verilm itir. D o al
olarak buradaki tartm a o to ritelerin bu
p ro testo lara ynelik kararsz kalm alardr- bir w eb
gnlks bu h uzursuzluklar srasnda devletin
de kendi SM S'lerini gnd erd iini bildirm itir:
"n san lard an v a tan p erv er duygularn d o ru
kanaldan, yasalara uyarak ve dzeni koruyarak
ifade etm elerini istiyoru z".
in, henz pek ilen m em i a iletiimini d aha
rafine hale getirerek yeni km akta olan teknoloji
ynna ayak u yd urm ak z o ru n d a k alacak tr...
G em itek i rn ek lere bakldnda devletin san sr
arknn g elecekteki bu tehditleri
karlayam ayacan varsayam ayz.
Kaynak: H ogge (2005) Bu makale nceden bamsz Online bir
gazetede yaynlanmtr
http://www /opendem ocracy.net/ O p en D em ocracy'n in izniyle
yeniden baslmtr.
663
 M edya

rda sz edildii gibi Chomsky'nin tartmalar bugn de srd iin

eletirisi de bunu gstermektedir). ertelenmitir.
Bazlar gl bir kamu yayncl
sektrnn salanabilmesini byk K resel m e d y a v e d e m o k ra si
medya irkederinin hakimiyetini engel
lemede nemli bir faktr olduu Edward Herman ve Robert
McChesney (1997) kresel medya ile
dncesindedir. Yinede kamu yayn
clk sistemi, Britanya'da BBC'nin ilgili almalarnda, uluslararas medya
neden olduu gibi kendi sorunlarn nn demokratik devletlerin almala
rndaki etkisini aratrmtr. Bir taraf
yaratmaktadr. ou lkede kamu
yaynclar kendilerini tekel gibi kullan tan kresel medya kaynaklarnn
makta ve ou lkedeki ynetimlerin yaylmas, devlet denetimli yayn pazar
zerindeki nfuzlarn gevetmeleri iin
propaganda arac olarak etkili bir
otoriter ynetimleri etkili bir biimde
biimde kullanmaktadrlar. Dzenle
bask altnda tutmaktadr. Medya
meleri yapanlar kimin denedeyecei
sorusu burada daha byk nem rnlerini ulusal snrlar ierisinde
kazanmaktadr. Devlet ynetiminin denetim altnda tutmak giderek gle
tii iin ou 'kapal' toplum, medyann
kitie iletiimini denetieme giriimi ve
demokrasinin desteklenmesinde e t k i l i
in'de demokratikleme konusu
ereve yazda tartlmaktadr. bir g olabileceini kefetmektedir
(in hakkndaki ereve yazya bak
nz). Hindistan rneindeki gibi, ok
Medyadaki dzenlemeler sorunu
partili bir siyasi sistemde televizyonun
nu karmaklatran bir baka konu da,
teknolojik gelimenin artan hzdr. ticarilemesinin muhalefetteki politika
Medya teknolojik yeniliklerle srekli clarn grlerinin de daha grnr
olmasna izin verdiini grdk. Kresel
olarak deiime uramakta, bir
medya, bireycilik, insan haklarna sayg,
zamanlar ayr olan teknoloji formlar
birbirleriyle birlemektedir. rnein ve aznlk haklarnn korunmas gibi
bak alarnn byk lde yaylma
eer televizyon programlar internetten
sn salamtr.
izlenecekse hangi medya dzenleme
sine tabi olacaktr?Avrupa Birlii'ne ye
Ancak Herman ve McChesney
devleder arasndaki medya ve teleko
kresel medya dzeninin tehlikelerini
mnikasyonun yndemesi n plandaki
ve demokrasinin salkl ilemesi kar
tartma konusudur. Kimileri Avru
snda tadklar engelleri vurgulamak
pa'da telekomnikasyonu, yaymcl
tadr. Kresel medya giderek daha
ve enformasyon teknolojisini uyumlu
youn ve ticari hale geldike, Haber-
hale getirecek egdml yasalara
mas'n tanmlad "kamusal alan"n
gereksinim olduu grndeyse de
(yukarda bkz. s. 647) ileyiine tecavz
bunu gerekletirmek imdiye kadar
etmektedir. Yazarlar ticarilemi med
zor olmutur. Medya ile ilgili dzen
yann reklam gelirlerinin gcne ok
lemelerde Avrupa Birlii'nin rol zayf
ey borlu olduunu ve yksek izleme
kald ve 2002'de deitirilmesi gereken
oranlar ve satlar garantileyen ierik
'Snrlar Olamayan televizyon' adl
leri tercih etmeye zorlandn iddia
mevcut politika belgenin deitirilmesi,
etmektedirler. Bunun sonucunda elen

664

ce ister itemez ekime ve tartmaya
galip gelecektir. Medyann bu kendini
sansr biimi vatandalarn kamuyu
ilgilendiren olaylara katlm zayflat
makta ve insanlarn sivil toplumla ilgili
kavraylarn zayflatmaktadr. Herman
ve McChesney'e gre kresel medya,
"kresel kapitalizmin yeni misyoner-
leri"nden baka bir ey deildir: Ticari
olmayan medya alan onu "en fazla ikti
sadi fayda" getirecek ekilde dzenleme
heveslileri tarafndan srekli zapt
edilmektedir (Herman 1998). Onlarn
gznde medya kurulular tarafndan
desteklenen elence kltr kamusal
alan devaml kltmekte ve demokra
sinin ileyiini zayflatmaktadr.
Kresel ada medya
Bu kitap boyunca internetin,
gnmzdeki kreselleme srelerine
katkda bulunan nemli unsurlardan
biri -ve de onun belirtisi- olduunu
grdk. Bununla birlikte kreselleme
dier medyann eriim gcn ve
etkisini de artrmaktadr. Bu blmde
kreselle-me koullar altnda kitle
iletiim aralarn etkileyen kimi
deiimleri gzden geireceiz.
Medyann yeni ykler toplamak
ve filmlerin deniz ar datmn devlet denetimindeki yumuama, ou
yapmak gibi uluslararas boyudan her
zaman olmusa da, 1970'lere kadar
ou medya irketi ulusal devlet
ynetimlerinin yasal dzenlemeleri
dorultusunda i pazarlarda faaliyet
gstermitir. Ayrca medya sanayi farkl
sektrlere ayrlmt -byk lde bal olarak faaliyet gstermek zorunda
sinema, basn, radyo ve televizyon
yaymclnn hepsi birbirinden bam olabilmenin kurallar snr tesine
sz faaliyet gstermekteydi.
Ne ki, son otuz krk yldr medya
endstrisi ierisinde byk deiiklikler
665
M edya
meydana gelmitir. Yeni teknolojiler bir
zamanlar ayr olan medya formlarnn
birlemesine yol anca, ulusal pazarlar
akkan bir kresel pazara teslim
olmutur. Yirmibirinci yzyln bala
rnda kresel medya piyasasna haber
lerin ve elencenin retim, datm ve
pazarlamasndaki hemen hemen her
lkede hissedilen yirmi kadar okuluslu
irket egemen olmutur.
David Held ve meslektalar
(1999), kreselleme ile ilgili almala
rnda kresel medya dzeninin
meydana gelmesine katkda bulunana
be n em li deim eye dikkat
ekmektedirler:
1. Sahipliin giderek younlamas Kresel
medyaya ark az sayda ama gl
irketler egemendir. Kk apl
bamsz medya irketleri giderek son
derece merkezileen medya holdingleri
ile birlemektedir.
2. Kamu sahipliinden %el sahiplie bir
kayma Geleneksel oalrak medya ve
telekomnikasyon irketleri dnyann
hemen hemen her yerinde ksmen ya da
tamamen devlete aittir. Son yirmi otuz
ylda i evrelerinin liberallemesi ve
lkedeki medya irketlerinin zelleti
rilmesine (ticarilemesine) neden
olmutur.
3. IJlustesi irketyaplan Medya irketleri
artk ulusal snrlar iinde kat kuralara
deildir. Bir medya irketine sahip
yatrm yapabilmeyi ve irket satn
alabilmeyi salayacak ekilde geve-
tilmitir.
 M edya
4. Medya rnlerini farkllna bal
eitlilik Medya endstrisi eitlenmi ve
eskiye oranla daha az blnmtr.
Aada profili kartlan AOL-Time
Warner gibi byk medya holdingleri
mzik, basl malzeme ve televizyon
programlarn kapsayan medya ierii
karmn retip datmaktadr.
5. Kolektif irket birlemelerinin art
Medya endstrisindeki farkl kesimler
den irketler, birbirleriyle birleme
eilimindedir. Medya formlar giderek
btnletike, telekomnikasyon fir
malar yazlm ve donanm irketleri ve
medya ieriini retenler de giderek
irket birlemelerine dahil olmaktadr.
Medyann kresellemesi yatay
iletiim biimlerini ne kartmtr.
Eer geleneksel medya formlar iletii
min dikey bir biimde ulus devletin
snrlar ierisinde meydan gelmesini
saladiysa, kreselleme de iletiimin
yatay btnlemesine neden olmutur.
Yalnzca insanlar birbirleriyle en temel
dzeyde iliki kurmamakta, medya
rnleri de bu yeni uyumlu denetim
yaplar, sahiplik politikalar ve ulustesi
pazarlama stratejileri yardmyla
yaylmaktadr. letiim ve medya artk
kolaylkla lke snrlarnn tesine
uzanabilmektedir (Srebrenny-Moham-
madi ve dierleri 1997).
Ancak, kresel toplumun dier
grnmleri gibi yeni enformasyon
dzeni de eitsiz gelimekte ve gelimi
lkeler arasndaki ayrm yanstmak
tadr. Bu blmde baz medya yorum
cularnn yeni kresel dzenin "medya
emperyalizmi" olarak daha net tanmla
nabilecei yolundaki grlerine
gemeden nce medyada kreselle
menin boyutlarn aratracaz.
M z ik
David Held ve meslektalarnn
medya ve iletiimin kresellemesine
ynelik incelem elerinde dikkat
ektikleri gibi, "mzik formu kendini
bakalarndan daha etkili bir biimde
kresellemeye teslim etmitir" (1999:
351). Bunun nedeni, mziin yazl dil
ve konuma dilinin snrlarn aarak
kitlesel izleyiciye ulap onun dikkatini
ekebilmesidir. Az sayda okuluslu
irketin egemen olduu kresel mzik
endstrisi dnyadaki izleyicilere
binlerce sanatsnn mzik becerilerini
kefetme, retme, pazarlama ve dat
ma yetenei zerine ina edilmitir.
Kiisel mzik sistemlerinden, MTV gibi
mzik televizyonlarna ve kompakt
disklere kadar teknolojinin gelimesi,
mziin kresel olarak datmn
salayan daha yeni ve incelikli tarzlar
sunmaktadr. Son yirmi otuz yldr
mziin kresel pazarlama ve dat
mnn bir paras olarak irketler
'kurumsal yaplar' olarak gelimektedir.
Kresel plak endstrisi bunlar
ierisinde en younlam olandr. En
byk be irket -Universal (1998'de
PolyGram' da almtr), Time Warner
(aada s. 669-72'de tartlmtr),
Sony, EM ve Bertelsmann -btn
uluslararas mzik satlarnn yzde 80-
90'n denetlemektedir (Herman ve
McChesney 1997). ubat 2000'de Time
Warner ile birletiini aklayana kadar
EM en byk be firma arasnda daha
byk bir medya holdinginin paras
olmayan tek firmayd. Kresel mzik
endstrisi 1990'larn ortasnda nemli
bir byme yaamtr; gelimekte olan
lkelerdeki satlar zellikle yksekti,
bu durum ou byk irketin, pazarn
genileyebilecei tahmini ile daha yerel
666
 M edya

sanatlarla kontrat imzalamalarna yol Her ne kadar mzik endstrisi de

amtr. Ne ki, aada da greceimiz birka uluslararas irketin elinde
gibi mzik endstrisine, kullanclar younlar hale gelmise de, baz
yasad yollarla ok daha kolay ve geni gzlemciler mziin "kltr endst
kapsamda mzik paylaabilmelerine risindeki en zayf halka olduu
izin veren internetin gelii meydan inancndadr. Bunun nedeni internetin,
okumutur. yerel mzik dkkanlarndan kaset ya da
Sava sonras dnemde kresel CD biiminde satn alnmak yerine,
mzik endstrisinin gelimesi byk mziin dijital olarak indirilmesine izin
lde Amerika ve Britanya kaynakl vermesidir. Kresel mzik piyasas
popler mziin baarsnn -ve halen fabrikalar, datm zincirleri,
kendisini onunla zdeletiren genlik mzik maazalar ve sat personelin
kltrlerinin ve alt kltrlerin yaylma den oluan karmak bir adan
snn- bir sonucu olmutur (Held ve di. olumaktadr. nternet mziin doru
1999). Mziin kresellem esi, dan pazarlanmasna ve indirilmesine
Amerikan ve Britanyal tarzlarnn ve izin vererek bu unsurlarn hepsine olan
mzik trlerinin uluslararas izleyiciler gereksinimi ortadan kaldrrsa mzik
arasnda yaylmasndaki en temel endstrisinden geriye ne kalacaktr?
glerden biri olmutur. teki lkelerin Mzik endstrisi bugn dijitalle-
daha dk dzeyde mzik retimine menin etkileri ile uzlama giriimlerinde
sahip olmalar yznden, A.B.D. ve bulunmaktadr. Kresel mzik satlar
Byk Britanya'da popler mziin 2000-2004 yllar arasnda yllk 40
ihracnda dnya lideridir. Baz milyar dolardan (22 milyar paund) 30
eletirmenler mzik endstrisinde bu milyar dolara (17 milyar paund)
ilkelerin egemen olmasnn yerel mzik dmtr. Sektr byk lde
soundlar ve geleneklerinin baarsn klmeye uram ve yeniden yaplan
zayflattn savunurken, kreselleme maya zorlanmtr. Mzik endstrisin
nin iki ynl bir cadde olduunun deki ou kimse MP3 gibi internetten
hatrlanmas nemlidir. Dnya mzii yasal olmayan mzik dosyalar indirme
nin poplerliinin artmas -rnein nin sektrdeki gelir kaybnn en nemli
ABD'deki Latin esinli soundlarn nedenlerinden biri olduunu iddia
olaanst baars- kresellemenin etmektedir. Britanya Seskayd Sanayi
btn ynlere kltrel yaylmaya yol (BSK)Birleik Krallk'daki sekiz milyon
atnn bir kantdr. insann mzik indirdiini, yzde
Internet vem^ik endstrisi 92'sinin de bunu yasal olmayan siteleri
kullanarak yaptn iddia ettiini ortaya
nternet, zgr zaman uralarn karmtr (BBC, 7 Ekim 2004). Her ne
dan ticaretin yrtl biimine kadar kadar yasal olarak satn alnan mziin
gnlk yaammzdaki pek ok eyi oaltlmasna ynelik sk denetim
deitirmektedir. Mzik endstrisi gibi yaplmas iin giriimlerde bulunulu
geleneksel medya irketleri iin internet yorsa da teknolojik deime-nin hz,
hem muazzam bir frsat hem de ciddi endstri korsanln nlemeyi glgede
bir tehdit arz etmektedir. brakmaktadr.

667
 M edya

Olduka dikkat eken bir durum da salamaya balamtr. Dosya indirme

2000'deki Napster vakasdr. Napster bu durumda yasaldr nk plak irketi
insanlarn internet zerinden -baka ve sanatlara telif denmektedir.
paylamclarn bilgisayar zerine zellikle Apple Pod gibi tanabilir
kopyalanm mzik dahil- dosya MP3 alarlarn ortaya kmas ve
alveriini salayan bir programdr. arklarn yasal olarak alnp indirildii
Plak endstrisi Napster'n arkasndaki hizmetleri sunan irketlerin saysndaki
kk irkete dava am ve sonunda artn katalizr olmasyla, byk
irketi dosya paylam programn lekli bir byme yaamtr. 2004'n
salamay durdurmaya zorlamtr. sonunda 125 milyon yasal olarak ark
Napster karsnda elde ettii zaferden indirme hizmeti satn alnm ve yasal
beri mzik endstrisi internette dosya bir "indirilmi ark listesi" gelitiril
transferini destekleyen irkedere kar mitir. Mzik endstrisinin balangta
yapt hukuki eylemlerden bir servet interneti reddetmesinin ardndan
elde etmitir. 2003'de Birleik Devlet 2000'lerin ortalarnda yasal olarak
lerde bir yarg, Grokster ve Morpheus indirilen mzik satnn baarl bir
adl iki dosya transfer ann sistemleri biimde uyarlanmas, endstrideki
zerinden elde edilen dosyalarn yasal ou kimse tarafndan gelecekte de
statsnden sorumlu olamayaca canalc bir nokta olaca eklinde
hkmne vardysa da hukuki sava deerlendirilmektedir (BBC, 28 Hazi
srmektedir. ran 2004).
Dosya paylam yazlm reten Sinema
irketlere saldrmasnn yan sra mzik Sinemadaki kresellemeyi deer
endstrisi, mzik dosyalarn legal lendirmenin farkl yollar vardr. Bun
olmayan bir biimde paylaan teke tek lardan biri, filmlerin nerede yapld ve
bilgisayar kullanclarnn peine onlara verilen mali destein kaynana
dmtr. 2004'de BSK internet bakmaktr. Bu lt asndan kukusuz
zerinden ark dosyalar transfer eden sinema endstrisi bir kreselleme
tek tek mzik merakllarn dava edecei srecindedir. Birlemi Milletler Eitim
iddiasn tayan bir madde yrrle Bilim ve Kltr rgt (UNESCO)
koymutur. Bunu Amerikan Plak tarafndan yaplan almalara gre, bir
Endstrisi Birlii'nin (RIAA) bir eylemi ok lke film retme kapasitesine
izlemitir. Birlik 2004'de dosya indiren sahiptir. 1980'lerde yaklak yirmi be
5,700 kiiyi mahkemeye vermitir. lke ylda elliden fazla film yaparken
2003'de RIAA, 650.000'den fazla dosya A.B.D, Japonya, Gney Kore, Hong
sunan bir a ileten -bu 43.000'den Kong ve Hindistan gibi az sayda lke
fazla albme edeerdir- Michigan'dan ylda 150 film yaparak dier lkelerin
bir kolej rencisine ynelik harekete nne gemitir. (Held ve dierleri,
gemitir (BBC, 7 Ekim 2004). 1999).
Yasal olmayan dosya paylamna Sinemadaki kresellemeyi deer
saldrnn yannda mzik endstirsi lendirmenin bir baka yolu, ulusal
yasal dosya indirme hizmetleri sunarak olarak retilen filmlerin dier lkelere
internetin meydan okumalarna uyum ne lde ihra edildiine bakmak

668

tr.l920'lerde ilk uzun metrajl filmin
gn na kt dnyadaki filmlerin ikisi birlemitir. 337 milyar dolarlk
bete drdn Hollywood yapmak
tayd; bugn A.B.D sinema endstri
sinde en etkili lke olmay srdrmek
tedir. (A.B.D'nin ardndan gelen en
byk film ihracatlar Hindistan,
Fransa ve talya'dr.) ou lke yne iletiim irketini" yaratma konusundaki
timleri, kendi film endstrilerine yar
dm etmek iin sbvansiyon salamak
tadr, yine de uzun metrajl film
ihracatlarndan hibiri A.B.D'ye rakip
olamamaktadr. 15.3. ekilde de
grld gibi (Birleik Devletler be lkeden yirmi be milyon kiiyi aan
hari) uluslararas gielerde gelmi
gemi en ok kazan getiren filmlerin
banda Birleik Devletler filmleri
gelmektedir. rnein 2003'de Birleik
Krallk gielerinde Amerikan filmleri
yzde 62 orannda egemendir; buna
karlk yalnzca Birleik Krallk
kaynakl filmlerden elde edilen parann
yzdesi 2.5'dur (Birleik Krallk Film
Konseyi, 2003).
Hollywood stdyolar, gelirlerinin
yarsndan fazlasn denizar film zetleyen ve yorumlayan haftalk bir
datmndan elde etmektedirler.
Yabanc izleyicilerin hacmini daha da
artrmak iin bu stdyolar tm dnyada
multipleks sinemalar ina etmekle
uramaktadrlar. 2010'da kresel gie
gelirlerinin, izleiyci saysndaki art
nedeniyle 1994'deki toplam rakam
ikiye katlayarak 25.6 milyon dolara
ulaaca tahmin edilmektedir. Video
larn ve son dnemde DVD oynatc
larn kresel lekte yaygnlamas ile
Hollywood filmlerini dzenli izleyebi
len insan says da artmtr.
Medyann Sper irketleri
ubat 2000'de gelmi gemi en
byk holding gereklem i ve
669
M edya
dnyann en etkili medya irketlerinden
anlamada dnyann en byk medya
irketi ile dnyann en byk servis
salaycs Amerikan Online (AOL)
"nternet Yzyl iin dnyann ilk
tamamen btnlemi medya ve
niyederini ilan etmilerdir. Birleme
Time Warner'n sahip olduu gazeteler,
dergiler, film ve televizyon stdyolarn
kapsayan muazzam bir medya 'ierii'
ile birleme srasnda abone says on
gl internet datm yetenei ile
AOL'u bir araya getirmitir.
Dnyann drdnc byk irke
tini meydana getirdii iin birleme
finans piyasalarnda muazzam bir
heyecan yaratmtr. Boyutundan te
anlama, eski ve yeni medya arasndaki
ilk nemli birleme olduu iin byk
dikkat ekmitir. Time Warner'n
gemii, Henry Luce'un gnlk
gazetelerin ierdii oylumlu bilgileri
yayn olan Time dergisini kurduu 1923
ylna kadar geri gitmektedir.
Time'm bu byk baarsn 1930'da
bir i dergisi olan Fortune ve 1936'da bir
fotoraf dergisi olan Life' karmas
izler. Yirminci yzyl boyunca Time
irketi, televizyon ve radyo istasyonla
rn ve mzik endstrisini, byk
Warner Brothers sinema ve izgi film
imparatorluunu ve dnyann ilk yirmi
drt saat haber yaynlayan kanal CNN'i
kapsayan bir medya kuruluu haline
getirmitir. Birleme srasnda Time
Warner'n cirosu 26 milyar dolard; her
ay dergileri 120 milyon okuyucuya
ulamaktayd ve irket en popler
televizyon programlarndan bazlarnn
 M edya

A.B.D filmleri Yl Kaynak Yllk toplam

lke gelir (A.B.D $)

Titanik 1997 A.B.D. 1,235

2 Yzklerin Efendisi:Kraln Dn 2003 A.B.D. 696

3 Harry Potter ve Byc Ta 2001 ABD. 651

4 Harry Potter ve Srlar Odas 2002 A.B.D. 604

Yzklerin Efendisi: ki Kule 2002 A.B.D. 581

6 (urassic Park 1993 A.B.D. 563

7 Yzklerin Efendisi: Yzk Kardelii 2001 A.B.D. 547

8 Nemo: Kayp Balk 2003 A.B.D. 513
9 Bamszlk Gn 1996 A.B.D. 505
10 Star Wars: Birinci Blm 1: Gizli Tehlike 1999 A.B.D. 491

A .B .D li olm ayan filmler

44 Ruhlarn Ka 2001 japon 254

69 Andan Doma 1997 U f i 211

86 Drt Nikah Bir Cenaze 1994 i 191

96 Bridget Jonesun Gnl 2001 183

15.3. ekil Uluslararas gielerd e gelm i gem i en fazla gelir g etiren filmler, Nisan 2 0 0 4
Kaynak: Internet Movie Database < http://www.ibdb.com /Top>; UNDP (2004),s. 97

yan sra 5.700 filmden oluan bir ortaklklara giriti. CompuServe ve

arivin haklarna sahipti.
Time Warner'n gemii, iletiimin
yirmibirinci yzylda geirdii gelime
leri yanstyorsa da, Amerika Online'n
ortaya k da enformasyon andaki
'yeni medya'ya zgdr. 1982'de
kurulan AOL, nceleri saat bana
cretlendirilen evirmeli internet
eriimi sundu. 1994'de 1 milyon
kullanc abonesi vardjl 996'da standart
aylk abone creti karlnda snrsz
internet kullanma olana sunmasnn
ardndan yelii 4.5 milyona frlad.
Kullanc says artmay srdrdke
-1997'de 8 milyon kii AOL'u
kullanyordu- irket, stn internet
hizmet salaycs konumunu pekitiren
bir dizi birleme, satn alma ve
Netscape'in ikisi de AOL tarafndan
satn alnd. Alman irketi Bertellsmann
ile 1995'de yaplan ortak yarm AOL
Avrupa'nn kurulmasn salad ve Sun
Microsystems, AOL'un e-ticaret dnya
sna girmesine olanak salad.
ki irketin birlemesi, 24 milyon
AOL abonesini, 120 milyon dergi
okurunu ve CNN, HBO ve Warner
Brothers gibi televizyon kanallarn tek
bir ortak at altnda birletirerek 350
milyar dolarlk ulustesi AOL-Time
Warner yaratmtr. Ancak birleme
imdiye kadar ciddi sorunlarla karla
mtr. zellikle AOL, istekli abonelere
ya da gelir hedeflerine ulaamam,
internet teknolojileriyle filmi birletire
cek rnlerin gerekletirmesi de yava

670

olmutur. Yatrmclar beklentilerini
irketin neyi baarabileceine gre
ayarladklar iin, medya devi eli
kulandaki dalma tehlikesine zorlan
maya dikkatini yneltmitir. 2002'de
irket 100 milyar dolar zarar bildirimin
de bulunmutur. Bu zarar irketin
adndan 2003 ylnda AOL'un silinme
siyle sonulanmtr.
AOL'un dnn artk istikrar
kazandna inanlmaktadr; irket,
kablo ve film gibi daha geleneksel med
yada baarl olduunu ileri srmekte
dir. Ancak irketin 2002'den sonraki
mevcut baarsnn byk bir ksm
Ylklerin Efendisi lemesine dayan
maktadr. Time Warner'n retim
hatnda gie filmlerinin garantisi yok
tur, internet servis salayclar endst
risi deierek daha rekabeti hale gel
mektedir; baz yorumcular dnyann bu
en byk medya irketi iin gelecein ne
kadar gvenilir olup olmad konusun
da endielidirler.
AOL-Time Warner birlemesinin
tad anlam bir sre pek anlala-
mayacak, ancak anlamay serbestle
tirici, heyecanl yeni bir teknolojik
potansiyel olarak grenlerle medyada
byk holdinglerin egemen olmasn
dan kayg duyanlar arasnda imdiden
bir snr olumutur. Anlamann ateli
taraftarlar, birlemeyi, istedikleri haber
programlarn, televizyon program
larn, film ve mzikleri istedikleri anda
internet araclyla evlere getirecek
olan medyadaki "sper irketlerin"
yaratlmasna ynelik adm olarak
grmektedir.
Medyadaki sper irketlerin bunu
ama edinmeleri fikrine herkes katlma
maktadr. Ateli taraftarlarn ok ho
671
M edya
bir rya olarak grdn, eletirmen
ler bir kabus olarak alglamaktadr.
Medya irketleri eskisine oranla daha
younlam, merkezilemi ve kresel
hale geldike medyann zgr
konuma, ifade ve tartma forumu
oluturmak olan en nemli rolnn
azald yolundaki kayglar iin bir
sebep var demektir. Medyada /^ierii
-televizyon programlar, mzik, film,
haber kaynaklar- hem de datm
aralarn denetleyen tek bir irket ok
gl konumdadr. Kendi rnlerinin
(hrete kavuturduu arkc ya da
nllerin) promosyonunu yapabilir;
(holdinglerini ya da ortak irketlerini
olumsuz bir biimde glgeleyebilecek
haberleri atlayarak) oto sansr uygula
yabilir ve kendi imparatorluu iindeki
rnleri dardakilerin aleyhine "ap
raz olarak destekler".
nternetin be medya holdin
ginin elinde olmas yollu gr,
internetin ateli savunucular tarafndan
zgr ve snrsz bir elektronik alemin
sunulduu yolundaki birka yl nceki
grle taban tabana zttr. lk yllarda
internet ou kimse tarafndan
kullanclarn zgrce dolaabilecekleri,
bilgiyi aratrp paylaabilecekleri, ba
lantlar kurabilecekleri ve irketletiril-
mi bir gcn hkm srd alann
dnda etkileimde bulunabilecekleri
bireysel bir alem olarak grlmtr.
Ne ki medya devlerinin ve reklamclarn
bir hayalet gibi beliren varl, bu
grnm tehdit etmitir. Eletirmen
ler, internette irketletirilmi bir gcn
ykselmesinin "irketlemi mesaj"
dnda her eyi boacan ve inter
netin yalnzca abonelerin ulaabilecei
snrl bir nfuz alan haline gelmesine
neden olacandan kayg duymaktadr.
 M edya

Birbirine muhalif bu grleri yorumlama ve deerlendirme konusun

deerlendirmek olduka gtr; kesin da daha mahir hale gelmektedirler.
olan ey her iki bak asnn da
doruluk taddr. Medyadaki irket Medya emperyalizmi mi?
birlemeleri ve teknolojik ilerlemenin, zellikle A.B.D olmak zere
iledim biimlerini genilettii kesindir, sanayilemi lkelerin medya retimi ve
dahas elence de rgdenmekte ve yaylmasndaki stn konumu ou
dalmaktadr. Tpk film ve mzikteki gzlemciyi (rnein Herman ve
ilk medya nclerinin, televizyon alar McChesney 2003) medya emperya
ve mzik endstrisinin ykselmesinden lizmine dikkati ekmeye sevk etmitir.
etkilenmesi gibi, internet a iletiim Bu gre gre bir kltr imparator
aralarnda da dramatik deimeleri luu ina edilmitir. Az gelimi lkeler
kkrtacaktr; nmzdeki yllarda kendi kltrel bamszlklarn salaya
izleyicilerin neyi, ne zaman tketip cak kaynaklardan yoksun olduklar iin
tketemeyeceklerine dair daha fazla zellikle saldrya maruz kalmaktadr.
seme anslar olacaktr. Fakat medya Dnyann en byk yirmi medya
nn bu birleik irketierin egemenli holdinginin merkezlerinin hepsi sanayi
inde olmas ile ilgili kayglar ortadan lemi lkelerde, ounluu da
kalmamtr. imdiden medya holding A.B.D'de bulunmaktadr. AOL-Time
lerinin ortak olduklar irkederle ilgili Warner, Disney ABC ve Viacom gibi
olumsuz haberlerin medyada yer imparatorluklarn hepsi A.B.D kaynak
almasna izin vermedikleri sylenmek ldr. Dier byk medya holdingleri
tedir. nternetin zgr ve ak tutulmas -aada profili karlan Murdoch
gerektii yolundaki grler, fikirlerin imparatorluu saylmazsa- CBS Re-
paylald ve tartld snrland cords ve Columbia Pictures'n sahibi
rlmam bir kamusal alann deeri ile Japon Sony irketi, RCA Records ve
ilgili nemli fikirlerle temellendiril- A.B.D kaynakl bir dizi basm irketine
mektedir. sahip Alman Bertellesmann ve eski
Toplumsal dnyada az sayda Italyan babakan (ve dnyann en
kanlmaz durum olduunu hatrla zengin krk kiisinden biri -bkz. 11.
makta yarar vardr. Enformasyon Blm s. 431)Silvio Berlusconi'nin
kaynaklarnn ve datm kanallarnn sahibi olduu Mandadore'dan olu
maktadr.
mudak denetimi ile ilgili giriimler, ya
tekelleri nlemeyi amalayan anti-trst Elektronik medya sayesinde Batl
yasalar ya da medya kullanclarnn kltr rnleri tm dnyay kapsayacak
alternatif enformasyon yollar aramaya ekilde yaygn hale gelmektedir. Hong
ynelik inat ve yarac abalarndan Kong'da temas ayn olan bir Disney
dolay nadiren baarl olmutur. Medya parknn ina edilmesine ilikin planlar
tketicileri, irketin karlar tarafndan 1999'da ilan edilmitir -park yerel
zahmetsizce ynlendirilebilecek "klt kltr yanstmaktan ok byk lde
rel sersemler" deillerdir. Medya Amerika'nn ekiciliklerinin bir kopyas
formlarnn saladklar olanaklar ve olacakr. Disney temal parkn md
hacimleri geniledike, bireyler, rnn iaret ettiine gre bu yalnzca
mesajlar ve karlatklar malzemeyi bir balang olabilir: "1,3 milyarlk

672

nfusu olan bir lkede yalnzca bir
Disney konu park varsa bu durum 280
milyon nfuslu ABD'deki be konu
parkyla karlatrma kabul etmez"
(alntlayan Gittings 1999).
Ancak sz konusu olan yalnzca
popler elence biimleri deildir.
Haberlerin, be byk haber ajans
tarafndan denetlenmesinin iletilen
bilgide "Birinci Dnya bak asnn"
hakim olaca anlamna geldii ileri
srlmektedir. Bu nedenle haber
yaynlarnda dikkatin zellikle felaket,
kriz, askeri mdahale dnemindeki,
gelimekte olan lkelere yneltildii:
sanayilemi lkelerdeki dier gnlk
haber dosyalarnn gelimekte olan
lkelerdeki yayn kapsamna alnmad
iddia edilmektedir.
Batnn, zellikle de Amerikan
kltrnn kresel olarak yaylmas
baz blgelerde nefrete neden olmak
tadr. Bunun da dnyann pek ok
blgesinde anti-Amerikanc dnce
lerden oluan bir dalgaya katks
olmaktadr.
Direni ve kresel medyaya
alternatifler
Kresel medyann kapsama alan
ve gc inkar edilemese de, btn
lkelerde medyann hcumunu yava
latmaya ve medya rnlerinin niteliini,
yerel gelenekleri, kltrleri, ncelikleri
yanstacak biimde ekillendirmeye
hizmet eden gler bulunmaktadr.
Din, gelenek, popler bak alar,
medyay ciddi bir biimde frenlerken,
yerel dzenlemeler ve yerli medya
kurulular, kresel medya kaynak
larnn etkilerini snrlandrmada nem
li rol oynamaktadr.
673
M ed ya
B tn K ! ! * !
Ali Mohammadi (1998) slam
lkelerindeki medyann kreselle
mesini salayan glere verilen karl
aratrmtr. Devlet snrlarnn tesin
de ileyen uluslararas elektronik
imparatorluklarn ykselmesi, kltrel
kimlie ve ou slam devletinin ulusal
karlarna tehdit olarak alglanmak
tadr. Mohammadi'ye gre medya
firmalarnn dardan gelen hcumuna
kar gsterilen diren, sessiz tepkiden
Batl uydularn yasaklanmasna kadar
deimektedir. Medyann kreselle
mesine gsterilen tepki ve her lkenin
harekete gemesi byk lde Batl
smrgeciliin kaltna ve modernle
menin tecavzne verdikleri karln
kapsamn yanstmaktadr. Medyann
kresellemesine verilen slami karlk
lar zmlerken Mohammadi, devlet
leri genel kategoride ele almaktadr:
modernist, karma, geleneksel.
1980'lerin ortalarna kadar slam
dnyasndaki televizyon programlar
nn ou ya ulusal snrlar ierisinde ya
da yirmi devleti kapsayan -pan-Arap
uydu yayn a- Arapsat yoluyla retilip
datlyordu. Yaymclktaki liberalle
me ve kresel uydu televizyonunun
gc, slam dnyasndaki televizyonun
snrlarn dntrmtr. 1991'de
Krfez Sava srasnda ortaya kan
olaylar, Ortadou'yu kresel medya
endstrisinin ilgi oda haline getirmi
ve blgedeki televizyon yaymcl ve
denetimini anlaml bir biimde
etkilemitir. Bahreyn, Msr, Suudi
Arabistan, Kuveyt, Dubai, Tunus ve
rdn gibi lkelerin hepsinin 1993'de
uydu kanallar kurmaya balamasyla
uydular hzla yaylmtr. 1990'larn
sonunda ou slam devleti kresel
medya programlarna ulama imkanna
 M edya

sahip olmann yan sra kendi uydu eletirmenler El Cezire'nin gereinden

kanallarn kurmulardr. fazla sansasyonel olduunu ve sava
blgelerinden ok iddet dolu ve duygu
El Cezire, gnde yirmi drt saat
younluu yksek konular gsterdii
haber yaynlayan Ortadou'daki en
ni, ayrca fundamentalist ve kktenci
byk ve tartmal Arapa haber
gruplara bakalarna oranla ok daha
kanaldr. 1996'da kurulan ve Katar'dan
fazla yer verdiini iddia etmektedirler.
yaym yapan El Cezire haber a, Arap
topluluklar ve Arapa konulan Kanaln siyasi programlar olduka
poplerdir ancak kltr, spor ve salk
lkelerde en hzl yaygnlaan adr. Baz

M ed y a y atrm clar: R upert M u rd och

R u p e rt M u rd o c h , A vustralya d o u m lu , m ed y an n en M u rd o ch , 1 9 8 5 'd e 2 0 0 0 'd e n fazla film in h ak larna
b y k im p a ra to rlu k larn d an b irin in b ak an o la n sahip b ir film irketi o la n T w e n tie th C en tu ry
yatrm cd r. N ew s C o rp o ra tio n 'n h o ld in g leri alt F o x 'u n yar h issesin i alm tr. K e n d in e ait F o x
k tad a iley en d o k u z farkl m edyay kap sam ak tad r. B ro a d ca stin g C o m p a n y 1 9 8 7 'd e k u ru lm u tu r ve
2 0 0 1 'd e irk etin i h acm i 1 6 .5 m ilyar p o u n d d u ve A B C , C B S v e N B C 'd e n so n ra A B D 'd e n d e g elen
3 4 .0 0 0 kiiyi altry o rd u ( B B C , 16 H aziran
2 0 0 1 ) .E k im 2 0 0 4 'd e A B C yllk i h a c m in in 2 9
Britanyann
m ily ar p o u n d o ld u u n u b ild irm itir.
The Sun Blair'i destekliyor blr num,ar^1'
- . gazetesinden
M u rd o c h , N e w s C o rp o ra tio n ' 1 9 6 0 'l yllarda Deiim e bir ans verin tarihl bir duy uru
B rita n y a ve A m e rik a pazarlarn a g irm e d e n
n c e A vustralya 'da k u rm u tu . B ritan y a'd a
ilk Nevs o f the World\ ve th e Suni 1 9 6 9 'd a ,
1 9 7 0 'le rin o rta la rn d a N ew York P ostu satn
alm as d aha so n ra k i satn alm alar salayan
d ram atik g e n ile m e n in yolunu am tr.
N e w s C o rp o ra tio n 'n ho ld in g leri bu g n
S a n A n to n io , B o s to n ,C h ic a g o v e d ier
eh irlerd ek i 1 3 0 g azeteyi kapsam aktad r.
M u rd o c h bu g az e te le rin b ir o u n u seks,
su ve s p o r g ibi k on u zerin e kurulu
sa n sa sy o n e l g a z etecili e ev irm itir.
rn e in The Sun, 2 0 0 4 un ik in ci yarsnd a
g n d e 3 .4 m ily o n d an fazla kopyayla
d nyad a n g iliz ce b aslan g n l k g a z e te le r
ierisin d e en y k sek tiraja u laarak so n
d e re ce b a a n l o lm u tu r.

1 9 8 0 'le rd e M u rd o ch , balard ak i b ir takm

a k silik lerd en so n ra ticari b ir b aar halin e
g e le n b ir uydu v e k a b lo zin ciri S k y T V 'y i
k u rarak ticari ad an b ir hayli baarl
o lm u tu r. H o n g K o n g k k en li S ta r T V
a n n ise % 6 4 ' n e sahiptir. la n ettii
stra teji H in d ista n v e in g ib i p azarlar da
k ap say an , Ja p o n y a 'd a n T rk iy e'y e u zan an
b ir b lg e d e uydu yaym ile "g k le ri
d e n e tle m e k tir".

674
 M edya

d rd n c tele v iz y o n a h alin e g elm itir. M u rd o ch , E k im 1 9 9 4 'd e yapt b ir k o n u m ad a M u rd o ch ,

b u g n A .B .D 'd e k i telev izy o n a sah ip h an elerin % 4 0 im p arato rlu u n u d em o k ra si v e tartm a
d e m e k o la n 2 2 tele v izy o n istasy o n u n a sahiptir. E n zg rl n e te h d it o la ra k g re n le re satar:
p o p le r dergi T V G u id e d ahil 2 5 d erg in in " n k k ap italisd er b irb irlerin i h e p arkad an
d en e tim in i elin d e b u lu n d u rm ak tad r ve 1 9 8 7 'd e bak lam ay a a lr". M u rd o c h , z g r piyasalarn
A .B .D k k e n li yaym clar H a rp e r and R o w 'u -yeni tek ellere yol am ay aca n , y aln zca d ev let
ad a rtk H a rp e r C o llin s'tir- satn alm tr. y n etim leri o n la r d estek lerse ortay a k aca n ileri
s rm ek ted ir. N e w s C o rp o ra tio n 'a sah ip o la n b iz le r
S o n yllara M u rd o ch ,y o u n b ir b iim d e zellik le
aydnlandk diye d evam etm ek ted ir. S ta r
fu tb o l v e b a s k e tb o l g ibi can l sp o r olaylarn
telev izy o n u n u n yaynlarnn izlen d i i H in d istan 'd a
yaynlayan d ijital telev izy o n en d strisin e yatrm
b in le rce z el ku ru lu sa h ib i a n a k an ten lere yatrm
yapm aktad r. M u rd o ch 'a g r e sp o r yayn yeni
y ap m t v e S ta r p ro g ra m la rn yasad b ir b iim d e
m edya p azarlarn a g irm e k i in N e w s C o rp o ra tio n 'n
satyorlard. M u rd o c h , "y a p a b ilece im iz e n iyi ey
a h m erd a n o la ca k tr (H e rm a n ve M c C h e s n e y 1 9 9 7 ).
o n lar alk lam ak " ek lin d e k on u m u tu r. N ew s
S p o r k arlam alar en iyi can l izlend ii iin h em
C o rp o ra tio n 'n b u m k e m m e l y atrm clarla uzu n
M u rd o c h h e m d e rek lam clar iin krl o lan
b ir o rtak l sab rszlk la bekled i i ifad esiyle
"se y re tti in kad ar d e " fo rm a n a yatknd rlar. B a k a
k o n u m asn b itirm itir.
olay e itle rin e o ra n la sp o ra k resel ta leb in ikiye
k atlan m as y z n d en N e w s C o rp o ra tio n v e d i er M u rd o ch , b ir s re d n y an n g rd en byk
m ed y a im p a ra to rlu k lar arasnd a n em li m edya rg t n n p atro n lu u n u yapm tr. A n cak
m sa b a k a la rn yayn hak k i in re k a b e t o ld u k a 1 9 9 5 'd e D isn e y C o m p a n y ve A B C 'n in
youndur. b irle m e sin d e n so n ra g erid e kalm tr. D isn e y 'in
bak an M ich a e l E is n e r h zla g en iley en A sya
M u rd o ch iin d e v let y n etim leri so ru n
pazarnd a M u rd o ch ile re k a b e t e tm e k isted ik lerin i
o la b ilm e k ted ir, n k en azn d an k en d i snrlar
ak lam tr. M u rd o ch 'u n b u b irlem ey e "im d i
ierisin d e m ed y a da ap raz sah ip lik -d i er b ir deyile
b iz d e n iki k at b y k ler" ek lin d e karlk v e rm i ve
ayn firm a n n farkl g a z e te le r v e telev izy o n
e k lem itir " H e d e f im di d ah a b y k ". Y e n i b ir
kan allarn a sah ip o lm a s d u ru m u n u - sn rlan d ran
b irle m e A O L ve T im e W arn er, M u rd o ch iin b ir
k an u n lar k o y ab ilm ek ted ir. A v ru p a B ir i'n d e o k
b ak a h ed efi o lu tu ru y o r, an ca k o b u m cad ele d en
b y k m ed y a irk etlerin in h ak im k o n u m u n d an
ek ilecek m i g ib i g r n m y o r. D isn ey , T im e
en d ie duyulm aktad r. Y in e d e k resel le k te
W a rn e r ve V ia c o m 'u n g e n e l m d rlerin in hepsi
yaygnl d n ld n d e M u rd o ch 'u n g c kolay
M u rd o ch 'u n en sayg duyduklar, en o k k orktu klar
kolay sn rlan d rlam am ak tad r. D e v le t y n etim lerin i
ve h arek ed erin i e n d ik k atli tak ip ettik leri m edya
e tk ilem ey e y e te ce k arl vard r; an ca k h e r y erd e ve
y n eticisi old u u n u vu rg u lam ak tad rlar (H e rm a n
h i b ir yerde o lm a k tele k o m n ik asy o n u n d o asn d a
v e M c C h e s n e y 1 9 9 7 ).
vardr. M u rd o c h 'u n g c n n tem eli salam , salam
old u u kadar da g eicid ir.

gibi dier konulardaki programlar da yayn yapan BBC'yi destekleme

kanaln izleyici paynn artmasn mektedir.
salamaktadr.
devlet, ran, Suudi Arabistan ve
Baz slam devletlerinde, Bat Malezya, Batl telelvizyonlara uydu
televizyonun ele ald malzemem ve yoluyla eriimi yasaklamtr. ran
konular gerginlik yaratmtr. Top "kltrel kirlenmenin" kayna ve Batl
lumsal cinsiyet ve insan haklar konular tketimi tevik eden deerlerin
ile ilikili programlar zellikle destekisi olarak yaftalad Batl
tartmaldr. rnein Suudi Arabistan medyann en ateli muhaliflerinden biri
insan haklar konularnda yaynlarna olmutur.
duyulan kaygdan tr artk Arapa

675
 M edya
El Cezire, Ortadou'da en yaygn kanallardan biri haline gelmitir.
Ancak bylesi iddetli karlklar
aznlktadr. Mohammadi, slam
lkelerinin, medyann kresellemesine
direnme ya da alternatif oluturma
giriimleri ile karlk vermilerse de,
ounun kendi kimliklerini korumak
iin baz deiiklikleri kabul etmeyi
gerekli bulduklar sonucuna ulamtr.
Onun gznde ran ve Suudi Arabistan
tarafndan desteklenen "geleneki
yaklam" uyum salama ve modernle
meye verilen karlklara oranla temelini
yitirmitir (Mohammadi 1998).
Sonu
Birey olarak teknolojik deimeyi
denetleyemiyoruz ve bu deimenin
ar hz da yaamlarmz zor duruma
sokma tehdidi tayor. Sklkla alntla
nan "enformasyon otoyollar" kavram
dzenli bir yol haritasn akla getiriyor
oysa yeni teknolojiler okluk karmak
ve engelleyici olarak hissediliyor.
Buna ramen kablolarla kaplanm
dnyann gelii, imdiye kadar en
azndan baz kukucularn bunaltc
lde olumsuz kehaneerin hibirisi
ne yol amad. nternetin bir sonucu
olarak "byk birader" meydana k
mad; bilakis internet merkezsizle-
meyi ve bireycilii destekledi. Bin yln
sonunda Y 2K virs ile kresel
bilgisayarlarn altyapsnn muhtemelen
kecei yolunda koparlan grltye
ramen, o an hadisesiz adatld. Son
olarak, kitaplar ve dier elektronik
ncesi aralarn yok olmas pek olas
grnmemektedir. Hacimli de olsa,
elinizdeki bu kitab kullanmas bilgisa
yar versiyonundan daha kolaydr. Bili
Gates bile gereklemesini umduu
ileri teknoloji dnyasnn betimlemek
iin bir kitap yazmay gerekli gr
mtr.
676
 M edya

zet
1. K itle ile tiim aralar m o d e rn to p lu m d a esasl b ir
ro l oy n ar d u ru m a g elm ilerd ir. K itle iletiim aralar
-g a z e te le r, d ergiler, telev izy o n , radyo, sin em a,
v id eo la r, C D 'le r v e d i er aralar- o k sayda izleyiciye
u laan ve y aam m zd a d erin etk ileri o la n aralardr.
M ed y a y aln zca e le n ce su n m az, g n l k y aam d a
k u lland m z e n fo rm a s y o n u n b y k b ir k sm n
te m in ed e r v e o n la r b iim len d irir
2 . G a z e te le r ilk k id e ile tiim aralar arasn d a en
n em lisid ir. G a z e te le r n e m li olm ay s rd rseler de,
d aha y en i iletiim aralar zellik le radyo ve
tele v izy o n d a o n a ek len m itir.
3. n te r n e tin yan sra telev izy o n so n krk yldr
m ed y ad a g r le n en n em li g elim ed ir. o u lked e
telev izy o n yaynn y n etim in e d ev let d o ru d an
k atlm ak tad r. U y d u v e k ab lo te k n o lo jisi tele v izy o n u n
n iteli in i k k te n b ir b iim d e d e itirm ek ted ir; kam u
tele v iz y o n yayncl o k sayda k an aln varl
y z n d en izleyici payn g id ere k y itirm ek te d ir; d ev let
y n etim le ri tele v iz y o n p ro g ra m la rn n ieri i zerin d e
d aha az d e n etim sahibidir.
4. S o n yllarda yeni iletiim tek n o lo jilerin d ek i
ile rle m e le r tele k o m n ik a sy o n u -m e tin , ses ve
im g elerin te k n o lo jik b ir ara k u llanarak u zak tan
ile tiim iy le- d n m e u ratm tr. D ijita lle m e , fib e r
o p tik v e uydu siste m le rin in o rta k alm as b irk a
m ed y a fo rm u n u n te k b ir arata b irle tirilm esi o lan
m ultim ed yay ve b ire y lerin g rd k leri v e iittik lerin e
e tk in o la ra k k atlm n salayan etk ileim li m edyay
olan ak l h ale g etirm itir.
5. n te r n e t em sa lsiz dzeyde karlkl b a lan t ve
karlkl etk ileim dzeyi salam aktad r. D n y a
a p n d a in te rn e t k u llan clarn n says hzla
artm a k ta d r v e n n e tam am la n a b ilen etk in lik lerin
alan g e n ilem ey i s rd rm ek ted ir. In te r n e t h e y eca n
v erici yeni im k a n la r su n m ak tad r, a n c a k k im ileri
in te rn e tin to p lu m sa l so yutlan m ay v e g e r e k isim lerin
g iz le n m e sin i tev ik ed erek in sa n ilikilerin in v e
to p lu lu k la rn n altn o y m asn d an kayg d uym aktadr.
sk tek rarlan r olm u tu r. K re s e l m edya
en d strisin e -m zik , tele v izy o n , sin em a, h ab erler-
az sayda o k u lu slu irk et hakim dir.
7. G n m z d e tek b ir d nyad a ik a m et etti im iz
h issi b y k l d e m ed y a v e ile tiim in uluslararas
faaliyet alan n n b ir so n u cu d u r. B ir e n fo rm a s y o n
d zeni d nyas, -e n fo r m a s y o n m allarn n retim ,
d atm v e t k etim in i salayan uluslararas sistem -
ortay a k m tr. D n y a e n fo rm a s y o n d zen in d e
san ayilem i lk elerin st n k o n u m u g z n n d e
bu lu n d u ru ld u u n d a, o u k im se g elim ek te olan
lk elerin m edya em p ery a liz m in in yeni b ir b iim in e
m aru z kaldn d n m ek ted ir. o u e le tirm e n
m edyad aki g c n b ir k a irk etin ya da g l
k iilerin elind e y o u n lam asn n d em o k ra sisin
iley iin in altn o y m asn d an kayg duym aktadr.
8. B ir dizi farkl m ed y a k u ram g elitirilm itir. In n is
ve M c L u h a n m ed y an n ile ttik lerin in n iteli in d en
o k , b u n u nasl ile ttik leri a sn d an to p lu m u
etk iled i in i n e s rm lerd ir. M c L u h a n 'n
ifad esiy le "a ra m e sa jd r": rn e in telev izy o n
in san larn d avran ve tu tu m larn etk iler n k
g a z e te v e kitap g ib i d i er aralard an n itelik olarak
o ld u k a farkldr.
9. te k i n e m li k u ram clar arasn d a H a b e rm a s,
B au d rillard , T h o m p s o n bu lu n m ak tad r. H a b e rm a s
m ed y an n "k am u sal a lan " yaratm ad aki ro l n e
iaret etm ek ted ir. B au d rillard M c L u h a n 'd a n
d erin d en etk ilen m itir. Y e n i m ed y an n , zellik le
telev izy o n u n y aad m z g erek li i g e re k te n
d eitird ii in an cn d ad r. T h o m p s o n k ide iletiim
aralarn n yeni b ir to p lu m sa l etk ileim b iim in i,
g n l k , to p lu m sa l etk ileim d en d aha snrl, d ar ve
tek y n l o lan aracl iletiim si iletiim i yarattn
n e s rm ek ted ir.

6. M ed y a en d strisi s o n o tu z ylda k resel h ale

g elm itir. B u aland a b irk a eilim e d ikkat ek ileb ilir:
M ed y a sahiplii g id ere k b y k m ed y a h o ld in g lerin in
elind e y o u n lam ak tad r; m edyad a z e l se k t r n
sah ip li im k am u sah ip li ini g lg e d e b rak m tr;
m ed y a irk ed eri ulu sal sn rlarn te sin d e faaliyet
g s te rm e k te d ir; m edyad aki irk et b irlem eleri d aha

677
 M edya

Dnme sorular
1. lke ynetimleri ulusal kltrleri uydunun ya da kablolu televizyonun yaygnlamasn
snrlandrmak suredyle korumaya almal mdr?
2. Internet otoriter ynedmleri sarsar m? Daha eski medyann bu konudaki etkisi farkl
mdr?
3. Eer tek bilgi kaynanz pembe diziler olsayd, lkeniz hakkndaki grleriniz hangi
alardan arptlm ve eksik olurdu?
4. Mzik endstrisinde sahipliin younlamas tketici seeneklerinin azalmasna yol aar
m?
5. letiimin kresellemesi kltrel farkllklar anlamamz m yoksa o farkllklar ortadan
kaldrmamz m ilerletir?

Ek kaynaklar
Chris Barker, Television, Globali^ation and Cultural Identities (Buckingham: Open University
Press,1999).
Timothy E. Cook, Governing mth the N em : The N em Media as a Politcal lnstitution (Chicago: The
University of Chicago Press,1998).
David Croteau ve William Hoynes,MeidaSociety, 3. basm (London: Sage, 2003).
David Deacon, Michael Pickering, Peter Golding ve Graham Murdock, Researching
Communications: A Practical Guide toMethods in Media and CulturalAnalysis (London: Arnold,l 999).
Lawrence Grossberg, Ellen Wartelle ve D. Charles Whitney, Mediamaking:MassMeida in Popular
Culture (London: Sage, 1998).
Deni McQuail,MXJ Communciaiton Theory, 4. basm (London: Sage,2000).
James Slevin, ThelnternetandSociety (Cambridge: Polity, 2000).
John Thompson, The Media andModerntiy (Cambridge: Polity, 1995).
James Watson, Media Communciaication, 3. basm (BaSingstoke: Macmillan, 2003)

nternet balantlar
Foundation for Information Policy research (UK) http://www.fipr.org
The Modern Journals Project http://www.modjourn.brown.edu
NewsWatch http://www.neswswatch.org
O EC D IC T Homepage
http:www.oecd.Org/topic/0,2686,en_2649_37409_l_l_l_l_37409,00.htm l
Theory.org http://www.theory.org.uk

678
indekiler

rgtler
Birer brokrasi olarak rgtler
rgtlerin fiziksel dzeni
Dnyay saran rgtler
Ekonomik rgtler

Broksarinin tesi mi?

rgtsel deiim: Japon modeli
Ynetimsel dnm
A almas

rgtler ve alar yaammz nasl etkilerler?

Toplumsal sermaye' birbirine balayan balar
Tek bana bowling oynamak: toplumsal
sermayenin kne rnek olabilir mi?
Sonu
%et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet baglantlan
16 rgtler ve Alar

F
 Eer kasann arkasnda olup
bitenlere bakarsanz, muhtemelen
alanlarn her birinin basit ilerde
uzmanlam olduunu da grrsnz:
Biri kzartmalar hazrlarken, dieri
zgaradaki burgerleri evirmekle
meguldr; ncs ise kzarm
burgerleri ekmeklerin arasnda koyar ve
zerine salatasn ekler. Srecin kata
kann otomatikletirilmi olduunu
da fark edebilirsiniz -milkshakeler yal
Bugne kadar hi McDonalds'da nzca bir dmeye baslarak hazrlanr;
yemek yediniz mi? Muhtemelen yemi- kzartclarn scaklklar ve zamanlayc
sinizdir. McDonalds'a bir dahaki gidii lar, alanlara yemein ne zaman hazr
nizde restorann nasl rgtlendiine olacan belirtir; hatta kasalarn bile her
dikkat edin. teki restoranlarla kyas e iin bir dmesi vardr, bylece
ladnzda dikkatinizi ekecek en
byk farkllklardan biri, restorandaki
btn bir srecin nasl verimli olduu
ya da en azndan yle grnddr-
restorana kurt gibi ackm halde
girseniz bile annda doymu olarak
kabilirsiniz. Size masanz gsterip
sipariiniz alacak bir garsonla muhatap
olmak yerine, dorudan kasaya gider ve
yemeinizi orada kendiniz alrsnz.
Eer ieride yemeyi tercih ederseniz,
masa rts olmadn, atal bak
takmnn asgari dzeyde tutulduunu
grrsnz. Tepsi dnda yemeinizi
yiyebilmeniz iin gerekli olan her ey,
yemein geldii pakede birlikte, tek
kullanmlktr. Yemeinizi yedikten
sonra pake alr ve pe dkersiniz.
Aslnda McDonalds'daki her yemek ve
hizmet kolayca nicelletirilip hesapla
nabilir. McDonalds'n hedefi para
nzn alabileceinin en fazlasn Big
Mac ya da byk boy kzarm pata
tes gibi zel menleri size sunmaktr.
McDonalds'n kurucusu Ray Kroc,
hamburgeri ve milkshake'i elli saniye
den ksa bir srede mteriye sunmay
hedeflemitir.

682
 r g tle r v e A la r

alanlarn fiyatlar bilmeleri bile mann ykc etkilerinden korkmaktadr

gerekmez. ve McDonaldslatrmamn ussalln
usdl olarak adlandrd bir dizi
Eer dnyann farkl kelerindeki
usd durumu douracan ileri
McDonalds restoranlarn ziyaret etme
srmektedir. Bu usd durumlar arasn
ansnz olduysa, aralarnda ok az fark
da salmzn (yksek kalori, doymu
olduunu da fark etmisinizdir. Resto
ya, eker trleri ve tuzdan oluan bir
rann i dzenlemesi belki biraz farkl
diyet yznden) bozulmas ve evre
olabilir ama restorann genel dzeni,
kirlilii de yer almaktadr -her yemek
mens, sipari alma ekli, alanlarn
sonrasnda pe atlan paketleri bir
niformalar, masalar, paketler ve
dnn. Hepsinden te, Ritzer,
glmseyen hizmet tamamen ayn
McDonaldslatrmamn insan insan
dr. ster Londra'da olun isterseniz
lktan kardn ileri srer. Ham
Lima'da, McDonalds deneyimi tek-
burger almak iin kayan bandn zerin
biimli ve ngrlebilir olmak zere
deymi gibi dzenli hareket eden m
tasarlanmtr. McDonalds nerede
teriler ve kasann dier tarafnda ayn
konulanm olursa olsun, mterileri
zellemi grevleri durmakszn tekrar
119 lkedeki 30000'i akn restoranda
eden alanlar, sanki montaj hattndaki
hzl bir hizmet, doyurucu yiyecekler ve
robotlar gibidirler.
ayn rnleri alacaklarn bilirler.
rgder kuram ve almalar,
Amerikal sosyolog George Ritzer
sosyolojinin nemli konularndan
(1983, 1993, 1998) McDonalds'n
biridir. Ayn zamanda klasik sosyolog
sanayilemi toplumlarda meydana gel
Max W eber'in ele ald temel
mekte olan dnmn canl bir ere
sorunlardan da biriydi. Bu blmde
tilemesi olduunu ve toplumun
sosyologlarin rgtler hakknda
M cD onaldslatrlm asna tank
sylediklerini inceleyeceiz ve Weber'in
olduumuzu ileri srmektedir. Ritzer'e
kuram gibi kuramlarn gevek alarca
gre McDonaldslatrma, fast-food
ralanan bir dnyada doruluu olup
restoranlarnn ilkelerinin Amerikan
olmadna bakacaz.
toplumunu ve dier dnya toplumlarn
ynetmeye balad bir sretir.
Ritzer, McDonalds restoranlarn rgtler
yneten drt temel ilkenin -verimlilik,
nsanlar kendi balarna kolay
hesaplanabilirlik, tekbiimlilik ve
kolay gerekletiremeyecekleri etkinlik
otomasyon yoluyla denetim- top-
leri yapabilmek iin sklkla bir araya
lumumuzu zaman yoluyla gitgide daha
gelirler. Bylesi ibirlii gerektiren
fazla ussallatrldn gstermek
etkinlikleri gerekletirebilmenin yolla
tedir (Ritzer'in sav, ussallatrma
rndan biri de rgt kurmaktr. rgt,
kuramn daha ayrntl biimde s. 52-
ortak bir hedefe ulamak iin ortaklaa
4'de ele aldmz Weber'den byk
eylemler gerekletirmek niyetiyle bir
lde etkilenmitir).
araya gelmi insanlardan oluan,
Ritzer, kendinden nceki Klasik tanmlanabilir yelii olan bir gruptur
sosyolog Max Weber gibi, ussallatr (Aldrich ve Marsden 1988). Bir rgt,

683
 r g t le r v e A la r

hepsi birbirini yzyze tanyan kk yacak biimde ina edilmi binalarda ya

bir grup insandan oluabilmekle da fiziksel dzenlemeler iinde kuru
birlikte, genelde byk ve anonimdir: lurlar. Hastanelerin, kolejlerin ya da
niversitelerin, dinsel topluluklarn ve ticaret irketierinin etkinliklerini sr
byk ticari irkederin (bu blmn drdkleri yaplarn ou zel olarak
banda ele aldmz McDonalds gibi) ina edilmilerdir.
hepsi rgdere birer rnektirler. Byle
rgder her toplumun merkezi zel rgder gndelik yaammzda,
eskisinden ok daha nemli bir rol
liklerinden biridir ve bu konuda yaplan
oynamaktadrlar. Bizi dnyayla kayna
almalar gnmz sosyolojinin temel
trmalarnn yannda, yaadmz
konularndan birini oluturur.
srece bu dnyada gsterdiimiz iler
Modern sanayi ve sanayi sonras lemeyi kaydederler ve ldmzde
toplumlarndaki rgder son derece bizi bu dnyadan karrlar. Biz henz
resmi olma eilimindendirler. Resmi bir domadan nce bile, annelerimiz ve
rgt, hedeflerine ulaabilmesi iin muhtemelen babalarmz, birlikte
ussal olarak, genelde ak kurallar, hastanelerde ve dier tbbi rgderde
dzenlemeler ve yordamlar yoluyla gerekletirilen hamilelik snflarna,
belirlenmi bir rgttr. leriki sayfa denetimlerine, vb. katlmlardr. Bugn
larda tartacamz modern brokratik doan her ocuk, doduu andan
rgtler, resmi rgderin en nemli ld gne dek hakkndaki bilgilerin
rnekleridirler. lk olarak Max Weber'in kayt altnda tutulaca bir devlet
1920'lerde (bkz. Weber 1979) ortaya rgtnce izlenir. Gnmzde ou
koyduu zere, resmi rgder Avrupa insan -eskiden olduu gibi evinde deil-
ve Kuzey Amerika'da uzun soluklu bir hastanede lmektedir ve her lm
ykseli srecine girmilerdir. Bu devlet tarafndan resmi olarak kayt
durum, ksmen, yasal bir duruun ou altna alnmak zorundadr.
kez resmiyete ihtiya duymasndan
rgderin gnmzde bizim iin
kaynaklanmaktadr. Szgelimi, bir kolej
neden bu kadar nemli olduklarn
ya da niversitenin yasal olarak itibar
anlamak kolaydr. Modernlik ncesi
grebilmesi iin, mezuniyet kurallar ve
dnyada, ou gereksinim -yiyecek,
faklte performansndan tutun da
ocuklarn eitimi, i imkanlar ve bo
yangn gvenlii konularna kadar bir
zaman uralar- aileler, yakn akrabalar
dizi yazl standard yerine getirmesi
ve komular tarafndan karlanrd.
gerekir. Gnmzde, resmi rgder
Modern dnyada ise nfusun ounlu
dnyadaki en yaygn rgtlenme
u daha nce hi olmad kadar
biimidir.
birbirine bamldr. Gereksinimlerimizin
Geleneksel dnyadaki ou top ou, hi tanmadmz ve aslnda
lumsal dizge, uzun dnemler iinde, bizden binlerce kilometre uzakta yaa
greneklerin ve alkanlklarn birer yan insanlarca karlanmaktadr. Byle
sonucu olarak ortaya kmtr. Buna bir durumda, etkinlikler ve kaynaklar
karn, rgtler genelde tasarlanrlar - arasnda muazzam bir egdm salan
belli hedefler gz nnde tutularak, mak zorundadr ite bu egdm
zellikle bu hedeflere ulamay sala rgder salar.

684

Yine de rgtlerin yaamnz
zerindeki muazzam etkisi her zaman
bizim yararmza olmaz. rgderin
elimizdekileri alp zerlerinde ok az
nfuz sahibi olduumuz memurlarn
denetimine vermek gibi bir etkileri de
vardr. Szgelimi, hepimiz devletin bize
syledii eyleri -vergi demek, yasalara
uymak, savaa gitmek gibi eyleri-
yapmal ykmlydr. rgtler birer
toplumsal erk kayna olarak, bu
ekilde, kendilerine kar koyamayacak
denli gsz bireylere dayatmalarda
bulunabilirler.
Birer brokrasi olarak rgtler
Modern rgtler konusunda ilk
dizgesel yorumu Max Weber gelitir
mitir. Weber, rgderin insanlar ya da
rettikleri mallar arasnda, uzam ve
zamanda dengeli bir egdm salama
nn yollar olduunu ileri srmtr.
Brokrasi -pigmelerin tahakkm altndaki bir dev olabilir mi?
r g tle r v e A la r
Weber, rgtlerin geliiminin bilgi
aknn denedenmesine bal olduuna
dikkati ekmi ve bu srete yazya
geirmenin nemini vurgulamtr: Bir
rgt ileyebilmek iin yazl kurallara,
anlarn saklamak iin de dosyalara
gereksinim duyar. Weber rgtleri erkin
tepede toplanmaya eilimli olduu son
derece sradzenci oluumlar olarak
grmtr. Peki Weber bu konuda hakl
myd? Eer yleyse, bu hepimiz iin
ok nemlidir. Zira Weber, modern
rgtler ve demokrasi arasnda,
toplumsal yaammz zerinde uzun
vadeli sonular olan bir atma ve
balant olduunu fark etmidr.
Byk lekli rgtlenmelerin
ou, Weber'e gre, doalar gerei
brokradk olmaya eilimlidirler. 'Brok
rasi szc hem yazhane ve hem de
alma masas anlamna gelen bureau
szcyle Yunanca 'ynetmek' fiilin
den tredlen cracy szcnn bilei
minden oluan, bileik bir szcktr ve
Moniseur de Gournay tarafndan 1745
ylnda ortaya atlmtr. Bu yzden,
brokrasi, resmi makamlarn yasas
anlamna gelir. Terim nceleri yalnzca
devledn resmi makamlar iin kullanlr
ken, kullanm alan sonralar genel ola
rak geni rgderi iaret edecek biim
de geniledlmidr.
Brokrasi kavram, bandan beri
aalayc anlamda kullanlmtr. De
Gournay, memurlarn artan erkinden
bromanya denen illet olarak sz
etmidr. Fransz romanc Honore de
Balzac, brokrasiyi pigmelerin tahak
kmndeki dev olarak grmtr.
ek yazar Franz Kafka, ilk kez 1925
ylnda yaymlanan Dava adl roma
nnda, kabus gibi gayr ahsi ve
anlalmaz bir brokrasiyi resmetmidr.
685
 r g tl e r v e A la r

Bu dnce gnmze kadar varln

korumutur: Brokrasi sk sk krtasi
yecilikle, verimsizlikle ve israfla
ilikilendirilir. Bununla birlikte, baka
yazarlar brokrasiyi farkl bir k
altnda -bir zen, kesinlik ve etkin
ynetim modeli olarak- ele almlardr.
Bu yazarlar, brokrasinin aslnda
insanolunun icat ettii en verimli
rgtlenme biimi olduunu ileri
srerler, zira brokrasilerde her grev
sk yordam kurallar tarafndan
dzenlenmitir. Weber'in brokrasi
tanm bu iki u arasnda gidip gelir.
Weber, geleneksel uygarlklarda snrl
sayda brokratik rgtn var olduuna
iaret etmitir. Szgelimi, in mpara
torluunda devlet ynetimini ilgilendi
ren ilerden rgtl bir memur snf
sorumluydu. Yine de, brokrasi ancak
modern toplumlarda olgunlaabil-
mitir.
Weber'e gre, modern toplumlarda
brokrasinin yaygnlamas kanlmaz
dr; brokratik yetke, byk lekli
toplumsal dizgelerin idari gereksinim
leriyle ba edebilmenin yegane yoludur.
Bununla birlikte, Weber, ilerleyen sayfa dnyasnda ve dier rgtlerdeki gayr resmi alar,
i saatleri dnda da birlikte olan insanlar tarafndan
larda da greceimiz zere, brokrasi oluturulabilirler.
nin modern toplumsal yaamn doa
syla ilgili nemli iermeleri olan bir dizi
ideal brokrasi tipinin belli bal
byk kusurunun da bulunduuna
ralayc zelliklerinin bir listesini
inanyordu.
karmtr:
Brokratik rgtlerin yaylmasnn
1. Brokrasi, en yksek yetkenin
kkenlerini ve doasn inceleyebilmek
tepede bulunduu bir piramide
iin Weber bir ideal brokrasi tipi
benzer. Kararlar egdml
oluturdu. (ideal szc burada istenir
olarak almay olanakl klan ve
olana deil, saf bir brokratik rgt
tepeden tabana doru yaylan bir
lenme biimine gndermede bulun
emir komuta zinciri vardr. Bu
maktadr. ideal tip ise fiili rneklerin
hiyerarideki her st, bir astn hem
belli zelliklerinden hareketle, en genel
denetler hem de gzetler.
ralayclarn alt izilerek oluturulan
soyut bir betimlemedir.) Weber (1979), 2. rgtn her kademesindeki

686
 memurlarn ilerini yazl kurallar
ynetir. Bu, brokratik grevlerin
yalnzca birer usul meselesi olduu
anlamna gelmez. Memuriyette
yukar doru kldka kurallar
daha fazla durumu kapsayacak
biimde geniler ve yorumlanma
lar esneklik ister.
3. Memurlar tam gn alrlar ve
dzenli maa alrlar. Hiyerarideki
her iin belirli sabit bir creti vardr.
Bireylerin rgt iinde kariyer
yapmalar beklenir. Terfiler yete
nee, kdem derecesine ya da her
ikisinin bileimine bal olabilir.
4. Bir memurun rgt iindeki
grevleriyle dardaki yaam
arasnda bir ayrm vardr. Memu
run ev yaam iyerindeki etkinlik
lerinden farkl olduu gibi, fiziksel
olarak da ondan ayrlmtr.
5. rgtn hibir yesi ilettikleri
maddi kaynaklarn sahibi deildir.
Weber'e gre, brokrasinin geli
imi, iileri retim yollarnn
denetiminden uzaklatrmtr.
Geleneksel topluluklarda, iftiler
ve zanaatkarlar genellikle retim
sreleri zerinde denetim sahibiy
diler ve kullandklar aletler
kendilerine aitti. Brokrasiler
deyse, memurlar altklar yaz
hanelerin, oturduklar masann ya
da yazhanedeki ara gerecin sahibi
deildirler.
Weber, bir rgtn ideal brokrasi
tipine ne kadar yakn olursa, ulamak
amacyla kurulduu hedeflere ulama
konusunda da o kadar baarl olacana
inanyordu. Sklkla, brokrasileri
ussallk (bkz. 1. Blm) ilkesine gre
ileyen karmak makinelere benzet
687
mitir. Bununla birlikte, brokrasinin
verimsiz de olabileceini grm ve
ou brokratik iin kreltiri olduunu,
yaratc yeteneklerin gelitirilebilmesi
iin ok az frsat sunduunu da kabul
etmitir. Weber toplumun ussallatrl
masnn olumsuz sonular olabilece
inden korkmusa da, brokratik usul
lerin ve memuriyetin yaamlarmz ze
rindeki etkilerinin brokratik rgt
lerin teknik adan verimli olabilmeleri
iin dediimiz bir bedel olduu sonu
cuna varmtr. Weber'le ayn kayglar
tayan ve toplumun McDonalds-
latrlmas grn bu blmn he
men banda ele aldmz George Rit-
zer gibi bu geliimi eletirenler, ussal
rgtlerin verimlilii karsnda denen
bedelin Weber'in sandndan daha
byk olup olmadn sorgulam-
lardr.
brokrasilerde resmi ve gayr resmi
ilikiler
W eber'in brokrasiye ilikin
zmlemesi, ncelii rgt iindeki
resm i ilik ilere, yani rgtn
tznde aka belirtildii biimiyle
insanlar arasndaki ilikilere verir.
Weber rgt iindeki gayr resmi ili
kiler ve kk grup ilikileri konusunda
pek fazla ey sylememitir. Ama gayr
resmi yollar, brokrasilerde baka trl
elde edilemeyecek bir esneklik salarlar.
Bu konuda klasiklemi bir
almasnda Peter Blau (1963), grevi
gelir vergisi ihlallerini incelemek olan
bir devlet dairesindeki gayr resmi
ilikileri incelemitir. Dairede alan
memurlarn nasl halledebilecekle
rinden emin olmadklar bir sorunla
kar karya kaldklarnda bu sorunu
derhal amirlerine bildirmeleri gerek
 r g tle r v e A la r
mektedir; dairenin tznde, bylesi
bir durumda memurlarn kendi
kademelerindeki i arkadalarna dan
mamalar gerektii aka belirtilmitir.
Buna ramen, ou memur yeterlilii
nin sorgulanabilecei ve terfi ansnn
azalabilecei kaygsyla amirine bavur
maktan ekinmitir. Bu yzden, resmi
kurallar ineyerek, genelde birbirle
rine danmlardr. Bu durum yalnzca
somut tavsiyelerin verilebilmesine
deil, ayn zamanda tek bana al
mann getirecei kayglarn azalmasna
da yardmc olmutur. Ayn kade
medeki alanlarn bir araya gelip
oluturduklar gruplarda, sklkla ye
leri birbirine kenetleyici bir ballk
bulunur. Blau, bu alanlarn, kar
karya kaldklar sorunlar zmede
muhtemelen dier arkadalarna gre
daha etkili olduklar sonucuna varm
tr. Bu grup, rgtn resmi tznn gsteri yapacaklar, ardndan ileri
izin verdiinden daha fazla sorumluluk
ve inisiyatif almalarn salayan gayr
resmi yordamlar gelitirmitir. Gayr
resmi alar, rgtlerin her kademesinde
ortaya kma eilimi tarlar. En tepede,
kiisel balar ve ilikiler, kararlarn
verilmesi gerektii resmi durumlardan
daha nemli olabilirler. Szgelimi yne
tim kurulunda yer alan yneticilerin ve
hissedarlarn toplantlarnn ticari
irkederin siyasetini belirmesi gerekir.
Oysa gerekte kurul yelerinden yalnz
ca birka irketi flilli olarak ynetir ve
kararlarn gayr resmi yollarla alp
ynetim kurulunun geri kalan yeleri
nin kendilerini onaylamalarn beklerler.
Bu trden gayr resmi alar bir irketten
dierine kadar uzanabilir de. Farkl
firmalarn patronlar sklkla gayr resmi
yollardan birbirlerine danrlar ve ayn
kulplere ya da bo zamanlar deerlen
dirme topluluklarna ye olabilirler.
Gayr resmi alar, ileriki sayfalarda (s
717-20'de) daha ayrntl biimde ele
alnmtr.
John Meyer ve Brian Rowan
(1977), rgderdeki resmi kurallarn ve
yordamlarn, ou kez rgt yelerinin
gerekten benimsedikleri etkinlikler
den olduka uzak olduklarn ileri
srerler. Onlara gre, resmi kurallar
insanlara okutulan ama gerekte fazla
bir karlklar bulunmayan 'sylenler-
den' ibarettirler ve ilerin yrtld
yollar, bu yollar aslnda kurallara gre
yaplmas gerektii ekilden olduka
farkl olsa dahi, yasallatrmaya -gerek
elendirmeye- yararlar.
Meyer ve Rowan, resmi yordam
larn genelde trensel ya da ayinsel bir
nitelik tadna iaret ederler. nsanlar
kurallara uyduklarn gstermek iin bir
yrtmek iin kullandklar dier gayr
resmi yordamlar uygulamaya devam
edeceklerdir. Szgelimi, bir hastanedeki
bakm yordamlarn dzenleyen
ynetmelikler, hemirelerin hastalara
kar olan tutumlarn gerekelendirir.
Szgelimi, hemire hastann yatana
asl olan salk durumu izelgesini
kurallara uygun biimde dolduracak,
ama hastann salk ve iyileme
durumunu gayr resmi ltlere-
hastanm grnne, solgunluuna ya
da canllna- gre denedeyecektir.
izelgeleri srekli gncel tutmak
hastalar ve doktorlar mutlu eder ama
her zaman hemirelerin ncelikleri
arasnda yer almaz.
Gayr resmi yordamlarn rgtn
etkinliinin artmasna genel olarak ne
kadar yardmc olduklarn belirlemek
kolay deildir. Weber'in ideal tipini
688

andran dizgeler, ileri yrtmenin gayr
resmi yollarndan oluan bir orman
meydana getirmeye eilimlidirler. Bu
durum ksmen, sahip olduklar esneklik
yoksunluunun resmi ynetmeliklere
gayr resmi yollarn eklenmesi yoluyla
giderilmesinden dolaydr. Gayr resmi
yordamlar skc . ilerde alanlarn
daha canl bir i ortam oluturabilmele
rine de yardmc olurlar. Yksek ma
kamlarda bulunan memurlar arasndaki
gayr resmi balantlar, rgt bir btn
olarak destekleyecek biimde verimli de
olabilirler. Dier yandan, bu memurlar
bir btn olarak rgtn karlar
yerine, kendi karlaryla ya da terfi
olanaklaryla megul de olabilirler.
rgtlerde ilev bozukluu
levselci bir sosyolog olan Robert
Merton, Weber'in ideal brokrasi tipini
incelemi ve brokrasinin kimi isel
elerinin brokrasinin kendisinin
dzgn biimde ilemesini tehlikeye
atabilecei ve ykc sonular dourabi
lecei sonucuna varmtr (1975). Bu
durumu, rgtlerde ilev bozukluu
olarak adlandrmtr.
levselcilikle ilgili daha fazla bilgi
i in , b k z . 1. B l m : S osy o lo ji
N ed ir? , s. 55-7
lkin, Merton brokratlarn yazl
ynetmeliklere ve yordamlara kat
biimde uymak zere yetitirildiklerine
dikkati ekmitir. Esnek davranmalar,
kararlar kendilerinin almalar ve
yaratc zmler bulmalar istenmez:
brokrasi, durumlar bir dizi nesnel
lte gre ynetmekle ilgilidir. Mer
ton, bu kanln baka bir zmn
rgtn btn iin daha iyi olabilecei
durumlarda bile, kurallarn her ne
pahasna olursa olsun yerine getirilmesi
689
r g t l e r v e A la r
durumu olarak tanmlanabilecek bir
brokratik ayinsellie neden olabilece
inden korkmutur.
Merton'n ikinci kaygs, brokratik
kurallara sk skya balln, bu
kurallarn alnda yatan rgt hedefle
rinin nne geebilecek olmasdr.
Yordamlarn doru biimde yrtl
mesi zerinde fazlaca durulmas, byk
resmin gzden karlmasna neden
olabilir. Szgelimi, sigorta tazminat
taleplerini ileme sokmaktan sorumlu
olan bir brokrat, sigorta hamilinin
yasal tazminat talebini belgeleri eksik
olduu ya da yanl bilgi verdii iin
reddedebilir. Bir baka deyile, talebi
ynetmeliklere uygun biimde ileme
koymak, mterinin kaybndan dolay
ortaya kan gereksinimleri karlama
nn nne geebilir.
Merton byle durumlarda halk ve
brokrasi arasnda bir gerilim ortaya
kmasnn mmkn olduunu nce
den grmtr. Bu kayg tamamen
yersiz deildir. oumuz dzenli
aralklarla -sigorta irketlerinden yerel
ynetimlere ve vergi dairelerine dek
uzanan bir yelpazedeki- brokrasilerle
etkileime gireriz. Devlet memurlarnn
ve brokratlarnn ihtiyalarmzla
ilgilenmemeleri az rastlanr bir durum
deildir. Brokrasinin en byk
zaaflarndan biri, zel bir ilgi ve
ihtimam isteyen durumlara hitap etme
konusunda sergiledii glktr.
M ekanik ve organik dizgeler olarak
rgtler
Brokratik yordamlar etkin biim
de tm i tiplerine uygulanabilirler mi?
Baz bilginler, brokrasinin sra tekdze
ilere geldiinde akla yatkn olduunu,
 r g t l e r v e A la r
ancak sra iin gerektirdiklerinin ng-
rlemeyecek biimde deidi durum
lar iin sorun yarattn sylemekte
dirler. Tom Burns ve G. M. Stalker
(1996), elektronik irkederinde yenilik
ve deiim zerine yapaklar aratrma
larnda, esnekliin ve ncln
birincil hedef olduu sanayilerde
brokrasilerin etkinliinin snrl oldu
unu bulmulardr.
Burns ve Stalker, biri mekanistik
dieriyse organik olmak zere, iki tip
rgdenme biimi olduundan sz
ederler. Mekanistik rgder emirlerin
ak kanallardan ve yukardan aaya
doru iletildii hiyerarik bir emir
komuta zincirine sahip brokratik
dizgelerdir. Her alan belli bir grevi
yerine getirmekten sorumludur; grev
yerine getirildiinde sorumluluk dier
alana geer. Byle bir dizgede yaplan
i anonimdir ve tepedekilerle tabanda-
kiler nadiren birbirleriyle iletiim
halindedirler.
Organik rgtierse, tersine, rg
tn genel hedeflerinin dar biimde
tanmlanm sorumluluklara baskn
kt daha gevek bir yapya sahip
tirler. letiim ak ve talimadar, yalnz
ca dikey olarak hareket etmeyip ok
sayda farkl yolu izler ve daha da
nktr. rgte dahil olan herkes, sorun
zebilecek kadar meru bilgiye ve veri
giriine sahiptir; karar verme yetkisi
yalnzca rgtn tepesindeki kiilere ait
deildir.
Burns ve Stalker'a gre, organik
rgder iletiim, yazlm sektr ve
biyoteknoloji gibi yeniliki pazarlarn
deien taleplerini karlayabilecek
kadar donanmldrlar. yaplarnn
daha deiken olmas, pazardaki
deiikliklere daha abuk ve uygun
biimde yant verebilecekleri ve daha
ksa srede, daha yaratc zmler
retebilecekleri anlamna gelir. Meka
nistik rgderse, pazardaki dalgalan
malara daha az duyarl olan, istikrarl
geleneksel retim biimleri iin uygun
durlar. Burns ve Stalker'n almas ilk
kez krk yl nce yaymlanm olmasna
karn, gnmzn rgtsel deiim
tartmalaryla son derece ilgilidir (bkz.
Brokrasinin tesi mi?, kesimi s.
711). Burns ve Stalker, gnmzde
temel tartma konular haline gelen
kreselleme, esnek uzmanlama ve
brokrasiden arndrma sorunlarnn
ounu nceden grmlerdir.
Brokrasiye kar demokrasi mi?
Birleik Krallk gibi demokra
silerde bile devlet rgtleri, doum
tarihimizden, okula gittiimiz, niversi
teye girdiimiz ve ie baladmz
tarihin kaytiarndan tutun da vergilen
dirme iin kullanlacak gelirlerimiz
hakkndaki bilgilerden, ulusal sigorta
numaramzdan src ehliyeti alabil
memiz iin gerekli olan bilgilerimize
kadar, hakkmzda muazzam bir bilgi
toplarlar. Hakkmzda hangi bilgilerin
toplandn ve hangi devlet dairelerinin
bu bilgileri topladn her an biline
meyecei iin, insanlar bu trden
gzedeme etkinliklerinin demokrasi
ilkesini ihlal etmesinden korkmakta
drlar. Bu korkular, George Orwell'in
devletin, yurttalarn gzetim altnda
tutarak herhangi bir demokraside
normal karlanacak olan muhalefeti ve
dnce farkllklarn bastrd bir
devleti, Byk Biraderi anlatt nl
roman 1984'n temelini oluturur.
690

Brokrasi g e r e k te n d e o kadar kt m ?
S o s y o lo g P a u l d u G a y 'in d e itir a f e tti i z e re , b ro k r a s i
p e k p a rla k g n le r g e ir m iy o r . D a h a n c e d e g r m
o ld u u m u z g ib i, 'b r o k r a s i' te rim i, ic a t ed ild i i g n d e n b u
yan a o lu m s u z b ir a n la m d a k u lla n la g e lm i tir. d u G a y , y en i
v e s e s g e tir e n k ita b Brokrasiye vg (I n P r a is e o f
B u r e a u c r a c y - 2 0 0 0 ) b u s a ld n la ra k a rlk v e r m e k te d ir.
r g d e r in e lb e tt e z a a fla r o la b ile c e in i v e o ld u u n u k a b u l
e tm e k le b ir lik te , b ro k r a s iy i, o n a g e tir ile n e n yaygn
e le tirile re k a r sa v u n m a y a alr.
d u G a y , ilk o la r a k , b r o k r a s in in e tik a d a n s o r u n lu b ir
k a v ra m o ld u u sa v n e le alr. D u g r n n e m li b ir
te m s ilc is i o la r a k g r d to p lu m b ilim c i Z y g m u n t
B a u m a n 'n Y a h u d i s o y k n m z e rin e y azd k ita p ta y er
alan g r le r in i in c e le r. B a u m a n , k in c i D n y a S a v a
s ra s n d a y a a n a n Y a h u d i s o y k n m g ib i b y k fe la k e d e r in
a n c a k m o d e r n to p lu m la b a la n tl o la n b r o k r a tik
k u r u m la rn g e li im iy le o la n a k l h a le g e ld ik le rin i ileri s rer.
N a z ile r in N ih a i z m H a re k a t k a p s a m n d a ta sa rla d k la r
v e m ily o n la n l m e g t r e n s o y k n m , a n c a k b u k u r u m la r
o rta y a k p in s a n la r a ra sn d a k i m e s a fe y i, in s a n la rn k en d i
e y le m le rin in ah la k i s o r u m lu lu u n u s d e n m e le rin i
e n g e lle y e c e k l d e a m a s s o n u c u n d a g e r e k le e b ilm i tir .
B a u m a n , Y a h u d i s o y k n m n n , b a r b a r c a b i r id d e t
p a d a m a s y a a n d i in d e il, s o y u t g r e v le r i s o m u t
s o n u la rn d a n ay ran u ssa l b r o k r a tik k u r u m la r o rta y a
k t i in g e r e k le m i o ld u u n u ileri s rer. A lm a n
b ro k r a tla r, z e llik le d e S S 'le r , k id e k a tlia m n n
g e r e k e s in i s o r g u la m a k y e rin e , y a ln z c a k e n d ile rin e v e rile n
Auschvvitz toplama kamp, brokratik rgtlerin nihai davurumu muydu acaba?
r g t le r v e A la i
g r e v le r i y e rin e g e tir m e y e v e e m ir le r e u y m a y a -s z g e lim i,
d e m iry o lu h a ttn n in a e d ilm i o ld u u n d a n ya d a b ir
g ru p in s a n n lk e n in b ir u c u n d a n d i e r in e ta n d n d a n
e m in o lm a y a - o d a k la n m la r v e b u k o n u d a e lle rin d e n
g e le n in e n iy isin i y a p m a y a a l m la rd r ( B a u m a n 1 9 8 9 ) .
G r ld g ib i, B a u m a n b r o k r a s ile r d e s o ru m lu lu k
d u y g u su n u n z a y fla d n a in a n m a k ta d r , d u G a y is e b u n u n
ta m te rs in e in a n r, d u G a y , Y a h u d i s o y k r m n n
y a p la b ilm e s i i in , N a z ile r in b r o k r a s in in p a r a s o la n
y a sa l v e e tik y o rd a m la r s a f d b r a k m o lm a la r
g e r e k ti in i ileri s rer. Z ir a d u G a y 'e g r e , b ro k r a s ile r
t m y u rtta la ra e it v e ta r a fs z c a m u a m e le ed ilm e s i
ilk e s in i d e k a p sa y a n n e m li b ir e t h o s a sa h ip tirle r. Y a h u d i
s o y k n m , N a z ile r in r k in a n la n n n , b r o k r a s in in
te m e lin i o lu tu r a n k u ra lla rn ta r a fs z c a u y g u la n m a s
ilk e s in i s a f d b r a k m a s s o n u c u m e y d a n a g e lm i tir.
d u G a y , im d ile rin m o d a ta r t m a s o la r a k g r d ,
b r o k r a s ile r in , z e llik le d e k a m u h iz m e d e r in in g iri im c i
b ir r e f o r m a ih tiy a c o ld u u d n c e s in i re d d e d e re k ,
b ro k r a s iy i ik in c i b ir sald r c e p h e s in e k a r d a sa v u n u r.
B r o k r a tik ta r a fs z l n e t h o s u , g itg id e s iy a sile e n v e
i le r in h e m k a m u y a ra rn h e m d e a n a y a sa l m e ru lu u
g z e t e n b ir y n e tim so ru m lu lu u y la b r o k r a tik b ir
e r e v e d e g e r e k le tir ilm e s i y e r in e , s iy a se t ile ri m e m n u n
e d e c e k e k ild e g e r e k le tir ilm e s i k o n u s u n d a h e v e sli o la n
b ir k a m u h iz m e ti a n la y n c a b a lta la n m a k ta o ld u u n u n
alan izer.
691
 r g t le r v e A la r
Birleik Krallk'da 2008'den
itibaren kimlik kart uygulamasna
geilmesi ve 2013'den itibaren bu
uygulamann zorunlu haline getirilmesi
nerisi, bu trden kayglar gndeme
tamtr. Yeni kartlarn, kart sahibinin
fotorafn, ad, adres, cinsiyet, doum
tarihi bilgilerini tamas ve kiinin
parmak izlerine, yz hatlarnn bilgisine
ve gznn iris tabakasnn resmine
sahip bir ip barndrmas tasarlanmak
tadr. Eletirilerin dile getirdii ortak
kayg, insanlarn kimlikleri hakknda
toplanacak bilgilerin saklanaca
merkezi bir ulusal veritabannn gvenli
olmayaca ve insanlarn mahremiyet
haklarn ve yasalar karsnda eitlii
ilkesini zedeleyecei ynndedir. Kim
lik kartlarna destek verenler, kimi
gzetim trlerinin aslnda demokrasi
ilkesini koruyabileceini ileri srmekte
dirler. Kimlik kartlarn nerenler, bu
yolla, szgelimi terristlerin izlenmesi
nin kolaylaacan ve bunun da
demokrasiyi koruyup ilemesine izin
vereceini ileri srmektedirler.
rgtlerin modern biimlerinin
geliimiyle birlikte demokrasinin
zayflayabilecek olmas Weber'i de
olduka kayglandrmtr. Weber'i esas
olarak rahatsz eden ey, kimlii belirsiz
brokratlar tarafndan ynetilmemiz
olasldr. Brokratik rgtlerin
zerimizde uyguladklar gitgide artan
erkin karsnda demokrasi anlamsz bir
slogan olmaktan teye geebilir mi?
Hepsi bir yana, Weber brokrasilerin
zorunlu olarak uzmanlam ve
hiyerarik olduklarn ileri srmtr.
rgtn tabanna yakn olanlar
kendilerini kanlmaz olarak sradan
iler yaparken bulurlar ve yaptklar
zerinde bir sz sahibi de deildirler;
erk tepedekilerin eline geer. Weber'in
rencisi olan Robert Michels (1967),
erkin bu ekilde yitimini betimleyen ve
o gn bugndr bilinen bir deyim icat
etmitir: Byk lekli rgtlerde, daha
genel bir ereveden bakldkta rgt
lerin egemen olduu bir toplumda,
oligarinin demir yasasnn geerli
olduunu ileri srmtr (oligari, belli
bir zmrenin halk ynetmesi demek
tir). Michels'e gre, erkin yukar doru
ak, giderek brokratikleen bir
dnyann kanlmaz bir parasdr
-bundan tr de demir yasadr.
Peki Michels bu konuda hakl
myd? Byk lekli rgtlerin erkin
merkezde toplanmasn da beraberinde
getirdiini sylemek elbette dorudur.
Bununla birlikte, oligarinin demir
yasasnn Michels'in ileri srd
kadar salam olmadna inanmak iin
iyi bir neden vardr. Oligari ve
brokratik merkeziyetilik arasndaki
ilikiler sanldndan daha karmaktr.
ncelikle, erk eitsizliinin yalnz
ca Michels'in varsayd gibi bir ebat
ilevi olmadn grmemiz gerekir.
Makul ebatlardaki gruplarda da olduka
belirgin erk farkllklar olabilir. Sz
gelimi, alanlarn etkinliklerinin
amirlerince dorudan izlenebildii
kk i yerlerinde denetim, daha
byk rgtlerde olduundan ok daha
sk uygulanabilir. Aslnda, rgtlerin
boyutlar byd zaman g ilikileri
ou kez gevek hale gelir. Orta ve alt
kademelerde alanlarn, rgtn
tepesinde oluturulan genel rgt
siyaseti zerinde ok az etkisi olabilir.
te yandan, brokrasinin uzmanla
may ve ustal getirmesinden dolay,
tepedeki kiiler de daha alt kademede-
kiler tarafndan ele alnan pek ok idari
karar konusunda denetimi yitirirler.
692

Modern pek ok rgtte erk ak
biimde stlerden astlarna doru
aktarlr. Byk irketlerin pek ounda
irket yneticileri, irketin farkl
blmlerini egdm altna almakla,
krizlerle uramakla, bteyi incele
mekle ve ngrlerde bulunmakla
megul olduklarndan dolay, kendi
balarna dnebilecek ok az
zamanlar vardr. irket siyasetiyle ilgili
meseleleri, grevleri bu konularda
neriler sunmak olan astlarna
devrederler. ou irket yneticisi ak
yreklilikle, ou zaman kendilerine
sunulan sonular olduu gibi kabul
ettiklerini itiraf etmektedir.
rgtlerin fiziksel dzeni
ou modern rgt, zel olarak
tasarlanm fiziksel dzenlemeler
iinde iletilirler. Belli bir rgte ev
1940lara ait bir rgtn sekreterlik ksmnn fiziksel rgtlenme biimi, alanlarn srekli yakn gzetim altnda tutulduklar
anlamna gelmektedir. Modern rgtlerdeyse, gzetim yeni biimlere brnme eilimindedir.___________________________
693
fg O tle f v e A g U f
sahiplii yapan bir bina, yalnzca o
rgtn etkinliklerine zg zellikleri
tamakla kalmaz, dier rgtlerle
nemli mimari ralayclar da paylar.
Szgelimi, bir hastanenin mimarisi kimi
bakmlardan bir ticari irketin ya da
okulun mimarisinden farkldr. Hasta
nenin birbirinden ayrlm koular,
muayenehaneleri, ameliyathaneleri ve
yazhaneleri binann btnne belirli
bir dzen verirken, bir okul derslik
lerden, laboratuarlardan ve jimnastik
salonundan oluabilir. Yine de aralarn
da genel bir benzerlik vardr: her
ikisinin de kaplarla sonlanan koridor
lar vardr ve standart bir dekorasyonla
mobilyaya sahiptir. Koridorlarda
dolaan insanlarn fakl kyafetleri
olmas bir yana, modern rgtlerin
genelde konulandklar binalar belli bir
aynla sahiptirler. stelik ieriden
 r g tle r v e A la r

olduu kadar, dardan da ayn dizgelerde, o rgtn ileyiini de farkl

grnrler. Bu durumda, bir binann
yanndan geerken bu bir okul mu?
sorusunu sormanz garip olmayaca
gibi, hayr bir hastane yantn
almanz da garip olmayacaktr.
M ichel foucault'nun rgtler kuram :
u^am ve gamann denetim altna
alnmas
Michel Foucault, bir rgtn
mimarisiyle toplumsal dzeni ve yetke
dizgesi arasnda dorudan bir iliki
olduunu ortaya koymutur (Foucault
1971, 1979). rgtlerin fiziksel ralay-
clarn inceleyerek Weber'in zmle
dii sorunlara yeni bir k tutabiliriz.
Weber'in soyut yanlaryla tartt
yazhaneler, ayn zamanda mimari
dzenlemelerdir -koridorlar yoluyla bir
birinden ayrlm odalardr. Byk
irketlerin binalar, kimileyin, kiinin
bulunduu makama gre odasnn
binann tepesine daha yakn ya da uzak
olduu belli bir hiyerariye gre ina
edilirler; kii ne kadar yksek bir
makamdaysa, odas da o kadar yukar
dadr; bu balamda en st kat ifadesi
kimileyin rgtn tepesindeki kiileri
iaret etmek iin kullanlr.
Bir rgtn corafi dzeni,
zellikle gayr resmi ilikilere dayal
yollardan etkiler. Fiziksel yaknlk
gruplamay kolaylatrrken, fiziksel
uzaklk gruplar arasnda kutuplama
larn ortaya kmasna, rgtn blm
leri arasnda bir biz ve onlar tutu
munun ortaya kmasna neden olur.
rgtlerde gzetim
Bir rgt binasndaki odalarn,
koridorlarn ve ak alanlarn dzenlen
me biimi bize o rgtte i banda olan
yetke dizgesinin ileyiine dair temel
birtakm ipular salayabilir. Kimi
rgtlerde insanlar gruplar halinde ak
ortamlarda ortaklaa alrlar. Montaj
hatlar gibi belli bal sanayi trlerinde
iilerin, iin kendi zerlerine den
blmn yapacaklarndan emin
olabilmek iin dzenli bir gzetim
arttr. Ayn durum, konumalar ve
etkinlikleri ou kez amirlerince
yakndan izlenen mteri hizmetlerin
deki ar operatrlerinin yrttkle
rine benzer dier sradan iler iin de
genelde geerlidir. Foucault, modern
rgtlerin mimari dzenlerinde
grnrlk ya da grnmezlik esinin
yetke rntlerinin davurumu
olduunu ve rgderi etkileyebildiini
zellikle vurgular. Grnrlk dzeyi,
asdarn, Foucault'nun gzetim olarak
adlandrd, rgderdeki etkinliklerin

Kedibert: Ktcl insan Kaynaklar Yneticisi

irket senin hakkndaki
her eyi biliyor W ally.
Yaptn btn telefon
g rm elerinin, girdiin Internet
sitelerinin ve e-p o stalarn n kaytlar
elim izde. A yrca idrar testin,
niversite m ezuniyet derecen, m aa
bordron ve akrabalarnla ilgili
b ilg ile r...
alanlar ldrp yerine daha dk
crete tav olacak benzerlerini geirm ek
irketim izin siyasetine aykr olabilir,
am a ihtim al dahilinde olduunu da
b ilm en i isterim .

694

izlenmesi durumuna ne kadar kolay
maruz kalacaklarn belirler. Modern
rgderde herkes, hatta grece amir
konumundakiler bile gzedenir ama
kii ne kadar ast konumundaysa,
davranlar da bir o kadar yakndan
izlenme eilimindedir.
Gzetimin birka biimi vardr.
Bunlardan biri, asdarn almalarnn
sderi tarafndan dorudan izlenmesi
dir. Szgelimi, okul derslii rneini ele
alakm. renciler, genelde retmeni
grebilecekleri biimde dzenlenmi
masalarda ya da sralarda otururlar.
ocuklar ya retmene dikkat kesilme
lidirler ya da sadece almalaryla
ilgilenmelidirler. Elbette bu durumun
fiiliyata ne kadar dklecei, nihayetin
de retmenin yeteneklerine ve ren
cilerin onlardan bekleneni yerine
getirmeye ne kadar hevesli olduklarna
baldr.
Gzetimin ikinci tr daha kark
ama bir o kadar da nemlidir. nsanlarn
i yaamlar hakknda dosyalar, kaytlar
ve vaka tarihleri tutmaktan oluur.
Weber yazl kaydarn (gnmzde
Alglayclar 2 numaral kabinin on sekiz dakikadan beri megul
olduunu gsteriyor. Yardma ihtiyacnz m var?
695
r g t l e r v e A la r
genelde bilgisayar kaytlarnn) modern
rgder iin ne denli nemli olduunu
grm ama bu kaydarn davranlar
dzenlemek iin nasl kullanlabilece
ini tam olarak ortaya koymamtr.
alanlarn kaydar genelde onlarn i
gemilerinin tamamn ierir, haklarn
daki kiisel ayrntlar barndrr ve
genelde bir kiilik deerlendirmesi
sunarlar. Bu trden kaytlar, genelde
alanlarn davranlarnn izlenmesin
de ve terfi tavsiyelerinde kullanlrlar.
ou irkette, o rgtn her kademe
sinde yer alan bireyler, kendi astlarnn
baar durumlar hakknda yllk rapor
lar hazrlarlar. Karneler ve niversite
transkripderi de bireylerin o rgtte
bulunduklar sre boyunca baar
durumlarn takip etmek iin kullanlr.
Akademik alanlarn da kaytlar
tutulur.
Son olarak, z-gzetim gelir. z-
gzetim, kiinin bakalar tarafndan
gzedendiine ilikin kendi kabulleri
nin yine kendi davranlarn deitir
mesi ve yapabileceklerinin snrlarn
belirlemesidir. Yukarda verdiimiz
ar merkezi telefon operatrleri
rneini dnn. Genelde, operat
rn arlarn izlendiini ya da amirleri
nin ne sklkta telefon konumalarn
dinlediini bilmesinin bir yolu yoktur.
Yine de, operatrler amirlerince gzet
lendiklerini kabul edip, irketin tz
ne uygun biimde konumalarn ksa,
verimli ve resmi olmasna zen
gsterirler.
alanlar ilerini batan savma
yaparlarsa rgtler verimli biimde
ileyemezler. Weber'in de dikkati ektii
gibi, irketlerde insanlarn dzenli
saatler iinde almalar beklenir.
Etkinlikler mudaka uzam ve zamanda
 r g t le r v e A la r

tutarl biimde egdml olarak

gerekledrilmelidir; bu durum hem
rgtn fiziksel dzenlemesi hem de
ayrntl zaman izelgeleri yoluyla tevik
edilir. Zaman izelgeleri etkinlileri
uzam ve zamanda dzenlerler
Foucault'nun deyimiyle, rgt iinde
bedenleri verimli ekilde datrlar.
Bu zaman izelgeleri, rgt disiplininin
kouludurlar zira ok sayda farkl
insann etkinliine bir birlik verirler.
Eer bir niversite verilecek derslerin
zaman izelgesini oluturmamsa, ksa
bir sre iinde tam anlamyla bir kargaa
kmas kanlmazdr. Zaman izelgesi,
uzam ve zamann tm younluuyla
kullanlmasn olanakl klar: her birime
ok sayda insann ve etkinliin
sktrlabilir.

Gzetim altna alma: hapishane Bentham'n Panopticon modeline gre ina edilmi
bir hapishane.

Foucault, hapishaneler gibi birey

lerin d dnyadan uzun dnemler
boyunca fiziksel olarak tecrit edildikleri
rgderin zerinde nemle durmutur.
Bu trden rgderde insanlar dardaki
toplumsal evreden yaltlr ve kapatlr
lar -yani dardan saklanrlar. Bir
hapishane, gzetimin doasn ayrnt
laryla sergiler, zira hapishanele-rin
amac hkmllerin davranlar ze Panopticon, daire eklindeydi ve
rinde azami denetim kurmaktr.
Foucault, hapishanelerin her birinin,
hapishaneleri andran fabrikalar,
okullar, klalar, hastaneleri andryor
olmasnda alacak bir ey yoktur
(Foucault 1979) diye belirtir.
Foucault'ya gre modern hapisha
nenin kkeni, bir felsefeci ve toplum
dnr olan Jeremy Bentham'n
ondokuzuncu yzylda tasarlad
mimari bir rgt tasla olan Panop-
ticon'a dayanr. Panopticon, Bent-
ham'n kendi tasarlad ve her frsatta
Ingiliz devletine satmaya alt ideal
bir hapishaneye verdii addr. Tasarnn
kendisi tam olarak hibir zaman
gerekletirilememise de, dayand
kimi temel ilkeler ondoku-zuncu
yzylda Avrupa'da ve ABD'de ina
edilen hapishanelerde kullanl-mtr.
hkmllerin hcreleri dairenin
emberini oluturan d duvarlarda yer
alyordu. Dairenin merkezinde bir
gzedeme kulesi bulunuyordu. Her
hcrenin biri gzedeme kulesini, dieri
ise dary gren iki penceresi vard. Bu
tasarmn hedefi, hkmllerin her an
gardiyanlar tarafndan grlebilme-
siydi. Kulenin pencereleri ise panjurluy-
du; bylece, hapishane grevlileri
hkmlleri srekli gzlemleyebile
cekler ama kendileri grnmeyecek-
lerdi.

696
 r g t le r v e A la r

Gzetimin snrlar kar karya kalm olmalarnn ana

nedenlerinden biri budur. Byle ortam
Foucault hapishaneler konusunda larda, iiler kendilerini ilerine veremi-
haklyd. Gnmzde dahi hapishane yorlard; srekli gzetim, aslnda, sk
lerin ou belirgin biimde Panop- alabilmeleri iin gerekliydi ama fkeyi
ticon'u andrmaktadr. Foucault, gzet ve dmanl da krklyordu.
lemenin modern toplumlardaki rol
konusunda da haklyd bu konu iletiim Ayrca, insanlar Foucault'nun
ve bilgi teknolojilerinin giderek artan szn ettii ikinci anlamyla yksek
etkisi nedeniyle daha da nem kazan gzetim dzeylerine direnmeye de
maktadr. Zira kimilerinin (Lyon 1994) eilimlidirler: Yani haklarnda yazl
adlandrd biimiyle bir gzetim bilgi toplanmasna direnirler. Sovyeder
toplumunda (yaamlarmzla ilgili tarz komnist toplumlarn dalmas
bilgilerin akla gelebilecek her trl nn temel nedenlerinden biri buydu. Bu
rgt vastasyla topland bir toplum toplumlarda insanlar hakknda ya gizli
da) yayoruz. polis tarafndan ya da gizli polise
kiralanan bakalar yoluyla -hatta
Gelgeldim, Weber ve Foucault'nun akrabalar ve komular yoluyla bile-
bir rgt en verimli biimde ilet dzenli bilgi toplanyordu. Ayrca,
menin yolunun azami gzetimden ge devlet, kendi koyduu kurallara kar
tii yollu savlar hatalyd; en azndan, kmas olas bir muhalefeti nlemek
bu sav irkedere uygulamak bir hatadr, amacyla da yurttalar hakknda
zira irketler kapal ortamlarda bulunan ayrntl dosyalar tutuyordu. Bunun
insanlar (hapishanelerin aksine) tam sonucunda, siyasi anlamda yetkeci,
anlamyla denetim altna almazlar. ekonomik anlamdaysa verimsiz bir
Hapishaneler btnnde bakldkta toplum biimi ortaya kt. Toplumun
rgder iin iyi birer model olamazlar. btn, honutsuzluklar, atmalar
Dorudan gzetim, kiilerin iinde ve her trden muhalefetiyle birlikte
bulunduklar ortamdan honut olma neredeyse devasa bir hapishaneye
dklar ve zerlerindeki yetkeye temelde benzemiti -ve nihayetinde halk bu
dmanlk besledikleri hapishaneler hapishaneden kat.
gibi yerlerde ie yarayabilir. Ne var ki,
yneticilerin, bakalarnn kendileriyle Dnyay saran rgtler
ortak bir hedefe ulaabilmeleri iin rgtler tarihte ilk kez gerek
ibirlii yapmalarn arzulad rgtler- anlamda kresel hale gelmilerdir, bilgi
de durum ok farkldr. Dorudan g teknolojileri ulusal snrlarn nemini
zetimin fazlas, yaptklar ie mdahale iyice azaltmtr. Bunun bir sonucu
ans tannmayan alanlar yabancla olarak, uluslararas rgtlerin hem
trr (Sabel 1982; Grint 2005). sayca hem de nem bakmndan
Weber ve Foucault'nun dillendir bymeleri ve uluslarn artk en gl
dii trden ilkeler zerine kurulan, eyleyenler olmadklar bir dnyaya belli
montaj hattna ve kat bir yetke hiyerar bir istikrar ve ngrlebilirlik getirme
isine sahip byk fabrikalar gibi rgt leri beklenmektedir (Union of Inter
lerin eninde sonunda byk sorunlarla national Associations 1996-7).

697
 r g t le r v e A la r
Bu yzden, sosyologlar ulusal
snrlar aan rgderi oluturabilmenin (hem Milleder Cemiyeti rgt hem de
nasl mmkn olduunu ve etkilerinin
neler olabileceini grmek amacyla
uluslararas rgtleri incelemektedirler.
Baz sosyologlar kresel rgde-rin
dnyadaki lkeleri gitgide birbirine
benzemeye zorlayacan dahi ileri
srmektedirler (Thomas 1987; Scott ve
Meyer 1994; McNeely 1995).
Gelgelelim, uluslararas rgtler
yeni deildirler. Szgelimi snr
ticaretini dzenleyen rgtler, yzyllar ve gl ticaret bloklar oluturacak
dr mevcuttur. Alman tccarlar ve
ehirler arasnda kurulan ve hem
Kuzey'deki hem de Baltk Denizi'ndeki
ticareti onnc yzyln ortalarndan lkede geerli olan Avrupa Birlii'dir
onyedinci yzyln ortalarna dek
ynetmi olan Hansa Birlii (The
Hanseatic League), bu rgtlerden
biriydi. Ne var ki, gerek anlamda
kresel nitelikte olan, dnya apnda
ye uluslar bulunan ve karmak
brokratik yaplar olan rgder ancak
1919'da kurulan ve ksa mrl olan
Milleder Cemiyeti'yle birlikte oluturul
mutur. 1945 ylnda kurulan Birlemi
Milleder, modern kresel rgderin
belki de en ne kan rneidir.
Sosyologlar uluslararas rgderi,
ulus devlederden oluan uluslararas
devlet rgtleri ve sivil rgtlenmelerden
oluan uluslararas sivil toplum rgtleri
olmak zere, ilkece ikiye ayrrlar.
Bunlarn her birini ayr olarak ele
alacaz.
Uluslararas devlet rgtleri
Kresel rgt tiplerinden ilki, yesi
olan uluslarn birbirleriyle i yapabilme
leri amacyla devletler arasnda yaplan
antlamalarla kurulan uluslararas
devlet rgtleridir (UD). Bu tip
rgtler, ulusal gvenliin salanmas
Birlemi Milletler rgt byk
ykmlara yol am olan iki dnya sava
sonrasnda kurulmutur), uluslararas
ticaretin dzenlenmesi (szgelimi Dn
ya Ticaret rgt yoluyla), toplumsal
refahn salanmas ya da insan haklar
nn ya da evrenin korunmas gibi ne
denlerle kurulurlar.
Gnmzn en gl UD'lerin-
den bazlar, ulusal ekonomileri byk
ekilde birletirmeyi amalarlar. En
gelimi UD'lerden biri, tz
Mays 2004'ten bu yana yirmi be
(AB). AB, i dnyasnn ulusal snrlar
ap kendine yeni pazarlar bulabilecei,
iilerinse serbest dolam yoluyla
kendilerine yeni iler arayabilecekleri
yekpare bir Avrupa ekonomisi olutu
rulmas amacyla kurulmutur. AB
lkelerinin ekonomi siyaseti ortaktr ve
birlie ye lkelerin yirmisi 2002'den
beri ortak bir para birimini (Euro)
kullanmaktadr. Bununla birlikte,
lkelerinin ekonomik kararlar alma
yetkisini tamamen AB'ye brakmas
gerekeceini ileri sren ve bu gelimeyi
hi de ho karlamayan ok sayda
Avrupal da mevcuttur.
UD'ler, yesi olan lkeler onay
verdii zaman makul llerde askeri
g de kullanabilirler. Szgelimi Kuzey
Adantik Pakt (NATO) ve BM, ye
lkelerin ordularnda oluan askeri bir
gle, 1991 ylndaki ilk Krfez Sava
srasnda Irak'a, 1999 ylnda ise eski
Yugoslavya'daki Kosova'ya mdahale
de bulunmutur. Yine de gcn yesi
olan uluslarn gnll katlmndan alan
en gl askeri UD'nn bile yetke
698

sinin belli snrlar vardr, zira askeri
glerin denedmi nihayetinde bu ye
uluslarn elindedir. Szgelimi Bos
na'daki ve Somali, Ruanda gibi Afrika
lkelerindeki vahi i savalar srasnda
BM'in bar salama ve koruma konu
sundaki giriimleri etkisiz kalmtr.
UD'ler genelde ye lkeler
arasndaki g dengesizliklerini
yanstma eilimi tarlar. Szgelimi, BM
Gvenlik Konseyi uluslararas bar
korumadan ve gvenlii salamadan
sorumludur; dolaysyla, BM iindeki en
gl rgttr. Gvenlik Konseyi'nin
eylemleri zerinde, konseyin be daimi
yesi olan Britanya, ABD, in, Fransa
ve Rusya'nn nemli bir denetimi vardr.
Geriye kalan on lke BM genel meclisi
tarafndan iki yllna seilirler ve daimi
yeler kadar nfuz sahibi deildirler.
S o sy o lo jik im g elem in izi kullanm ann tam sras:
g e le c e in irketi mi y o k sa g e m i in irketi m i?
D n y a d e i ti. M te r ile r im iz d e iti. B iz im d e a rtk
d e i m e m iz g e r e k . B u n la r , M c D o n a ld s 'n [ 2 0 0 4 y ln d a
le n esk i] b a k a n v e y n e tim k u ru lu y esi J i m
a n ta lu p o 'n u n d u d a k la n n d a n d k lm o la n c e s u r
s z l e r ... [C a n ta lu p o ] y a trm c la ra d n y a n n e n b y k
f a s t - f o o d z in c ir in in a r tk h e r k e s te n d a h a b y k d e il,
s a d e c e d a h a iyi o la c a s z n v erd i.
ir k e tin tu tm a k ta z o rla n a c a b ir s z b u . [ 2 0 0 3 ylann]
O c a k a y n d a, M c D o n a ld s , h a lk a a ld 1 9 6 5 y ln d a n bu
y a n a ilk k e z irk e tin ay lk z a ra rn a k la d . A B D 'd e k i
k a r la trm a l sa t d a lm n n n e tic e s i, M c D o n a ld s 'n s o n
o n y ld r d u rg u n , s o n 1 2 ay d r is e d te o ld u u n u
g s te r m e k te d ir . B i r z a m a n la r n ite lik li h iz m e tin d i e r ad
o la n M c D o n a ld s , A B D 'd e , s o n o n yl b o y u n c a m te ri
m e m n u n iy e d k o n u s u n d a en k t irk e t s e ilm i u r -sa lk
s ig o r ta la r s a ta n irk e d e r in v e b a n k a la rn b ile a ltn d a y er
a lm tr. M c D o n a ld s g r u b u n u n h is s e le r in in fiy a tla r, 1 9 9 9
y ln d a , 4 8 d o la rd a n s o n o n y ln e n d k d e e ri o la n
$ 1 2 d o la ra k a d a r d m t r ...
D a h a d a v a h im i, b a y C a n ta lu p o v e o z a m a n la r irk e tin
h e m ik i n u m a r a l a d a m h e m d e b a k a n lk k o ltu u n u n
v a ris i o la n [ve k e n d is i d e 2 0 0 5 y ln d a k a n s e r d e n h a y a tn
k a y b e d e n e d e k irk e tin b a k a n l n y a p m o la n ] C h a rlie
rg tle r ve Alar
Yirminci yzyln balarnda -elde-
ki veriler stnkr olmakla birlikte-
yaklak dzine kadar UD vard.
1981 itibaryla saylar 1039'a ykselmi
tir; 1996 itibaryla ise bu say 1830'u bul
mutur (Union o f International
Associations 19967). Gnmzdeyse,
yaklak olarak 5500 uluslararas devlet
rgt vardr (Union of International
Associations 2002).
Uluslararas sivil toplum rgtleri
ikinci kresel rgt tipi, bireyler ya
da zel rgtler arasnda yaplan
anlamalarla kurulmu olan uluslararas
rgderden oluan uluslararas sivil
toplum rgtleridir (UST). Uluslar
aras Sosyoloji Birlii, Uluslararas
Kadnlar Konseyi ve evreci Yeil Bar
rgt bu tip rgdenmelerin nde
B e ll, k a y b e d ile n m te rile ri g e ri k a z a n a b ilm e k i in ,
s u n u m la r n n o u n u r e s to r a n y n e tim in in te m e lle riy le
ilg ili u m u t v a d e d e n iy ile tirm e le r e - te m iz lik , h iz m e t v e
a la n la r n r e tk e n li i k o n u la r n a - h a rc a d la r. B a y
G r e e n b e r g 'in y n e tim i a ltn d a y k e n M c D o n a ld s 'n
b a y ilik le rin d e k a b ile c e k s o r u n la r a k a r , s ta n d a r tla ra
u y u lu p u y u lm a d n n d e n e d e n e b ile c e i b ir ta k ip d iz g e s i
b ile m e v c u t d e ild i. A r tk b ir d e r e c e le n d ir m e d iz g e s i v e
g iz e m li m te r i siy a se ti d e v r e d e ; b y le c e g r u p k en d i
i le tm e le r in e k a r d a h a s e r t n le m le r a lm a s z v eriy o r.
M c D o n a ld s 'n y e m e k m e n s d e b u g n e k a d a r h e p
k a rm a k a r k o lm u tu r. B u m e n d e , d e y im y e rin d e y se ,
z a y fla tla ca k . M e n d e d a h a az sa y d a k a fa k a rtra n
n v e s a la ta , y o u r t, d ilim le n m i m e y v e g ib i d a h a
sa lk l ik ra m la r b u lu n a c a k . M c D o n a l d s g ib i h e r ey in
im g e d e m e k o ld u u b i r irk e t, u z u n s re b o y u n c a
y e m e k le rin in o b e z ite y e y o l a t n in k a r e tm i o ls a d a ,
re tti i s a lk sz b e s in le r d e n d o la y k a z a n d k t
h r e tin a rtk m a rk a y te h d it e d e r h a le g e ld i in i n ih a y e t
a n la y a b ilm i. H e r k e s in is te d i i h e r ey o lm a k y e r in e (ki
b a y C a n ta lu p o d a z a m a n n d a b u n d a n u zak d u rm a y a
a lt n b e lir tm i ti) , g r u p a m p a n y a ta d n d a a m a b ira
fiy a tn a y en i v e z e l n le r s u n m a y ta sa rla m a k ta d r.
699
 rg tle r v e A lar
R e k la m v e m a a z a b l m d e b a k m d a n g e e c e k g ib i
g r n y o r ; b e lk i g r u b u n d a h a k o la n F r a n s z m a a z a la r
m o d e l a ln a b ilir. B u k a d a r k o lm a y a n b a k a b ir e y is e ,
b a y B e ll'in g r u b u n m a s k o tu o la n (v e A .B .D 'd e N o e l
B a b a 'd a n s o n r a e n o k ta n n a n ik o n o ld u u a ik a r o la n )
R o n a ld M c D o n a ld ', o c u k la r d a n s o n r a , n fu s u n b y k
o u n lu u n u te k il e d e n g e n y e ti k in le re y n e ltm e
fik ri.
B t n b u n la r, o u y a tr m c y M c D o n a ld s 'n g e r e k te n
d e b a y C a n ta lu p o 'n u n s u n u m la r n d a s r a rla b e lirtm i
o ld u u g ib i tu rn a y g z n d e n v u r u p v u r a m a y a c a n
d n m e y e itm e k te d ir. G u r m e s a n d v i d k k a n la r g ib i
F a s t-c a s u a l tip i r e s to r a n la r n p iy asay a g irm e s iy le
b ir lik te , M c D o n a ld s 'n su n d u k la r n n m o d a s d a yava
yava g e m e y e b a la m tr. G r u b u n e n y e n i v e z g n
m e n s , 1 9 8 3 y ln d a ta n tt M c N u g g e ts ta v u k
k fte le r id ir. E s k id e n y llk b y m e o r a n la n % 1 0 1 5
a ra s n d a o la n M c D o n a ld s b a y ilik le ri, e ld e e ttik le ri k a rn
g e n e l m e r k e z d e n k t b i im d e id a re e d ile n v e s a tn a lm a k
z o r u n d a o ld u k la r siz in i in y a p tk ta rz y en i v e p a h a l
m u tfa k la r k u r m a g iri im le r i y z n d e n b a s k a ltn d a
k a ld n a v e e lle rin d e n k t n a d a ta n k o ld u la r ...
N e tu h a f; o y sa k i M c D o n a ld s 'n k u r u c u s u o la n v e irk eti
s a tt y iy e c e k le r k a d a r s a tn ald v e k ira la d e m la k
y o lu y la d a b y te n R a y K r o c , g r u b a i le tils in d iy e r e s m e n
b ir a ltn m a d e n i b ra k m t. M e r r ill L y n c h
McDonalds, son yllarda sat oranlarnda yaad dn ardndan kendini yeniden dzenlemeye alyor.
Yeni grnmyle Londra ubesini bir bardan ya da kafeden ayrmak artk hemen hemen imkansz.
z m le m e c ile r in d e n P e te r O a k e s , M c D o n a ld s irk e tle r
g r u b u n u n , k u lla n d b in a la rn % 7 5 'i n e v e re s to r a n la rn n
b u lu n d u u 3 0 0 0 0 fa rk l n o k ta d a k i a rs a n n y a k la k
% 4 0 'n a s a h ib i o ld u u n u n a la n iz m e k te d ir . A y rca ,
g r u b u n d e f te r d e e ri to p la m d a 4 m ily a r d o la n b u la n
a rs a la r n n b u g n k d e e rin in (v e rg ile r d lm e d e n )
y a k la k o la r a k $ 1 2 m ily a r d o la r e d e c e in i d e
h e s a p la m tr. B u d e e r, d o ru d a n sa t v e sa tt n
k ira la m a y o lu y la b ile i le tile b ilir le r d i...
z e tle , M c D o n a ld s y a tr m c la rn a k o la y c a m ily a rla rc a
d o la r k a z a n d ra b ilird i. O b e z i t e d a v a la r v e o c u k la ra
s a lk s z b e s in s a tm a s u la m a la r u fu k ta b e lirm e y e
b a la y n c a , h is s e d a r la rn y n la p a r a n n k e n d ile rin e g e r i
d n e c e i h ay ali d e b a k a b a h a r a k a ld . N e y a z k k i, b ir
z a m a n la rn a la n y u m u rtla y a n ta v u u n u n e s k i g n le r in e
g e ri d n e b ilm e s i i in o k d a h a b y k b ir d e i im e
ih tiy a c v a rm g ib i g r n y o r .
B ir ile r i z a ra r m d e m i ti? , The Economist
( 1 0 N is a n 2 0 0 3 )
Sorular
1. D a h a u y u m lu b ir g iri im a le h in e i le y e n b ir
M c D o n a ld s s z la r m a s r e c i i b a n d a o la b ilir m i?
2 . M c D o n a ld s , te m e l ilk e le r in d e n v e rim lilik ,
h e s a p la n a b ilir lik , te k b i im lilik v e o to m a s y o n y olu yla
d e n e tim ilk e le r in d e n v a z g e iy o r o la b ilir m i?
700

gelen rnekleridir. UD'de olduu
gibi, UST'nn saysnda da son
yllarda byk bir patiama yaanmtr -
yzyln banda, saylar ikiyzden daha
azken 1990'larm ortalarnda bu say
neredeyse 15000'i bulmutur (Union of
International Associations 19967).
Gnmz-deyse uluslararas sivil
toplum rgtlerinin says yaklak
olarak 31000'dir (Union of Interna
tional Associations 2002).
Genelde UST'nn asl amac
BM'yi, dier UST'leri ya da devlederi
etkileyerek yelerinin kresel karlarn
korumaktr. Bunun yannda uluslararas
konferanslar, toplantlar dzenler ve
dergiler karr, aratrma ve eitim gibi
konulara da eilirler. UST, gl
devlederin siyasederini ekillendirme
lerinde baarl olmulardr.
nde gelen (ve olduka baarl)
UST rneklerinde biri, Uluslararas
Kara Maynlarn Yasaklama Kampan
yasdr (UKMYK). Bu kampanya,
kurucusu Jody Williams'n nderliinde
dnya genelindeki uluslarn ounlu
unu kara maynlarnn kullanmn
yasaklayan bir andamaya yapmalar
konusunda ikna etme baarsndan
tr, 1997 Nobel Bar dl'yle
dllendirilmitir. N obel dl
komitesi kampanyay bir sagry
geree dntrd gerekesiyle
vm ve bu almann uluslararas
silahszlanma giriimleri konusunda
sonu verebilen etkin bir bar
siyasetinin inandrc bir timsali haline
geldiini ifade etmitir (UKMYK
20 0 1 ).
UKMYK'nn altma yakn lkede,
binden fazla UST ile balants
bulunmaktadr. Bu rgder birlikte
alarak kamuoyunun dikkatini, Avru
701
r g t le r v e A la r
pa, Asya ve Afrika'da yaplm sava
larn lmcl miras olan yaklak 100
milyon anti personel maynnn siviller
asndan tekil ettii tehlikelere
ekmeyi baarmlardr. Maynlar dier
silahlara benzemezler. Savalardan
sonra dahi onlarca yl boyunca etkin
halde kalabilirler ve halka hem korku
salarlar hem de lmcl birer tuzak
grevi grrler. Szgelimi, Kambo
ya'daki iftiler verimli tarm alanlarna
denmi maynlardan dolay alk
tehlikesiyle kar karya kalmaktadrlar,
zira iftiler ne kendilerini ne de aile
ferderini bir anda parampara olabi
lecekleri bu alanlarda almay isteme
mektedirler. Yrtlen kampanya mey
velerini vermi ve imzalanan antla
mayla anti-personel tipi kara maynlar
nn retilmesi, depolanmas ve tan
mas yasaklanmtr. 150 lke tarafn
dan imzalanan bu andama 1990 ylnn
mart aynda yasalamtr.
Sayca UD'den daha ok ve
baarl olsalar da, UST daha az etkili
dirler, zira yasal erk (ve yaptrm gc)
sonuta devlederin elindedir. Szge
limi, byk dnya lkelerinin ou kara
maynlarnn yasaklanmasn ngren
antlamay imzalamsa da, ABD
Kore'yle arasndaki gvenlik sorununu
bahane ederek, Rusya'nn yolunda git
mi ve antiamay imzalamamtr. Yine
de Uluslararas Af rgt ve Yeil
Bar rgt gibi kimi UST, hatr
saylr lde nfuz sahibi olmulardr.
Ekonomik rgtler
Modern toplumlar, Marx'n deyi
miyle, kapitalisttirler. Kapitalizm u
nemli zellikleri yoluyla dierlerinden
ayrlr: retim aralarnn zel mlkiyete
braklmas; kar hrs; ucuz ham madde
ve igc bulmay salayacak ve malla
 r g tle r v e A la r
rn pazarda satlmasn kolaylatracak
bir serbest rekabet; snrsz bir genile
me ve sermayeyi bytmeye ynelik
yatrmlar. Ondokuzuncu yzyln
banda gerekleen Sanayi Devrimi'yle
birlikte ortaya kan kapitalizm, tarihte
kendisinden nce ortaya km olan
ekonomik dzenlerin hepsinden daha
dinamikdr. Kapitalizm, Marx gibi pek
ok eledrmeni olsa da, u anda
dnyadaki en yaygn ekonomik rgt
lenme biimidir.
Bu blmde, imdiye kadar ie,
alanlar ve meslekler asndan baktk.
Ticari birliklerin geliimleri zerinde
etkili olan etkenleri ve i kalplarn ele
aldk. Bu noktadan itibaren ise igc
nn istihdam edildii ticari irketiere
odaklanacaz (unu da unutmamak
gerekir ki, gnmzde ok sayda insan
devletin rgtlerinde almaktadr;
ama biz bunlar burada ele almaya
caz). Gnmzde ticari irketlere
neler olmaktadr ve bu irketler nasl
iletilmektedirler?
ir ketler ve irket erki
Son yirmi ylda modern sermayeci
ekonomiler byk irketlerin ykseli
inden giderek artan biimde etkilen
milerdir. Son aratrmalar dnyann
nde gelen ikiyz irketinin 1983 ve
1999 yllar arasnda yapt toplam sat
orannn bu srede dnyadaki GSMH
orannda %25'den %27,5'e varan bir
arta neden olduunu gstermektedir.
Ayn dnemde bu irketlerin kar oran
lar %362,4 orannda artarken istihdam
oranlar ise ancak %14 orannda
artmtr (Anderson ve Cavanagh
2000 ).
Elbette Britanya ekonomisinde
halen binlerce kk irket ve giriim
mevcuttur. Giriimci -yani hem irke
tin sahibi hem de yneticisi konumun
daki patron- imgesi bu kk irkeder
iin halen geerlidir. Byk irketler
deyse durum daha farkldr. Adolf
Berle ve Gardiner Means'in 1930 yln
da yaymladklar nl almalar
Modern irket ve ^elMlk (The Modern
Corporation and Private) Property'den
bu yana, byk irkederin ounun
artk irketin sahibi tarafndan
ynetilmedii kabul edilmektedir, (bkz.
Berle ve Means 1997). Kuramsal adan
bakldkta, byk irkederin sahipleri,
btn nemli kararlar alma hakkn
sakl tutan irket hissedarlardr. Ne var
ki, Berle ve Means, hisselerin ar
oranda dalmasnn, irket zerindeki
fiili denetimi hissedarlardan alp irketi
gnbirlik olarak yneten yneticilerin
ellerine teslim ettiini ileri srmlerdir.
Byk irkederde mlkiyet ve denetim
birbirinden ayrlmtr.
Belli bir sanayi sektrn bir ya da
birka irket ele geirdiinde, serbest
rekabete girmek yerine genellikle ibir
lii yaparak fiyatiar birlikte belirlemeyi
tercih ederler. B ylece, byk petrol
irketlerinden biri akaryakt fiyatlarnda
deiiklie gittiinde, dier irkeder de
onu izlerler. Bir irketin belli bir sanayi
sektrnde tek sz sahibi haline
gelmesine tekel denir. Kk bir grup
dev irketin biraraya gelerek sektre
egemen olduklar oligopol ise daha
yaygn grlen bir durumdur. Oligopol
durumunda byk irkeder hizmet ve
mal satn aldklar tedariki kk
irketlere kendi ticaret koulla-rn
dayatabilirler.
irket sermayecilii tipleri
Ticari irketlerin bugn dahi
varln srdren ve birbiriyle akan
genel geliim evresi olmutur. Bu
evrelerden ilki, ondokuzuncu yzylda
702

ki irketleri ralayan ve yirminci yzyln
balarnda da etkisini srdrm olan
aile kapitalizmiydi. Byk irketler,
bireysel giriimciler tarafndan ya da
ayn aileden ve soydan gelen yeler
tarafndan ynetiliyorlard. Birleik
Krallk'taki Sainsburys ya da ABD'deki
Rockefellers gibi nl irket hanedan
lklar bu kategoriye girmektedirler. Bu
bireyler ve aileler yalnzca tek bir byk
irketin sahibi deildiler, ayn zamanda
eitli ekonomik ilgi gruplarn ellerinde
bulunduran, ekonomi piramidinin
tepesindeki kimselerdi.
Giriimci aileler tarafndan kurulan
byk irkederin ou, zamanla halka
alm -yani dolamdaki hisselerini
ak pazara sunmu- ve yneticilerin
denetimine braklmlardr. Yine de aile
sermayeciliinin nemli eleri, tpk
Henry Ford'un torunu olan William
Clay Ford'un irketin icra kurulu
bakanln yapt Ford otomobil de belirlerler -irket brokrasileri ya da
irketi gibi, dnyann en byk
irketlerinden bazlarnda dahi varln
bugn de srdrebilmektedir. Sahipleri
tarafndan iletilen yerel dkkanlarda,
ufak lekli tesisatlk ya da boyaclk
ve badanaclk gibi ilerde ise aile
sermayecilii egemenliini korumakta
dr. Bu kk irketlerin iki ya da daha
fazla kuaktan beri ayn ailenin elinde
bulunan bazlar, ayn zamanda kk
lekli birer hanedanlktrlar. Bununla
birlikte, kk i sektr olduka
istikrarszdr ve bu sektrde baarszlk
ykleri olduka yaygndr; ayni ailenin
yelerinin uzun dnemler boyunca
irketlere sahip olma oran ise olduka
dktr.
Byk ticari irketler sektrn
deyse aile kapitalizmi yerini zamanla
ynetsel kapitalizme brakmtr.
703
r g t le r v e A la r
Byk irketlerde gitgide daha fazla sz
sahibi olan yneticiler, giriimci
ailelerin yerini almlardr. Bunun sonu
cunda ailenin yerini irketin kendisi
almtr. irket daha somut bir
ekonomik kendilik olarak ortaya
kmtr. ABD'nin en byk ikiyz
imalat irketi zerinde alm olan
Michael Ailen, kar oranlarnda herhangi
bir d yaanmas durumunda aile
denetimindeki giriimlerde ynetim
kurulu bakanlarnn deitirilmesine
pek sk rastlanmadn, buna karn
yneticiler tarafndan denetlenen ir
ketlerde bu ilemin derhal gerekleti
rildiini ortaya koymutur (Ailen 1981).
Ynetsel kapitalizmin modern
toplumlar zerinde kalc bir etki
braktna kuku yoktur. Byk ir
ketler yalnzca tketim kalplarn
belirlemekle kalmaz, ayn zamanda a
da toplumlardaki istihdam deneyimini
byk fabrikalar olmasayd ou
Britanyalmn i yaamlar ne durumda
olurdu, hayal etmesi bile g. Sosyo
loglar byk irketlerin modern
kurumlar zerinde iz braktklar bir
baka alan daha olduunu saptamlar
dr. Refah Kapitalizmi, irketi devlet
ya da birlikler yerine sanayiye dayal
modern yaamn pazar belirsizlikleri
karsnda birincil snak haline
getirmeyi hedefleyen bir uygulamadr.
Ondokuzuncu yzyln sonundan
itibaren byk irketler, alanlarna
ocuk bakm, bedava tatil, bo zaman
uralar, kar pay, isizlik ve yaam
sigortas gibi belli hizmetler sunmaya
baladlar. Bu izlencelerin aile
ziyaretlerini destekleyen ve ahlak
eitimi veren babacan bir taraf da
vard. yi niyeti imleyen terimleri bir
kenara brakacak olursak, aslnda refah
 r g f i t l e r v e A la r
sermayeciliinin temel hedeflerinden
biri, alanlar zerinde bask kurmakt taan bir irket erkinin geliimini
zira alanlar birlikten kanabilmek
uruna -iddet kullanm da dahil olmak
zere- her trl taktii uyguluyorlard.
A.B.D'deki ii hareketi zerine
alan Stanford Jacoby (1997), gele
neksel tarih almalarnn, refah
kapitalizminin sendikalarn ei benzeri
grlmemi bir nfuz sahibi olduu ve
Bakan Franklin Roosevelt devletinin
ibana gelip irketlerce alanlara
salanan yararlar gvence altna ald
1930'lardaki bunalm yllarnda
ldn ima ettiklerini ileri srer. Bu
yaygn yorumun aksine, Jacoby refah
kapitalizminin lmediini ama ii
harekederinin zirveye ulat srada
yeraltna ekildiini ileri srer. Refah
kapitalizmi 1930 -1960 yllar arasndaki
dnem boyunca sendikalamadan
k an ab ilen -K o d ak , Sears ve
Thompson Products gibi A.B.D
kkenli irkederde- modernlemi,
babacan yanlarndan ve alkanlklar
oluturan, alanlara yarar salamay
amalayan izlencelerinden syrlmtr.
1970'lerde sendika hareketinin zayfla
masyla birlikte bu irkeder baka
irketler iin birer model olmular ve
sendikalar saf d brakarak, irketin
bir sanayi kona olarak oynad rol
tekrar ne karmlardr.
Ynetsel kapitalizmin, modern
ekonominin ekillenmesinde oynad
roln kar klamaz nemine karn,
ok sayda bilgin, irketin evriminde
artk nc ve daha farkl bir evreye
girildiini dnmektedir. Ynetsel
kapitalizmin yerini gnmzde ksmen
de olsa kurumsal kapitalizme brakt
n sylemektedirler. Bu terim, yalnz
ca tek bir irket snrlar iinde karar alan
deil, ayn zamanda bu snrlarn dna
denedeyen konsolide bir liderlik ana
iaret eder. Kurumsal kapitalizm dier
irketlerin hisselerine de sahip olan
irketlerin uygulamalar zerinde
ekillenmitir. Bunun sonucu olarak,
birbirine bal yneticilerden oluan
ynetim kurullar, irkederin byk
ounluu zerinde denetim sahibi
olmaktadrlar. Buysa, artan ynetici
denetimi srecini tersine evirmektedir,
zira yneticilerin ellerindeki hisseler
dier irketlerin ellerindeki hisselerin
byk olmasndan tr klmekte
dir. Kurumsal kapitalizmin yaylmas
nn temel nedenlerinden biri, son otuz
ylda yatrm biimlerinde meydana
gelen deiimdir. Bireyler artk doru
dan hisse satn alarak bir ie yatrm
yapmak yerine, yatrmlarn byk para
rgtlerinin denetimindeki para piyasa
sna, trstlere, sigorta sektrn ve
emekli sandna yapmay tercih etmek
tedirler. Bu rgtler ise sz konusu
birikimleri daha sonra sanayi irket
lerinde deerlendirmektedirler.
U lusar irketler
Kresellemenin arln his
settirmeye balamasyla birlikte, byk
irkederin ou uluslararas bir ekono
mik balamda i yapar hale gelmilerdir.
Bu irketler bir ya da birka lkede yeni
i kollar kurduklar zaman okuluslu ya
da ulusar irketler olarak nitelen
meye balamlardr. Ulusan terimi, bu
irketler birok ulusal snr at iin
tercih edilmektedir.
En byk ulusal irketler devasa
boyudardadrlar; servetieri pek ok
lkenin servetini glgede brakr.
Gnmzde, dnyann en byk yz
704

ekonomik biriminin yarsn ulus
devletleri tekil ederken, dier yarsn
ulusar irketler tekil etmektedir. Bu
irkederin etkinlik alanlarnn genilii
hayret vericidir. En byk altyz
ulusar irketin etkinlikleri, kresel
ekonominin toplam tarm ve snai
retiminin bete birinden fazlasn
oluturmaktadr; bu irketlerin yetmi
kadar kresel lekteki satlarn ilerlemeler yaanmasayd ulusar
yarsndan sorumludur (Dickens 1992).
En byk ikiyz irketin geliri
1970'lerin ortalarndan 1990'lara kadar
yaklak ona katlanm ve 2001 yl
itibaryla 9.5 trilyon dolara ulamtr.
2003 ylnda dnyann ilk on ila
irketinin kresel pazar paylarnn
%53'leri bulaca tahmin edilmekteydi.
Son yirmi yl iinde ulusar irketlerin
etkinlikleri gitgide kresel hale geldi:
1950'de dnyann en byk irketle
rinden yalnzca tanesinin yirmiden
fazla lkede retim yapan yan kuruluu
varken, bu say gnmzde elliyi
bulmaktadr. Yine de, bu irketler halen
aznlktadr; ulusar irketlerin ou iletiim kurmasna izin verecek dzey
nun en fazla iki ya da lkede retim
yapan yan kurulular bulunmaktadr.
2000 yl verilerine gre,
tepedeki ikiyz irket arasnda A.B.D
82 irketle (ki bu, yzde 41'lik bir oran
demektir) ba ekmektedir; ikinci
sradaysa 41 irketle Japonya yer
almaktadr (Anderson ve Cavanagh
2000). Bununla birlikte, en tepedeki
ikiyz irket sralamasnda Amerika'nn
sahip olduu oran, yalnzca be Japon
irketinin listede yer ald 1960'dan bu
yana dikkate deer oranda dmtr.
Genel kannn aksine, dorudan yaplan
yabanc yatrmlarn drtte , sanayi
lemi lkeler arasnda yaplmaktadr.
Yine de ulusar irketlerin gelimekte
olan lkeler zerindeki etkileri byk
705
r g tle r v e A la r
tr; Brezilya, Meksika ve Hindistan en
byk yabanc yatrmlarn gerekleti
rildii lkelerdir. Yatrm oranlarnda
imdiye kadar grlen en hzl art,
Asya'nn sanayilemekte olan lkeleri
(AS) olarak adlandrlan Singapur,
Hong Kong, Kuzey Kore ve Malez
ya'da kaydedilmitir.
Tamaclk ve iletiim alannda
irketlerin bu kadar yaylmalar da
mmkn olmazd. Gnmzde hava
yollar insanlarn dnyann bir ucundan
dierine altm yl ncesine kadar ei
grlmemi bir hzda seyahat edebil
melerine izin vermektedir. Okya
nuslar aabilen devasa ileplerin ina
edilmesi ve farkl nakliye aralarnda
tanabilen konteynerlerin kullanlmas,
byk malzemelerin kolayca tanabil-
melerini olanakl klmtr.
letiim teknolojileri artk dnya
nn bir ucuyla dierinin neredeyse ann
da denebilecek kadar ksa bir srede
dedir. Uydular, ayn andan ancak 240
konumaya izin verdikleri 1965 ylndan
beri gitgide artan ekilde ticari iletiim
enamacyla kullanlmaktadrlar. imdiki
uydularsa en az 12000 e zamanl
konumaya izin verebilmektedirler!
Kimi byk ulusar irketlerin kendi
uydu iletiim dizgeleri dahi bulunmak
tadr. Szgelimi, Mitsubishi irketinin
Tokyo'daki genel merkezi gnde
ortalama be milyon konumann
aktarld devasa bir iletiim ana
sahiptir.
Ulusar irket tipleri
Yirminci yzylla birlikte ulusar
irketlerin dnya ekonomisindeki
nemleri de artmtr. Uluslararas
 r g t le r v e A la r
iblm -dnya pazar iin retilen
mallar konusunda blgeleri snai ya da
tarmsal retime gre veya ustala gre
ayran bir zelleme- konusunda kilit
neme sahiptirler (Frbel, Heinrichs
1979; McMichael 1996). Dnya
ekonomisi de tpk ulusal ekonomilerin
belli noktalardayounlatklar gibi, belli
bir yerde toplanmaktadr -yani az
saydaki ok byk irket tarafndan
ynetilmektedirler. Birleik Krallk ve
dier nde gelen sanayilemi lkelerin
bazlarnda, ulusal alanda nfuz sahibi
olan irkeder ayn zamanda uluslararas
alanda da varlklarn olduka geni
erimli bir alanda hissettirirler. Dnya
daki ou retim sektr oligopoldr -
retimin denetimi pazara egemen olan
ya da drt irketin elindedir. Son
yirmi ya da otuz yldan bu yana oto
motiv, mikro ilemci ve elektronik
sanayilerinde ve dnya apnda kendine
pazar bulabilen dier kimi tketim
mallarnn retimi konusunda uluslar
aras ogopoller ortaya kmtr.
H.V. Perlmutter (1972) ulusar
anonim irketleri e ayrr. Bunlardan
ilki, irket siyasetinin irketin kurulduu
lkede konulanm olan genel merke
zinde oluturulduu ve uygulamaya
geirildii etnosentrik ulusar
irkederdir. Dnyann farkl yerlerinde
bulunan yan kurulular ve tesisler, ana
irketin kltrel uzantlar durumunda
dr- uygulamalar dnya genelinde belli
bir standarda sahiptir. kincisi ise,
denizar yan kurulularn yerel irket
lerin ynetimine brakld polisentrik
ulusar irketlerdir. Asl irketin
kurulduu lke ya da lkelerde bulunan
genel merkez irket siyasetinin ana
tzn belirlerken, yerel irkeder
ilerini bu tzk erevesinde kendileri
hallederler. Son olarak, ynetim yaps
uluslararas olan geosentrik ulusar
irketlerden sz edilebilir. Ynetim
dizgeleri kresel bir taban zerine
oturtulmutur ve koullar gerektirdi
inde bir lkeden dierine yolculuk
yapan, gezici denebilecek st dzey
yneticilere sahiptirler.
Tm ulusar irketler arasnda,
Perlmutterci anlamda en gl etno
sentrik yapya sahip olan irkeder,
Japon irkederidir. Dnya apndaki
etkinlikleri ana irket tarafndan, bazen
Japonya devletinin de ie karmasyla,
ok sk bir biimde denetienir. Japon
Uluslararas Ticaret ve Sanayi Bakanl
(UTSB), Japon temelli yabanc giriim
lerin izlenmesinde Bat devletlerinden
ok daha dorudan ie karr. UTSB,
son yirmi ylda Japon irkederin deniz
ar lkelere yaylmasn dzenleyen bir
dizi ilerleme tasars oluturmutur.
Ayrks Japon irketi tiplerinden biri,
byk ticaret irketleri olan sogo
shosa'it. Bu irkeder, ana amalar
ticareti desteklemek ve parasal kaynak
salamak olan devasa holding-lerdir.
Dier irketlere parasal, rgtsel ve
bilgisel hizmeder sunarlar. Japon ithalat
ve ihracatnn yarya yakn, on byk
sogo shosa yoluyla gerekletirilir.
Mitsubishi gibi kimi sogo shosalar, retim
de yaparlar (Japon anonim irkederi, s.
711-13 'de daha ayrntl biimde
incelenmitir).
Kresel lekteplanlama
Kresel irketler, gerek anlamda
kresel bir planlama yapabilen ilk
rgderdir. Szgelimi Pepsi ve Coca-
Cola reklamlar dnyadaki milyarlarca
insana ulaabilmektedir. Gelimi
kresel alara sahip olan birka irket,
706

farkl uluslarn ticari etkinliklerine ekil
verebilmektedir. Richard Barnet ve
John Cavanagh (1994), yeni dnya eko
nomisinde dcari etkinlikleri birbirine
balayan drt a bulunduunu ileri
srmektedirler: Kresel Kltrel Pazar,
Kresel Alveri Merkezi, Kresel
yeri ve Kresel Para A. Kresel Kl
trel Pazar, bu drt an en yenisi
olmasna karn, imdiden en yaygn
haline gelmitir. Kresel imgeler ve
dler, sinema filmleri, televizyon
programlar, mzik, videolar, oyunlar,
oyuncaklar ve rder yoluyla dnya
apnda satlmaktadrlar. Dnyann her
yerinde, hatta en az gelimi lkelerde
dahi, insanlar ayn ticari amal arklar
ve ovlar izleyebilmek iin ayn
elektronik aygdar kullanmaktadrlar.
707
rg tle r ve Alar
Barnet ve Cavanagh'ya gre, Kre
sel Alveri Merkezi, sersemletici
eitlilikte yiyecek, iecek, giyecek ve
elenceyi barndran gezegensel bir
spermarkettir. Kresel Kltrel
Pazar'dan daha ayrcalkl bir yerdir, zira
fakirlerin maddi kaynaklar yetersiz
olduundan, burada birer alc deil
ancak bakc olabilirler. Dnya nfu
sunu oluturan yaklak 5.5 milyar
insandan 3.5 milyar kadarnn tketim
rnlerini satn alacak paras yoktur.
Kresel nitelikteki nc a olan
Kresel yeri, hepimizi etkileyen
kresel iblmnn gitgide daha
karmak bir hal almasyla ortaya
kmtr. Yazhanelerden, fabrikalar
dan, restoranlardan ve mallarn retilip
 r g t l e r v e A la r
tketildii ya da bilgi alverii yaplan
baka milyonlarca mekandan oluan
devasa bir alandan oluur. Bu a, hem
kaynak salad hem de ona parasal
adan destek olan Kresel Para Ayla
yakndan balantldr. Kresel Para
A, milyarlarca bitten oluan bilgilerin
bilgisayarlarda depoland ve grn
tlendii bir adr. Neredeyse snrsz
bir para alveriini, kredi kart
ilemlerini, sigorta planlamalarn ve
hisse alm satmlarn da beraberinde
getirir.
byk irketler: aym am afarkl
Yirm ibirinci yzyln ilk on
ylndaki byk irkeder ile yirminci
yzyln ortalarndaki byk irketler
arasnda nemli farkllklar vardr.
ounun adlar halen ayn olmakla
birlikte -szgelimi, General Motors,
Ford, IBM- bu irkederin arasna
1950'lerde henz tannmayan Micro
soft ve Intel gibi baka byk irkeder
de katlmlardr. Hepsi birden mthi
bir g oluturmulardr ve ynedcileri
de halen ehir merkezlerini egemenlik
leri altna alan byk binalarda
oturmaktadrlar.
Ne var ki, gnmzle yarm yzyl
ncesinin yzeysel benzerliklerinin
altnda esasl dnmler yatmaktadr.
Bu dnmler kklerini bu kitap
boyunca sk sk karmza kan bir
srete bulurlar: Kreselleme. Son elli
ylda dev irkeder kendilerini iyiden
iyiye kresel bir rekabetin iinde
bulmulardr; bunun sonucu olarak da
i yaplar ve doalar deimitir.
A.B.D eski alma Sekreteri
Robert Reich yle yazmtr:
Her ey deiiyor. Amerikal
irketin ekirdei artk byk
hacimli mal retimlerini kendisi
yapmyor ve hizmetieri dorudan
kendisi vermiyor; byk fabrika
lara, laboratuvarlara, envanterlere
ve dier menkul kymedere yatrm
yapmyor; devasa ii ordularn ve
orta dzey yneticileri istihdam
etmiyor... Aslna bakarsanz, irket
ekirdei bile Amerikal deil artk.
Giderek, ardnda dnyann farkl
yerlerindeki birimleriyle yapt
anlamalarla ilerini yrten
merkezsizletirilmi gruplar ve alt
gruplar saklayan bir sima haline
gelmekte (Reich 1991).
Byk irkeder byk iyerleri
olmaktan kp giderek birer giriim
a -yani kk irketleri birbirine ba
layan merkezi bir rgtlenme- haline
gelmektedirler. Szgelimi bir zamanlar
dier byk irketler tarafndan
kskanlkla izlenen bir kendine yeterlik
sergileyen IB M , 1980'lerd e ve
1990'larn banda stratejik planlarn
paylamak ve retim sorunlarn
zebilmek amacyla A.B.D kkenli
dzinelerce kurulula ve seksenden
fazla yabanc irketle birlemitir.
Baz byk irkeder brokratik
adan glerini korumakta ve merkez
lerini genelde ilk kurulduklar lkelerde
tutmaktadrlar. Bununla birlikte, ou
artk tam olarak belli bir yerde deildir.
Eski ulusar irketler, denizar
retim tesislerinin ve yan kurulularnn
denedendii bir ulusal genel merkezden
ynetilirlerdi. imdiyse uzam ve zaman
anlaynda meydana gelen dnmle
birlikte (Toplumsal Etkileim ve
Gnlk Yaam, s. 186-7) gruplar,
dnyann hangi blgesinde konulan
m olurlarsa olsunda, iletiim tekno
lojileri ve bilgisayarlar yoluyla birbiriyle
708

Barbara, hazrladn rapor g a y e t yiydi am a farkl
cinsiyetler farkl dilleri konuurlar. Bu yzden,
sylediklerinin tek kelimesini dahi anlamadm.
egdml biimde alabilmekte
dirler. Uluslar halen snrlarnda
gerekletirilen para, kaynak ve bilgi
akn denetim almaya uramakta
drlar. Ne var ki modern iletiim
teknolojileri bunu artk son derece
gletirmektedir. Bilgisel ve mali
kaynaklar, dnyann bir ucundan
dierine k hznda hareket eden
elektronik darbelerle ulaabilmektedir.
Ulusar irketlerin rnleri de
benzer ekilde, uluslararas niteliklere
sahipdr. Bir maln Britanya'da m yoksa
baka bir yer de mi retildii sorusunu
kolayca yantlamak artk mmkn
deildir.
Kitabn K resellem e ve D eien
D n y a ( s .9 2 ) b a lk l ik in c i
blm nde halis muhlis bir Am erikan
o y u n ca rn e i olarak B arb ie'y i
incelem itik.
Barbie'nin paketinde in'de imal
edilmitir yazmaktadr ama bu
blmden kan sonular nda,
bebein bedeninin ve giysilerinin
Ortadou ve Uzakdou'dan yolculua
rg tle r v e Alar
balayarak satld ya da baka yerlere
satlmak iin gemilere yklendii
A.B.D'ye kadar, dnyay dolat
anlalabilmektedir.
Kadnlar ve irketler
Yaklak yirmi ya da otuz yl
ncesine dek, rgder zerine yaplan
almalar toplumsal cinsiyet sorununa
eilmiyorlard. Gerek Weber'in kuram
gerekse bu kurama verilen etkili
yandar, erkeklerce yazlm ve erkei
merkeze almtr. Gelgelelim 1970'lerde
ykselie geen feminist hareket,
rgder ve brokrasi de dahil olmak
zere toplumun tm temel kurumla-
rndaki toplumsal cinsiyet ilikilerinin
mercek altna alnmasn salad.
Feminist sosyologlar yalnzca rgt
iindeki cinsiyet eitsizlikleri sorununa
odaklanmakla kalmayp modern rgt
lerin kendilerinin de toplumsal cinsiyet
i bir tarzda gelitiklerini ortaya
kardlar.
Feministler modern rgtlerin
ortaya knn ve brokratik kariyerin
belli trden bir toplumsal cinsiyeti
dzenlemeye baml olduunu ileri
srdler. Toplumsal cinsiyetin modern
rgderin yapsna iki yolla sokulduu
nu sylemektedirler. Birincisi, brokra
siler meslek yaamna zg bir
toplumsal cinsiyet ayrmyla ralanrlar.
Kadnlar byk kideler halinde i
pazarna girdikleri andan itibaren dk
cretli sradan ilerin yapld meslek
gruplarna ayrma eilimi mevcuttur.
Bulunduklar mesleki konumlar genel
de kadnlarn erkeklere tabi klndklar
ve fazla terfi imkan bulunmayan yerler
di. Kadnlar ucuz ve gvenilir igc
olarak kullanlyor ama erkeklere kari
yerlerini gelitirebilmeleri iin tannan
frsatlardan yoksun braklyorlard.
709
 r g tle r v e A la r

kincisi, brokratik kariyer ideali dzendeki yerini inceleyen ilk alma

aslnda kadnlarn yaamsal neme lardan biri olan Rosabeth Moss Kan-
sahip bir destek roln sdendikleri eril ter'in irketlerin Erkekleri ve Kadnlan
bir idealdi. Kadnlar iyerinde sekre (Men and Women of the Corpora-
terlik, yazclk ve yazhane mdrl tion'dr -1977). Kanter kadnlarn
gibi sradan grevleri yerine getiriyorlar irkederdeki konumlarn sorgulam ve
ve erkeklere kariyerlerini rahata geli g sahibi olmalarnn nasl engellen
tirebilecekleri bir serbestlik salyorlar diini zmlemitir. Erkeklerin gc
d. Bylece erkekler terfilerine odak kapal bir ember iinde tutup ancak
lanabiliyorlar, byk hesaplar peinde yakn grup yelerinin eriimine atklar
koarken angarya iler kadnlarn erkek etoplumsalcl olgusuna
zerine ykleniyordu. Aile iindeyse, odaklanmtr. Kadnlarn ve etnik
kadnlar ev ileriyle, ocuklarn bak aznliklarn iyerinde ilerleme frsatlar
myla ve evin erkeinin rahatn sala etkili biimde bertaraf edilmi ve terfi
yarak da onun brokratik kariyerini iin yaamsal neme sahip kiisel
destekliyorlard. Erkek brokratn ilikilerden ve toplumsal alardan
kiisel ya da ailevi konular dert etmek dlanmlardr.
sizin uzun saader boyunca sadece iine
odaklanmasna ve yolculuk yapmasna Kanter, modern irketlerdeki
izin veren hizmederi yerine getiri toplumsal cinsiyet eitsizlikleri konu
yorlard. sunda eletirel olsa da, gelecek konu
sunda hepten ktmser deildir. Ona
lk dnem feminist yazarlar, bu iki gre, sorun bir toplumsal cinsiyet
eilimin sonucunda, modern rgderin sorunu deil, g sorunudur. Kadnlar
kadnlar iktidardan uzaklatrp kadn olduklar iin deil, rgtlerde
toplumsal cinsiyederi dolaysyla cinsel yeterli g sahibi olamadklar iin
taciz ve ayrmclk kurbanlar haline dezavantajl bir konumdaydlar.
getirdiklerini ve kariyerlerini gelitirme Kanter'e gre, gc elde edebilecek
olanaklarn ellerinden alarak erkek konumlara gelen kadnlarn says
egemenliini pekitirmeye yaradk arttka eitsizlikler de ortadan kalka-
larn ileri srmlerdir. lk dnem caktr. Kanter'in zmlemeleri zgr
feminist zmlemelerin ou genel bir lk bir yaklam olarak betim
dizi soruna -haksz rekabete, ayrm lenebilir, zira ncelikli olarak frsat
cla ve erkek egemenliine- odaklan eitliiyle ve kadnlarn erkeklerin
msa da kadnlarn eitlik mcadelesi konumlaryla kyaslanabilecek konum
asndan hangi yaklamn en iyi lara gelmelerine izin verilmesiyle
sonucu verecei konusunda bir uzla ilgilenmektedir.
maya varamamlardr. Kadnlar ve
rgder zerine yaplm ne kan iki Kktenci bir feminist olan Kathy
feminist alima bu konudaki zgrlk Ferguson ise Brokrasiye Kar Feminist
ve kktenci feminist yaklamlar Vaka (The Feminist Case Against
arasndaki ayrmlar aka sergiler. Bureaucracy'de- 1984) Kanter'in
grlerinden olduka farkl ve alterna
nemli zgrlk bak ala tif bir yaklam sergiler. Ferguson,
rndan biri, kadnlarn brokratik rgtlerdeki toplumsal cinsiyet eitsiz

710

liinin daha ok sayda kadnn erk
sahibi olabilecei konumlara getirilme
siyle zlemeyeceini dnr.
Ferguson, modern rgder zleri
itibaryla eril deerler ve egemenlik
kalplar yznden yozlam olduunu
ve kadnlarn bu trden yaplar yoluyla
hep ikincil rollere mahkum edilmi
olduklarn ileri srer. Kadnlar iin tek
gerek zm, erkekler tarafndan ve
erkeklere gre tasarlanm rgderden
tamamen farkl, kendi ilkelerine gre
rgtler kurmalardr. Ferguson,
kadnlarn yetkeci taktikler kullanmaya,
kat ynergeler uygulamaya ve duyarsz
ynetim tarz sergilemeye eilimli olan
erkeklerden daha demokratik, katlmc
ve ibirlii yapmaya yatkn bir biimde
rgdenebileceklerini ileri srmtr.
rgtlerde g ve atmalar
konusundaki tartmalar, rgtlerin
sosyolojideki nemli konularndan
biridir.
18. Blm de (s. 804-11) bunu bir
yanyla, iyerinde toplum sal cinsiyet
eitsizlii konusunu ayrntl biim de
ele alacaz.
Brokrasinin tesi mi?
Brokrasi Ba'da halen yaygndr ve
bu blmn banda ele aldmz,
toplumun McDonaldslatrlmas
savnn sahibi George Ritzer gibi kimi
sosyologlar, brokrasinin Bat toplum-
larndaki rgderin ralayc zellii
olduunu ileri srmektedirler. Bununla
birlikte Foucault'nun da rnek ald
Weberci brokrasi modelinin zamannda
ie yaram olsa da artk modasnn
getiini, ilevini yitirdiini dnen
bakalan da vardr. Pek ok rgt,
Weber'in ileri srdnn aksine,
kendini yeniden dzenleyip daha az
hiyerarik bir yapya brnmektedir.
711
r g t le r v e A la r
1960'larda Burns ve Stalker gele
neksel brokratik yaplarn nde gelen
sanayi sektrlerinde yeniliklerin ve
yaratcn nn kestii sonucuna
varmlardr (bkz. s. 689-90); gn
mzn elektronik sanayisi sz konusu
olduunda pek az kii bu trden
keiflerin nemini yadsyabilir. ok
sayda rgt daha esnek ve hareketli
pazar gereksinimlerine yant verebile
cek hale gelebilmek amacyla dikey ve
kat emir-komuta zincirlerinden
vazgeip yatay ve ibirliini hedef
leyen modellere dn yapmtr. Bu
blmde hem sz konusu deiimlerin
ardnda yatan ve kresellemeyle bilgi
teknolojilerindeki gelimeleri de kap
sayan temel gleri hem de son
dnemdeki modern rgderin deien
koullara ayak uydurabilmek amacyla
kendilerini nasl yeniden oluturduk
larn ele alacaz.
rgtsel deiim : Japon
modeli
Dnyadaki rgtlerde bugn tank
olunabilen deiimlerin ouna Nissan
ve Panasonic gibi byk Japon retim
irkederi nclk etmilerdir. Her ne
kadar Japon ekonomisi 1990'l yllar
skntl biimde atiatmsa da, genel
olarak bakldkta, kinci Dnya Sava
sonras dnemde fevkalade baarl
olmutur. Bu ekonomik baar, ou
kez Japon irketlerinin -onlar Bat'daki
ou irketten esasl biimde farkl klan
ayrks vasflarna balanmtr. Aa
da greceimiz zere, Japon irketie-
rine yklenen bu rgtsel vasflarna
ou, son yllarda dier lkelerdeki
irketler tarafndan da uyarlanarak
benimsenmitir.
J a p o n i d n y a s a l m a ve
Ekonom i Y a a m b a lk l 1 8 .
 rg tle r v e Alar
B lm de (s. 811-5) tartld zere,
post-fordizm e g ei dnem iyle ortaya
zellikler sergiler.
Japon irketleri birka bakmdan
Weber'in brokrasiyle ilikilendirdii
vasflardan uzaklamlardr:
1. stlerin kararlan astlarla birlikte
almas. Byk Japon irkederinde
Weber'in betimledii gibi her astn
yalnzca bir stne kar sorumlu
olduu bir yetke piramidi yoktur.
Daha ok, rgtn yneticileri
uygulanan siyaset konusunda alt
dzeylerdeki alanlarn fikirlerini
dikkate alr ve onlara danr; hatta
dzenli olarak onlarla toplantlar
yaparlar.
2. Daha a% uzmanlama. Japon
rgderdeki alanlar Bat'daki
meslektalarnn aksine ok daha az
uzmanlarlar.
3. I gvenlii. Japonya'daki byk
irkeder alanlarn mr boyu ie
alrlar; alanlarn i gvenceleri
vardr. Sorumluluk ve maa, terfiyi
hedefleyen rekabeti bir mcade
leye gre deil, kdem derecesine
yani alann o irkette ne kadar
zamandr altna gre verilir.
4. Grup odakl retim, insanlar
irketin her dzeyinde mevcut olan
ibirliine dayal kk takmlar
da ya da alma gruplarnda yer
alrlar. Bireysel alanlar yerine
gruplarn performanslar deerlen
dirilir. Bat'daki benzerlerinin
aksine, Japon rgderin rgt
emalar -yetke dizgelerinin
haritalar- bireylerin deil, yalnzca
gruplarn konumlarn gsterir.
5. yaamyla %el yaamn birle
tirilmesi. Weber brokrasilerle ilgili
resminde insanlarn rgt iindeki
almalaryla, dndaki etkinlikleri
arasnda ak bir ayrm yapar. Bu
ayrm aslnda irket ve alan
arasnda yalnzca ekonomik bir
iliki bulunan ou Batl irket iin
geerlidir. Oysa Japon irkederi
irkete tam ballk karlnda
alanlannn ounun gereksinim
lerini de karlarlar. alanlar,
irketten, aldklar maan zerinde
maddi menfaat salarlar. Szgeli
mi, Ronald Dore'un inceledii
(1973) Japon elektrik firmas
Hitachi, tm bekar iilerine ve evli
erkek alanlarnn neredeyse
yarsna barnma olana salam
tr. Ayrca ocuklarn eitimi,
dn ve cenaze masraflar iin
kredi de salamtr.
Japonlarn A.B.D ve Britanya'da
ilettikleri tesisler zerine yaplan
almalar, stlerin kararlar astlarla
birlikte almas ilkesinin Japonya dnda
da ie yaradn gstermektedir,
iilerin tesislerin ileyi srecinde
etkin olmalarnn olumlu sonular
verdii grlmtr (White ve Trevor
1983). Dolaysyla, bu noktadan
harekede Japon modelinden Weberci
brokrasi anlayna ilikin birtakm
dersler de karlabilir. Weber'in ideal
tipine ok benzeyen rgtienmeler
muhtemelen kat zerinde grndk
lerinden ok daha verimsizdirler, zira alt
kademelerde yer alan alanlarn
ilerindeki grevleri konusunda bir
zerklik ve alakadarlk duygusu
gelitirmelerine izin vermezler.
Ksa sre ncesine dek pek ok
Britanya ve A.B.D'li i dnyas yazar
Japon irketlerini Anglo-Amerikan
irkederinin rnek almalar gereken
712

modeller olarak gryorlard (Hutton
1995). Ancak, 1990'l yllarda Japon
ekonomisinde yaanan durgunluk
konunun uzmanlarn bu saytly
yeniden sorgulamaya itti. ou Japon
irketinin geleneksel olarak alanlar
na kar duyduu sorumluluk duygusu
ve onlara verdii taahhder, alanlarn
irkete ballklarn pekitirmi olabilir
ama bunun yannda, esnek olmad ve
rekabet duygusunu krelttii iin
eletirilmitir de. nceki sayfalarda gr
dmz zere, sava sonras dnemde
Japon irketlerinde alanlarn ou,
iten uzaklatrmalar ve karmalar ok
seyrek grld ve ikramiye datma
nn tevik edilmedii iin i yaamlar
nn geri kalannda ayn irkette al
may beklemi olabilirler. lkenin
1990'lardan beri boutuu ve henz
hafiflemeye balam olan ekonomik
sorunlarn vard noktalar, Japon i
yaamnn, gelecekte eski dizgeyi
korumak isteyen gelenekiler ve daha
rekabeti ve bireyci i modelleri
oluturmaya ynelik dzenlemeleri
destekleyen kktenci sermayeciler
arasnda ikiye blneceinin iaretierini
vermektedir (Freedman 2001).
Ynetim sel dnm
Yukanda betimlenmi olan Japon
modelinin bileenlerinin ou ynetim
sorunuyla ilgilidir. Japonlann retim
dzeyinde yeni ve zgn birtakm
teknikler gelitirdiklerini yadsmak
mmkn deilse de, Japon yaklamnn
byk blm aslnda ynetim-alan
ilikileri zerine ve her kademedeki
alann irketle arasnda kiisel bir ba
gelitirmesinin gvence altna alnmas
konusuna odaklanm t. Takm
almasna, uzlama salamaya ynelik
yaklamlara ve alanlarn geni tabanl
r g t le r v e A la r
katlmna yaplan vurgu, Bat'nn daha
sradzenci ve yetkeci olan geleneksel
ynetim biimleriyle tam bir kartlk
iindeydi.
1980'lerde pek ok Batl rgt,
retimi ve rekabeti arttrmak amacyla
yeni ynetim tekniklerini uygulamaya
geirdi. Ynetim kuramlannn yaygla-
an iki dal -insan kaynaklan ynetimi ve
irket kltr yaklam- Bat'nn Japon
modelini grmezden gelmediini aka
gsterdi. Bunlardan ilki olan, insan
kaynaklan ynetimi (KY), bir irketin
igcnn, o irketin ekonomik alandaki
rekabetilii asndan yaam-sal
olduunu kabul eden bir ynetim
tarzdr: Eer alanlar kendilerini
irkete ve retime tam olarak veremez
lerse, irket asla alannda bir lider
olamaz, iilerin evkini arttrabilmek ve
kendilerini ilerine verebilmelerini
salamak amacyla btn bir rgtsel
kltrn alanlarn sanki kendi iyer
lerine ve i srecine yatrm yapmlar
gibi hissetmelerini salayacak biimde
elden geirilmesi gereklidir. IKY'ye gre,
insan kaynaklar yalnzca personel
yazhanelerinin sorumluluundaki bir
konu deildir, irket ynetiminin tm
yelerinin en ncelikli konusu olmal-dr.
KY, irket iinde iilerle ive
renler arasnda ciddi bir sorun bulun
mad, dolaysyla igcnn sendika
larda temsil edilmesine gerek duyulma
yaca varsaymna dayanr. Bunun
yerine, K Y irketi bir btn olarak
temsil eder; yegane rekabet dier rakip
irketlerledir. irketler, alanlarla
sendikalar araclyla grmeler
yapmak yerine, K Y teknikleri yoluyla
bireysel szlemeler hazrlayarak ve
zorunlu demelerle igcn bireysel
letirmeye ynelir. Yeni almalar
713
 r g t le r v e A la r
K re se lle m e v e g n d elik y a a m : iyerin in b ilg isay arlatrlm as
Kreselleen bir ekonom ide rekabet edebilmek isteyen
irkederin biliim teknolojilerine -bilgisayara ve iletiimle
ilgili donanmlara- yatrm yapmas bir zorunluluk haline
gelmitir. Mali sektrdeki irketler, uluslararas para
piyasalarndaki para aklarm byk lde bilgisayarlar
yoluyla salarlar; retici irkederse, egdml bir kresel
retim srecinin gerekletirilebilmesi iin iletiim
aralanna bel balarlar; mteriler, irketlerin mteri
hizmetleri blmlerinden, kendi hesaplarna gnn yirmi
drt saati boyunca Internet ya da telefon araclyla eriim
talep ederler. Ksacas, biliim teknolojileri i dnyasnn
temel altyapsnn bir paras haline gelmitir.
Sz konusu yeni teknolojilerin bir ksm alanlarn
yaamlarn kolaylatrm olsa da, yksek teknolojiye
baml bu yeni yaam biiminin, alanlarn erkini ve
haklarn ellerinden alabilecei kaygsnn hakl nedenleri
de vardr. Birincisi, biliim teknolojilerine dayal bir i
yaam, iiler arasnda kurulabilecek koalisyonlar
baltalayabilir. Gnmzde, okulu bitiren ya da yksek
renim grm ve ancak birka beceri gelitirmi kiiler
kendilerine snrl sayda i bulabilmekteyken, yksek
teknolojiler konusunda becerikli olan alanlara byk bir
talep vardr. irkederde giderek iki ii snf ortaya
Bunun gibi ak tasarlanm modern yazhanelerde, verenler alanlar halen vakn gzetim altnda tutabilmektedirler.
kmaktadr: yksek teknolojiden anlayan ayrcalkl bir
ii snf ve daha aa mevkilere ekilmi kiilerden
oluan bir ii snf. Bununla birlikte, sra iilerin irket
ynetimiyle maa, alma saaderi ve maddi kazan
konularn grm esine geldiinde, iilerin taviz
vermemek iin birlik olmalar arttr. Yksek teknolojiye
uyum salam ayrcalkl iiler daha aa mevkilere
ekilmi iilerle iyerinde atma m yaayacaklardr,
yoksa ynetimin yannda m yer alacaklardr? G elecekte,
iilerin haklanmn ve imtiyazlarn durumu pekala bu
sorunun yantna bal olarak belirlenebilir.
kincisi, yeni iletiim teknolojileri okuluslu irkederin
retim tesislerinin ve ubelerinin birbiriyle kolayca
iletiim kurmasna izin verdii iin, daha byk oranda
mal ulusar bir zeminde retilmektedir bu durumda,
akan bireylerin yerini kolayca baka bireyler
alabilmektedir. Clinton hkmetinde A .B.D alma
Sekreteri olarak grev yapm olan R obert Reich, kresel
retim srecini yle rneklendirir:
Hassas buz hokeyi donanmlar sve'te tasarlanr;
molekler yaplan Delaware'de aratrlp patenderi
alnan ve Japonya'da retilen alamlarn, Kuzey
Amerika ve Avrupa'ya datlmak zere Cleveland ve
714

Danimarka'da birletirilmesiyle imal edilirler. Reklam
kampanyas Britanya'dan yrtlr ve Kanada'da
ekilen reklam filmi Britanya'da oaltlarak New
York'a gnderilir (Reich 1991).
Yksek teknolojiden anlayan usta iilere retim srecinin
ou ksmnn yrtlebilmesi iin ihtiya duyulmaktaysa
da, bu ustalklar eski dnemlerdeki usta zanaatkarlarn
ynetim karsnda sahip olduklar pazarlk etme gcn
artk bu iilere vermeyebilir. Zira retim sreci artk ufak
bileenlere blnm durumdadr ve bu bileenlerin her
birinin farkl retim tesislerinde gerekletirilmesinden
tr, bir iinin sahip olmas gereken ustalk says,
eskiden olduundan daha azdr ve bu durum irketlerin
mcadeleci iileri iten karp kolayca yerine bakalann
alabilmelerine izin vermektedir. Bu yzden, iletiim
teknolojilerinin, Marxsist bilgin Harry Braverm an'n
(1974) emein ustalktan ayrlmas olarak adlandrd
sreci bir adm teye tad sylenebilir.
ncs, biliim teknolojilerinin i dnyas iin giderek
daha nemli bir hale gelmesi, iyeri gzetiminin doasn
gstermektedir ki, alanlar KY'nin
dayatt i koullarna uysalar bile, bu
koullarn ardnda yatan irketin birlii
varsaym konusunda olduka sinike
davranmaktadrlar (Thompson ve
Findlay 1999).
Ynetim konusundaki eilimler
den kincisi olan ayrks bir irket
kltr oluturma giriimi, insan
kaynaklar ynetimiyle yakndan
balantldr. irket ynetimi, irkete
ball dllendirmek ve yaplan iten
duyulan gururu artrmak amacyla
alanlarla birlikte alarak yalnzca o
irkete zg ayinler, olaylar ve
gelenekler oluturmaya abalarlar. Bu
kltrel etkinlikler irketin her yesini
st dzey yneticilerden, en yeni
alanlara dek grup dayanmasn
salamlatracak ve ortak bir hedefe
ynelik almalarn salayacak
biimde bir araya getirmek iin
tasarlanrlar. irket piknikleri, elence
gnleri ve serbest cumalar (alanlarn
rg tler v e Alar
da kkten deitirecek gibi gzkmektedir, iverenler
alanlarn her zaman yakndan izlemilerdir;
performanslarn takip etmiler, verimi arttrmann
yollarn aramlar ve bir eyler almadklarndan emin
olmak istemilerdir. N e var ki, iler bilgisayarlar
zerinden yaplr hale geldike, yneticilerin alanlarn
davranlarn izleme kapasitesi de artmtr. Bilgisayar
destekli perform ans deerlendirmeleri, alanlarn e-
postalannn izlenmesi ve alanlarn kiisel bilgilerine
yneticilerce eriilebilmesi -biliim teknolojilerinin
iyerlerindeki rolleri- arttka, Orwellci bir senaryo da
gitgide geree dnmeye balamtr.
Sorular
1. Sizce bu tehlikeler gerekleebilir mi, yoksa biliim
teknolojilerinin rgtlere etkisi temelde alanlarn
yararna olabilir mi?
2. Bu eilimleri bertaraf etmek iin, eer atlabilirse,
hangi admlar atlmaldr?
gndelik kyafetlerle ie gelebildikleri
gnler) ve masraflar irket tarafndan
karlanan topluluk hizmederi projeleri,
irket kltr tekniklerine rnek tekil
ederler.
Son yllarda, yukarda betimlenen
ynetim ilkelerini esas alan ok sayda
irket kurulmutur. A.B.D'deki Satrn
otomobil irketi gibi irketler, gelenek
sel brokratik modele gre kurulmak
yerine, bu yeni ynetimsel izgilere gre
rgtlenmilerdir. Szgelimi, Satrn
irketinde her kademedeki alann,
irketin bir btn olarak ileyiini daha
iyi anlayabilmek iin irketin dier
alanlarndaki konumlarda geici olarak
istihdam edilme frsat vardr. malat
katnda alan iiler, irketin pazar
lama blmdekilerle zaman geirerek
aralarn nasl retileceklerine ilikin
fikirlerini paylarlar. Sat elemanlar,
mteri hizmetleri blmnde alarak
olas mterileri ilgilendirebilecek genel
bakm sorunlar hakknda daha fazla
715
 r g t le r v e A la r
bilgi sahibi olurlar. Hem sat hem de
ii tem silcileri rn tasarlama
takmyla birlikte alarak, eski
modellerde bulunan ve ynetimin fark
etmemi olabilecei eksiklikleri
tartrlar. Sevecen ve bilgili mteri
hizmederi odakl bir irket kltr, hem
irket alanlarnn birlik ve beraber
liini salar hem de irket gururunu
arttrr.
A almas
Toplumsalalar
Ne bildiin deil, kimi tandn
nemlidir diyen eski bir zdeyi vardr.
Bu zdeyi salam balantlarn
olmasnn nemini ifade eder. Sosyo
loglar byle balantlar -bir kiiyi ya da
grubu baka kiilere ya da gruplara
balayan dorudan (arkadalarnz gibi)
ya da dolayl (yani arkadanzn
arkada gibi) balantlar- alar olarak
adlandrrlar. Kiisel alar ounlukla
benzer rklardan, snflardan, etnik
kkenden gelen insanlardan olusa da,
isdsnalar da vardr. Szgelimi evrimii
posta listelerine ye olursanz, farkl
rktan ya da etnik kkenden ya da
cinsiyetten insanlarn da ye olduu bir
an paras olabilirsiniz. rgderin ve
gruplarn alar -szgelimi, belli bir
niversitenin tm mezunlar- olabile
cei iin de bu trden gruplara ye
olmak eriiminizi ve nfuzunu byk
lde arttracaktr.
Toplumsal gruplar alara erimek
iin kullanlabilecek nemli birer
kaynaktrlar; yine de, her a bir toplum
sal grup deildir. ou ada, toplumsal
gruplarn ralayc zellii olan ortak bir
716

kimlik duygusu ve ortak beklentiler
eksiktir. Szgelimi, muhtemelen ne
yesi olduunuz evrimii bir posta
listesinin dier yeleriyle ortak bir
kimlik duygusuna sahip olursunuz ne
de sizin iinde bulunduunuz toplum
sal an paralar olmalarna ramen,
altnz yazhanedeki i arkadalar olduunu ileri srerler (Brass 1985).
nzn komularnn kimler olduunu
bilirsiniz.
Alar bize pek ok ekilde hizmet
ederler. Sosyolog Mark Granovetter
(1973) gevek balantlarn zellikle
toplumsal ve ekonomik adan st
dzey gruplarda son derece gl
olabileceklerini kantlamtr. Gran
ovetter, st dzey uzman ve ynetici
konumundaki alanlarn yeni i
frsadarndan uzak akrabalardan ya da
uzak tandklardan oluan balantlar
yoluyla haberdar olduklarn gstermi
tir. Byle gevek balar kiiye son
derece yararl olabilir, zira akrabalar ve
tandklar, toplumsal balantlar
ounlukla kiinin kendisininkine
benzeyen yakn dostlarnn aksine,
genelde son derece farkl balantlara
sahip olmaya eilimlidirler. Buna
karn, Granovetter, daha alt dzey
ekonomik gruplarda kurulan gevek
balarn zorunlu olarak frsatlar
geniletmediini ve teki alarla
kprler kurmadn ileri srmtr
(Marsden ve Lin 1982; Wellman ve
dierleri 1988; Knoke 1990). niver
siteden mezun olduunuzda i bulmak
iin sahip olduunuz mezuniyet
derecenize ya da salam zgemiinize
gveniyor olabilirsiniz. Gelgelelim,
niversitedeki arkadalarnzdan biri
almak istediiniz yerde i grmesi
yaptnz kiinin ilkokul arkada
karsa, sizin iin tm bu sahip olduu
nuz zelliklerden daha faydal olabilir.
717
r g t le r v e A la r
ou insan avantaj salamak iin
kendi kiisel alarna gvenir ama
herkesin ok gl alara eriebilme
imkan yoktur. Szgelimi, baz sosyo
loglar kadnlarn i ve siyasi alar
erkeklerinkinden daha zayf olduu iin
bu alanlardaki glerinin de daha zayf
Birleik Krallk'taki Eton ve Harrow
gibi en tannm zel okullardan baz
lar, yalnzca erkek rencileri kabul
eder ve bylece kadnlar rencilerin
okul yllarnda oluturduklar son dere
ce gl alara erimelerini engellemi
olurlar. Sosyologlar, kadnlarn i
ararlarken, i pazarlaryla ilgili alarnn
erkeklerden daha az balant ierdiini,
bunun da kadnlarn yksek mevkilerde
erkeklerden daha az sayda tandklar
olduu anlamna geldiini bulmulardr
(Marsden 1987; Moore 1990). Zayf
alar, kadnlar daha dk terfi
olanaklar sunan ve daha az maa veren,
kadnlara zg ilere ynlendirmek
tedirler (Ross ve Reskin 1992; Drentea
1998). Buna karn, kadnlarn daha
yksek mevkilere gelmesiyle ortaya
kan alar, gelimeyi tevik edici
nitelikte olmaktadr. Yaplan bir al
ma, kadnlarn daha ziyade yksek
kadn oranna sahip olan i kademele
rine alndklarn ya da terfi ettirildik
lerini ortaya koymutur (Cohen ve
dierleri 1998).
Alar ekonomik avantajlardan
fazlasn da sunarlar: Bir milletvekiline
ulamaktan, kendinize sevgili bulmaya
kadar geni bir yelpazede balantlar
salayan alarnza gvenirsiniz. Benzer
biimde, baka bir lkeyi ziyaret
ettiinizde dostiarnz, okulunuz ya da
dinsel rgtler, tanmadnz bir
ortamda size yol yordam gsterebilecek
kendi denizar balantlarna ynlen
 rg tle r ve Alar

. ,oN

B e n e ttc n 'u n kresel e tk in lik le ri bir ag ilkesine g re g e r e kle tir!m e kte d ir

direbilirler. Okuldan ya da yksek yorlar ve brokrasiler kadar baarl

renimden mezun olduunuzda, eski biimde ne belirli hedeflere odaklanabi
mezunlar sahip olduunuz toplumsal liyorlar ne de verilen grevleri yerine
destek an geniletebilirler. getirebiliyorlard. Castells'e gre, yir
minci yzyln son eyreinde bilgisa
A la r ve bilgi teknolojileri yarlar ve teknoloji alannda yaanan ve
nceki sayfalarda da grdmz kendisinin Internet Galaksisi (2001)
zere, alar en eski insani uygulama olarak adlandrd eyi yaratan mthi
lardan biridir. Gelgelelim, sosyolog ilerlemeler, bu durumu tamamen
Manuel Castells'e gre, gelien bilgi deitirmitir. Internet'in ortaya k
teknolojileriyle glendirilmi alar, yla birlikte, verileri dnyann herhangi
zellikle de Internet, amzn rgtsel bir yerinde, annda denebilecek kadar
yapsn belirlemektedir. Sahip olduklar ksa bir sre iinde ilemek olanakl hale
esneklik ve uyumluluk, bu trden alara gelmitir; artk byle bir ile uraan
eski rgtlenme trleri karsnda ok larn fiziksel bir yaknla gereksinimleri
byk avantajlar salamaktadr. Ge ortadan kalkmtr. Bunun sonucunda
mite, Weber'in betimledii trden yeni teknolojiler ok sayda irketin
ussal ve hiyerarik brokrasiler, kaynak rgdenme biimlerini yeniden 'dzen
kullanm ve rgtn hedeflerine lemelerine', merkezsizleerek daha ufak
ulamas konularnda son derece baa ve esnek giriim trlerini desteklemele
rl oluyorlard. Alarsa, bu durumun rine izin vermilerdir. (Bu deiimler,
aksine, egdml biimde ileyemi- ilerleyen sayfalarda s. 720-1 grece

718
 r g t le r v e A la r

imiz zere, evden yrtlen ilerin Castells, A Toplumunun Ykselip

ortaya kmasna da nclk etmi (The Rise of Network Society -1996)
lerdir.) balkl almasnda a tabanl
giriimlerin kresel ve bilgiye dayal bir
Geleneksel olarak, rgderin snr
ekonomiye en uygun rgtlenme
larn belirlemek olduka kolay olagel
biimi olduunu ileri srmektedir.
mitir. rgtler, genelde yazhane
Bununla kastettii, rgderin -ister
binalarndan, bir dizi odadan ya da
byk anonim irkeder olsunlar, isterse
hastanelerdeki veya niversitelerdeki
kk irketler- bir an paras
gibi, btn bir yerlekeden oluan belli
olmadan varlklarn srdrebilmeleri
fiziksel mekanlarda konulanmlard.
nin giderek olanaksz hale geldiidir.
rgderin yerine getirmeleri gereken
Alarn iler hale gelmesine izin veren
grevleri ve ykmllkleri de genelde
ise bilgi teknolojileridir: Dnyann her
olduka akt. Szgelimi, brokrasile
yerindeki rgtler birbirinin yerini
rin merkezi zelliklerinden biri, tanm
bulabilir ve bylece derhal birbirleriyle
lanm bir dizi sorumlua ballk ve bu
balant kurarak elektronik bir arac
sorumluluklarn yerine getirilmesini
vastasyla ortak ilerini egdml
salayan yordamlard. Weber brokra
biimde yrtebilirler. Castells, rgtsel
sileri kendilerine yeten ve kendi
a iletiimine birka rnek vererek,
dndaki kendiliklerle snrl ve belirli
bunlarn farkl kltrel ve kurumsal
noktalarda kesien birimler olarak
balamlarda ortaya kabildiklerini
gryordu.
vurgular. Bununla birlikte, Castells'e
rgtlerin fiziksel snrlarnn, gre, hepsi temel bir srecin farkl
lkelerin ve zaman dilimlerinin snrlar boyutlarn geleneksel, ussal brokra
n aan yeni bilgi teknolojileriyle nasl sinin zlme srecini temsil ederler.
silikletiini daha nce grmtk.
Ayn zamanda birer a olan
Ama ayn sre, rgderin yaptklar ii
rgderin pek ok rnei olmakla
ve bu iin yaplmasn salayan
birlikte, gelin bu konuda olduka
egdmll de etkilemektedir.
aydnlatc olan birini ele alalm.
ou rgt artk eskiden yaptklar gibi
Sosyolog Stewart Clegg Benetton'un
bamsz birimler halinde hareket
perakende giyim maazalar konusunda
edememektedir. Gn getike artan
almtr. lk bakta, dnya apnda
sayda rgt, ancak dier rgtierle ve
5000 fabrika sat maazas olan
irketlerle kuracaklar karmak bir
Benetton'un, moda olan herhangi bir
ilikiler a yoluyla daha verimli biimde
kresel markadan farkl olmadn
ileyebileceklerini fark etmektedir.
dnebilirsiniz. Ne var ki, Benetton
Artk rgderi ve onlarn dndaki
aslnda bilgi teknolojilerindeki ilerleme
gruplar birbirinden ayran kesin
lerin olanakl kld belli bir a
izgiler yoktur. Kreselleme, bilgi
rgtlenmesinin tipik rneidir. Benet
teknolojileri ve mesleki kalplar;
ton'un dnyaya yaylm fabrika sat
bunlarn hepsi, rgtsel snrlarn artk
maazalar, dorudan Benetton tarafn
eskiden olduundan daha ak ve
dan ie alnmam olan, ama Benetton
deiken olduu anlamna gelmektedir.
rnlerinin haklarn satn alm ve

719
 r g t le r v e A la r
onlar retmeye ve satmaya adam olan
bireylerdir.
Bu ilemin tamam belli bir a
ilkesine dayanmaktadr: Benetton
irketinin talya'daki merkezi, dnyann
farkl yerlerindeki bayiliklerinin
talepleri dorultusunda retilecek
rnler iin eitli imalatlarla yan
szlemeler imzalar. Bilgisayarlar bu
an farkl ksmlarn birbirine balar;
bylece, szgelimi bir tua basldnda
Moskova'daki fabrika sat maazasnn
ihtiya duyduu rnler hakkndaki
bilgiler irketin talya'daki merkezine
iletilir. Dier uluslararas giysi reti
cileri, dnyaya yaylm bayilerinin
hepsine ayn rnleri gnderirken,
Benetton'un yaps bireysel bayiliklerin
isteklerine gre satlacak rnleri
belirlemesine izin verir. Benetton,
satclarla devaml szlemeler yapmak
yerine, pazar gereksinimlerine tepki
verebilir ve ihtiya duyulduu anda
ibirlii yapt ortaklarndan oluan
yaygn an devreye sokabilir.
Peki bilgi teknolojileriyle alarn bu
ekilde birletirilmesi bizi Weber'in
brokrasinin geleceine ilikin ktm
ser sagrsnden tamamen kurtara
bilir mi? Byle bir gr karsnda ok
dikkatli olmak gerekir. Brokratik
dizgelerin i yaplar Weber'in dn
dnden daha hareketli olduu gibi,
bylesi dizgelere daha az hiyerarik
dier rgtlenme biimleri tarafndan
giderek kafa tutulmaktadr. Ama
Ritzer'in de toplumun McDonalds-
latrlmas ile ilgili savnda gsterdii
gibi, dinozorlar gibi tamamen yok
olmayacaklardr. Yakn gelecekte rgt
lerde byklk, anonimlik ve hiyerari
ile bunun kart olan etkiler arasnda
gelgitler yaanmas olas grn
mektedir.
rgtler ve alar
yaamlarmz nasl etkilerler?
T o p lu m sa l s e r m a y e : b irb irin e
b a la y a n b a la r
nsanlarn rgtlere katlmalarnn
temel nedenlerinden biri, daha ok
nfuz ve balant sahibi olabilmektir.
Bir rgte harcanan zaman ve enerjini
memnun edici getirileri olabilir.
Szgelimi okul-aile birliklerine ye olan
ebeveynlerin, ye olmayanlara gre
okulun ynetiminde daha fazla sz
sahibi olmalar olanakldr. yeler kimi
arayacaklarn, ne diyeceklerini ve okul
ynetimine nasl bask yapacaklarn
bilirler.
Sosyologlar, rgt yeliinin mey
velerini, insanlarn hedeflerine ulap
sahip olduklar nfuzu arttran toplum
sal bilgilerden ve balanlardan oluan
toplumsal sermaye olarak adland
rrlar. Toplumsal sermaye kavram Eski
Yunan dncesine kadar geri gt-
rlebilse de, ifadenin kendisi ana akm
akademik tartm alarda ilk kez
1980'lerde yer almaya balamtr.
Avrupa'da, bu kavram zellikle Fransz
sosyolog Pierre Bourdieu'ye atfedilir
(Bourdieu'nn bu terimi nasl kullan
d 9. Blmde, s. 367-8'de tartlm
tr). Son on ylda toplumsal sermaye
teriminin kullanmnda, kvlcmn
Amerikal siyaset bilimci Robert
Putnam'n (1995, 2000) akt byk
bir patlama yaanmtr.
Toplumsal sermaye, kullanl
toplumsal alar, karlkl bir gven ve
dev duygusunu, etkin davran
biimlerini yneten normlara ilikin bir
kavray ve genel olarak insanlarn
etkin eylemlerde bulunmalarna izin
720

veren dier toplumsal kaynaklar ierir.
Szgelimi niversite rencilerinin
sklkla renci topluluklarna ya da
gazetelerine ye olmalarnn nedeni,
ksmen yeni toplumsal beceriler edine
ceklerini ve mezun olduklar zaman ie
yarayabilecek balantlar kurabilecek
lerini ummalardr. Szgelimi, kendi
lerine i ararken ya da lisansst reni
me bavuracaklar zaman yardmc
olabilecek retmenlerle ya da ynetici
lerle etkileim halinde bulunabilirler.
Toplumsal sermayedeki farkllklar,
aslnda daha byk toplumsal eit
sizliklerin aynasdr. Genelde, erkekle
rin kadnlardan, beyazlarn beyaz-
olmayanlardan, zenginlerin fakirlerden
daha fazla sermayeleri vardr. Birleik
Krallk'taki Eton ya da Harrow gibi zel
okullarda okumakla edinilen toplumsal
sermaye, ou ebeveynin ocuklarn
bu okullara gndermelerinin temel
nedeniyse de, bu okullar tek bir
cinsiyete eitim verdikleri ve paral
olduklar iin, sermaye yalnzca zengin
erkek ocuklarnn eline gemektedir.
Bu okullara girebilmek, rencilere
yaamlarnn sonraki dnemlerinde
servetlerini ve nfuzlarn arttrma
larna yardmc olacak son derece gl
toplumsal, siyasi ve mesleki kaynaa
ulama frsat verir. Dnya Bankas
verilerine gre (2001), i insanlarnn
salkl bir ekonomiyi besleyecek etkili
gven alar oluturabildikleri yksek
toplumsal sermaye dzeylerine sahip
lkelerin, ekonomik byme gsterme
leri gl bir olaslktr. Bu durumun bir
rnei de 1980'lerde ekonomilerinde
hzl bir byme gzlemlenen ve kimi
sosyologlarn bu bymeyi gl i
alar oluturabilmi olmalarna bala
d Dou Asya lkeleridir.
721
r g t le r v e A la r
R o b ert Putnam A .B .D 'd eki
toplumsal sermayelerle ilgili olarak
yapt geni bir almada, toplumsal
sermaye trlerini ikiye ayrmtr: da
dnk ve dahil edici olan kpr kuran
toplumsal sermaye ve iednk, dlayc
olan balayn toplumsal sermaye. Kpr
kuran toplumsal sermaye, aralarnda
toplum-sal ayrmlar bulunan insanlar
birletirir. nsanlar birletirebilme
kapasitesini beyazlarn siyahlarla
birlikte rksal eitlik adna mcadele
etmelerini salam olan yurtta haklar
hareketi ya da dinleraras hogr
rgtleri gibi rneklerde grebilmek
mmkndr. Balayc toplumsal
sermaye ise ayrcalkl kimlikleri ve
homojen gruplar destekler; etnik
yardmlama derneklerinde, kilise
tabanl kadn okuma gruplarnda ve
gnmzn tara kulplerinde bu
trden sermayeye rastlamak mmkn
dr (Putnam 2000).
Etkin olarak rgtlere ye olan
kiiler kendilerini daha 'balantl' hisse
derler; deiiklik yapabileceklerini ve
harekete geebilecek durumda oldukla
rn hissederler. Daha geni bir
toplumsal bak asndan bakldkta,
toplumsal sermaye, zellikle de kpr
kuran biimi, insanlara kendilerinden
farkl olan insanlar da ieren daha
byk bir topluluun paras olduklar
n hissettirir. Toplumsal sermaye
glendiinde demokrasi de geliip
serpilir. Gerekten de, farkl uluslar
kapsayan anketler, sivil uralarn
zellikle Putnam'n almasnda teme
le ald A.B.D'de bu konuda dnyadaki
en yksek dzeyde olduunu gster
mektedir (Putnam 1993, 2000). Ama
son otuz ylda A.B.D'lileri birbirine
balayan siyasete karma, kulplere
 r g t le r v e A lar
ye olma ve dier toplumsal ve sivil
eylemlere katlma konusunda balarn
zayflad da ayn derecede gl
kandarla ortaya konmaktadr. Tm
bunlarn sonucunda demokrasi anyor
olabilir mi?
Tek bana bovvling oynamak:
toplumsal sermayenin
kne rnek olabilir mi?
Putnam, rgdere kanlmn ou
Amerikalya ortak bir kar uruna ba
kalaryla ibirlii iinde hareket ede
bilme becerisinden, gven duygu
sundan ve daha byk bir toplumun
paras olma hissinden oluan bir top
lumsal sermaye saladn ileri srm
tr. Bu trden bir toplumsal sermaye,
etkin bir vatandalk iin gereklidir.
Gelgelelim, Putnam'a gre, bu toplum
sal balar Amerikan toplumunda hzla
zayflamaktadrlar (bkz. 16.1. Tablo).
Bu kn sinsi ama nemli bir
gstergesi Amerikan bowling pisderin-
de grlebilir (Putnam 1995, 2000):
Ggitgide daha ok insan tek bana
bowling oynamaktadr. Putnam, takm
lar halinde bowling oynayanlarn tek
bana bowling oynayanlardan kat
daha fazla bira ve pizza tkettiklerine
dikkati eker; bu olgu, ona gre, takm
halinde oynayanlarn tek bana oyna
yanlara gre, toplumsallamak, hatta
toplumsal konular tartmak iin daha
ok zaman harcadklarnn bir gsterge
sidir. Putnam'a gre (2000), tek bana
bowling oynamak topluluk dnce
sinin ortadan kalkmasnn iaretidir:
G nm zn A m e r i k a 's n d a
to p lu m s a l z l m e n in e n a c a y ip a m a b ir o
kadar da r a h a ts z e d ici
g r d m k a d a ry la u d u r: G n m z d e
h i o lm a d k a d a r o k A m e rik a l bovvling
o y n a m a k ta d r a m a b u n a r a m e n r g tl
b o w lin g lig le rin in sa y sn d a h zl b ir d
y a a n m a k t a d r . B o w lin g o y n a y a n la r n
says 1 9 8 0 ile 1 9 9 3 yllar a r a s n d a % 10
a r tm o lm a k la b irlik te , b o w lin g liglerin in
o r a n % 4 0 a z a lm tr (t a m a m e n n e m s iz
b ir r n e k gib i g r n m e s i n d iye h e m e n
b e lirte lim , 1 9 9 3 yln a k a d a r n e r e d e y s e 8 0
m ily o n A m e rik a l y a a m la rn d a e n az b ir
k ez b o w lin g o y n a m a y a g itm i , b u sayn n
y ak lak k at k a d a r d a 1 9 9 4 'te k i K o n g r e
s e im le ri i in o y k u lla n m , k a b a c a b ir o
k a d a r d a d z e n li o la ra k K ilis e y e g itti in i
ileri s r m t r ).
Y ir m in c i y zyln ilk o t u z b e yln d a s o n
d e r e c e g l b ir d a lg a , A m e rik a lla r k en d i
t o p lu m s a l y a a m la ry la ilgili k a ra rla ra
k a tlm a y a itm i k e n , b irk a o n yl n c e
h erh an g i b ir u y a rd a b u lu n m a k s z n ,
s e s s iz c e ayn d a lg a g e r i e k ilm i bizi
l m c l b ir d ip a k n tsn n k u c a n a
b ra k m tr. lk a n d a fa rk e d ile m e y e c e k
ek ild e, y zyln s o n o t u z b e yln d a ise
b irb irim iz d e n v e i in d e b u lu n d u u m u z
to p lu lu k la rd a n k o p a rlm z d r.
Putnam yalnzca 1970'lerden bu
yana rgtl bowling liglerinde yaanan
bir ke deil, her trden rgt
yeliinde %25'lere varan bir azalmaya
iaret etmektedir. ABD'deki okul-aile
birlikleri, Kadn Kulpleri Ulusal
Federasyonu, Kadn Semenler Birlii
ve Kzl Ha gibi rgder, 1960'lardan
bu yana yzde 50'lere varan bir ye
kayb yaamlardr. Putnam'n raporu
na gre, 1974'te her drt yetikinden
biri dzenli olarak bu trden
topluluklarda gnll olarak grev
alyorken, gnmzde bu say her be
yetikinde bir kiiye dmtr. Lions
Kulb ve Masonlar gibi rgder de
ye kayplar yaamlardr. rgtlerde
yaanan bu kayplarla birlikte giderek
yaanan daha az sayda insan komularyla
toplandklarn ya da baka insanlara
k a n t, b e n im kar gven duyabildiini bildirmek
tedir.
rgt yelikleri, komuluk ilikileri
ve genel olarak bakalarna gven
722

16.1. Tablo: Yirmi yllk s rete siyasete v e topluluklara katlm orannda
yaanan gerilem eler. 1973/ 4-1993/ 4
Etkinlik
Bir kulp ya da rgtte memur olarak hizmet verme
Siyasi bir parti iin alma
Yerel bir rgt adna bir komitede grev alma
Kasaba ya da okul toplantlarna katlma
Siyasi bir mitinge ya da konumaya dinleyici olarak katlma
Konuma yapma
Bir Kongre yesiyle ya da senatrle yazma
Dileke yazma
Daha iyi ynetim" grubuna ye olma
Siyasi bir broya katlma ya da ynetme
Bir gazeteye mektup yazma
Bir dergi ya da gazete iin makale yazma
Bu 12 etkinlikten en az birine katlm olma
Kaynak: Putnam (2000), s. 45
konularnda yaanan dler, demok
ratik katlm oranndaki de kout
biimde ilerlemektedir. A.B.D'de
semenlerin bakanlk ya da meclis
seimlerine katlm oran, (her ne kadar
bu oran 2004'te yaplan ve George Bush
Jr. ile John Kerry arasnda geen ve
byk oranda kutuplamalar yaanan
seimlerde tekrar ykselmi olsa da) bu
saynn tavan yapt 1960'larn sonun
dan beri hatr saylr lde dmtr.
Benzer biimde, eitim ya da vatan
dalk konularyla ilgili halk toplantla
rna katlm oranlarnda da 1970'lerden
bu gne keskin bir d yaanm ve
her drt Amerikaldan , yaplan
seim ncesi ankederde devlete ya
asla ya da bazen gvenmediklerini
ifade etmilerdir (Putnam 1995).
Putnam, American Association of
Retired Persons (AARP. Bu rgtn
ye says 33 milyondur) gibi ye says
artan rgtier konusunda bile istatis
tiklerin yanltc olduunu ileri srmek
tedir: Bu rgderin yelerinin byk
ounluu yalnzca rgtn aidadarn kayna Putnam'a gre, gayet basit bir
r g tle r v e A la r
D Oran
42
42
39
35
34
24
23
22
19
16
14
10
25
deyip gazetesini almaktadrlar. ok az
sayda ye etkin katlm sergiledii iin
de, Putnam'n demokrasinin en nemli
payandalarndan sayd toplumsal
sermaye, geliememektedir. Gnmz
deki zayflama kurslar gibi pek ok
popler rgt, ortak hedeflerden ve
toplum yararndan ziyade kiisel geliim
ve salk konularna vurgu yapmak
tadrlar.
Kukusuz bu dn nedenleri
oktur. Bir neden, geleneksel olarak
gnll katlm isteyen rgderde etkin
olan kadnlarn, artk i dnyasnda
kendilerine eskiden hi olmad kadar
ok yer bulabilmelerdir. Bir baka
nedense, insanlarn artk devledere
kanmamalar ve oylarnn hibir ie
yaramayacan dnmeleridir. Daha
s, insanlar evleriyle ileri arasnda gidip
gelmek iin daha fazla zaman ve enerji
harcadklarndan, toplumsal etkinlik
lere katlabilecek gleri kalmamak
tadr. Ama topluluklara katlm
konusunda yaanan dn temel
723
 r g t l e r v e A la r
eydir: televizyon. A.B.D'de gn
getike daha ok insan zamann tele
vizyon karsnda geirmekte, bylece
televizyon izlemek topluluklara katili
min yerini almaktadr.
Peki Avrupa da toplumsal sermaye
konusundaki azalmay yaamakta
mdr? Zamannda ngiliz Babakan
Tony Blair'in danmanln yapm larn birlikte bir eyler yaptklar ve
olan David Halpern, toplumsal serma
yeyle ilgili bir literatr almasnda
(2 0 0 0 ), her lkenin A .B .D 'n in
toplumsal sermaye konusunda yaad
d takip edeceini varsaymann
yanl olacan ileri srmtr.
Halpern, toplumsal sermayelerle ilgili
eilimlerin lkeler arasnda farkllklar
gsterdiine ve her gstergenin farkl
bir resim sunduuna vurgu yapar.
Genel olarak, Halpern sve, Hollanda
ve Japon-ya'nn kararl ya da artan
toplumsal sermayelere sahip olduk
larn, buna karn Almanya ve
Fransa'yla ilgili gstergelerin daha
kark olduunu ortaya koymutur.
Bununla birlikte, Halpern, A.B.D ve
Avustralya ile birlikte Birleik Krallk'n
toplumsal sermayelerinde son birka
on yl iinde gzle grnr dlerin
yaand sonucuna ulamtr.
Birleik Krallk'ta toplumsal
sermayenin azalmasna ilikin eitli
kantlar mevcuttur. Son yirmi otuz ylda
Britanya'daki nemli baz toplumsal
kurulularn ye saylarnda byk
dler yaanmtr. zellikle de
ticaret birlikleri, Kadnlar Kurumu gibi
geleneksel kadn rgtleri, genlik ve
hizmet rgtleri ye kaybetmilerdir.
Siyasi katlm konusunda d
yaandna ilikin kantlar da mevcut
tur. Genel seimlerde oy kullanma oran
1951 ylnda %82 iken, bu oran (2005
ylnda bir para artmadan nce) 2001
ylnda %58'e dmtr. Semenlerin
yalnzca %46's 2004'te yaplan Avrupa
seimlerine katlmtr. Halpern'in de
dikkati ektii gibi (2005), Birleik
Krallk'taki insanlar hayr kuramlarna
artk eskisinden daha az ba yapmak
ta, komularna eskisinden daha az
gvenmektedirler. Komuluu insan
birbirlerine yardm ettikleri bir kurum
olarak tanmlayan insanlarn oran
1984'te %43 iken bu oran 1996 ylnda
yalnzca %27'lerde kalmtr.
Bir btn olarak Avrupa'ya bakl
dkta, toplumsal sermaye konusunda
yaanan dn kantlarnn ABD'de-
kinden ok daha kark olduu grlr.
Toplumsal sermaye konusundaki en
etkili kuramclardan biri olan Robert
Putnam, bu konuda pek umutlu
deildir. yle yazar: Baz kantlar,
Avrupa'nn A.B.D'yi yirmi otuz yl
geriden de olsa takip edeceini gster
mektedir. Avrupa toplumsal sermayesi
bir souk algnlna yakalanmtr,
ama bu hastalk henz zatreye
dnmemitir.
Sonu
nsanlarn bal olduklar rgtier
ve alar, onlarn yaamlarna muazzam
etkiler yaparlar. Bu blmde grm
olduumuz zere, beylik gruplar insan
larn gnlk yaamlarndaki arlklarn
yitirmektedirler. Szgelimi gnmzn
rencileri sivil gruplara ve rgere
ebeveynlerinden daha az katlm gster
mektedirler hatta daha az oy kullan
maktadrlar; bu durum pekala iinde
bulunduklar topluluklara ballkla
rnn azalmasnn bir iareti olabilir.
Baz sosyologlar bu iarederin toplu
724
 r g tle r v e A la r

mun kendisinin istikrarszlaacak kadar Peki bu eilimler toplumsal ili

zayflamasnn bir gstergesi olmasn kilerin niteliini nasl etkileyecektir?
dan kayglanmaktadrlar. nsanlk tarihinin neredeyse tamam
boyunca insanlarn ou sadece en
Ayrca, kresel ekonomi ve bilgi yaknndakilere etkileime girmitir.
teknolojisi de grup yaamn yeniden nsanlarn birbirlerini ok az tandklar
tanmlamaktadr ve bu durum artk byk ve anonim brokrasilerin ortaya
kendini iyiden iyiye hissettirmeye bala kmasn salayan Sanayi Devrimi,
mtr. Szgelimi, eski kuak alanlar toplumsal etkileimin doasn deitir
kariyerlerinin byk blmn grece mitir. Bugnse, bilgi devrimi insan
kk, uzun soluklu brokratik rgt etkileimini deitirmektedir. Yarnn
lerde geirmeye eilimlilerken, gen gruplar ve rgderi yeni bir iletiim ve
kuaklar ok sayda adan oluan toplumsal yaknlklarnn ortaya kma
esnek rgderi tercih etmektedirler. sn salayabilirler ya da tecriti ve top
Gnmzdeki grup ilikilerinin ou, lumsal mesafeyi arttrabilirler.
srekli bir geliim halindeki Internet ya
da dier iletiim biimleri yoluyla yara
tlmaktadr. Gezegenin herhangi bir
noktasnda bulunan benzer dnceli
insanlarla balant kurmak gitgide
kolaylamakta ve bu durum yeleri
birbiriyle asla yz yze gelmeyecek
corafi adan dank gruplar ortaya
karmaktadr.

zet

1. B t n m o d e r n r g tle r , d o a la r g e re i b ir 2 . G a y r r e s m i a la r, h e m r g tle r a ra s n d a h e m
l d e b r o k r a tik tir le r . B r o k r a s i, a k b i im d e d e r g t n i in d e k i h e r k a d e m e d e o r ta y a
t a n m la n m b ir y e tk e h iy e ra risiy le ra la n r; ta m k m a y a e ilim lid irle r. B u g a y n r e s m i b a la rn

g n v e m a a l o la r a k a l a n m e m u rla rn in c e le n m e s i d e e n az W e b e r 'in o d a k la n d d a h a

e y le m le rin i y a z l y n e tm e lik le r b e lirle r; r e s m i ra la y cla r k a d a r n e m lid ir .

m e m u r la r n r g t i in d e k i g r e v le r i v e d a rd a k i
3 . r g d e r in fiz ik s e l d z e n le n i le r i t o p lu m s a l
h a y a d a n a ra s n d a b i r ay rm y ap lr. r g t y e le ri
v a s fla rn d a b y k l d e e tk ile r. M o d e r n
i le ttik le r i m a d d i k a y n a k la rn sa h ip le ri d e ild irler.
r g tle r in m im a r is i, y e tk e y e ita a ti g v e n c e a ltn a
M a x W e b e r m o d e r n b r o k r a s in in o k say d a
a lm a y o lla rn d a n b iri o la n g z e t im le y a k n d a n
in s a n r g d e m e n in v e k a ra rla rn g e n e l l d e r e
ilik ilid ir. G z e t i m , in s a n la r n e tk in lik le rin in
g r e a ln m a s n n o ld u k a e tk ili b ir y o lu o ld u u n u
iz le n m e s i o ld u u k a d a r, o n la r h a k k n d a d o sy a la r
ile ri s rm t r. v e k a y tla r d a tu tm a k d e m e k tir. z - g z e t im ,
in s a n la r n g z e t le n m e k te o ld u k la r

725
 rg tler v e A lar
v a rs a y m n d a n h a r e k e tle k e n d i d a v ra n la rn
sn rla m a la rd r.
4 . W e b e r v e M ic h e ls 'in a l m a la r, b r o k r a s i v e
d e m o k r a s i a ra s n d a b ir g e r ilim in v a r o ld u u n u
g s te r m e k t e d ir . B ir y a n d a m o d e r n to p lu m la r n
g e li im iy le ili k ile n d irile n v e k a ra r a lm a
e tk in li in in m e r k e z ile tir ilm e s in i h e d e f le y e n
u z u n s o lu k lu b ir s r e v ard r. D i e r y a n d a y sa ,
s o n ik i y z y la d a m g a s n v u r m u b ir d e m o k r a s i
s r e c i v a rd r. k i e ilim a t m a k ta d r a m a h i b ir i
b a a t b ir k o n u m d a d e ild ir.
5 . M o d e r n r g d e r c in s iy e t i k u r u m la r o la r a k
o r ta y a k m la rd r. K a d n la r , g e le n e k s e l o la r a k ,
e r k e k le r in k a riy e rle rin d e ile r le m e le r in e d e s t e k
o la b ile c e k le r i b e lli m e s le k g r u p la r n d a is tih d a m
e d ile g e lm i le r d ir. S o n y llard a o k say d a k a d n ,
u z m a n lk g e r e k t ir e n v e y n e tim k a d e m e s in d e
y e r a la n k o n u m la r a g e lm e y e b a la m s a d a,
k a d n la rn y k s e k m e v k ile r e g e le b ilm e k i in
g e le n e k s e l e ril y n e tim ta rz n b e n im s e m e k
z o r u n d a k a la c a k la r n d n e n le r d e v ard r.
6. B y k r g tle r , d a h a az b r o k r a tik v e d a h a
e s n e k h a le g e le b ilm e k a m a c y la , s o n y llard a
k e n d ile r in i y e n id e n y a p la n d rm a y a
b a la m la r d r . o u B a tl irk e t, J a p o n y n e tim o r ta d a n k a ld r la b ilm e k te d ir. o u r g t,
d iz g e le r in in b e lli b a l z e llik le r in i
b e n im s e m i t ir : y n e tic i m d rle rin a lt
k a d e m e le r d e k i a l a n la ra d a h a o k d a n m a la r;
m a a v e s o r u m lu lu u n k d e m d e r e c e s in e g r e
b e lir le n m e s i; v e b ir e y le r d e n z iy a d e g ru p la r n
p e r fo r m a n s la r n n d e e r le n d ir ilm e s i g ib i.
7 . k i n e m li k r e s e l r g d e n m e b i im i v ard r.
B u n la r d a n b iri, u lu sla ra ra s d e v le t r g tle r i
( U D ) , d i e riy se u lu sla ra ra s siv il t o p lu m
r g d e n d ir ( U S T ) . H e r ik is i d e g n m z
d n y a s n d a n e m i g itg id e a r ta n r o lle r
s d e n m e k te d ir le r v e U D z e llik le d e
B ir le m i M ille d e r y ay lan k r e s e lle m e y le
b ir lik te , k r e s e l k a rla r n a n a h ta r r o l o y n a y a n
r g ts e l fa ille ri h a lin e g e le b ilir le r.
8. M o d e r n e k o n o m i b y k ir k e d e r in
e g e m e n li i a ltn d a d r. B e lli b ir sa n a y i s e k t r n d e
y a ln z c a b ir irk e tin s z g e iy o r s a , o s e k t r d e
te k e lc ilik te n s z e d ile b ilir. E e r b i r d izi irk e tin
s z g e iy o r s a , o s e k t r d e a rtk o lig o p o ld e n s z
ed ilir. S a h ip o ld u k la r n fu z y o lu y la
h k m e d e r in s iy a se tin i v e m a lla rn t k e tim in i
e tk ile y e b ild ik le ri i in , d e v irk e d e rin in s a n la rn
y a a m la n z e r in d e e sa s l b ir e tk is i o lm a k ta d r.
9 . B y k irk e d e r, d n y a d a b ir b ir in e b a m ll n
y a d a k r e s e lle m e n in a rtm a s y la b irlik te , s o n
y lla rd a b ir d iz i e sa s l d n m g e ir m i le r d ir .
M o d e r n a n o n im irk e t, t e k b ir b y k i k o lu n a
y n e lm e k y e rin e , g id e r e k , o k say d a k k
irk e tin b ir b ir in e b a l o ld u u b i r g ir i im le r a
h a lin e g e lm e k te d ir.
1 0 . o k u lu s lu ya d a u lu sa r ir k e d e r fa rk l
u lu sa l sn r la r a a r a k i y a p a rla r. B u n la r n e n
b y k le ri m u a z z a m b ir e k o n o m ik g c e sa h ip tir.
E n b y k y z e k o n o m ik b ir im in y ars
lk e le rd e n d e il, z e l m lk iy e te g ire n
ir k e d e r d e n o lu u r.
1 1 . Y e n i b ilg i t e k n o lo jile r i r g tle r in iley i
b i im le r in i d e i tir m e k te d ir . o u g r e v a rtk
e le k tr o n ik y o lla rd a n y e rin e g e tir ile b ilm e k te d ir v e
b u o lg u r g tie r in u z a m v e z a m a n n te s in e
g e e b ilm e s in e iz in v e r m e k te d ir . r g d e r in
fiz ik s e l sn rla r y e n i t e k n o lo jile r y a rd m y la
k e n d in e y e te n b a m s z b ir im le r o lm a k ta n k p ,
g e v e k a la r h a lin e g e lm i le rd ir.
1 2 . A la r, s o n d e r e c e n e m li o la b ile c e k tic a ri v e
siy asi ili k ile ri d e k a p s a y a b ile n , d o r u d a n y a d a
d o la y l g e n i b a la n tla r k m e s in d e n o lu u rla r.
B ir le ik K r a llk 'ta k i k a d n la rn , e tn ik a z n lk la rn
v e d k g e lirli in s a n la r n e tk ili e k o n o m ik v e
siy asi a la ra e ri im o la n a , e r k e k le r d e n o k
d a h a sn rld r.
1 3 . T o p lu m s a l s e r m a y e , in s a n la r n o r ta k b ir
k a r u r u n a ib ir li i y a p a b ilm e le r in e v e sa h ip
o ld u k la r n fu z u a r ttr a b ilm e le r in e iz in v e re n
b ilg ile r v e b a la n tla rd r. A B D o d a k l a l m a la r
y a p m o la n b a z s o s y o lo g la r , to p lu m s a l
s e r m a y e n in 1 9 7 0 'le r d e n b e r i g e r ile m e k te
o ld u u n u ile ri s r m le r d ir v e b u s re c in
v a ta n d a lk g r e v le r in e b a llk k o n u s u n d a d a
b i r k e i a r e t e d iy o r o lm a s n d a n
k a y g la n m a k ta d r.
726
 r g t l e r v e A la r

Dnme sorular
1. Bir konuyu brokratik yollardan ele almann avantajlar nelerdir?
2. rgtlerde alan insanlar neden sk sk resmi yordamlar ihlal ederler?
3. Okullarn, hastanelerin ve hapishanelerin ne gibi ortak yanlar vardr?
4. Byk rgder eril deer yarglaryla temelden kirletilmi olabilirler mi?
5. A rgderi ayn anda hem her yerde hem de hibir yerde olmay nasl baarabilmektedirler?

6. Brokrasi ve demokrasi arasndaki iliki niin son derece karmaktr?

Ek kaynaklar
Zygmunt Bauman, M.odernity and the Molocaust (Cambridge: Polity 2003).
Manuel Castells, The R/se o f theN etm rk Society (Oxford: Blackwell, 1996).
Stuart Clegg, Modern Orgam^atons: Organi^ation Studies in the Postmodern World
(London: Sage, 1990).
Paul Du Gay, In Praise of Democracy: Weber, Organi^ation, Ethics (London: Sage 1990).

David Lyon, The Electronic Eye: The Rj'se o f Surveillance Society

(Cambridge: Polity: 1994)

nternet balantlar
enter for the Sociology of Organizations (CNRS, Paris)
http://www.cso.edu
Electronic Journal of Radical Organizaon Theory, eski saylarna evrimii olarak
ulalabilmektedir.
http://www.mngt.waikato.ac.nz/reserach/ejrot /

Foucault'yla ilgili evrimii kaynak sitesi

http://www.qut.edu.au/edu/cpol/foucault/links.htm

Social Capital Gateway

http://www.socialcapitalgateway.org/

727
indekiler
Eitimin nemi
Birleik Krallkta Eitim
Kkenleri ve Geliimi
Ortaretim ve Siyaset
Yksekretim
Britanya eitim sistemine karlatrmal bir
bak
Eitsizlik ve Eitim-retim Kuramlar
Ivan llich: gizli mfredat
Basil Bernstein: dil kodlar
Pierre Bourdieu: eitim ve kltrel yeniden-
retim
almak iin okumak: Paul Willis'in kltrel
yeniden-retim incelemesi
Eitime postmodern yaklamlar
Eitsizlik ve Eitim
Okullarda toplumsal cinsiyet ve baar
Eitim ve etniklik
IQ ve Eitim
Eitim ve Yeni letiim Teknolojisi
Snfta teknoloji
E-niversitelerin douu mu?
Sonu: eitimin gelecei
%et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlar

Shaun, 1998'de ilkokulda iki yl yl
geride brakmt. alkan, yoksul,
beyaz, ii snfndan bir ocuktu ve
gidecei ortaokula ilikin net dnce
leri vard: Westbury'ye gitcem, nk
arkadam Mark oraya gidiyo, kz arka
dam da...Sutton Boys bu evredeki
en kt okullardan birisi, oraya yalnzca
serseriler gider. Bir yl sonra ise Shaun,
bu kadar kesin konuamyordu:
Westbury'ye gitmeyebilirim, kardele
rimden ve uzaklndan dolay, orda hi
kardeim yok ve biraz uzak, bu yzden
baka bir yer iin bavurup yedek listeyi
bekleyebilirim... ya da btn arkada
larm oraya gittiinden Sutton Boys'a
gidebilirim.
Shaun'un mdr, Bayan Whittic-
ker, Westbury'nin ok riskli bir seim
olacan, nk hem uzak hem de
oturduklar yerin Westbury su toplama
havzasnn kysnda olduunu syle
miti. Shaun ve annesi, bylece, Sutton
Boys'a gitme fikrini kabullenmek
zorunda kaldlar. Shaun'un annesi derin
bir d krklna uramakla birlikte
neriye uyar: Sutton'a gitme fikrine
oturup alamalydm ama baka bir
seeneimiz var m, diyor Bayan Whit-
ticker, yok. Shaun ve annesi Sutton

Boys'un kt nnden dolay endie
liydi. Shaun'un dedii gibi: Annem ve
ben eitim kalitesinin ok dk
olabileceini dnyoruz, nk Sut-
ton'daki her ey tam bir samalk.
Shaun, ortaokula balamadan n
ce kendisi ve annesi arasnda, var olan
kt nne ramen Sutton Boys'da
Shaun'un nasl baarl olabilecei
konusunda bir yn ciddi tartma
yaand. Annesi Maura, Aramzda bir
ok eyi ak yreklilikle konutuk.
Soruna ok cesurca yaklayor ama nasl
endieli olduunu da grebiliyorum.
Kendisine, ocuklardan yaptklar ile
vnmeleri beklenen Westbury gibi bir
okula deil de herkesin her zaman pislik
yapt bir okula gitmesi durumunda
derslerine drt elle sarlmas gerektiini
syledim. Shaun da oradaki ortama
kaplmamak iin kendisini hazrlyor
ve daha sk alacak derslerine, nk
ortaokul gnleri hayatndaki en nemli
gnler olacak, GCSE'ye hazrlandnz
bir dnem nk bu.
Daha sonraki birka yl boyunca
Shaun, srekli, okul bahesinde bir ka
baday ama snfta alkan bir renci
olma arasndaki gerilimle yz yze gel
di. Ortaokula balamasndan hemen
nce Shaun'nn Suttan Boys'un onun
iin uygun bir okul olabilecei ynn
deki temel dayana bir ok arkadann
da oraya gidiyor olmasyd. Shaun,
ortaokula balad ilk yln birinci
dneminin sonunda, baz insanlarla
arkadalk ilikisinin deitiini syl
yordu. lkokuldaki en iyi arkada olan
David'le artk arkada olamayacan
sylyordu, nk ncekinden farkl
dnyordu:
D a v id n e z am an b ir kavgaya k arsa b e n
h e r zam an yardm e tm e k i in o n u n y an n
731
E itim
d aydm . B iz h e r zam an b irb irim iz e yardm
ed erd ik ya d a h e r kim kavgada b iz im
y ard m m za ih tiy a duyarsa o n u n y annd a
o lu rd u k . Fakat artk bu rad a kavgaya
k artm s y len em ez. K avga b elad an
b ak a b ir ey g e tirm e z , b u n e d en le m m
k n o ld u u n ca uzak d urm aya aly o
r u m ... K avga, b ir ey ler ren m ek
is te m e y e n ve o k u ld a b a a rl olm ay
d n m ey en o c u k la r iin v e b e n b y le
b irisi o lm a k istem iy o ru m .
Shaun ilkokulda kavgaya kart
iin iki defa geici uzaklatrma cezas
alm ve evresinde, Sutton Boys'da
hayatta kalmak iin can alc neme
sahip bir ey olarak grd, kaba
day olmakla nlenmiti. Buna ra
men, Shaun, akademik baar iin,
kendisini akranlarnn geri kalanndan
bilerek ayrd: Dier ocuklar ret
mene kat yuvarlayp atarken, ben
yerimde oturup dikkat ekmemeye
altm. Yalnzca iki olan ocuu
daha balarn ne eerek ve kendile
rini almalarna vermeye alarak,
blgede egemen olan erkek-emeki-
snf kltrnn dndakiler olabil
di. Bunlardan birisi bir Amerikal ve
Shaun'un deyiiyle ie yaramaz
zekann tekiydi. Dieri ise bir Polonya
lIyd ve ailesi srekli naklini baka bir
yere almaya alyordu. Shaun akranla
rna srekli yine gerek bir delikanl
olduunu kandamak ve bir kez daha,
ama bu kez bir inek olarak snflan
drlmaktan kurtulmak zorundayd.
Bunun bir sonucu olarak, Shaun,
snftaki alkan ocuk grntsnn
tam tersine, onunla hi uyumayacak
biimde, sokakta ve okul bahesinde
eski benliini yeniden hordatmaktayd.
Snftaki inekliinin bedelini -ou
kez- bir kabaday ve bir becerikli
futbolcu olarak deyerek olduka
farkl bir kimlik gelitirdi. Bu durum
 E itim

Shaun', kazara bann belaya girme geen, eitimdeki eitsizlikler sorununu

sinden korkan annesiyle atmaya s ele almadan nce, eitime kuramsal
rkledi. Ortaokulda, akademik alma yaklamn nde gelenlerinden bir
ile kabaday olma arasndaki gerilim kan gzden geireceiz. Ayrca, eiti
byd ve Shaun zaman zaman daha min, teknolojideki deiimlere ve kre
gen olmay diler hale geldi: sel bilgi ekonomisinin yeni isterlerine
gre dntrld yollarndan baz
Ya her ey g i t t i k e daha da zorla
y o r n k b e n im b a z ark ad alarm gibi,
larn inceleyeceiz. Blm, zekann
b a z o cu k la r, ya ite , ya o n la r sen doasna ilikin baz grlerle ve mr
r e tm e n in e v c il h a y v a n s n d iy o r. boyu renimin nemiyle son bulacak.
T a m a m m ? N e yani? im d i b e n re t
m en b ir e y ler a n la tm a y a a lrk e n
k on u tu u n u z i in size e n e n iz i k ap atn Eitimin nem i
d ed iim ve d ev lerim i yap t m iin
re tm e n in ev cil hayvan m olu y o ru m ? Eitim sosyologlar iin neden
O n la r b ild ik le rin i okuyor se n h ala nemli bir meseledir? Sosyolojinin
r e tm e n in e v c il h a y v a n s n d e m e y e
kurucularndan birisi olan Durkheim'a
d evam ed iyorlar. T a m a m , ya b u deveyi
g d ece k sin ya b u d iyard an g id ecek sin ,
gre, eitim ocuklarn sosyalleme
b a k a yolu yok. lerinde nemli bir yere sahiptir.

Shaun'n sosyolog Diane Reay ile D u rk h eim 'm sosyolojiye ilevselci

y a k la m 1 .B l m d e s e r im le n -
1997-2001 yllar arasnda yapt m ektedir, Sosyoloji nedir? , s. 46-50
grmelerde anlatt bu yks, bu
blmde ele alnacak olan bir ok temel En nemlisi, Durkheim'e gre,
sorunu dile getirmekte ve ileriki eitim ve zellikle de tarih araclyla
sayfalarda da Shaun'un yksne yer ocuklar, toplumdaki ortak deerlere
yer yeniden dneceiz. Shaun'n ilikin, ayr fertlerden oluan topluluu
ilkokuldan ortaokula gei yks, birletirici bir anlaya ularlar. Bu
eitim ile snf ve toplumsal cinsiyet ortak deerler, dinsel ve ahlaki inanlar
gibi daha geni toplumsal yaplar ve bir z-disiplin anlayn ierir.
arasndaki balantlara ilikin sorunlar Durkheim, eitimin, ocuklarn, toplu
gn yzne karyor (Reay 2002). mun ilevini yerine getirmesine katkda
bulunan toplumsal kurallar iselletir-
Bu blme, Britanya'daki eitim melerini olanakl kldna inanr.
sisteminin kkenlerini ve geliimini
aratrmaya balamadan ve Shaun'n Durkheim (1925), sanayilemi
hayatn da etkilemi olan, rnein orta toplumlarda eitimin ocuklarn
okula geite ebeveynin seimi, toplumsallamalarnda baka bir ileve
okullarda eitimin kalitesi ve baarsz daha olduunu ileri srer: Uzmanlama
okullarn nne nasl geilecei gibi bir gerektiren ilerin yrtlmesi iin
ok sorun dahil olmak zere, eitimin gereksinim duyulan becerileri retir.
yol at son siyasal tartmalar ele Eskiden, geleneksel toplumlarda mes
almadan nce olduka kapsaml bir leki beceriler aile iinde renilebilmek-
soruyla balayacaz: Eitim ne teydi. Oysa toplum daha karmak bir
iindir?. Dolaysyla, toplumsal cinsi yap kazandka ve mallarn retiminde
yet, etniklik ve snfsal konumla i ie iblm ortaya ktka, eitim dzeni

732
 E itim

de uzmanlk gerektiren eidi mesleki altndaki sosyologlar, atfedilen eitsizlik

rollerin gere-inin yerine getirilmesinde lerin eitim sistemi ierisinde yeniden
gereksinim duyulan b ece rilere retildii durumlara dikkat ekmek
ynelecek ekilde gelime gsterdi. tedir.
Eitime farkl bir ilevselci yakla Toplum sallam ada akran ilikileri ve
e i t i m i n n e m i 6. B l m d e
m da Amerikal sosyolog Talcott
ta r t l a c a k t r , T o p lu m s a lla m a ,
Parsons'n yaptiarnda bulunur. Gelge- Y aam Ak ve Y alan m a s. 206-7
lem Durkheim, ondokuzuncu yzyl
Fransz toplumunun gittike artan
lde bireyci bir nitelik kazanma sre Birleik Krallk'ta eitim
ciyle ilgilenip eitimin toplumsal daya 150 yl ncesine, hatta yakn
nma yarattn savunurken, yirminci zamana kadar varlkl kiilerin ocuklar
yzyln ortalarnda Parsons, eitimin zel retmenler tarafndan eitilmek
ilevinin ocua bireysel baarnn teydi. Nfusun ounluu, ondoku
deerini alamak olduuna inanmakta zuncu yzyln ilk birka eyreine,
dr. Bu deer, sanayilemi toplumlarn
Avrupa lkelerinde ve Birleik Dev-
ilevlerini yerine getirmelerinde can letler'de ilkokul sistemi kurulmaya
alc neme sahiptir ama aile iinde balanana kadar eitim-retim nedir
renilemez. Aileler ocuklar belirli bir bilmiyordu.
tarzda eitir. Bir ocuun aile iindeki
stats kendisine atfedilir.; byk lde Sanayileme sreci ve ehirlerin
doumuyla birlikte sabitienir. Buna bymesi uzmanlamaya ynelik
karlk, bir ocuun okuldaki stats eitim-retime duyulan gereksinimin
byk lde baarlarak kazanlr. artmasna hizmet etmitir. Yeni srete,
Okullarda ocuklar rnein snavlar insanlar bir ok farkl mesleklerde al
gibi evrensel ltiere gre deerlendi makta ve mesleki beceri artk dorudan
rilir. Parsons iin, eitimin ilevi, ebeveynden ocua aktarlamamak-
ocuklarn, ailenin zel ltierinden tadr. Bilgilenme sreci, gittike artan
modern, yetikin toplumun gereksinim lde, zel becerilerin pratikte akta
duyduu evrensel ldere ilerlemele rlmasndan ok, matematik, fen, tarih
rini olanakl klmaktr. Parsons'a gre, ve edebiyat gibi eylerin soyut renimi
okullar, etkinliklerini byk lde temeline oturtulmaktadr. Modern bir
tpk daha byk toplumlar gibi toplumda insanlar, okuma, yazma,
meritokratik (liyakata dayal) bir temel hesaplama gibi temel becerilerle ve
zerinde yrtrler: ocuklar statleri fiziki, toplumsal ve ekonomik evrele
ni, cinsiyederine, rklarna ya da snf rine ilikin genel bir bilgiyle donatlmak
larna gre deil, gsterdikleri stn zorundadr; ayrca, yeni, bazen de
lklere ya da deerlere gre kazanrlar olduka teknik olan bilgi trlerinde
(Parsons ve Bales 1956). Fakat, ileride ustalaabilmeleri iin nasl renile
greceimiz gibi, Parsons'n, okullarn ceini renmeleri de nemli olmak
liyakat ilkelerine gre hareket ettii tadr.
gr youn eletiriler almtr.
Toplumsal atma kuramlarnn etkisi

733
 E itim

Kkenleri ve geliimi yan sra ortaokullar da vard ama

bunlar cretliydi. Bu sistem, ocuklar
Modern eitim sistemi bir ok
ak bir ekilde toplumsal-snflara
Batl toplumda ondokuzuncu yzyln
blmekteydi maddi durum bakmndan
ilk dnemlerinde ekillenmi olduu
daha yoksul olan ocuklarn hemen
halde, Britanya, btnl salanm
hemen hepsinin renim hayat
bir ulusal sistem kurmada dier
ilkretimle snrlanmaktayd. niversi
lkelerin oundan ok daha gnlsz
teye ise nfusun ancak % 2'den az
davranmtr. 1800'lerin ortalarnda,
devam edebilmekteydi. 1944'de kart-
Hollanda, svire ve Alman devletleri
lan Eitim Yasas, herkese parasz
ilkokullara kayt olmay az ok
ortaretim hakk, okuldan ayrlma
genelletirmi iken, ngiltere ve Galler
yann on bee kartlmas ve eitimde
bu tr bir hedefin olduka gerisindeydi;
frsat eitliinin salanmas gibi
skoya'da ise eitim grece daha fazla
maddeler dahil birka nemli deiik
gelimiti.
liin balangc oldu. Eitim, seimle i
1870 ile kinci Dnya Sava ara bana gelmi yerel ynetimlerin nemli
snda (yani Britanya'da zorunlu eitime bir sorumluluk alan haline geldi.
ilk geildiinde) arka arkaya gelen
Bu yasann bir sonucu olarak, yerel
hkmetler eitim giderlerini artr
eitim yetkililerinin ounluu, orta
mlardr. Asgari okul-bitirme ya
retimi ocuklarn gereksinimlerine
10'dan 14'e ykselmi, gittike daha
gre biimlendirmenin bir arac olarak,
fazla okul binas ina edilmi ama eitim
akademik seimi benimsedi. Akademik
gerekten hkmetin el att nemli
seimin, (ilkokuldan ortaokula gei
bir alan olarak grlmemitir. Bu
ya olan) on bir yanda yaplmasnn,
dnemde, okullarn byk bir blm,
toplumsal arka planlarna baklmakszn
yerel hkmet birimlerinin gzetimin
daha yetenekli olan ocuklar dierle
de, zel kiilerce ya da kilise yetkilile
rinden ayraca varsayld. rencilerin
rince idare edilmitir. kinci Dnya
ounluu iin, on bir ya sonras
Sava bu tutumun deimesine yol
snavnda alnan sonu, rencinin
amtr. Silahl kuvvetlere katlanlar
(olduka youn bir akademik mfreda
yetenek ve renme testlerinden
ta sahip) niversiteye hazrlk okullarna
geirilmi, bu testlerin eitime dayal
m, yoksa (genel ve mesleki renimin
becerilerdeki dzey dkln
bir arada verildii) modern ortaokullara
gzler nne seren sonular, yetkilileri
m devam edeceklerini belirlemekteydi.
akna evirmitir. Sava sonras
Az sayda ocuk da ya teknik okullara ya
lkenin yeniden toparlanmasndaki
da zel okullara devam etmekteydi. On
baar ans dnlerek, hkmet, var
yedi yana kadar okula devam etme
olan eitim sistemini yeniden sorgula
seenei ise renimine devam etmek
maya balamtr (Halsey 1997).
isteyen ve nitelikli olduu kabul edilen
1944'den nceki yllarda, Britanyal btn renciler iin geerydi.
ocuklarn byk ounluu, on drt
1960'lara gelindiinde ise onbir ya
yama kadar, parasz tek bir okula,
st sisteminin sonularnn -ksmen
ilkokula devam ediyordu. lkokullarn
sosyolojik aratrmalar sonucu- beklen

734

Modern ortaretim kurumlarnda, mesleki eitim seviyesi ykseldike kz ocuklar ile erkek
ocuklar arasndaki ayrm artmtr.
tileri karlamad ortaya kt. 1959
Crowther Raporu, rencilerin ancak
% 12'sinin on yedi yana kadar okula
devam ettiini ve okuldan erken
ayrlmann akademik performanstan
ok snfsal arka planla yakndan ba
lantl olduunu gzler nne serdi.
1964'de tekrar iktidara gelen i Partisi
hkmeti, niversiteye hazrlk okullar
ile modern [mesleki] ortaokullar
ayrmn ortadan kaldran ve bylece
rencilerin on bir yanda snavla
seilmesine son veren ok amal okul
lar ama karar ald. Bu ekilde, okullar,
farkl snfsal arka planlara sahip
ocuklar bir araya getirecekti. Fakat,
ok amal okulun nasl bir ey olmas
gerektii konusunda kafalar karkt:
735
E itim
Herkes iin niversiteye hazrlk
okulu mu, yoksa btnyle yeni bir
eitim tr m? Bu soruna herhangi bir
zm bulunamad; farkl okullar ve
farkl blgeler farkl yaklamlar
gelitirdi. Baz yerel yetkililer bu
deiime kar ktlar ve bir ka
blgede niversiteye hazrlk okullar
varlklarn gnmze kadar srdrd.
1970'lerin bandan beri, devlet
eitimi, i gcnn az bulunur olduu
ve okullardan rencilere ekonominin
gereksinim duyduu becerileri kazan
drmalarnn beklendii bir durumdan,
sarsc bir ekilde, i gcnn gere
inden fazla olduu -isizliin artt ve
kamu gelirlerinin azald- bir duruma
 E itim
geilmesinden derinden etkilenmi
bulunmaktadr.
Sava sonras dneme damgasn
vurmu olan eitim alanndaki byme
aniden yerini klmeye ve kamu
harcamalarnn azaltlmas g ir i im le r in e
brakmtr. Toplam kamu harcamala
rnda eitimin pay aamal olarak
1953'ten 1973'e kadar %7.3'ten % 13.3
ykselmiti. Fakat, 1979'da bu rakam
%12.2'ye dm ve o tarihten son
ra, 1980'lerde bir basamak daha geri
leyip % 11 'e dmesini bir kenara bra
kacak olursak, eitim giderleri toplam
devlet giderlerinin yaklak % 12'si
dzeyinde kalmtr. (Gelgelelim, bu
rakam, son yllarda eitim giderlerinde
grlen art, toplam sosyal yardm
harcamalarndaki art olarak gsterip
gizlemektedir: bkz. s. 739-44)
Ortaretim ve siyaset
Eitim, uzun zamandr, bir siyasal
sava alan olmutur ve bu durum
gnmze kadar srmtr. Yllar
sren tarmalardan birisi ok amal
okul sisteminin -eitim standartlarna
ve lke genelindeki eitsizliklere-
etkileri konusunda younlamtr.
Aslnda, ok amal eitim sistemi,
siyasal yelpazenin her iki ucundan da
destek bulmutur. Bununla birlikte,
daha nce belirtildii gibi, ok amal
sistemi yrrlle sokan ve dolaysyla
da destekleyen i Partisi hkmeti
olduundan, sistem, siyasal sadan ok
solla ilikilendirilmitir. ok amal
eitim sisteminin mimarlar, yeni
okullarn, (eski) ayrmaya (ya da snavla
semeye) dayal eitim sisteminde
olanakl olandan daha fazla frsat eitlii
salayacana inanmaktaydlar. Onlar,
daha ok, mfredatn kendisiyle deil,
(niversiteye) giri frsatyla ilgilen
mekteydiler.
M u hafazakarlar dneminde eitim
siyaseti, 1979-97
Bayan Thatcher'n 1979'da baba
kan oluuyla birlikte, Muhafazakarlar,
ok amal okullara ynelik eletirilerini
daha yksek sesle dile getirir oldular.
Onlar, ok amal sisteme geile yapl
m olduu gibi, niversiteye hazrlk
okullarnn neredeyse yok olma nokta
sna gelmelerine izin verilmemesi
gerektiine inanmaktaydlar. Sava-
sonras dnemde bir ok i P artilin in
niversiteye hazrlk okullarnn top
lumsal bakmdan blc olduu savna
karlk, Muhafazakarlarn tavr, ortao
kul dzeyinde daha fazla eitlilikte
okul amada, dolaysyla da renci
velilerine kendi ocuklarnn eitim
yapsn semede daha geni bir hareket
alan salamalarnda ekillendi.
1 980'lerin sonlarnda, Bayan
Thatcher, okullarn ynetiminde bir
devrim yapmaktan sz etmeye ba
lad. Bu tr bir devrim, devasa ok
amal okullarn paralanmasna ve
bunlarn ynetiminden sorumlu olan
yerel eitim grevlilerinin glerinin
azaltlmasna neden olacakt. That-
cher'n eitim devrimi, Thatcher ve
onun destekilerinin Britanyahlarn
hayatnda 1970'lerde yaanlan byk
ekonomik ve ahlaki knt olarak
grdkleri ey balamnda anlalabilir.
Thatcher, ok amal sistemin, aile
deerlerini korumada yetersiz kaldna
ve canl ve uluslararas dzeyde reka
beti bir ekonominin gerektirdii bece
rilerden yoksun renciler yetitirdi
ine inanmaktayd. Bunlarn yan sra,
ok amal sistemin, gereksiz lde
736
 E itim
mrmn,nrj< nutuoiia!d e vm iififkuuiuu.';ftrf^uH

Halk okullar
B rita n y a 'd a k i h a lk o k u llarn n b ir o k b ak m d an
tu h a f z ellik leri vardr. n c e lik le , b u n lar, p a ra s z "
d ev let ok u llar deil, tam tersin e belirli b ir cretin
d en d i i z e l k u rum lardr. E itim sistem le rin in
g e n e l e itim sistem in d e n ba m sz o lu u , b u n u n
d ere ce si v e to p lu m d a oyn adklar a n ah tar ro l, bu n lar
d i er lk elerin e itim sistem le rin d en b yk l d e
ayrm aktad r. B t n B a tl to p lu m lard a, belirli
m e z h e p le rle ba lan tl b ir tak m d ini ok u llar
m ev cu ttu r am a b u lk elerin h i b irin d e z e l ok u llar
B irle ik K ra llk 'ta old u u kad ar n e sek in d ir n e de
n em lid ir.
yedi, o n bir, o n d r t v e o n alt yalarn da snavd an
g eirilm elerin i art k o a n , stan d art b ir ulusal
m fred a t p ro g ra m uygu lam ak zoru n d ad rlar.
U lu sal m fred at p ro g ra m n n olu tu ru lm a
a am asn d a z e l ok u llarn tem silcileri d e yer
alm lardr. B u n a ra m en , b u ok u llarn bu p ro g ram
uygu lam a zo ru n lu lu k lar yoktur. z e l oku llar, ne
isterlerse on u re te b ilirle r v e o cu k la ra , art
k o u lan snavlar uygu lam a y k m llkleri de
yoktur. B u ok u llarn o u ulu sal m fred at
uygulam ay sem ilerd ir am a b ir b l m de tek
k elim eyle b u m fred at yok saym aktadr.

H a lk o k u llar, s z d e , d ev letin g z e tim i ve d en etim i

altn d ad r am a g e r e k te , e itim li ilgili k artlan
y asalarn n e m li m a d d elerin in a n c a k o k az
b ir b l m b u n lar etk ilem i b u lu n m ak tad r.
N e o k am a l ok u lla rn alm as, n e de 1 9 4 4
Y a sa s b u ok u llara d o k u n m u tu r. B u n la rn
b yk b ir o u n lu u g n m ze kadar,
sa d ece k zlarn ya da e rk ek lerin gittii ok u llar
o la ra k kalm lardr. n g ilte re 'd e n fu su n %
6'sn a e itim h iz m e ti v e re n yaklak 2 .3 0 0
z e l o k u l vardr. B u oku llar, E t o n , R u g b y ya
da C h a rte rh o u s e g ib i saygn rg tlerd en ,
o u in sa n n adn b ile b ilm ed i i k k
h alk o k u lla rn a kadar, b irb irin d e n old u k a
farkl b ir o k k u ru lu u kapsam aktad r.

H a lk o k u lu terim i, b a z e itim b ilim ciler

ta ra fn d a n , b ir g ru p b y k , cretli oku lla
snrlan d rlm ak tad r. B u oku llar, asl olarak
1 8 7 1 'd e e k ille n e n O k u l M d rleri
K o n g r e s i'n in (H M C ) yesidirler. K o n g r e 'd e
b a la n g ta y a ln z ca elli o k u l vard. B u say
g n m zd e 2 4 0 ' am bu lu n m ak tad r.
Y u k a rd a s z ed ilen , E to n , R u g b y ve dier
o k u lla r da b u K o n g r e 'n in yelerindendir.
H M C o k u llarn a d ev am e d en kiiler,
B rita n y a to p lu m u n d a y k sek k o n u m lar olan
kiilerdir. rn e in , Iv a n R eid v e daha
b a k a la rn n yapt v e 1 9 9 1 'd e yaynlanan b ir
a ra trm a , yarglarn % 8 4 ' n n , ban k a
g e n e l m d rlerin in % 7 0 'in in v e st dzey
d ev let m em u rla rn n % 4 9 'u n u n b u
ok u lla rd a n m e z u n o la n k iiler old uunu
o rtay a k o y m u tu r (R eid 1 9 9 1 ).
Eton Kolej'in erkek rencileri o geleneksel, nl okul
1 9 8 8 E itim R e fo r m Y a sa s'n n b ir so n u cu
kyafetleriyle.
ola ra k , b t n d ev let o k u llar, o cu k la rn

737
 Eitim
byk olan brokrasi nedeniyle ou
zaman verimli bir ekilde ilemediini
dnmekteydi.
1988 Eitim Yasas -bazlar byk
tepkilere neden olan- nemli reformlar
beraberinde getirdi. Devlet okullar iin
evrensel retim erevesini belirleyen
ulusal bir mfredat program geliti
rildi. Yeni mfredat, eitim i kolunda,
bu tr bir standardatrc denemeye
kar kan ve mfredat gereksiz yere
snrlayc bulan kesimler tarafndan
byk bir tepkiyle karland. ret
menler, 1993 yaznda, pilot uygulama
lara kar greve gitti.
1988 Eitim Yasas, ayrca, okul
larn yerel ynetimi ad verilen yeni bir
ynetim sistemi de getirmekteydi. Okul
ynetimlerinin el deitirmesi, ulusal
mfredat programnn gerektirdii ve
uygulandnda kanlmaz olan merke
zilemeyi dengeleyecekti. Bunlarn yan
sra, yeni bir grup ehir Teknoloji
Kolejleri (CTCs) ve denek-ayrlan
okullar da alacakt. denek-ayrlan
okullar, yerel yetkililerin denetiminden
kma seeneine sahip olacaklar ve
dorudan doruya devletin ayrd
denekten yararlanacaklard. Ayrca,
rencilerinin % 50'sini yeteneklerine
gre seerek alma haklar da olacak.
Buna karlk, bu uygulamay eletiren
lerin iddas, bu durumun, okullar
arasnda var olan eitsizlii daha da art
raca ve ok amal okullarn aln eitim sisteminin bir pazar haline
daki temel ilke olan eitlik ilkesinin
altnn oyulaca yolundayd. 1992'de,
yerel yetkililerin denetiminden kan
okullarn ynetimini aamal olarak eli
ne alacak yeni bir fon birimi olutu
ruldu. Birimin grevlerine ilikin ayrn
tlarn belirtildii Hkmet Rapo-
ru'nda, hkmet, zamanla btn okul
larn denek-ayrlan okul haline gelece
ini, yani yerel denetimden kacan-
umduunu belirtmekteydi. Ne var ki,
1995'e gelindiinde, toplam 23.000
devlet okulundan sadece 1.000 tanesi
bunu baarabilmiti.
Deerlendirme
1988 Yasasyla, dier alanlarda
izledii siyasetle balantl olarak,
Muhafazakar Parti hkmeti, eitime
serbest piyasa ekonomisine zg bir
rekabet esi katma urana girmitir
(bkz. 10. Blm, s. 417-20). Okullar,
arz-talep kurallarnn, rekabetin ve
tketici tercihinin geerli olduu yerler
haline getirilmitir. G enel olarak,
yaplan deiiklikler tkecilerin (renci
ve velilerinin) reticiler (retmenler)
zerinde yetki sahibi olmasn amala
mtr. Okul mdrlerine daha byk
mali sorumluluklar yklenmi, okullara,
yerel eitim grevlilerinin denetimin
den kp bamz devlet okulu ola
bilmeleri iin ekilme izni verilmitir.
Okullar arasnda rekabeti krkleyece
i ve velilere ocuklarn gnderecekleri
okullar daha bilinli seme olana
salayaca inancyla, okullarn baar
oranlarn gsteren (lig usul) puan
cetvelleri dzenlenmitir.
Gewirtz ve dierleri (1995), Lond
ra'da birbirine komu Yerel Eitim
Merkezi'ne (LEAs) bal on be okulda
getiriliini incelemitir. Onlarn bulgu
larna gre, Muhafazakar Parti Hk-
meti'nin eitim reformu, eitim dzeni
ierisinde ok amal eitimden piyasa
deerlerine doru bir kay yaratmtr.
rnein, sz konusu okullar, G CSE
snavnda (Orta retim Bitirme
snavnda) baarl olma olasl olan ve
738

dolaysyla okulun puan cetvelindeki
yerini yukarlara tayacak ocuklar
etkileyip kendi okullarna almak iin
zel bir aba harcamaktadr. Ayrca,
okullarn kendilerini tantm ve pazarla
ma abalarnda da ar olmu, bu tr
abalar, deneklerin zel Eidme ihti
yac olan ocuklarn eitimi gibi daha az
karl alanlardan buralara aktarlmas
anlamna gelse de, rnein etkileyici
brorler hazrlama yoluna gitmilerdir.
Gewirtz ve dierlerinin aratrma
lar velilerin ocuklarn gnderecekleri
okul tercihleri zerine younlamtr.
Aranrma Parson'n liyakata dayal
eitim sistemi anlaynn (daha nce
732-3'nci sayfalarda ele alnmt) tam
tersine, bir ok ebeveynin ocuklarnn
gidebilecei okullara ilikin tercih
olanaklar, bu blmn giri ksmnda
ele alnan Shaun'n annesi rneinde
olduu gibi, olduka snrldr. Aratr
maclar, okul tercih saysnn byk
lde ait olunan toplumsal snfa ve
kltrel sermayeye bal olduunu ileri
srmektedirler.
Kltrel serm aye terim i 9. B lm de
gem ektedir, T abakalam a ve Snf ,
s. 367
Aratrmaclar, ebeveynleri okul
seme olanaklarna gre byk
gruba ayrmann mmkn olduunu
belirtmektedirler.
1. A yrcalklIdon an m l seiciler
farkl olaslklar aratrmaya ve
byk lde retmen ve dier
ebeveynlerle gr al veriinde
bulunmaya zaman ayrabilir olan
lar. Bu tr ebeveynler ayn zamanda
ocuklar birinci veya ikinci
tercihlerine giremediklerinde ba
vurup srada bekleme sistemine de
inanan kimselerdir. Bu grup,
739
Eitim
zaman zaman ileriye dnk planlar
da yapar ve ocuklarnn baarl bir
ortaokula geilerini kolaylatra
cak trden bir ilkokula gitmelerini
gzetir.
2. Yar donanml seiciler okul
seimine etkin bir ekilde katlrlar,
ancak piyasaya bir nceki grup
kadar hakim deillerdir. Karar
vermede ayn kltrel kaynaklara
sahip deillerdir, rnein sistemin
ileyii hakknda bilgi sahibi
arkadalardan yoksundurlar ve
yzden de sisteme olan inanlar
daha azdr. Grup olarak, ilk grupla
karlatrldnda, ilk tercihlerinin
reddedilmesi durumunda ba vu
rup srada bekleme eilimleri daha
zayftr ve okullara ilikin gazete
haberlerini ve dedikodular dikkate
almaya daha meyillidirler.
3. Plans^ seiciler, ocuklarnn
geleceiyle ilgilenmelerine ramen,
okullarn byk lde birbirine
benzediini dnme eilimi
gsterirler. Eitim piyasasyla ilgi
lenme gleri daha azdr ve
genellikle en yakn okulu seerler.
Bu seim, ebeveynin zel arabas
nn olmamas ya da toplu tamann
yetersiz olmas durumunda uygula
nabilir tek seenek olabilmektedir.
Yeni i Partisi dneminde eitim
siyaseti
retmenler sendikas dahil baz
kesimleri artan bir ekilde Muhafaza
karlarn eitim reformlarnn baz
eleri Yeni i Partisi dneminde
olduu gibi korunmutur. rnein,
geriye kalan niversiteye hazrlk
okullarna el srlmemitir, ki bu
 Eitim
K H in tn ii' ru<iu!u:ut.n>

durum niversiteye hazrlk okullarn, amtr. Ayrca, Yeni i Partisi,

en baarl rencileri kendilerine
ekerek yerel ok amal okullarn
performansnn dmesinde ana etken
olarak gren eitimciler ve bilginler
arasnda itirazlarn domasna yol
okullarda karma beceri eitiminin terk
edilmesi ve bunun yerini eitimde
rencileri yeteneklerine gre ayrma
nn veya seviye gruplarnn almas
gerektii konusunda Muhafazakarlar ile

(a)Yaplan v e yaplm as n g r len e itim h arcam alar, 1 9 7 8 / 9 - 2 0 0 7 / 8

( 2 0 0 4 / 5 d eerleriyle)

(a)Yaplan v e yaplm as n g rlen e itim h arcam alar, ulusal g elird en ayrlan

p ay bakm ndan, 1 9 7 8 / 9 - 2 0 0 7 / 8 .

17.1. ekil Britanyada eitim harcamalar, 1979dan sonra.

Kaynak: Social Trends 35 (2005), s.37

740
 Eitim

ayn grtedir. (Yeteneklerine gre
ayrma sistemini kullanan okullarda
renciler, yeteneklerine gre eitli
hiyerarik gruplara ayrlr ve bylece
btn derslerde ayn seviyede olmalar
salanr. Seviye gruplarnda ise yetenek
bakmndan birbirine yakn olan
renciler baz derslerde bir araya
getirilir, bylece rnein ngilizce veya
Matematik dersinde farkl seviye
gruplar oluturulur.) Buradaki kuram,
farkl yetenekteki rencilerin kendi
seviye gruplar iinde daha hzl
ilerleyebilecekleri ynndedir (Bu
kuramn eletirisi iin sayfa 772-8'deki
Gillborn ve Youndell'in yeni IQzm
tartmasna baknz). Yeni i Partisi
dneminde, asl olarak Muhafazakar
larn am olduu denek-ayrlan
okullar Vakf Okullarna dntrld
ve yeniden Yerel Eitim Yetkililerinin
denetimine brakld. Bununla birlikte,
bu okullar daha nce kazanm
olduklar merkezi ve yerel hkmetten
bamsz olma durumlarn byk
lde korudular. Tony Blair 1997'de
Babakan olurken, siyasal gndemin
zirvesinde tutaca eyin her zaman
eitim, eitim ve yine eitim olacan
ne srmekteydi. Blair, Britanya eitim-
retiminde ulalan standartlarn,
dier lkelerle kyaslandnda (bkz.
s.749-51) yksek olmadn ve eitim
alannda yaplacak reformlarn zorunlu
bir ncelii olduunu kabul etmekteydi.
Yeni i Partisi hkmetinin, 1997'de-
ki Okullardaki Baar balkl Rapo
runda, kendisini ok amal okullar
savunmaya ve gnn koullarna uygun
hale getirmeye adad grlmektedir.
Resmi Rapor'da, baarl olan ve iyi
sonulara ulamak iin yaratc yollar
bulmu olan okullara mdahalenin
snrlandrlmas gerektii belirtilmekte
ama ayn zamanda, baar dzeyi srekli
standardn altnda kalan okullara
mdahale edilmesi ihtiyac da kabul
edilmektedir.
Yeni i Partisi hkmeti, Britanya
devlet okullarndaki baar orann
artrmaya hedefleyen, yeni ve tartmal
baz giriimlerde bulunmutur. Devle
tin eitime ayrd denein 1997'den
sonra artmaya balamasna ramen
(bkz. 17.1. ekil), Yeni i Partisi
Hkmeti, retmen sendikalarnn ve
baz solcu yorumcularn, eitimdeki
baar dzeyinin dklnn yetersiz
denek ayrlmasnn ve dezavantajl
rencilerin belirli okullarda younla
malarnn bir sonucu olduu eklindeki
geleneksel savlarn reddetti.
Britanya'da eitim standartlarn
ykseltmek iin farkl yaklamlar
denenmitir. Yeni i Partisi Hkme
ti, zellikle iyi-retim yntemlerinin
ve okul mdrlerinin sergileyecei
gl lid e r li in nemi zerinde durmu
ve bunlar eitim reformunun anahtar
eleri olarak benimsemitir. Kasm
2000'de mesleki geliimi salama ve
okulda liderlik yapacak kiileri yeti
tirme amacyla Ulusal Okul Ynetimi
Yksekokulu resmi olarak almtr.
lkokullarda, nemli derslerde
rencilerin salam bir temel kazan
malar amacyla Okuma-yazma ve
Saysal Hesaplama Stratejileri gelitiril
mitir. Okuma ve matematik becerile
rini gelitirmeye ayrlan zaman, gn
delik hayatta gerekli olacak okuma-
yazma becerilerine ve saysal hesapla
maya ayrlan ders saatleri bu stratejinin
nemli bir paras olmutur. Okuma-
yazma ve Saysal Hesaplama Stratejileri
gnmzde ngilizce, matematik ve

741
 E it in
Yeni i Partisinin eitim siyasetinin bir paras olan ehir Akademilerinden yeni birisi
v e gndelik yasam : yaam boyu renim
Y e n i te k n o lo jile r ve bilgi e k o n o m isin in ykselii,
e itim v e i k on u larn d ak i g elen ek se l d n celeri
d n m e u ratm ak tad r. T e k n o lo jin in hzl
ilerleyii, i alan n d a, b ir zam an lar v ar o la n d a n d aha
hzl b ir alt st olu a yol am ak tad r. B u b l m d e
g rm old u u m u z v e 18. B l m d e ( v e
E k o n o m ik Y a a m ) y en id en g re ce im iz g ibi,
m e sle k i e itim ve g erek li n itelik leri kazan m a,
g n m zd e, y a am n erk en d n e m le rin d e b ir kez
ed in ilen b ir ey o lm a k ta n te , y aam b o y u d evam
e d e n b ir s re h a lin e g elm ek ted ir. M e sle k
y aam larn n o rta la rn d a b u lu n an kiiler, in te rn e t
taban l re n im v e s rekli e itim p ro g ra m la n
say esin d e v a r o lan b e ce rile rin i g n celle tirm ey i
se m e k te le r. B ir o k iv eren , alan larn a,
ba llk larn a rtrm a n n ve irk etin b e c e ri g c n
y k se ltm e n in b ir yolu o larak , m e sle k ii e itim lere
k atlm a iz n i v e rm ek ted ir.
i in d e yaad m z to p lu m d n m e uram aya
t?.av*m n iam^huuHMUIxiku m i* nnm, zmti
d evam ed erk en , b u to p lu m u n tem elin i o lu tu ran
g elen ek se l in a n v e k u ru m lar da d eiim e
u ram aktadr. E itim k avram -k i bilg in in resm i b ir
k u ru m araclyla d zen li o larak iletilm esin i ierir-
fark l o rtam lard a g e r e k le e n , d ah a kapsam l b ir
r e n m e anlayna yol v erm ek ted ir. E itim in
y erini re n m e ye b rak m as, yersiz b ir deiiklik
deildir. re n e n le r, y aln zca tek b ir k u ru m sal
o rta m d a n deil, b ir o k k ay n ak tan bilgi elde
e d eb ilen , m eraldi v e a k tif to p lu m sal yapanlardr
re n m e y e arlk v e rm e k , bilgi v e b e ce rile rin
rasd an lan h e r t r eyd en -ark ad alard an ,
k o m u lard an , sem in e rle rd e n , m zelerd en ,
p u b lard ak i s o h b e d e rd e n , in te rn e tte n , d i er k ide
iletiim aralarn d an ve d ah a b ir o k eyd en- elde
ed ileb ilir old u u n u k abu l ve itir a f etm ek tir.
V u rg u lan an yaam b o y u re n im y n n d ek i
d eiim , z a ten , re n cile rin s n f ii alm alarla
sn rl kalm ad , k en d ilerin e b u n u n d n d a da
742

g ittik e a rta n l d e o k eyi re n m e olan a n n
su nu ld uu ok u lla rn kend i ilerin d e d e
g r le b ilm ek ted ir. O k u l ile d dnya arasnd aki
duvarlar, y aln zca sib er-u zay d a deil, ayn l d e
fiziki d nyad a d a yklyor. rn e in , to p lu m sal-
h iz m e t- re n im i b ir o k A m e rik a n o rta o k u lu n d a
ana d ayanak h a lin e g elm i bu lun uyor. M ezu n
o la b ilm e k i in y erin e g etirilm esi g erek en ey lerin b ir
p a ra s ola ra k , re n cile r, z am an larn n belirli b ir
k sm n , yaad klar ev red e g e re k duyulan alanlard a
g n ll ola ra k to p lu m sal h iz m e tte bu lun m aya
ayrm aktad rlar. A y rca, y erel iyerleriyle, y etik in
m e sle k sah ip leri ile re n cile r arasnd aki etk ileim i
ve re h b e rlik ilikilerin i g len d iren o r ta k alm alar
y r tm e k A B D ve B irle ik K ra llk 'ta
yaygnlam aktad r.
Y a a m b o y u re n im in , bilg i to p lu m u n a d o ru
ilerley ite be lirli b ir ro le sahip o lm as iyi b ir eyd ir ve
be lirli b ir ro l d e o lm a k zoru n d ad r. Y a a m b o y u
E itim
ren im in v azg eilm ezli i, sa d e ce kalifiye ve evk e
g etirilm i ig c b a k m n d a n deil, g en el insansal
d e erler b a lam n d a d a d eerlend irilm elid ir.
re n im , kend i k en d in i anlam aya ve k en d i kend ini
g elitirm ey e h iz m e t ed en z e rk ve tam am layc b ir
b iim d e kend i ken d in i e itm en in g elim esi
asn d an h e m b ir ara h e m d e b ir am atr. B u
d n ced e to p ik o la n b ir yan y ok tu r; asln da,
e itim in , e itim le ilg ilen en filo z o fla r tarafn d an
g elitirilm i o la n in san cl id eallerin i yanstr. B u n u n
yaan lan en g zel rn e k le rin d e n b irisi, em ek li
olm u in san lara kend i k en d ilerin i isted ik leri g ibi,
ilgi alanlar n e o lu rsa o lsu n , e itm e frsat su nan
n c a n iv ersitesi dir.
743
 E itim

fen-bilimlerinde standardar belirleyen dorudan mdahale edip okul yneti

bir Ana Strateji oluturacak ekilde mine el koyabilmekteydi. Baz durum
genilelmidr. larda baarsz okullar kapatlp yeniden
ehir Akademileri ad altnda almtr.
Standartlar ykseltmek amacyla
okullar arasnda rekabet ve farkll Yoksulluu gidermek amacyla
krkleyen bir davran gelitirilmitir. alnan eitli nlemler etkisini eitim
Daha nce belirtildii gibi, denek- alannda gsterdi. rnein, ar yoksul
ayrlan okullar Vakf Okullar haline blgelerde Eitim alma Blgeleri
getirilmi ve bamszlklar byk l oluturuldu. Bu plan erevesinde,
de korunmutur. Mfredatn zellikle, okullara, yerel yetkililere ve yerel
gzel sanatlar, teknoloji ve matematik iadamlarna okullarda grlen baa
gibi belirli alanlarna odaklanan Uz rszla ilikin sorunlar birlikte ele alp
manlk Okullar almtr. Bu okullarn zmeleri talimat verildi. Bu blgeler
alacaklar toplam renci saysnn de, devletin ve zel sektrn salad
yzde 10 orannda renciyi bu uzman parasal kaynaklar yksek cret vaadiyle
lk alanlarndaki yeteneklerine gre daha ok retmeni buralarda alma
semelerine izin verilmitir. ya tevik etmede ve bylece toplumsal
dlanmlkla balantl sorunlar
Ayrca yoksul blgelerde ehir
zmede kullanlabilecekti. 2004 itiba
Akademileri kurulmu ve bu okullara
riyle ngiltere genelinde krk yedi
ar ilgi gsterilmitir. 2004/5'in
Eitim alma Blgesi oluturul
balarnda bu okullardan btn ngil
mutu.
tere'de on yedi tane almt. zel
sektrden ya da hayrsever kurumlar- Toplum sal dlanm a ve eitim ileride,
s.769-72 arasnda daha ayrntl olarak
dan destekleyiciler bir akademinin al
ta r t la c a k tr. A y rc a , to p lu m sa l
maliyetinin %20'sini, en fazla iki milyon
dlanm a 10. Blm n de konular
sterline kadar karlamaktayd. Geri arasndadr.
kalan ise devlet imkanlaryla karlan
maktayd. D aha sonralar destek Yksekretim
verenlerin kendileri vergi mkelleflerin
Yksekretimin (yani ortare
den salanan paralarla akademi ama
timden sonra, genellikle niversite
yoluna gitmilerdir. zel okullar dahil
lerde ya da kolejlerde srdrlen re
bir ok irket ve dini gruplar akademi
nimin) dzenlenme biimleri lkeler
ama hevesine kaplmlardr. Sz
arasnda byk farkllklar gster
konusu okullar yerel topluluk tarafn
mektedir.
dan seilen renciler iin cretsizdi.
Fakat, baz kimseler, hkmetin Baz lkelerde, btn niversiteler
akademiler iin salad cmert fon ya da kolejler, giderleri dorudan devlet
larn dier okullarn kaynaklarn kaynaklarndan karlanan kamu
kuruttuunu ileri srmektedir. Bunlarn kurumlandr. rnein, Fransa'da,
yan sra Yeni i Partisi Hkmeti, yksekretim, lke genelinde, ilk
okul denetimleri konusunda da sert bir retim ya da ortaretimdeki kadar
tavr sergilemitir. Nerede bir okul belirgin bir biimde merkezi denetime
baarsz saylsa, hkmet birimleri tabi olacak ekilde dzenlenmitir.

744
 Eitim

Btn dersler, Milli Eitim Bakam'na Britanya 'daki sistem

bal ulusal d zenlem e kurulu
Britanya yksekretim sistemi,
tarafndan onaylanmak zorundadr.
Fransz sisteminden dikkati ekecek
Y k sek ren im sonund a, b irisi
lde daha az merkezi ama A.B.D'de-
niversite dieri devlet tarafndan
kinden daha niterdir. niversiteler ve
verilen iki tr diploma elde edilebilir.
kolejler devlet tarafndan finanse edilir
Devletin verdii diplomalar, genellikle,
ve eitimin her seviyesindeki retmen
her yerde ayn geerlilikte olan ltiere
cretleri, ulusal cret llerine gre
uygun olduu dnldnden, belirli
belirlenir. Bununla birlikte, kurumlarn
bir niversitenin verdii diplomadan
rgtleni biimleri ve mfredatlar
daha itibarl ve daha deerli kabul edilir.
dier lkelerle karlatrldnda
Kamudaki belirli i alanlar sadece bu
nemli lde farkldr.
devlet diplomasna sahip olanlara
aktr; ayn ekilde bir ok sanayi Savatan hemen nceki dnemde,
kuruluu da bunlar tercih etmektedir. Britanya'da yirmi bir niversite bulun
Fransa'da, okullardaki, niversite ve maktayd. Bu niversitelerin byk bir
kolejlerdeki neredeyse btn ret ounluu, gnmz ltleriyle
menler devlet memurudur. retilecek dnldnde, olduka kkt.
konularn genel erevesi ve ret 1937'de Britanya niversitelerindeki
menlere denecek cret merkezi olarak lisans rencilerinin toplam says,
belirlenir ve sabittir. 1981'de niversitelerde bulunan ve
tam-gn alan akademik personel
Amerika Birleik Devletleri, zel
saysndan az daha fazlayd (Halsey
sektrn sahip olduu niversite ve
2000). 1945-1970 yllar arasnda,
kolejlerin oranndaki ykseklik bak
Britanya yksekretim sistemi kapa
mndan gelimi lkeler arasnda ayr
site bakmndan drt kat bymtr.
bir yere sahiptir. A.B.D'deki yksek
Eski niversitelerin kapasiteleri artrl
retimin kurumlarnn % 54'u zel
m, yeni, krmz tulal olarak anlan
sektr kuruluudur. Bunlar arasnda,
-Sussex, Kent, Stirling ve York gibi-
Harvard, Princeton ve Yale gibi en
niversiteler almtr. Politekniklerin
saygn niversitelerden bazlar da
yaratlmasyla, sistemde ikili bir yapya
vardr. Fakat, Amerikan yksekreti
geilmitir. ok eitli derslerin veril
minde, devlet niversiteleri ile zel
dii yaklak drt yz koleji kapsayan bu
niversiteler arasndaki ayrm dier
ikinci halka nispeten byk bir yap
lkelerdeki kadar ak-seik deildir.
haline geldi. Politeknikler, niversite
zel niversitelerdeki renciler, dev
lere gre, daha ok mesleki eitim
let tarafndan verilen burs ve kredileri
zerinde younlatlar. Bu kurumlarn
alabilirler ve bu niversitelerin kendileri
verdikleri diplomalarn ayn standart
de devlet aratrma fonlarndan yararla
lara uygun olmasn salamak amacyla,
nabilmektedirler. Dier taraftan, devlet
bir onaylama birimi olarak, Ulusal
niversiteleri genelde byk kaynaklara
Akademik Dereceler Konseyi olutu
sahiptirler ve ayn zamanda zel
ruldu.
firmalardan ba da alabilmektedirler.
Ayrca, geneli, zel sanayi aratrma Gnmzde, Britanya yksek
fonlarndan da yararlanabil-mektedir. retim kurumlarnda, zaman zaman

745
 E itim

1,200

1,000 _ Lisans-dzeyinde:
Tam-gn

800 Lisans-dzeyinde:
Yarm-gn
t
600
co Lisansst:
Tam-gn

400 Lisansst:
X Yarm-gn

200

0
1970/1 1980/1 1990/1 2 0 0 1 /2 2 0 02/3

1 7 .2 . ekil Lisans v e lisansst d zey d e y k sek retim alan re n ci says: tam

v e y a yarm gn oluuna g re , 1 9 7 0 - 2 0 0 3 .
K aynak: S ocial Trends 3 4 (20 0 4 ), s.44

uyduruk standart ad verilen bir diinde Birleik Krallk'ta yksek

durum yaanr. Bunun anlam, Leicester retim kurumlarnda lisans dzeyinde
ya da Leeds'den alnan bir diplomann, tam gn okuyan renci says 1.2
hi deilse teorik olarak, Cambridge, milyona ulamtr. Ayrca, yksekre
Oxford ya da Londra niversitelerin tim kurumlarna yarm gn devam eden
den alnan diplomalarla ayn standartta lisans ve lisansst dzeyde kaytl
saylmasdr. Gene de Oxford ve renci says da muazzam lde art
C am bridge, ren ci alm larnda gstermitir.
olduka seici davranr; rencilerinin
Sosyal-smfsal kkeni bir kiinin
yaklak yars zel okullardan gelmedir.
yksekretime devam etme olasln
Oxford'dan ya da Cambridge'den
etkilemektedir. 1991-1992'deki %11'lik
alnan bir diploma, dier niversitelerin
orann 2001-2002'de %19'a ykselme
bir oundan alman bir diplomayla
sine karlk, ii snfndan insanlarn
karlatrldnda, bol kazanl bir
yksekretime katlm oran dier
meslek hayatna atlmak iin ok daha
snflardan gelen rencilerin katlm
byk bir ans demektir. Yksekre
orannn olduka altnda kalmtr. Ayn
timdeki renci says Britanya'da,
dnemde ii snf dndaki snflardan
yzyl ncesiyle karlatrldnda
gelen rencilerin katlm oran
nemli lde artm demektir. 1900-
%35'ten %50'ye ykselmitir (bkz. 17.3.
1901'de tam-gn devam eden renci
ekil). i snf kkenli ebeveyn-lerin
says yalnzca 25.000 idi. Bu say
ocuklarnn eitime katlmna ilikin
1971'de on sekiz kattan daha fazla
tartmalar yksekretime ayrlan
artarak 457.000'e ykselmi ve bu tarih
denee ilikin tartmalarn da odak
ten sonra da artmaya devam etmitir
noktasn oluturmaktadr.
(bkz. 17.2. ekil). 2001-2002'ye gelin

746
 E itim
tC*!MSHUl

17.3. ekil Britanya'da yksekretime katlm oran: toplumsal snflara gre, 19 9 1-2 0 0 2
Kaynak: S od aI Trends 34 (2004), s.45

Y ksekretim e denek ayrm a

8.000 tartm alar

7.500
Y ksekretim e devam eden
renci saysndaki muazzam arta
7.000 karlk kamu harcamalarndan ayrlan
pay ayn lde artmamtr. Bu durum
6.500
ise yksekretime ayrlan denek
1 6,000 konusunda bir krizin domasna yol
i. amtr (bkz. 17.4. ekil).
5.500
1976-1989 yllar arasnda Britan
5.000 ya'daki niversitelere renci bana
" -

4.500 ayrlan denek gerek rakamlar gz

nne alndnda yaklak %29, 1989-
4.000 1999 arasnda ise daha da ileri giderek
ao
r>. %38 orannda dmtr. Ulusal Yk
CD
sekretimi Aratrma Komitesi tara
03
fnda 1977'de hazrlanan bir raporda,
yksekretimin geniletilmesi ve geli
17.4. ekil ngiltere'de niversitelere renci bana ayrlan tirilmesinin mevcut denek koullar
denek, 19 8 9 -2 0 0 1 (1 9 9 9 -2 0 0 0 deeriyle) altnda olanaksz olduu sonucuna
Kaynak: www.planning.ed.uk/pub/English_public_funding.htm
ulalmaktadr.

747
 E g ltlm
Yksekretime ayrlan denek
konusundaki tartmalarn odak nokta
sn kimin deyecei sorusu olu
turmaktadr. niversitelere yaplan
byk lekli yatrmlarn iki olas teydi. Ne var ki, bir ok insan, niver
kayna bulunmaktadr, vergi mkel
lefleri ve yksekretimden yararlanan
ve buradaki deneyimi paylaan kiiler:
renciler. Bazlar, yksekretimin
topluma salad mevcut toplumsal ve
ekonomik yararlar gz nne alarak,
niversitelerin denek ann vergi
mkellefleri tarafndan karlanmas
gerektiini ileri srmektedir. rnein,
niversite eitimi alm salk personeli
ve retmenler olmazsa halimiz ne
olur?
Dierleri ise niversiteye gitmeyen
vergi mkelleflerinin gidenler iin
demek zorunda olduu vergi mikta
rnda bir snr olmas gerektiini sy
lemekte. niversite mezunlar, niver
site mezunu olmayanlara gre mesleki
bakmdan -hem finansal hem fnansal
olmayan ynlerden- daha avantajl du
rumda. Yaplan son aratrmalar
Britanya'da niversite mezunu olanla
rn olmayanlara gre % 59 daha fazla
gelir sahibi olduunu gstermekte, ki
gelimi lkelerde ayn dereceye sahip
olanlar gz nne alndnda en
yksek rakamlardan birisi (OECD,
2004). Yeni i Partisi ynetimi vergi
gelirlerinden yksekretime ayrlan
fonu artrm olsa da niversite eiti
minden ilk elde yararlanan kesim olan
rencilerin niversite giderlerine daha
byk katkda bulunmas gerektii sav
da geni bir kesim tarafndan kabul
grmektedir.
1998-99 akademik yl banda
alnan bir karar dorultusunda Birleik
Krallk'ta yksekretim kurumlarna
kayt yaptran rencilerden, renim
giderlerinin karlanmas amacyla
belirli bir miktar (dnem ba 1.000
sterlin) katkda bulunmalar gerekmek
siteye giri creti denmesinin, bunca
paray pein olarak demek zorunda
braklmalarna ierleyen bir ok orta-
snf aileyi niversiteden soutaca gibi
yoksul rencileri de niversiteye
bavurmaktan vazgeireceini ileri
srmekteydi.
Sonu olarak, gnmzde Birleik
Krallkta renim katk paylarnn pein
denm esi uygulamas kaldrlm
bulunmaktadr. 2006'dan itibaren,
lisans rencilerine niversitelere en
yksei yllk 3.000 sterlin olan renim
crederini borlanma hakk tannmtr.
renciler sz konusu paray sfr
faiziyle mezun olduktan ve belirli bir
miktar gelire, yaklak 15.000 sterline,
ulatktan sonra geri deyebilecekler.
Ayrca, renciler geimlerini temin
etmek iin de kredi alabilmekteler ve bu
kredi de renim kredisiyle birlikte geri
denebilecektir. rencinin borcu, i
bulamayan ya da dk cretli ilerde
alan insanlar korumak amacyla,
mezun olduktan sonra yirmi be yl
iinde denmezse silinecektir.
Baz insanlar baz niversitelerin
dierlerine gre renim creti karl
daha yksek kredi amada serbest ol
mas fikrini eletirmektedir. Bu insan
lar, saygn niversitelerin daha yksek
kredi ama olanana sahip olacan,
daha iyi personeli kendilerine eke
ceklerini ve daha iyi zelliklere sahip
olacaklarn ne srmekteler ve iki
tabakal bir sistemin domasndan en
die duymaktalar. Bu grte olanlara
gre, dk gelir sahibi ailelerin
748
ocuklar daha ucuz olan niversitelere
ynelmek zorunda kalacaklardr. Bu
durumu eletiren bir ok kimse en
saygn niversitelerde renim cre
tinin uzun sre 3.000 sterlinde kalma
yacana inanmaktadr.
Bakanlar bu tr eletirilere karlk
yllk 3.000 sterlin limitinin en azndan
2009'a kadar ykseltilmeyecei, o
zaman da meclisin her iki kanadnda
oylamaya gidilecei taahhdnde bu
lundular. Ayrca, hkmet, niversite
lerin renim cretlerini ii snfndan den harcama miktar O EC D ortala
ve etnik aznlklardan rencilerin
haklarn korumadan ykseltmelerini
nlemek amacyla Adil Gei Brosu
(Offa) oluturdu. Bunlarn yan sra,
yeniden en yoksul rencilerin te
birine burs verilmeye baland ve
bunlarn renim cretlerinin nemli
bir ksmndan feragat edildi. Bunlara ek
olarak, hkmet, renim creti st
limitinin yl sonra yeniden gzden
geirilecei konusunda sz verdi.
B ritan ya e itim s is te m in e
karlatrm al bir bak
Britanya'daki eitim sistemi, deniz
ar lke sistemleriyle nasl karlat ekilde O EC D ortalamasnn altndadr
rlr? Dorudan doruya uluslararas bir
karlatrma yapmak olduka zordur,
nk lkeler arasnda, hem eitim
sistemlerinin dzenlenii hem de
ocuklarn ka yl eitim alacaklar
konusunda olduka byk farkllklar
sz konusudur.
Ekonomik birlii ve Kalknma
rgt'ne (O E C D ) ye zengin
lkelerle kyaslandnda Birleik
Krallk kk ocuklarn eitim oran ayn izgide olan eitim siyaseti gz
(3-4 ya aras ocuklarn %81'i) bak
mndan olduka ileridedir. Birleik
749
Krallk, ayrca, ilkokul nceci eitime
ocuk bana den harcama bakmn
dan da (renci bana yllk 7.595 ABD
dolar olan harcama 4.187 A BD dolar
olan O EC D ortalamasyla karlatrl
dnda) st sralarda yer almaktadr.
Fakat, Birleik Krallk, 27:1 olan
retmen bana den ilkokul ncesi
renci says bakmndan (ortalamas
15:1 olan) O EC D lkeleri arasnda en
tepede yer almaktadr.
lkokul bakmndan renci bana
masnn nemsiz lde altndadr.
Dier taraftan, renciler dier lke
rencilerine gre okulda daha fazla
zaman geirmektedir (9-11 ya ren
cileri iin bu sre rnein ngiltere'de
889 saat, skoya'da 1.000 saat, ki bu
oran 752-816 arasnda deien O EC D
ortalamasnn olduka stndedir).
Ayrca, Birleik Krallk'ta retim
eleman bana den renci says
kabul edilebilir lde yksektir
(O ECD ortalamas 17:1 iken Birleik
Krallk'ta 20: l'dir).
Ortaokul bakmndan renci
bana den harcama oran yine ayn
(OECD ortalamas 6.510 dolar iken
Birleik Krallkta bu rakam 5.933
dolardr). Ancak, ilkokuldan farkl
olarak ortaokulda retmen bana
den renci says (15:1) O EC D
ortalamasnn (14:1) nemsiz lde
stndedir.
Hem 1979'dan sonraki Muhafaza
kar Parti hkmetinin hem de 1997'den
sonraki Yeni i Partisi hkmetinin
nne alndnda, ngiltere'deki
okullar alnan kararlarda nispeten
 Eitim

nemli rol oynamtr. Aratrmaclarn ngiltere'de kzlarn okuma alann

inceledii btn kararlarn % 85'inin daki puanlar erkeklerden dikkate deer
okullarla ilgili alnan kararlar olduu lde daha yksektir -ki aratrmaya
hesaplanmtr, ki O EC D ortalamas % katlan btn lkelerde ayn olan bir
42 ile bunun ok altndadr (OECD bulgu (Birleik Krallkta cinsiyetiere
2004). gre baar farkll konusu ileride 764-
9. sayfalarda ayrntl olarak tartla
Bu veriler, benzeri lke verileriyle
cak). ngiltere'de kzlarla erkekler
karlatrldnda eitimdeki baar
arasndaki farkllk oran dier bir ok
oranyla nasl ilikilendirilebilir? Ulus
lke oranndan daha dk durum
lararas renci Deerlendirme Prog
dadr. Cinsiyete dayal farkllklar, btn
ram tarafndan O EC D lkelerinde
olarak deerlendirildiinde, bir lkenin
gerekletirilen ve 15 yandaki genleri
baar orannn yksek veya dk
kapsayan geni lekli bir aratrma
olmasnn bir gstergesi olamaz.
Birleik Krallk'taki genlerin okuma,
Kzlarla erkekler arasndaki farklln
matemadk ve fen bilimleri derslerindeki
en dk olduu iki lke Kore ve
yeterlilik dzeylerinin dier lke
M eksika'dr; ilkinin baar puan
genlerine gre nispeten iyi olduunu
ngiltere'nin puanna yakn olmasna
ortaya koymaktadr (bkz. 17.1. Tablo).
ramen ikinci, btn lkeler arasnda en
rnein, ngiliz rencilerin okuma
dk okuryazarlk puanna sahip olan
alanndaki baar dzeyleri AvustralyalI
lkedir. Hem matematik hem bilim
ve Japon genlerle benzer, puanlar ise
alanndaki toplumsal cinsiyete dayal
Fransz ve Alman rencilerden nemli
farkllklar, okuma dersine gre daha az
lde daha yksektir. Yalnzca iki
belirgindir. ngiltere'de erkek renciler
lkede, Finlandiya ve Kanada'da 15 ya
nispeten daha yksek puanlar almakta
rencilerinin baar dzeyi ngilte
dr, ama aradaki fark ok kktr
re'den dikkate deer lde iyidir
(PS A, 2000).
(PS A, 2000).

ngiliz renciler matematik ve

bilimsel okuryazarlk bakmndan da Eitsizlik ve eitim-retim
(srasyla 529 ve 533) O EC D ortalama kuramlar
snn stnde yer almaktadr Avustral
Bu b l m n b a la n g cn d a
ya, Kanada, Finlandiya ve Yeni Zelan
Shaun'un yksnde grdmz gibi
da'nn puanlarna yakn. Hem matema
eitim ve eitsizlik birbiriyle balant
tik hem bilimsel okuryazarlk bakmn
ldr. Shaun, yoksul bir evreden
dan yalnzca Japonya ve Kore, yalnzca
gelmekteydi ve annesinin gndermek
bilimsel okuryazarlk bakmndan ise
istedii okula gidememiti. Arkadala
sadece Kore nemli lde daha iyi
rndan ounun akademik baarya
durumda. ngiliz renciler hem
kar kaytsz olduu, hatta dmanca
matematik hem bilimsel okuryazarlk
tavr taknd bir ortamda mcadeleyi
bakmndan rnein, DanimarkalI,
gze almak zorundayd. Bu blmde
rlandalI, Amerikal ve Alman ren
eitimdeki toplumsal eitsizlikleri ak
cilere gre olduka iyi durumdadr.
lamaya alan sosyolojik kuramlarn

750
 Eitim

(M

c N O C O f O N O ' O C M C \ 1 N - Q Q 5 ' ' ' C ' 0 ^ ' , s f '1 * ' " 0 ' f'1 N Q
t g n r m m f O r > j f s>JpNi - O ' C ' O ' O ' ^ O ' i l O C O D O S ' O i / i ' N
n / n m L n r t L n m L n m r m 7 u * * ,*-%*

/
'O o (2
M
<u
w.
jy

Io
< %
E
E u
JS t
~a
ka
O
O
3! u

o
7>
c
u
M
c
r>r^r^\onnmCNCNG' Or-Ln^, ^ o m ^ c o r n o
O
c 62
3
^ < r o m m f n N N N N ' - - - - - 0 & C ' 0 ' '
flin/in/l/ln/u/nn/iLn/ln'j

.2 2
^ O
"C V. v
4J 0 tc
.* >W
/l
l
4> a C
-j />> -
V i O S
a
'C s s - <fi g
V b- s<TJ e*
<U"D C ? ! -3
E s
II| f % | i s i !
a a5 i5 < ^ J c . i c ul < JS J:

c
D
V
>
B
fl
E C^CT' OOf ' ^Lnr nmr vj ^r ^r ^r - Ln Lf , - - * r ^ < t r * - i f N J h - ^ j Q C '
v ^ f f l N N N N N N N - O O o o O Cn o cn oo o a. --
t f l LnLnLn / nLnLnLnLnLnt nLn
13
E

n
V

-v (L Tj
i s 11
<: . s * s
b . i?
3 J
>> X
< ..a i S i l i s i !

751
 E g lt lm
birbirinden farkl yaklam biimleri
gzden geirilecektir. Bunlarn tama
mnn eitimde ve eitim araclyla
gerekleen toplum sal yeniden-
retimle ilgi olduklar dnlebilir
ama yaklam biimleri olduka fark
ldr. Ivan Illich, gizli mfredat adn
verdii gryle, ite alma srecinin drt temel grevi yerine getirmek iin
resmi-olmayan boyutunun etkileri
zerinde durur; Basil Bernstein dilin
nemini vurgular; Pierre Bourdieu ev
ve okul kltrleri arasndaki ilikiyi
inceler ve Paul Willis kltrel deerlerin
ocu k larn eitim ve alm aya
yaklamlarn belirlemedeki etkilerine
bakar. Bu blmde ele alnan daha yeni
dnlerden Robin Usher ve Richard
Edwards ise bu dncelere daha farkl
yollardan ularlar ama daha ileri
gtrerek modern dnyada kltr ve
kiilik oluumunun (cinsiyet ve etniklii
de kapsayan) karmak yapsyla iliki-
lendirirler. Bu noktada, kltrel mesele
lerin bu farkl yaklamlarn odak
noktasna nasl gl bir ekilde
yerletiine dikkat edilmeli.
Ivan llich: gizli m fredat
Eitim kuram alannda en ok
tartma yaratan dnrlerden birisi
Ivan Illich'tir (1926-2002). Illich, daha
nceleri kendi kendilerine yeterli olan
insanlarn geleneksel becerilerinden
yoksun kalmalarna ve salk iin
doktora, eitim-retim iin retme
ne, elence iin televizyona ve geim
lerini salamak iin patrona bel
balamalarna neden olan bir sre
olarak betimledii modern ekonomik
gelimeye ynelttii eletirileriyle
dikkati eker.
Illich'in salk konusundaki grleri
daha n ce 8. B lm de ele alnd,
Salk, H astalk ve Engellilik , s. 304
Illich (1973), gnmzde btn
dnyann benimsedii zorunlu eitim-
retim fikrinin bizzat kendisinin
sorgulanmas gerektiini savunur.
Eitimin geliimi ile ekonominin disip
lin ve hiyerari gereksinimi arasndaki
iliki zerinde durur. Illich, okullarn
kurulduklarn ileri srer: ocuklar
muhafaza altnda tutma, mesleki rol
dalmn salama, hakim deerleri
retme, toplumca vlen bilgi ve
becerileri kazandrma. lkiyle ilikili
olarak, okul bir muhafaza kurumu
haline gelmitir, nk okula gitmek
zorunludur ve bylece ocuklar
ocukluklarnn erken dnemlerinden
i hayatna atlncaya kadar sokaktan
uzak tutulurlar.
Okulda, derslerin resmi ierik
leriyle hibir ilgisi olmayan bir ok ey
retilir. Okullar, disiplin yaplar ve
dzene sokma anlaylaryla, Illich'in
edilgen tketim adn verdii eyi -yani,
varolan toplumsal dzenin so r g u la n -
makszn kabuln- alamay amalar
lar. Bu konular bilinli olarak retil
mez; okulun rgtleni eklinde ve
prosedrnde rtk olarak bulunur.
Gizli mfredat ocuklara yaamdaki
rollerinin yerini bilmek ve orada kal
maya devam etmek olduunu retir
(Illich 1973).
Illich, okulsuz toplumu savunur.
Zorunlu eitim-retimin grece yeni
bir icat olduuna ve kanlmaz bir ey
olarak benimsenmesi iin hibir neden
olmadna iaret eder. Okullar, u anki
yaplaryla, eitlii salamadklar ya da
bireysel yaratc yetenekleri gelitirme
dikleri srece neden terk etmeyelim?
Bununla b irlik te, Illic h , eitim
kurumlarnn btn biimlerinin yok
752

O k u r y a z a rl a k re s e l b a k
O kur-yazarlk eitim in tem el ta dr. Okur-yazarlk
olm adan eitim ilerleyem ez. E itim in ilerlem esini,
bizler, B at'd a insanlarn byk bir ounluunu ok u r
yazar yaparak gvenceye alm bulunuyoruz am a bu
daha n ce belirtildii gibi B at tarihinde ancak son
dnem lerd e g erekleen bir durum dur ve daha n ceki
d nem d e nfusun ancak o k kk b ir ksm okum a-
yazm a becerilerine sahipti.
B a z lkelerde nfusun ancak o k az b ir ksm okum a
veya yazma becerisin e sahiptir. B u durum , ksm en, bu
tr lkelerde evrensel b ir eitim -retim in olmayyla
aklanabilir. Bununla birlikte, eitim -retim donanm
halkn refah seviyesinin ykselm esiyle artacak olsa bile,
byk b ir ounluu yetikin olduundan, okur-yazar
olm ayanlarn oran daha uzun yllar dm eyecektir.
T a m tersine, okum a veya yazm a bilm eyenlerin says
aslnda artm aktadr.
O kur-yazar olm ayn, zellikle dnyann en yoksul
lkelerinde, gl b ir toplum sal cinsiyet boyutu vardr.
O kum a-yazm a bilm eyenler arasnda kadn orannn
yksek olm as, kuvvetli olarak, yoksullukla, ocuklarn
lm oranyla, d oum orannn yksekliiyle ve
ek on om ik gelim ilik dzeyinin dklyle
ilikilendirilir. G elenek sel kltr ekon om ik basklarla
birletiinde, b ir o k kz ocuuna okul yolu kapanr:
krsal kesim de yaayan aileler geleneklerine daha bal,
kadnlarn eitim i konusunda ise daha az
destekleyicidirler. D i er yandansa, kalabalk ailelerde
ocuklarn hepsini oku tm ak olduka pahalya mal
olm aktadr; bu nedenle, genelde, erkek ocuklar
oku tm ak uruna kz ocuklarn eitim i gzd en
karlm aktadr.
B iro k lkede oku m a yazma seferberlikleri
dzenlenm i olsa da, bu tr alm alar o k byk
boyutlu b ir sorunu zm ed e ancak kk bir katk
olarak kalmaktadr. D o ru d an yetikinlere ynelik
eitim program larndan yararlanabilm eleri ve ok u r
yazar olm a aam asn geebilm eleri iin, ulalabilir
olduu l de, televizyon, radyo ve dier elektronik
kitle iletiim aralarndan yararlanlabilir. Fakat, eitim
p rogram lan genellikle, ticarilem i elence
program larna g re daha az ilgi grr.
S m rgeletirm e d nem i boyunca, sm rgelerde
kurulan hkm etler eitim e hep b ir para korkuyla
yaklamlardr. Y irm in ci yzyla kadar ou kim se yerli
halklarn eitim in deerini anlam ayacak kadar ilkel
olduklarna inanyordu. D ah a sonralar ise, eitim , yerli
halkn ileri gelenlerini A vrupa'nn yaam biim in in ve
karlarnn savunucusu yapm ann b ir yolu olarak
E itim
grld. Fakat, so nu , bir l de, honut
olm ayanlarn seslerinin ykselm esi ve isyan oldu;
nk sm rgecilie kar ve ulusalc hareketlerin
ban ekenlerin byk b ir ounluu Avrupa'da
eitli okullarda veya niversitelerde eitim alm yerli
sekinlerdi. B u insanlar, Avrupa lkelerinin birinci-el
dem okratik kurum lan ile kendi lkelerindeki
d em okrasi eksikliini kyaslayabilecek durumdayd.
Sm rge lkenin insanlarna verilen eitim genellikle
o blgeye deil, Avrupa'ya zg b ir eitim di. Ingiliz
sm rgesi altndaki lkelerde eitilen Afrikallar,
ngiltere krallarn ve kralielerini reniyor,
Shakespeare, M ilton ve ngiliz airleri okuyor am a
kendi lkelerinin tarihine veya gem i kltrel
baarlarna ilikin h ib ir ey renm iyorlard.
Sm rgeletirm e dnem inin kapanm asndan sonra
yaplan eitim reform lar ortaya kan durum u bugn
bile tam olarak deitirm i deildir.
B ugn gelim ekte olan b ir o k lkede eitim dzeni,
ksm en, nfusun ounluuna ynelik olm ayan
sm rge eitim inin kalntlarnn b ir sonucu olarak,
ar sorunlar altndadr: yksekretim , ilk ve
ortaretim le balantl olarak, orantsz bir biim de
gelim ektedir. B u nu n b ir sonu cu olarak, kolej veya
niversitelerde eitim alm, yksek-nitelikli insanlar,
beyaz yakal (kol em ei gerektirm eyen) ya da kendi
alanlarnda b ir i bulam am akta. Sanayilem e seviyesi
dk olduundan, iyi-cretli iler genellikle kamu
sektrnde bu lunabilm ekte, bu da herkese
yetm em ektedir.
S o n yllarda, gelim ekte olan baz lkeler sm rge
d nem inden kalm a m fredat program larnn
eksikliklerini fark etm i, eitim program larnda yoksul
krsal kesim i gz nnde bulundurm aya alm tr.
A ncak, genellikle, zorunlu yeniliklerin yaplabilm esi
iin ayrlan d eneklerin yetersizliinden dolay o k az
bir baar elde etm ilerdir. B u nu n b ir sonucu olarak,
rnein H indistan gibi lkeler, kendi kendini eitm e
program lar balatm tr. O lutu rulan birlikler, yksek
finansm an gerektiren yaplandrm alar yerine kendi z
kaynaklarndan yararlanarak bir eyler yapm a yoluna
gitmilerdir. O kum a-yazm a bilenlerin ve bir lde
m esleki becerileri olanlarn serbest zam anlarnda
dierlerini rak olarak alp eitm eleri tevik edilmitir.
Okur-yazarlk ve kalknm a arasndaki balantlar
11. B l m d e de tartlm aktadr, K resel
E itsizlik , s. 4 4 5 -6
753
 E itim

Norvr
ek Cum..
w Avusturya \
zlanda
Danimarka \ V
H o ,u s r r \ j
B irle ik
Kanada
Krallk v
rlanda
Belika _
U kM m burg
F ra n y

A tla n tik Portekiz

Okyanusu

M e k s ik a Bat Sahra

H av ai A d a la r
Moritanya

Sen egal
G u a te m a la
El S a lv a d o r Gambiya /
Venezuea .G r a n a d a Blssau ' / Nl*ry
H o n d u ras'
T ir ln ld a d T o b a g o
Gine / / i
Byk Okyanus K o s ta Rika K o lo m b iy a ou m f/ /
Panam a Sierra a
Fr. G u y a n a
Ekvador P eru / / ncfi
Guyana Ubery / Sahil
B u rV Iru F a so
B r e z ily a

Okuryazarlk oranlan
B o liv y a T ogo / / Gabon/
Yksek
B entn'/ Kon
P arag u ay
Ekvator
Guy anas

F alk lan d A d a Ja n

17.5. ekil Dnya genelinde okur-yazarlk oranlar (15 ya ve st)

Kaynak: UNDP (2003) (2001 verileri)

edilmesi gerektiini sylemez. ren olmasn olanakl klmaldr. renmek

mek isteyen herkes, yalnzca ocukluk isteyen kiiler, belirli bir mfredat takip
ya da yetikinlik dnemlerinde deil, etmek zorunda braklmamal, almak
yaamnn herhangi bir annda, var olan istedikleri konularda kiisel seim
kaynaklara ulama hakkna sahip olma hakkna sahip olmaldrlar.
ldr. Bu tr bir sistem, bilginin, baz
uzmanlarn tekelinde olan deil, geni
apta yaygn ve paylalan bir ey

754
 E itim

Estonya
Latvlya

/ 7V>inya
t ek Curn.
Rnsyj
' Avusturya
'B ela us
/ ,,S lo vakya
/r ^.Slovenya
f ^ M acaristan
^ H rv a tis ta n ^
J V lo ld o va _ . .
-* _ Erm en istan
R o m a n y a Kazakistan
. _ / y * a fe w y ta j M o o lis ta n
lulgarlstan / /
/ / ' zb e kis tan . -K rg zistan

Tacikistan Tacikistan
Trkiye
Kbrs S u rty * ban
L ljiftr i *rdk Afganistan
B a h re y n
B mj h *

/ \ 7^ /- :lstan
M s y \ K u \/e y( V '' * Nepal r
Suudi

filtre
l f l Arabistan
Bu B a n g la d e ^

\ * Ypmp
lud.
Tayland
Kam boya
Etyopya C ibuti

Sonu*
Uganda
r Kenya

'R u a n d a '
S in g a p u r
Tanzanya
H int Okyanusu

M ad a gaska r

Jr
Y eri Zelanda

Btn bunlarn pratikte ne anlama bankalarnda depolanr. Farkl bireyle

geldikleri btnyle ak deildir. rin sahip olduklar beceriler hakknda
Bununla birlikte, Illich, okullarn yerine, bilgi salayan ve bu kiilerin bu
birka tr eitim erevesi nerir: becerilerini bakalarna redp ret
Resmi renim iin gerekli maddi meme ya da karlkl renim etkin
kaynaklar, isteyen her rencinin her an liklerinde bulunup bulunmama isteini
ulaabilecei ekilde, ktphaneler, bildiren iletiim alar kurulur.
kiralanm yerler, laboratuvarlar ve bilgi rencilere, eidm servislerini istedik

755
 Eitim
leri zaman ve istedikleri ekilde
kullanmalarna olanak salayan belgeler
verilir.
Bu neriler btnyle topik
midir? Bir ok kii yle olduunu syl
yor. Bununla birlikte, olanakl grn
d gibi, eer gelecekte, cretli iler
azalacak ya da yeniden yaplandrlacak
olursa, bunlar da daha az gerek d
grnecektir. cret karl alma yani, dilin, konumacnn dinleyiciler
toplumsal yaamda daha az merkezi bir
yer tuttuunda, insanlar daha farkl
ilerle megul olabilirler. Bu arka plana
karlk, Ulich'in grlerinden bazlar
olduka anlamldr. Eitim yalnzca zel
kurumlarn tekelinde olan ve sadece
erken yalarda alman bir ey olmayacak,
yararlanmak isteyen herkesin elde
edebilecei bir ey olacaktr.
Illich'n 1970'lerdeki grleri yeni
iletiim teknolojilerinin ortaya kyla
birlikte yeniden rabet grmtr.
Daha nce grm olduumuz gibi,
baz kiiler bilgisayar ve internetin
eitim alannda devrim yapabileceine
ve eitsizlikleri azaltabileceine inan
maktadr.
B ern stein : dil kodlar
Illich gibi, Basil Bernstein (1924-
2 0 0 0 ) da e itim in top lu m d aki
eitsizlikleri yeniden retme biimiyle
ilgilenen sosyologlardan birisidir. at
ma kuramn (s. 50-52 arasnda anlatl
mtr) dikkate alan Bernstein (1975)
dilsel beceriler zerine yapt bir
incelemeyle, eitimdeki eitsizlikleri ele
alr. 1970'lerde Basil Bernstein, farkl
alt-yaplardan gelen ocu k larn ,
yaamlarnn henz ilk yllarnda, daha
sonraki okul yaamlarn etkileyecek,
farkl kodlar veya konuma biimleri
gelitirdiklerini ileri srmtr (Bern
stein 1975). Bernstein, genelde d
nld gibi, kullanlan szcklerdeki
farkllklarla ya da szel becerilerle ilgi
lenmemitir; zellikle daha yoksul ve
daha zengin ocuklar karlatrarak,
dili kullan biim leri arasndaki
sistematik farkllklarla ilgilenmitir.
Bernstein, ii-smf kkenli o
cuklarn konumalarnn bir basit kod -
den anlamalarn bekledii ama dinle
yicilerin daha nce hi duymadklar
ifadeler ierecek ekilde kullanlma
biimi- sergilediklerini ileri srmekte
dir. Basit kod, bireyin iinde doduu
kltrel ortamla balantl bir konuma
biimidir. Ii-snfndan bir ok insan,
deerlerin ve normlarn sorgulanmaks-
zn yle diye kabul edildii ve dilsel
olarak ifade edilmedii, gl bir aile ve
komuluk kltrnde yaarlar. Anne-
babalar ocuklarnn davranlarn
dzelterek, sosyallemelerini salamak
iin ya dllendirme ya da azarlama
yoluna bavurma eilimindedirler. Basit
bir kod iindeki dil, pratik yaam sz
konusu olduunda iletiim kurmak iin,
soyut kavramlarla tarmaktan, sre
lerden gemekten ya da ba kurmaya
almaktan daha uygun bir yoldur. Bu
nedenle, basit kod konumas, alt
snftan ailelerde bym ocuklarn
ve bu ocuklarn zamanlarnn ounu
birlikte geirdikleri akran gruplarnn
ayrt edici zelliidir. Konuma, ile
rinden hibirisi sergiledikleri davran
kalbnn nedenini kolaylkla aklaya-
masa da, grubun normlarna yneltilir.
Buna karlk, orta-snftan ocuk
larn dil geliimleri, Bernstein'a gre, bir
karmak kod -yani, szcklerin anlam
larnn tek tek durumlarn isterlerini
karlamak iin teke indirilebildikleri bir
756
 E iti m
MfefltflSflM.NHremaaiJUJHOunu

Davranlar iin neden gsterilip aklamalar sunulan ocuklar, okulda akademik baarnn anahtar olan
karmak dil kodlar kullanmada ustalaabilecek gibi grnmekteler.

konuma biimi- edinimini iermek larn, resmi akademik eitimin isterle

tedir. Orta-snftan gelen ocuklarn dil-
kullanmm renme yollar, tek tek
balamlara daha az bamldr; ocuk,
kolaylkla genelleme yapabilme ve soyut
kavramlar dile getirebilme yetenein-
dedir. Bu nedenle, orta-snftan anneler,
ocuklarn denetlerken, ou kez,
ocuun davranna gsterdikleri
tepkinin altnda yatan neden ya da ilkeyi
aklama yoluna giderler. i-snfn-
dan bir anne, daha fazla tatl yemek
isteyen ocuuna, yalnzca sana daha
fazla tatl yok diyerek karlk verirken,
orta-snftan bir anne, byk bir
olaslkla, ok fazla tatl yemenin insa
nn sal ve dileri iin iyi olmadn
aklamaya alr.
Bernstein, karmak kodlarla ko
numa becerisini kazanm olan ocuk
rini karlamaya basit kodlarla snrlan
m ocuklara gre daha yatkn
olduklarn ileri srer. Fakat, bu, ii-
snfndan gelen ocuklarn ikinci
dereceden bir konuma biimine sahip
olduklar ya da onlarn dil kodlarnn
yoksul kodlar olduu anlamna gel
mez. Bunun tesinde, bu ocuklarn
kullandklar konuma biiminin okul
larda var olan akademik kltrle at
makta olduu anlamna gelir. Karmak
kodlarda ustalam ocuklar, okul
ortamna daha kolay uyum salarlar.
Geerlilii bugn de tartlyor
olmakla birlikte, Bernstein'n kuramn
destekleyen kantlar vardr. i-snf ve
orta-snftan ocuklarn dili zerinde
alm olan Joan Tough (1976), siste
matik farkllklar bulmutur. Tough'nn

757
 Egltlm
bulgular, Bernstein'n, ii-snfndan
ocuklar, sorduklar sorulara genelde
daha az yant alrlar ya da kendilerine
bakalarnn akl yrtmeleri hakknda
daha az aklama yaplr, tezini destek
lemektedir. Daha sonralar Barbara
Tizard ve Mardn Hughes (1984) tara
fndan yaplan aratrmalarda da ayn
sonular elde edilmitir.
Bersnstein'n grleri, belirli
sosyo-ekonomik alt-yaplardan gelen
ocuklarn okullarda neden daha az
baarl olduklarn anlamamza yar
dm etmektedir. Bir ocuun eitim
ansn azaltan aadaki durumlar basit
konuma koduyla ilikilendirilmek-
tedir:
1. ocuk evde sorduu sorulara
byk bir olaslkla kstl yantlar
almaktadr ve bu nedenle de, hayat
hakknda, karmak kodda ustala-
m ocua gre, hem daha az
bilgilenmekte hem de daha az
merakl olmaktadr.
2. ocuk, okul disiplininin genel
kurallarna uymada olduu kadar,
retimde kullanlan, soyut ve
duygu iermeyen dile karlk
vermekte zorlanacaktr.
3. retmenin, dili, ocuun hi de
alk olmad bir biimde kulla
narak anlatt eylerin byk bir
ounluu, ocua, anlalmaz
eyler gibi gelebilir. ocuk, bu
sorunla ba etmek iin, retmenin
anlatt eyleri kendisinin bildii
dile evirmeye kalkabilmekte ama
bu durumda da, retm enin
vermeye alt asl ilkeyi yakala
mada baarsz olabilmektedir.
4. ocuk ezbere ya da talime
dayanan renmede ok zorlanma
yacak ama genelleme ve soyudama
ieren kavramsal ayrmlar yakala
mada byk sorunlar yaayacaktr.
Pierre Bourdieu: e itim v e
kltrel y en id en - retim
Bu kuramsal yaklamlarn baz
temalarn birbirine balamann belki
de en aydnlatc yolu kltrel yeniden
retim kavramndan gemektedir
(Bourdieu ve Passeron 1977, Bourdieu
1986, 1988). Kltrel yeniden retim,
okullarn, teki toplumsal kuramlarla
birlikte, toplumsal ve ekonomik eitsiz
likleri kuaktan kuaa aktararak sr
drmeye yardm etme yollarna karlk
gelm ektedir. Kavram , dikkatleri,
okullarn, Illich'in (bkz. yukarda) gizli
mfredat adn verdii ey sayesinde,
deerlerin, tutumlarn ve alkanlklarn
renilmesini etkileme aralarna evir
mektedir. Okul, daha nce edinilmi
kltrel deerlerdeki ve bak alarn
daki deiimleri pekitirir; bunlar, okulu
bitiren ocuklarn karlarna kacak
frsatlar bakmndan, bazlar iin destek
bazlar iin kstek olurlar.
B o u rd ieu 'n u n sn f ve to p lu m sal
serm aye gr 9. B lm de ayrntl
olarak tartlm aktadr, Tabakalam a
ve Snf , s. 367-8
Bernstein'n betimledii dil kulla
nm biimleri, hi phesiz, ilgi ve
beenilerdeki deiimlerin temelini
oluturan bu tr geni kapsaml kltrel
deiikliklerle balantldr. Alt snftan
gelen ocuklar ve ou kez de aznlk
ocuklar, okulda egemen olanla atan
konuma ve eyleme biimleri gelitirir
ler. Okul, rencilere disiplin kurallarn
ve akademik renmeye sevk edici
retmen yetkesini zorla benimsetir.
758

i-snfndan gelen ocuklar, okula
baladklarnda, st snflardan gelen
ocuklara gre, daha fazla kltrel
atma yaarlar. Aslnda, ilk gruba ait
ocuklar yabanc bir kltrel ortamn
iine dmlk duygusu yaarlar. Bu
ocuklarn, yalnzca, yksek bir
akademik baar dzeyi yakalama
konusunda daha az gdlenme olasl
yoktur, ayn zamanda, Bernstein'n
tespit ettii gibi, edinmi olduklar
konum a ve eylem e b iim i de
retmenlerinkiyle, iletiim kurmak
iin -her iki taraf da elinden geleni
yapsa bile, uyumaz.
ocuklar okulda uzun saatler
geirirler. Illich'n vurgulad gibi,
derslerde kendilerine resmi olarak
retilenden daha fazlasn bu ortamda
renirler. ocuklar, kendilerinden
dakik olmalarnn ve yetkelerin kendi
leri iin belirledii ilere kendile-rini
istekle ve zenle vermelerinin bek
lendiini renerek alma hayatnn
nasl bir ey olacana ilikin bir n
deneyim kazanrlar (Webb ve Wester-
gaard 1991).
alm ak iin okum ak: Paul
W illisin kltrel y en id en -
retim in celem esi
Paul Willis'n Birmingham'da bir
okulda yap alan almas raporun
da, kltrel yeniden retime ilikin
ayrntl bir tartma yer alr (1977).
alma otuz yl ncesine ait olsa da,
klasik bir sosyolojik aratrma olma
zelliini korumaktadr.
Willis'n sorgulad konu, kltrel
yeniden retimin nasl olutuuydu ya
da kendi deyiiyle, ii snfndan
ocuklarn nasl olup da ii snfna
759
E itim
zg iler edindii idi. ou zaman,
eitim-retim sreci boyunca, alt
snftan ya da aznlklardan gelme
ocuklarn, gelecek i yaamlarnda
yksek kazanl ya da yksek statl bir
i edinmeyi ummak iin yeteri kadar
zeki olmadklarn kolaylkla kabullen
me noktasna geldikleri dnlr.
Baka bir deyile, akademik baarszlk
deneyimi kendilerine entelektel
snrllklarn kabul etmeyi retir;
ikinci derece olduklarn kabul ede
rek, fazla bir olanak sunmayan mes
leklere ynelirler.
Willis'n iaret ettii gibi, bu yorum,
aslnda insanlarn yaantlarnda ve
deneyimlerinde ortaya kan gereklikle
hi de uyumamaktadr. Yoksul blge
lerden gelenlerin sokak bilgeliinin,
akademik baaryla ilgisi ok az olabilir
ya da hi olmayabilir ama bu bilgelik,
okulda retilen entelektel becerilerin
her biri kadar ince zekaya dayal,
becerikli ve karmak olan bir dizi
yetenek barndrr. Okulu bitiren ok az
ocuk, belki de hibir ocuk, ben
aptaln birisiyim, dolaysyla da btn
gn bir fabrikada kutu diziyor olmam,
tamamen adil ve dorudur diye
dnr. Daha az ayrcala sahip alt
yapdan gelen ocuklar, kendilerini
yaamlar boyunca baarsz olacak
kiiler olarak grmeksizin, adi ilerde
almay kabul ediyorlarsa, burada
baka etkenler aramak gerekir.
Willis, almalarn, okulda belirli
bir grup erkek ocuk zerinde youn
latrm ve onlarla uzun zaman
geirmitir. Kendilerine delikanllar
diyen bu etenin yeleri beyaz ocuk
lard ve ayrca, okulda Bat Hint ve Asya
kkenli bir ok ocuk da vard. Willis,
bu delikanllarn okulun otorite sistemi
 Eitim
hakknda son derece isabetli ve her
eyin farknda olan bir anlaya sahip
olduklarn ama bunu sistemle uyumak
iin deil, onunla atm ak iin
kullandklarn fark etti. Bu ocuklar
okulu yabanc ama kendi amalar iin
kullanabilecekleri, bir ortam olarak
gryorlard. retmenlerle ou kez
kk tartmalar eklinde girdikleri-
srekli atma halinden ise zevk
alyorlard. retmenlerinin kiisel
olarak abuk incinebilir noktalarn
olduu kadar, yetke iddialarnn zayf
noktalarn grmede de ustaydlar.
rnein, snfta, ocuklardan,
yerlerinde oturmalar, sessiz olmalar ve
ileriyle ilgilenmeleri beklenir. Oysa,
delikanllar, retmenin baklar bir an
ilerinden birisi zerinde odakland
nda onu kurtarmak amacyla hemen
hareketlenmekteydiler; birbirlerine
gizlice bir eyler fsldamaya ya da ba
kaldrmak zere olduklar grnts
a lm a m a k iin o k u m a k : m a o d e lik a n lla r"
W il s'in , B irm in g h a m 'd a d elik an llar zerine
yapt a ra trm ad an y irm i yldan fazla b ir sre
so n ra , b a k a b ir so sy o lo g , M a irtin M a c an G h a ill,
W e st M id Jan d s'd a P a rn ell O k u lu 'n d a ii-sn fn d a n
g e n le rin y aam larn in ce le m itir (1 9 9 4 ). M a c an
G h a ill, z ellik le, erk ek re n cile rin , o k u ld a, y etik in
erk ek lie g eilerin in b ir p aras o larak , k en d ilerin e
z g erk ek lik fo rm la rm nasl gelitird ik leriy le
ilgilenm itir. O n u n ak lam alar, b u b l m n
b a n d a an latlan D ia n e R eay'in Sh au n 'n ilk o k u ld an
o rta o k u la g e iin e ilikin ak lam alar zerin d e etkili
o lm u tu r. M a c an G h a ill, ii-sn fn d a n g e n le rin ,
1 9 9 0 'la rn b a la rn d a, y etik in y aam na k en d i
g e ile rin i n asl g rd k lerin i v e g e le ce k te n
b e k le n tile rin in n e le r old u u n u anlam aya alm tr.
W illis'in d elik an llarn n ak sin e, P arn ell O k u lu 'n d ak i
g e n le r, a n isizli in , b lg e d e k i im alat se k t r n n
k n n v e h k m etin g e n le r i in ayrlan
fo n la rd a k esin tiy e g itm e sin in g lg esin d e
b ym ekteyd iler.
verecek ama ayn zamanda sktrldk-
larnda aklamasn yapabilecekleri
ekilde, aka konumaya balamak
taydlar.
Delikanllar, i hayatnn byk
lde okul gibi olacann farknday
dlar ama yine de hayata atlmay drt
gzle beklemekteydiler. ortamndan
honut olma gibi bir beklentileri
olm am asna karlk, maa alma
dncesi onlar sabrszlandrmak-
tayd. Yaptklar -lastik tamiri, hal
deme, muslukuluk, badanaclk ve
dekorasyon gibi- ilerden dolay aalk
duygusuna kaplmaktan uzak bir
ekilde, tpk okula kar olduu gibi ie
kar da reddedici bir stnlk tavr
sergilemekteydiler. ten gelen yetikin
yerine konulmaktan holanmakta, ama
kariyer yapmak ile ilgilenmemektey
diler. Willis'in iaret ettii gibi, mavi
yakal (kol gc gerektiren i) ortam
larda alma, ou kez, delikanllarn
M a c an G h a ill, P a rn ell O k u lu 'n d a k i g e n le r
iin y etikin lie g e iin , W illis'in y irm i b e yl n c e
g zlem led i i d elikanllara g r e , o k d aha fazla
p a ralan m old u u n u o rtay a k ard . A rtk ,
o k u ld an i hayatn a u z a n a n esk isi kadar belirg in b ir
yol yoktur. O k u ld ak i g e n le rin o u n lu u , ok u l
so n ras yllar, ( zellik le aileye) b a m llk yllar,
y ararsz d ev let e itim p ro je le ri ve el iilii
y ap acak g e n le rin h o la rn a g itm ey en , g v en cesi
olm ay an b ir i piyasas o larak g rm ek ted irler.
A ld k lar e itim in g e le ce k te k i yaam laryla nasl
b a lan tl old uu k o n u su n d a re n cile rin b ir
o u n u n k afas karktr. B u k ark lk , e itim -
re tim e kar g sterd ik leri o ld u k a farkl
tep k ilerd e k en d isin i a a v u rm a k ta d r -ayn yataki
erk ek ren cilerin b azlar, k en d ilerin e, ak ad em ik
kariyer y ap m ann y u k an d o ru g id en ve srekli
d e ien yol h aritasn k arm ay a alrk en , bazlar
da e itim - retim e k ar b t n y le d m an b ir
tavr tak nm ak tad r.
760
 Eitim

M a c a n G h a ill, o k u ld a, tip ik ii-sm fn d a n g elm e , a tm a n n asl so ru m lu su old u k larn a inan yorlard.

ayn y atan d rt m a o d elik anllar g ru b u re tm e n le rin o k u l iin d e k i o to rite le rin i
b e lirlem iti. B u m a o delikanllar, zam an la, g en lik onaylam ay red d ed iy or ve cezalan d rlm alar,
d n e m le rin e adm a ttk a yek v cu t b ir g ru p h alin e d isip lin e verilm eleri ya da k k d r lm eleri iin
g elm ile rd ir; g ru p yeleri, aldklar d ersler srekli k en d ilerin e tu zak kuru ld u u na
b a k m n d a n , te m eld e iki ayr ak ad em ik k m e ye inan yorlard.
ayrlm t. F a k a t, ak ad em ik e itim e bak lar ak as
W illis'in d elik an llar n a b e n z e r olarak , m a o
d m an cay d -o k u lu n , tu tsak ald re n cile re
d elikanllar da ak ad em ik alm ay ve baary,
a lm a n n g erek tird i i an lam sz b e ce rile ri zorla
baya v e k ad ns sayyorlard. O k u ld a d erslerin d e
y k lem eye alan o to r ite r sistem in b ir p aras
st n o la n re n cile re y.rak k afallar diyorlard.
old u u y olu n d a o rta k b ir g r e sahiplerdi. W illis'in
O k u lla ilgili ile r erk ek lere uygun olm ad
d elik an llar
d n cesiy le
o k u l o rta m n
d erhal
kend i k arlarn a
red ded iliyordu .
k u llan m an n
M ao
yollarn
delikanllard an
b u lm u lard ,
birisi o lan L e o n
oysa m a o
g r lerin i yle
d elikanllar
belirtiy ord u :
ok u ld a
Sizin bu rad a
k en d ilerin e
yaptnz i kz
b iile n ro le
iidir. G e r e k b ir
m ey d an
i deildir. T a m
oku m aktaydlar.
o cu k lara
O kul g red ir. O n la r
y n e tim in in [ retm enler] ne
g z n d e ise, m a o delikanllar, P arn ell O k u lu 'n d ak i h issetti in izi k a d a d k t rm e y e alrlar.
e n teh lik eli o k u l-k art g ru p idi. B u n e d en le, K a h ro la s ileri b u d eildir (M ac an G h a ill 1 9 9 4 :
re tm e n le r, d i er re n cile re o ran la, bu 5 9 ).
g ru p ta k ilere k ar d aha o to rite r olm alar k o n u su n d a
M a c an G h a ill'in alm as, ayn yataki d i er erk ek
cesa retlen d irilm e k tey d i. M a o d elik anllarn, ii-
g e n le re g re , m a o d elik an llar n d aha fazla
sm fn d a n g elm e erk ek ler old u k larn g s te r e n
belirli b ir erk ek lik k riz in e tutuld u klarn
sim g ese l iaretleri - rn e in belirli giysiler, sa
g ste rm e k te d ir. B u n u n n e d en i, b u g en lerin ,
b iim le ri v e k p eleri- o k u l y n e tim in ce
g e im in i ar iilik te n salayan ev red e g r le n ve
y asak lan m t. re tm e n le r, b u ren cileri, srekli,
o k ta n m o d as g e m i o la n b ir ii-sn f erkekliin i
k o rid o rla rd a izle y erek g z h ap sin d e tu tu y or ya da
-ar iilik yaparak g ven li b ir g e le ce k h azrlam a
frsa t d t k e, k end ileriyle k o n u u rk en y zlerin e
nn artk olan ak sz old u u b ir d n e m d e - etk in b ir
b a k m a la r veya k o rid o rd a d zg n y r m eleri g ibi
b iim d e g e litirm e k te olm alaryd. M a c an G h ia ll'a
k on u lard a uyaryorlard.
g r e , m a o delikanllar, b ir zam an lar b a b a la rn n ve
O rta o k u lla r, m a o d elik an llar iin , m cad eleyi am calarn n yaad, h e rk esin b ir ie sahip
ren d ik leri ra k lk m ekanlaryd . O k u l, 3 R iin o ld u u to p lu m hayalini s rd rm ek ted irler. B u
(re a d in g -w ritin g -a rith m e tic= o k u m a-y azm a- kiilerde a n -e rk e k si ve dolaysyla savunm aya
m a tem a tik ) deil, 3 F iin (fg h tin g -fu ck in g - y n elik b a z d avranlara rastlan sa da, tem ellerin d e,
fo o tb a ll= k a v g a -k f r-fu tb o l) vard. A rk ad an kat b ir ek ild e, esk i k u aklard an m iras aln m b ir
g z e tm e v e d ayan m a iin d e o lm a m a o ii-sn f dnya g r yatm aktadr.
d e lik a n lla n n so sy al dnyasnd aki an ah tar d eerlerdi.
E rk e k lik b ilin cin in b iim le n ii 12. B l m d e
O k u l, tpk so k a k la r g ib i, b ir m cad ele alan halin e
tartlm ak tad r, C in sellik ve T o p lu m sa l
g e lm iti. M a o delikanllar, re tm e n le ri, a k tan
C in siy et , s. 5 0 9 - 1 4
a a, p o lisle ayn k efey e k oyu yor v e oku ld aki

761
 E itim
okul-kart kltrlerinde yarattklarna
olduka benzeyen -akaclk, hazr
cevaplk ve gerektiinde otoritenin bir
ey talep etmesini engelleme becerisi
gibi- kltrel zellikler ierir. Ancak
daha sonralar, olduka ypratc ve
karln alamadklar ilerde almaya dierlerine gre daha nemli saylmas
mahkum edilmi olduklarn anlayabi
lirler. Evlenip bir aileye sahip olduk
larnda, belki, geriye dnp aldklar
eitime yeniden bakar ve umutsuzca-
frsatlarn elden kam olduunu
grrler. Bununla birlikte, bu dnce
lerini kendi ocuklarna aktarmaya
alsalar bile, byk bir olaslkla ancak
kendi anne-babalar kadar baarl
olacaklardr.
Eitim e p o stm od ern
yaklam lar
1990'lardan itibaren birok sosyo
log toplumsal atma kuramlarndan
postmodemizme gei yapmaya bala
d. (Postmodernizmin arka planndaki
temel dncelerin bazlar 4. Blmde
ele alnmtr, s.152-4) Postmoderniz
min eitim asndan ne anlama
geldiine ilikin nemli aklamalardan
birisini Britanyal sosyologlardan Robin
Usher ve Richard Edwards'm alma
snda buluruz. Usher ve Edwards'a
gre, ilevselci ya da toplumsal atma
c eitim kuramlar modernisttir.
Onlar, eitimin, modernlik ncesine ait
hurafelerin yerini alan ussal inanlar
yaydn dile getiren bir meta-anlaty
benimserler. Bu eitim grnde bir
ilerleme anlay gizlidir. Eitim ,
toplumsal ilerlemeyi ve yenilikleri
olanakl klan, bireylerin zgrce ve
ussal bir biimde dnmelerini salar.
Postmodernistler olarak, Usher ve
Edward bu meta-anlaty reddederler.
Onlar, bilimin ve akln insana ilikin
btn sorulara yant verebilecei ya da
tek bir hakikat olduu trnden
iddialara kukuyla yaklarlar. Bir tek
deil de birden ok mfredatn takip
edilmemesi iin ya da baz derslerin
iin hibir neden gremezler.
Usher ve Edward'n modern eitim
eletirisi bizleri u tr bir soruya
gtrr, postmodern eitim sistemi
nasl bir ey olacaktr? Her ne kadar
birka olaslk zerinde dursalar da en
ok yaknlk duyduklar, postmodern
dnrlerin grlerinde merkezi bir
yer kaplayan kltrel oulculuu ve
farkll benimseyen bir sistemin
gelitirilmesidir. Bu sistem, rnein
yaam boyu renim ya da kltrel
farkn kefedilmesi gibi konularda,
bireyleri kendi eitim programlarn
biimlendirmede zgr brakacaktr
(U sher ve Edward 1994).
imdi eitimde (toplumsal cinsiyet,
etniklik ve snf dahil) eitsizlik konu
sunu tartmaya devam edip, buradan
eitimde baarya ilikin daha farkl
kuramlar incelemeye geebiliriz.
Eitsizlik ve eitim
Resmi mfredat, kzlar ve erkekler
arasnda artk, baz oyunlara katlm
dnda, sistematik herhangi bir ayrm
yapmamaktadr. Bununla birlikte,
eitimde toplumsal cinsiyet farkllk
larn artrabilecek bir ok ak kap
vardr. retmen beklentileri, okuldaki
riteller ve yukarda Illich'in vurgulad
gizli mfredatn baka ynleri bunlar
dan bazlardr. Kurallarn gittike
yumuamasna ramen, okulda kzlar
762
 E it im

Y zde Erkekler Kadnlar

Fizik
Bilgisayar
ktisat
Beden Eitimi
Matematik
letme
Tarih
Biyoloji
Resim ve Tasarm
Modern Diller
ngiliz Edebiyatb
Sosyal Bilimlerb
Din Bilgisi
Ev Ekonomisi
Toplam Kayt
0 20 40 60 80 100

1 7 .6 . ekil G C E y e g re Britanya'da8 ykretim e A kurundan (ya da eit bir

kurdan) kayt yaptran genlerin oran: 2001/2 branlar e sa s alnm tr (%)
Genler y kse kre tim e ngiltere ve Kuzey rlanda'da 1 6 -1 8 y a arasnda, Galler'de
ise 1 7 ya n d a balar. sk o y a 'd a ise bir yl erken balar.
V aln zca ngiltere ve Galler'de.
Kaynak: Social Trencls 34 (2004), s.44

elbise veya etek giymeye zorlayan erkek kardelerini bekleyen tipler

dzenlemeler, insanlar toplumsal
cinsiyederine gre ayrmann en belir
gin yollarndan birisini oluturmak
tadr. Bu tr uygulamalarn sonular
sadece grnle snrl kalmamaktadr.
Bir kz, giydii giysilerin bir sonucu
olarak, dikkatsiz bir ekilde oturma,
kaba ya da dme-kalkma ieren
oyunlara katlma ya da bazen koabil
dii kadar hzlca koma gibi zgrlk
lerden yoksun kalmaktadr.
Durum artk deiiyor olsa da, okul
kitaplar da bu toplumsal cinsiyet
imgelerinin srdrlmesine yardmc
olmaktadr. Son zamanlara kadar
ilkokul yk kitaplarnda, ou kez,
erkekler inisiyatif ve bamszln
ortaya koyan, kzlar ise daha edilgen ve
olarak resmedilir. zellikle kzlar iin
yazlm olan ykler sklkla bir macera
esi barndrrlar ama bu hemen
hemen her zaman ev ya da okul orta
mnda geen bir entrika veya gizemli
olay biimi alr. Erkek ocuklarn
macera ykleri ise uzak yerlere seyahat
eden ya da daha baka alardan olduk
a bamsz olan kahramanlaryla daha
geni bir yelpazeye sahiptir. Ortaokul
dzeyinde, bir ok fen ve matematik
kitabnda diiler, bu tr konularn
erkeklere zg konular olduu
dncesini glendirecek ekilde,
grnmez olmaktadrlar.
Eitim alanndaki toplum sal
cinsiyete dayal farkllk okullardaki ders
seimlerine baktmzda da olduka

763
 E itim
Gnmzde kzlar eitimin her seviyesinde ve bir ok konuda erkeklerden daha baarl olmaktadr.
aktr. Baz konularn erkeklere ya da
kzlara daha uygun olduu yaygn bir
grtr. Sosyolog Becky Francis,
kzlarn erkeklere gre akademik adan
daha az itibarl dersler almaya tevik
edildiklerini ileri srmektedir (2000).
Takip ettikleri dersler bakmndan
kzlarla erkekler arasnda olduka
belirgin bir fark sz konusudur. 2001-
2002'de Birleik Krallk'ta fizik ve
bilgisayar blmlerine A kurundan (ya
da eit bir kurdan) balayan 16-18 ya
aras genlerin % 75'i ve matemade
balayanlarn % 60' erkektir. Buna
karlk, sosyal bilimlere ve Ingiliz
edebiyatna kayt yaptranlarn % 70'i ve
ev ekonomisine kayt yaptranlarn %
95'i kz rencidir. Farkllklar 17.6.
ekilde gsterilmektedir.
O kullarda toplu m sal cin siy et v e
baar
Ortalama dzeyde kzlarn, okulda,
ortaokulun yarsna kadar, yllarca,
erkeklerden daha baarl sonular
ald, daha sonraki yllarda ise ani bir
de geip erkeklerin gerisinde
kaldklar gzlemlenmitir: Erkeklerin,
16 ve 18 ya snavlarnda ve niversite
de daha baarl olduklar grlmtr.
1980'lerin sonlarna kadar, kzlarn,
niversiteye giri iin zorunlu olan
A-seviyeyi kazanmalar erkeklere gre
daha dk bir olaslkt ve dolaysyla
da yksekretime devam eden kzlarn
says erkeklere gre daha azd. Bu tr
eitsizlikleri dikkate alan feminist ara
trmaclar, toplumsal cinsiyetin re
nim srecini nasl etkilediine ilikin
baz nemli almalar yapmlardr. Bu
764
 Eitim

17.2. Tablo Beklenilen standartlara ulaan ya da aan renciler: tem el aamalara,

cinsiyete ve ngiltere'ye gre, 2 0 0 4 (%)

re tm e n D eerlen d irm esi ___________Snavlar

Erkekler Kzlar Erkekler Kzlar

1. T em el A am a
ngilizce
O kum a 81 89 81 89
Y azm a 78 88 76 87
M atem atik 88 91 89 92
Fen Bilimleri 88 91
2 . T em el A am a
ngilizce 69 80 72 83
M atem atik 75 76 74 74
Fen Bilimleri 82 84 86 86
3 . T em el A am a
ngilizce 62 77 64 77
M atem atik 72 76 72 74
Fen Bilimleri 69 72 65 67

Kaynak: Soda! Trends 35 (2005), s.38

GCSE snavndan be veya daha fazla dersten GCE snavndan iki veya daha fazla
A-C aras (ya da denk) bir not alp baar olan dersten A (ya da denk) not alp
renciler baarl olan genler
Yzde

1 7 .7 . ekil Birleik Krallkta eitim deki baar bakmndan kadn-erkek fark, 1 9 9 2 / 3 - 2 0 0 2 / 3

K a y n a k : ONS (2004c), s .5

765
 E itim
1 7 .8 . ekil A BD d e 2 5 - 2 9 y a aras insanlarn to p lu m sal c in siy e te g r e tam am ladk lar
e itim d zey i y z d e le ri, 1 9 7 1 - 2 0 0 3 aras
K aynak: C h lld Trends (w ww .childtrendsdatabank.org/pdf76
almalar sonucunda, okul mfredat
programnn bir ok konuda erkek
egemen olduunu ve retmenlerin
snfta, kz rencilere gre, erkeklere
daha fazla zen gsterd iklerini
saptamlardr.
Fakat, son yllarda, okullardaki
toplumsal cinsiyet ayrm tartmalar,
dramatik bir ekilde tersine evrilmi
durumdadr. imdilerde, hem eitim
ciler hem siyasetiler arasnda geen
konumalarn ana konusunu baarsz
erkek renciler oluturmaktadr.
1990'larn balarndan itibaren, kzlar,
srekli olarak, baar dzeyi asndan,
her alanda ve Britanya eitim sisteminin
her seviyesinde erkekleri gemeye
balamlardr (bkz. 17.2. Tablo ve 17.7.
ekil). Amerika'dan da benzeri bulgular
gelmektedir. Gen kzlar, bir st
retime devam etmeye, niversite
Ortaokul ve st: Erkek
m Ortaokul ve st: Kadn
*- Kolej ve st: Erkek
~ Kolej ve st: Kadn
niversite mezunu ve
st: Erkek
niversite mezunu ve
st: Kadn
DF.pdf)
eitimi almaya ve yksek lisans
yapmaya erkeklere gre daha yatkn
olmaktadr (bkz. 17.8. ekil).
G en erkeklerin baarszlk
sorunu byk bir kaygyla tespit edilmi
bulunmaktadr, nk bu durum, su
ileme, isizlik, uyuturucu kullanma ve
paralanm aile gibi bir sr byk
toplumsal sorunla balantl grlmek
tedir. Bu tr sorunlar, Mirt'n Mac an
Ghaill'in kefettii ve daha nce
deinilen sorunlarla balantl bir
biimde erkeklik bunalm olarak
betimlenen (12. Blmde tartlmakta
dr, s. 509-14) durumla ilikilendiril-
mektedir. Okuldan erken yata ayrlan
ya da az eitimli erkek ocuklarn iyi bir
i bulma ve salam bir yuva kurma
olaslklar daha azdr. Britanya'nn
ekonomik profili deimeye devam
ettike, az eitim alm genlerin
766

yetenek gerektirmeyen ar iler bulma
olaslklar da azalmaktadr. malat
sanayinde ya da eitli zanaatlarda i
bulma olana salayan raklk kurumu
gn getike yok olmaktadr. Bu arada,
son zamanlarda hzla bymekte olan
hizmet sektrndeki ii talebinin
byk bir oran -yaklak % 70'i-
kadnlar tarafndan doldurulmaktadr.
Toplum sal cinsiyetler arasn daki
farkn aklanm as
Kadn-erkek performansnda son
on ylda meydana gelen gelimelerin
nedeni eitli ekillerde aklanmaya
allm tr. Kzlarn okullardaki
baarlarn aklamada dikkate alnmas
gereken etkenlerden birisi, kadn
hareketlerinin kzlarn zsayglar ve
beklentileri zerindeki etkileridir.
Gnmzde okula giden kzlarn bir
ou alan-kadn rneklerini grerek
bymektedir -kendi ilerinde de, bir
ok kz rencinin annesi ev dnda
almaktadr. Bu olumlu rol model
lerinin etkisinde kalma, kzlarn, alma
hayatnn ve bunun getirecei olanak
larn farkna varmalarn artrmakta,
geleneksel ev kadn kalbna kar k-,
malarna neden olmaktadr. Feminiz
min dourduu baka bir sonu,
retmenlerin ve eitimcilerin eitim
sistemi ierisindeki toplumsal cinsiyete
dayal ayrmlarn daha fazla farkna
varm olmalardr. Son yllarda, bir ok
okul, snflarda kadn-erkek ablon
larndan kanma, kzlar geleneksel
erkek konularn kefetmeye ynelt
me ve toplumsal cinsiyet konusundaki
nyarglardan uzak olan eitim mater
yallerini n plana karma ynnde
admlar atmtr.
767
Eitim
Okullardaki toplumsal cinsiyetler
aras fark aklamaya ynelik kuramlar
dan bazlar, kzlarla erkekler arasndaki
renme fark zerinde younlamak
tadr. Kzlarn, ou kez, erkeklere gre
daha iyi organize ve daha iyi motive
olduklar kabul edilir; ayrca, daha erken
olgunlatklar da grlm ektedir.
Bunun gstergelerinden birisi, kzlarn
birbirleriyle konuarak ve dilsel bece
rileri kullanarak iletiim kurma eili
minde olmalardr. Buna karlk, gen
erkekler -spor, bilgisayar oyunlar ve
okulun oyun sahasnda idman yaparak-
daha aktif bir tarzda sosyal-lemekte ve
snfta daha fazla karklk yaratma
eiliminde olmaktadrlar. Bu genel
davran kalplar snflarda, erkekler
den beklentileri kzlara gre daha az
olabilen ve erkek rencilerle daha
fazla ilgilenerek yaramazlklarna gz
yumabilen retmenler tarafndan
yeniden onaylanr grnmektedir.
Baka bir dnce izgisi -eitim ve
renim kart bir ok erkekte grlen
bak alar ve tavrlar btn olarak-
delikanlclk zerinde durmaktadr
(daha nce 759-61. sayfalarda ele
alnan, Paul Willis ve Mirtin Mac an
Ghaill tarafndan yaplan almalar, bu
kuramlar destekler niteliktedir). Bir
ok kii, gen erkekler arasnda grlen
ar okul dnda kalma ve okuldan
kama orannn renimin iyi bir ey
olm ad inancnda kk sald
grndedir. Blm bakan, Stephen
Byers, 1998'de, son yllarda geli
mesine izin verilmi olan renim
kart kltre, delikanlcla, dur
demeliyiz ve omuz silkip 'ocuktur
yapar' diyerek gememeliyiz yoru
munda bulunmaktayd.
 Eitim
Baarnn dmesi gerekten cinsiyetle
m i balantldr?
Baz bilginler, baar dzeyi dk
gen erkekler hakknda duyulan
kaygnn -ve bunlara ayrlan kaynak
larn- arln sorgulamaktadr. Dilsel
beceriler alannda toplumsal cinsiyeder
aras farkn dnya genelinde rasdana-
bir bir fark olduunu ileri srmekteler.
Gen erkeklerin salkl bota gezer-
liine balanm olan farkllklar,
gnmzde, bu genlerin baar
dzeyini ykseltmeyi amalayan ateli
tartmalar ve lgnca giriimleri
krklemektedir. Ulusal baar hedefle
ri, okullar aras sralam alar ve
uluslararas okur-yazarlk karlatrma
lar -farkllklar isteyen herkesin
grebilecei ekilde ortaya koyarak-
hzla oalrken, eitimde eit sonu
lar elde etme istei en byk ncelik
haline gelmi bulunuyor.
Eletirm enler, gen erkeklere
gsterilen btn bu ilginin, eitim
700
600
500
400
300
200
100
1970/1 1980/1
1 7 .9 . ekil Y k sek ren im g re n g e n le rin say s: cin siy e tle re g r e ,
1 9 7 0 /1 -2 0 0 1 /2
K aynak: S o cial Trends 3 4 (2 0 0 4 ), s.44
alanndaki dier eitsizlikleri gizlemeye
hizmet ettiini ileri srmekteler. Kzlar
bir ok alanda erkekleri gemi olsa da,
okulda, teknoloji, bilim ve mhendislik
gibi mesleklere gemelerini salayan
alanlar seme olaslklar erkeklere gre
yine de dktr. On yedi ya grubu
genler arasnda, erkekler bilim
alannda ba ekmekte ve niversitede
kzlara gre daha baarl olmaya devam
etmektedir: Gnmz ekonomisinde
ekonomik bymenin odan olutu
ran kimya ve bilgisayar bilimleri gibi
alanlarda erkek egemenlii srmekte
dir. Kadnlar, yksekretime gittike
artan saylarda katlabiliyor olmalarna
ramen, ayn niteliklere sahip erkeklerle
kyaslandklarnda, i piyasasnda daha
dezavantajl olmaya da devam ediyorlar
(Epstein 1998).
Baz eletirmenler ise, eitim
dzeni ierisinde en byk eitsizliklere
yol aan etkenin, toplumsal cinsiyete
oranla, snfsal konum ve etniklik oldu
unu savunmaktadr. rnein, renci-
__ Erkek:Tam gn
Lisans dzeyi
Erkek: Yarm gn
Lisans dzeyi
Kz: Tam gn
Lisans dzeyi
Kz:Yarm gn
-X -
Lisans dzeyi
1990/1 2001/2
768
 E itim

lerin toplumsal snflarna gre baar oranda temsil edildiine inanmaktadr.

dzeyleri karlatrldnda, be veya 2002/3'de kadnlar, akademik perso
daha fazla dersten geer not alan nelin % 39'unu oluturm alarna
rencilerin toplam ierisinde ii- ramen, st kademeden ders verenlerin
snfndan gelenlerin orannn ancak % ve aratrmaclarn ancak % 26's kadn
14, buna karlk st snflardan lardan olumaktadr ve toplam ierisin
gelenlerin orannn % 70 olduu deki yaklak % 14'lk oranyla 1.860
grlmektedir. Eletirmenler, baar kadn profesr bulunmaktadr. Btn
sz gen erkekler zerinde younla bunlara karlk, yksekretim alann
mann yanltc olduunu, nk da toplumsal cinsiyetleraras eitlik
erkeklerin toplumdaki egemen konum ynnde daha byk bir eilim olduu
larn bugn de koruduklarn iddia sylenebilir. Aadaki ekil, son
etmekteler. i-snfndan gelen gen yllarda kadn akademisyenler saysnda
erkeklerin baarszlklarnn toplumsal 5.7'lik bir ykse-li ve kadn profesr
cinsiyetten te, ait olduklar toplumsal saysnda 10.4'lk bir srama olduunu
snfn dezavantajlaryla balantl gstermektedir (HESA 2004).
olabileceini ileri srmek-teler.
Yksekretimde yksek kademe
Toplum sal cinsiyet veyksekretim lerde yer alan erkek meslektalaryla
karlatrldnda, kadnlar, ortalama
Daha nce (s. 744-9) grm olarak, dikkate deer lde daha az
olduumuz gibi, son dnemlerde cret almaktadr. Britanya'daki btn
yksekretimdeki renci saysnda niversiteleri kapsayacak ekilde
ok byk bir ykseli sz konusudur. yaplan son aratrmalar kadnlarn
Bu ykseliin nemli ynlerinden birisi ald ortalama cretin erkeklerin cre
kz ren ci saysndaki arttr. tinden daha dk olduunu gster
2001 /2'de, yksekretime tam gn ve mektedir. Bir btn olarak niversite
yarm gn devam eden renci saysnn sektrn gz nne aldmzda
%56'sn kz renciler oluturmak kadnlar erkeklerden ortalama olarak
tadr. Bu, (17.9. ekilde grld gibi) 5.000 sterlin daha az kazanmaktadr ve
erkek ncesi saysnn kzlara gre ok toplumsal cinsiyetler arasndaki bu
fazla olduu yirmi-otuz yl ncesi cret fark baz kurulularda daha da
durumun tersine dnmesidir. 2001/2 byktr (THES, 3 Eyll 2004).
itibariyle, 1970/1 e gre, yksekre
timdeki kz renci says alt kez Eitim v e etniklik
artarken, erkek renci says yalnzca
iki buuk orannda art gstermitir. Sosyologlar, Britanya'daki aznlk
larn eitim anslar konusunda olduka
Britanya ve baka yerlerdeki kadn iyi aratrmalar gerekletirmi bulunu
rgtleri, sk sk, yksekretimdeki yorlar. Swann Komisyonu'nun (1985)
cinsiyet ayrmn boy hedefi haline Herkes iin Eitim raporu da dahil bir
getirmilerdir. Gnmzde, kadnlar, dizi aratrma, hkmetlerce de destek
kendilerinin kolej ve niversitelerdeki lenmitir. Swann Raporu, farkl etnik
retim personeli arasnda, zellikle st kkenden gelme gruplar arasnda orta
kademelerde, yine ar dk bir lama eitim baar dzeyi bakmndan

769
 Eitim

Beyaz

Kark

Siyah Karayipli

Siyah Afrikal

Dier Siyah

Hintli

PakistanlI

Bangladeli

inli

Dier etnik gruptan

O 10 20 30 40 50
1 7 .1 0 . ekil Kalc d lan m a o ra n la n : etn ik g ru p la ra g r e , n g ilte re , 2 0 0 2 / 3 '
'Zorunlu okul andaki, ilkokul, ortaokul ve zel okullardaki (zel okullara gidip te ift kayt
yaptranlar hari) ocuklarn kalc olarak uzaklatrlma oranlar, etnik gruplarna ve her
10.000 renciye gre.
K aynak: S o cial Trends 3 4 (2 0 0 4 ), s .4 2

can alc farkllklar olduunu ortaya olduunu gstermitir. 1988-90 yllar

koymutur. Siyah-Karayip kkenli aile
lerin ocuklarnn, resmi akademik ba
ar lmlerine gre, okulda en baar
sz renci olma eilimi gsterdikleri
tespit edilmitir. Oysa, on yl nce daha
ileri bir noktadaydlar. Asya kkenli
ocuklar, aileleri ekonomik olarak be
yazlardan daha kt durumda olduklar
halde, ortalamas alndnda beyaz
ocuklarla eit dzeydeydiler (Swann
Committee 1985).
Fakat, daha sonra yaplm olan
aratrmalar durumun deimi oldu
unu gsteriyor. Trevorjones tarafn
dan yaplan bir ararma, aznlklardan
gelen on alt ile on dokuz ya aras gen
lerin tam gn eitime devam etme ola
slklarnn beyazlara gre daha yksek
arasnda, Bat Hint kkenlilerin % 43,
Gney Asyallarm % 50 ve inlilerin %
70'lik oranlarna karlk, beyazlarn
ancak % 37'si eitimlerini devam ettir
mitir. Bu son derece olumlu manzara
ya ramen, Jones, olumsuz bir neden
ileri sryor. Kk aznlk gruplarna
ait insanlar, eitimlerini, i bulma
glnden dolay devam ettiriyor
olabilirler (Jones 1993).
Genel olarak baktmzda, kk
aznlklara ye insanlar, Britanya yk
sekretim sisteminde daha az temsil
ediliyor deildir. inliler ve Hintliler,
ortalama olarak, diploma yeterlilik
snavnda byk lde baarl olma
eilimi gstermektedirler ve baar
oranlar dier aznlklardan yksektir.

770

Kendilerini Kark Irktan olarak
gren erkekler ve kendilerini Siyah
/Siyah-Britanyal ve Asyal/Asyal-
Britanyal olarak gren kadnlar, ulusal
ortalama gz nne alndnda, bir
diploma sahibi olmaya veya yksek
retim mezunu olmaya daha az eilimli
grnmektedir (HMSO 2004).
Toplum sal dlarm a ve eitim-retim
Bu kitabn baka yerlerinde de
grdmz gibi, toplumsal dlanma,
son on ylda, sosyologlarn en fazla
ilgilendikleri konu olmutur. Eitim
sistemi dnda kalan ocuklara ynelik
ilgi ve kayg gittike artmaktadr. Eitim
sosyolojisi ierisinde, rencilerin okul
dan dlanmalar ile dier fenomenler,
rnein okuldan kama, su ileme,
yoksulluk, yetersiz ailevi ilgi ve eitilme
isteindeki zayflk arasnda ou kez
balant kurulur.
Dlanma orannn son yllarda
art gsterdii gzlemlenmektedir.
2001/2'de, 10.000'den fazla renci
Byk Britanya okullarndan kalc ola
rak dlanmtr (bu rakam, 1996/7'de
13.000'den fazla rencinin dlanm
olduu dnldnde bir d iine kart sylenebilir. Dlama
eilimine iaret etmektedir). 2001/2'de
okuldan kalc olarak dlanma orannda
erkekler, bete bir olan kzlarn orann
her zaman gemektedir. Ayrca dlan
ma oran etnik kkene gre de farkllk
gstermektedir (bkz. 17.10. ekil).
2002/3'te zorunlu okul anda olup da
dlanan her 10.000 renci gz nne
alndnda, ngiltere'de en yksek
srekli dlanma oran % 37 ile Siyah-
Karayipli renciler ve % 32 ile dier
Siyahlar arasnda grlmektedir (ancak,
bu rakam, 1996/7'de dlanm her
onbin renciden % 78'i ve % 71'i
771
E itim
oranlarn dndmzde yar yarya
bir azalmaya iaret etmekte). Kalc
olarak dlanma oran Hintli ve inli
renciler arasnda en dk seviye
dedir. Ayrca, Amerika'da elde edilen
bulgular da siyah renciler ile dier
etnik gruplara ait renciler arasndaki
benzeri bir farkll yanstmaktadr.
ABD'de, okullarn % 80'inden faz
las karklk karan rencilere kar,
okuldan atlmakla sonulanan sfr
hogr politikas uygulamaktadr. Bu
tr politikalarn sonularna ilikin lke
genelinde yaplan bir aratrma, siyah
rencilerin, renciler arasndaki
temsil oranlaryla hi uyumayan -ve
sadece okulda karklk karma
nedeniyle olamayacak- lde okuldan
dlandklarn aa karmtr. San
Francisco'da, siyah renciler, okula
kayt yaptran rencilerin % 16'sn
olutururken, okuldan atlma paylar %
52'dir. Siyah nfusun % 4 olduu
Phoenix'de, okuldan atlanlarn %
21 'ini siyah renciler oluturmaktadr.
Okuldan dlanma orannn siyah
renciler arasnda yksek olmas nasl
aklanabilir? Bir takm etkenlerin iin
politikasnn, baz tek tek durumlarda
rk bir tarzda uygulanyor olmas
olanakldr.
T o p lu m sa l d la n m a ve etn ik lik
arasndaki balantlar daha ayrntl
olarak 10. B lm de tartlm aktadr,
Yoksulluk, Toplum sal D lanm a ve
Refah , s. 395-6
Ayrca, okuldan atlma orannn,
toplum ierisindeki daha kapsaml
dezavantaj ve dlanma durumlarn
nasl yansttna gz atmak da nemli
dir. Daha nce de grm olduumuz
gibi, bir ok gen insan, byklerin
 E itim

desteinden ve rehberliinden yoksun ok direnli olduundan, baz psiko

olarak, zor koullar altnda bymek
tedir. Geleneksel erkek anlay tehdit
altndadr ve gelecee ilikin tutunacak
hibir d yoktur. Bu alkantl artalana
ramen yaamlarn devam ettiren
genler iin, okul, ilerlenen ve daha iyi
frsatlar yakalanan bir yer olmaktan te,
hayatla hibir ilgisi olmayan ve ar
yetkeci bir yap olarak grnebilir.
loglar (ve bir ok eitimci, ykmll
n yerine getirerek) zekann IQ
Intelligency Q uotient, zeka lm
anlamna gelmektedir- testiyle llen
ey olarak kabul edilebilecei neri
sinde bulunmulardr. Bu nerinin
yeterince doyurucu olmad aktr,
nk zekann tanm tamamen
dngsel olmaktadr.

IQ v e Eitim IQ testlerinin bir ou kavramsal

Tartmada buraya kadar, yetenek
teki kaltmsal farkllklar sorunu ve
bazlarnn, eitim alannda elde edilen
kazanmlardaki deiimlerin ve bunun
sonucunda gelen mesleki konum ve
gelirin zeka farkn yanstt iddialar
gz nne alnmamtr. Bu tr koul ramen, IQ testi, okul ve iyerlerinde
lar altnda, aslnda, doutan getirdikleri
potansiyellerine eit olan bir dzeyi
yakalam insanlara bakarak, okul
sistemi ierisinde frsat eitliinin var
olabilecei ileri srlmektedir.
Z eka nedir?
Psikologlar, zeka ad verilebilecek
tek bir insan yetisinin var olup olma
dn ve eer varsa, bunun doutan
belirlenmi farkllklara ne lde bal
olduunu yllardr tartmaktalar.
Zekann tanmlanmas olduka zordur,
nk bir ok farkl ve ou kez de
birbiriyle balantl olmayan zellikleri
kapsamaktadr. rnein, zekann en
saf biiminin soyut matematiksel
sorunlar zme yetenei olduunu
varsayabiliriz. Fakat, bu tr sorunlar
zmede ok iyi olan baz insanlar
bazen baka alanlarda, rnein tarihsel
olaylar kavramada ya da sanatsal
almalar anlamada daha dk bir
yetenek sergileyebilmekteler. Kavram
belirli bir tanm iine sokulmaya kar
ve saysal problemlerin bir karmn
dan oluur. Test, alnacak ortalama
puan 100 olacak ekilde oluturulur:
daha aa bir puan alan kii ortalama
zekann altnda, daha fazla alan ise
ortalama zekann stnde kabul
edilir. Zekay lmedeki esasl zorlua
oldua kadar aratrmalarda da yaygn
bir ekilde kullanlmaktadr.
IQ vegenetik etkenler
IQ testinden elde edilen sonular,
aslnda akademik performansla byk
lde karlkl iliki iindedir; byle
olmas da artc deildir, nk asl
olarak okuldaki baary tahmin etmek
amacyla gelitirilmitir. Bu nedenle, bu
sonular, eitimsel kazanm dzeyin
deki deiimle balantl olan toplum
sal, ekonomik ve etnik farkllklarla da
yakndan ilikilidir. Beyaz rencilerin
test sonular, ortalama olarak, siyahi
rencilerin ya da dezavantajl durum
da olan dier aznlklara ait rencilerin
test sonularndan daha iyidir. 1969'da,
Arthur Jensen imzasyla yaynlanan bir
makale, beyazlarla siyahlar arasndaki
IQ farkn ksmen genetik farkllklara
balamasyla, byk grlt koparm
tr (Jensen 1967,1979).

772
 Daha yaknlarda, psikolog Richard
J. Herrnstein ve sosyolog Charles Mur-
ray, IQ ve eitim tartmasn, tar-
mal bir tarzda yeniden amlardr. grne kar kmaktadrlar. Bu
Herrnstein ve Murray, an Erisi:
Am erikan Yaamnda T eka ve Snf Yaps
(The Bell Curve: Intelligence and Class
Structure in American Life -1994) adl
kitaplarnda, IQ'nn genetik kaltmla
ilikisini destekleyen o gne kadar
toplanm kantlarn artk yadsnamaz
hale geldiini savunmaktadrlar. Onlara
gre, deiik rk ve etnik gruplar
arasnda zeka konusunda var olan kayda
deer farkllklar, ksmen, soyaekimle
aklanmak zorundadr. Aktardklar
kantlarn byk bir ksm ABD'de
yaplan almalara dayanmaktadr.
Herrnstein ve Murray'e gre, bu
kantlar, ortalama olarak, baz gruplarn
dierlerine gre daha yksek IQ'ye sa
hip olduklarn gstermektedir. Asya
kkenli Amerikallar, zellikle de Japon
ve in kkenli olanlar, ortalama olarak,
beyazlardan, ar bir fark olmasa da,
daha yksek IQ'ye sahipler. Bununla
birlikte, Asyallarn ve beyazlarn orta
lama IQ'leri siyahlardan nemli lde
daha yksektir. Herrnstein ve Murray,
156 almadan elde edile bulgulara
dayanarak, bu iki rk arasnda ortalama
olarak on alt puanlk IQ fark olduu
sonucuna ulamlardr. Bu iki yazar,
kaltmsal zekadaki bu farkllklarn,
Amerikan toplumundaki sosyal bln
melere nemli bir adan katkda
bulunduunu ileri srmektedir. Daha
zeki olan bir bireyin, toplumsal skalada
ykselme ans da daha byktr. Top drt lkeyi kapsayan karlatrmal
lumun en st kesiminde bulunanlar,
ksmen nfusun geri kalanndan daha
zeki olduklar iin oradadrlar ki bundan
da en altta bulunanlarn da, ortalama
olarak, ok zeki olmadklar iin en altta
olduklar sonucu kar.
773
Herrnstein ve Murray'i eletirenler,
rksal ve etnik gruplar arasndaki IQ
farknn asl olarak genetik olduu
eletirmenlere gre, IQ'deki farkllk
toplumsal ve kltrel farkllklardan
kaynaklanmaktadr. IQ testlerinde,
siyahlara ya da etnik aznlklara gre,
zengin beyaz rencilerin yaantlarnn
bir paras olma olasl daha yksek
olan trden -rnein, soyut akl yrt
meye dayal- sorular yneltildiine dik
kat ekmekteler. Ayrca, lld
varsaylan yeteneklerle hibir ilgisi
olmayan, rnein test annda stresli
olunmas gibi, etkenler IQ test sonu
larn etkileyebilmektedir. Bir aratr
mada, Afrika kkenli Amerikallarn IQ
test sonularnn, testi uygulayan kii
siyah deil de beyaz olduunda alt
puan dt kantlanmtr (Karnin
1977).
Dier lkelerdeki yoksul etnik
aznlklar -rnein Hindistan'taki
dokunulmazlar, Yeni Zelanda'daki
M aorisler ve Japonya'daki Bura-
kuminler - zerinde yaplan gzlemler,
ABD'deki Afrika kkenli Amerikallar
ile beyazlar arasndaki IQ farknn
toplumsal ve kltrel farkllklardan
kaynaklandn gl bir biimde
desteklemektedir. Bu gruplarn hep
sinde ocuklarn IQ testlerinden elde
edilen sonular, etnik ounlua ait
ocuklarn test sonularna gre,
ortalama on ile on be puan daha dk
kmtr. Bu sonu, (ABD dahil) on
baka bir almada elde edilen sonu
tarafndan da desteklenmektedir; bu
almaya gre, nfusun genel toplam
dikkate alndnda, IQ seviyesi son
yarm yzyldr esasl bir biimde
ykselmi bulunmaktadr. IQ testleri
 E itim
dzenli olarak gncelledrilmektedir.
Testin eski ve yeni biimleri ayn grup
tan insanlara uygulandnda, eski test
ten elde edilen sonularn nemli l
de yksek olduu grlmtr. Gn yoruz (Fraser 1995:3).
mz ocuklarna 1930'larn IQ testi
uygulandnda, ocuklar 1930'larn
gruplarna gre testten ortalama 15
puan fazla almlardr ki bu beyazlarla
siyahlar arasndaki ortalama farka kar
lk gelmektedir. Gnmz ocuklar
anne-babalarna gre kaltmsal olarak
daha zeki deillerdir; deiim byk bir
olaslkla artan refah dzeyinden ve
toplumsal avantajlardan kaynaklan
maktadr. Beyazlar ile Afrika kkenli
Am erikallar arasndaki ortalam a
toplumsal ve ekonomik farkllk, en
azndan farkl kuaklar arasndaki
farkllk kadar byktr ve bu da IQ
sonularndaki fark aklamak iin
yeterlidir. Ayn zamanda, bir gruptan
elde edilen ortalama sonucun, grubun
herhangi bir yesinin zeka seviyesini
tahmin etmeyle hibir ilikisi yoktur.
Bireyler arasndaki IQ test sonularn
etkileyen farkllklar ksmen genetik
olabilirken, baz rklarn dierlerinden
ortalama olarak daha zeki olduklar
iddias, kantlanmam ve kantlanamaz
bir ey olarak kalmaktadr.
an Erisi Savalar
Baz nl bilginler Herrnstein ve
Murray'in grlerini snamak amacyla
an Erisi Savalarnda. (The Bell Curve
Wars -Fraser 1995) bir araya gelmi
lerdir. Blm editr an Erisi
Savalarn son on yldr ya da daha
uzun bir sredir sosyal bilimlerin en
fazla karldk karan blm olarak
betimlemektedir. almaya ilikin
gr ya da iddialar editrn her
byk dergi ve gazetede yer alan bir
mektup saanana tutul-masna yol
amtr, ki radyo ve tele-vizyon
programlar srasnda sonular zerine
yaplan canl yorumlar hesaba katm
an Erisi Savalar'na katkda
bulunanlardan birisi olan biyolog
Stephen Jay Gould'a (1941-2002) gre,
Herrnstein ve Murray drt nemli
konuda yanlmaktadr. Gould, Herrn
stein ve Murray'in, zekann tek bir IQ
saysyla betimlenebilecei, insanlar tek
bir zeka leine gre sralamann
anlaml olduu, zekann asl olarak
genetik kaltmdan kaynakland ve
deitirilemez olduu eklindeki savla
rn tartmal bulmaktadr. Dolaysyla
da bu varsaymlarn her birinin tart
maya ak olduunu gsterm eye
almaktadr.
Savaa katlanlardan baka biri olan
Howard Gardner, aratrma yzylnn,
genel bir kategori olarak zeka kavra
mn skartaya kartm olduunu
savunmaktadr. Var olan ey yalnzca
oklu zekadr -pratik zeka, mzik
zekas, uzamsal zeka, matematiksel
zeka ve benzerleri. an Erisi Sava
larm katlan daha bakalar, IQ sonu
lar ile daha sonraki i performans
arasnda hibir sistematik iliki olma
dn ileri srmektedirler. Ortaklaa
tepki gsterdikleri ey, rk szdebi-
limdir. Gould'un vard sonu udur:
an Erisi retisiy le m ca d ele e tm e k
zo ru n d ay z, n k h e m y an ltr h e m de,
e er h a rek ete g e e rs e , h e rk e sin zek asn
k en d isin e uygun b ir ek ild e g e litirm e
olasl n n n n k esece k tir. p h esiz ki,
h e rk es b ir beyin cerra h ya da ro k e t b ilim ci
o lam az, am a b u n lar yapam ayan birisi iyi
b ir ro c k m zisy en i ya da p ro fe sy o n e l b ir
sp o rcu o lab ilir (ve b y lelik le d ah a b yk
b ir to p lu m sal saygnlk ve g elir elde
ed eb ilir), (a.g.y. s. 22 )
774

YerilQclk
David Gillborn ve Deborah Youn-
dell (2001), Yeni IQclk: Zeka, Y ete
nek' ve Eitimin Paylatrlmas adl
makalelerinde, gnmzde IQ lm
lerinin eitim alannda ak bir ekilde
kullanlmasna ok seyrek rasdanl-
dn, ancak eitimcilerin artk yete
nek terimini benzeri bir ekilde kullan
dklarn ileri srmekteler. Gillborn ve
Youndell, yetenek teriminin bu
ekilde kullanlmasnn okullardaki
siyah ve ii snfndan ocuklar iin
sistematik olarak dezavantaj yarattn
savunmaktalar.
Yazarlar, aratrmalarn, 1990'larn
ortalarnda Londra'da iki okulda iki yl
boyunca srdrmlerdir. Buradaki
retmenlerle ve ortaokul nc snf gzlemlerinden, retmenlerin bu
ve son snf rencileriyle grmeler
yapmlar ve gzlemde bulunmulardr.
Aratrma yaptklar her iki okulda da
retimin arlkl olarak A-C eko sabit ve rencinin potansiyelini belir
nomisi etrafnda ekillendiini gr
mlerdir. Bununla anlatmak istedikleri
ey, okullarn, G C SE snavnda be veya
daha fazla dersten A-C aras not alabi
lecek olabildiince fazla sayda ren
ciye sahip olmay amalyor olmalardr.
Gerek budur, nk bu seviyede olan
renci oran, okullarn, hkmetin
resmi olarak her yl ilan ettii okullar
aras sralama cetvelindeki yerlerini
gsteren temel ltlerden birisidir. Bir
okul mdrnn personele ynelik bir
yazda vurgulad gibi: yapabilecei
miz en iyi ey, olanakl en byk oranda
be en yksek not ltn gemektir.
Bu, vlmeye deer bir ama gibi
grnse de Gillborn ve Youndell, bu
durumun retmenler zerinde zaman
larnn ounu, G CSE snavlarnda be
775
Eitim
veya daha fazla dersten C ve st not
almay baarabilecek gibi grnen
rencilere ayrmalar ynnde bask
yarattn saptamlardr. Bunun bir
sonucu, her iki okulda da farkl
renci gruplarna ayrlan zaman ve
abann gittike artan lde farkl
oranlarda paylatrlyor olmasdr.
retmenler, G C SE snavlarnda be
dersten iyi not alabilecek rencileri
semek ve en fazla bu rencilerle ilgi
lenmek zorundadrlar. Gillborn ve
Youndell, her iki okulda da, retmen
lerin bir renciyi be G CSE snavn
kazanmaya aday olarak grp grme
melerini belirleyen eyin o rencinin
yetenekine ilikin grleri olduunu
saptamlardr. retmenler ve ren
cilerle yaptklar grmelerden ve
terimle anlatmak istediklere eye ilikin
olduka belirgin bir fikre ularlar.
Onlarn bulgularna gre, yetenek,
leyen bir ey olarak grlmektedir (bir
mdrn vurgulad gibi: Bir insana
yetenek veremezsiniz, verebilir misiniz?
Gcnzn yettiinden fazlasn baa
ramazsnz, baarabilir misiniz?).
Ayrca, retmenlerin yetenein nesnel
bir biimde llebileceine inandklar
da grlmtr. Okullarn birisinde,
yeni geldiklerinde rencilere, ret
menlerin ilerideki G CSE snavndaki
baar dzeyinin iyi bir belirtisi olarak
grdkleri, bilisel yetenek snav
uygulanmtr.
Gillborn ve Youndell, altklar
her iki okulda da, rencilerin, baz
arkadalar dierlerine gre stte tutulu
yor diyerek yakndklarn kefetmi
lerdir. Bunlar, yetenekli saylan renci
lerdir. Beyaz ve orta snftan olma
 E itim
olaslklar yksektir. G illborn ve
Youndell'in grme yapt retmen stnde bir not almakta ve bylece
lerden birisi, yoksul, iten atlm
ebeveynlerin ocuklar adna eitim
den beklentileri orta snftan bir ebe
veynin ya da ii snfndan olup da
yukar doru trmanma olasl olan bir
ebeveynin beklentileri ile ayn deil
yorumunda bulunmaktadr. Dolaysy
la, snfsal konum ve ebeveynin beklen
tileri bir retm enin rencinin
yetenekini deerlendirmesinde etkili
olmaktadr. Yazarlar, ayrca, siyah
rencilerin, dier etnik kkenden
gelme emsallerine gre daha az beklenti
iinde olduklarnn ve daha sert bir
mcadele vermek zorunda kaldklar
nn gzlemlendiini kaydetmekteler.
Yazarlar, hangi rencinin yetenek
sahibi olduuna ilikin bu tr kanlarn,
siyah ve ii snfndan gelme ocuklara
kar bilinsiz bir ayrmclk yarattn
iddia etmekteler.
Hangi rencilerin yetenek sahibi
olduklarna ilikin retmenler tarafn
dan yaplan resmi olmayan deerlendir
meler, siyah ve ii snfndan gelme
ocuklarn (stlerde yer alanlarn
dllendirildii) G C SE snavlarnda st
seviyelerde yer alma anslarnn beyaz
lara gre daha az olduu anlamna
gelmekte. Bunlarn yan sra, retmen
lerin rencinin yeteneine ilikin
grleri o rencinin okulu hangi
seviye grubu iinde bitireceinin
belirlenmesinde de nemli bir rol
oynamakta, siyah ve ii snfndan
ocuklarn, beyaz ve orta snftan arka
dalaryla ayn ii yapm olsalar da
okulu alt seviye gruplarnda bitirme
olaslklar daha yksek olmaktadr.
Sonuta, hi de artc olmayan bir
ekilde, siyah ve ii snfndan ok az
renci G C SE snavlarndan Cnin
retmenlerin onlarn yeteneklerine
ilikin grleri desteklenmektedir.
rnein, okullarn birisinde, be veya
daha fazla G C S E snavndan C
dzeyinde not alan siyah renci oran,
beyazlarn % 35'lik oranyla karlat
rldnda, ancak % 16'dr. Bu sonular,
siyah ve ii snfndan rencileri
akademik baar bakmndan ortalama
nn altnda gren lke genelindeki bak
asyla uyumludur.
Bu ekilde, Gillborn ve Youndell'e
gre, yetenek hakkndaki varsaym
lar, Britanya'daki ortaokullar (niver
siteye hazrlk, teknik ve modern
ortaokul eklinde) l blmlenme
olarak gren bir nceki kuan zekaya
ilikin inanlaryla aynlk gstermek
tedir. Ayrca, yazarlar, bu tr inanlarn
Yeni i Partisi'nin eitime ilikin
dnce-lerini ekillendirdiini de ileri
srmek-teler. i Partisi seimleri
kazand 1997'den beri, okullarda
rencilerin yeteneklerine gre ayrld
seviye gruplar oluturulmasn des
teklemeyi srdrmektedir. Yazarlar,
baar dzeyi bakmndan farkl snflar
ve etnik gruplar arasnda grlen byk
farkllkta yetenee ilikin bu tr inan
larn nemli rol oynad grndedir.
Gillborn ve Youndell, almala
rnn, an Erisi (The Bell Curve) gibi
kitaplarda ileri srld gibi, zekann
byk lde miras (kaltm) yoluyla
getii fikrine birok eitimci iddetle
kar ksa da, bir anlamda en azndan,
m iraslar kazanm bulunu-yor.
G erek bir tartm a olm akszn
Britanya eitim sistemi, Herrnstein ve
Murray gibi IQclerin ileri srd
varsaymlar sorgulamakszn doru
776

kabul eden bir eitim siyasetine ve
pratiine hzla geri dnmektedir.
Gillborn ve Youndell'e gre, aina
olduumuz toplumsal ayrmlar (zellik
le de snfsal ve rksal olanlar) renci
lerin bireysel yeteneklerine vurgu
yapt grnen ama aslnda grupsal
kimliklere ilikin dile getirilmemi
nyarglar temel alan sylem aracly
la yeniden ortaya kmaktadr.
Duygusal %eka ve kiileraras %eka
Daniel Goleman, Duygusal Zeka
(Emotional Intelligence -1996) adl
kitabnda tartmalarn IQ tartmasna
dnmesini engellemeyi amalamak
tadr. Goleman, duygusal zekann
yaamlarmzda baz eylerin stesin
den geliimizi belirlemede en azndan
IQ kadar nemli olabileceini ileri
srmektedir. Duygusal zeka, bir insann
-kendi kendisini motive etme, kendine
hakim olma, evk ve kararllk gc gibi
konularda- duygularn nasl kulland
na karlk gelir. Bu nitelikler, genellikle,
kaltmsal olarak edinilmez; bir ok
ocuk bunlar renebilir ve bylece
entelektel kapasitesini kullanmada da
ha fazla ansa sahip olabilir. Goleman'a
gre, en parlak zekaya sahip olanmz
bile, dizginsiz tutkularn ve serke
itkilerin slnda boulabilir; yksek
IQ'ye sahip insanlar, zel yaamlarnn
artc lde beceriksiz dmencileri
olabilirler (a.g.y, s. 34). Sradan zeka
lsnn, hayatta, daha sonra gelen
baar durumlaryla tam olarak rt-
memesinin nedenlerinden birisi budur.
Nitekim, 1940'larda mezun olan
doksan be Harvard rencisi bir ara
trma almasnda takibe alnmlardr.
Kolejde IQ testinden yksek sonular
alm olan bu rencilerin, orta yaa
777
E itim
geldiklerinde, kendi kariyerlerinde
dk IQ so n u cu alm o lan
rencilerden yalnzca bir miktar daha
b a a rl o ld u k lar g r lm t r.
Aratrmann baka bir blm IQ
terazisin in dier kefesin d ekileri
gzlemlemeye ayrlmtr. te ikisi
yardma muhta ailelerden, tamam ise
Harvard yaknlarndaki yoksul bir
semtten drtyz elli gen erkek
zerinde allmtr. Yaplan lmler
sonucu grubun te birinin IQ'snn
90'n altnda olduu tespit edilmi ve bir
kez daha, IQ 'n n daha sonraki
kariyerleriyle yalnzca kk bir
balant iinde olduu grlmtr.
rnein, IQ's 80'nin altnda olan
erkeklerin % 7'si isizdi, ama IQ's
100'n zerinde olanlarn % 7'si de ayn
durumdayd. Buna karlk, ocukluk
dnemi yetenekleri, rnein duygula
rn kontrol etme ve bakalaryla iyi
geinme, daha iyi ngrler salamak
tayd. Howard Gardner'n belirttii gibi:
K iile ra ra s zek a d i er insanlar anlam a
yetisid ir: O n la r m o tiv e ed en eyi, nasl
a l tk la r n , a l rk e n o n la rla n a s l
ib irli i y ap labilece in i bilm edir. B aarl
sat elem an lar, siy asetiler, re tm e n le r,
k lin isy en ler ve d in g rev lileri, bu n larn
h e p si, y k sek d ereced e k iileraras zekaya
s a h ip o lm a o la s l o la n k iile rd ir.
K iilera ra s zek a, ... k en d isin d en yanl
y ap m am ay a z e n g s te r e n , d o ru s zl
b ir m o d e l y aratm a g c v e b u m o d eli
y aam d a etk ili b ir ekilde yer alm ak iin
k u llan ab ilm ed ir (1 9 9 3 , s. 9).
Zeka hakkndaki dncelerimizi,
yaamda baary etkileyen dier
etkenleri de ierecek ekilde yeniden
gzden geirmek zorundayz. Nitekim
benzeri eyler eitim hakknda da
sylenebilir. Eitim, resmi eitim-
retimden daha geni bir kavramdr.
Ayrca, artk, bir bireyin i yaam ncesi
 E itim
m e u m B au H S u a t*tamtam** unma

geirdii bir hazrlk dnemi olarak da dir. Eitim, yazl kitle iletiim ara
kabul edilemez. Teknolojinin deii larndan yararlanma olana salayan
miyle birlikte, gerekli beceriler de okuma yazma becerilerinin ve saysal
deimektedir ve eitim tamamen becerilerin kazanlmasn salamtr.
mesleki bir bak asndan ele alnsa Hibir ey, bir ders kitab ya da okul
bile yani i hayatyla ilgili becerileri kitab kadar okulun ayrt edici zellii
kazandran bir ey olarak grlse bile- olamaz.
birok uzman, gelecekte, mr boyu
Btn bunlar, biroklarnn gzn
srecek bir eitime gereksinim duyula
de, eitimde multimedya teknolojile
ca konusunda hem fikirdir.
rinin ve bilgisayarn artan kullanm ile
birlikte deimeye balayacaktr. Ders
Eitim ve Yeni letiim kitaplarnn yerini hzla dijital medya m
Teknolojisi alacak? ocuklar, bir eyler renmek
iin retmenleri dinlemek yerine,
Gnmzde, bilgi teknolojisinin bilgisayarlarn amaya balarlarsa,
yaylmas, okullardaki eitimi imdiden okullar varlklarn imdiki biimleriyle
farkl yollardan etkilemektedir. Bilgi bir ekilde srdrebilecekler mi? Yeni
ekonomisi bilgisayar eitimi alm bir teknolojilerin, varolan mfredatlara
igc gerektirmektedir ve eitimin bu basit bir ekilde eklemlenmeyecei,
gereksinimin karlanmasnda kritik bir onlarn temelini kazaca ve dntre
rol oynayabilecei ve oynamas gerekti cei, syleniyor. nk, gnmzde
i gittike netlemektedir. Son zaman genler, zaten bir bilgi ve medya toplu-
larda, evde bilgisayar sahibi olmada ani munda doup bymekteler ve bu
bir ykseli yaanm olmasna ramen, toplumun teknolojileriyle, retmenleri
yine de bir ok ocuk evde bilgisayar de dahil bir ok yetikinden daha fazla
kullanma hakkna sahip deildir. Bu ili dllar.
nedenle, okul, bilgisayar ve online
teknolojisinin olanaklarn renmek Son yllarda eitimde teknoloji
ve bunlar rahatlkla kullanmak isteyen kullanm mutlak bir biimde dn
genler iin vazgeilmez bir ortam me uram bulunuyor. Birleik
olu tur maktadr. Krallk'ta, Britanya okullarn adala
trmay ve bilgisayarla donatmay ama
Snfta tek n o loji layan bir dizi giriime rastlamaktayz.
17.11. ve 17.14. ekiller ngiliz okul
Eitimin ada anlamda douu, larnda bilgi ve iletiim teknolojisi
daha nceki blmlerde grdmz kullanmndaki dramatik ykselii
gibi, ondokuzuncu yzylda yaanan gstermektedir, ki 2002 itibariyle
dier baz byk deiimlerle ilikilen- hemen hemen her okulun internet
dirilmektedir. Bunlardan birisi, matbaa b a la n tsn n salanm olduu
nn geliimi ve kitap kltrne ula grlyor.
madr. Kitap, gazete ve dier basl yayn
organlarnn toplu yaym, sanayi top- Baz gzlemciler, bir snf devri-
lumunun geliiminin, makineler ve minden, duvarlar olmayan snflardan
fabrikalar kadar ayrt edici bir zellii ve masa st sanal gereklike ula-

778
 E g ltlm

ilk retim Ortaretim z e l okullar

1998 1999 [1 )2 0 0 0 E ! 2001 2002 >2003

1 7 . 1 1 . ekil ICT* alannda okul bana ortalam a harcama; okul trlerine gre, 1 9 9 8 -2 0 0 3 .
Kaynak: Department fbr Education and Skills (2003), s. 5-7

1998 1999 2000 2001 2002 2003

1 7 . 1 2 . ekil H er bir okulda bilgisayar bana den ortalama renci says: okul trlerine gre
(ngiltere) 1 9 9 8 -2 0 0 3
Kaynak: Department for Education and Skills (2003), s. 5-7

779
 Eitim

250

200

150

100

lkretim Ortaretim zel okullar

1998 1999 Ej]2000 H2001 2002 2003

17.13. ekil O kul bana d en yalnzca ya d a esas olarak eitim -retim amacyla kullanlan
ortalama bilgisiyar says (ngiltere), 1 9 98 -2003
Kaynak: Department for Education and Skills (2003), s. 5-7

100

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0
Ortaretim zel okullar

1998 Q 1999 O 2000 ^2001 |2 0 0 2 1 2003

17.14. ekil Okullarn internet balant yzdeleri (ngiltere), 1 998 -2003

Kaynak: Department for Education and Skills (2003), s. 5-7

780
 Eitim

maktan sz etmekteler. Bilgisayarn nclk etmi olduunu grmekteyiz.

eitim frsatn artrm olduu konu Bu niversitenin programlar, BBC
sunda ok az kiinin kukusu vardr. tarafndan sabah erken ve gece ge
Bilgisayar, ocuklara, bamsz alma, saaderde yaynlanmaktadr. renciler
konular online kaynaklarndan yararla bu programlar yazl materyaller,
narak aratrma ve ilgi duyduklar alan mektuplamaya dayal almalar, zel
da ilerleme olana sunan eitim yaz retmenler ve dier rencilerle
lmlarndan yararlanma ans vermek birlikte yaplan yaz kurslaryla birletir-
tedir. Bununla birlikte, yalnzca kiisel mekteler. Bu yolla, yksekrenim
bilgisayarlarndan yararlanarak renen diplomas iin gerekli dersleri evden ve
ocuklardan oluan snf ryas (ya da ou kez ilerine devam ederek
kabusu) henz gereklememitir. alabilmekteler. OU, alanna giderek
Aslnda, duvarsz snflar hala ok artan lde interneti de katarak, u an,
uzaklarda grnyor. Birleik Kralln en byk niversitesi
haline gelmi bulunmaktadr ama
Okulda veya evde her an kullan
rencileriyle ilgili eitli sorunlarla yz
labilecek yeterli sayda bilgisayar olsa
yze gelmeye de devam etmektedir.
bile (ve bilgisayar bana den renci
says arpc bir biimde dt halde, Gnmzde internet, eitimi,
durum deimi deil) retmenlerin yaklak 30 yl nce televizyonun yap
byk bir ounluu bilgisayar, m olduundan daha kkl bir biimde
geleneksel derslerin yerine alacak deil, dnme uratyor grnmektedir.
ancak onlara ek olarak kullanlabilecek A.B.D'de bu alandaki dnmn
bir ey olarak grmektedir. renciler, ncln Phoenix niversitesi yapn
bilgisayar, standart mfredatta belir ve yapmaya da devam etmektedir.
tilen grevleri yerine getirmek iin, 1989'da kurulan niversite, A.B.D'de
rnein, bir aratrma projesi gelitir yetki verilmi en byk niversitedir.
mek ya da gncel konular aratrmak Fakat, bir ok byk Amerikan niver
iin kullanabilmekteler. Dier taraftan, sitesinin aksine, yemyeil bir kampse,
bilgi teknolojisini, ancak birka eitim byk bir ktphaneye, bir futbol
ci, insan-retmenlerle etkileime gir takmna ya da bir renci kafeteryasna
menin ve onlardan bir eyler renme sahip olmaktan gurur duyamayacak bir
nin yerini alabilecek bir ara olarak niversitedir. niversiteye kaytl
grmektedir. retmenler asndan, 68.000 renci genelde Phoenix ni
emek ve ura isteyen ey, yeni bilgi versitesi'nin online kampusnde-
teknolojisini, anlaml ve eitim asn internet araclyla ya da Kuzey Ameri
dan salkl bir ekilde derslere katmay ka'nn elliden fazla byk ehrine
renmektir. yaylm renme merkezleriinden
birisinde bir araya gelmekte ve etkileim
e- n iv ersitelerin d o u u ? iine girmektedir.

Geriye, 197 l'e dnp baktmzda Phoenix niversitesi, rencinin

Britanya Ak niversitesi'nin (OU) gerek corafi konumunu konu d
yksekretimde uzaktan renme brakan, tamamen online zerinden
alannda televizyonun kullanlmasna tamamlanabilen bir dzineden fazla

781
 Eitim
alanda yksekrenim program
sunmaktadr. Online'daki grup mail-
kutular gerek snflarn yerini tut Daha nce (s. 744) ehir Akademileri
makta, renciler, sunum yapma ya da
fikirlerini baka kiilerle tartma yerine,
almalarn, dier rencilerin ve ri'nde olduu kadar Britanya'da da,
eitimcilerin okumalar iin elektronik
snflara postalamaktalar. rencilerin
aratrmalarn ya da okuma devlerini
yapmalar iin bir elektronik ktphane
her zaman hizmetierindedir. Her hafta
ba, ders eitmeni, haftalk okuma
listesini ve tartma konularn elektro
nik posta ile datmaktadr. renciler,
ders programlarna gre, kendilerine
verilen bu almalar tamamlayp ki
istedikleri zaman, gece ya da gndz
elektronik snflara katlabilirler-
gnderirler; daha sonra, eitimciler bu
devleri deerlendirip, yorumlaryla
birlikte renciye geri gnderirler.
Phoenix niversitesi'ne zg olan
ey yalnzca bu renim ortam deildir.
niversite, yalnzca belirli bir i yerinde
alan ve yirmi yandan byk olan gelecekler? Beceri-merkezli, pratik
rencileri kabul etmektedir. niver
sitenin sunduu hizmeder hem yap
hem ierik olarak, yeni beceri ve nitelik
ler kazanmak isteyen ama bu renim
srecini youn kiisel ve mesleki
yaamlarm aksatmayacak bir ekilde
tam amlama gereksinim inde olan
yetikin meslek sahiplerini hedeflemek
tedir. Bu nedenle, dersler, belirli bir
akademik takvime gre deil, aralksz
devam eden ve btn bir yla yaylan
be-sekiz haftalk youn bloklar halinde
verilmektedir.
Phoenix niversitesi'ni geleneksel
niversitelerden ayran bir dier nemli
zellik, Apollo Communications adl
bir irkete ait kar-amal bir kurum
olmasdr. niversite, kuruluundan on
yl sonra, drt ayda ortalama 12.8 mil
yon dolar kar elde eder hale gelmitir.
konusunu tartrken grm olduu
muz gibi, Amerika Birleik Devletle-
eitim kurumlarnn gittike artan bir
oram devlet deil, zel sektr tarafn
dan idare edilir hale gelmitir. imdiye
kadar eitim alamnn dnda kalm,
ynetimde ya da teknoloji retimi ve
datmnda uzman olan kurulular,
eitim sistemine danman ya da
ynetici olarak dahil edilmektedirler.
Internet temelli renimin esnek
lii ve rahatl elbette yadsnamaz ama
yaklam eletiriye tabi olmaktan da
uzak deildir. Bir ok kii, gerek bir
karlkl etkileim ortamnda yaplan
yz yze renimin yerini hibir eyin
tutamayacan ileri srmektedir.
Gelecek kuak renciler, neredeyse,
yalnzca online'daki kullanc adyla
bilinen isimsiz renciler a haline mi
disiplinler, soyut akl yrtmenin ve
renme ak iin renmenin
nemini yava yava ortadan kaldracak
m?
Bunlarn yan sra, teknolojik
ilerleme ve kreselleme, yksekre
tim alannda kresel bir piyasa da
yaratm bulunuyor. imdiye kadar,
yksekretim -deniz ar renciler,
lke snrlarn aan aratrma projeleri
ve uluslararas bilimsel konferanslar
sayesinde- her zaman uluslararas bir
boyuta sahip olmusa da, gnmz-de,
dnyann drt bir yanna yaylm
renciler, retim grevlileri ve eitim
kurumlan arasnda kkten yeni ibirlii
olanaklar da ortaya kmaktadr.
Internet tabanl renimin ve e-ni-
782
 E itim

versitelerin oluturulmasyla, eitim

ve dier nitelikler, kresel bir dinleyici
Sonu: eitimin gelecei
grubuna daha kolay aktarlabilir hale Yeni iletiim teknolojileri eitim
gelmektedir. Gnmzde kimlik bel alannda yeni, muazzam olanaklar
geleri, sertifikalar ve diplomalar, gele yaratmaktadr. Resmi eitimin, snfla
neksel eitim kurumlan ve fiziki snf rn ya da amfilerin getirdii snrlamalar
lardan oluan dnyann dnda elde aarak, ya, snf ve toplumsal cinsiyet
edilebilmektedir. Bir dizi rakip kurum ayrm yapmakszn dnyann her
ve irket -ki bazlarnn kurulu amac yerinden ren cilere ulam asn
ticaridir- kresel eitim piyasasna ok olanakl klmaktadr. Gelgelelim, baz
hzl bir ekilde girmektedir. Bilgi ve eletirmenler, yeni teknolojilerin, daha
renim, imdiye kadar hi olmad zgrletirici ve daha eitlik salayc bir
lde, adaylara ak durumdadr. g olmaktan te, eitim alannda var
olan eitsizlii daha da artrabileceine
Hatta kkl niversiteler bile e-
iaret etmektedirler. Bilgi yoksulluu,
niversite olma yolunda admlar
bu blmde ele alnd gibi, eitimin
atmaktadr -kuramlarn konsorsiyum
yeniden rettii eitsizlie ve maddi
lar, birbirlerinin akademik kaynaklar
yoksunlua eklenen yeni bir halka
n, aratrma servislerini, retim
olabilir. Teknolojik deiimin artan
grevlilerini ve renci online'larn
hz ve iverenlerin bilgisayar eitimi
paylamaktalar. Dnyann farkl yerle
alm kiilere duyduu gereksinim,
rindeki niversiteler, sunduklar
hizmetler kendilerininkini tamamlayc
nitelikte olan kuramlarla kurduklar bu
tr ortaklklarn yararn kabul etmek
tedirler. Bilimsel almalar ve tekno
lojik yenilikler hzla artarken, en sekin
niversitelerin bile her alanda stnlk
lerini korumalar olanaksz hale gel
mektedir. Bu niversiteler, online
ortakl sayesinde, bilgilerini ortak bir
havuzda toplayabilmekte ve bunlarn
bu ortakla dahil btn renciler ve
aratrmaclar iin ulalabilir olmalarn
salayabilmektedirler. rnein, Lond
ra'daki bir renci, San Francisco'daki
bir online ktphanesine girebilmekte,
baka bir yerdeki uzman bir akademis
yene e-mail araclyla sorularn ynel
tip kendisini aydnlatmasn isteyebil-
mekte ya da aratrma projelerinde
ibirlii yapabilmektedir.
Yoksul lkelerde yeni bir "bilgisayar alt-snf"
doacak m?

783
 Eitim

teknolojik olarak yeterli bilgiye sahip den gelmenin bir anahtar olabilir.
kiilerin, bilgisayar konusunda daha az Teknoloji, zeki ve yaratc insanlarn
deneyimli insanlarn zerinden atlayp ellerine teslim edildiinde, snrsz
birdir bir oynamalarna yol aabilir. olanaklar yaratlabilir, demekteler.
Teknolojinin gerektirdii niteliklere
Teknoloji her ne kadar nefes kesici
sahip olanlarla olmayanlar arasnda
ve nemli kaplar aabilen bir ey olsa
ayrm yaplmas tehdidi, bilgi anda
da, unutmamak gerekir ki byle kolayca
hayatta karlaabileceimiz yeni sorun
teknolojiye-uyum diye bir ey sz
larla ba edebilmek asndan (s. 745-
konusu deildir. Kidesel okuma-yazma
6'da tarttmz) yaam boyu reni
bilmemeyle mcadele eden, elektrii ve
min nemini daha da artrmaktadr.
telefon hadar bile olmayan gelimemi
Baz kiiler, Bat toplumlarnda bir blgelerin, uzaktan renim program
bilgisayar alt-snfinn domasndan larndan gerekten yararlanabilmeleri
endie etmekteler. Kresel ekonomi, iin nce eitimsel altyap ihtiyalarnn
artan lde bilgi temeline otururken, karlanm as gerekir. Bu blm
yoksul lkelerin, bilgi zengini ile bilgi boyunca ele alm olduumuz gibi,
yoksulu arasndaki uurumdan dolay, eitim dzeni snf ve toplumsal
daha da kenara itilmeleri gibi gerek bir cinsiyet gibi alanlarda eitsizlii yeniden
tehlike sz konudur. retebilmektedir. Yeni bilgi ve iletiim
teknolojileri yenilerini yaratrken bu
Bazlarna gre, internet eriimi
ayrmlar daha da keskinletirebilir;
zengin ile yoksul arasnda yeni bir snr
dier taraftan, eer doru kullanlrsa,
izgisi haline gelmi bulunuyor. 2000'de
yeni teknolojiler dnyadaki eitim
Latin Amerika, Dou Asya, Dou
sistemlerini daha zgrlk ve daha
Avrupa, Arap lkeleri ve Sahra-alt
eitliki yapma olanaklar sunabilir.
Afrika lkelerinde internet kullanclar
nn oran nfusun %4'ten azn olutur
m aktad r.B un a karlk ayn yl
Amerikan halknn % 54 u internet kul
lancs durumundadr (UNDP 2001).

Buna karlk, bilgi teknolojisini

savunanlara gre, bilgisayar kullanm,
ulusal ya da kresel lekte eitsizliklere
yol amak zorunda deildir -bilgisayar
kullanmnn asl gc insanlar bir araya
getirme ve onlara yeni frsadar sunma
olananda yatmaktadr. Ders kitab ve
kalifiye retmeni olmayan Asya ve
Afrika'daki okullar, internetten yararla
nabilirler, gr ileri srlmektedir.
Uzaktan renim programlar ve deniz
ar meslektalarla ibirlii yapma,
dezavantajlarn ve yoksulluun stesin

784

zet
1 am zd a var o la n biim iyle eitim , zel
olarak d zen len m i binalarda e itim - retim
g re n ren cileri dahil, yksek okur-yazarlk
oran ve yaygn basl m ateryalle ortaya km aya
balam t. B ilg i, b ir o k farkl m ek and a b ir o k
farkl kii tarafnd an elde ed ilebilm ekte,
yenid en retileb ilm ek te ve tketilebilm ekteydi.
Sanayilem eyle birlik te, i hayat daha u zm an lk
iste r hale gelm i v e daha fazla in san , o k u m a,
yazm a ve h esap lam a g ibi pratik becerilerin
yansra soyut bilgi elde ed er olm utur.
2 Y irm in c i yzylda eitim in yaygnlam asnn,
eitim li ve disiplinli i g c ne duyulan ak
g erek sin im le yaknd an ilikili olduu
d nlm ekteydi. B ilg i ek o n o m isin e
yn elin m esiyle, e itim in n e m i daha da
artacaktr. K a lifiy e olm ayan, kol gcyle alan
iiler iin i olanaklar g ittik e azalrken, em ek
piyasasnda yeni te k n o lo jilere uyum salayan,
yeni b e ce rile r ed in eb ilen ve yaratc alanlara
g erek sin im duyulacaktr.
3 1 9 4 4 E itim Y a sas'n d an so n ra, B irleik
K ra llk 'ta h erk es parasz o rta ren im hakkna
kavum u ve oku l b itirm e ya o n b e e
ykselm itir. D e v le t o rta retim okullar,
niversiteye hazrlk oku llar, m o d ern
o rta re tim okullar (m eslek okullar) ve birk a
tane d e tek n ik o k u l eklinde b l m len m itir.
O n b ir y a -so n ra s snav, ren cilerin
y eten ek lerin e g re hangi d evlet okuluna
gid ecek lerin i b e lirlem en in b ir arac haline
gelm itir.
4 19 6 0 'la rd a , o rta re tim d e o k am al okul
sistem in e g eilm itir. niversiteye hazrlk
okullar ve m o d e rn o rta retim okullaryla
b irlik te, o n -b ir-y a -so n ras snav da
kaldrlm tr. o k am al o k u l sistem i so n
yllarda you n eletirilere h e d e f olm aktadr.
B a z kiiler, o k am al oku llarn, balang ta
um ulan eitim stand artlarn yakalayam am
olduu gr nd edir.
5 Y k se k re tim , n g iltere'd e, ik in c i D n y a
Sav a'n d an so n ra n em li l d e g elim e
g ste rm itir: yeni k urum lar ( krm z tulal
niversiteler) olu tu ru lm u v e kayt yaptran
re n ci saysnda, zellik le kz ren ciler
bak m n d an , art g r lm t r. F ak at,
B ritan y a'd a, y k sek retim , b ir fo n kriziyle
E itim
kar karyadr. G n m zd e, b ir o k ren ci,
y k sek retim giderlerini karlam ak iin kredi alm a
yolun a bavurm aktadr.
6 eitli so sy o lo ji kuram lar, eitim ve retim e ilikin
y oru m lar zerind e etkili olm aktad r. B e rn ste in 'n kuram na
g re, karm ak kodlu k on u m a b iim in i kazanm olan
o cu k larn , b asit k on u m a kod u n a sahip o cu k lara g re,
resm i eitim in isterlerini k arlam a olaslklar daha
yksektir.
7 R esm i oku l m fred at p ro g ram lar, d aha g enel b ir sre
o lan v e ren im , eitim ve o k u l ortam larn n eitli, resm i
olm ayan y n lerinin etkili old uu kltrel yenid en retim in
yalnzca b ir blm d r. G izli m fred at kltrel yeniden
retim d e o k n em li b ir ro le sahiptir.
8 O k u llarn ve okul iind ek i retim in rg tlen m e b iim i
cin siy ete dayal eitsizlikleri s rd rm e eilim i
g sterm ek ted ir. D e r s kitaplar var o lan toplum sal cinsiyet
im g elerin i ierirk en , kz ren cilerin z el giysileri
y n etm elik lerce b elirlen m ek te, erkek ren ciler ise
erkeklikleri k on u su nd a cesaretlen d irilm ekted ir. A rtk
o rta d a n kalkm as g erek en b u eilim lere ra m en, so n o n
yldr, kz ren ciler eitim sistem in in h er dzeyinde baar
b ak m n d an erkekleri srekli g erid e brakm aya
balam lardr. G e n erk ek lerd e g r len baarszlk, kt
d avranlar, isizlik ve b ab an n yokluu gibi daha kapsam l
top lu m sal m eselelerle ilikilend irilm ek ted ir -ki baz kiiler
b u g r n yanltc olduu inancndad r.
9 Z ek a n n tanm lanm as so n d erece z o r old uundan, bu
k on u zerind e birbiriyle atan bird en fazla g r e
rastlanm aktadr. B a z kiiler, top lu m sal gru p larn ortalam a
IQ 's n belirleyen eyin g en ler old uunu ileri srerken,
bazlar da top lu m sal koullarn etkili olduunu
savunm aktadr. E ld e ed ilen kantlar arlkl olarak,
top lu m sal ve kltrel etk enleri n plana karanlar
d estek ler niteliktedir.
10 Y e n i tek n o lo jiler ve bilgi ek o n o m isi, eitim ve retim
anlaym z d eitirm ek ted ir: resm i e itim , yaam boyu
ren im anlayna yol v erm ek z o ru n d a kalm aktadr.
B irey lerin , yaam lar b o y u n ca ren im etkin liklerine
katlm a ve g elen ek sel dersliklerin dnda m esleki eitim
alm a olanaklar g ittik e artm aktadr.
11 B ilg i tek n o lo jisi - e- n iv ersitelerin kurulm as ve
in te rn e t taban l ren im in yaygnlam asyla- d ersliklerdeki
eitim s recin e katlm aktadr. B ilgisayar eitim i alm am ya
da yeni tek n o lo jilerd en y ararlanm a olan a bu lam am
kiilerin b ir tr bilgi yoksu llu u ile kar karya kalm a
olaslnd an kayg duyulm aktadr.
785
 E itim

Dnme sorular
Eitim ne iindir?

Eitim toplumsal eitsizliklerin stesinden gelebilir mi?

Yksekretime katlm artrmak amacyla ne gibi politikalar gelitirilebilir?

Modern teknolojiler, isteyerek ya da istemeyerek toplumu okulsuzlatracak mdr?

Gizli mfredat elektronik snflarda nasl ortaya kabilir?

Okullar ve kolejler, duygusal zekann gelitirilmesine daha fazla yer vermeli midir?

Ek Kaynaklar
Caroline Benn ve Clyde Chitty, Thirty Years On: Is Comprehensive Education A live and Well or
StrugglingtoSurvive?(LondiOn-. DavidFulton, 1996).

Ken Jones, Education in Britain: 1944 to the Present (Cambridge:Polity,2002).

R.Moore, Education and Society: Issues and Explanations in the Sociology o f Education (Cambridge:
Polity, 2004).

A. H. Halsey ve dierleri., Education: Culture, Economy and Society (Oxford: Oxford University
Press, 1977)

n tern et balantlar
21 .Yzyl renme inisiyatifi
http://www.211earn.org.

Eitim ve Beceri Blm (BK)

www.dfes.gov.uk

Eitim Felsefesi Ansiklopedisi

http://www.educacao.pro.br/

U N ESCO Eitim Ana sayfas

http://www.unesco.org/education

nc a [Bahar] niversitesi
http://www.u3a.org.uk/

D fE S Yaam boyu renim

http://www.lifelonglearning.co.uk/

786
indekiler

alma nedir? karl denen ve

denmeyen alma
almann dzenlenmesi
Taylorizm ve Fordizm
Taylorizm ve Fordizmin snrlar
iin ve almann deien doas
Kadnlar ve alma
Post-Fordizm
Mesleki yapdaki bugnk eilimler
I gvencesizlii, isizlik ve almann
toplumsal nemi
almann toplumsal anlam
gvencesizliindeki art
isizlik
Sonu: Kiiliin anmas m?

^ et

Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlar
alma ve Ekonomik
Yaam

Jockey ilk bronz mantarn, Ocak
1885'te bir Pazartesi sabah saat alty
be gee yapt. Ustaba ona nasl
yaplacan anlatrken, imdi gbeini
tornann yatana skca daya dedi,
yere salam bas; bacaklarn da ayr.
Jockey bacaklarn ayrd. Makine
kvlcm ve tiz bir ses kard; buhar itili
bir makine; bronzdan mantar biimin
deki valf kutuya dt. Bundan ka
tane yapmam gerekiyor? diye sordu
Jockey masumca. Gkte ka tane
yldz varsa dedi ustaba ve yryp
gitti.
Jockey o zaman on be yandayd.
Bu i bir terfydi. Bundan nceki ii,
M an ch e ster yaknlarnd aki Sal-
ford'daki fabrikada ay yapmak ve getir
gtr ilerini yerine getirmekti. Jockey
altm bir yl boyunca baka bir i
yapmad. lk birka yldan sonra
sendikaya katld. Yirmi be yanda,
ayaklar altnda ken demenin iine
geti. Demeyi tamir iin gelen ustaya
kendini yle savundu: Gryorsun
yere sk basmalym. Deme dal
yor. zr dileme dedi usta, Bu be
nim demem deil. Tahtalar 1907'de
ve sonra 1916'da yeniden krldlar.
198'de Jockey gn ie gelmedi s
panyol gribi diye zr diledi; kafam
kaldramadm ve 1935'te iki gn daha
790
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam

gelmedi; kars ldnde. irkette cret karl bir ie sahip olmak diye
geirdii altm bir yl boyunca, iten dnme eilimindeyiz, ne ki bu, ok
yalnzca be gn uzak kald. yaln bir grtr. Karl denmeyen
igc (ev ileri ya da kiinin kendi
kinci Dnya Savann hemen
arabasn tamir etmesi gibi) pek ok
ardndan, yetmi bir yana geldiinde,
kiinin yaamnda byk bir yer tutar.
milyonuncu valfini yaptktan ksa bir
Pek ok i tr, karl denen
sre sonra, altndaki rm zemin bir
nitelikteki yerleik kategorilere uyum
kez daha kt. Bunu bekliyordum
gstermez. rnein, biimsel olmayan
dedi. Tornay itti, torunu olacak yataki
ekonomide yaplan ilerin ou, resmi
ustabana gitti. Bu hafta sonu artk
istihdam istatistiklerinde kaydedilmez.
bitiriyorum George, diye bard
Biimsel olmayan ekonomi terimi,
makinenin sesini baarmak iin. Ayr
dzenli istihdam alan dnda yaplan,
lrken, oradaki insanlar bir sallanan
kimi zaman salanan hizm etler
koltuk aldlar. Bunu da eskitip datt
karlnda elde edilen nakit paray
n zaman sana usta gndeririz! Cuma
ierse de, ayn zamanda mallarn ya da
leden sonra, ustaba ona yeni ra
hizmetlerin dorudan dei tokuuna
tantt. Ona iin nasl yaplacan gs
dayanan ilemlere gndermede bulun
ter, tamam m? dedi. Jockey glm
maktadr.
sedi: otur uraya dedi ocua; ok
fazla bir ey yok. Gbeini torna yata rnein sznt yapan bir boruyu
na skca daya, yere salam bas; bacak tamir iin gelen birisine, karlnda bir
larn da ayr! belge istenmeden ya da yapt iin
ayrntlar kaydedilmeden nakit deme
Robert Roberts'in Jockey'in al
yaplabilir. nsanlar ucuz -yani alnt
ma yaamn anlatt, yirminci yzyln
ya da karl denmemi- mallar,
ilk eyreinde Salford'dun kenar
arkadalar ya da tandklaryla, baka
mahallerindeki yaamn ilk elden
eyler karlnda deitirebilir. Biim
anlatm olan klasik yaptndan (1971)
sel olmayan ekonomi yalnzca gizli
beri almann doas olduka deiti.
nakit ilemleri deil, insanlarn kendi
Pek oumuz iin, Jockey'in alma
evlerinde ya da darda kendi kendine
yaam bizimkinden dnlemeyecek
yapt ileri de iermektedir. rnein,
kadar farkl. Bu blm, modern
kendin-yap tr etkinlikler, evde
toplum da alm ann geliim in i
kullanlan makina ve aletler, teki trl
incelemekte ve modern ekonomilerin
satn alnmas gereken mal ve hizmetler
yapsna bakmaktadr. Bununla birlikte,
salar (Gershuny ve Miles 1983).
alma terimini kullandmzda
Geleneksel olarak ounlukla kadnlar
bundan gerekte ne anladmza
tarafndan gerekletirilen ev ileri,
yakndan bakmamz gerekiyor.
genellikle karlkszdr. Ancak bu da
almadr -genellikle ok zor ve yorucu
alma nedir? Karl denen bir alma (kutuya baknz). Yardm
ve denmeyen alma kurulular ya da teki kurulular iin
Genellikle almay, alma d gnll alma, nemli bir toplumsal
kalma kavramnn dndrd gibi, role sahiptir. Karl denen bir ite

791
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam

almak yukarda belirtilen nedenler Bir meslek ya da i, dzenli bir c

yznden nemlidir; ancak alma ret ya da maa karl gerekletirilen
kategorisi daha genitir. almadr. Btn kltrlerde, alma,
Karl densin ya da denmesin,
ekonominin temelidir. Ekonom ik
sistem, mal ve hizmelerin retimi ve
almay, zihinsel ve fiziksel abann
harcanmasn gerektiren, insan gerek blmn dzenleyen kurumlardan
oluur.
sinimlerini karlayan mal ve hizmet
lerin retimini hedef alan devlerin
yerine getirilmesi diye tanmlayabiliriz.

E v ileri
B u g n k b iim iy le evileri, ev ile alm a y erinin K a rl d e n m e y e n ev ii ig c n n e k o n o m i iin
b irb irin d e n ay n lm asy la ortay a k t (O a k ley 1 9 7 4 ). n e m i o k fazladr. San ay ilem i lk elerd e yaratlan
Sa n a y ilem e ile, e v m allarn retim yeri o lm ak tan serv etin % 2 5 ile % 4 0 arasn d ak i b ir b l m n n
k p t k etim yeri h a lin e geldi. E v i le ri, g e r e k e v ilerin d en geldii ta h m in ed ilm ek ted ir. Z a m a n
a lm a g id ere k d ah a fazla d o ru d an c re t karl k u llan m n a ilikin 2 0 0 2 'd e y ap lan ulusal b ir
ola ra k ta n m la n d k a g r n m e z h ale geldi. a n k etin bu lgu larn a g re , e er B irle ik K ra llk 'ta
E v i le ri g e len ek se l o larak k ad nlarn alan ik en , evin ev ilerin e d e m e yaplsayd, b u n u n B irle ik K ra llk
d erk e k le re ayrlm t. B u g elen ek se l m o d eld e, ev
iin d ek i ib l m -e v in iin d ek i so ru m lu lu k larn ev
halk ta ra fn d a n pay lalm as- o ld u k a d o ru d an
n itelik ted ir. K a d n la r evilerin in , e er h ep sin i
d eilse, b yk b l m n y k len m ek zo ru n d ay k en
e rk ek ler aileye b ir c r e t k azan arak b a k a r .

A yr b ir ev in ortay a k t d n e m b ak a
d e im e le re de tan k lk etm itir, san ay ilem en in
salad y enilik ve k oylklar evi etk ilem ed en n c e ,
e v iin d e alm ak z o r v e kiiyi t k eten n itelikteyd i.
rn e in h a fta lk am ar, ar ve g g e re k tire n b ir
iti. E v le r d e scak v e so u k akan suyun g etirilm esi,
zam an t k e te n p ek o k ii o rta d a n k ald rm t; d ah a
n c e , su ev e ta n m al v e stlm alyd; bu g n
g elim e k te o la n d n y an n o u n d a old u u gibi.
E le k trik v e gaz te sisa d a n , k m r v e o d u n so b a la rn
ve d zen li o d u n k esim i, k m r tam a ve so b a n n
s rekli o larak te m iz le n m e si g ib i ileri g erek siz hale
getirdi.

Y in e de, a rtc b ir b iim d e , elek trik s p rgeleri,

a m a r v e bu la k m a k in a la n g ibi ig c ta s a rr u f
ed en y en ilik lerd en so n ra bile, ev ilerin d e kad nlar
ta ra fn d a n h a rca n a n o rta la m a zam an o k fazla
azalm am tr. B ritan y al k ad n larn karlksz
a ltk la n ev ilerin e h a rca d k la n zam an s o n yarm
yzyldan b u yana azalm am tr. E v aletleri d ah a ar
n itelik tek i ilerin b ir b l m n o rta d a n k ald rm tr,
an ca k b u n la rn y erlerin e yeni iler yaratlm tr.
o c u k b a k m , ev in alverii v e y e m e k h azrlan m as Kadnlar okluk "ifte mesai yaparlar;
iin h a rca n a n z am an h ep artm tr. evin iinde ve dnda.

792

e k o n o m isi iin d e e rin in 7 0 0 m ilyar p o u n d o laca
ta h m in e d ilm ek ted ir ( O ff ic e o f N a tio n a l S ta tistics
2 0 0 2 ). E v i i a lm a , alm alarn n karl d e n e n
n fu s iin cretsiz h iz m e t salayarak ek o n o m iy i
d estek lem ek te d ir.
Y in e de ev ii a lm a n n k en d isi so ru n lu bo y u tlara
sahiptir. A n n e O a k ley 'in (1 9 7 4 ) b ir alm a b iim i
ola ra k eviini ele ald k lasik alm as, ev ii ilere
tam zam an l y n e lm e n in yahd m la,
y aban clam ay a v e i se l ta tm in d en y ok su nlu a
g t re b ile ce in i g s te rm e k te d ir. O ak ley
a lm a sn d a , ev k ad n larn n ev ii ileri o ld u k a
tek d z e b u ld u klar ve kend i alm alar iin
olu tu rd u k lar belirli l le ri k arlam ak iin kendi
almann toplumsal
dzenlenmesi
Modern toplumlarda ekonomik
sistemin en ayrdedici zelliklerinden
birisi son derece karm ak bir
iblmnn bulunuyor olmasdr:
alma, insanlarn uzmanlat ok
fazla sayda mesleklere blnm
durumdadr. Geleneksel toplumlarda,
tarmd alma, bir zenaatta ustal
gerektiriyordu. Zenaat becerileri, uzun
bir raklk dnemi srasnda renili
yordu ve alan olaan olarak retim
srecinin btn aamalarn, en ban
dan en sonuna kadar yerine getirmek
teydi. rnein, bir saban yapan metal
iisi demiri dkmek, onu biimlendir
mek ve kurulumunu yapmak zorun
dayd. Modern sanayi retimimin
ortaya k ile geleneksel zenaatlarn
byk bir blm ortadan kalkt ve
onlarn yerine, daha geni retim
srelerinin bir parasn oluturan
beceriler geti. Bu blmn banda
yaam yksn tarttmz Jockey,
buna bir rnektir. Jockey btn alma
yaamn, olduka uzmanlam bir ite
geirmid; fabrikadaki teki insanlar da
teki zgl ileri yapyorlard.
a l m a v e E k o n o m ik Y aam
k en d ilerin e uyguladklar ru h sal b ask d an
k aam ad k larn g s te rm e k te d ir.
K arl d e n e n v e d e n m e y e n alm a b iim leri,
e v ilerin in e k o n o m iy e k atk larn n g sterd i i gibi,
birb irleriy le y ak nd an ilikilidir. S o sy o lo g la rn
ilg ilerini y n elttik leri esas so ru lard an birisi,
kad nlarn ig c p iyasalarn da d aha fazla yer alyor
o lm alarn n evd ek i ib l m n etkileyip
etkilem ed iid ir. E e r evii ilerin m ik tar azalm ad
hald e d aha az k ad n tam zam an l evkad n
n iteli in d e ise, b u n u n an lam , evin iin d ek i ilerin
b u g n d aha farkl b ir b i im d e d zen len m esin in
g erek li olduudur.
Modern toplum almann ger
ekletii yerde de bir kaymaya tanklk
etmitir. Sanayilemeden nce, alma
nn byk blm evde yaplyordu ve
evhalknn btn yeleri birlikte al
may tamamlyordu. Elektrik ve kmr
le alan makinalar gibi sanayi tekno
lojisindeki ilerlemeler, iyeri ile evin
ayrlmasna katkda bulunmutur. Giri
imcilerin sahip olduu fabrikalar sana
yinin geliiminin odak noktalar haline
gelmitir: Makina ve ekipman fabrika
larda younlam ve mallarn kitlesel
retimi evde sdenen kk lekli
zenaatl geride brakmaya balam
tr. Jockey gibi fabrikalarda i arayan
insanlar, uzmanlam bir devi yerine
getirmek zere eitilecekler ve bu al
ma karl bir cret elde edeceklerdi.
alanlarn performanslar, iilerin
retkenliklerini ve disiplinlerini artra
cak teknikleri gerekletirecek olan
yneticiler tarafndan gzetim altnda
tutulmaktayd.
Geleneksel ve modern toplumlar-
daki iblm arasndaki kartlk
gerekten de olaanstdr. Gelenek
sel toplumlarn en byklerinde bile,
tccar, asker ve din adam biimindeki
793
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam
uzmanlam rollerin yannda, yirmi ya
da otuz taneden fazla olmayan ana
zenaat ticareti bulunmaktadr. Modern
bir sanayi sisteminde, elifi elifine
binlerce farkl meslek bulunur. Birleik
K ra llk nfus saym , B ritan y a
ekonomisinde yaklak 20.000 farkl
meslein dkmn yapmaktadr.
G eleneksel toplumlarda nfusun
byk blm iftliklerde alr ve
ekonomik olarak kendi kendine yeterli-
dir. Bunlar yiyeceklerini, giysilerini ve
yaamn iin gerekli olan teki eyleri
kendileri retir. Buna karn modern
toplumlarn nemli zelliklerinden
b ir is i, e k o n o m i k kar l kl
bamllktaki ok byk arttr.
Hepimiz, yaammz srdrmek iin
gerekli olan rn ve hizmetler bak
mndan, devasa saydaki -bugnlerde
btn dnyaya yaylm olan- teki
alanlara bamlyz. Pek az istisna ile,
modern toplumlardaki insanlarn ezici
ounluu kendi yedikleri yiyecei,
iinde yaadklar evleri, ya da tkettik
leri maddi mallar kendileri retmez.
lk sosyologlar, iblmnn
potansiyel sonular -hem bireysel
alanlar hem de bir btn olarak top
lum bakmndan- hakknda ok fazla
yazmlardr. Kari Marx, modern
sanayinin geliiminin pek ok kiinin
almasn skc, ilgin olmayan
biimlere indirgeyecei konusunda
speklasyon yapan ilk yazarlardan
birisidir. M arx'a gre, iblm
insanlar yaptklar iten yabanclat-
racaktr. Marx'a gre yabanclama,
yalnzca almaya deil, kapitalist bir
ortamdaki btncl sanayi retimine
kar kaytszlk ya da dmanlk duygu
larna gndermede bulunur. Marx,
geleneksel toplumlarda almann
genellikle ok yorucu olduuna -kyl
iftiler kimi zaman afaktan gnbat-
mna kadar almak zorundayd- iaret
etmekteydi. Yine de, kyller, ok bilgi
ve beceri gerektiren alm alar
zerinde gerek lde bir kontrole
sahiptiler. Buna karlk pek ok sanayi
iisi, ortaya kan rnn yaratlma
snda yalnzca bir para katk yapa
bildiklerinden kendi ileri zerinde ok
az kontrole sahiptir; bu rnn sonun
da nasl ya da kime satlaca konusunda
da hibir etkiye sahip deillerdir.
Marksistler, Jockey gibi iiler iin,
almann yabanc, bir gelir elde etmek
iin yerine getirilmesi gereken ancak
znde tatmin edici olmayan bir ey
olarak grndn syleyeceklerdir.
Durkheim iblm hakknda,
potansiyel olarak zararl etkilerini kabul
ediyor olsa da, daha iyimser bir bak
asna sahiptir. Durkheim'a gre,
rollerdeki uzmanlama, topluluklar
iindeki toplumsal dayanmay artra
caktr. Birbirinden yaltlm, kendi
kendine yeten birimler olarak yaamak
tansa, insanlar birbirlerine karlkl
bamllklar yoluyla balanacaklardr.
D ayanm a, okynl retim ve
tketim ilikiler^ yoluyla artacaktr.
Durkheim bu dzenlemeyi, olduka
ilevsel diye grmekteydi; her ne kadar
deiim ok hzl olursa dayanmann
bozulabileceinin farknda olsa da.
Durkheim ortaya kan bu normsuz
olma duygusuna anomi diyordu.
D urkheim ve M arx'n yazlarna genel
bir bak iin Sosyoloji n ed ir?
balkl 1. Blm e bakm ak yararl
olabilir.
Taylorizm v e fordizm
Modern iktisadn kurucularndan
birisi olan Adam Smith, iki yzyl nce,
iblmnn salad stnlkleri,
artan igc verimlilii bakmndan
tanmlyordu. Smith'in en nl yapt,
794

Uluslarn Zenginlii (The Wealth o f
Nations-1776), bir topluine fabrika
sndaki iblmnn betimlemesi ile
balar. Tek bana alan bir kii bir
gnde belki 20 ine yapabilir. Ne ki, bu
iinin devi bir dizi yaln ileme
blnrse, uzmanlam ileri yapan on
ii igbirlii iinde birlikte gnde
48.000 ine retebilir. Baka deyile ii
bana retim oran, 20'den 48.000'e
kmtr; her bir uzman ilemci tek
bana altnda yapabileceinden montaj hatt idi. Ford'un fabrikasnda
240 kat daha fazla ine retmektedir.
Bir yzyldan fazla bir zaman sonra
bu dnceler, en gelimi ifadesine,
Amerikal bir ynetici danman olan
Frederick Winslow Taylor'n (1865-
1915) yazlarnda ulamtr. Taylor'un
bilimsel ynetim dedii yaklam,
sanayi srelerinin, onlar zamanlamas
ve dzenlemesi tam olarak yaplabi
lecek biimde yaln ilemlere blebil
mek iin ayrntl bir incelemesine
dayanyordu. Bilimsel ynetimin daha
sonra ald adla Taylorizm, yalnzca
akademik bir alma deildi. Taylo
rizm, sanayi retimini enoklatrmak
iin tasarlanm bir retim sistemi idi;
yalnzca sanayi retim ve teknolojisi
zerinde deil, alma yeri siyaseti
zerinde de yaygn etkileri olmutu.
zellikle, Taylor'un zaman ve hareket
almalar, retim sreleri hakkndaki
bilginin iiden alp salam bir biimde
yneticilerin eline teslim etmeyi,
bylelikle de zenaatlarn koruduklar
zerkliin temelini ortadan kaldrmay
salamtr (Braverman 1974). Byle
likle, Taylorizm, igcnn nitelikten
yoksun braklmas ve aalanmasyla
eleir olmutur.
Taylorizmin ilkeleri, sanayici Hen-
ry Ford (1863-1947) tarafndan benim
795
a l m a v e E k o n o m ik Y a a m
Brtm m m jm a:iBtor^i^a n n n n m :rjaT jm '^/.iMHWnrat^
senmitir. Ford, ilemlerin hzl, kesin
ve yaln bimide yaplmas iin tasarlan
m olan uzmanlam alet ve makina-
larn kullanld, ilk araba fabrikasn
1908'de Michigan, Highland Park'ta,
yalnzca bir tek rn -Ford T Modeli-
retmek iin kurmutu. Ford'un en
nemli yeniliklerinden birisi, hay
vanlarn hareket eden bir hat zerinde
blm blm paraland Chicago
mezbahalarndan esinlendii sylenen
alan her bir ii, rnein arabalar
nnden getike sol taraftaki kapnn
kolunu takmak gibi uzmanlam bir
devi yerine getiriyordu. T Modelinin
retim inin durdurulduu 1929'a
gelindiinde, 15 milyondan fazla araba
retilmiti.
Ford, kitlesel retimin kitlesel
pazarlar gerektirdiini ilk farkeden-
lerden birisiydi. Ford, eer otomobiller
gibi standartlatrlm mallar daha da
byk miktarlarda retilecekse, bu mal
lar alabilecek tketicilerin de garantiye
alnmas gerektiini dnyordu. 1914
ylnda, Ford tek tarafl olarak, Dear-
born, Michigan'daki fabrikasnda ge
erli olan sekiz saatlik alma cretini 5
Dolara ykseltti o zamanlar iin olduk
a cmert olan ve ii snf yaam bii
mine byle bir otomobile sahip ola
bilmeyi katan bir cret. Harvey'in
belirttii gibi, Gnde sekiz saat ve be
Dolarn amac, yalnzca iilerin olduk
a retken olan montaj hatt sisteminin
gerektirdii disipline uymalarn sala
makt. Bu ayn zamanda iilere,
irketlerin daha da byk miktarlarda
retmeye balayacaklar kitle retiminin
sonucu olan rnleri tketmek iin
yeterli olacak gelirin de verilmesi
anlamna geliyordu (Harvey 1989).
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam
Ford'un retim hatt etkinlii artrmak iin tasarlanmt
Fordizm, kitlesel pazara balan
m olan kitlesel bir retim sistemini
anlatmak iin kullanlan bir addr. Belirli
kimi balamlarda, terim, ikinci Dnya
Savandan sonra, kitlesel retimin
yksek derecede sendikalam istikrarl
igc ilikileriyle eletii kapitalizmin
gelitii dneme gndermede bulunan
daha zgl bir anlama sahiptir. Fordizm
altnda, firm alar iileriyle uzun
dnemli balantlar iine girmiler,
cretler de retkenlikteki arta skca
balanmt. Bylelikle toplu pazarlk
anlam alar -firm alarla sendikalar
arasndaki, cretler, kdem haklar, de
meleri gibi alma koullarn belirle
yen biim sel anlamalar- iileri
otomatikletirilmi alma rejimlerini
kabullenmelerini ve kitlesel olarak
retilen mallar iin yeterli talep yarat
may salayarak kendi kendini besleyen
bir evrim yaratmtr. Sistemin genel
likle 1970'lerde skntya girdii ve
alma koullarnda daha fazla esneklik
ile daha az i gvencesinin olduu
koullarn ortaya kt dnl
mektedir.
Taylorizm ve Fordizmin snrlar
Fordizmin gerilemesinin nedenleri
karmaktr ve oka tartlmtr.
Deiik sanayi kollarndaki firmalar
Fordist retim yntemlerini benimse
dike, sistem belirli snrlamalar iine
girmitir. Bir zamanlar, Fordizmin bir
btn olarak sanayi retim inin
geleceini temsil ettii dnlrd. Ne
ki zamanla bunun byle olmad
796

grld. Sistem yalnzca, araba retimi
gibi byk pazarlar iin standardat-
rlm mallar reten sanayi kollarnda
baaryla uygulanabilmektedir. Meka
niklemi retim hadarn kurmak ar
pahaldr; bir kez Fordist bir sistem
kurulduunda olduka kat hale gel
mektedir. rnein, bir rnde deiik
lik yapmak iin nemli lde bir
yeniden yatrm yapmak gerekir. Fordist
retim, eer fabrikay kurmak iin
yeterince finansman bulunabilirse
kopyalanmas olduka kolay bir sistem
dir. Ne ki igcnn pahal olduu
lkelerdeki firmalar cretlerin dk
olduu yerlerdekilerle rekabet etmekte
zorlanmaktadr. Bu, ilk bata Japon
(ancakjapon cret dzeyleri artk hi de
dk deildir) ve daha sonra Gney
Kore araba sanayiinin glenmesine
neden olan etkenlerden birisiydi.
Ne ki, Fordizm ile Taylorizmin
zorluklar pahal ekipmann tesine
gemektedir. Fordizm ve Taylorizm
sanayi sosyologlarnn dk gven
sistemleri dedii niteliktedir. ler,
yneticiler tarafndan belirlenir ve
makinalarn kontrolne braklr. al
ma devlerini yerine getirenler yakn
dan izlenir ve onlara pek az eylem
zerklii verilir. Disiplinin ve yksek
nitelikteki retim standardarn koru
mak iin, alanlar srekli olarak dei
ik gzetim sistemleri ile denedenirler.
alm a srasnda ve teki rgtlerde
gzetim , rgtler ve A lar balkl
16. B l m d e , s. 6 9 4 -7 d e ta rtl
m aktadr.
Bununla birlikte, bu srekli gze
tim, istenenin tam tersi bir sonucu
yaratma eilimindedir: iilerin morali
ve kendilerini ie adamas, okluk anr
nk kendi ilerinin nitelii ya da nasl
797
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
yrtld hakknda syleyebilecek
leri pek az ey vardr. Pek ok dk
gven konumuna sahip iyerinde,
iinin tatminsizlik ve kaytarma dzeyi
olduka yksektir; sanayi atmas da
yaygndr.
Buna karn bir yksek gven
sistem i, iilerin genel kurallar
ereve-sinde kendi almalarnn
hzn ve hatta ieriini denetlemesine
izin veren bir sistemdir. Bu tr sistemler
genellikle yksek rgtlenme dzeyleri
nin olduu sanayilerde younlarlar.
G receim iz gibi, yksek gven
sistemleri son yirmi otuz yldr pek ok
iyerinde yaygn hale gelmi ve alma
nn rgdenmesine ve yrtlmesine
ilikin dncelerimizi deitirmeye
balamtr.
in ve almann deien
doas
Ekonomik retimin kreselle
mesi, bilgi teknolojilerinin yaylmasyla
birlikte ou insann yapt iin
niteliini deitirmektedir. 9. Blmde
tartld gibi, sanayi lkelerindeki
mavi yakal ilerde alan insanlarn
oran gittike dmektedir. Brolarda
ve spermarkeder ve havaalanlar gibi
hizm et m erkezlerinde yeni iler
yaratlmaktadr. Bu ilerin pek ou,
kadnlar tarafndan yrtlmektedir.
yerinde toplum sal cinsiyet eitsizlii
daha ayrntl olarak, rgtler ve
Alar balkl 16. B lm de, s .804-
8 'd e tartlm aktadr.
 alma v e Ekonomik Yaam
-1 w . n > n w w iM a iin r ^ ^ ^ M
San ayi a tm a s
U zun zam andan beri, iilerle onlarn zerinde yer alan
ekon om ik ve siyasal yetkeler arasnda atm alar vardr.
O n sek izin ci yzyl Avrupas'nda, askere almalara,
yksek vergilere bakaldrm alar ile hasat baarszlkla
rnn olduu d nem lerd e yiyecek bakaldrlar yaygnd,
ig c atm asnn bu m od ernlik n ce si biim leri,
kimi lkelerde b ir yzyldan n cesin e kadar srm t.
rn e in , 1868'd e, birka byk Italyan kentinde
yiyecek bakaldm lar olm utu (G eary 1981). B u tr
geleneksel atm a biim leri yalnzca ara sra ortaya
kan, aklc olm ayan iddet patlam alar deildi: iddet
tehdidi ya da kullanm nn, tahl ve teki ana yiyecek
m addelerinin fiyadarn snrlam a etkisi de vard (Rude
1 9 6 4 ; B o o th 197 7).
iilerle alanlar arasndaki sanayi atm alar ilk bata
bu eski kalplar izlem e eilindeydi. atm a durum la
rnda iiler o k sk olarak iyerlerini terkederek
sokaklarda kalabalklar olutururdu; honutsuzluklarn,
kuralsz davranlar ya da yetkililere kar iddet
eylem lerine katlarak gsterirlerdi. O n d oku zun cu
yzyln so nlann d a Fran sa'n n kim i blgelerindeki
iiler holanm ad klan iverenleri asm akla tehdit
ederlerdi (H o lto n 197 8 ). B ugnlerde iiler ile ynetim
arasndaki rgd pazarlkla yaygn olarak eletirilen
grevin b ir silah olarak kullanlm as ancak yava yava ve
zam an zam an ortaya kan bir biim de geliti.
Grevler
G rev , bir gru p alann honutsuzluklarn belli etm ek
ya da b ir talebin yerine getirilm esini salamak iin
alm ann geici olarak durdurulm as diye tanm la
nabilir (H ym an 1 98 4 ). B u tanm n btn unsurlar gevi
teki kar km a ve atm a biim lerinden ayrdetm ek
iin nem lidir. B ir grev, iiler ayn ie, ayn iverenle
dnm eye niyetli olduklar iin geicidir.; btn iilerin
iten ktklar durum da g rev terim i uygun bir terim
deildir. B ir almay durdurma olarak grev, m esai
yasandan ya da i yavalatmak tan farkldr. b\r grup
iinin yer almas gerekir, nk grev tek bir iinin
tepkisini deil, toplu eylemi ierir. Y er alanlarn
alanlar olm as grevin, m ahalle sakinleri ya da
renciler tarafndan yrtlenler gibi p rotestolard an
ayrdedilm esini salar. S o n olarak da, b ir grev bir
honutsuzluun bilinm esine ya da bir talebi zorlam aya
yneliktir; alm ayan iilerin bir fu tbo l m ana
gitm elerinin g rev olduu pek sylenem iz.
G revler, iilerle y netim in yer ald atm a
trlerinden ya da ynlerind en yalnzca birisini temsil
etm ektedir. B unu nla yakndan ilikili olan teki rgd
atm a biim leri, lokavdar (iiler yerine iverenlerin
ii durdurduu), retim ksdam alar ve szlem e
pazarlklannda kar karya gelm elerdir. D ah a az
rgd atm a biim leri, yksek igc dolam
(iverenler dzenli olarak eski kadroyu yenisiyle
deitirirler), kaytarm aclk ve retim m ekanizm asna
m dahalelerdir.
iile r pek o k zgl neden yznden greve gitm eyi
seebilirler. D ah a yksek cred er elde etm eye,
kazanlarnda n grlm olan bir d
engellem eye, alm alarnn daha skc yapan ya da
iten karm alara yol aan tek n olo jik yenilikleri
p ro testo etm eye ya da iyerinde daha fazla gvence
elde etm eye alyor olabilirler. N e ki, btn bu
durum larda grev z nd e b ir g m ekanizm asdr.
G rev, iyerlerinde g rece gsz olan ve alm a
yaam lar, zerlerinde o k az kon trollerinin olduu ya
da hi olm ad ynetsel kararlarla etkilenen insanlarn
sahip olduu bir silahtr. B u genellikle, teki
pazarlklar baarszla uradnda, en son
kullanlacak bir silahtr nk grevdeki iiler ya
h ib ir gelir elde etm ezler ya da snrl olan sendika
fonlarna bam l olabilirler.
Sendikalar
ye saylan ve gleri byk farkllklar g sterse de,
sendika rgderi, ayn zam anda iilerin ekon om ik
hedeflerini gerek letirm ek iin greve gitm e
haklarnn tanyan btn B at lkelerinde
bulunm aktadr. N ed en sendikalar B at lkelerinin
tem el bir zellii haline gelm ilerdir? Sendika-ynetim
atm as neden az o k sanayi ortam n da her zam an
varln duyuran b ir olaslktr?
M o d ern sanayinin geliim inin ilk d nem lerinde, pek
o k lkedeki iilerin h ib ir siyasal hakk yotu;
kendilerini bulduklar alm a koullar zerinde de
pek az etkileri bulunm aktayd. Sendikalar, iiler ile
iverenler arasndaki g dengesizliiyle baetm e arac
olarak kurulm utu, iilerin tek balanna h em en
hem en hi gleri yokken, toplu rgdenm e yoluyla
etkilerini nem li lde artrabilirler. B ir iveren bir
tek ii olm adan da yapabilir, ancak fabrikadaki btn
iiler ya da byk blm olm adan yapamaz.
Sendikalar balangta, iverenlerin sahip olduu
byk gce kar iilerin yaam larn koruyacak
aralar sunan, yalnzca savunm ac rgderdi.
Bugn iiler siyasal alanda oy hakkna sahiptir;
iverenlerle de ek on om ik istekler iin bastrm ay ve
honutsuzluklar dile getirm eyi salayan yerleik
pazarlk biim leri bulunm aktadr. Bununla birlikte,
sendika etkisi birincil olarak, h em yerel fabrika
dzeyinde hem de ulusal dzeyde geerli olan veto gc
biim indedir. B aka deyile, sendikalar, grev hakk da
798
 a l m a v e E k o n o m ik Y aam

18.1. ekil s tih d a m iin d e k i, b ir s e n d ik a y a y e o la n la rn o r a n , B irleik K ra llk /

a O n a y Grevlilerinin Yllk Raporlarndan alnan 1975 ylndan sonraki veriler yalnzca Byk
Britanyay gstermektedir. Daha fazla bilgi iin veri kaynaklar hakkndaki teknik nota baklabilir.
Not: veriler 2001 Nfus Saym tahminlerinden sonraki deim eleri yanstm ak iin
dzeltilmemitir.
Kaynak: ONS (2003c), s. 139.

ilerinde olm ak zere ellerindeki kaynaklan kullanarak,
ancak iverenlerin politika ve giriim lerini bloke edebilir;
yoksa ilk elde b u nlan n biim lendirilm esini kotrol
edem ezler. B u n u n , sendikalarn ve iverenlerin alm a
koullann ieren d nem sel szlem e pazarlklarnda
olduu gibi, istisnaian da vardr.
ik in ci D nya Savandan sonraki d nem , gelim i
sanayi lkelerindeki sendikalarn konum unda arp c bir
d nm e tanklk etmitir. ou sanayi lkesinde,
1 9 5 0 ile 1 9 8 0 arasndaki d nem , sendika yelerini
potansiyel olarak sendika yeleri olabilecek insanlarn
bir yzdesi olarak dile getiren bir l olan sendika
younluunda dzenli bir art gsterm itir. 1970'lerin
sonunda ve 1980'lerin banda, Britanya igcnn %
50'si sendikalyd. Y k sek sendika younluunun B at
lkelerinde yaygn olm asnn birka nedeni vard. lkin,
gl ii snf partileri igc rgderinin lehine
koullar yaratm t. kincileyin, firm alar ile sendikalar
arasndaki pazarlklar, sektrel ya da yerel dzeyde
m erkezi olm aktan uzak biim de g ereklem ek yerine,
ulusal dzeyde koord ine ediliyordu. ncleyin,
ilerini kaybeden iilerin igc hareketini
terketm em elerini salamak iin , isizlik sigortasn
devlet yerine sendikalar dorudan ynetiyordu. B u
etkenin tm ne deil bir birleim ine sahip olan
lkelerde, alan nfusun b e te ikisi ile te ikisi
arasnda deien daha dk b ir sendika younluu
vard (18.1. ekil, yirm inci yzyl boyunca sendika
yeliindeki art ve azal gsterm ektedir.
1970'lerd e eriilen tepe noktasndan sonra, sendikalar
B irleik K rallk da ilerinde olm ak zere gelim i
sanayi lkelerinde bir gerilem e yaadlar. Bunun
ndegelen birka nedeni vardr. Bunlard an belki de en
yaygn olan, eski im alat sanayilerinin gerilem esi ve
h izm ed er sektrnn ykseliidir. G elenek sel olarak,
im alat sanayi, igcnn kalesi iken hizm etler
sektrndeki iler sendikalam aya daha direnli
olm utur.
N e ki, bu aklam aya kar kanlar olm utur.
S osy olog B ru ce W estern (W estern 1997), bu tr bir
aklam a, genel olarak sendikalar iin iyi bir dnem
olan (A .B.D .'de olm asa bile), ancak im alat sanayiinden
hizm edere kaym ann da olduu 1970'lerin deneyim ini
aklayamaz. B e n z e r olarak, hizm eder sektrndeki
istihdam n nem li bir blm sosyal hizm etler -tipik
olarak kam u sektr- sendika ileri oluturm utur.
W estern bu yzden, sendikalam ann im alat sanayi
iindeki dnn, btn sektrler boyunca
dm esinden daha anlam l olduunu ileri srm ektedir.
H em sanayi kollar arasnda, hem de iindeki sendika
younuundaki dm esiyle uyumlu olan birka
aklam a bulunm aktadr, ilkin, dnya ekonom ik
etkinliinde, zellikle 1980'Ierde yksek dzeydeki
isizlikle elele giden durgunluk, igcnn pazarlk
konum unu zayflatm tr. kincisi, zellikle crederin
okluk Badya g re daha dk olduu U zakdou
lkelerinden gelen uluslararas rekabetin artan
younluu da sendikalarn pazarlk gcn azaltm tr.
nc s de, ngiltere'd e 1979'd a iktidara gelen ve
1980'lerd e sendikalara kar saldrgan bir tavr taknan,

799
 a l m a v e E k o n o m ik Y a am

M argaret T h a tch er'n liderliindeki Britanya
M uhafazakar P artisinde olduu gibi, pek o k lkede
sac h km ederin bulunm asdr. Sendikalar, birka
n em li grevde, zellikle de Birleik K rallk'ta 1 9 8 4 'te
U lusal M ad enciler Sendikasnn ezilm esideki gibi, ikinci
en iyi sonularla yetinm ilerdir. Sendikalann
koruduklar alm a koullan ve cretler, son yirm i be
yl ierisinde nem li birka sanayi kolunda anm tr.
Sendika yeliklerindeki azalma, sanayilemi lkelerdeki
daha genel bir olgunun sonucunda ortaya km tr ve
yalnzca sac hkm ederin sendikalara uygulad
siyasal baskya yklenem ez. Sendikalar genellikle,
Britanya'da 1980'lerin byk blm ile 1990'larda
olduu gibi, yksek isizliin olduu dnem lerde
zayflarlar. H aziran 2 0 0 3 'te , hem erkekler hem de iin
sendika yelii % 2 9 kadnlar dzeyinde kalm tr
(,SocialTrends 3 5, 2 0 0 5 ). D ah a esn ek retim eilim leri,
o k sayda alan olan byk fabrikalarda daha youn
b ir biim de gelien sendikacln gcn azaltmtr.
Y in e de, sendikaclk o u B a t lkesinde n em li bir
g olmay srdrm ektedir. Send ikalann Birleik
K rallk'ta, yeleri iin ne kadar etkili b ir pazarlk
yrtebilm e glerine sahip olduu, 2 0 0 2 ve 2003'tek i
itfaiyecilerin grevi srasnda grlm tr. B u atm a
srasnda, itfaiy eciler Sendikasnn cret art isteine
kar, Y en i i Partisi hkm eti ayn sertlikte yant
vererek alm a uygulam alarnda daha fazla esneklik
talebinde bulunm utu. (alm a koullarnn esneklii,
bu blm n ikinci yansnda ele alnacak tem el bir
temadr).

1984 ylnda, Britanyal madenciler, ocaklarn kapanmasna kar uzun bir sava verdiler.

alma, baskn olarak erkeklerin alan

Kadnlar v e alm a
Tarih boyunca, erkekler ve kadnlar
evrelerindeki toplumsal dnyann
retim ve yeniden retimine, hem
gndelik olarak hem de uzun zaman
dilimleri boyunca katkda bulunmu
lardr. Yine de bu ortakln nitelii ve
sorumluluklarn dalm, zaman iinde
farkl biimler almtr. Yakn zamanlara
kadar, Bat lkelerinde karl denen
idi. Son yirmi otuz yl iinde, bu durum
kkten bir biimde deiti: gittike daha
fazla kadn igcne katlr oldu. Bati
lkelerinin byk blm ile Rusya ve
in'de, bugnlerde ev dnda alan
kadnlarn oran erkeklere kyasla drtte
bir orannda daha azdr (18.2. ekile
baknz). Bununla birlikte, Birleik
Krallk'taki raporlar, alan kadn
nfusun drtte nn, hizmet, temiz-

800

lik, kasiyerlik ve yemek ii gibi yar
zamanl, dk cretli ilerde al
tklarn dndrmektedir (Women in
the Workplace 2004).
Aadaki kesimlerde, bu olgunun -
modern toplumda bugnlerde gerek
leen en nemli dnmlerden birisi-
kkenlerine ve iermelerine bakacaz.
Ayrca, alma sosyolojisindeki en
nemli ada sorunlarn bir blmn
ele almadan nce, alma dnyasn
daki, Fordizm ve Taylorizmin gerileme
si ile gerekleen kimi deimeleri de ele
alacaz.
Iyerindeki kad n lar: tarihselgr
Sanayi ncesi toplumlarn nfusu
nun ezici ounluu (ve gelimekte olan
dnyadaki pek ok kii) iin, retim
etkinlii ile evin iindeki etkinlikler ayr
deildi. retim ya evde ya da evin
yannda yaplyordu; ailenin btn
yeleri de tarlada ya da el zenaatlarnda
alyordu. Kadnlar, erkeklerin ege
menliindeki siyasal ve sava alanla
rndan uzak tutulsalar da, ekonomik
1 97 1
1 8 . 3 . ek il B irleik K rallkt a is tih d a m o ra n la r;
c i n s i y e te g r e (% )
Kaynak: SodaI Trends 3 5 (2005), s. 4.
801
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
sre iindeki nemleri yznden
okluk evin iinde nemli bir etkiye
sahiptiler. Zenaatkarlarn ve iftilerin
eleri okluk, i hesaplarn tutarlard;
dullarn da i sahibi olmalar ve
ynetmeleri olduka yaygnd.
Bu durum, modern sanayinin
geliimi ile iyerinin evden ayrlmas
sonucunda byk lde deiti. reti
min makinalaan fabrikalara kaymas,
olaslkla en byk neme sahip etken
dir. alma, yaplan i iin zellikle
kiralanan bireyler tarafndan makinann
hzna bali olarak yapldndan, ive
renler yava yava, aileler yerine tek tek
iilerle szleme yapmaya baladlar.
Zaman iinde sanayinin geliimi ile,
ev ve iyerinde artan bir iblm
kuruldu. Ayr alanlar dncesi kamu
ve zel halkn tutumlarna yerleti.
Erkekler, ev dnda istihdam edilmenin
salad avantajla, kamu alannda, yerel
konularda, siyaset ve piyasada daha
fazla yer almaya baladlar. Kadnlar
evii deerleriyle eleir oldular ve
ocuk bakm, evin dzeninin salan
mas ve aile iin yiyecek hazrlama
sorumluluunu yklendiler. Kadnn
yeri evidir dncesi, toplumdaki
deiik dzeylerdeki kadnlar iin
deiik iermelere sahipti. Varlkl
kadnlar, bakclar, hemireler, hizmeti
ve uaklarn hizmetinden yararlanyor
du. Hem ev iindeki ileri yklenmek
hem de kocalarnn gelirlerine katk
yapmak iin sanayi ilerinde alan
daha yoksul kadnlarn yklendii yk
ok daha fazlayd.
Evin dndaki kadnlarn istihdam
oranlar, btn snflar iin, yirminci
yzyla kadar olduka dkt. 1910
gibi ge bir tarihte bile Britanya'da cret
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam

G r n la n d
(D a n im a r k a )

A la sk a
(A .B .D .)
zlan d a

K anada

A tla s P a r te k la 1
O kyanusu

B a h a m a la r

1 j / ^ fio m ln lk C um .
P o r to Rlko B at S a h r ;

I / / y B a rb u d a

L J /j Dominik M o r ita n y a I
H av ai A d a la r (A .B .D .) J a m a ik a r/ ^ S x . L u d a
B arbad o s Sen egal
G am b l y a ^
El S a l v a d o r '
- ' - ?
H o n d u ras
- - N S . V ln c e n t
^ G r a n a r ta
B ls sa u '

1 > "
J lnrnl nn lid
d a d T o b a g o S ie r r a
K o s ta Rlka
a K < * W f r - Fr. C u y a n a s B u r k lr a F a s o / "
Byk Okyanus P aram a
n id is i !
S u rln a m
Ekvador Sahili /
tj G ana
fVfu
Bre2Iya

Parag u ay

Avjgu
A rja n tin

F alklan d A d a la r

1 8 . 2 . e k il: D n y a a p n d a , i g c iin d e k i k a d n la r:

karl alan kadnlarn te birinden K adnlarn ekonom ik

fazlas, bakclar ya da hizmetilerdi. art
Kadn igc ounlukla, fabrikalarda
Kadnlarn cret denen igcne
ya da brolarda altklarnda aldklar
katlmalar, geen yzyl boyunca az ok
cret okluk dorudan anne babalarna
srekli olarak ykselmitir. Ykseliin
gnderilen gen bekar kadnlardan
nemli etkenlerinden biri, Birinci
oluuyordu. Bir kez evlendiklerinde,
Dnya Sava srasnda karlalan
bunlar genellikle igcnden kmakta
igc ktlyd. Sava yllarnda,
ve aile ykmllklerine younlamak
kadnlar daha nce yalnzca erkeklerin
taydlar.

802
 a l m a v e E k o n o m ik Y a am

Kka _FinlandiyaEstonya A rktik

H o lla n d a j , Latvlya
t Uksem burg / / lltva n y ^
1 Dan m arka
C tk C tf? V
^Avusturya
r ' " ' . Belarus
' y^-Slovakya
n\ u~* V ^S lo v en y a
^^Macarlstan
^Hrvatistan
, Bosna Hersek

A lm anya
^Srbistan
Idova Grcistan Kazakistan
'H^y^JJmenlstan (f M oolistan
Byk Okyanus
K u /ry
TDrt n a U K^gzlstan K o te Japonya
Trkiye J i m m r 4-..Tacikistan

Tunus? A rn a v u tlu k

H indistan

Flllplnler
S udan
I Vietnam

N ijerya / * Bmnel /
Etyopya

l*apu
VrO Q m

s i_ Ruanda
fkvato r r v l td e n o zya /
D nesi .BurundL TanM n a
Bh -a *
M alavl
' f _ t, '-'"
Z am hly* Dou T rnoy ~ /
H in t Okyanusu f / 1
. M o z a m b ll
' B o t s v u ir ^ Madagaskar
Avustralya

y \ k \
Gney \ \
A frika \ Zlm babve
\ Z v a z J la n d
Lesoto

Yel Zelanda

alan diye grlen ileri yerine alma yandaki insanlarn oran-

getirmeye baladlar. Sava dn, kadnlar iin, 1971 ile 2004 arasnda %
erkekler bu ilerin ounu geri aldlar, 56'dan % 70'e kmtr. Buna karlk
ancak daha nce kurulan kalp artk ayn dnemde, Birleik Krallk'ta
bozulmutu. erkekler iin istihdam oran % 92'den %
79'a dmtr. Dolaysyla, erkekler
ikinci Dnya Savandan bu yana,
ile kadnlarn istihdam oranlar
igcnn toplumsal cinsiyet paylar
arasndaki fark, 1971'deki % 35'ten
arpc bir biimde deimitir. Birleik
2004'te yalnzca % 9'a dmtr (bu
Krallk istihdam oran -istihdam edilen
18.3. ekilde gsterilmektedir). Top-

803
 a l m a v e E k o n o m ik Y a a m
iHcjiK'soaJencmna'jmjH^mus^i.MJM^BtM tcfitEiu
lumsal cinsiyet ayrlndaki bu
daralmann nmzdeki yllarda da
artarak srmesi olasl yksektir.
Aada (s. 806-7'de) greceimiz gibi
kadnlarn ekonomik etkinliindeki
artn byk blm, yar-zamanl
ilerdedir.
Erkeklerle kadnlarn ekonomik
etkinlii arasndaki ayrln son yirmi
otuz yldr kapanyor olmasnn bir dizi
nedeni bulunmaktadr, ilk olarak,
geleneksel olarak kadnlar ve ev ii ile
eletirilen devlerin kapsam ve niteli
inde deimeler olmutur. Doum
oran dp ortalama ocuk dourma
ya ykseldike, pek ok kadn artk
ocuk sahibi olmadan nce cretli
ilerde almakta ve ocuk sahibi
olduktan sonra ie dnmektedir. Daha
kk aileler, kadnlarn daha nce
kk ocuklarn bakm iin harcad
zamann azalmas demektir. Pek ok
eviinin makinalamas da evin yneti
mi iin harcanmas gereken zaman
miktarn azaltmtr. Otomatik bulak
makinalar, elektrik sprgeleri ve
amar makinalar evii i ykn daha
az emek youn hale getirmitir. Ayrca,
erkeklerle kadnlar arasndaki evii
iblm de, kadnlar hala kesinlikle
erkeklere kyasla daha fazla ev ii yerine
getiriyor olsa da (aaya baknz), d
zenli olarak zaman iinde anmaktadr.
Artan sayda kadnn igc
piyasasna giriini aklayan fmansal
nedenler de vardr. Geleneksel ekirdek
aile modeli -eve ekmek getiren bir er
kek, evkadm olan e ve baml ocuk
lar- artk Britanya'daki ailelerin yalnzca
drtte birini oluturmaktadr. Erkek
isizliindeki bir art da iinde olmak
zere, evin iindeki ekonomik basklar,
pek ok kadn cretli iler aramaya
yneltmitir. Pek ok ev halk, istenir bir
yaam biimine eriebilmek iin iki
gelirin gerekli olduunu grmektedir.
Bekarln ve ocuksuzluun orann
daki artn yansra tek anneli evlerin
saysndaki art da ilerinde olmak
zere, ev halknn yapsndaki deime
ler, geleneksel ailelerin dndaki kadn
larn da igc piyasasna -seim
sonucu ya da zorunluluk yznden-
giriyor olduu anlamna gelmektedir.
Dahas, hem Britanya'da hem de
A.B.D.'de sosyal gvenlik politikala
rnn yeniden dzenlenmesi, kadnlarn
-yalnz anneler ile kk ocuklar olan
anneler de ilerinde olmak zere- cret
karl almaya zendirmeyi hedef
lemektedir.
Son olarak, pek ok kadnn kiisel
tatm in duygusu ve 1960'lar ile
1970'lerdeki kadn hareketlerinin ate
ledii eitlik istei sonucu igc
piyasasna girdiine dikkat ekmek
nemlidir. Erkeklerle yasal eitlii
kazanm olan kadnlarn byk
blm, bu haklar kendi yaamlarnda
gerekletirme frsatlarn kullanm
lardr. Daha nce belirttiimiz gibi,
alma ada toplumun merkezinde
yer alr; istihdam da bamsz bir yaam
srmenin neredeyse her zaman zorunlu
bir kouludur. Son yirmi otuz yldr,
kadnlar erkeklerle eitlenme yolunda
nemli kazanlar gerekletirdiler; bu
srecin merkezinde, kadnlarn artan
ekonomik etkinlii yer almaktadr
(Crompton 1997).
Toplumsal cinsiyet ve alm ada eitsizlik
Erkeklerle biimsel eitlie sahip
olsalar da, kadnlar bugn de igc
piyasasnda bir dizi eitsizlik yaamak
tadr. Bu blmde, alma yaamnda
kadnlarn yaad temel eitsizlik
lerden ne bakacaz: Mesleki ayrm
clk, yar-zamank ilerde younlama
ve cret uurumu.
804

M e s le k i a y rm c lk
Kadn iiler geleneksel olarak
dk cretli, rutin m esleklerde
younlamlardr. Bu ilerin pek ou
yksek derecede toplumsal cinsiyetle-
midr -yani, bu iler kadn ii diye
grlrler. Sekreterlik ve bakclk
(hemirelik, sosyal hizmet ve ocuk
bakm gibi) ezici ounlukla kadnlar
tarafndan yaplrlar ve genel olarak
diil meslekler diye grlrler.
Mesleki toplumsal cinsiyet ayrmcl,
erkekler ve kadnlarn, hangi iin eril,
hangi iin diil olduuna ilikin yaygn
anlaylar dayanarak, farkl i trlerinde
younlamasdr.
Mesleki ayrmcln dikey ve yatay
unsurlar olduu dnlmektedir.
Dikey ayrmclk, kadnlarn ok az
yetkeye ve ilerleme iin pek az frsata
sahip olduu ilerde younlarken
erkeklerin daha gl ve etkili
konumlar igal etme eilimine gnder
mede bulunmaktadr. rnein, kadn
lar byk lde evii ve rudn hizmet
konumlarnda arlkl iken erkekler yar
nitelikli ya da nitelikli kol ilerinde
younlamaktadr. Yatay ayrmcln
boyutu u biimde dile getirilebilir.
Kadnlarn arlkl olduu iler kazanc en dk ilerdir.
805
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
B irleik K ra llk 'ta 1991 ylnda
kadnlarn istihdamnn % 50'sinden
fazlas (erkekler iin olan % 17'ye
kyasla), drt mesleki kategoride yer
almaktadr: Yazman, sekreter, kiisel
hizm et ve teki birincil iler
(Crompton 1997). 1998'de, kadnlarn
% 26's rutin beyaz yakal ilerde
alrken erkeklerde bu oran yalnzca
% 8 idi; erkeklerin % 17'si de nitelikli
kol iisi olarak alrken kadnlarda bu
oran % 2 idi (HMSO 1999).
stihdamn yapsndaki deimele
rin yansra, cinsiyet rol klieletirmesi de
mesleki ayrmcla katkda bulunmu
tur. Katiplerin prestij ve ilerinin
niteliindeki deime bunun iin iyi bir
rnektir. 1850'de, Birleik Krallk'ta,
katiplerin % 99'u erkekti. Katiplik
okluk, muhasebe becerilerine sahip
olmay ve kimi zaman ynetsel sorumlu
luklar yerine getirmeyi gerektiren
sorumlu bir konumdu. En dk
konumdaki yazmanlar bile dardaki
dnyada belirli bir statye sahiptiler.
Yirminci yzyl, bro ilerinde genel bir
makinalamaya (ondokuzuncu yzyln
sonunda daktilolarn kullanlmasyla
balayan) ve buna elik eden, katipliin
 a l m a v e E k o n o m ik Y aam
ayn zamanda bir baka ilikili meslek
olan sekreterliin de nitelik ve stats
nn belirgin bir biimde, gerileyerek
dk statl, dk cretli bir i haline
gelmesine tanklk etti. Bu meslekler iin
szkonusu olan cret ve prestij dtk
e, bunlar kadnlar tarafndan doldurulur
oldular. 1998'de, Birleik Krallk'ta
katiplik ilerinin % 90', tm sekterlerin
ise % 98'i kadnd. Bununla birlikte,
sekreter olarak alan insanlarn oran,
son yirmi yl iinde dmtr. Bilgisa
yarlar, daktilolarn yerini almtr ve pek
ok ynetici imdi mektup yazma iiyle
baka ilerini dorudan bilgisayara
yazarak halletmektedir.
Yar z a m a n l i le rd e y o u n la m a
Giderek artan saydaki kadn artk
ev dnda tam zamanl ilerde alyor
olsa da, ok sayda kadn yan-zamanl
istihdamda younlamtr. Son yirmi
otuz yldr, yar-zamanl i frsadar,
ksmen esnek istihdam politikalarn
zendiren igc piyasas reformlarnn
bir sonucu olarak ksmen de hizmetler
sektrndeki gelimenin sonucu olarak,
devasa lde artt (Crompton 1997).
Yar-zamanl iler alanlara, tam
zamanl ilere kyasla ok daha fazla
esneklik salar. Bu yzden, okluk
alma ve aile ykmllkleri arasnda
denge kurmaya alan kadnlar tarafn
dan tercih edilirler. Pek ok rnekte bu
denge baaryla kurulabilir ve teki
trl istihdamdan vazgemek zorunda
kalacak olan kadnlar ekonomik olarak
etken hale gelir. Yine de yar-zamanl
iler, dk cret, i gvencesinden
yoksunluk ve ilerleme frsatlarnn azl
gibi belirli dezavantajlar getirir.
Yar zamanl iler kadnlar iin
ekicidir; kadnlarn sava sonras
dnemdeki ekonomik etkinliklerindeki
artn byk blm de buna
atfedilebilir. 2004'e kadar, Birleik
Krallk'ta yar-zamanl ilerde alan
5,2 milyon kadn varken yalnzca 1,2
milyon erkek vard (HMSO 2005). Bu
bakmdan Britanya bir lde farkldr:
sanayilemi lkeler arasnda, kadn
yar-zamanl istihdam bakmndan
Birleik Krallk en yksek oranlardan
birisine sahiptir.
Sosyologlar uzun sre, kadnlarn
yar-zamanl almalarn tarttlar ve
Britanya'da bu kalbn teki lkelere
kyasla neden gl olduunu akla
maya altlar. Anketler, yar-zamanl
ilerin cretlerinin dk olduu, i
gvencesi olmad ve genellikle al
andan ok iverene esneklik salad
n ortaya koymutur. Yine de, kadn
yar-zamanl alanlarn ounluu
kendilerine sorulduunda, yar-zamanl
ilerden tatmin olduklarn sylyorlar
d. Anket yaplanlarn neden yar-
zamanl altklarna ilikin verdikleri
temel gereke, tam zamanl almay
tercih etmemeleridir.
Kimi aratrmaclar, farkl kadn
trlerinin olduunu ileri srmlerdir
-evin dnda almaya kendini adayan
lar ile, cinsiyete dayal geleneksel ibl
mne kar kmayan, darda alma
yan kadnlar (Hakim 1996). Bu tr bir
yaklama gre pek ok kadn, gelenek
sel evii ykmllklerini yerine getire
bilmek iin, yar-zamanl almaktan
mutlular. Bununla birlikte, kadnlarn
pek az seenee sahip olduu aktr.
Erkekler, az ya da ok, ocuklarnn
yetitirilmesinde birincil sorumluluu
kabul etmemektedirler. Bu sorumlulu
a (yukarda, s. 792-3'deki kutuda
grm olduumuz gibi, teki evii
806
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam

ykm-llklere olduu kadar) sahip erkekler iin bu oran yalnzca % 20'dir.

olan ve yine cretli bir ite almak Kimi kazanlara karn, kadnlar ayn
isteyen ya da zorunlu olan kadnlar zamanda, gelir dalmnn en tepesin
kanlmaz olarak yar-zamanl ileri deki grupta daha az yer almaktadr:
daha yapla-bilir bulmaktadr. erkeklerin % 10'u haftada 500 pound
kazanrken bu oran kadnlar iin
c r e t u u ru m u yalnzca % 2'dir (Rake 2000).
Britanya'da istihdam edilen kadn 1999'da ulusal bir asgari cretin
larn ortalama crederi, aradaki fark son (yirmi iki ya zeri alanlar iin saatte
otuz ylda biraz kapanmsa da, erkek- 3,6 pound) getirilmesi de -pek ok
lerinkinin ok altndadr. 1970'te, tam- kadn kuafrlk ve garsonluk gibi, uzun
zamanl ilerde alan kadnlar, tam- zamandr belirlenen asgari cretin
zamanl alan erkeklerin kazand her altnda kazan salayan mesleklerde
bir pounda karlk 63 pens elde younlat iin- erkekler ile kadnlar
ediyordu; bu say 1999'da, 84 pense arasndaki cret uurumunu daraltm-
ykseldi. Yar-zamanl alan kadnlar tr. Yaklak 2 milyon insann kazan
arasnda, cret ayrl, ayn dnemde larnda, asgari cret ilk kez uygulanma
51 pensten 58 pense gerilemitir. ya baladktan sonra yaklak % 30 art
cret uurumunun kapanmasna olduu tahmin edilmektedir. Asgari
ynelik bu genel eilim doru bir cretteki, dzenli artlar (Ekim
biimde, erkeklerle eitlie doru 2006'da, yirmiiki ya st alanlar iin
nemli bir adm olarak dnl saatlik 5,35 pound olmas ngrlm
mektedir. tr), dk credi ilerde alanlarn
Bu eilimleri etkileyen birka sre daha da fazla yararna olmutur. Bunun
vardr. nemli bir etken, daha fazla la birlikte, asgari cretin yararlar,
kadnn, eskisine oranla yksek kazanl kadnlarn byk bir blmnn bugn
profesyonel konumlara ykselmesidir. de asgari credn pek az zerindeki
yi niteliklere sahip gen kadnlarn, ilerde alt ve yine asgari cretin
kazanl ileri elde etme anslar, ark altnda zellikle baml ocuklar varsa,
erkekler kadar olmaktadr. Yine de geinmenin son derece g olduu
mesleki yapnn en tepesindeki bu ilerde (yasad olarak) alan erkek ve
sre, hzla genileyen hizmetler sekt kadnlarn varolduu gereini ortadan
rnde, dk cretli yar-zamanl kaldrmamaktadr.
ilerde alan kadnlarn saysndaki Bunun bir gstergesi, Birleik
ok byk artla dengelenmektedir. Krallk'taki kadnlarn nemli bir
Toplumsal cinsiyete dayanan mes orannn yoksulluk iinde yayor
leki ayrmclk, erkekler ile kadnlar olmalardr. Bu, zellikle aile reisi olan
arasndaki cret uurumunun srme kadnlar iin geerlidir. Yoksullur
sinin en byk nedenlerinden birisidir. arasndaki kadnlarn oran son yllarda
Kadnlar, daha dk cretli i kesim dzenli olarak artmtr. Yoksulluk,
lerinde ar younlamaktadr: Kadn srekli bakma gereksinimi olan kk
larn % 45'ten fazlas, haftada 100 ocuklar olan kadnlar iin zellikle
pounddan az cret elde etmektedir; ardr. Burada bir ksr dng vardr:

807
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam
Makul lde iyi deme yapan bir i
bulabilen bir kadn, ocuk bakm
yznden finansal olarak zor duruma
debilir; ancak yar-zamanl alrsa,
kazanc decek, sahip olduu kariyer
umudan bitecek ve tam-zamanl al
anlarn sahip olduu teki ekonomik
kazanlardan da -emeklilik ayl gibi-
yoksun kalacaktr.
Bir kadnn yaam sresi dikkate
alndnda, cret uurumu, btn
kazanlar bakmndan arpc farkl
lklar yaratmaktadr. 1990'larda yrt
len yeni bir alma (Rake 2000), rne
in ortalama nitelikteki bir kadnn,
yaam boyunca 240.000 pounddan
fazla bir kadnlk zararna uradn
bulmutur. Kadn kayb, bir kadnn,
ocuklar olmasa bile, yaam boyunca,
benzer niteliklere sahip olan bir erkein
kazancndan ne kadar daha az kazana
can gstermektedir. Bir kadnn
kazanaca miktar niteliklerine gre
deimektedir. rnein, niteliksiz,
ocuksuz bir kadnn, alma yaam
boyunca 518.000 pound kazanaca
beklenebilir; eer niversite mezunu
ise, bu miktarndan iki katndan
fazlasn kazanabilir onun kadnlk
zarar grece dk olacak ve onun
iin annelik fark, yani kadnsz bir
ocuun kazanc ile ocuklu bir kadnn
kazanc arasndaki uurum (18.4. ekile
baknz) olmayacaktr. Buna karn,
dk nitelikli, iki ocuk annesi bir
kadnn annelik fark yaklak
285.000 pound (benzer bir erkein
kazanaca miktara kyasla) olacaktr;
orta-nitelikli bir kadn iin bu fark,
140.000 pound, yksek nitelikli bir
kadn iin ise 19.000 pound onun
kadnlk zararna eklenecektir. Son iki
kategoriye giren kadnlarn, ie daha
abuk dnmeleri ve ocuklar kkken
gndz bakm olanaklar kullanma
olasl yksektir.
E v ii //blm ndeki deimeler
Daha fazla kadnn karl denen
alma alanna girmesinin sonulann-
dan birisi, belirli geleneksel aile
kalplarnn yeniden biimlenmesidir.
Eve ekmek getiren erkek modeli,
artk bir kural olmaktan ok bir
istisnaya dnmtr; kadnlarn artan
ekonomik bamszl da, eer ister
lerse, evdeki toplumsal cinsiyete gre
belirlenen rollerinin deiebilecei
anlamna gelmektedir. Hem evileri
bakmndan hem de finansal karar ver
me sreci bakmndan, kadnlarn
geleneksel evii rolleri nemli deime
lerden gemektedir. Kadnlar ou
evde bugn de esas sorumluluu
ykleniyor olsalar da, pek ok evde
daha eitliki bir ilikiye doru gidiliyor
gibidir. Bunun istisnas, evdeki, genel
likle erkeklerin yapt, ufak tefek tamir
ileridir. Anketler kadnlarn yine
ortalama olarak gnde 3 saatlerini evi-
leriyle (alveri ve ocuk bakm
dnda) geirdiklerini gstermektedir.
Erkeklerin harcad zaman ise 1 saat 40
dakikadr (Office National Statistics
2003).
almalar, evlerinin dnda istih
dam edilen evli kadnlarn, neredeyse
her zaman evin bakm nn esas
sorumluluunu ykleniyor olsa da,
tekilerden daha az evii yaptn
gstermektedir. Onlarn etkinliklerinin
kalb kukusuz olduka farkldr.
Onlar, ev ilerini akamzerleri ve hafta
sonlarnda tam zamanl ev kadnlarn
dan daha fazla zaman harcayarak
yapmaktadr.
808
 a l m a v e E k o n o m ik Y aam

B u konu, daha ayrntl olarak Aileler kadnlarn cretli ilerde harcadklar

ve M a h re m lik ile r b alk l 7.
zaman gibi etkenlere bal olarak
B l m d e , s . 2 5 8 - 6 0 'd a n c e le n
m ektedir.
deitiini gstermitir. Yksek top
lumsal snflardan gelen iftler, tpk
Bununla birlikte, bu kalbn bile kadnlarn tam zamanl olarak altk
deiiyor olabileceine ilikin kantlar lar hanehalklar gibi daha eitliki bir
bulunmaktadr. Erkekler eskisine kyas iblmne sahip olma eilimindedir.
la, konuyu inceleyen aratrmaclarn Genelde, erkekler ev iinde daha byk
bunun bir gecikmi uyarlanma sreci bir sorumluluk almaktadrlar, ancak yk
olduunu sylemelerine karn, daha bugn de eit olarak paylalm
fazla evii yapmaktadrlar (Gershuny deildir.
1994). Bununla kastedilen, erkekler ile
kadnlar arasndaki evii ilerin yeniden Warde ve Heatherington (1993)
dzenlenmesinin, kadnlarn igc tarafndan Manchester'da yaplan bir
piyasasna girilerinden daha yava anket, ev iindeki iblmnn gen
gerekleiyor olduudur. Aratrmalar, iftler arasnda daha nceki kuaklara
evin iindeki iblmnn, snf ve gre daha eitliki olduunu gstermi

cret Bm B a y a n d k n it e lik li B a y a n o r t a n it e lik li B a y a n y k s e k n it e lik li

Tipik kadnlar" O k u ld a n h i b ir n ite lik
k a z a n a m a d a n a y rld ;
iin kategori
T e z g a h ta r o la ra k a l y o r; 21
y a n d a e v le n ip , lk o c u u n u
2 3 , kin c is in i 2 6 y a n d a
d o u ru r. D o k u z y l g c
p iyasas d n d a kalr; b ir 2 8
kategorideki
y l d a h a y a r -z a m a n l o la ra k
kaybedilen kazanlar a l r
O r ta /L is e e itim i var; b ro n iv e rs ite m e z u n u v e
in d e , r n e in s e k re te r p ro fe s y o n e l; r n e in bir
o la ra k a l y o r. 2 6 y a n d a r e t m e n . 2 8 y a n d a e v le n il;
e v le n ip lk o c u u n u 2 8 , lk o c u u n u 3 0 , kin c is in ! d e
Ik In d s In l 31 y a n d a d o u r u r . 3 3 y a n d a d o u ru r. Y aln zca
Y aln zca ki y l in g c b ir y l in y a r - z a m a n l o la ra k
piyasas d n d a kalr; bir 12 alr; a l m a y a a m n n g e ri
y l d a h a y a r -z a m a n l o la ra k k a la n n ta m z a m a n l le r d e
alr. g e irli.

K a d n lk z a ra r
Y a a m b o y u n c a k a d n n
o c u k la r o lm a s a h ile, b e n z e r
n ite lik le r e s a h ip o la n

197.000 241.000 143.000

e r k e k le r e kyasla n e k a d a r a z
k a z a n a h lld l l

A n n e l i k fa rk
Y a a m b o y u n c a k a d n n ,
k e n d is in e b e n z e r n ite lik le r e
s a h ip , a n c a k o c u u o lm a y a n
k a d n la ra kyasla n e k a d a r a z
k a z a n a b ild i i. 285.000 140.000 19.000

A n a b a b a o lm a n n fa rk
K a d n n b e n z e r n ite lik le re
s a h ip e r k e k le r e k y a s la n e
k a d a r a z k a z a n a b ild i i; y a n i
k a d n lk za ra r ile a n n e
o lm a n n fa rk n n to p la m
482.000 381.000 162.000

1 8 . 4 . ek il K adnlk z a r a r , a n n e lik fark v e a n a b a b a o lm a n n fark

Kaynaklar: Guardian (21 ubat 200 0 ); Rake (2000).

809
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam
noonesbury
G . B. T R U D E A U
Yayn ynelmeni buna bugriece ok ilgi
duyulduunu dnyor. ocuklaryla daha ok
( iflilen tutul
denevmjermi yazmam isledi.
C S V
tir. Yazarlar, zaman iinde, toplumsal
cinsiyete ilikin klielerin glerini
yitirdikleri sonucuna varmlardr. Evin
iindeki ileri paylamaya alan
anababalarn olduu evlerde byyen
gen insanlarn, bu tr uygulamalar
kendi evlerinde de srdrmeleri
olasl yksektir.
Vogler ve Pahl (1994) ev iindeki
iblmnn farkl bir ynn -evin
finansal ynetim sistemlerini- incele
milerdir. Yazarlarn almalar, kadn
larn paraya ve harcama kararlarna
eriiminin, kadn istihdam ile birlikte
artp atmadn anlamaya alyorlard.
Alt farkl Britanyal topluluktaki
iftlerle grmeler yapan yazarlar,
genel olarak finansal kaynaklarn
dalmnn gemitekine kyasla daha
adil olarak yapldn, ancak bu dal
mn snfsal konumlarla balantl
olmay srdrdn grmlerdir.
Yksek gelirli iftler arasnda, havuzda
btafle?
toplanm fonlarn birlikte ynetilme
eilimi ile paraya eriim ve harcamalarn
yaplma kararnn verilmesinde daha
byk eitlik ar basmaktadr. Bir ev
halk iinde kadn daha fazla finansal
katk saladka, finansal kararlar
zerinde daha byk bir arla sahip
olacaktr.
Dk gelirli ailelerde, kadnlar
okluk evin gndelik harcamalarnn
ynetiminden sorumludur, ancak bte
ve harcama konusundaki staratejik
kararlar verme konumunda olmak
zorunda deildir. Byle durumlarda,
Vogler ve Pahl, kadnlarn kocalarnn
para harcamaya eriimlerini korurlar
ken kendilerini ayn haktan yoksun
brakma eilimi olduuna dikkat
ekmilerdir. Baka deyile, kadnlarn
para zerindeki gndelik kontrolleri ile
paraya eriimleri arasnda bir ayrlk
bulunmaktadr.
810
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam

Post-Fordizm Fordizmin tam olarak ne anlama geldii

ya da hatta tank olduumuz olguyu
Son yirmi otuz yldr, esnek uygula
anlamann en iyi yolunun ne olduu
malar, rn gelitirmesi, retim teknik
konusunda bir oydama szkonusu
leri, ynetim tarz, alma ortam,
deildir.
alanlarn katlm ve pazarlama
konular da ilerinde olmak zere bir Terimi evreleyen belirsizlie kar
dizi alanda geerli hale gelmitir. Grup n, alma yaamnda son yirmi otuz
retimi, sorun zme takmlar, oklu yldr, daha nceki Fordist uygulamalar
devler ve zgl piyasalar, deien dan kesin bir kopuu temsil eden birka
koullar altnda kendilerini yeniden ayrdedici eilim ortaya kmtr.
yaplandrmaya alan irketlerin Bunlar arasnda, almann merkezi
benimsedii kimi stratejilerden bir olmaktan karak hiyerarik olmayan
blm. Kimi yorumcular, birarada alma gruplarna blnmesi, esnek
alndklarnda, bu deimelerin Fordiz- retim ve mteriye uygunluun
min ilkelerinden kkten bir kopuu kitlesellemesi, kresel retimin yayl
temsil ettiklerini dnmektedirler. Bu mas ve daha esnek bir meslek yapsnn
yorumcular, bugn artk en iyi Post- ortaya k yer almaktadr. ncelikle,
Fordizm diye betimlenebilecek bir bu eilimlerin ilk ne ilikin rnekler
dnem iinde olduumuzu ileri sr verecek, daha sonr da Post-Fordist teze
yorlar. Michael Piore ve Charles Sabel yneltilen eletirilere bakacaz.
tarafndan ikinci Sanayi Blniim (The
Second Industrial Divide -1984) adl Grup retim i
yaptlarnda popler hale getirilen bu Grup retimi montaj hatlar
deyim , k a p ita liz m in , fa rk l ve yerine ibirliine dayanan alma
mterilerin isteine gre deitirilen gruplar kimi zaman, almann
rnlerin olduu piyasalalarn istekleri yeniden dzenlenmesi olarak otomas
ni karlayabilmek iin esnekliin ve yonla birarada kullanlmaktadr. Temel
yeniliin enoklatrld yeni bir dnce, her bir iinin btn gn
aamasn betimlemektedir. srekli olarak, bir arabann kap kolunu
Ne ki, Post-Fordizm dncesi bir vidalamak gibi ayn ii yapmas yerine,
lde sorunludur. Terim, yalnzca retim srelerinde ii gruplarnn
alma ve ekonomik yaam alanlarnda takm halinde ibirlii yapmalarna
deil, bir btn olarak toplumun olanak salayarak iilerin gdlenme
genelinde ortaya kan, birbiri iine lerini artrmaktr.
gemi deimeleri anlatmak iin Grup retimine bir rnek, dzenli
kullanlmaktadr. Kimi yazarlar Post- olarak biraraya gelerek retimdeki
Fordizm eiliminin, parti siyaseti, sorunlar inceleyen ve zen be ile
sosyal gvenlik programlar ve tketici yirmi iiden oluan kalite emberle
ile yaam biimi seimleri gibi bir ridir (K). K'ne mensup olan iiler,
birinden farkl alanlarda grlebilece retim sorunlarn tartm alarna
ini ileri srmektedir. ada toplum olanak veren fazladan eitim alrlar. K
gzlemleri genellikle bu deimelerin uygulamas, nce A.B.D.'de balad;
pek ouna iaret ediyorlarsa da, Post- sonra bir dizi Japon firmas tarafndan

811
 Q ] m a v e E k a n a m ik Yaam
benimsendi ve 1980'lerde Ba ekono
milerinde yeniden gzde hale geldi,
iilerin kendi yrttkleri ilerdeki
tanm ve yntemlerine katkda buluna
cak uzmanla sahip olduunu kabul
ettii iin bu uygulama, Taylorizmin
varsaymlarndan uzaklama demektir.
Grup retiminin iiler zerindeki
olumlu etkileri arasnda, yeni nitelik
lerin edinilmesi, artan zerklik, azalan
ynetici gzetimi ve rettikleri mal ve
hizmetlerden duyulan gururun artmas
saylabilir. Ne ki, almalar, takm
retiminin bir dizi olumsuz sonucunu
gstermitir. Bir takm srecinde
dorudan ynetsel yetke daha az
grnr nitelikte olsa da, teki takm
yelerinin gzetimi gibi baka gzetim
biimleri vardr. Amerikan sosyologu
Laurie Graham, A.B.D., Indiana'da
Japonlarn sahip olduu Subaru-Isuzu
araba fabrikasndaki montaj hattnda
almaya gitmi ve daha fazla retken
lik iin teki iilerin akran basks
altnda almann acmaszca olduu
sonucuna varmtr.
rg tle n m e s in e ilik in Ja p o n
m odelleri hakknda daha fazla bilgi
iin, bkz. rgtler ve A lar balkl
16. B lm e, s.711-13.
Birlikte alt iilerden birisi
Graham'a, ilk bata takm kavram
hakknda ok cokulu iken, birlikte
alt insanlar tarafndan gzetimin,
yalnzca insanlar lmne altr
mak iin bulunan yeni bir ynetim arac
olduunu farkettiini sylemi. Gra
ham (1995) ayrca, Subaru-Isuzu grup
retimi kavramm, sendikalara diren
menin bir yolu olarak kullandn
grd; onlarn dncesi, eer ynetim
ve iiler ayn takmda iseler, bu
durumda bu ikisi arasnda bir atma
nn ortaya kmamas gerekir. Baka
deyile, iyi bir takm oyuncusu yakn-
mamaldr. Graham'n alt Subaru-
Isuzu fabrikasnda yksek cret ya da
daha az sorumluluk istekleri, alan
larn ibirliinden kand anlamna
geliyordu. Graham'n almas gibi
almalar, sosyologlar, takma dayal
retim srelerinin iilere daha az
tekdze alma biimleri sunuyor olsa
da, iyerinde g ve kontrol sistemleri
nin ayn kald sonucuna gtrmtr.
E sn ek retim ve mteriye uygunluun
kitlesellem esi
Son birka yl ierisinde dnya
apndaki retim srelerinde ortaya
kan en nemli deimelerden birisi,
bilgisayar-destekli tasarm ve esnek
retim olmutur. Taylorizm ve For-
dizm, kitlesel pazarlar iin kitlesel
rnler (tm de ayn olan) retmekte
baarl olsa da, braknz tek bir
tketicinin isteklerini, kk miktarlar
daki sipariileri bile retme yetenein
den yoksundu. Taylorist ve Fordist
sistemlerin kendi rnlerini mterilere
uydurma yeteneklerinin yokluu,
Henry Ford'un ilk kitlesel olarak
retilmi arabas hakknda syledii
nl szlerden grlebilir: nsanlar T-
modelinden istedikleri rengi alabilirler
siyah olduu srece. teki bilgisayara
dayanan teknoloji biimleriyle birlikte
uygulanan bilgisayar-destekli tasarm,
bu durumu kkten bir biimde deitir
mitir. Stanley Davis kidesel tketiciye
uygunluun ortaya kndan szet-
mektedir: Yeni teknolojiler, belirli
tketiciler iin tasarlanm rnlerin
byk lekli retimine olanak sala
maktadr. Bir montaj hattnda tek bir
gnde be bin gmlek retilebilir.
812

retimin tketiciye gre deitirildii durumda bile, retim hatt unsurlar yine de varln srdrebilir.
Bugn artk, bu gmleklerden her-
birisini, birbirinin ayn be bin gmle
in retildii zaman iinde ve daha
yksek bir maliyet olmadan deitirerek
retmek olanakldr (Davis 1988).
Esnek retim, tketiciler ile bir
btn olarak ekonomi iin nemli
yararlar salamakla birlikte, iiler
zerindeki etkisi btnyle olumlu
deildir. iler yeni beceriler reniyor
ve ve daha az tekdze ilerde alyor
olsalar da, esnek retim, karmak re
tim srecinin dikkatli ve abuk sonu
verecek biimde koordine edilme
gerei, onlara yeni trden basklar
yklemektedir. Laurie Graham 'n,
Subaru-Isuzu fabrika almas, iile
rin retim srecindeki kritik paralar
iin son dakikaya kadar bekletildikleri
rneklerle doludur. Sonu olarak,
813
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
alanlar, retim planna yetimek iin,
herhangi bir ek deme elde etmeden
daha uzun ve daha youn almaktadr.
nternet gibi teknolojiler, bireysel
tketiciler hakknda bilgi elde etmek ve
sonra onlarn tam istedii rnleri
retmek iin kullanlabilir. Bu konuda
cokulu olanlar, mteri kitlesine
uydurmann, Sanayi Devrim inin
gerisine dmediini, bunun bir nceki
yzylda kidesel retim tekniklerinin
uygulamaya konmas kadar nemli bir
gelime olduunu ileri srmektedir. Ne
ki, kukucular, u anda uyguland
biimiyle mteriye uygunluun kide-
sellemesinin yalnzca seim yanlsama
s yaratacan, gereklikte, internet
tketicisine ak olan seeneklerin, tipik
bir postayla sipari katalogunda sunu
lanlardan daha fazla olmadn iaret
 a l m a v e E k o n o m ik Y aam
etmekte hzl davranmlardr (Collins
2000).
Mteri kidesine uydurmay en u
noktaya tayanlardan birisi D ell
Bilgisayar irketidir. reticiden bir
bilgisayar satn almak isteyen bir
tketici internete, Dell'in web sayfasna
-irketin perakende sat noktalar
yoktur- girmek zorundadr. Tketiciler
tam da istedikleri zellikleri seebilir.
Sipari verildikten sonra, bir bilgisayar
belirtilen zelliklere gre yaplr ve
be gn iinde tketiciye gnderilir.
Aslnda, Dell geleneksel i yapma
biimini tersine evirmitir: Firmalar
eskiden nce bir rn retirler, daha
sonra da onu satmaya urarlard; artk
Dell gibi mteri kidesine uydurmay
benimseyenler nce satyor, sonra
rn retiyor. Byle bir deime,
sanayi iin nemli sonular dourmak
tadr. Gerekli paralarn elde tutulma
zorunluluu -reticiler iin nemli bir
maliyet unsuru- arpc bir biimde
azaltlmaktadr. D ahas, retimin
giderek artan bir blm dardan
alnmaktadr. Bu yzden, bilginin re
ticiler ile para salayanlar arasndaki
hzl bilgi aktarm -bu da internet
teknolojisi ile kolaylamtr- kidesel
mteriye uygunluk iin esastr.
Kresel retim
Sanayi retimindeki deimeler,
yalnzca rnlerin nasl retileceini
deil, ayn zamanda, Barbie bebek
rneinde grm olduumuz gibi (s.
92) rnlerin nerede retileceini de
iermektedir. Yirminci yzyln byk
blmnde, en nemli i rgderi, hem
mallarn retimini hem de nihai
satlarn kontrol eden byk retici
firmalar biimindeydi. A.B.D.'de Ford
ve General Motors gibi dev otomobil
fab rik alar bu yaklam n tip ik
rnekleridir. Bu tr irkeder onbinlerce
fabrika iisi istihdam ederler, tek tek
paralardan arabann nihai haline kadar
hereyi kendileri yaparlar, sonra da
bunlar kendi sat blmlerinde satar
lard. Bu tr imalatn egemen olduu
retim sreleri, okluk tek bir firma
tarafndan kontrol edilen byk brok
rasiler olarak rgdenmilerdi.
Bununla birlikte, son yirmi ya da
otuz yl iinde, bir baka retim biimi -
dev perakende satclarnn egemen
olduu- nemli hale gelmitir. Perakede
satclarn egemen olduu retim
biiminde, Amerikan perakende satcs
Wal-Mart -2000 ylnda dnyann ikinci
byk irketiydi- gibi firmalar, kendileri
de rnleri bamsz fabrikalarda
yaptran imalatlardan rnleri satn
almaktadr.
A m erikan sosyologlar Edna
Bonacich ile Richard Appelbaum
(2000), giysi imalatnda, imalatlarn
ou gerekte hi kuma iisi
kullanmamaktadr. Bunun yerine, kendi
giysilerini dnyann her yanndaki
binlerce fabrikaya yaptrmakta, daha
sonra bunlar byk maazalarda ve
teki perakende sat noktalarnda
satmaktadrlar. Giysi reticileri bu
fabrikalarn hibirine sahip olmadn
dan, giysilerin retildii koullardan da
sorumlu deildir. Amerikada satlan
btn giysilerin te ikisi, A.B.D.
dnda, ii crederinin Amerikadaki
dzeyinin ok altnda (in'de, iiler
ayda 40 dolar -20 poundun biraz ze
rinde bir cret alrlarsa ansllar) olan
fabrikalarda yaplmaktadr. Bonacich ve
Appelbaum, bu tr rekabetin, peraken
de satclar ve reticilerin dnyadaki,
814

olanakl olan en dk cretleri
bulabilecekleri her yere gidecekleri,
sonuna kadar yara yol atn ileri
srmektedir. Bunun bir sonucu, bugn
satn aldmz giysilerin ounun gen
iiler olaslkla, onlarca hatta yzlerce
pounda satlacak olan bir giysiyi ya da
spor ayakkaby retmek iin yalnzca
peniler elde eden gen iiler -olaslkla
yeniyetme kzlar- tarafndan atlyeler
de retilmi olma olasl yksektir.
retim in kresellem esi 2. B l m , s.
9 1 -2 'd a , k resel eitsizlik ise 10.
Blm de tartlm aktadr.
Post-Fordi^m eynelik eletiriler
Kimi yorumcular, alma dnya
snda dnmlerin olduunu kabul
etseler de, Post-Fordizm terimini
yadsmaktadrlar. Yaygn bir eletiri,
post-Fordist zmlemecilerin Fordist
uygulamalarn terkedilme lsn
abarttklar ynndedir. Bugn tank
olduumuz ey, Post-Fordizmin savu
nucularnn bizi inandrmak istedii gibi
tmden bir dnm deil, ancak kimi
yeni yaklamlarn geleneksel Fordist
tekniklerle btnletirilmesidir. Bu,
bizim gerekte Neo-Fordizmi yani,
geleneksel Fordist tekniklerdeki ufak
tefek deiiklikleri yayor olduumuz
savdr (Wood 1989).
Fordist tekniklerden Post-Fordist
tekniklere yumuak, dorusal bir gei
dncesinin, her iki utaki almann
gerek niteliklerini abartt yollu
dnceler ortaya atlmtr. Anna
Pollert (1988) Fordist tekniklerin hibir
zaman bizlere inandrld gibi
yerlemediini ileri srmtr. Pollert
ayrca, kitlesel retim ann geip tam
bir esneklik dnemine girildiinin de
abart olduunu dnm ektedir.
815
a l m a v e E k o n o m ik Y aam
Pollert, kitlesel retim tekniklerinin
bugn de pek ok sanayide, zellikle
tketim piyasalarna dnk olanlarda,
egemen olduuna iaret etmektedir.
Pollert'e gre, ekonomik retim her
zaman, bir tek, standart bir retim
teknii yerine bir dizi deiik teknik ile
nitelenmitir.
M e s le k i y a p d a k i bu g n k
eilim ler
Btn sanayilemi lkelerdeki
mesleki yap, yirminci yzyln bandan
bu yana olduka byk deimeler
gstermitir. Yirminci yzyln banda,
igc piyasas mavi yakal imalat sanayi
ilerinin egemenlii altndayken zaman
iinde denge, hizmetler sektrndeki
beyaz yakal konumlara kaymtr. 18.5.
ekil (s.819), B irleik K rallk'ta
1970'lerin sonundan bu yana, yava
yava im alat ilerinin gerilerken
hizmetler sektrnn ne kmasn
gstermektedir. Birleik Krallk'ta,
1900 ylnda istihdam edilen nfusun
drtte nden daha fazlas kol
em eine dayanan (mavi yakal)
ilerdeydi. Bunlarn yaklak % 28'i
nitelikli ii iken % 35'i yar-nitelikli, %
10'u da nitelikli iilerdi. Beyaz yakal ve
profesyonel iler grece az saydayd.
Yzyln ortasna doru, kol emei
iileri, karl denen ilerde alan
nfusun te ikisinden daha azn
oluturuyordu; kol emeine dayanma
yan ilerde de buna paralel bir art
gerekleti.
Bu tr deimelerin neden olduu
na ilikin olarak, nemli bir tartma
szkonusudur. Bu konuda birka
neden verilebilir. Bunlardan birisi, son
yllarda sanayide bilgi teknolojilerinin
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam

alm a v e tek n o lo ji
T e k n o lo ji ile a lm a arasnd aki iliki u zu n s red en m o n ta j h atu n d ak i iilerin h e p sin in iin d e e n fazla
b e ri so sy o lo g la rn ilgisini ek m itir. B iz im alm aya y ab an clam iile r old u u , an cak y ab an clam a
ilikin d en ey im lerim iz, g eerli te k n o lo ji t r n d en d zey lerin in o to m a sy o n k u llanan iy erlerin d e b ir
n asl etk ile n m e k te d ir? San ay ilem e g elitik e, l d e daha d k old u u so n u cu n a vard. B a k a
te k n o lo ji iy erin d e g id ere k d aha b y k b ir ro l o y n ar d eyile, B la u n e r o to m a sy o n u n fabrik alara
old u -fa b rik a o to m a sy o n u n d a n b ro ilerin in so k u lm asn n , b a k a trl arta n ii
bilg isay arlam asn a kadar. B u g n k bilgi te k n o lo jisi y ab an clam asn a d o ru o la n d zenli eilim i tersine
d e v rim i, b u so ru y a o la n ilg in in y en id en evirdiini ileri s rm ek tey d i. O to m a s y o n ig c n n
ca n la n m a sn a y ol am tr. T e k n o lo ji d aha fazla b t n lem esin e y ard m c olm ak tay d ve iilere,
etk in lik ve retk en li e yol aab ilir, an ca k on u te k i te k n o lo ji b iim le rin d e olm ad kadar,
g e re k le tire n le rin yaad alm a d en ey im in i nasl ilerin in zerin d e k o n tro l d uygusu v erm ek tey d i.
etk iler? S o sy o lo g la r iin , esas so ru lard an b irisi, d aha
o k fark l b ir sav H a rry B ra v e rm a n tarafn d an
k a rm a k sistem le re d o ru h a rek etin , iin niteli in i
n l y ap t gc ve Tekelci Sermaye (L a b o r and
ve g erek letirild i i k u ru m la n n asl etk iled i i
M o n o p o ly C ap ital -1 9 7 4 ) iin d e ortay a atlm t.
so ru su d u r.
B ra v e rm a n 'n g z n d e , o to m a sy o n , sanayi
O tom asyon ve nitelik tartm as ig c n n g e n e l o larak n ite lik sizletirilm esi n in
b ir parasyd . Y n e tic ile r , T a y lo rist rg d en m e
O tom asyon ya d a p ro g ra m la n a b ilir m ak in alar ilk
tek n ik lerin i z o rla m a v e ig c s recin i
o la ra k , b ir A m e rik a l o lan C h risto p h e r S p e n c e r 'n
u zm an lam ilere b lm e yoluyla ig c zerin d e
vidalar, cv atalar v e d ililer re te n p o rg ra m la n a b ilir
k o n tr o l uygu layabilm ekteyd iler. H e m sanayi
to rn a s ile b a lam t. D o lay sy la o to m a sy o n , g r e c e
o rta m la rn d a h e m m o d e rn b ro lard a uygulam aya
az sayda sanayi k olu n u e tk ilem itir; a n c a k sanayi
k o n a n te k n o lo jile r, y aratc in san katksn
ro b o tla rn n tasarm n d ak i d e iem elerle, etk isin in
snrlan d rarak b u g e n e l k t letirm ey e katkd a
b u n d a n so n ra d ah a da fazla o laca kesindir.
b u lu n m u tu r. Y a ra tc k atk y erin e g erek en tek ey,
R o b o t te rim i, e k e s e r f an lam tayan robota
h ep ayn, n itelik g e re k tirm e y e n ii so n su za kadar
s z c n d e n g e lm e k te d ir; s z c k elli yl n c e oyu n
y r teb ilm e y eten e in e sahip, d n m ey en ,
yazar K a r e l a p e k tarafn d an yaygnlatrlm tr.
k en d in e bak m ay an b ir bed en d ir.
D n y a a p n d a sanayide kullanlan ro b o tla rn b yk
ig c n n n ite lik sizletirilm esi h ak k n d ak i
b l m , o to m o b il retim in d e kullanlm aktad r.
alm as, G e o r g e R itz e r'in rg d e r ve
B u g n e d ek, r o b o d a rn retim d ek i k u llanm g r e c e
A la r balk la 16. B l m d e , s. 6 8 2 -3 'd e
snrl o lm u tu r n k ro b o d a rn fark l n e sn eleri
tartlan d k n itelik li M c l le r k avram n a
alglayabilm e v e t u h a f b iim leri y n len d ireb ilm e
y ak nlk g s te rm e k te d ir.
y eten ek leri hala b alan g dzeyidedir. Y in e de,
o to m a sy o n a d ayanan retim in n m zd ek i yllarda D a h a yeni b ir a lm a , b u tartm ay a b ir l d e k
h zla yaylaca k esin d ir; ro b o d a r d ah a in celtilm i tutm aktad r. S o sy o lo g R ich a rd S e n n e tt (1 9 9 8 ),
h ale g e lirk e n m aliy ed eri d e d m ek ted ir. b y k b ir y iy ecek devi tarafn d an satn aln an ve
y k sek te k n o lo ji i e re n m ak in alar yoluyla
O to m a sy o n u n yaylm as, so sy o lo g lar arasnd a, yeni
o to m a sy o n u n so k u ld u u b ir frn d a alan iileri
te k n o lo jile rin i ile r zerin d ek i, o n la rn n itelik leri v e
in celem itir. B ilg isay arlam p iirm e, ek m e in
k en d ilerin i ie ad am alar zerin d ek i etk ilerin in n e
y ap lm a b iim in i k k te n b ir b iim d e d e itirm iti.
o la ca h ak k n d a sca k tartm alar yaratm tr. R o b e r t
H a m u ru n ieri in in ay arlanm as ve y o u ru lm as
B la u n e r, Yabanclama ve zgrlk (A lie n a d o n and
iin in elle y ap lm as, e k m e in p iip p im ed i in e g z
F re e d o m -1 9 6 4 ) balk l nl k italb n d a, iilerin
yoluyla k arar v erilm esi y erin e artk alan lar
d eiik te k n o lo ji d zeyleri o la n d rt fark l sanayi
ek m e in m a lz em eleri ya da so m u n larn k end ileriyle
k o lu n d a k i d en ey im lerin i in celem itir. D u rk h e im ile
h i b ir fizik sel tem as iin d e deillerd i. F rn larn
M a rx 'n d n celerin i ku llan an B la u n e r, yabanclam a
ssn a ve p iirm e z a m a n n a bilgisayarlar k arar
k av ram n ile m sel h ale g etirm i ve h e r b ir sanayi
veriy ord u . M ak in alarn m k em m el kalited e piirdii
k o lu n d a k i iilerin y aban clam ay , g s zl k ,
ek m e k le rin old u u z am an larn yan sra, y an m ,
a n la m sz la m a , y altlm hk v e k en d in e y ab an clam a
k ararm e k m ek lerin o rtay a k t zam an lar da
b iim in d e n asl y aad klarm lm t r. B la u n er,

816
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam

olu yo rd u . B u frn d a alan lar (o n lara frn clar Bilgi teknolojisi

d e m e k yanl olu rd u ), bilgisayarlarla alm a
B ilg i te k n o lo jisin in iyeri zerin d ek i etk isin e ilikin
n itelik leri o la n kiilerdi, y o k sa e k m e in nasl
B la u n e r ve B ra v e rm a n 'n b irb irin e k art bak
yapldn b ile n k iiler deil. ro n ik b ir b iim d e , b u
alar, k en d ilerin i b u g n lerd e yaplan tartm alard a
iile r k en d i bilg isay ar b e cerile rin in p ek azn
da g ste rm e k te d ir. B u g n yaplan
kullanyorlard . re tim s reci, b ir bilgisiyardaki
ta rtm a la rd a ,In te rn e t, e -p o s ta , te le k o n fe ra n s v e e-
d m elere b a sm a k ta n te y e p ek g itm iyo rd u .
tica retin irk ed erin i yap m a b iin im i d eitiriy or
A sln d a , b ir k eresin d e b ilg isay arlam m ak in alar
old u u kesind ir. B la u n e r g ib i iy im ser b ir bak
bo z u ld u u n d a , b t n retim s reci d u rm u tu n k
a sn b e n im se y e n le re g re , bilgi te k n o lo jile ri
frn n n itelik li iilerin in h ib irisi b u so ru n u
alm a d nyasnd a, yeni ve d ah a e sn e k alm a
g d e re b ile c e k g ya da e itim e sah ip deildi.
b iim le rin e o la n a k sa lam ak yoluyla d evrim
S e n n e tt'in g z led i i iile r yararl o lm a k , ileri tek rar
yaratacaktr. B u frsatlar b iz im , sanayideki
y olu n a so k m a k istiy o rlard , an ca k yapam adlar,
alm an n ru tin v e y a b an clatrc y n lerin in
n k o to m a sy o n o n la rn zerk li in i azaltm t.
te sin e g e m e m iz i salayarak, iilere alm a
B ilg isay arlam te k n o lo jin in iy erin e so k u lm as,
s recin e d ah a fazla katk yapm alar v e k o n tro lle rin i
b t n iilerin n itelik lerin d e g e n e l b ir arta yol
artrm alar o lan a n v erm ek ted ir. T e k n o lo jik
a m t, a n ca k ayn zam an d a ig c n , kend i
ile rlem elerin co k u lu y an d alan kim i zam an
ile rin d e y k sek d ereced e e sn ek lik v e z erk li e sahip
te k n o lo jik d e te rm in is t diye b ilin m ek ted ir n k
o la n y k sek nitelik li p ro fe sy o n e lle rle d ah a g en i
o n la r te k n o lo jin in a lm a n n nitelii v e b iim in i
o la n , kend i ilerin d e zerk lik leri bu lu n m ay an
d e itirm e g c n e in an m ak tad r.
y azm an , h iz m e t v e retim iileri g ru b u n yaratarak
ikiye b lm t . B ak alar, bilg i te k n o lo jin in in alm ay b tn yle
o lu m lu b ir b iim d e d n t rece in e ik n a o lm u
N e ki, n itelik ta rtm a sn b ir so n u ca b a lam ak o k
deiller. S h o s h a n a Z u b o f f un (1 9 8 8 ) bilgi
zord u r. B e c e rin in h e m k avram latrlm as h e m de
te k n o lo jisin in firm alard a kullanlm asyla ilgili
l lm e si so ru n lu d u r. F e m in is t a ra trm aclarn ileri
a ratrm asn n so n u cu n d a old u u g ibi, y n etim
s rd k leri g ib i, niteli i o lu tu ran eyler, to p lu m sal
bilgi te k n o lo jile rin i o k farkl g ere k e le rle seebilir.
o la ra k k u ru lm u tu r (S te in b e rg 1 9 9 0 ). B u y zd en
B ilg i te k n o lo jile ri y aratc, m erk ezili i azaltc b ir
nitelik li a lm a n n g elen ek se l anlaylar b u ii
b iim d e k u llanlrsa, kat h iy erarileri y k m akta,
y erin e g e tire n tip ik k iin in to p lu m sal stat s n e g re
d aha fazla alan n k arar v e rm e s recin e
b e lirlen ir, y o k sa iin n e sn e l o larak zorlu u n a g re
k atlm asn ve alan larn irk etin g n d elik
d eil. M e sle k le rin tarih i, ayn iin b ir kez k ad nlar
ilem lerin e d aha fazla ie rilm e sin i salam akta
alana g ird ik ten so n ra farkl b ir n ite lik d zeyine
yararl olabilir. B ilg i te k n o lo jile rin in iy erin d e
tan d (h atta y en id en adlandrld) i rn ek leriy le
ku llanm , yzyze etk ileim i azaltabilir, so ru m lu lu k
d o lu d u r (R e sk in v e R o o s 1 9 9 0 ). A y n s, k u ku su z,
kanallarn tkayabilir v e o fisi kend i iin e kap an m
e tn ik azn lklar g ibi te k i d k statl i ile r iin d e
ve yaltlm m o d lle rd e n olu m u b ir aa
g eerlid ir. T o p lu m sa l cin siy et ve rk n y arg larn n
d n t reb ilir. B y le b ir y ak lam bilgi
ilem ed i i d u ru m lard a b ile, n itelik o k b o y u d u d u r;
te k n o lo jisin in etk isin i, k u llanm b iim in e ve o n u
ayn i, b ir b o y u tta aa g r l rk e n , ayn an d a, b ir
ku llanan larn ro l n e ilikin anlaylarna g re
b a k a b o y u tta y celtileb ilm ek ted ir (B lo c k 1 9 9 0 ). B u
belirlen d i in i ileri s rm ek ted ir.
y z d en , o to m a sy o n u n n itelik letirm ey i g etirip
g etirm e d i i, n iteli in han g i b o y u tu n u n ele alnd na B ilg i te k n o lo jile rin in yaylm as k esinlik le, ig c n n
baldr. N ite lik tartm asn k apsayc b ir b iim d e ele k im i b l m leri iin h e y eca n v e re n v e yeni frsad ar
alan S p e n n e r (1 9 8 3 ), n iteli i, z se l k arm ak lk ortay a k aran so n u la r v ere cek tir. rn e in , m edya,
ba k m n d a n ele alan alm alar, n itelik k a z a n d rm a rek lam ve tasarm alan larn d a, bilg i te k n o lo jile ri
k o n u m u n u d este k lerk e n , nitelii iin in zerk li i ve h e m p ro fe sy o n e l kon u lard a yaratcl a rtrm ak ta
/v eya sah ip k o n tro l b a k m n d a n d e e rlen d iren h em de k iisel alm a tarzlarn a esn ek lik
a lm a la rn , a lm an n o to m a sy o n yoluyla g e re k te kazan d rm ak tad r. K a b lo lu iile r ve b a lan t
n itelik siz letirild i in d e b u lm ak tad r ( Z u b o f f 1 9 8 8 ; yoluyla alverilerini y r ten ler b iim in d ek i
V allas and B e c k 1 9 9 6 ). tasarm en fazla, so ru m lu k o n u m d a o lan nitelik li,
d eerli alan lar d u ru m u n d a g erek lik

817
 a l m a v e E k o n o m ik Y a a m

k a zan m ak tad r. Y in e de y elp azen in tek i u cu n d a,
te le fo n la yard m m erk ez lerin d e v e v eri giri
irk ed erin d e alan b in le rc e d k cretli n itelik siz
b irey ler bu lu n m ak tad r. B y k l d e, s o n yllardaki
tele k o m n ik a sy o n p ad am asn n so n u cu n d a o rtay a
k a n b u k o n u m lar, B ra v e rm a n 'n n itelik sizletirilm i
iile rin e rak ip o la ca k b iim d e yalm lm lk ve
y a b a n cla m a iin d ed ir. Sey ah at rezerv asy o n lar ve
fn a n sa l ilem leri g e re k le tire n yardm
m erk ezlerin d e alan lar, alan a p ek az zg rl k
v e yaratc katk an s v ere n , k esin b ir b iim d e
stan d artlatrlm fo rm a d a ra g re
ig rm ek ted irler. a lan lar y ak n d an g z e d e n ir;
t k eticilerle etk ileim leri de k aliten in k o ru n m as
i in kaydedilir. B ilg i d ev rim i, sanayi ek o n o m isin d e
yaratlanlara b e n z e r o la n o k sayda ru tin , n itelik
g e re k tirm e y e n iler yaratm g r n y o r.

Bilgi teknolojilerinin iyerinde kullanm gerekte, bunlar gibi telefonla yardm merkezleri alanlar
niteliksizletirdi mi?

yaylm sonucunu verecek biimde, E k o n o m ik bym e ve k a lk n m a ,

Y o k s u llu k , T o p lu m s a l D la n m a ve
igc tasarruf eden makinalarn s
R e fa h balk l 1 0. B l m d e , s.4 4 6 -6 0 'd a
rekli olarak retim srecine sokulmas tartlm aktad r.
dr. Bir bakas, Batnn dnda,
zellikle de Uzakdou'da imalat B ilgi ekonom isi
sanayiinin ykseliidir. Bat toplumlar-
Bu saylar dikkate alan, kimi
nn daha eski sanayi kollar, daha etkin
gzlemciler, bugnlerde gerekleen
olan ve igc maliyetleri daha dk
eyin, artk sanayiye dayanmayan yeni
olan Uzakdou firmalaryla rekabet
bir toplum tipine gei olduu dnce
edemeleri yznden nemli zorluklar
sini ortaya atmlardr. Onlara gre,
yaamtr.
sanayi ann tmden tesine geen

818
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam

Erkeklerin alt imalat sanayii Erkeklerin sunduu hizmetler

- Kadnlarn alt imalat sanayi Kadnlarn sunduu hizmetler

1 8 . 5 . ek il a la n la rn ile ri: h e r yln H a z ira n a y iin , s a n a y iy e v e

c i n s i y e te g r e , 1 9 7 8 - 2 0 0 0 . (m ily o n kii)
Kaynak: ONS (2002a).

yeni bir kalknma aamasna giriyoruz. oum uz p a ra y havadan k a z a n rz ;

arl o la n , d o k u n u b ilir ya da k olayca
Bu yeni toplumsal dzeni adlandrmak
l le b ilir o lan h ib ir ey retm eyiz.
iin, sanayi-sonms toplum, enformasyon a.
B iz i m k t m z , lim a la r d a y lm a z ,
ve yeni ekonomi gibi terimler kullanl d e p o la r a konm az ya da v a g o n la r la
mtr. Bununla birlikte en fazla kullan t a n m a z . oum uz y a a m m z , b ir
lan terim, bilgi ekonomisi terimidir. te le fo n la yard m m erk ezi, b ir avu kat
b ro su , b ir h k m e t b ro su ya da bilim sel
Bilgi ekonomisinin tam bir tan
b ir labaratu v ard an , h iz m e t, yarg, bilgi ve
mn vermek zordur, ne ki genel olarak, z m le m e satarak k azanrz. H e p im iz
bilgi ekonomisi, dncelerin, enfor hava cv a iind eyiz. (1 9 9 9 , s. vii)
masyonun ve bilgi biimlerindeki yeni
Yirmibirinci yzyln banda bilgi
lik ile ekonomik bymenin temelinde
ekon om isi ne kadar yaygndr?
yer ald bir ekonomiyi anlatmaktadr.
Ekonom ik ibirlii ve Kalknma
Bir bilgi ekonomisi, igcnn byk
Tekilat (OECD) tarafndan yrtlen
blmnn maddi mallarn retim ya
yeni bir alma, bilgi ekonomisinin
da datmnda deil, onlarn tasarlan
gelimi lkelerdeki boyutunu, her bir
mas, gelitirilmesi, teknolojisi, pazar-
lkenin toplam ktsnn yzde kann
lanmas, sat ve hizmeti gibi konularn
bilgiye dayanan sanayilere yklenebi
da alt bir ekonom idir. Bu
leceini lerek aratrmtr (bkz.18.6.
alanlar, bilgi iileri olarak adlandrla
ekil). Bilgiye dayanan sanayiler genel
bilir. Bilgi ekonomisi srekli bilgi ve
olarak yksek teknoloji, eitim ve
dnce ak ve bilim ve teknoloji iin
yetitirme, aratrma ve gelitirme ve
gl potansiyelleriyle nitelenir. Char
finansal ve yatrm sektrlerini ierecek
les Leadbeater'n gzledii gibi:

819
 a l m a v e E k o n o m ik Y a a m
umcm

biim de anlalm aktadr. O E C D

lkelerinin genelinde, bilgiye dayanan 1996 i kts
sanayiler 1990'larn ortasnda, toplam % olarak bilgi
k tn n yarsn d an fazlasn d an Bilgi ekonomisi
sorumludur. Bat Almanya % 58,6 ile en
10 15 20 25 30
yksek deere sahipken A .B.D .,
Japonya, Britanya, sve ve Fransa hep sve
% 50'nin altndadr.
Fransa
Bilgi ekonomisine yaplan yatrm -
kamu eidmi, yazlm gelitirmesine Britanya
yaplan harcamalar ile aratrma ve
gelidrme- artk pek ok lkenin bte- Birleik Devletler
sinin nemli bir blmn oluturuyor.
rnein, sve, btn gayrisaf yurtii
haslasnn % 10,6'sn 1995'te bilgi OECD
ekonomisine yatrmtr. Fransa, kamu
eidmine ynelik byk harcamas Almanya
nedeniyle sve'i yakndan izlemektedir.
Avustralya
Bilgi ekonomisinin incelemesi g
Japonya
bir olgu olduunu hem nitelik hem de
nicelik bakmndan kabul etmek
talya
gerekir. Fiziksel eylerin deerini
lmek, arl olmayan dncele 1994 b1995 'Bat Almanya
rin deerini lmekten kolaydr. Yine
de, bilginin yaratlmas ve uygulama 1 8 .6 . ekil O ECD lk elerin d ek i i kt
snn Bat toplumlarnn ekonomilerin d z e y le ri: GSYHnn o ran o la ra k y a trm , 1 9 9 5 .
Kaynak: The Economist ( 14 Ekim 1999).
de giderek merkezi bir rol oynamaya
balad da yadsnamaz.

ok-n iteliklilik kendi ilerine oklu biimlerde katkda

P o s t-F o rd is t yoru m cu larn n
inanlarndan birisi de, inanlarndan
birisi, yeni alma biimlerinin alan
lara, tek bir ii srekli olarak yerine
getirmek yerine deiik ilere girierek
kendi niteliklerinin kapsamn genile
tecekleridir. Grup retimi ve takm
almas, daha geni bir sorumluluklar
kmesini yerine getirebilecek ok-
nitelikli bir igc yaratr diye
grlmektedir. Bu da giderek daha
yksek bir retkenlik ve daha kaliteli
mal ve hizmeder yaratlmas demektir;
bulunabilen alanlar sorunlarn
zmnde ve yaratc yaklamlarn
gelitirilmesinde daha baarl olacak
lardr.
ok-niteliklilie doru ilerleme
nin, ie alma sreleri bakmndan da
iermeleri vardr. Eer bir zamanlar ie
almalar byk lde eitim ve nitelie
bal idiyse, artk iverenler yeni
niteliklere uyarlanabilen ve abucak
renen kiiler aramaktadr. Bu yzden,
belirli bir yazlmn uzmanlk dzeyin
deki bilgisi, dnceleri abucak

820
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam

kavrayabilme yeteneinin gsterilmesi

kadar deerli olmayabilir. Uzmanlama
genellikle nem lidir; ancak eer
alanlar daralm niteliklerini yaratc
bir biimde yeni balamlara uygulaya-
myorsa, esnek, yeniliki bir iyerinde
bir yarar diye grlmeyebilir.

Jo s e p h R o w n tree V a k fn n ,
almann Gelecei (The Future of
W ork) balkl bir alm asnda
(Meadows 1996)J artk iverenlerin
arad nitelik trleri incelenmitir.
almann yazarlar, hem nitelikli hem
de niteliksiz meslek kesimlerinde,
kiisel becerinin giderek daha deerli
olduu sonucuna varmlardr, ibirlii
iinde ve bamsz olarak alabilme,
inisiyatif alabilme ve zorluklar karsn
da yaratc yaklamlar benimseyebil-
me, bir kiinin iine getirebilecei en iyi
nitelikler arasndadr. Tketicilerin
bireysel gereksinimlerinin giderek
nem kazand bir piyasada, hizmetler
sektrnden fnansal danmanla nternet, dizst bilgisayarlar ve ev
kadar bir dizi ortamda alanlarn bilgisayarlar, kimi iiler iin evde almay
olanakl klmtr, ancak iin eve
kiisel becerilerine dayanmas esastr. getirilmesinin sorunlu yanlar da vardr.
Teknik becerilerin byle kk rnein, kimi alanlar, eskisine kyasla
gr lm esi en fazla, alm ann daha uzun saatler alma basks altndadr;
yazarlarna gre, uzun sredir, kiisel kimi iverenler de alanlarnn yeterince
ok altklarna ikna olmu deillerdir, bu
becerilere yer vermeyen rutin, yine yzden de onlarn abalarn kmserler.
lenen ilerde alan iiler iin glk
karmaktadr.

iteyetitirilme kadroyu yeni alanlarla deitirmek

ok-niteliklilik, alann yetitiril
mesi ve yeniden eitimi ile yakndan
balantldr. alma alanlar dar olan
uzmanlarn istihdam yerine, pek ok
irket, i srasnda yeni beceriler
gelitirebilen uzman olmayan kiileri
tercih etmektedir. irketler, teknoloji ve
piyasa istekleri deitike, pahal
danmanlar getirmek ya da varolan
yerine kendi alanlarn yeniden
eitmektedirler. Yaamboyu deerli
iiler olabilecek bir yeni ie girenler
ekirdeine yatrm yapmak, hzla
deien zamanlara ayak uydurmak iin
stratejik bir yol diye grlmektedir.
Kimi irketler, ite yetitirmeyi i-
paylama takmlar olarak dzenlemek
tedir. Bu teknik, yetitirme ve eitimin,

821
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam
i yaplrken gereklemesine olanak
vermektedir: Birka haftalna, bir
bilgi teknolojisi uzman ile irkette
ynetici olan birisi, her ikisinin de
tekinin becerisini bir lde rene
bilmesi iin birlikte altrlmaktadr.
Y etitirm enin bu biim i maliyet
bakmndan yararldr; allan saatieri
nemli lde azaltmaz ve btn
alanlara kendi beceri tabanlarn
geniletme olana verir.
te yetitirme, alanlarn kendi
niteliklerini artrma ve kariyer umutla
rn ykseltmelerinin nemli bir yolu
olabilir. Ne ki, yetitirilme frsatlarnn
btn iiler iin ayn derecede eit bir
biimde bulunmadna dikkat ekmek
nemlidir. Ekonomik ve Toplumsal
Aratrma Konseyi (ESRC), 1958 ile
1970 arasnda domu gen insanlar
zerine yapt anket almasnda
nitelii olan alanlarn, bu trden
nitelii olmayanlara kyasla daha fazla
ite yetitirilme frsatna sahip olduunu
bulmutur (ESRC 1997). Bu tr
almalar, zaten en yksek nitelie
sahip olanlara srekli yatrm yapld
n, nitelii olmayanlarn da daha az
frsatla kar karya olduunu dn
drmektedir. te yetitirme cret
dzeyleri zerinde de etkilidir. 1970
almasna gre, iteki yetitirme
alanlarn kazanlarn ortalama
olarak % 12 artrmtr.
E v devi verme
Ev devi, alanlara sorumlulukla
rnn bir blmn ya da hepsini evden,
internete bal bilgisayar araclyla
yrtebilmelerine olanak vermektedir.
Mterilerle ya da birlikte allan
kiilerle dzenli temasn gerekmedii,
bilgisayara dayal grafik tasarmileri ya
da reklam metni yazarl gibi ilerde,
alanlar evde almalarnn onlarn i
dndaki sorumluluklarn dengele
melerine ve daha retken bir biimde
almalarna olanak vermektedir.
Kablolu iiler olgusunun nmz
deki yllarda, teknoloji alma bii
mimizi kkten bir biimde deitirdik
e, daha da artacana kuku yoktur.
B u deim elere pratikten bir rnek,
Kentler ve K ent Alanlar balkl 21.
B l m d e , s. 9 7 5 - 6 'd a ta r t la n
H elsinki Sanal Kydr.
Evde alma son yllarda daha
fazla kabul ediliyor olsa da, btn
iverenler tarafndan tercih edilmemek
tedir. Bir alann yapt ii, broda
olmad zamanlarda gzetlemek ok
daha zordur. Bu yzden, al anlarn
zgrlklerini ktye kullanmama
larn salamak iin, ev devlerine yeni
kontrol biimleri konmaktadr. rne
in, alanlardan dzenli aralklarla
broya gelmeleri ya da yaptklar iin
nasl gittiine ilikin raporlar teki
alanlara kyasla daha ksa aralklarla
vermeleri istenebilir.
yerinde gzetim tekniklerine ilikin
d ah a fazla ta rtm a iin baknz:
rgtler ve Alar balkl 16. B lm ,
s. 694-7
E v brolarnn potansiyeli
hakknda byk bir coku varsa da, kimi
aratrmaclar, evlerinden zorlayc,
yaratc projeleri yrten profesyonel
devciler ile byk lde, evden yaz
yazma ya da veri girme gibi rutin ileri
yrtenler arasnda bir kutuplamann
ortaya kmasnn olas olduu uyarsn
yapmaktadrlar. Byle bir ayrlk ortaya
karsa, kadnlarn bu ev devi yapanla
rn alt sralarnda yer almas olasl en
fazladr (Phizacklea ve Wolkowitz
1995).
822

Yaam boyu kariyerin sonu ve portfy
iisinin ortaya k.
Kresel ekonominin etkisi ve daha
esnek bir igc isteinin nda, lara gre, yetenek ve becerilerin bir
kimi sosyologlar ve iktisatlar gelecek
te giderek daha fazla insann portfy
iisi olacam ileri srmlerdir. Bu
iiler, i yaamlar boyunca birka i ya
da i tr arasnda hareket etmelerini
salayan bir nitelik portfyne -bir
dizi farkl i becerisi ile tavsiyesi- sahip
olacaklardr. ilerin yalnzca kk bir
blm, bugnk anlamda srekli bir
kariyer sahibi olacaklardr. Aslnda,
bu durumu savunanlar, yaam boyu
i dncesinin gemite kaldn ileri tahminlere gre, Brleik Krallk'taki
srmektedir.
Kimileri portfy iisine doru bu
gidii olumlu grmektedir: iiler,
sonuna kadar, yllar boyunca ayn ite
akl kalmayacak ve kendi i yaam
larn yaratc bir biimde planlayabile-
ceklerdir (Handy 1994). Bakalar,
esnekliin pratikte, irkederin az ok
kendi istedikleri gibi insanlar ie alp
iten karacaklarn, bunun da alan 1990'larda yaplan anketler Britanya ile
larn sahip olabilecekleri herhangi bir
gvence fikrini andraca anlamna
geleceini sylemilerdir, iverenler,
igcyle yalnzca ksa dnemli bir
balant iine girecekler ve fazladan
deme ya da emeklilik haklarn en aza
indirebileceklerdir.
California'daki Silikon Vadisine
ilikin son zamanlarda yaplan bir
alma, blgenin ekonomik baarsnn
igcnn sahip olduu portfy nitelik
lerine bal olduunu ileri srmtr.
Silikon Vadisindeki firmalarn baa
rszlk oranlar olduka yksektir: Her
yl yaklak yz yeni firma kurul
maktadr, ancak ayn zamanda eit
823
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
saydaki firma da iflas etmektedir. ok
yksek bir profesyonel ve teknik ii
oranna sahip olan igc, buna ayak
uydurmay renmitir. Sonu, yazar
firmadan tekine hzla g etmeleri, bu
srada da daha da uyarlanabilir olma
lardr. Teknik uzmanlar danman,
danmanlar ynetici, alanlar risk
sermayedar olabilmektedir ve hepsi de
nceki konumlarna geri dnebilmek-
tedir)Bahrami ve Evans 1995).
Gen insanlar arasnda, zellikle
bilgi teknolojisi uzmanlar ve dan
manlar arasnda, portfy iine doru
artan bir eilim szkonusudur. Kimi
gen niversite mezunlar, kendi
alma yaamlar boyunca farkl
beceri tabann kullanarak on bir farkl
ite almay beklemektedir. Yine de
byle bir durum, bir kural olmaktan ok
bir istisnadr. stihdam istatistikleri,
potfy iine doru byk bir kay
sonunda, beklenebilecei kadar yksek
bir dolam orann gstermemektedir.
A.B.D.'deki -sanayi lkelerindeki devlet
dzenlemesi en dk olan iki lke- tam
zamanl iiler, her bir ite on yl nce
geirdikleri kadar bir zaman geirmek
tedir. (The Economist, 21 Mays 1995)
Bunun nedeni, yneticilerin iiler
arasndaki yksek dolam orannn
maliyetli olduunu ve iilerin moralini
bozduunu farketmi olmalar ile yeni
iileri ie almak yerine, piyasann
zerinde bir cret deyecei anlamna
gelse bile, kendi iilerini tutma eilimi
gibi grnmektedir. James Collins ile
Jerry Porras yazdklar Dayanmak iin
Yaplan (Built to Last -1994) adl kitap
larnda, 1926'dan bu yana borsada
stn bir performans gsteren on sekiz
 0*1 i ma ve Ekonomik Yaam
Amerikan irketini incelemilerdir.
Yazarlar, bu irketlerin , canlar
istediinde iileri kovup ie almak
yerine, kadrolarna kar olduka
koruyucu bir politika benimsediklerini
bulmulardr. Aratrmada yer verilen
on daha az baarl irketle karla
trldnda, bu on sekiz irketten yalnz
ca ikisinin, incelenen dnem boyunca
dardan bir ynetici ef getirdii
grlmtr.
Bu bulgular, portfy iisinin gelii
dncesini dile getirenlerin grlerini
boa karmamaktadr. Kendilerinin
yaam boyu ii olduunu dndkleri
ilerden igc piyasasna atlan binler
ce iinin szkonusu olduu rgtsel
klme, bir gerekliktir. Yeniden i
bulmak iin, bu insanlar niteliklerini
gelitirmek ve eitlendirmek zorunda
drlar. Pek ok, zellikle de daha yal
insan, ktklar ilerden daha iyi bir ii
hibir zaman bulamayabilir; hatta hi i
bulamayabilir.
nsan kaynaklan ynetim inin geliimi
ile irket kltr zerine younlam a
gib i m od ern i rgtleriyle ilgili
konular da ilerinde olm ak zere,
m o d ern a lm a n n tek i ynleri
rg tle r ve A la r b alk l 16.
B l m 'd e tartlm aktadr.
gvencesizlii, isizlik ve
almann toplumsal nemi
Yeni alma biimleri pek ok kii
iin heyecan verici frsatlar sunsa da,
kendisini yoldan km bir dnyada
yakalanm gibi hissedenlerin yaad
trden derin belirsizlikler de yaratabilir.
Bu blmde grm olduumuz gibi,
igc piyasas, sanayiye ynelik ekono
miden, hizmetlere ynelik bir ekonomi
ye doru kaymann bir paras olarak
nemli deiiklikler geirmektedir.
Bilgi teknolojilerinin yaygn kullanm
ayn zam anda, rg tlerin kendi
yap larn d a, ku llan lan ynetim
tarzlarnda ve ilerin paylam ve
yrtlme biimlerinde de dnm
leri uyarmaktadr. Hzl deime
istikrarszlk yaratabilir: Bugnlerde
pek ok farkl trden mesleklerde al
anlar, hem kendi alma konumlarnn
geleceine ilikin olarak hem de
iyerindeki rollerine ilikin olarak ken
dilerini gvenceden yoksun hisse
diyorlar.
Son yirmi otuz yldr, i gven
cesizlii, alma sosyolojisi iindeki
tartmalarn nemli konularndan biri
olmutur. Pek ok yorumcu ve medya
kayna, i gvencesizliinin son otuz
yldan ya da daha ncesinden beri
dzenli olarak artn dnmektedir.
Gen insanlar artk, tek bir iverenle
geirilecek garantili bir kariyere gvene-
meyeceklerini, nk hzla kreselleen
ekonominin giderek daha ok irket
birlemesine ve alanlarn iten ka
rldklar irket klmelerine neden
olacan ileri srmektedir. Etkinlik ve
kar gds, pek az nitelie -yanl
niteliklere- sahip olanlarn, kresel
piyasalardaki kaymalara duyarl, gven
cesi olmayan, marjinal ilerle yetinmesi
anlamna gelmektedir. Bu sav, iyerin
deki esnekliin yararlarna karn, artk
yaam boyu i dncesinin geerli
olmad, bir ie al-iten at kltr
iinde yaadmz ne srmektedir.
almann toplumsal anlam
oumuz iin, alma yaammz
da, baka herhangi bir etkinlikten daha
fazla yer tutar. alma kavramn
okluk angarya -en aza indirmeyi ve,
824

alm ann azalan n e m i m i?
K a lc isiz lik , i g v e n c e siz li i, k lm e , p o r t f y
k a riy e rle ri, y a n -z a m a m i, e s n e k is tih d a m k alp lar,
i le rin p a y la lm a s: in s a n la r d a h a n c e h i
o lm a d k a d a r, sta n d a rt o lm a y a n b i im le r d e
a ly o rla r ya d a h a tta k arl d e n e n b ir i te b ile
a lm y o rla r. B e lk i d e , a l m a n n d o a s v e
in s a n la rn y a a m la rn d a k a p lad e g e m e n k o n u m u
y e n id e n d n m e k g e re k iy o r.
a l m a ile k a rl d e n e n is tih d a m b irb iriy le
y le sin e e le tird ik k i, k im i z a m a n b u g r n
d n d a h a n g i s e e n e k le r in o la b ile c e in i g r m e k
z o r o la b iliy o r. F r a n s z s o s y o lo g ve to p lu m
e le tir m e n i A n d r c G o r z , g e le c e k te c re tli ile rin
in s a n la rn y a a m n d a g id e re k d a h a az n e m li h ale
g e le c e in i ile ri s re n b ir z m le m e c id ir. G o r z
g r le r in i, M a r x 'n y a z la rn n e le tire l b ir
d e e r le n d ir m e s in e d a y a n d rm a k ta d r. M a r x ,
-g id e re k d a h a fa z la sayd a in s a n i in e alaca
d n le n - i i s n fn n , a l m a n n y a a m n sa lay an ey lerle m e g u l e d e c e k le ri a l m a d
s u n a b ile c e i ta tm in le r b a k m n d a n m e rk e z i b ir y er
tu ta c a , d a h a in s a n c l b ir to p lu m u o rta y a
k a ra c a k b ir d e v rim e g t r e c e in e in a n y o rd u .
G o r z , b ir s o lc u o la ra k y a z sa d a, b u g r
re d d e tm e k te d ir. i s n fn n , to p lu m d a k i e n
b y k s n f h a lin e g e lm e s i (M a rx 'n d n d
g ib i) v e b a a rl b ir d e v rim e n d e r lik e tm e s i b ir
y a n a , g e r e k te k ld n d n m e k te d ir. M a v i
y ak al i ile r a rtk ig c i in d e b ir a z n lk , saylar
a z a la n b ir a z n lk h a lin e g eliy o rlar.
G o r z 'a g r e a rtk , i ile rin d e v le t g c b ir y an a,
b ir p a r a la r o ld u u g iriim le rin y n e tim in i ele
a la ca k la rn v a rsa y m a k d a b ir a n la m
ta m a m a k ta d r. c r e tli i le rin n ite li in in
d n t r lm e s i i in g e r e k b ir u m u t y o k tu r n k
c re tli i, e e r e k o n o m i e tk in o la c a k s a k a n lm a z
o la n te k n ik k o n u la ra g r e d z e n le n m e k te d ir.
S o r u n G o r z 'u n g r d b i im iy le , in s a n
a lm a d a n k u r ta r m a k tr ( 1 9 8 2 , s. 6 7 ) . B u ,
a l m a n n T a y lo r is t b a k m d a n d z e n le n d i i
d u ru m la rd a z e llik le g e re k lid ir; te k i t rl a lm a
b a s k c v e sk c o la ca k tr.
G o r z , a rta n isiz li in z a te n , y a r-z a m a n l ile rin
y ay lm asy la b irlik te , istik ra rl istih d a m i in d e y er
a la n la rn y a n n d a , k e n d i d ey iiy le i i-o lm a y a n b ir
s n f-o lm a y a n y a ra tt n ileri s rm e k te d ir. o u
in s a n , g e r e k te , b u s n f-o lm a y a n i in d e d ir,
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
n k h e rh a n g i b ir z a m a n d a istik ra rl c re tli
ile rd e o la n n fu s u n o r a n g r e c e k k t r -e e r
g e n le r i, e m e k lile ri, h a s ta la n v e ev k a d n la rn ,
ay rca y a r-z a m a n l a l a n ya d a isiz o la n la r d a
k a rrsa k . G o r z , b ilg i te k n o lo jis in in y a y lm a sn n
b u lu n a b ile n ta m z a m a n l ileri d a h a d a
a z a lta c a n a in a n m a k ta d r. B u n u n o la s s o n u c u ,
B a t to p lu m la rn d a k i, s e r v e t, e k o n o m ik b y m e
v e m a d d i m a lla r v u rg u lay an r e tim c i b a k
a s n n y a d s n m a sn a d o ru b ir g id itir.
n m z d e k i y llard a, s re k li, c re tli i alan
d n d a , n fu s u n o u n lu u ta ra fn d a n b ir dizi
fark l y a a m b i im i iz le n e c e k tir.
G o r z 'a g r e , ik ici b ir to p lu m a d o ru
ile rliy o ru z . B ir k e sim d e , r e tim v e siyasal
y n e tim , e tk in li i e n o k la tr a c a k b i im d e
d z e n le n e c e k tir . t e k i s e k t r , b ire y le rin
k e n d ile rin i h o la n d k la r v e k iise l d o y u m
e tk in lik le rin y e r ald ala n o la c a k tr. B e lk i d e
g id e re k d a h a fa z la say d ak i b ire y y a a m n ,
y a a m la rn n d e i ik a a m a la rn d a d e iik
b i im le r d e a l m a k b i im in d e p lan lay acak tr.
B u b a k a s n e k a d a r g e e rlid ir? S a n a y ile m i
lk e le rd e a l m a n n d o a s v e d z e n le n m e s i
k o n u s u n d a n e m li d e i m e le rin g e r e k le ti i
k ar k la m a z b ir g e r e k tir. G id e r e k d a h a fazla
in s a n n r e tim c ilik g r n n s rek li
e k o n o m ik b y m e ile m a d d i v a rlk la rn b irik im i
b y s n d e n k u rtu lm a s o la n a k ld r. G o r z 'u n
n e rd i i g ib i, isiz li in sa d e c e o lu m s u z b ir y n d e
g r lm e m e s i, b ire y le rin k en d i k a rla rn n p e in e
d m e si v e y e te n e k le rin i g e li tire m e frsa tla r
su n a r d iye g r lm e s i d e k u k u su z d e erlid ir.
Y in e d e, e n a z n d a n b u g n e d e k , b u y n d e b ir
ile rle m e n e m s iz o lm u tu r; G o r z 'u n d led i i
d u ru m , o k u z a k g r n y o r . D a h a fa z la i frsa t
y n n d e b a s tr a n k a d n la rn varl y la, c re tli b ir
i g a ra n tisi ile ilg ile n e n in s a n la rn say sn d a
a z a lm a d e il, a rt o lm u tu r. c r e tli i le r p e k o k
k ii i in , d e iik frsa tla rn o ld u u b ir y aam
s rd re b ilm e k i in g e re k li o la n m ad d i
k a y n a k la rn y a ra tlm a s n d a esa str.
825
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam
eer olanakl ise, tmden kamay
istediimiz iler- ile bir tutarz. Ne ki,
almann iinde angaryadan fazlas
vardr; yoksa isiz kalan insanlar
kendilerini bu kadar yitik ve ne
yapacan bilemez hissetmezlerdi.
Hibir zaman bir i bulamayacanz
dnseydiniz ne hissederdiniz?
Modern toplumlarda, bir i sahibi
olmak, kendine gveni korumak iin
nemlidir. alma koullarnn grece
kt olduu, ilerin de skc olduu
durumlarda bile, alma insanlarn
ruhsal yaplarnn ve gndelik etkinlik
evrimlerinin nemli kurucu unsurla
rndan biridir. almann birka nitelii
burada nemlidir:
1. Para Bir cret ya da maa, pek
ok insan iin gereksinimlerini karla
malarn salayacak temel bir kaynaktr.
Bir gelir sahibi olmadan, gndelik
yaama ayak uydurmaya ilikin kayglar
artar.
2. E tkin lik dveyi alma okluk,
beceri ve yeteneklerin elde edilmesi ve
kullanlmas iin bir temel salar.
almann rudn olduu bir durumda
bile almak, bir kiinin iinde
enerjilerini kullanabildii, yapsal bir
evre salar. O olmadan, bu tr beceri
ve yetenekleri kullanma frsatlar
azalabilir.
3. D e iiklik alma, ev ii
ortamna altenatif olan balamlara
eriimi salar. alma ortam iinde,
iler grece skc olsa bile, insanlar ev
ilerinden farkl bir ey yapmaktan
honut olabilirler.
4. Zamansaljap Dzenli istih-dam
edilen kiiler iin gn, genellikle iin
ritmine gre dzenlenmektedir. Bu
kimi zaman baskc nitelikte olabilirse
de, gnlk etkinliklerde bir yn
duygusu salar. dnda olanlar ok
luk, sklmay nemli nemli bir sorun
olarak grrler ve zamana kar bir
honutsuzluk gelitirirler.
5. Toplum sal tem aslar alma
ortam genellikle arkadalk ve
tekilerle paylalan etkinliklere katlma
frsat salar. alma ortamndan
ayrlan bir insann olas arkada ve
tandk evresinin klmesi olasdr.
6. Kiisel kim lik almaya genel
likle, sunduu istikrarl toplumsal
kimlik yznden deer verilir. zellikle
erkekler iin, kendine gven okluk,
evin maddi varoluuna yaplan ekono
mik katklara baldr.
Bu korkutucu listeyi aklda tutarak,
almamann neden bireylerin toplum
sal deerlerine ilikin gvenlerinin altn
oyduunu grmek zor deildir.
gvencesizliindeki art
1999'da Joseph Rowntree Vakf,
dz iilerden kdemli yneticilere
kadar 340 Britanyal ile yaplan
derinlemesine mlakadara dayanan, I
Gvencesi Yokluu ve alma Younluu
A n keti (Job Insecurity and Work
Intensification Survey -JIW IS) balkl
anketi yaynlad. alma, i gvencesiz
liinin boyudarm ve hem iyeri hem de
aileler zerindeki etkilerini deerlen
dirmek hedefini gdyordu. alma
nn yazarlar, Britanya'da i gvencesiz
liinin, 1966'dan bu yana arttn, mavi
yakal iiler arasnda en youn art
gsteren dnemin 1970'lerin sonu ile
1980'ler olduunu gstermekteydi.
1980'lerin ortalarndan balayarak genel
bir ekonomik canlln olmasna
karn, i gvencesizlii artmay srdr
mt. alma, i gvencesizliinin
kinci Dnya Savandan bu yana en
yksek dzeye eritii sonucuna
varmt (Burchell 1999).
826

Anket ayn zamanda, zaman ieri
sinde yksek ya da dk i gvence
sizlii yaayan ii trlerini de incele
miti. Yazarlar, 1990'larn ortalarnda, i
gvencesizliindeki en yksek artn,
kol emekisi olmayan iiler arasnda
olduunu buldular. 1986'dan 1999'a
dek, profesyoneller en gvenli mesleki
gruptan en gvensiz gruba hareket
etderken, kol iileri bir lde daha
dk i gvencesizlii dzeyleri
yaamt. Bu gvencesizliin ana
nedenlerinden birisi, ynetime duyulan
gvensizlik gibi grnm ekteydi.
Ynetimin alanlarnn karlarna en ilerinin istikrarl olduuna ilikin
uygun eyleri yapp yapmad sorul
duunda, yant verenlerin % 44', ok
az yaptklarn ya da hi yapmadk
larn sylyordu (Burchell 1999).
ou aratrmac, i gvencesiz
liinin yeni bir olgu olmad konu
sunda anlama iindedir. Anlamazlk,
son yllarda bunun ne lye kadar
arlat ve, daha da nemlisi, alan
nfusun hangi blmlerinin en fazla i
gvencesizlii yaad noktasnda
ortaya kmaktadr. Eletirenlerden bir
blm, JIW IS gibi almalarn orta
snfn alglad i gvencesizliine yaadklar gvencesizlie kyasla
kar geerli olmayan bir tepkiden baka
eyler olmadklarn ileri srmektedir.
Gvencesi^ orta: i gvencesizlii
abartlm ?
1970'lerin sonunda ve 1980'lerde
Britanya, geleneksel imalat sanayileri
iin zellikle zarar verici olan bir
ekonomik gerileme yaamtr. Bu
dnemde, elik, gemi yapm ve kmr
madencilii gibi sektrlerde kabaca bir
milyon i yitirilmitir. 1980'lere ve
1990'lara kadar, profesyonel ve ynetici
alanlar i gvencesizliine ilk elde hi
ak olmamlard. irket elegeirmeleri
827
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
ve iten karmalar, bankaclk ve finans
sektrn etkiledi; bilgi ann
yaylmas, bilgisayar teknolojisini kulla
nan sistemlerin uygulamaya konma
syla, ok memurun iini yitirmesine yol
amt.
malat sanayi iileri fazlalk teh
didiyle yaamaya alkn olduklar halde
beyaz yakal iiler mesleklerini etki
leyen deimelere kar daha hazrlksz
idiler. Profesyoneller arasndaki bu
kayg kimilerini, gvencesiz ortadan
szetmeye kadar gtrd. Terim, kendi
inanlarnn, onlar byk ev kredileri,
ocuklar iin zel eitim ya da pahal
hobiler gibi byk finansal ykml
lklere soktuu beyaz yakal alanlar
betimlemek iin kullanlyordu. Fazlalk
dncesi hibir zaman akllarndan
gemedii iin, ani isizlik hayaleti
onlarn ok byk bir kayg ve
gvensizlik yaamalarna yol amt.
gvencesizlii ok gemeden, medya ve
profesyonel evrelerde heyecanl bir
konuya dnt -geri kimileri bunun,
alan snflarn daha kronik olarak
abartldn da dnmyor deildi.
gvencesizliin ^arar verici etkileri
I Gvencesi Yokluu ve alma
younluu anketi (Burchell ve dierleri
1999), pek ok ii iin, iten karlma
korkusundan ok daha fazla bir ey
olduunu gstermektedir. Gvencesiz
lik ayn zamanda almann dnm
ile bu dnmn alann sal ile
kiisel yaam zerindeki etkileri hak-
kndaki kayglarn da iermektedir.
Sz edilen alma, rgtsel yap
daha az brokratik hale geldike ve
karar verme iyeri boyunca yayldka,
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam

Bu isiz ii iin "yaam boyu i dncesi bir efsanedir.

iilerden giderek daha fazla sorumlu gvencesizliin ikinci zarar verici

luk yklenmelerinin istendiini ortaya bir yn, iilerin kiisel yaamlarnda
koymutur. Ne ki ayn zamanda, ii grlebilir. Anlan alma, i gven
lerden istenenler artmaktadr; pek ok cesizlii ile kt salk arasnda gl
ii kendi terfi anslarnn azaldn bir korelasyon bulmutur. Bu balant,
dnmektedir (18.7. ekile baknz). insanlarn zihinsel ve fiziksel salkla
Bu birleim iileri, kendi ilerinin, iin rnn i gvencesizliinin geerli olduu
hz ve kendi kariyer ilerlemelerine uzun dnemlerde bozulmay srdrd
duyduklar gven gibi nemli ynleri n gsteren British Household Panel
zerindeki kontrollerini yitirdikleri Survey (Britanya Hanehalk Panel
duygusuna gtrmektedir. Anketi) tarafndan da desteklenmek
S o sy o lo g Paul du G ay, b ro k rasin in , tedir. iler, gvencesiz koullara ayak
g v e n ilir lik ve a h la k i s o ru m lu lu k uydurmak bir yana, kaygl olmay ve
sa lam aktak i n e m in in , g id ere k artan srekli bask altnda yaamay srdr
g iriim ci v e e sn e k alm a uygulam alarna mektedir. almadan kaynaklanan bu
k y a s la daha f a z la o ld u u n u i le r i
bask, ev ortamna aktarlr grnmek
s rm ek ted ir. G ay 'in savlar ayrntl olarak
rg d e r v e A la r balkl 1 6. B l m d e , tedir: Yksek dzeyde i gvencesizlii
s.6 9 1 'd e tartlm ak tad r. yaayan kiiler, evde de gerilimler yaa
ma eilimi gstermektedir (Burchell ve
dierleri 1999).

828

almak iin yaam ak m, yaam ak iin almak m?
K im i z m le m e c ile re g r e , bin yln so n u , alm a
-ya da d ahas a lm a n n yokluu - kalplarn d a, g
uyaran h i b ir e k o n o m ik itk in in o lm ay aca n o k tay a
kadar, d evasa b ir d e im ey e tank lk etm eliydi.
Je n k in s ile S h e rm a n 1 9 7 9 'd a , G e le n krizi
old u u n d an d ah a fazla a rp c h ale g e tirm e k
olan ak szd r. ... u and a en fla sy o n , d u rg u nlu k ve
arta n isizlik y ay oru z. O n b e ya d a y irm i yl iin d e,
b ir ca n la n m a , m in im al en fla sy o n , yksek b y m e ve
tarih im izd ek i e n b y k isizlik le ... ilerin soykrm
ile k ar karya k alaca z (1 9 7 9 , s. 182).
ile rin o lm a d b ir n o k tay a erim ed i im iz k esin
-n e ki b u n u n y erin e, alm a ile o la n ilikilerim izin
h e r trl ta h m in in te sin d e deitii b ir n o k tay a m
g eld ik ? ...
[Jen k in s ve S h e rm a n g ib i yazarlarn] k t m serli iy le
alay e tm e k kolaysa d a, u and aki i g v en cesizli i
alg lam asnn e n az o n larn n g rd k le ri i
g v e n cesiz li iin in gerekdpl kadar yksek o lm a
d u ru m u sryor. rn e in , D . S m ith (1 9 9 7 , s. 3 9 ),
1 9 8 6 'd a (B ritan y a'd a isizli in , b ir so n rak i o n yla
kyasla o k d ah a y k sek old u u b ir d n em ) i
g v en cesizli i hak k n d ak i g a z e te y k lerin in g r e c e
-------------- - e: m b d c o t ' u
s iz lik
sizlik oranlar, son yz yldr
nemli lde dalgalanmalar gster
m itir. B at lkelerinde isizlik,
1930'larn banda zirveye eriti; Britan
ya'da igcnn % 20'sinin ii yoktu.
ktisat John Maynard Keynes'in
(1883-1946) dnceleri, sava sonras
dnemde Avrupa ile A.B.D.'deki kamu
politikalarn byk lde etkilemitir.
Keynes, isizliin, mallar satn alma iin
yeterli bir satn alma gcnden yoksun
olmaktan kaynaklandn, bu yzden
retimin canlanmadn ve daha az
iiye ihtiya olduunu sylemektedir.
Hkmetler talep dzeyini artrmak
iin mdahale edebilir, bu da yeni ilerin
yaratlmasna yol aabilir. Pek ok kii,
ekonomik yaamn devlet tarafndan
a l m a v e E k o n o m ik Yaam
n em sizli in i, i g v en cesizli i y k lerin in 1 0 0 kat
artt 1 9 9 6 'd a k i b a sk n varl ile k arlatrm t.
Observer g a z e te sin e (1 6 H az ira n 1 9 9 6 ) g re ,
B ritan y al alan larn % 4 0 ' ilerin i y itirm ek te n
k o rk ark en , 6 0 ' g v en cesizli in artt n ileri
s rm ek tey d i...
Y in e d e, te rsin e savlara k arn , B ritan y a'd ak i ite
kal s resi, 1 9 7 5 ile 2 0 0 0 arasnd a y aln zca m arjin al
b ir b iim d e d m t r (6 yldan 5 ,5 yla); k ad nlarn
ite kallar g e r e k te artm a k ta d r (G r e g g ve
W ad sw o rth , 1 9 9 9 ; N o la n , 2 0 0 0 : 3; G r e e n ,2 0 0 0 ,
1 9 7 0 'te o rta la m a ite k alm a s resi 10 yld ve
2 0 0 0 'd e % 9 ,5 'te kaldn d n m ek ted ir) g e re k te ,
e n k t old u u d n len nevrotdk d o k sa n la r da
ite kalm a s resi, alk an tl se k se n le r d eki o ra n n
zerin e k m t.
... B ritan y al alan larn % 8 0 'i srekli ilerd e
alm ak tad r; alan larn % 2 8 'i o n yldan b e ri ayn
iv eren le alm ak tad r. G e r e k te o laslkla, o u
in sa n en azn d an b ir d rt ya da b e yl d aha ayn
iv eren le alm a um uduyla ileriye bakabilir.
K aynak: G r in t (2 0 0 5 ), s. 3 2 5 -7 .
u r n n n m y t n 1
dzenlenmesinin yksek isizlik oranla
rnn gemite kalmas anlamna gel
diine inanmaya balamt. Tam istih
dam hedefi, hemen hemen btn Bat
toplumlarnda hkmet politikasnn
bir paras haline gelmitir. 1970'lere
kadar, bu politikalar baarl grnyor
du; ekonomik byme de az ok srekli
idi.
1970'ler ile 1980'lerde, isizlik
oranlar pek ok lkede kontrol
edilemeyecek kadar artt; Keynescilik
de ekonomik etkinlii dzenleme
abalarnn bir arac olarak byk
lde terkedildi. k in ci Dnya
Savann ardndan yaklak bir eyrek
yzyl, Britanya'nn isizlik oran % 2
civarndayd. 1980'lerin banda isizlik
% 12'ye kadar kt; daha sonra dt,
829
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam
Sorumluluk
Deiiklik
yok %20
Am %75
Terfi olanaklar
A ft! % 1 9
Deiiklik
yok %54
1 8 . 7 . ek il a la n la r itek i s o r u m
luluk v e te rfi o la n a k la rn a ilikin
d e iik lik a lg ly o rla r
Kaynaklar: Burchell v e dierleri (1999).
onyln sonunda tekrar artt. 1990'larn
ortasndan sonlarna kadar, Britanya'da
isizlik yine dt; 2005'e gelindiinde,
% 5'in biraz altnda duruyor.
isizliin zmlenmesi
Bununla birlikte, resmi isizlik
istatistiklerini yorumlamak pek kolay
deil (18.8. ekile baknz). sizlik
kolayca tanmlanamamaktadr. Anlam,
alma d olmaktr. Ne ki burada
alma, karl denen alma
D ve tannan bir meslekte alma
%5 anlamndadr. siz diye kaydedilmesi
uygun kiiler, evin boyanmas ya da
bahenin dzenlenmesi gibi pek ok
retken etkinlii gerekletiriyor
olabilirler. Pek ok kii yar-zamanl
nitelikteki cretli ilerde ya da arada
srada cretli ite alyor olabilir;
emekliler isiz saylmazlar.
Pek ok resmi istatistik, Uluslar
aras rgt (ILO) tarafndan
kullanlan isizlik tanm na gre
hesaplanmaktadr. ILO'nun isizlik
ls bir iten yoksun olan, iki
haftadan beri bir ie balamak iin hazr
olan ve gemi ay iinde bir i arama
abas gsteren kiileri kapsamaktadr.
Pek ok iktisat bu standart isizlik
orannn baka iki l ile desteklen
mesi gerektiini dnmektedir. Cesa
reti krlm olan iiler, i sahibi olmak
istemelerine ramen bir i bulmaktan
umutlarn kestikleri iin i aramay
brakanlardr. Gayriiradi yar zamanl
iiler ise, istemelerine ramen, tam
zamanl bir i bulamayan kiilerdir.
Genel isizlik istatistiklerinde de iki
ayr tr isizliin ierilmesi bunlar
anlalmas g hale getirmektedir.
Bazan geici isizlik olarak anlan
friksiyonel isizlik ile, bireylerin i
deitirme, mezuniyet sonras veya
salk sorunlar sonrasnda i aramalar
gibi doal nedenlerle, i piyasasna ksa
srelerle girip kmalar kastedilmek
tedir. Buna karn yapsal isizlik, belirli
bireyleri etkileyen durumlardan ok,
ekonomideki byk dalgalanmalardan
kaynaklanan isizlikleri tanmlamak
tadr. rnein Britanya'daki ar
sanayinin gerilemesi, daha yksek
dzeyde bir yapsal isizlie etkide
bulunmutur.
830
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam

O k u ld a n a y rlm a y a n d a k i nfus

I
alyor m u ?

H ayr

I I
Tam z a m a n l m ? a lm a k is tiy o r m u ?

I I
H ayr Evet

I I
D ah a u zu n s r e a l m a k istiy o r m u ? u a n d a i a ry o r m u ?

E v et

I
im d i h alay ab ilir m i?

I I I I I
Evet H e n z d e il u Anda H ayr
E v et H*yr E v et
A sla
d e il

y
Tam o larak Gizli K esin lik le Yar Ne a l y o r

a l y o r siz siz siz n e a l m y o r

alyo r

E k o n o m ik o la ra k e t k e n

1 8 . 8 . ek il O la s a l m a , isizlik v e a l y o r o lm a m a d u ru m la rn n bir sn fla m a s .

Kaynak: Sinclair (1987), s. 2.

B irleik K rallk'takiisizlik eilim leri Ortalama olarak, etnik aznlklar

beyazlara gre daha yksek isizlik
Hkmet tarafndan tanmlanan oranlarna sahiptir. Etnik aznlklar
isizliin damlmdaki deimeler iyi ayrca, nfusun geri kalanna kyasla,
kaydedilmektedir, isizlik, erkekler iin, ok daha yksek uzun-dnem isizlik
kadnlara gre daha yksektir; 18.9. oranlarna sahiptir. Bununla birlikte, bu
ekilde gsterildii gibi, 2002'nin genel eilimler, etnik aznlk gruplar
sonunda 892.000 isiz erkek varken arasndaki isizlik oranlarndaki byk
622.000 isiz kadn vardr. siz farkll gizlemektedir (bkz. 18.10.
erkeklerin daha nce bir ite olma ekil). Beyaz nfus arasndaki isizlik
olaslklar, isiz kadnlarn daha nce 2003/ 4'te % 5 dzeyinde iken,
ite olma olaslklarnn neredeyse iki gneydeki % 3,8 oran kaydedilmi en
katdr. siz olarak kaydedilen kadn dk orandr. Hintliler iin, isizlik
larn, evde ocuk bakyor olma ya da oran bunun biraz zerinde, % 7
evilerini yapyor olma olaslklar dolayndadr -Britanya-Hint nfusunun
erkeklerinkinin on katdr. beyazlarla neredeyse ayn sosyoekono-

831

1997 1998
1 8 . 9 . e k il. sizlik , to p lu m s a l c i n s i y e t e g r e , B irleik Krallk, 1 9 9 7 - 2 0 0 2 .
Kaynak: ONS (2004a)
mik duruma geldii dncesini
yaratan etkenlerden birisi. Btn teki
etnik aznlk gruplar iin isizlik
oranlar, beyaz erkekler iin olan
oranlardan iki ya da kat daha fazladr.
Bangladeliler arasndaki isizlik
oranlar, erkekler iin % 20, kadnlar
iin % 24 ile en yksektir.
Genler, zellikle etnik aznlk
gruplarndakiler, isizlikten zellikle
etkilenmektedir. 2001/2'de Birleik
Krallk'taki yirmi yan altndaki
Bangladeli erkeklerin % 40'dan fazlas
isizdi. teki etnik aznlk gruplar
arasnda gen erkekler iin isizlik
oranlar % 25 ile % 31 arasnda
deimektedir. Bu oran, ayn yataki
beyaz erkekler iin % 12'dir.
Gen insanlarn nemli bir oram,
zellikle aznlk grubu yeleri, uzun-
dnemli isizler arasndadr. Yeniyetme
erkek isizlik orannn yarsndan fazlas
da alt ay ya da daha fazla bir sredir
alma d olanlar iermektedir. Yeni
A s la
1999 2000 2001 2002
hkmet giriimleri, on sekiz ile yirmi
drt arasndaki, alt aydan bu yana i
arama yardm alan gen insanlar
hedeflemektedir. Uzun dnemli isizle
re artk, nitelik kazandrma eitimi, i
arama yardm ve desteklenen i
frsatlar gibi yardmlar sunulmaktadr.
Toplumsal snf ve isizlik oranlar
birbiriyle ilikilidir. 1970'te domu
olan gen insanlara ynelik ESRC
almasna gre, babalar I. ve II.
toplumsal snftan olanlar en dk
isizlik oranlarna sahiptir. Babalan V.
toplumsal snftan gelenler ya da tek
anneleri tarafndan bytlenler, en
yksek isizlik oranna sahip olanlardr;
bunlarn iinde yksek bir oran hibir
zaman bir ite almayanlardr (ESRC
1997).
isizlik oranlar ayn zamanda
eitim nitelikleriyle de ilikilidir. Birleik
Krallk'taki anketler, nitelikler arttka,
isizlik orannn dtn gstermek
tedir. 2003 baharnda, hi nitelii
832
 a l m a v e E k o n o m ik Yaam

Bangladeli

teki Asyal

Siyah Karayipli

Siyah Afrikal

teki

1 8 . 1 0 . ekil. sizlik o ran lar: etn ik g ru p la ra v e c in s iy e te g r e , BK, 2 0 0 1 / 2 (%)

Kaynak: ONS (Z004)d
u reri arJKiuna

olmayanlar arasndaki isizlik oranlar larn zerindeki ekonomik basknn

bir derece ya da edeeri olanlarnkin-
den kat daha fazlayd (Kegional Trends
38,2003).
isiz lik Deneyimi
sizlik deneyimi, gvencesi olan
ilere alm olanlar iin ok rahatsz
edici olabilir. sizliin ilk sonucunun
gelir kayb olduu aktr. Bunun
etkileri, isizlik yardmlarndaki farklar
yznden, lkeden lkeye deimek
tedir. Salk hizmederi ile teki sosyal
gvenlik yardmlarna eriimin garantili
olduu lkelerde, isiz kiiler byk
finansal glkler yaayabilirse de
devletin korumas altnda olmay
srdrrler. A.B.D. gibi kimi Bat
lkelerinde, isizlik yardmlar daha ksa
dnemlerde verilir; salk yardmlar da
evrensel deildir. Bu da, almayan
daha da artmasna yol aar.
sizliin duygusal etkileri hakkn-
daki alm alar, isiz insanlarn
genellikle, yeni sttlerine ayak uydu
rurken bir dizi aamadan getiine
dikkat ekmektedir. Bu deneyimin
bireysel bir deneyim olduu konusunda
kuku olmamakla birlikte, yeni isiz
kalan nce bir ok yaar; ardndan yeni
frsatlar konusunda bir iyimserlik gelir.
Bu iyimserlik, genelde olduu gibi,
karlk bulmad zaman, bireyler
depresyon ve i bulma umutlar
hakknda derin bir ktmserlik yaarlar.
Eer isiz kalma sresi uzarsa, ayak
uydurma sreci eninde sonunda ta
mamlanr ve isizler kendi durumlarnn
gerekliini kabul ederler (Ashton
1986).

833
 Topluluklarn ve toplumsal bala olarak geiren bir talyan gmeni olan
rn gc, yksek isizlik tarafndan Enrico'nun profilini karmt. Enrico,
andrlabilir. 1930'lardaki klasik bir iinin kt koullarndan ve dk
sosyoloji almasnda Marie Jahoda ile cretinden holanmyor olsa da, ii ona
meslektalar, Avusturya da yerel bir bir kendine gven ile kars ile
fabrikann kapanndan sonra youn ocuklarna drst bir yaam
isizlik yaayana bir kent olan salyordu. Enrico, kentin banliy
Marienthal rneini incelemitir (Jaho snde bir ev alacak duruma gelene
da ve dierleri 1972). Aratrmaclar, kadar on be yl, her gn tuvaleeri
uzun dnem isizlik deneyiminin nihai temizleyip yerleri paspaslamt. ok
olarak topluluun toplumsal yapsn ve parlak olmasa da, ii gven altndayd;
alarn nasl andrdna dikkat ii, bir sendika tarafndan korunuyordu;
ekmilerdir, insanlar kamusal ilerde Enrico ile kars gvenle kendilerinin ve
daha az etken hale gelmiler, birbirle- ocuklarnn geleceklerini planlayabili
riyle toplumsal olarak daha az zaman yorlard. Enrico tam olarak ne zaman
geirir olmular, hatta kentin ktpha emekli olabileceini ve emekli olduun
nesini de daha az ziyaret eder da ne kadar para alacan biliyordu.
olmulardr. Sennett'in dikkat ektii gibi, Enri
co'nun almasnn bir tek kalc
isizlik deneyiminin ayn zamanda
amac vard; ailesine hizmet. Enrico
toplum sal snfa gre deiiklik
kendi drst almasndan gurur duysa
g sterd iin e dikkat ekm ek de
da, ayn eyi ocuklar iin istemiyordu.
nemlidir, isizliin sonular finansal
Enrico iin, ocuklarnn yukarya
olarak en fazla, gelir yelpazesinin en
doru hareket edebilecei koullar
dk ucunda yer alanlar iin hissedilir,
yaratabilmek nemliydi.
isizli in zarar verici olduunu
dnen bireylerin daha ok, kendi Sennett'in on be yl sonra raslant-
finansal durumlar bakmndan deil, sal olarak Enrico'nun olu ile karla
kendi toplumsal statleri bakmndan tnda rendii gibi, ocuklar daha
byle dndkleri ortaya atlmtr. hareketli olmulard. Rico, New York'ta
siz kalan kr kbe yandaki bir re iletm e okuluna gitm eden nce,
tim yesi, isizliin ilk dnemlerinde mhendislik derecesi almt. Mezu
rahat yaamasn salayabilecek bir niyetinden sonraki on drt yl iinde,
varlk sahibi olsa da, isizliini bir Rico gzalc bir kariyere sahip olmu
profesyonel olarak gelecekteki kariye ve cret merdiveninde en stteki % 5'e
rine uygunluu konusunda zorlanabilir. erimiti. Rico ve kars Jeanette
evlilikleri boyunca kendi kariyerlerini
Sonu: kiiliin a n m a s ilerletmek iin en az be defa tanm
lard. Risk alarak ve deiime ak
m?
olarak, Rico ve Jeanette, alkantl
Otuz yl nce, A.B.D.'de, Bos dneme ayak uydurmu ve sonuta
ton'da mavi yakal iilere ynelik varlkl hale gelmilerdi. Yine de,
olarak yaplan bir almada, sosyolog baarlarna karn, yk tmyle mutlu
Richard Sennett, alma yllarn kent bir yk deildi. Rico ile ei kendi
merkezindeki bir broda hizmetli yaamlarnn kontroln yitiriyor ol

834
ma duygusu yayordu. Bir danman
olarak, Rico zaman ve ii zerindeki
kontroln yidriyor duygusu yuayor-
du: Szlemeler belirsiz ve srekli
deien nitelikteydi; sabit bir rol yoktu
ve kaderi byk lde alarn getirece
i frsatlar ve zorluklara balyd.
Jeanette de benzer biimde iini elinde
tutma belirsizlii yayordu. Jeanette,
corafi olarak dalm bir muhasebe
ciler takmn ynetiyordu. Bunlardan
bir blm evde, bir blm broda,
bir blm de irketin binlerce mil
tedeki farkl bir ubesinde alyordu.
Bu esnek takm ynetirken, Jeanette,
yzyze etkileime ve bir bireyin
almasna ilikin kiisel bilgiye sahip
deildi. Bunun yerine uzaktan, e-posta
ve telefon grmeleri yoluyla iini
yapyordu.
lke iinde tanrlarken, Rico ile
Jeanette'in anlaml arkadalklar bir
kenara braklmt; yeni komular ve
topluluklar onlarn gemii, nereden
geldikleri ve kim olduklar hakknda
hibir ey bilmiyordu. Sennett'in
yazd gibi Arkadalk ve yerel
topluluun kaak nitelii, Rico'nun en
nemli kaygs olan ailesinin artalann
oluturuyordu. Evde Rico ile Jeanette
ilerinin anne-baba olarak hedeflerine
ulama yeteneklerine kartn gr
yorlard. Saatler uzundu; ocuklarn
ihmal ettiklerini dnyorlard. Ne ki
geen zaman ve planlara ayak uydur
maktan daha zor olan ey, kendilerinin
ocuklar iin kt birer rnek
oluturduklar idi. ocuklarna ok
almann, balanmann ve uzun
dnem hedeflerinin deerini retme
ye alrken kendi yaamlar farkl bir
yk anlatyordu. Rico ve Jeanette,
ada toplumda giderek tercih edilen,
835
almaya ksa dnemli, esnek yaklam
larn rnekleriydi. Onlarn alma
gemileri, srekli tanma, geici
balanmalar ve yaptklar eye ksa
dnemli yatrmlarla nitelenmekteydi.
ift, bizim u andaki yoldan km
toplumuzda iyi iin niteliklerinin, iyi
kiiliin nitelikleri olm adnn
farkndaydlar.
Senn ett'e gre, R ico ve ei
Jeanette'in yaantlar, almaya ynelik
esnek yaklamn, alanlarn kiisel
yaamlar zerindeki kimi sonularn
gsterm ektedir. Sennett, Kiiliin
Anmas (The Corosion o f Character -
1998) adl kitabnda, esnek davran ile
alma tarzlarnn baarl sonular
yaratabileceini, ancak kanlmaz
olarak ayn zamanda kafa karkl ve
zararla sonulanacan ileri srmekte
dir. Bunun nedeni, bugn iilerden
beklenenlerin esnek olm a, ayak
uydurma, hareketli olma ve risk almakta
istekli olma dorudan, gl bir kiilik
iin gerekli olan ballk, uzun dnemli
hedeflere ynelme, kendini adama,
gven ve ama sahibi olma gibi pek ok
zellikle atmasdr.
Sennett, bu trden gerilimlerin, ye
ni esneklik anda kanlmaz olduu
nu dnmektedir. Esnekliin iilere
kendi bireysel yaam izleklerini
biimlendirmekte daha fazla zgrlk
verecei iin kutsanmasna karn,
Sennett, bunun ayn zamanda yeni kat
snrlam alar da getireceini ileri
srmektedir, iilerden artk, yaam
boyu srecek bir kariyer yerine,
takmlar halinde akkan bir biimde
almalar, srekli olarak bir iten
tekine gemeleri beklenmektedir.
Ballk, bir varlk deil, bir yk gibi
grlmektedir. Yaam, uyumlu bir
kariyer olmak yerine birbirinden ayr
iler dizisi haline geldiinde, uzun
dnem hedefler andnda, toplumsal
balar geliemez ve gven ortadan
kalkar, insanlar artk sonunda hangi
risklerin kazan salayacan deerlen
diremez; terfi, gzden karma ve
dllendirmeye ilikin eski kurallar
da artk geerli olmaz. Sennett'a gre,
bugnk ada yetikin-ler iin en
merkezi meydan okumann, ksa
dnemi vurgulayan bir toplumda uzun
dnem hedeflerinin nasl izlene-ceini
bulmak olduunu sylemektedir.
Sennett'a gre, yeni kapitalizmin
nitelikleri, insanlar biraraya getiren
kiilik unsurlarnn anmasna yol
amaktadr.

zet
1. alm a, am ac insan ihtiyalarm giderm ek olan m al ve
hizm etlerin retim inde zihinsel veya fiziksel aba
harcanm asn gerektiren baz grevlerin yaplmas olarak
tanmlanabilir. B ir o k nem li alm a trnn -ev ileri
veya gnll hizm etler gibi- karl denm ez. B ir m eslek
ise, iin dzenli bir cret veya maa karlnda
yaplmasdr. T m kltrlerde alm a, ekonom inin
temelidir.
2. M odern toplum lardaki ekonom ik dzenlerin en ayrt
edici zelliklerinden birisi, olduka karm ak ve eitli bir
iblm nn geliimidir, iblm , alm ann insanlarn tarafndan tercih edilmektedir.
zerinde uzm anlat, o k saydaki farkl m eslekler
arasnda blnm esi demektir. Bunun bir sonucu,
ekonom ik bamllktr: yaamlarmz srdrebilm ek iin
hepim iz birbirim ize bamlyzdr.
3. Sanayi retim i, Taylorizm in ya da bilim sel ynetim in -
btn sanayi srelerinin zam anlamas yaplabilen ve
dzenlenebilen yaln paralara blnebilecei inanc-
uygulanmasyla o k daha etkin hale getirilmitir. Fordizm ,
bilim sel ynetim ilkelerini, kitle retim ini kide tketim ine
balayacak ekilde genelletirm itir. Fordizm ve
Taylorizm , ii yabanclam asn enoklatran dk
gven sistem leri olarak grlebilir. Y ksek gven sistem i,
iilerin ilerinin hzn ve ieriini kontrol etm elerine izin
verm ektedir.
4. Sendika rgtleri, grev hakknn tannmasyla birlikte,
btn B at lkelerindeki ekonom ik yaamn ayrc
zelliklerindedir. Sendikalar, iilerin kendi alm a
koullar zerindeki kontrolleri iin bir l salamak
amacyla, savunmac rgtler olarak ortaya ktlar.
Bugnlerde, sendika liderleri okluk ulusal politikalarn
biim lendirilm esinde nem li bir rol oynamaktadr.
5. So n yllarda pek o k sanayi lkesinde Fordist
uygulamalarn yerini, daha esnek ilem teknikleri
almtr. Post-Ford izm terimi, birbirinden farkl,
mteriye gre biim lenen rnler isteyen piyasalar
iin esneklik ve yeniliin enoklatrld ekonom ik
retim dnem ini tanm lam ak iin kimi yazarlar
6. K im ileri, kariyerin lm nden ve portfy
iisinin -farkl niteliklerden oluan portfy olan ve
bir iten dierine geebilm e yetenei olan ii-
geliinden szetm ektedirler. B u trden iiler vardr, ne
ki igc iindeki pekok kii iin, esneklik , olaslkla
dk cretlik, pek az kariyer umudu olan ilerle
eletirilmektedir.
7. isizlik, sanayi lkelerinden yinelenen bir sorundur.
alma kiinin yaamnda yapsal bir unsur
olduundan, isizliin ruhsal deneyimi genellikle
bozucu niteliktedir.
8. gvencesizliinin etkileri, gerek isiz kalma
deneyimi kadar zayflatc olabilir. gvencesizlii, bir
alann iinin gelecekteki gvenlii ve kendisinin
iyerindeki rol hakknda yaad kaygdr.
gvencesizlii -kim ileri i gvencesizlii hakkndaki
kayglarn o k abartldn dnyor olsa da- orta
sn f arasnda keskin bir biim de artm tr;

836
Dnme sorular
1. Neden baz etkinlikler i, dierleri deildir?
2. Eer Taylorizm ve Fordizm yeterince etkin idiyseler, neden son zamanlarda gzden
dmektedirler?
3. Eer siz bir portfy iisi olsaydnz, portfynz sizi ite tutacak kadar byk olur
muydu?
4. Neden Rico'nun hayat Enrico'nun hayatndan ok daha farkldr?

Ek kaynaklar
Keith Grint, TheSociology o f Work: A n Introduction 3. bask. (Cambridge: Polity, 2005).

Keith Grint, Work andSociety:A Keader (Cambridge: Polity, 2000).

Neil J. Smelser ve Richard Swedberg (yay.), The Handbook o f Economic Sociology (Princeton:
Princeton University Press, 1994)
P. Thompson ve C. Warhurst (yay.), Workplaces o f the Future (Houndmillsy Basingstoke:
Macmillan Business, 1998).

nternet balantlar
Uluslararas alma rgt
http://www.ilo.org

alma Vakf
http://www.theworkfoundadon.com/

SO SIG alma Sosyolojisi

http://www.sosig.ac.uk/roads/subject-listing/world-cat/sociowork.html

Zrih niversitesi alma Sosyolojisi balantlar

http: //socio.ch/arbeit/index_arbeit.htm

837
indekiler
Temel Kavramlar
Su ve sapknln aklamas: sosyoloji
kuramlar
le vs elci kuramlar
Etkileimci kuramlar
atma kuramlar: "yeni kriminoloji"
Kontrol kuram
Kuramsal sonular

Birleik Krallkta su rntleri

Su ve su istatistikleri

Sulular ve kurbanlar
Toplumsal cinsiyet ve su
Genlik ve su
Beyaz yakal sular
rgtl su
Siber su

Hapishaneler: sua zm m?
Sonu: su, sapknlk ve toplumsal dzen

^ et

Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet baglantlan
Sapknlk ve Su

i A A

F
 Bu tr grler de yine olduka
eletiri toplamtr. Beden tipi ile su
arasnda genel bir iliki olsayd bile, bu
kaltmn etkisi konusunda hi bir ey
sylemezdi. Kasl tipteki insanlar su
etkinliklerine doru itilebilirler, nk
bu etkinlikler, atletik yapnn fiziksel
olarak sergilenmesi iin frsatlar
yaratrlar. Dahas, bu alandaki btn
almalar, islahhanelerdeki sulularla
snrldr ve daha sert, atletik grnm
nsanlar neden su iler? Bir yzyl l sulular, daha krlgan grnml,
nce, konu zerine dnen ou kii,
kimi insanlarn yalnzca biyolojik olarak
sulu olduuna inanyordu. Hatta
talyan kriminolog Cesare Lambroso,
1870'lerde, sulu tiplerinin belirli
anatomik zelliklerle belirlenebilece-
ine inanyordu. Lombroso, kafatas ve
alnn biimi, ene bykl ve kol
uzunluu gibi, sulularn grnleri ile
fiziksel zelliklerini incelemi ve
bunlarn insan evriminin nceki aama
larndan kalan zellikler sergiledii
sonucuna varmt. Lombrosso'nun,
sulularn fiziksel zelliklerini gsteren
resimleri burada verilmektedir.
Lombroso'nun dnceleri ark
her ynyle pe atlmtr; bugn bu
dnceler bize neredeyse komik g
rnmekteyse de, onun suun biyolojik
aklamasnn ok az inceltilmi biim
leri gemi yzylda zaman zaman ken
dilerini yeniden gstermilerdir. Daha
sonraki bir kuram, ana tip insan
beden yapsn ayrdetmi ve bunlardan
birisinin dorudan sula elendiini
ileri srmtr. Kasl, etken p (meso-
morphs), bu kurama gre, daha ince
yapllara (ectomorphs) ya da daha kanl Cesare Lombroso (1 8 3 6 -1909) tarafndan yazlan Sulu
nsan (L'Homme criminel) adl kitabnda sunulan sulu
canl olanlara (endomorphs) kyasla, sua tipleri: Napoliden bir soyguncu, Piedmont'dan bir
daha ok eilim gsterir (Sheldon 1949; kalpazan, suikasti olan Boggia, suu belirtilmeyen
Glueckve Glueck 1956). Cartouche, bir haydudun kars ve zehir kullanan bir kii.

840

zayf olanlara bakarak daha ok bu
islahhanelere gnderilmi olabilir. Kimi
bireyler kzgnlk ve saldrganlk eilimi
gsterebilir; bu da bakalarna ynelik
fiziksel saldrlarda kendini gsterebilir.
Ne ki, herhangi bir kiilik zelliinin
kaltmla devralndna dair kesin bir
kant yoktur; olsayd bile bunlarn
sululuk ile ilikisi, en azndan uzak bir
iliki olurdu.
Eer kriminolojiye biyolojik yakla
mlar, sorduumuz insanlar neden
su iler sorusuna yant veremiyorsa,
acaba ruhbilim daha m baarldr?
Kriminolojiye ruhbilimsel yaklamlar,
sapknln aklamasn toplumda
deil, bireyde aramlardr. Ancak
biyolojiik aklamalar bireyleri sua
ynelten fiziksel zelliklere odaklanr
ken, ruhbilimsel grler kiilik tipleri
zerind e younlam aktadr. lk
krim inolojik aratrm alarn ou,
hapishanelerle akl hastaneleri gibi teki
kurumlarda yrtlmtr. Bu ortam
larda, psikiyatri hakkndaki dnceler,
etkili idi. Burada, sulularn ayrdedici
zellikleri -eblehlik ve ahlaki d
knlk de ilerinde- ne karlyordu.
Hans Eysenck (1964), olaand
zihinsel durumlarn kaltmla getii
grn ileri srmtr: Bu durumlar
ya bir bireyi sua iter ya da toplumsal
lama srecinde sorunlar yaratr.
Kimileri, bireylerin kk bir
blmnde, ahlakd ya da psikopat
kiilik biimlerinin ortaya kabileceini
ileri srmtr. Psikopatlar, fevri
davranan ve ender olarak sululuk duy
gusu hisseden, iekapank, duygusuz
kiilerdir. Psikopatlarn bir blm,
amasz iddetten zevk duyan kiilerdir.
Psikopata eilimleri olan kiiler kimi
zaman iddet ieren sular ilemekte
841
S a p k n lk v e S u
dirler, ne ki psikopat kavramnn kendi
sinde nemli sorunlar bulunmaktadr.
Psikopat niteliklerinin kanlmaz
olarak sua eilim gsterecekleri hi de
ak deildir. Bu niteliklere sahip
olduu sylenen kiiler zerine yaplan
incelemelerin hemen hepsi, hapishane
lerdeki mahkumlar zerinedir ve
bunlarn kiilikleri kanlmaz olarak
olumsuz bir biimde sunulmaktadr.
Eer ayn nitelikleri olumlu bir biimde
betimlersek, kiilik tipi olduka farkl
grnecektir; bu trdeki insanlarn
neden ister istemez sua eilimli olduk
larn aklayan hibir neden de ortada
grnmemektedir.
Su hakkndaki ruhbilimsel kuram
lar, en iyi olaslkla suun yalnzca kimi
ynlerini aklayabilir. Kimi sulularn,
ounluun gsterdiinden farkl
kiisel zellikleri varsa da, sulularn
ounluunun da ayn zellikleri ta
malar pek olas deildir. Her trden su
bulunmaktadr ve bunlar ileyenlerin
kimi zgl nitelikleri paylatklarn
varsaymak pek anlaml deildir.
Sululua ilikin biyolojik ve ruh
bilimsel yaklamlarn ikisi de sapknl
n toplumda deil, bireyde yanl
olan bir eylerden kaynaklandn
varsaymaktadrlar. Bu yaklamlar suu,
bireyin kontrol dndaki, ya bedenin
de ya da zihninde yerleik olan etkenler
tarafndan ortaya karlyor diye
grmektedir. Bu yzden, eer bilimsel
kriminoloji suun nedenlerini tam
olarak belirleyebilseydi, bu nedenleri
giderm ek olanakl olabilirdi. Bu
bakmdan, hem biyolojik hem de
ruhbilimsel su kuramlar, nitelik olarak
po^itivisttir. 1. Blmde Comte'u tart
rken rendiimiz gibi, pozitivizm,
bilimsel yntemlerin toplumsal dnya-
 S a p k n lk v e S u
mn incelenmesine uygulanmasnnn,
bu dnyann temel gereklerini ortaya
karabilecei inancdr. Pozitivist kri
minoloji rneinde bu, deneysel aratr
mann suun nedenlerini belirleyebile
cei ve sonuta suun nasl ortadan
kaldrlacana ilikin nerilerde
bulunulabilecei inancna yol amtr.
lk pozitivist kriminoloji, daha
sonraki yazarlar kua tarafndan
yneltilen byk eletirilerle karla-
mr. Bu yazarlar suun doasna
ilikin doyurucu nitelikteki herhangi bir
yaklamn sosyolojik olmas gerektii
ni, nk suun ne olduunun bir
toplumdaki kurumlara bal olduunu
ileri sryordu. Zaman ierisinde,
dikkader suun bireyci aklamalarn
dan sapknln gerekletii toplumsal
ve kltrel balam vurgulayan
kuramlara kaymtr, insanlar neden
su iler? sorusuna verilecek herhangi
bir tam yant sosyolojik olmak
zorundadr ve yant vermeye, sorunun
ierisinde rtk olan terimleri sorgula
yarak balamak gerekir. Su ve sapkn
lktan ne anlyoruz?
Bu blmde, su ve sapkn davra
na ilikin birka sosyolojik aklamay
ele alacaz. Bununla birlikte, ilk olarak
sapknlk ve su gibi terimlerden ne
kastedildiine daha yakndan bakaca
z. Daha sonra, sulular ile kurbanla
ryla ilikili konular ele almadan nce,
Birleik Krallk'taki suu inceleyeceiz.
Temel kavram lar
Sapknlk, bir topluluk ya da top
lumda, nemli sayda insan tarafndan
kabul edilen belirli bir normlar kme
sine uyum gstermeme olarak tanmla
nabilir. Hibir toplum, nce de vurgu
lanm olduu gibi, normlardan sapma
gsterenlerle onlara uyum gsterenler
diye yalnca ikiye blnemez. oumuz
kimi durumlarda, genel kabul gren
davran kurallarnm ineriz. rne
in, kimi zaman, bir dkkandan ufak
tefek eyler yrtmek ya da iyerinden
kk eyleri -kat ya da kalem gibi-
kendi kullanmz iin almak gibi kk
hrszlklar yapabiliriz. Yaamlarmzn
bir noktasnda, hz snrlarn aabilir,
telefon akalar yapabilir ya da marihu
ana iebiliriz.
Sapknlk ile su, pek ok durumda
rtse de, ayn eyler deildir. Sapkn
lk kavram, yalnzca bir yasay ineyen
uyumsuz davrana gndermede bulu
nan su kavramndan ok daha genitir.
Sapkn davrann pek ok biimi, yasa
tarafndan snrlanmamtr. Bu yzden,
sapknlk davrannn incelenmesi,
doalclardan (plaklar), yaygarac
kltr ve Yeni a gezginleri gibi birbi
rinden ok farkl olgular ele alabilir.
Sapknlk kavram hem bireysel
davrana hem de gruplarn etkinlikleri
iin geerlidir. Buna bir rnek, inan ve
yaam biimleri Britanya'daki ou
insannkinden farkl olan bir dinsel
grup olan Hare Krina tarikatdr.
Tarikat, Sril Prabhupada 1960'larda,
Krina bilinci vahyini yaymak iin
H indistan'dan Batya geldiinde
kurulm utu. K end i retilerinin
izlenmesiyle her zaman uulabilece-
ini, sonsuz mutlulua eriilebileceini
ileri sren Prabhupada, mesajn
zellikle uyuturucu bamls olan
gen insanlara yneltiyordu. Yollarda
dans ederek ilahi syleyen, vejetaryan
kafeler ileten ve gelip geenlere kendi
inanlar hakknda yazlar datan Hare
Krina yeleri, artk bildik bir grn
842

Hare Krina yeleri, Londra sokaklarnda dansedip ark sylyorlar.
tdr. Bu insanlar, inanlar tuhaf g
rnse de, nfusun ounluu tarafn
dan hogryle karlanmaktadrlar.
Hare Krina yeleri, sapkn alt-
kltrn bir rneini temsil ederler.
Bugn artk ye says azalmsa da,
bunlar toplumun geneli iinde varlk
larn kolayca srdrebilmilerdir. ye
ler ile yaknlk duyanlardan toplanan
balar yoluyla finanse edilen rgt,
olduka varlkldr. Bunlarn konumu,
burada bir kartlk oluturm as
amacyla deinilebilecek olan bir baka
sapkn altkltrden, srekli evsizlerden
farkldr. Toplumun dna itilen bu
insanlar gndzleri sokaklarda dolar
larken geceyi parklar ya da kamu bina
larnda geirirler; darda yatabilir ya da
evsizler iin kurulan snaklarda
geceleyebilirler. Srekli evsiz insanlarn
843
S a p k n lk v e S u
ou, toplumun kysndaki sefil varo
lularn srdrrler.
Birbirinden ayn, ancak yine de ilikili
iki disiplin, su ve sapknln
incelenmesine ynelmektedir. Krimi
noloji, ceza hukukunun dayatt dav
ran biimleriyle ilgilenir. Kriminologlar
okluk suun llmesi teknikleri, su
oranlarndaki eilimler ve topluluklar
ierisindeki suun azaltlmasna ynelik
politikalarla ilgilenmektedir. Sapknlk
sosyolojisi, kriminolojik aratrmadan
yararlanr, ancak ayn zamanda ceza
hukuku alannn dnda yer alan davran
da incelerler. Sapkn davran inceleyen
sosyologlar neden kimi davranlarn
yaygn olarak sapkn diye grldn ve
bu sapknlk kavraylarnn toplum
iindeki insanlara farkl farkl uygulan
dn anlamaya alrlar.
 S a p k n lk v e S u
Bu yzden, sapknln incelenmesi
dikkatimizi, hem toplumsal gce, hem de
toplumsal snfn etkilerine -zengin ile
yoksul arasndaki ayrlklara- ynlen
dirmektedir. Toplumsal kurallar ya da
normlara uyum ya da sapknlk gster
meye baktmzda kafamzda hep,
kim in kurallar sorusu bulunur.
Greceimiz gibi, toplumsal normlar
g ve snf ayrlklarndan etkilen
mektedir.
Su ve sapknln aklanmas:
sosyoloji kuramlar
Sosyolojinin, belirli bir kuramsal
bak asnn zaman iinde ne ka kural ya da ilke olarak tanm lanan b ir dayatmadr.
kimi alanlarna kart olarak, sapknln
incelenmesinde, pek ok kuramsal
bak geerli olmay srdrmektedir.
Biyolojik ve ruhbilimsel aklamalara
yukarda ksaca baktktan sonra,
sapknlk sosyolojisinde etkili olmu
drt sosyolojik yaklam ele alacaz.
Bunlar ilevselci kuramlar, etkileimci
kuramlar, atma kuramlar ve kontrol
kuramlardr.
levselci kuramlar
Ilevselci kuramlar su ile sapkn
l yapsal gerilimlerden ve toplumdaki
bir ahlaki dzenleme yokluundan
kaynaklanyor diye grmektedir. Eer
toplumdaki bireyler ve gruplarn
hedefleri eldeki dllerle akmyorsa,
istekler ve gerekleenler arasndaki bu
uyumsuzluk, kimi yelerin kendilerini
sapkn gdlenmeler iinde hissetmele
rine yol aacaktr.
Su ve anom i: D urkheim ve M erton
1.Blm de grdmz gibi,
anomi kavram ilk kez, modern toplum
larda geleneksel normlar ve standartla-
N orm lar v e d a y a tm a la r
B izler en o k, toplum sal n o rm lar izleriz nk,
toplum sallam ann bir sonu cu olarak, byle yapmaya
almzdr. B t n toplum sal norm lar, uyumu g zeten ve
uyumsuzlua kar n lem ler alan dayatm alarla elele gider.
B ir dayatm a, b ir birey ya da gru bun davranna, bu birey
ya da g ru bu n belirli b ir n o rm a uyum g sterm esin i
salayacak biim de g sterilen herhangi b ir tepkidir.
Dayatm alar, olum lu (uyum g sterici davran
dllendirm e) ya da olum suz (uyum gsterm eyen
davran cezalandrm a) nitelikte olabilir. Dayatm alar,
b iim sel olan ve olm ayan nitelikte olabilir. B iim sel
dayatmalar, belirli bir n o rm lar km esinin izlenm esini
salam ak iin zgl bir insan gru bu ya da kurulu
tarafndan uygulanrlar. M o d ern toplum lardaki biim sel
dayatm alarn ana tr, m ahkem eler ile hapishaneler
tarafndan tem sil edilenlerdir. B ir yasa, hkm et
tarafndan vatandalarnn izlem ek zorun da olduklar bir
B iim sel olm ayan dayatm alar daha az dzenlidir ve
uyumsuzlua g sterilen daha kendiliinden tepkiler
biim indedir. alkan b ir rencin in , g ecesin i bir partiye
gitm ek yerine evde alarak g eirm ek istediinde
arkadalar tarafndan alayl b ir biim de gereinden fazla
alm akla ya da 'inek' olm akla sulanm as gibi. B iim sel
olm ayan dayatm alar ayn zam anda, rnein, cinsiyet
ayrm cs ya da rk b ir yorum da bulunduunda
arkadalar ya da alm a arkadalar tarafndan
onaylanm am a ile karlandnda da ortaya kabilir.
rn, yerlerine yenisi konmadan and
n ileri sren Emile Durkheim tarafn
dan ortaya atlmtr. Anomi, toplum
yaam nn belirli bir alanndaki
davranlar dzenleyen hibir ak
lnn bulunmad durumlarda
ortaya kar. Byle durumlarda,
Durkheim'a gre, insanlar kendilerini
yollarn yitirmi ve kaygl olarak
duyumsarlar; anomi dolaysyla, intihar
eilimleri zerinde etkili olan toplumsal
etkenlerden birisidir.
D urkheim su ve sapknl
toplumsal olgular diye grmtr; o,
her ikisinin de modern toplumlarn
kanlmaz ve gerekli bileenleri oldu
una inanyordu. Durkheim'a gre,
844

modern dnemde insanlar geleneksel
toplumlarda olduklarndan daha az
ksdanmtr. Modern dnyada bireysel
seime daha fazla yer olduundan, kimi
uyumsuzluklarn olmas kanlmazdr.
D urkheim hibir toplumun onu
yneten normlar ve deerler hakknda
tam bir oydamaya sahip olmayacann
farkndadr.
Durkheim'a gre, sapknlk toplum
iin gereklidir de; sapknlk iki nemli
ilevi yerine getirir. lk olarak, sapkn
ln bir uyarlayn ilevi vardr. Sapkn
lk, toplumda yeni dnceler ve
meydan okumalar yaratarak yeniliki
bir g haline gelir. Bu bakmdan,
deiiklik yaratr. kinci olarak, sapkn
lk, toplumdaki iyi ve kt davra
nlar arasndaki snr korumay destek
ler. Bir su olay, grup dayanmasn
ykselten ve toplumsal normlar akl
a kavuturan toplu bir tepki ortaya
karabilir. rnein, uyuturucu satc
laryla bir sorun yaayan bir mahallede
oturanlar, uyuturucu yznden birinin
vurulmasnn ardndan bir araya gele
bilir ve kendilerini blgeyi uyuturucu
dan temizlemeye adayabilirler.
Durkheim'n su ve sapknlk
hakkndaki grleri, dikkatleri bireysel
aklamalardan toplumsal glere y
neltmekte etkili olmutur. Durkheim'in
anomi kavram, suun kaynan
Amerikan toplumunun kendi yapsnda
arayan, olduka etkili bir sapknlk
kuram gelitirmi olan Amerikan
sosyolog Robert K. Merton tarafndan
kullanlmaktadr (Merton 1957).
Merton anomi kavramn, kabul
edilmi normlar toplumsal gereklikle
att durumda bireyin davran
zerindeki gerilime gndermede bulu
nacak biimde deitirmitir. Amerikan
845
S a p k n lk v e S u
toplumunda ve bir lye kadar teki
sanayi toplumlarnda genel olarak
benimsenen deerler, maddi baary
vurgulamaktadr ve baarya ulama
aralarnn disiplin ile ok alma
olduu varsaylr. Dolaysyla, gerekten
de ok alan insanlar, yaama hangi
noktada balam olurlarsa olsunlar
baarya ularlar. Bu dnce gerekte
doru deildir nk, stnlkleri
olmayanlarn ounluu, geleneksel
ilerleme frsatiarn ya yalnzca snrl
lde elde edebilirler ya da byle
frsadar ellerine hi gemez. Yine de
baarl olmayanlarn ounluu
kendilerini, maddi ilerleme salamakta
ki apak olan yeteneksizlikleriyle
lanetlenm i olarak grrler. Bu
durumda, ister yasal isterse de yasad
olsun, her trden arala ileri gitme
ynnde byk bir bask vardr. Mer-
ton'a gre, dolaysyla, sapknlk ekono
mik eitsizliklerin bir yan rndr.
Merton toplumsal bakmdan ne
karlan deerler ile bunlara erimek
iin kullanlacak aralarn snrl olmas
arasndaki gerilimlere gsterilen be
olas tepkyi belirlemektedir. Uyum gs
terenler, baarya ulasnlar ulamasn
lar, hem genel olarak benimsenmi
deerleri, hem de bunlar gerekletir
mek iin kullanlacak geleneksel aralar
kabul ederler. Nfusun ounluu bu
kategoriye girmektedir. Yenilikiler
toplum tarafndan onaylanan deerleri
kabul etmekle birlikte bunlar izlemek
iin yasad ya da meru olmayan
aralar kullanrlar. Yasad etkinlikler
yoluyla servet edinen sulular bu
kategoriye bir rnektir.
Trenciler, bu llerin gerisindeki
deerlere ilikin baklarn yitirdikleri
halde, toplumsal olarak kabul edilen
 S a p k n lk v e S u
llere uyum gsterirler. Bu kurallar,
grnrde daha genel bir hedef
yokken, srf bunlara uyulmu olmak
iin takntl bir biimde izlenir. Tren-
ciler, kendilerini, pek az dl sunarken
hibir kariyer olana salamasa bile,
skc ilere adarlar. Geri ekilenler
rekabeti bak asn tmden yitirmi
lerdir; bu yzden hem baskn deerleri
hem de bunlara erimek iin kullan
lacak onaylanm aralar yadsrlar.
Buna bir rnek olarak, kendine yeterli
bir komn verebiliriz. Son olarak,
bakaldranlar, hem varolan deerleri
hem de aralar yadsrlar ancak,
toplumsal dzeni yeniden kurmak ve
bu deerlerle aralarn yerine yenilerini
koymak isterler. Kktenci politik
gruplar bu kategoriye girerler.
Merton'un yazlar, kriminoloji
incelemesindeki ana sorunlardan birini
ele almaktadr: Toplumun bir btn
olarak daha zengin duruma geldii bir
dnemde su oranlar neden artmay
srdrmektedir? Ykselen hedeflerle
kalc eitsizlikler arasndaki kartl
vurgulayan Merton, sapkn davrann
nemli bir bileeni olarak greli
yoksullamaya iaret etmektedir.
Greli yoksullam a kavram , Yoksul
luk, Toplum sal D lanm a ve R efah
b alk l 10. B l m d e , s .3 8 5 -7 'd e
tartlm t.
A lt k lt r aklam alar
D aha sonraki aratrm aclar
sapknl, su davrann zendiren ya
da dllendiren normlar benimseyen
altkltr gruplar bakmndan ele
almaktadr. Merton gibi Albert Cohen
de suun ana nedeni olarak, Amerikan
toplumundaki elikileri grmtr.
Ancak Merton deerler ile aralar
arasndaki gerilim lere gsterilen
bireysel sapkn tepkileri vurgularken,
Cohen bu tepkileri, altkltrler yoluyla
toplu olarak g erekleiyor diye
grmtr. Cohen, Sulu ocuklar
(Delinquent Boys -1955) adl kitabnda
ii snfnn aa tabakalarndan gelen,
kendi konumlarndan rahatsz olan
erkek ocuklarn, genellikle birlikte
eteler gibi su altkltrlerine katldk
larn ileri srmektedir. Bu altkltrler
orta snf deerlerini yadsrlar ve
bunlarn yerine sululuk ve teki trden
uyumsuzluklar gibi kar kmay
kutsayan normlar geirirler.
Richard A. Cloward ve Lloyd E.
Ohlin (1960), sulu genlerin byk
blmnn ii snfnn aa kesim
lerinden geldii konusunda Cohen ile
ayn dncededir. Ancak bu yazarlar,
en fazla risk altnda olan ocuklarn,
yine de orta snf deerlerini iselle
tirmi ve yetenekleri temelinde, bir orta
snf gelecei ynlendirilmi olanlar
olduunu ileri srmektedir. Byle
ocuklar kendi hedeflerini gerekle
tiremedikleri zaman, su etkinliklerine
daha eilimli olmaktadrlar. Cloward ve
Ohlin, erkek ocuklarnn kurduklar
eteler zerine yaptklar almada,
sulu etelerinin, durumlar kt olan
aznlk gruplar gibi, baarya erime
anslar dk olan altkltr topluluk
larnda ortaya ktklarn ileri sr
mlerdir.
Sapknln tanm lanm as
Pek ok kii, iyi yaplam bir
toplumun sapkn davrann ortaya
kmasn engelleyeceini elde bir diye
grr. Ne ki, grdmz gibi,
Durkheim'i izleyen ilevselciler tersi
dncededir. Durkheim sapknln,
846

iyi dzenlenmi bir toplumda nemli
bir yer tuttuuna inanyordu. Durk-
heim, sapknln ne olduunu tanm
layarak, neyin sapkn olmadnn,
dolaysyla da toplumun yeleri olarak
hangi standartlar paylatmzn
farkna vardmz belirtir. Bu durum
da, sapknl btnyle ortadan
kaldrmamz gerekmez. Toplumun
sapknl kabul edilebilir snrlar iinde
tutmaya almas daha olasdr.
Durkheim'm almasndan yetmi
yl sonra, sosyolog K ai Erikson,
onsekizinci yzylda Amerika'da, New
E n g la n 'd a sap k n l in ce le d i i
Y alpalayan P riten ler (Way-ward
Puritans) kitabn kard. Erikson,
[Durkheim'm] bir topluluun kabul
edebilecei sapkn saldrganlarn
saysnn zaman iinde istikrarl kalma
snn olas olduu anlayn snamaya
alyordu. Aratrmas u sonuca
varmt:
B ir to p lu lu u n sapknl k ald rabilm e
kap asitesi, haydi s y ley elim , k a b a ca
to p lu lu k tak i h a p ish a n e h cre si, h astan e,
p o lis v e p sik iy atrist, m a h k e m e v e klinik
saysna ... baldr. K o n tr o l eyleyenleri
o k lu k kend i ilerin i, sap k nl t m d en
o rta d a n k ald rm ak y erin e belirli snrlar
iin d e tu tm ak diye tanm larlar. (1 9 6 6 )
Erikson, toplumlarn sapknlk
kotalarna gereksinimi olduu ve bu
durumu srdrm ek zere ilev
grd varsaymn ileri srmt.
Bir toplum, sapkn davran kont
rolden karsa ne yapar? Amerikal aka
demisyen ve siyaseti Daniel Patrick
Moynihan, lmnden on yl nce,
1993'te yazd Defning Deviance
Down (Sapknl Aaya ekerek
Tanmlamak) balkl tartmal makale
sinde, Amerikan toplumundaki sapkn
lk dzeylerinin kaldrabilecei nokta
847
S a p k n lk v e S u
nn tesine getiini ileri srmtr. Bir
sonu olarak, sapknl, daha nce
damgalanan ou davran gzard
etme yoluyla yeniden tanmlyor ve
ayrca, nceki llere gre olaan
olmayan davran diye grlen davra
n artk byle grmeyerek olaan
dzeyi sessizce yukar ekiyoruz.
Amerikan toplumu bu noktaya
nasl vard? Moynihan'n verdii bir
rnek, 1950'lerde zihin sal meslei
nin balatt hastaneden karma
hareketi idi. Zihinsel hastal olanlar,
hastanelere yatrlmak yerine sakinle
tiricilerle tedavi edilip salveriliyordu.
Bir sonu olarak, New York'daki
psikiyatri hastalarnn says 1955'te
93.000 iken 1992'de 11.000'e dmt.
Bu psikiyatri hastalarnn hepsine
ne oldu? Pek ou, New York'ta sokak
larda yatarken grdmz evsiz
insanlara dntler. Sapknl aa
ekerek tanmlama yoluyla, sokakta
yatan insanlar deli diye deil, ev alacak
o
durum da olm ayan k iile r diye
tanmlanr olmulard. Ayn zamanda,
suun olaan kabul edilebilir dzeyi
artmt. Moynihan, 1929'daki, yedi
haydudun ldrld Sevgililer Gn
Katliamndan sonra, Amerika'nn ayaa
kalktna iaret ediyordu. Bugn,
iddet ieren ete cinayetleri ylesine
yaygn ki, bir tepki bile yok. Moynihan
ayn zamanda suun eksik kaydedilme
si, bir baka olaanlatrma biimi
diye gryordu. Sonu olarak Moy
nihan, bizim iin iyi olmayan ok
sayda davrana alyoruz diyordu.
Deerlendirme
levselci kuramlar hakl olarak
farkl toplumsal balamlardaki uyum
gsterm e ve sapknlk arasndaki
 S a p k n lk v e S u
balantlar vurgulamaktadr. Toplu
mun geneli asndan baar frsadarnn zellikleri kmesi olarak deil, sapkn
yokluu sulu davranna giren ve
girmeyenler arasndaki esas farkllama
yaratan etkendir. Bununla birlikte, daha
yoksul topluluklardaki insanlarn daha
zengin insanlarla ayn hedefleri
tadklar konusunda temkinli olmak
zorundayz. M erto n , C ohen ve
Cloward ile Ohlin hep birlikte, orta
snf deerlerinin toplumun btnnde
benimsenmi olduunu varsaymalar
yznden eletirilebilir. Hedeflerle
frsadar arasndaki bir uyumsuzluun
yalnzca daha az ayrcalkl olanlar iin
geerli olduunu varsaymak da hatal
olacaktr. Daha sonra inceleyeceimiz,
zimmete para geirmek, sahtekarlk ve
vergi karma gibi beyaz yakal sular
da denen sular durumunda olduu
gibi, teki gruplar arasnda da su
etkinliklerine ynelmeye zorlayan
basklar vardr.
Etkileimci kuramlar
Su ve sapknl inceleyen etkile-
imci gelenek ierisindeki sosyologlar,
toplumsal olarak kurulmu bir olgu
olarak sapknlk zerinde odaklanmak
tadrlar. Bu sosyologlar znde sap
kn olan davran trleri olduu
dncesini yadsmaktadrlar. Bunun
yerine, etkileimciler, davranlarn ilk
kez nasl sapkn diye tanmlanr
olduklar ve neden belirli gruplar sapkn
diye yaftalanrken tekilerin byle
yaftalanmad sorularn sormaktadr.
Y aftalam a kuram
Sululuun anlalmasna ynelik
en nemli yaklamlardan birisi,
yaftalama kuram olarak adlandrl
m aktadr. Y aftalam a kuram clar
sapknl, bir birey ya da gruplarn
lar ile sapkn olmayanlar arasndaki bir
etkileim sreci olarak yorumlamakta
drlar. Onlara gre, sapknln gerek
yapsn anlayabilmek iin, neden kimi
insanlara bir sapkn yaftas yaptrl-
dn ortaya karmak zorundayz.
Yaftalamann byk blmn,
yasa ile dzen glerini temsil eden ya
da bakalarnn geleneksel ahlak
zerine tanmlamalar getirebilen insan
lar gerekletirir. Sapknlk kategori
lerini tanmlayan yaftalar bylece,
toplumdaki g yapsn dile getirmek
tedir. Az ok, sapknln kendilerine
dayanlarak tanmland kurallar,
varlkllar tarafndan yoksullar, erkekler
tarafndan kadnlar, yallar tarafndan
genler, etnik ounluklar tarafndan
aznlklar iin dzenlenm ilerdir.
rnein, pek ok ocuk, bakalarnn
bahelerine girer, meyva alar ya da
okuldan kaar. Varlkl bir semtte
bunlar, ana babalar, retmenler ve
polis tarafndan ayn biimde, masum
ocuk oyunlar diye grlebilir. Yoksul
blgelerde ise bunlar, ocuk yataki
hrszlk eilimleri diye grlebilir. Bir
kez ocuun boynuna sua eilimli
yaftas asld m, ona sulu damgas
vurulur; bu ocuun, retmenleri ile
ilerideki iverenleri tarafndan da
gvenilmez diye grlme olasl
yksektir. Her iki durumda da yaplp
edilen aslnda ayndr, ancak bu
edimlere farkl anlamlar yklenir.
Howard Becker, yaftalama kuram
na en yakn duran sosyologlardan
birisidir. Becker, sapkn kimliklerin,
sapkn gdlenme ya da davrantan
ok, yaftalama yoluyla nasl retildik
lerini gstermeye almt. Becker'a
848

Bu geleneksel olmayan biimde giyinen kiinin "sapkn diye yaftalanmas, bungee jumping yapan bir kiiye
gre daha m olas?
gre, sapkn davran, insanlarn byle
yaftaladklar davrantr. Becker,
olaan ve sapkn arasnda ak bir larla (Becker 1963) eletirilir olmutur.
izgi ekmeye alan kriminolojik
yaklamlar ok eletiriyordu. Becker'a
gre, sapkn davran, 'sapkn' haline
gelmenin belirleyici etkeni deildir. Ter
sine, bir kiinin sapkn diye yaftalanp
yaftalanmayaca zerinde byk bir
etkide bulunan, davrann kendisiyle
ilgisiz sreler bulunmaktadr. Bir
kiinin giyimi, konuma biimi ya da
geldii lke, sapkn yaftasnn konup
konmayacam belirleyen temel etken
ler olabilir.
849
S a p k n lk v e S u
Yaftalama kuram, Becker'in mari
huana iicileri zerinde yapt alma
1960'larn banda, marihuana imek,
bugn olduu gibi bir yaam biimi
tercihi olmaktan ok altkltrler
ierisindeki nemsiz bir etkinlik idi.
Becker, bir marihuana iicisi olmann,
kiinin altkltre kabul edilmesine,
deneyimli iicilerle olan yaknlna ve
kiinin marihuana kullanmayanlara
kar tutumuna bal olduunu buldu.
Yaftalama yalnzca bakalarnn
bireyi nasl grdn deil, ayn
zamanda bireyin kendilik duygusunu da
 S a p k n lk v e S u
etkilemektedir. Edwin Lemert (1972),
sapknln bireyin kimliiyle nasl
birarada varolduunu ya da bu kimlikte
merkezi rol tutar hale nasl geldiini
anlamak iin gelimi bir model ortaya
koydu. Lem ert, dndmzn
tersine, sapknln olduka yaygn
olduunu ve insanlarn genellikle
bundan syrlabileceini ileri sryordu.
rnein, trafik ihlalleri gibi kimi
sapkn edimler, nadiren gn na
kmaktayken, dierleri iyerinde
yaplan kk lekli hrszlk gibi, hakkndaki almalar s.859'daki
genellikle gzard edilmektedir.
Lemert balangtaki snrlar ama
davranna, birincil sapknlk
demektedir. ou durumda, bu edimler
kiinin kendi kimliine 'marjinal'
durum dadr -sap k n davran n
olaganlapmldt bir sre. Ancak kimi
durum larda, olaanlatrm a ger
eklemez ve kii sulu ya da kabahatli
diye yaftalanr. Lemert, bireyin yaftay
kabullendii ve kendisini sapkn olarak
grmeye balad durumlar betim
lemek iin ikincil sapknlk terimini
kullanmtr. Bu tr durumlarda, yafta
kiinin kimlii iin merkezi bir konuma
gelir ve sapkn davrann srdrlmesi
ya da younlatrlmasna yol aar.
rnein, bir Cumartesi gecesi
kentte arkadalaryla elenirken bir
dkkann camn kran Luke'u dne
lim. Byle bir edim, belki de, delikanl
larn balanabilir bir zellii olan ar
takn davrann kaza ile ortaya km
bir sonucu diye grlebilir. Luke, bir
uyar ve kk bir para cezas ile paay
kurtarabilir. Eer Luke saygdeer bir
kkenden geliyorsa, bu olmas olas bir
sonutur. Pencerenin krlmas, eer
delikanl yalnzca zaman zaman fazlaca
bkn olan iyi huylu bir kii diye gr
lyorsa, birincil sapknlk dzeyinde
kalacaktr. Eer, te yandan, polis ve
mahkeme, Luke'u uzun bir cezaya
arptrr ve bir toplumsal hizmeti yerine
getirmeye zorlarsa, sz edilen olay,
ikincil sapknla giden yolun ilk
admna dnr. Sapkn olmay
renme sreci, sapkn davran
dzeltecei varsaylan o ayn kurumlar
tarafndan -hapishaneler ve akl
hastaneleri- daha da glendirilir.
(Lem ert'in T he Saints and the
Roughnecks (Azizler ve Kavgaclar)
kutuda daha fazla tartlmaktadr.)
Sap kn l n o a ltlm a s
L eslie W ilkins (1 9 6 4 ), sapkn bir kim liin ynetilm esi ve
onun kiinin gnlk yaam na btnletirilm esiyle
ilgileniyordu. W ilkins, bu srecin sonucunun okluk
sapknln oaltlmas olduunu ileri srm t. T erim ,
bir k on trol kuruluunun, bir davran sapkn diye
yaftalam ak yoluyla, aslnda ayn sapkn davrann daha da
artm asna yol atnda ortaya kan istenm edik sonulara
g n d erm ed e bulunm aktadr. E e r yaftalanm kii bu
yaftay ikincil sapknlk yoluyla kendi kim liine ieriyorsa,
bunun k on trol kurulularndan daha fazla tepkiyi uyarma
olas yksektir. B aka deyile, istenilm iyor diye grlen
davrann kendisi, daha da yaygnlam akta ve sapkn diye
yaftalananlar deim eye daha da direnli hale gelm ektedir.
Sapknln oaltlm asnn genel etkileri, Stanley C o h en
tarafndan yrtlen nem li bir alm a olan H alk
eytanlar ve A h laki Panik (Folk D ev ils and M oral P anics -
1980) adl kitapta gsterilm ektedir. B u klasik alm ada,
1960'lard a polisin belirli genlik altkltrlerini -Mods and
Rockers da d enen- nasl k on trol altna almaya altn
inceleyen C o h en , bu ab ann onlara ynelik ilgiyi daha da
artrdn ve genlik arasnda daha popler olm alarn
saladn belirtm ektedir. B ir gru bu -o n lan k ontrol etm e
abasyla- dardakiler ve sorun karanlar diye yaftalama
sreci geri tepm i ve yasa uygulayclar iin daha da byk
sorunlara yol am tr. Mods and Kockers grubunun m edya
tarafndan ar ve sansasyonel b ir biim de ilenm esi, bir
ahlaki panik -sosyologlarn belirli b ir grup ya da davran
trne kar m edyann yol at ar tepkiler iin
kullanlan bir terim - yaratmtr. A hlaki panikler okluk,
genel toplum sal dzensizliin belirtileri diye gr len kamu
sorunlar evresinde ortaya kar; ahlaki panikler yakn
yllarda genlik sulan ve uydurm a akl hastalar gibi
konularda ortaya km tr.
850
Deerlendirme kinci olarak, yaftalanmann ger
ekte sapkn davran arrma gibi bir
Yaftalama kuram nemlidir n etkisi olduu ok ak deildir. Bir
k, hibir edimin yaps gerei su tutuklanmadan sonra, sua ynelik
nitelii tamad varsaymndan yola davran artma eilimi gsterir; ne ki bu
kmaktadr. Sululuun tanmlar, g- acaba yaftalamann kendisinin bir
ller tarafndan, yasalarn dzenlenmesi sonucu mudur? Belki baka sulularla
ile polis, mahkemeler ve slah kurumlan artan etkileim ya da yeni su frsatlarn
tarafndan bunlarn yorumlanmas renme gibi teki etkenler de
yoluyla oluturulur. Yaftalama kuramn szkonusudur.
eledrenler kimi zaman, cinayet, teca
vz ve soygun gibi, hemen hemen atma kuramlar: yeni
btn kltrlerde tutarl bir biimde kriminoloji
yasaklanm belirli edimlerin bulundu
unu ileri srmektedirler. Bu grn 1973'te Taylor, Walton ve Young'n
yanl olduu kesindir; rnein kitab Yeni Kriminoloji'nin (The New
Britanya'da, adam ldrme her zaman Criminology) basm, daha nceki
cinayet olarak grlm ez. Sava sapknlk kuramlarndan nemli bir
zamanlarnda, dmann ldrlmesi ayrlmann balangcn gstermektedir.
cokuyla onaylanr; yakn zamanlara Bu kitabn yazarlar, sapknln
kadar da, Britanya'daki yasalar bir isteyerek seilen ve nitelik olarak okluk
kadnn kocas tarafndan g kullan politik bir ey olduu grn ileri
larak cinsel ilikiye zorlanmasn srmek iin M arx dncenin
tecavz diye grmemekteydi. bileenlerine dayanyordu. Yazarlar,
sapknlan biyoloji, kiilik, anomi,
Yaftalama kuramn, baka alar toplumsal dzensizlik ya da yaftalar gibi
dan daha ikna edici bir biimde eleti etkenler tarafndan belirlendii
rebiliriz. lkin, yaftalama kuramclar, dncesini yadsmlardr. Bunun
etken yaftalama srecini vurgularlarken yerine, bireylerin etkin bir biimde,
sapkn diye tanmlanan edimlere yol kapitalist sistemin eitsizliklerine bir
aan sreleri gzard etmektedirler. tepki olarak sapkn davranlar iine
nk, belirli etkinlikleri sapkn diye girmeyi setiklerini ileri srmlerdir.
yaftalamak, btnyle keyfi nitelikte Bu yzden, sapkn diye grlen kar
deildir; toplumsallama derecelerin kltr gruplarnn yeleri -Kara G ya
deki, tutum ve frsadardaki farkllklar, da gay kurtulu harekederinin destek
insanlarn sapkn diye yaftalanmas olas leyicileri gibi- toplumsal dzene mey
olan davranlar ne lde benimseye dan okuyan, ayrdedici lde politik
cekleri zerinde etkili olmaktadr. edimlere girimekteydi. Yeni krimino
rnein, yoksul kkenli ocuklarn loji kuramclar su ve sapknlk
dkkan hrszl yapma olaslklar, zmlemelerinin erevelerini, toplu
zengin ocuklarnkinden daha fazladr. mun yaps ve egemen snflar arasnda
Bu ocuklar almaya ynelten birincil gcn korunm as bakm larndan
etken olarak yaftalanm olmalar, belirlemilerdi.
geldikleri kken kadar nemli deildir.

851
 S a p k n lk v e S u
Yeni Kriminolojide, ortaya konan
geni bak as, teki yazarlar
tarafndan zgl ynlerde geniletil
mitir. Birmingham ada Kltrel
almalar Merkezinden Stuart Hail ve
dierleri, Britanya'da 1970'lerde ok
fazla dikkat ekmi bir olgu -yanke
sicilik- zerine nemli bir alma
yapmlardr. Yksek profili olan birka
yankesicilik olay geni olarak ilenmi
ve sokak sularndaki padama hak-
kndaki yaygn popler kayglar ate-
lemitir. Yankesiciler ou kez, toplu
mun yklmasndan sorumlu olan temel
grubun gmenler olduu grne
katkda bulunacak biimde, siyah diye
serg ilen m itir. H ail ve alm a
arkadalar, K ri^i Polisle A ltetm ek
(Policing the Crisis -1978) adl
kitaplarnda, yankesicilik hakkndaki
ahlaki paniin hem devlet hem de
medya tarafndan, dikkatlerin artan
isizlik, den cretler ve toplumdaki
teki derin yapsal kusurlardan uzaa
yneltmenin bir yolu olarak zendirildi
ini ileri srmektedir.
Ayn dnemde, baka krimino
loglar da, toplumda yasalarn olumas
ve uygulanm asn in celem i ve
yasalarn, gllerin kendi ayrcalkl
konumlarn srdrmek iin kullandk
lar aralar olduunu ileri srmtr. Bu
sosyologlar, yasalarn tarafsz olduu
ve herkese eit olarak uyguland
dncesini yadsmaktadr. Bunun
yerine, bu yazarlar, ynetici snf ile ii
snf arasndaki eitsizlikler arttka,
yasann, gller iin dzeni koruma
nn nemi giderek artan bir arac haline
geldiini ileri srmektedir. Bu dinamik,
ii snfndan saldrganlara kar bir sreden beri, pek ok kriminolog,
giderek baskc bir hal alan adli ceza
sisteminin, ya da varlkly dengesiz bir
biim de kayran vergi yasasnn
ileyiinde grlebilir. Ne ki bu g
dengesizlii, yasalarn yaplmasyla
snrl deildir. Yazarlar, gllerin de
yasalar inediklerini, ancak ender
olarak yakalandklarn ileri srmek
tedir. Bu sular bir btn olarak, en
fazla dikkati eken gndelik sular ve
kabahatlarden ok daha nemlidir.
Ancak beyaz yakal sularnn izlen
mesinin yarat iermelerden korkan
yasa uygulayc, bunun yerine abalarn
toplumun, fahieler, uyuturucu kulla
nclar ve kk hrszlar gibi daha az
gl yeleri zerinde younlatrmak
tadr (Pearce 1976; Chambliss 1978).
Bu almalar ile yeni kriminoloji
gryle eleen baka almalar, su
ve sapknlk hakkndaki tartmann
toplumsal adalet, g ve politikay da
ierecek biim de genilem esinde
nemli rol oynamtr. almalar, su
un toplumun btn dzeylerinde ger
ekletii ve toplumsal gruplar arasn
daki eitsizliklerle rakip karlar ba
lamnda anlalmas gerektiini vurgula
maktadr.
S ol G erekilik
1980'lerde, kriminolojide yeni bir
bak as ortaya kt. Yeni Sol ya da
Sol G erekilik diye bilinen bu bak
as, yukarda tartlan yeni krimino
loglarn neo-Marksist dncelerinin
bir blmne dayanmakla birlikte
kendisini, sapknl romantikletiriyor
ve nfusun byk blm tarafndan
hissedilen gerek su korkusunun
nemini azaltyor diye grd sol
idealistlerden ayr tutmaktadr. Uzun
resmi su oranlarndaki artlarn
nemini dikkate almama eiliminde
852

o lm u lard r. Bu k rim in o lo g la r,
medyann sorun hakknda gereksiz bir
huzursuzluk yarattn gstermeye
almakta ya da sularn byk
blm nn, eitsizlie kar bir yorulabilir.
bakaldrnn gizlenmi bir biimi
olduunu ileri srmektedirler. Sol
Gerekilik, sutaki artlarn ger
ekten de ortaya km olduunu ve
halkn kayglanmakta hakl olduunu
vurgulayarak bylesi bir grten
uzaklamtr. Sol Gerekiler, krimino
lojinin soyut bir dzeyde tartmay
yrtmek yerine, gerek su kontrol ve
toplumsal politika sorunlaryla daha
fazla ilgilenm esi gerektiini ileri
srmlerdir. (Lea ve Young 1984;
Metthews and Young 1986)
Sol Gerekilik dikkaderi sularn
kurbanlarna yneltmekte ve kurbanlar
la ilgili ankederin, suun boyutlar
konusunda resmi istatistiklere kyasla
daha geerli bir grnm ortaya
koyduunu ileri srmektedir (Evans
1992). Byle ankeder suun, zellikle
yoksullam kent ii blgelerinde
ortaya kan ciddi bir sorun olduunu
gstermektedir. Sol Gerekiler, su
oranlarnn ve kurban haline gelmenin
kenar mahallelerde younlatna
iaret etmektedir -toplumda durumu
ktleen gruplar, tekilere bakarak
ok daha yksek bir su riski ile kar
karyadr. Bu yaklam, M erton,
Cloward, Ohn ve dierlerine dayana
rak, kent ilerinde su altkltrlerinin
ortaya ktklarn ileri srmektedir. Bu
tr altkltrler, tek bana yoksulluktan
deil, topluluun geneli iinde kendine
yer bulamamaktan kaynaklanmaktadr.
rnein, sua ynelen genlik gruplar
"saygdeer toplum"un kysnda yeral-
makta ve ona kar gelmektedirler.
853
S a p k n lk v e S u
H H B H M a i^ H M (]B n U S 9 U iW M 3 lllIS lw m E !a M r ^ M S
Siyahlarn iledikleri su oranlarnn
yakn zamanlarda art gstermesi
olgusu, rklarn btnlemesi politi
kalarnn baarszla uramasna
10. B lm de tartlan greli yoksulluk
ile toplum sal dlanm a dnceleri,
Sol G erekiliin nem li kuram sal
tem ellerinden bir blm n sala
m aktadr.
Sutaki bu eilimleri ele almak iin,
Sol Gerekilik, polisiye ilemlerdeki
deimeler iin gereki neriler
gelitirmilerdir. Yasa uygulayclarn,
halkn desteine yabanclaan askeri
polislik tekniklerine dayanmak yerine,
topluluklara kar daha duyarl hale
gelmeleri gerektii ileri srlmektedir.
Sol Gerekiler, yerel olarak seilmi
polis yetkililerine, kendi blgelerindeki
polisin nceliklerinin belirlenmesinde
daha fazla sz hakk olan vatandalarn
gvenini kazanacaklar minimal
polislik nermektedirler. Dahas,
polis, rutin ya da ynetsel almalar
yerine sular aratrmak ve akla
kavuturmak iin daha ok zaman
harcamayarak yerel topluluklarn
gvenini yeniden kazanabilir. Bir btn
olarak, Sol Gerekilik, kendinden
nce gelen kriminolojik bak alarnn
ouna gre daha pragmatik ve politika
ynelimli bir yaklam temsil etmek
tedir.
Bu yaklama kar kanlar, suun
kurban olmann zerinde durulma
snn nemini kabul etmektedirler. Ne
ki, yaklam eletirenler, Sol Gerek
iliin bireysel kurbanlar zerine, su
sorununun siyasal ve medya tarafn
dan ynlendirilen tartmalarnn dar
snrlar iinde odaklandn ileri
srmektedir. Suun bu dar tanmlar,
 S a p k n lk v e S u
-- ir-r

sokak sular gibi sululuun en

grnr biimleri zerinde durmakta;
devlet ya da irketlerin iledikleri teki
saldrlar gzard etmektedir (Walton
ve Young).

Kontrol kuramlar
Kontrol kuram, su etkinliine
ynelik uyaranlar ile onu engelleyen
toplumsal ya da fiziksel kontroller
arasndaki bir dengesizliin sonucu
olarak ortaya kmaktadr. Yaklam,
bireylerin su ilerkenki gdleriyle
daha az ilgilenmektedir; bunun yerine,
insanlarn ussal biimde davrandklar
ve, frsat verildiinde, herkesin sapkn
davranlar iine girecei varsa
ylmaktadr. Suun pek ok biiminin,
"durumsal kararlarn" sonular olduu
-bir kii bir frsat grr ve eyleme
gemeye gdlenir- ileri srlmektedir.
Sol Gerekiler suun oluturulma biiminin,
En iyi bilinen kontrol kuramc toplumdaki eitsiz g ilikilerinin bir rn
olabileceini kabul etmekte, ancak suun
larndan b irisi, T ravis H irsch i, genellikle en yoksul kii ve topluluklar
insanlarn temel olarak, su etkinliine zerindeki sahiden gerek ve zararl
girip girmeme kararlarn, potansiyel etkilerini vurgulamaktadrlar.
yararlarla riskleri karlatrarak hesapl
bir biimde veren bencil bireyler yetersizliinden kaynaklanan bireyler
olduklarn ileri srmtr. (Causes o f olduunu dndrmektedir (Gott-
Delinquency Suun Nedenleri -1969) adl fredson ve Hirschi 1990).
kitapta Hirschi, insanlar topluma
balayan ve yasaya uymaya ynlendiren S a G erekilik
drt tr ba olduunu ileri srmtr: 1970'lerin sonunda Britanya'da
balanma, adama, ierilme ve inan. Margaret Thatcher'n, A.B.D.'de ise
Yeterince gl olduklarnda, bu Ronald Reagan'n iktidara gelmesi, her
bileenler insanlarn kurallar ineme iki lkede de, sua ilikin olarak okluk
zgrlklerini ellerinden alarak top Sa G erekilik diye bilinen gl
lumsal kontrol ve uyumun srmesine yasa ve dzen yaklamlarna yol
yardmc olur. Ancak, eer toplumla amt. Suun incelenmesine ynelik
olan bu balar zayfsa, sululuk ve bu yaklam, zellikle A.B.D.'de oul
sapknlk ortaya kabilir. Hirschi'nin George Bush'un bakanl altnda
yaklam sulularn okluk, kendi bugn de etkilidir. Su ve sululuun
kendini kontrol dzeylerinin dkl alglanan trmanmas, ahlaki dkn
ev ya da okuldaki toplumsallamann lkten, refah devletine bamllk ve

854

hogrl eitim yznden bireysel
sorumluluun azalmas, ailenin ve
topluluklarn k ve daha genel
olarak geleneksel deerlerin zlmesi
yle ilikiliydi (Wilson 1975). Kamu
tartmalar ve yaygn medya ilgisi,
toplum dzenini tehdit eden iddet ve
yasatanmazlk krizi etrafnda younla
maktayd.
Sa Gerekiler iin, sapknlk bir
bireysel patoloji -etken bir biimde
seilen ve bireysel bencillik, kendini
kontrol edememe ve ahlaki dknlk
tarafndan srdrlen ykc, yasa-
tanmaz davran kmesi- ile betimleni
yordu. Sa Gerekiler, suun ince
lenmesi iin, bu blmn teki yerle
rinde tartlan kuramsal yaklamlar,
zellikle de suu yoksullua balayan
yaklamlar bir kenara itiyorlard.
Birleik Krallk ve A.B.D.'deki, Sa
Gerekilikten etkilenen tutucu hk
metler, yasa uygulayclarnn etkinlikle
rini younlatrmaya balamt. Polis
g leri artrld , adalet sistem i
geniletildi, sua kar en etkili caydrc
olarak uzun hapis cezalar getirildi.
Durumsal su nleme -hedefin
zorlatrlmas ile gzetim sistemleri
gibi- su riskini ynetmede gzde bir
yaklam olmutur (Vold ve dierleri
2002). Bu tr teknikler politika
oluturanlar tarafndan okluk isten
mektedir nk bunlar varolan polislik
tekniklerinin yansra uygulanmas
grece basit olan nlemlerdir; vatan
dalar da, sua kar kararl bir eylem
gerekletirildii izlenimini vererek
rahatlatrlar. Yine de yaklam eleti
renler, bu tr tekniklerin suun altta
yatan nedenlerini -toplumsal eitsizlik
ler, isizlik ve yoksulluk gibi- gzard
etmesi yznden, bunlarn en byk
855
S a p k n lk v e S u
baarlarnn nfusun belirli kesimlerini
sua kar korumas ve sululuu baka
alanlara aktarmas olduunu ileri
srmektedirler.
Bu dinamie ilikin bir rnek, suu
ve suun alglanan riskini azaltmak iin,
belirli kategorilerdeki insanlar fiziksel
olarak kamu alanlarndan uzak tutmak
tr. Genel nfusun yaad gven
iinde olmama duygusuna bir yant
olarak, toplumdaki kamu alanlar
-ktphaneler, parklar ve hatta caddele
rin keleri gibi- giderek daha fazla
gvenlik balonlarna dntrl
mektedir. Polis gzetimi, zel gvenlik
takmlar ve gzetleme sistemleri,
kamuyu potansiyel risklerden koru
maktadr. rnein, alveri merkez
lerinde, gvenlik nlemleri, dkkanlar
ile mteriler arasndaki bir szleme
pazarlnn bir paras olarak giderek
nem kazanyorlar. Bir mteri kitlesini
ekmek ve korumak iin, dkkanlar
mterilerinin gvenlik ve rahatn
garanti etmek zorundadrlar. Gen
insanlar bu tr yerlerden giderek daha
fazla dlanmaktadr nk onlar
gvenlik iin daha byk birer tehdit ve
istatistiksel olarak yetikinlere kyasla
saldrma olaslklar daha yksek olan
kiilerdir. Tketiciler iin gven
blgeleri yaratmann bir paras
olarak, gen insanlar kendilerine ak
olan kamu alanlarnn giderek darald
n grmektedirler.
Polis gleri de artan sua tepki
olarak bymektedir. Su oranlar art
gsterdiinde, neredeyse kanlmaz
olarak, halkn sokaklara daha fazla
polis konmas biimindeki istekleri
artar. Sula savamaya kararl grn
mek isteyen hkmetler, suu nlemek
iin polis says ile kaynaklarnn artn
 S a p k n lk v e S u
tercih etme eilimindedirler. Polise
ilikin yaygn bak as, polisin yasa ve
dzeni korumann temel ta olduu
dur. Ancak polisin suun kontrol
edilmesindeki rol gerekte nedir?
Daha fazla saydaki polisin her zaman
su orannda azalmaya dnp
dnmedii ak deildir. Birleik
Krallk'ta, su oran ve polis saysna
ilikin resmi istatistikler, aradaki
balanty kukulu hale getirmektedir.
Bu, bir ka kafa kartrc soruyu ortaya
karmaktadr. Eer artan polis says
saldrlar engellemiyorsa, halk neden
grnr polis varl istiyor? Toplumu-
muzda polisin oynad rol nedir?
Suun kontrol
Kimi kontrol kuramclar, suun
artn, modern toplumda su frsatiar
ile suun hedeflerinin saysndaki artn
bir sonucu diye grmektedir. Nfus
zenginletike ve tketim dknl
insanlarn yaamlarnda daha merkezi
hale geldike, televizyonlar, video
alederi, bilgisayarlar, arabalar ve tasarm
rn giysiler -hrszlarn gzde
hedefleri- giderek daha fazla insann
sahip olduu mallar haline gelmektedir.
Daha fazla kadn ev dnda almaya
baladka, evler gndz vakti giderek
daha fazla bo braklmaktadr. Su
ilemeye ynelmi gdlenmi saldr
ganlar geni bir uygun hedefler
yelpazesinden seim yapabilir.
Bu tr kaymalara bir yant olarak,
suun nlenmesine ynelik pek ok
resmi yaklam, su frsatlarnn ortaya
kn azaltmaya odaklanmaktadr. Bu
tr politikalarn merkezindeki dnce,
hedefin zorlatrlmas -potansiyel
su durumlarna dorudan mdahale
ederek sularn gereklemesini zorla
trmak- dncesidir. rnein, btn
yeni arabalar iin direksiyon kilitlerini
zorunlu tutan yasalar, araba hrszlar
iin frsatlar azaltma amac gder. Kimi
blgelerde, kamu telefonlar, frsat
krp dkenleri caydrmak iin daha
salam jeton kutularyla donatlmtr.
Kent merkezleri ile kamu alanlarna
kapaldevre televizyon (KDTV) sistem
lerinin kurulmas, su etkinliini engel
lemek amacn gtmektedir. Kontrol
kuramclar, en iyi politikann suluyu
deitirmektense, sulunun su ileme
yeteneini kontrol edecek pratik
nlemler alnmas olduunu ileri
srmektedir.
Hedefin zorlatrlmas teknikleri
ile sfr hogrl polislik, son
yllarda politikaclar arasnda gzde
olmutu; bunlar kimi balamlarda suu
azaltmakta da baarl olmu grn
yorlar. Sfr hogrl polislik kk
sular ile, krp dkme, serserilik,
sokakta insanlan para iin taciz etmek
ve sokakta sarholuk gibi rahatsz edici
davran hedef almaktadr. Polisin
kk su biimleri zerine gitmesinin
daha ciddi su biimlerini de caydra
ca dnlmektedir (aada, krk
pencereler kuramn tartrken gre
ceimiz gibi). Ne ki byle bir yaklama
eletiriler yneltmek de olanakldr.
Hedefin zorlatrlmas ve sfr hog
rl polislik, suun altnda yatan
nedenleri ele almamakta, ancak toplu
mun belirli bileenlerini suun eriimin
den korumak ve savunmak amacn
gtmektedir. zel gvenlik hizmetie-
rinin, araba ve ev alarmlarnn, koruyu
cu kpeklerin ve evresi duvarla
evrilen topluluklarn artan biimde
gzde olmas, kimi insanlar, nfusun
kimi kesimlerinin kendilerini tekilere
856
 S a p k n l k v e S u

kar savunmaya zorlanm hissettikleri arabay iki ayr ortama brakmt:

bir zrhl toplumda yayor olduu California'da Palo Alto'daki zenginlerin
muz inancna gtrmektedir. Bu eilim, yaad bir mahalleye ve New York'ta,
en zengin ile en yoksul arasndaki Bronx'ta yoksullarn yaad bir
uurum geniledike, yalnzca Britanya mahalleye. Her iki yerde de, yoldan
ile A.B.D.'de deil, ancak zellikle geenler, hangi snftan ya da rktan
ayrcalkllar arasnda kale mantnn olduu farketm iyordu arabalarn
ortaya kt eski Sovyetier Birlii, terkedildiini ve hikimsenin umrun-
Gney Afrika ve Brezilya gibi lkelerde da olmadn hisseder hissetmez,
de grlmektedir. arabalar krlp dklmt (Zimbardo
1969). Bu almadan yola karak,
Bu tr politikalarn bir baka krk pencereler kuramnn yazarlar,
istenmedik sonucu da udur: Gzde bir toplulukta toplumsal dzensizlie
su hedefleri zorlatka, su kalplar ilikin herhangi bir iaretin, hatta krk
yalnzca bir alandan tekine kayma pencerelerin grnmesinin, daha ciddi
gsterebilir. rnein, Birleik Krallk'ta suun artmasna yol atn ileri
yeni arabalarn tm iin zorunlu srmekteydiler. Tamir edilmemi bir
tutulan direksiyon kilitleri eski arabalar pencere cam, bunun kimsenin umrun-
iin zorunlu deildi. Sonu, araba da olmadnn bir iaretidir; bu durum
hrszlklarnn ncelikle yeni model da daha fazla pencere cam krmak yani,
lerden eski modellere kaymas olmutu. daha ciddi sular ilemek bu toplumsal
Hedefin zorlatrlmas ve sfr ho dzensizlik durumuna verilebilecek
gr yaklamlar, su saldrlarnn aklc bir tepkidir.
daha iyi korunan blgelerden daha
1980'lerin sonundan beri, krk
duyarl blgelere kaydrma riskini
pencereler kuram, halk iinde iki
tamaktadr. Yoksul olan ya da
imek ya da uyuturucu kullanmak ve
toplumsal iyapkanlktan yoksun olan
trafik sular gibi kk sular
mahalleler pekala, varlkl mahalleler
zerine saldrgan bir biimde giden yeni
korunm alarn artrdka, su ve
polislik stratejilerinin temeli olmutur.
kabahaderde bir padama yaayabilir.
Sfr hogrl polislik, Belediye
K m k pencereler kuram
Hedefin zorlatrlmas
ile sfr hogrl polislik,
krk pencereler kuram diye
bilinen bir kurama dayan
maktadr (Wilson ve Kelling
1982). Kuram, 1960'larda
Amerikan sosyal psikolou
Philip Zimbardo tarafndan
yap lan b ir alm ay a
dayanmaktadr. Zimbardo,
p lakalar sklm ve Toplumsal dzensizliin fizik grnmleri, "krk pencereler"
kapudar ak braklm iki savna gre, ok daha ciddi sulara neden olabilir.

857
 S a p k n lk v e S u

Bakan Rudolph Giuliani'nin 1994 ile biimlerini -dkkandan bir ukulata

2001 arasndaki bakanl srasnda almaktan seri cinayedere kadar- kapsa
ncln yapt New York City'deki maktadr ki, su davrannn btn
grnr baarsnn ardndan yaygn biimlerini dikkate alabilen tek bir
olarak byk Ameriken kenderinde kuram ortaya koyabilme olana pek
uygulanmaya balamnr. New York yoktur.
Polis rgtnn, kent metrosundaki
Su hakkndaki sosyoloji kuramla
dzeni yeniden kurmak amacyla
rnn iki tr katks vardr. lkin bu
balatt saldrgan bir kampanyann
kuramlar, hakl olarak su davran ile
ardndan, sfr hogr yaklamn
saygdeer davran arasndaki
sokaklara genileterek, dilenciler, evsiz
sreklilii vurgularlar. Belirli etkinlik
ler, sokak satclar ile porno satan
trlerinin su diye grld ve yasayla
kitaplar ve klpler zerindeki ksda-
cezalandrld balamlar olduka
malar artrmt. Sonuta, standart
deikenlik gsterir. Bu neredeyse
sularn (yankesicilik ve hrszlk gibi)
kesinlikle, toplumdaki g ve eitsizlik
orannda arpc bir dme ortaya
sorunlaryla balantldr. kincisi,
kmakla kalmam, cinayet dzeyleri
herkes, su etkinliklerinde balamn
de, neredeyse bir yzyl iindeki en
nemli olduu konusunda anlama
dk dzeylerine inmiti.
iindedir. Bir kiinin bir su edimine
Krk pencereler kuramnn giriip girimeyecei ya da onun bir
nem li bir eksiklii, toplumsal sulu diye grlp grlmeyecei
dzensizliin tanmn btnyle temel olarak toplumsal renme ve
polisin, can nasl isterse, yle yapmas toplumsal evreler tarafndan etkilen
na olanak salamasdr. Dzensizliin mektedir.
sistematik bir tanm olmadan, polis
neredeyse her eyi bir dzensizlik Yetersizliklerine karn, yaftalama
kuram su ve sapkn davran anlamak
iareti, herkesi de bir tehdit olarak
iin belki de en yaygn olarak kullanlan
grmeye yetkili klnmaktadr. Gerek
kuramdr. Bu kuram bizi, kimi etkinlik
te, 1990'larda New York City'de su
lerin hangi yollarla yasa tarafndan
oranlar ddke, polisin kt davran
cezalandrlacak etkinlikler durumuna
ve tacizi hakkndaki, zellikle potan
dntklerine ve bu tr tanmlarn
siyel bir sulu profiline uyan gen,
yansra, belirli kiilerin yasaya kar
kentli siyahlardan gelen yaknmalar da
geliyor duruma dt koullara kar
artmt.
da duyarl klmaktadr.
Kuramsal sonu lar Suun nasl anlald dorudan
onunla savamak iin gelitirilecek
Su kuramlar zerine yaptmz
politikalar etkilemektedir. rnein,
bu derlemeden hangi sonucu karma
eer su yoksullama ya da toplumsal
mz gerekiyor? lk olarak, daha nce
dzensizlikten kaynaklanyor diye
dikkati ektiimiz bir noktay anmsa
grlyorsa, politikalar, yoksulluun
mak zorundayz: Su, bir btn olarak
azaltlmas ve toplumsal hizmetlerin
sapkn davrann yalnzca bir alt snf
glendirilmesi ynnde olabilir. Eer
olsa da, ylesine ok eitli etkinlik

858
 S a p k n lk v e S u

sululuk, kiilerin gnll olarak

yaptklar ya da zgrce setikleri bir ey
diye grlyorsa, buna kar koyma
abalar farkl bir biim alacaktr. imdi,
Birleik Krallktaki en son su eilim
lerini inceleyecek ve bunlara gsterilen
kimi siyasi tepkileri dikkate alacaz.

Birleik Krallk'ta su rntleri

Birleik Krallk'ta, polise bildirilen
sularn istatistikleriyle llen su Hepimizin, toptum olarak, sulanmas
oranlar yirminci yzyl boyunca ok gerektiini anladk; ancak yalnzca sank sulu
bulunmutur."
byk bir art gstermitir. 1920'ler-
den nce, Ingiltere ve Galler'de her yl
kaydedilen 100.000'den az saldr dzeyleri 1977 ile 1992 arasnda iki kat
olmutu; bu say, 1950'ye gelindiinde artmt.
500.000'e; 1992'de en yksek dzeyi 1990'larn ortasndan bu yana,
olan 5,6 milyona kmt. Kaytl suun Birleik K rallk'ta ilenen btn

Mikro v e m ak ro-sosyoloji balants: Azizler v e Kavgaclar

S a p k n d a v ra n n o r ta y a k m a s re le ri ile g e n e l sa lay an s n f y ap sn n b ir g s te r g e s i o ld u u
s n f yap s a ra sn d a k i b a la n tla r, W illia m C h a m b lis s s o n u c u n a v a rm tr. r n e in , A z iz le rin a n n e
ta r a fn d a n , n l a l m a s T h e S a in ts a n d th e b a b a la r o u lla rn n su la rn z a r a rs z a k a la r diye
R o u g h n e c k s (A z iz le r v e K a v g a c la r - 1 9 7 5 ) i in d e g r r k e n K a v g a c la r n a n n e b a b a la r p o lis in
e le aln m tr. C h a m b lis s , b ir A m e r ik a n o k u lu n d a k i o u lla rn n d a v ra n n s u d iye y a fta la m a s n a k ar
iki s u lu g r u b u , yu k ar o r t a s n f a ile le rd e n g e le n le r k m y o rla rd . B ir b t n o la ra k to p lu lu k d a b u
(A z iz le r ) ile te k i y o k s u l a ile le rd e n g e le n le ri fark l y a fta la r o n a y ly o r g r n y o r d u .
( K a v g a c la r ) in ce le m i tir. A z iz le r s rek li o la ra k
B u o c u k la r, b u y a fta la m a y la u y u m lu y a a m la r
ik i i m e k , k rp d k m e , o k u ld a n k a m a v e hrszlk
s rd le r; A z iz le r g e le n e k s e l o r t a sn f y aam lar
g ib i su la r iled ik leri h a ld e y e le rin d e n h i
s re rk e n K a v g a c la r y asay la s o r u n y aam ay
tu tu k la n a n o lm a m t. K a v g a c la r d a b e n z e r s u
s rd rd le r. B u b m d e d a h a n c e (s. 8 5 0 'd e)
etk in lik le rin e k a tlm a k ta d rla r; a n c a k o n la rn srekli
g r d m z g ib i, b u v a rg , L e m e r t'i n ik in cil
o la ra k b a la r p o lis le d e r d e g irm e k te d ir. C h a m b lis s,
sap k n lk d ed i i ey le b a lan tld r, n k b ir
h e r iki g r u b u n d a te k in d e n d a h a s u lu o lm a d
kiin in b ir k ez sa p k n d iye y a fta la n d k ta n s o n r a
s o n u c u n a v a rd k ta n s o n r a , p o lis in v e to p lu lu u n
o la a n h a le d n e m e m e s in in b ir s o n u c u d u r.
g e n e lin in b u iki g r u b a k ar g s te rd i i fark l tep k iy i
a k la y a b ile c e k te k i e tk e n le re b a k m t. C h a m b lis s 'in a l m a s, to p lu m s a l s n f gibi
m a k r o s o s y o lo jik e tk e n le rin , in sa n la rn sap k n diye
C h a m b lis s , r n e in , y k se k s n f e te s in in a ra b a la r
y a fta la n m a la r g ib i m ik r o s o s y o lo jik o lg u la r
o ld u u n u v e b y le lik le k e n d ile rin i to p lu lu u n
ara sn d a k i b a lan ty g s te rd i i i in , s o s y o lo g la r
g z n d e n sak lay ab ild ik lerin i b u lm u tu r. A a
ta ra fn d a n o k a a t f alm tr. B u a l m a ,
sn fta n g e le n o c u k la r , z o ru n lu lu k s o n u c u ,
sap k n ln to p lu m s a l o la ra k k u ru lm a sn d a k i m ik r o
to p lu lu k ta k i h e rk e s in o n la r sk sk g rd k le ri b ir
v e m a k r o d z e y d e k i e tk e n le ri b irb irin d e n
b lg e d e to p la n y o rla rd r. C h a m b lis s , b u t rd e n
a y rm a n n n e k a d a r g o ld u u n a b ir r n e k tir.
fark llk larn , to p lu m d a k i, b elirli varlk l g r u p la r a , sra
sa p k n diye d a m g a la n m a y a g e ld i in d e , a v a n ta jla r

859
 S a p k n lk v e S u

insann yaamnda daha ndegelen bir

sularn says azalmtr. Britanya Su
kayg konusu olmutur. Yoklamalar,
Yoklamas (s. 861-3'da tartlyor) gibi
insanlarn bugn su karsnda, ge-
ller, genel su miktarnda nemli
mitekine gre daha ok korku duydu
lde bir d gsteriyorlar (19.1.
unu ve karanlkta dar kmaktan,
ekile baknz). Son zamanlardaki
evlerinin soyulmasndan ve iddetin
verilere gre, bir suun kurban haline
kurban olmaktan kayg duyduklarn
gelme riski, yirmi yldan bu yana en
gstermektedir. nsanlarn ayn zaman
dk dzeyindedir (Clegg ve dierleri
da, graffiti, ikili dolamak ve sokak
2005). Sutaki artn sona ermesi pek
larda yeniyetme gruplarnn dolamas
ok uzman artmtr. Bunun geri
gibi daha dk dzeylerdeki dzensiz
sindeki nedenler ve bu eilimin srd
liklerden kayg duyduklar belirtilmek
rebilir olup olmad bugn de
tedir.
belirsizdir.
Su ne kadar ok? Nfus sua kar
Su istatistiklerinde grlen d
ne kadar krlgan? Suun grnrdeki
e karn, nfus ierisinde, zaman iin
padama biimindeki artnn nne
de suun daha grnr ve ciddi olduu
nasl geilebilir? Son yirmi otuz yl
konusunda yaygn bir alglama bulun
iinde, medyann sua ynelik ilgisinin
maktadr (Nicholas ve dierleri 2005).
halkn duyduu tepkiyle birlikte arttka
Son dnemlerde, temel su trlerine
ve birbiri ardna gelen hkmeder
ilikin kayglarn, toplum kart
sua kar daha sert olma sz ver
davran kayglar daha istikrarl olsa da,
dike, bu sorular ok fazla tartlmtr.
dt rapor edilmitir (Clegg ve
Ne ki, brakn sua ynelik politikalarn
dierleri 2005). Bir zamanlar su
benimsenmesini, suun doasnn ve
marjinal ve istisnai diye grlrken, en
dalmnn ortaya karlmas bile yle
son yirmi otuz yl iinde pek ok
kolay grnmemektedir.

19.1. ekil ngiltere ve Gallerde kaytl sular, 1 9 8 1 -2 0 0 4

a Britanya su derlem esi (BCS), halkla yaplan grm elerde dile g etirile n olay saysn
belirtm ektedir.
.... "Kaytl su, polise bildirilen ve polisin ka yde ttii toplam gsterir.
..... H om e O ffice n sayma kurallarnda 19 9 8 /9 9 da deiiklik yaplmtr.
Yeni Su kayd ls 2 0 0 2 de uygulam aya konmutur.
Kaynak: BBC (2005)

860

Su ve su istatistikleri
Gerekte ne kadar su olduunu ve
sularn en yaygn biimlerini belirleye
bilmek iin, resmi su istatistiklerine
bakmakla ie balayabiliriz. Bu istatis
tikler dzenli olarak yaynlandklar iin,
su oranlarn deerlendimekte bir
glk yokmu gibi grnebilir ne ki,
bu varsaym olduka yanltr. Su ve
sua eilim hakkndaki istatistikler
olaslkla, toplumsal sorunlar zerine
resmi olarak yaynlanan istatistiklerin
en az gvenilir olanlardr. Pek ok
kriminolog, resmi istatistikleri olduklar
gibi ele almak yerine, bu istatistiklerin
nasl yaratldna dikkat etm ek
zorunda olduumuzu belirtmektedir.
lk olarak, resmi su istatistiklerinin
en temel snrlamas, bunlarn yalnzca
polis tarafndan gerekte kaydedilen
sular iermesidir. Olas bir su ile
bunun polis tarafndan kaydedilmesi
arasnda uzun sren ve sorunlu
nitelikteki bir kararlar zinciri bulun
maktadr. Sularn ounluu, zellikle
de kk hrszlklar, hibir zaman
polise bildirilmez (19.1. Tablonun g
sterdii gibi). Bir kurban yaralandnda
bile, olaylarn yardan fazlas polise
bildirilmemektedir. Kurbanlar, rne
in, bunun zel bir sorun olduu ya da
kendilerinin ilgilenecekleri gerekesiyle
polise gitmemektedir. Su, baka
nedenler yznden de bildirilmeyebilir.
rnein kimi su iddet biimleri
tekilerden daha gizlidir. Fiziksel ve
cinsel istismar okluk evde, bakm
kurumlarnda ya da hapishanelerde,
kapal kaplar ardnda gerekleir.
Kurbanlar, polisin kendilerine inanma
yacandan ya da istismarn daha kt
hale gelmesinden korkabilir. Aada
greceimiz gibi, rnein evii iddetin
kurbanlar okluk suu polise bildir
meye son derece gnlszdr. Kimi
861
S a p k n lk v e S u
insanlar suun polise gtrlmeyecek
kadar nemsiz olduunu ya da polisin
bu su iin zaten bir ey yapamayacan
varsayarlar. Bununla birlikte, araba
almalarn byk bir blm bildirilir,
nk araba sahibi, sigortadan para
a la b ilm e k i in b u n u yap m ak
zorundadr.
kincisi, polise bildirilen sularn
pekou istatistiklerde kaydedilmemi
tir. Sularn % 43'nn polise bildiril
mi olmasna karn, bunlarn yalnzca
% 29'unun kaydedildii tahm in
edilmitir; ne ki bu say, sua bal ola
rak deiebilir (BCS 2002/3). Bu birka
nedenle olabilir. Polis, ilendii ileri
srlen sular hakkndaki bilginin
geerlilii hakknda kuku duyabilir ya
da kurban resmi bir ikayette bulunma
yabilir.
Sularn ksmi olarak bildirilme ve
ksmi olarak kaydedilmesinin genel
etkisi, resmi su istatistiklerinin, btn
su saldrlarnn yalnzca bir blmn
yanstyor olmasdr. Resmi istatistikler
de grnmeyen saldrlar, kaytd
suun karanlk says diye adlandrl
maktadr
Belki, Birleik Krallktaki sua
ilikin daha doru bir betimleme,
ngiltere ve Galler'deki su dzeylerini
insanlarn son bir ylda yaadklar
sular hakknda sorular ieren yllk
Britanya Su Derlemelerinden (BCS)
gelmektedir. Bir sonu olarak, BCS
polise bildirilmeyen ya da polisin
kaydetmedii sular iermektedir ve bu
yzden polis kaytlarna nemli bir
alternatatif olarak grlebilir. Her yl,
anket, Birleik Krallk boyunca yaklak
40.000 yetikinin temsili derlemesini
iermektedir (19.2. ekile baknz).
Deiik trden saldrlarn art ve azal
oranlar arasnda farkllklar ile iddet
ieren sularda son zamanlarda bir art
 S a p k n lk v e S u

N N 'O m N N N o
2
a

C
ra m

* Polisle ilgili nedenler arasnda, polisten korkmak ya da holanmamak ve polis ya da mahkemelerle gemiteki kt deneyim ler
w
^ \ ^ fo m n
M rsi

* I
qj
>
c
v fl 00 fO \0 N in /><
o O
t -O s CL
JS
* s* -

2
2 V? \ O' N - O -
^ TJ
o2

sI oo oo
r^.
* ti 00
j
(% )'

u *

2 2 c n rsi oo m V
n e d e n le ri, 2 0 0 3 / 2 0 0 4

* i I 00 rsi
O
< t -5)

g rsj O m rg
1/1 r*-. rsi S

1^
i rsi 'O m N fO n -
Tablo: Suu polise bildirm em e

E ao
^ <0 rn
T3

1
E
c
.5i

} 3 = E s 3 S t
yer almaktadr.

*w T
! l f f i l *1 3
sc ^ r 3

_ 3 t "
C l
?'
1 9 .1 .

C ^
- o fl - i r ^ u 5j r
co <
S s j s l f j i

862
 S a p k n l k v e S u

Benzer btn sular

Ara alma

Kaypla sonulanan hrszlk

Soygun

~L
Hrszlk (giriim ve kayp yok)

Yaralama (yaralamayla L
sonulanan ak saldr dahil) _|
Aratan alma

i
Bisiklet alma

Kiiden alma
i
Araba hrszl giriimi

Krp dkme

Ak saldr (yaralanma yok)

0% 10% 20 % 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

1 9 . 2 . ek il P o lis e g e r e k t e n b ild irilm i s u la rn o ra n n n ta h m in i

Kaynak: Nicholas ve dierleri (2005).

olduunu dndren saylar olsa da,
hem BCS'deki hem de kaytl su
saylarndaki genel eilim, 1990'larn
ortalarndan bu yana bir gerileme
olduunu gstermektedir.
BCS derlemeleri gibi yoklamalar,
kurban almalar diye bilinmek
tedir. Deerli gstergeler olsalar da,
kurbanlara ynelik almalara temkinli
yaklamak gerekir. Evii iddet gibi
kimi belirli durumlarda, almann
ynteminin kendisi, nemli derecede
eksik bildirime yol aabilmektedir. BCS,
yant verenlerin evlerinde yaplan
grmeler yoluyla gereklemektedir.
Evii iddetin kurban olan bir kiinin,
iddeti uygulayann yannda bunu
bildirmesi hi de olas deildir. Dahas,
anket on alt ya altndaki insanlar ya da
evsizleri ya da bakmevi gibi kuramlar
da yaayan insanlar iermemektedir.
Bu, baka aratrmalar bu gruplarn,
aada kefedeceimiz gibi, zellikle
suun kurban olm a eilim inde
olduklarn gsterdiinden, zellikle
nemlidir.
Su hakkndaki bir baka nemli
bilgi kayna da, insanlara ad sormadan
herhangi bir sua karp karmadnn
sorulduu, kiilerin kendilerinin bildi
rim yapu almalardr. Kukusuz bu
tr almalar da, katlmclar sonula
rndan korktuklar iin bir suu bildir
meye isteksiz olduu zaman, eksik
bildirim ierecektir. Kt bir bellek ya
da gsteri yapma istei yznden fazla
su bildirimi de olabilir.
Sulular ve kurbanlar
Kimi birey ya da gruplarn sua
ynelmesi ya da suun kurbanlar hali
ne gelmesi daha m olasdr? Krimino
loglarn bu soruya yant evettir -aratr
malar ve su istatistikleri su ve kurban

863
 S a p k n lk v e S u

olmann nfus ierisinde rastiantsal Erkek ve kadnlardaki su oranlan

biimde dalmadn gstermektedir.
rnein, kadnlara gre erkekler, Toplumsal cinsiyet ile su hakkn-
yallara gre gen insanlar daha fazla daki istatistiklere bakmak irkilticidir.
su ilemektedir. rnein, son verilere gre, ngiltere ile
Galler'de btn sulu bulunanlarn
Bir kiinin bir suun kurban haline
oran % 19'dur (Home Office 2003).
gelme olasl, yaad blgeyle yakn
Ayn zamanda, hapishanelerdeki erkek
dan ilikilidir. Daha ok maddi yoksul
lerle kadnlarn oran arasnda, yalnzca
lama yaayan blgeler, genel olarak
ngiltere'de deil, btn sanayilemi
daha yksek su oranlarna sahiptir.
lkelerde de ok byk bir dengesizlik
Kent ii mahallelerde yaayan bireyler,
vardr. ngiltere ve Galler'de tutuklanan
daha varlkl banliylerde yaayanlardan
kadnlarn says son yllarda, 1992 ile
ok daha fazla suun kurban haline
2002 arasnda % 173 orannda art
gelme riski altndadr. Etnik aznlklarn
gstermi olsa da, yine tutuklularn yal
dengesiz bir biimde kent ii blgelerde
nzca kk bir yzdesini oluturmak
younlamas, onlarn daha yksek
tadr: Btn hapishane nfusunun
kurban haline gelme oranlarn yaklak % 6's (Home Office 2003).
aklayan nemli bir etkendir.
Kadnlarn iledikleri sularla erkekle
___________ ____ ___________i
rin iledikleri sular arasnda da keskin
Toplumsal cinsiyet ve su kartlklar bulunmaktadr. 19.3. ekilin
Sosyolojinin teki alanlar gibi, gsterdii gibi, kadnlar iddet ieren
kriminolojik incelemeler de teden beri sulardan ok hrszla ynelmektedir.
nfusun yarsn gzard etmektedir.
Kukusuz, su oranlarndaki ger
Feministler, kriminolojinin kadnlarn
ek toplumsal cinsiyet farknn resmi
byk lde hem kuramsal konularda
istatistiklerin gsterdiinden daha az
hem de deneysel almalarda grn
olmas olanakldr. Otto Pollak(1950),
mez olduu erkek egemen bir disiplin
ikisinin ayn olduunu, nk kadnla
olduunu sylemekte hakldrlar.
rn iledii belirli sularn bildirilmeme
1970'lerden bu yana yaplan, pek ok
eiliminde olduunu ileri srmtr.
nemli feminist alma, kadnlarn
Pollak, kadnlarn ncelikle ev ilerinde
gerekledrdiii su niteliindeki snr
olma rolnn, onlara ev iinde ve zel
amalarn erkeklerinkinden farkl
alanda su ileme frsadar saladn
balamlarda olduuna ve kadnlarn adli
belirtmitir. Pollak kadnlar doal
ceza sistemiyle olan deneyimlerinin
olarak aldatc ve sularn gizlemekte
erkek ve kadn rolleri hakkndaki
olduka becerikli diye grmektedir.
toplumsal cinsiyet iermeleri olan
Bunun temeli biyolojidir; kadnlar adet
belirli varsaymlardan nasl etkilen
dnemlerinde duyduklar acy erkek
diine dikkat ekmektedir. Feministler
lerden gizlemeyi renmek zorundadr;
ayrca, hem evde hem de darda
ayrca, cinsel birlemede erkeklerin
kadnlara ynelen iddetin yaygnl
yapamayaca bir biimde sahte tepkiler
hakknda da vazgeilmez bir rol
verebilme yeteneklerine sahiptirler.
oynamlardr.
Pollak ayrca, kadn sululara polisin

864

daha yumuak davrandm, nk
erkek polis memurlarnn onlara kar
valyece bir tutum benimsediklerini
ileri srmektedir (Pollak 1950).
Pollak'n kadnlar gz yuman ve
aldatc diye betimlemesi, temelsiz
nyarglara dayanmaktadr; ancak yine
de adli ceza sisteminin kadnlarla kar
daha yumuak olduu sav olduka tar
tma yaratm ve aratrmalara yol
amtr. valye tezi iki biimde
olanakldr. lk olarak, polis ve dier
grevliler kadn sulular erkeklerden
daha az tehlikeli diye grebilir ve
erkekler iin tutuklanma nedeni olan
etkinlikleri gerekletirmelerine gz
yumabilirler. kinci olarak, su davra
nlarnn cezalandrlmasnda, kadnla
rn hapsedilme olaslklar, erkek
sululara kyasla ok daha dktr.
valye tezini snamak iin eitli
deneysel almalar gerekletirilmise
de, sonular kesin olmaktan uzaktr.
Buradaki ana glklerden birisi, ya,
snf ve rk gibi teki etkenlere kyasla
60
50
40
30
20
10
1 1I I i
/ /
//
1 9 . 3 . ek il M a h k e le m e l e r d e s u lu b u lu n a n y a d a c e z a la n d rla b ilir
s u la r d a n sa n k o la n b t n su lu la r.
Kaynak: Home Office ( 2 0
S a p k n lk v e S u
toplumsal cinsiyetin greli etkisini
deerlendirmektir. rnein, yal kadn
sululara kar gsterilen muamele, ayn
trden erkeklere oranla daha az saldr
gan nitelikte grnmektedir. Baka
almalar siyah kadnlarn, polisin
elinde beyaz kadnlara kyasla daha kt
muamele grdklerini gstermitir.
Feministler tarafndan benimsenen
bir baka bak as, kadnla ilikin
toplumsal anlaylarn kadnlarn adli
ceza sisteminde yaadklarn nasl
etkilediini incelemektedir. Frances
Heidensohn (1995), kadnlarn, kadn
cinselliine ilikin normlardan sapma
gsterdiinin ileri srld durumlar
da, daha kat bir tutumla karlatklarn
ileri srmtr. rnein, cinsel bakm
dan etken diye grlen gen kzlar
erkeklere kyasla ok daha sk gzetim
altna alnmaktadr. Bu tr durumlarda
kadnlar iki kere sapkn diye grlr;
yasay inemekle kalmam, ayn
zamanda da uygun kadn davranna
ters dmlerdir. Byle durumlarda
Kadn L "JErkek
4 / / // /
f y / f f
4
s*
/ / / /
S
0 4 ) . ____________________ _________
865
 S a p k n lk v e S u
kadnlar sularnn niteliinden ok
kendi 'sapkn' yaam biimi seimlerine
gre deerlendirilmektedir. Heiden-
sohn ve dierleri, adli ceza sistemindeki
ifte standarda iaret etmektedir: Erkek
saldrganl ile iddeti doal bir olgu
diye grlrken, kadn sularnn
aklanmas, ruhsal dengesizliklerde
aranmaktadr.
Feminisder, kadn sularn daha
grnr hale getirme abasyla, kadn
sulular zerine ayrntl aratrmalar
-kadn eteleri ile kadn terrisderden,
hap ish an ed eki kadnlara kadar-
yapmlardr. Bu tr almalar iddetin
yalnzca erkek sululuunun bir zellii
olmadn gstermektedir. Kadnlarn
iddet sularna katlma olaslklar
erkeklerden ok daha dk olmakla
birlikte, her zaman iddet olaylarnda
yerlerini almaktan geri kalmamak
tadrlar.
O halde, neden kadnlarn sululuktoplumsal cinsiyet farkllklar, okluk
oranlar erkeklerinkinden ok daha
dktr? Yasay ineyen kadnlarn da ruhsal farkllklar g farkllklar,
olduka sk biimde mahkemeye k
madan kurtulduklarn, nk polis ya
da teki yetkilileri kendi eylemlerini
belirli bir bakla grmeye ikna
ettiklerine ilikin kimi kantlar vardr.
Kadnlar toplumsal cinsiyet szle
mesi -erkeklerle kadnlar arasnda,
kadn olmann bir yandan deiken ve
fevri davranmakla, dier yandan da
korunmaya muhta olmakla ayn ey
demeye geldiine ilikin st kapal
szleme- denen eyi yardma ar nemli olan bir baka ey de, ideoloji ile
maktadr (Worrall 1990). Bu bak
asna gre, polis ve mahkemeler
valyece davranmakta ve erkeklerde
kabul edilemez grnen davranlar
iin onlar cezalandrma yoluna gitme
mektedirler. Baka aratrmalar, kadn
ln normlarna gre yaamayan belirli
kadnlarn, daha kt davranlarla
karlaabildiim gstermitir. rne
in, kt anne diye alglanan kadnlar
mahkemelerden daha ar cezalar
alabilir (Carlen 1983).
Yine de, farkl muamele, kadnlarla
erkekler arasndaki ok byk su oran
dengesizliini aklamaya yetmemek
tedir. Bunun nedenleri, neredeyse kesin
olarak, baka alanlardaki toplumsal
cinsiyet farkllklarn aklayan neden
lerle ayndr. Kukusuz, erkeklerin deil
yalnzca kadnlarn cezalandrld kimi
zgl kadn sular vardr -en dikkate
deer olan, fahieliktir. Erkek sular
toplumsallama farkllklarndan ve
erkeklerin etkinlik ve uralarnn
kadnlarn byk blmnn aksine ev
dnda gereklem esinden tr
erkek olarak kalmaktadr. Pollak'n
yaklamnda grdmz gibi, sutaki
doutan geldii varsaylan biyolojik ya
-edilgenlik ya da dourmaya ynelik
olmak bakmndan- ile aklanmak-
tayd . B u g n le rd e , e r k e k lik
zelliklerinde olduu gibi kadnlk
zelliklerinin de toplumsal olarak
yaratld kabul edilmektedir. Pek ok
kadn, toplum yaamndaki erkeklerin
deer verdiklerinden farkl niteliklere
(bakalar iin endielenmek ve kiisel
ilikileri glendirmek) deer vermek
yoluyla toplumsallarlar. Ayn lde
baka etkenlerin -iyi kz dncesi
gibi- etkisi yoluyla, kadnlarn davran
genellikle, erkeklerin davrannda
olmayan biimlerde snrlanr ve
kontrol edilir.
866

Ondokuzuncu yzyl sonundaki
kriminologlarn, toplumsal cinsiyet
eitliinin erkekler ve kadnlar arasn
daki farkllklar azaltaca ya da ortadan
kaldraca ngrsn yapmalarndan hale gelmektedir. Connel'in hegemon
bu yana, su toplumsal cinsiyetin hala
etkili olduu bir konu olmay srdr
mtr. Kadn ve erkek su oranlarn
daki farkllklarn bir gn ortadan kalkp
kalkmayaca hakknda kesin olarak bir
ey sylenememektedir.
Su ve erkeklkbunalm
Byk kentlerin yoksul blglerinde
rastlanan yksek su dzeyleri, zellikle
gen erkeklerin etkinlikleriyle ele
mektedir. Bu blgelerde neden bu
kadar ok sayda gen erkek sua
ynelmektedir? Daha nce, kimi yant
lara deinmitik. Erkek ocuklar
genellikle kk yatan balayarak
etelere ye olmaktadr; bu da kimi su
biimlerinin bir yaam biimi olduu
bir altkltr nitelemektedir. ete
yelerine yetkililer tarafndan bir kez
sulu damgas vurulduunda, bunlar
dzenli su etkinliklerine ynelirler.
Bugnlerde kzlardan oluan etelerin
varlna karn, byle altkltrler esas
olarak erkeklie dayanr ve serven,
heyecan ve yoldal ngren erkek
deerleriyle kaynar.
12. Blmde (Toplumsal Cinsiyet
ve Cinsellik), modern toplumlarn bir
erkeklik bunalmna tanklk ettikleri
dncesini tartmtk. Eer bir turulmas dorudan gereklemekten
dnemde gen insanlar, yaam boyu
srecek kariyerlere ve ailenin ekmek
kazanan olmaya ilikin gelecee
gvenle bakabiliyorlardysa, bu rol pek
ok erkek iin artk ok daha belirsiz
hale gelmitir, igc piyasasndaki
kaymalar, isizlik ve i gvencesinin
867
S a p k n lk v e S u
I 1 M n n rn n u c~
yokluunu somut bir tehdit haline
getirmitir; ancak buna karlk kadnlar
giderek artan biimde ekonomik,
mesleki ve baka bakmlardan bamsz
yac erkeklik hakkndaki dnceleri
(baknz s. 509-13), pek ok sosyolog ve
kriminolog iin, iddet ve saldrganln
nasl erkek kimliinin ynleri haline
geldiini aklamakta temel alnmtr.
Kadnlara ynelik sular
Erkeklerin ezici ounlukla saldr
gan, kadnlarnsa kurban olduklar
belirli su kategorileri szkonusudur.
Evii iddet, cinsel taciz, cinsel saldr
ve tecavz, erkeklerin kadnlara kar,
kendi stn toplumsal ve fiziksel
glerini kullanandklar sulardr. Bun
larn herbirisinin kadnlar tarafndan
erkeklere kar da giriilmi olan sular
olduu doru olmakla birlikte, yine de
zellikle kadnlara kar ilenen sular
olmay srdrmektedir. Kadnlarn %
25'inin, yaamlarnn bir dneminde
iddetin kurban olduklar tahmin
edilmektedir; ancak btn kadnlar
byle sularn yaratt tehditle, doru
dan ya da dolayl olarak kar karyadr.
Bu sular, uzun yllar adli ceza sis
temi tarafndan gzard edilmitir;
kurbanlar bir saldrgana kar yasal
dayanak bulmak iin ylmadan ura
mak zorunda kalmlardr. Bugn bile,
kadnlara kar ilenen sularn kovu
ok uzaktr. Yine de feminist krimi
noloji, kadnlara kar ilenen sulara
kar insanlarn bilinlenmesi ve bu tr
saldrlarn su zerine yaplan yerleik
tartmalar iine alnmas konusunda
ok uramtr. Bu kesimde, tecavz
ele alacak, evii iddet ile cinsel tacizi
 S a p k n lk v e Su

teki Blmlere (bkz. 7. Blm Aileler Mahkeme, halka ak yaplr ve kurban,

ve Mahrem likiler ve 18. Blm sulu ile yzyze gelir. Tecavzn
alma ve Ekonom ik Yaam ) gereklemi olduunun kant, teca
brakacaz. vzcnn kimlii ve eylemin kadnn
rzas olmadan gerekletiinin ortaya
Tecavzn kapsamn dorulukla
karlmas, bunun ardndan gelir. Bir
deerlendirilebilmek olduka gtr.
kadn, zellikle eer, genellikle olduu
Tecavzlerin yalnzca kk bir
gibi, kendi cinsel gemii herkesin
blm polisin dikkatini ekmekte ve
iinde ortaya dklyorsa, mahkeme
istatistiklerde kaydedilmektedir. 1999
edilen kii sanki kendisiymi gibi
ylnda, polis 7.809 saldry tecavz
hissedebilir.
olarak kaydetmitir. Britanya Su
derlemesi (BCS) gerek saynn ok Son birka yl iinde, kadn gruplar
daha yksek olduunu belirtmektedir. tecavz hakkndaki hem yasal hem de
Ne ki yukarda tartlan nedenler halkn dncelerini deimesi iin
yznden, BCS'nin de tecavz olayla bask yapm aktadr. Bu gruplar
rn doru bir biimde yanstmama tecavzn bir cinsel saldr olarak deil,
olasl yksektir. iddet ieren bir su olarak grlmesi
gerektiini vurgulamaktadr. Tecavz
1991'e kadar, Britanya'da, evlilik
yalnzca bir fiziksel saldr deil, kiinin
iindeki tecavz, yasalarca tannma
namus ve onuruna yneltilen bir saldr
maktayd. Yarg Sir Matthew Hale,
dr. Tecavz ile erkekliin g,
1736'da dile getirdii bir hkmde, bir
egemenlik ve sertlikle elemesi arasn
koca yasal eine kar ilenmi olan
da ak bir iliki vardr. Tecavz, byk
tecavzden sulu saylamaz, nk
lde denetlenemeyen cinsel istein
ortak evlilik rza ve szlemeleriyle
sonucu deil, cinsellik ile g ve
kadn kendisini kocasna, bir daha geri
stnlk duygular arasndaki balarn
alamayacak biimde vermitir demek
bir sonucu olarak gerekleir. Cinsel
teydi (aktaran Hail ve dierleri, 1984, s.
edimin kendisi, kadnn aalanma
20). Bu hkm, ngiltere ve Galler'de
sndan daha az nemlidir. Bu kampan
on yl ncesine kadar, Lordlar Kamara
ya, yasalarn deimesinde gerek kimi
s modern dnemlerde, bir kocann
sonulara yol at; bugn artk genel
zorla karsna kendini kabul ettirmesi
olarak, yasalar tecavz zel bir iddet
nin kabul edilemez olduuna karar
suu tr olarak tanmaktadr.
verinceye kada yrrlkte kalmtr.
Bir anlamda, btn kadnlar
Bir kadnn cinsel iddeti polise
tecavz kurbandrlar. Hi tecavze
bildirmemesinin pek ok nedeni vardr.
uramam kadnlar genellikle, uram
Tecavze urayan kadnlarn ounlu
olanlarnkine benzer kayglar tamak
u, ya olay zihinlerinden uzaklatrmak
tadr. Bu kadnlar geceleri, kalabalk
istemektedirler ya da aalayc olabile
caddelere bile, yalnz bana kmaya
cek tbbi muayene, polis sorgusu ve
korkabilir; hatta ev ya da apartman
mahkemedeki yarg ve avukatlar tara
dairelerinde bile kendi balarna kal
fndan sorgulanmay gze alamamakta
maktan ayn derecede korkabilirler.
drlar. Yasal sre okluk uzun bir
Tecavz ile ortodoks erkek cinsellii
zaman alr ve gz korkutucudur.

868

arasndaki yakn balany vurgulayan
Susan Brownmiller (1975) tecavzn,
btn kadnlar korku iinde brakan
erkek gz korkutma sisteminin bir
sonucu olduunu ileri srmtr. Teca
vze uramam olanlar, bu biimde
yaratlan kayglardan etkilenmekte ve
gndelik yaamlarnda erkeklere kyasla
ok daha temkinli olma gerei duymak
tadr.
Erkinsellere kar ilenen sular
Feminisder iddete ilikin anlayla
rn toplumsal cinsiyet boyutunun
yksek olduuna ve risk ile sorumluluk
hakkndaki saduyuya dayanan
alglamalar tarafndan etkilendiine
iaret etmektedir. Kadnlarn kendile
rini iddet saldrlarna kar koruma
yetenei daha az diye grldnden,
saduyu, onlarn iddedn kurban olma
riskini azaltmak iin, kendi davran
larn ayarlamak zorunda olduu
dncesini benimsemektedir. rne
in, kadnlar gvenli olmayan mahal
lelerde geceleri tek balarna yrme
mekle kalmamal, ayn zamanda da
kkrtc biimde giyinmemeli ya da
yanl yorumlanacak biimde davran
mamaldr. Byle yapmay beceremeyen
kadnlar, "sorunu davet etmek"le sula
nabilir. Bir mahkeme ortamnda, bu
kadnlarn davran, saldrgann iddet
davran incelenirken hafifletici bir
neden diye grlebilir Dobash ve
Dobash 1992 (Richardson ve May
1999).
Benzer bir saduyu mantnn
gay erkekler ile lezbiyenler iin de
geerli olduu dnlmektedir. Kur
banlara ynelik almalar ecinsellerin,
yksek dzeyde iddet suu ve tacizle
kar karya kaldklarn gstermek kabul edilmitir.
869
S a p k n lk v e S u
tedir. 4.000 gay erkek ve kadn dikkate
alan ulusal bir ankette, gemi be yl
iinde, gay erkeklerin % 33'nn, lez-
biyenlerin ise % 25'inin en azndan bir
kez iddete ynelik saldrnn kurban
olduklar sonucu bulunmutur. Bunla
rn te birisi, tehdit ve krp dkme
iinde olmak zere taciz biimleriyle
karlamtr. Bu kiilerin % 73 gibi
byk bir oran halk iinde szle taciz
edilmitir (Mason ve Palmer 1996;
Richardson ve May 1999).
Diane Richardson ve Hazel May,
ecinsellerin pek ok toplumda damga
lanmasndan ve dlanmasndan tr,
onlara ynelik olarak, sularn masum
kurbanlar olmaktan ok suu haket-
tikleri biim inde deerlendirm e
eilimlerinin daha yksek olduunu
ileri srmektedirler. Ecinsel ilikiler
yine zel yaama ait diye grlrken
heteroseksellik, kamu alanlarndaki en
yaygn normdur. Richardson ve May'a
gre, ecinsel kimliklerini halkn nn
de sergileyerek bu zel-kamusal szle
meden sapma gsteren lezbiyenler ve
gay erkekler, okluk kendilerini sua
duyarl hale getirmekle sulanmaktadr.
Bir anlamda, halkn iinde ecinsellii
ortaya dkmek, bir tr kkrtma diye
grlmektedir. Ecinsellere ynelik
sular, pek ok toplumsal grubu,
toplumda damgalanm olarak kalan
gruplarn insan haklarn korumak iin
bunlar nefret suu kapsamna alma
arsn yapmaya yneltmitir. Bu
arlar 2 0 0 3 'te k i, n g iltere ve
Galler'deki yarglara, eer su homo-
fobi tarafndan gdlenmise cezay
artrm a yetkisi veren, Adli Su
Yasasnda karlk bulmutur. Benzer
yasalar Iskoya ve Kuzey rlanda'da da
 S a p k n lk v e S u
Genlik ve su
Halkn sutan duyduu korku,
hrszlk, soygun, saldr ve tecavz gibi
sular -byk lde gen ii snf
erkeklerinin alan diye grlen sokak
sular- evresinde dnmektedir.
Artan su oranlarn medyann ele al
okluk, gen insanlar arasndaki ahlaki
knt zerinde odaklanmakta ve
toplumun fazla hogrl olduunu
gstermek iin krp dkme, okuldan
kama ve uyuturucu kullanm gibi
konular ne karmaktadr. Genliin
su etkinlii ile byle eletirilmesi, kimi
sosyologlara gre yeni bir ey deildir.
G en insanlar okluk toplumun
kendisinin salk ve refahnn bir
gstergesi diye grlr.
Su oranlarna ilikin resmi ista
tistikler, gen insanlar arasnda yksek
saldr oran olduunu gstermektedir.
1 9 . 4 . ek il S u la rn y a a v e c i n s i y e t e g r e d a lm (% )
Kaynak: Home Office (2004).
Kendi durumlarm anlatanlar ele alan
almalara gre, herhangi bir sua
kartn syleyen kzlarn says, 19.4.
ekilde gsterildii gibi, erkeklerin-
kinden ok daha azd. (s. 864'de
grdmz gibi, bu tr kendi durum
larn anlatanlarn yer ald almalar
gvenilmez niteliktedir.) Erkekler iin,
sularn en fazla olduu ya, 18 civa
rdr. Kzlar iin bu ya daha kktr
ve 15 civarnda en yksek olur (19.5.
ekile baknz).
Bu verilere gre, gen insanlarn
gerekletirdii sular byk bir
sorundur. Yine de John Muncie'nin
(1999) dikkat ektii gibi, genlik ve su
ile ilgili varsaymlara saknmal bir
biimde yaklamamz gerekmektedir.
Muncie, genlik sululuu hakkndaki
ahlaki paniin toplumsal gereklii
doru bir biimde yanstmayabileceim
ileri srmektedir. Gen insanlarla suu
Ya
870

8,000
7,000 -
^ 6 ,0 0 0 -
2 5,000
o 4,000
c 3,000-
Jg
$ 2,000
1,000
u u
n , I I II i
0
Jl , 3 N<b <\
Ya
1 9 . 5 . eid l H e r 1 0 0 . 0 0 0 kii b a n a d e n su lu b u lu n a n y a d a c e z a la n d r la b ilir
s u la r iin u y ar a la n k iilerin y a g r u b u n a g r e o ra n , 2 0 0 3 .
Kaynak: H o m e Office (2 004)
ieren yaltlm bir olay, simgesel
olarak, sert yasa ve dzen tepkilerini
gerekdren tam bir ocukluk krizine
dntrlebilir. ki yandaki James
Bulger'in on yandaki iki ocuk tarafn
dan arpc bir biimde ldrlmesi,
ahlaki tepkilerin dikkatieri daha genel
toplumsal sorunlardan nasl uzaklatr
dna bir rnekdr. Bulger olaynda, bir
alveri merkezindeki kapal devre
video kameralarnn byk ocuklarn
kk ocuun elinden tutarak
gtrdkleri grnts, olay kamu
bilincine kazmt. Kk ocuklar bile
potansiyel olarak iddet tehdideri diye
grlyordu. On yandaki ocuklar
iblisler, canavarlar ve hayvanlar
diye yaftalanmt. Saldrganlarn kiisel
gem ilerine ya da ocuklardan
birisinde iddet eilimi ve saldrganln
erken yalarda gzlenmesine karn,
871
S a p k n lk v e Su
O Erkek
Kadn
L CL_
N<b v <> c p x
r fr rp f> <>
h ib ir m dahalenin yaplm am
olmasna pek dikkat edilmemiti
(Muncie 1999).
Genlik sularnn uyuturucuyla
ilikili olduu biimindeki gzde gr
hakknda da benzer kukular dile
getirilebilir. Muncie, rnein soygunla
rn, uyuturucu alkanlklarn finanse
edebilmek iin gen insanlar tarafndan
gerekletirildii biimindeki yaygn
varsayma dikkat ekmektedir. Yakn
larda yaplan almalar, gen insanlar
arasndaki uyuturucu ve alkol kullan
mnn grece sradanlatn ortaya
koymaktadr (Parker ve dierleri 1998).
2003'te, Salk Bakanl tarafndan
yalar on bir ile on be arasnda deien
10.000'den fazla okul ocuu ile yaplan
bir anket, bu ocuklarn % 9'unun
dzenli olarak sigara itiklerini, %
 S a p k n lk v e S u
25'inin geen hafta iinde alkol aldn,
% 21'inin geen yl iinde uyuturucu
kullandn, ve % 4'nn kokain ve
eroin gibi A Snf uyuturucu
kullandn ortaya koymutur (DoH
2003).
Uyuturucu kullanmndaki eilim,
eroin gibi sert uyuturuculardan,
amfetaminler, alkol ve Ecstacy gibi
maddelerin bileimlerine kaymtr.
zellikle Ecstacy, pahal, bamllk
yaratc bir alkanlk olmak yerine
lgnlk ve club altkltrleriyle eleen gn olabilen sular ilediklerini gster
bir yaam biimi uyuturucusu haline
gelmitir. Muncie, uyuturucuya kar
savan genellikle yasaya bal gen
nfusun byk blmn sulu haline
getirdiini ileri srmektedir (Muncie
1999).
Genlik sululuunun zmlen
mesi ender olarak dolaysz niteliktedir.
Suun, yasann inenmesini dn
drmesine karn, gen sululuu
okluk, kesin konumak gerekirse, su
niteliinde olmayan etkinliklerle elen
mektedir. Genlerde rastlanan toplum
d davran, altkltrler ve uyumsuz
luk, sululuk diye grlebilir, ancak
bunlar gerekte su davran niteliin
de deildir. Eletirmenler yaknlardaki
Toplumd Davran Emirlerinin,
(ASBO) bymenin normal bir paras
olan sradan, snrdaki babozukluu
su haline getireceini ileri srmek
tedirler.
Beyaz yakal sulan
Suu gen insanlarla, zellikle aa
snflardaki erkeklerle eletirme y
nnde bir eilim bulunsa da, su
etkinliklerinde yer alma hibir biimde
nfusun bu kesimiyle snrl deildir.
Dnyann en byk enerji ticaret irketi
olan Enron 2001'de, yanl muhasebe
kaytlarnn irketin dev borlarn
gizledii ortaya ktktan sonra, iflas
etmitir. irketin iflas, dnya apnda
binlerce iin yitirilmesine neden olmu
tur. Eski alanlarn birka, irketin
kurucusu Kenneth Lay de ilerinde
olmak zere, tutuklandlar. letiim devi
WorldCom'da 2002'de ortaya kan
benzer bir skandal, varlkl ve gl
insanlarn, sonulan, yoksullarn ile
dii kk sulara kyasla ok daha yay
mektedir.
Beyaz yakal sulan terimi ilk
kez, E d w in Su th erlan d (1 9 4 9 )
tarafndan kullanlmtr ve toplumun
daha varlkl kesimlerindekiler tarafn
dan ilenen sulara gndermede
bulunmaktadr. Terim, vergi karma,
yasad satlar, menkul ve gayrimenkul
sahtekarlklar, zimmete para geirme,
tehlikeli rnlerin retim ve sat ve
yasad olarak evreyi kirletmenin
yannda, dorudan hrszlk gibi pek
ok trden su etkinliini kapsamak
tadr. Kukusuz, beyaz yakal sularn
ou Enron ya da WorldCom'daki
kadar byk deildir. Beyaz yakal
sularn gsterdii dalm lmek,
teki trden sularn dalmn l
mekten de zordur; bu trden sularn
ou biimi, resmi istatistiklerde bile
yer almaz. Beyaz yakal sular ile
gllerin sularn birbirinden ayr
tutabiliriz. Beyaz yakal sularnda esas
olarak, orta snf konumunun ya da
profesyonel konumun yasad etkinlik
lere girmek iin kullanlmas szkonu-
sudur. Gllerin sular, bir konum
dan kaynaklanan yetkenin su ilemek
iin kullanlmasdr -bir resmi grevli
nin belirli bir politikay kollamak iin
rvet almas gibi.
872
 S a p k n lk v e S u

Yetkililer tarafndan, daha az miktardan krk kat daha fazla olduu

ayrcalkllarn iledii sulara gsteri
lenden ok daha hogr gsterilse de
(Enron skandalnda sulu bulunan
birka kii, hapse girmekten kurtulmu
tur), beyaz yakal sularnn maliyeti ok
yksektir. Beyaz yakal sular zerinde
A.B.D.'de, Britanya'da yaplanlardan
ok daha fazla aratrma yaplmtr.
Amerika'da, beyaz yakal sularnda
(vergi karma, menkul sahtekarlklar,
ila ve tbbi h2metlere, ev ve araba
tamirine ilikin sahtekarlklar olarak
tanmlanmlardr) szkonusu olan
para miktarnn, mlkiyete ynelik adi
sularda (hrszlk, soygun, dolandr
clk ve araba hrszl) szkonusu olan
hesaplanmtr (rgtl Su Hakknda
Bakanlk Komisyonu, 1986).
irket sulan
Kimi kriminologlar, toplumdaki
byk irketlerin gerekletirdii tr
den sular betimlemek iin irket
sular kavramna bavurmaktadr.
Kirlilie yol ama, yanl etiketleme,
salk ve gvenlik dzenlemelerinin
inenmesi, kk sulardakinden ok
daha fazla saydaki insan etkilemek
tedir. Byk irketlerin giderek artan
g ve etkileri ile onlarn hzla byyen
kresel eriimi, yaamlarmzn pek ok
biimlerde onlar tarafndan etkilendii

Enron irketinin kurucusu Kenneth Lay gibi gl adamlar, eylemleri potansiyel olarak mahkemelerin
genellikle urat su trlerine kyasla ok daha ciddi sonular yaratmasna karn, ender olarak
kendilerini mahkemede bulurlar.

873
 S a p k n lk v e S u
iMmuawn:aHimiiDiM'WMinMa mm^mmmm aufcedMUBittntttauncyAfK.-uifMiftrtaMtaiiMftaiaibftkUiittfu]

anlam na gelm ektedir. irketler,

srdmz arabalar ve yediimiz
yiyeceklerin retiminde yer alrlar.
Bunlar ayrca, yaamlarmzn, hepimizi
etkileyen ynlerinden olan doal evre
ile finansal piyasalar zerinde de devasa
bir etkiye sahiptir.
Gary Slapper ve Steve Tombs
(1999), irket suuna ilikin yaplan hem
niteliksel hem de niceliksel almalar
gzden geirmiler ve ok sayda irke
tin, onlar iin geerli olan yasal dzen
lemelere uymadklar sonucuna varm
lardr. Yazarlar, irket suunun, bir ka
rk elma ile snrl olmadn, an
cak yaygn ve etkili olduunu ileri sr
mektedir. almalar, byk irketierle
balantl olan alt tr ihlali gzler
nne sermektedir: ynetim (kaytiarda
yanllk ya da kurallara uymama), evre Komisyon verme, zim m ete para geirme,
(kirlilik yaratma, izinlerin ihlal edilme Fahi fiyat uygulamas, rvet... Buras su
orannn ok yksek olduu bir blgedir.
si), mali (vergi karma, yasad deme
ler), igc (alma koullar, ie alma
uygulamalar), imalat (rn gvenlii, saldrgan arasndaki fiziksel yaknln
etikedeme) ve adil olmayan ticaret ok daha az olmasdr -sizi arpan
uygulamalar (haksz rekabet, yanltc birisini farketmemeniz zordur! irket
reklam). sularnda, zaman ve uzamdaki daha
byk uzaklklar, kurbanlarn kurban
irket sularnda kurban olma nite
olduklarm farkedemeyebilecekleri ya
lii, dorudan deildir. Kimi zaman,
da sula nasl baedeceklerini bilemeye
Hindistan'daki Bhopal kimya tesislerin
cekleri anlamna gelmektedir.
deki kaaklar gibi evre felakederinde
ya da silikon gs takviyelerinde irket sularmn etkileri, okluk
kadnlar iin yaratlan salk tehlikele toplumda eit olmayan bir biimde
rinde olduu gibi, kurbanlar ortada hissedilir. Baka trden sosyoekonomik
dr. Son zamanlarda, demiryolu eitsizlikler yznden dezavantajl olan
arpmalarnda yaralananlar ya da kiilerin, bunlara maruz kalmalar da
lenlerin yaknlar, demiryollar ve dengesiz bir biimde olacaktr. rne
trenlerden sorumlu irketlere kar, in, iyerindeki gvenlik ve salk
ihmal sulamasyla davalar amaktadr. riskleri, en fazla dk cretli ilerde
Ne ki irket sularnn kurbanlarnn, younlamaktadr. Salk hizmetleri
kendilerini kurban diye grmeleri pek rnleri ile ilalarn yaratt riskler,
sk gereklemez. Bunun nedeni, erkeklere kyasla kadnlar daha fazla
geleneksel sularda kurban ile etkilemektedir; tpk zararl yan etkileri

874

olan doum kontrol yntemleri ya da
ksrlk tedavileri gibi (Slapper ve
Tombs 1999).
irket sularnn iddet ieren
ynlerini grmek, cinayet ya da saldr
durumunda olduundan daha zordur,
ancak en az onlar kadar gerektir ve
zaman zaman ok daha ciddi sonulara
yol amaktadr. rnein, yeni ilalarn
hazrlanmas, iyeri gvenlii ya da
evre kirlenmesi ile ilgili kurallarn
yerine getirilmemesi, ok sayda insana
fiziksel olarak zarar verebilir ya da
lmlerine yol aabilir. yerindeki
tehlikelerden kaynaklanan lmler, i
kazalar hakknda kesin istatistikler
bulmak zor olsa da, cinayederi kat kat
amaktadr. Kukusuz, bu lmlerin
hepsinin, hatta byk ounluunun,
iverenlerin yasal olarak ykml
olduklar gvenlik elerini gzard
etmelerinden kaynaklandn varsaya-
mayz. Bununla birlikte, bunlardan pek
ounun, yasalarn ngrd gvenlik smrme, byk lde alma
uygulamalarnn, iverenler ve ynetici
ler tarafndan gzard edilmesinden
kaynaklandn dnmek iin bir
temel bulunmaktadr.
rgtl su
rgd su, geleneksel ilerin pek
ok zelliini tayan, ancak yasad
nitelikteki etkinlik biimlerine gnder
mede bulunmaktadr. rgtl su,
baka etkinliklerin yansra kaaklk,
yasad kumar oynatmak, uyuturucu
ticareti, fuhu, byk lekli hrszlk ve
korum a iin hara alm ak gibi
etkinlikleri iermektedir. Genellikle
etkinliklerini yrtmek iin iddet ya da
iddet tehdidi kullanr. rgd su
geleneksel olarak, farkl lkelerde
kltrel bakmdan zgl biimlerde
875
S a p k n lk v e S u
gelimi ise de, kapsam bakmndan
giderek ulusar nitelik kazanmtr.
rgd suun eriimi, dnyann
pek ok lkesinde hissedilmektedir,
ancak tarihsel olarak bir avu lkede
zellikle gl olmutur. Amerika'da
rgd su, otomobil sanayii gibi
ekonomik giriimin nemli geleneksel
sektrlerinin hepsine rakip olacak
kadar byk bir itir. Ulusal ve yerel su
rgderi, kide tketimi iin yasad mal
ve hizmetler salarlar. Yasad at
yarlar, piyangolar ve spor karlama
lar, A.B.D.'de rgtl suun en byk
kazan kaynadr. rgd su olas
lkla Amerikan toplumunda bylesine
nem kazanmas, ondokuzuncu yzyl
sonlarndaki sanayinin soyguncu
baronlarnn etkinlikleriyle elemi
olmasndan -ve ksmen bir model
olarak onu benimsemesinden- kaynak
lanmaktadr. lk sanayicilerden pek
ou servederini, gmen igcn
koullar hakkndaki dzenlemeleri
gzard etme ve okluk kendi sanayi
imparatorluklarn kurmak iin yozla
ma ve iddetin karmn kullanma
yoluyla elde etmilerdir.
Birleik Krallk'taki rgtl su
hakknda pek az sistematik bilgiye sahip
isek de, Londra ile teki byk
kentlerde yaygn su alarnn varoldu
u bilinmektedir. Bunlarn bir blm
nn uluslararas balantlar bulunmak
tadr. zellikle Londra, A.B.D. ve baka
yerlerde slenen su operasyonlar iin
bir merkezdir. ller (Hong Kong
ve Gneydou Asya Kkenli inli
gangsterler) ile Yardie'ler (Karayip
balantlar olan uyuturucu satclar)
en byk su alarndan ikisidir, ancak
Dou Avrupa, Gney Amerika ve Bat
 S a p k n lk v e S u

K resellem e v e gndelik yaam : uyuturucu trafii

M a r i h u a n a s a t n a lm a k n e k a d a r k o la y d r ? im d iy e a n b u l m a k v e y a k a la n m a r i s k i n d e n k a m a k i in
k a d a r h i u y u t u r u c u n u n o lm a d b i r p o p fe s tiv a li g l te v i k l e r y a r a tm a k ta d r .
o lm u m u d u r ? K i m i l e r i n e z c g e l s e d e , B r it a n y a 'd a k i
B i r b a k a y a n t - y a k n z a m a n la r d a , s e k iz s a n a y i
g e n i n s a n l a r n o u n lu u y a s a d u y u tu r u c u la r a
g c n n lid e r le r in in k a tld b i r z ir v e d e ta r t lm
g r e c e k o la y b i r b i im d e u la a b ilm e k te d ir .
o la n b i r y a n t- u y u tu r u c u k a a k la r n n
Y a s a d u y u tu r u c u la r n to p lu lu u n u z d a k i k r e s e l l e m e n i n a v a n t a jla r n d a n y a r a r la n d k la r d r . l k
b u lu n a b ilir li in i h a n g i e t k e n l e r b e li r l e m e k t e d i r ? P o li s o la r a k , y e tk ilile r d e n k a m a a b a s y la , k a a k la r
g c k u k u s u z n e m l i d i r ; y e r e l t a l e b in b y k l d e k r e s e l a d a b u l u n a b i l e n b t n ile ti im
y le . A n c a k d a h a a z n e m li o lm a y a n b i r e y d e , te k n o l o ji l e r i n e s a h ip tir . B i r y o r u m c u n u n i a r e t e t ti i
u y u tu r u c u la r y e ti tir ild ik le r i lk e d e n s iz in k e n t i n i z e g i b i , u y u tu r u c u k a a k la r a r t k , r a d a r s a p t r m a k v e
t a y a b ilm e b e c e r i l e r i o la n u y u tu r u c u k a a k l a r n n g z l e n m e y i e n g e ll e m e k i i n s in y a lle r b o z m a k g ib i
o lu tu r d u u a la r n v a rl d r. B u a la r , k s m e n g e li m i t e k n o l o ji l e r k u lla n m a k t a ... [v e] e t k in lik le r in i
k r e s e l l e m e y z n d e n g e n i le y e b ilm e k t e d ir . k o o r d i n e e d e b i lm e k v e i le r i n i s o r u n s u z y r t e b ilm e k
i in f a k s la r , b ilg is a y a r la r v e c e p te l e f o n l a r
M a r ih u a n a 'n n y e t i t ir ilm e s i b i r k i in in a r k a b a h e s i
k u ll a n a b i l m e k t e d i r , i k i n c i o la r a k , f in a n s a l s e k t r n
o lu p o lm a m a s n a b a l o la b il i r k e n , d n y a d a k i k o k a v e
k r e s e l l e m e s i , b y k m ik t a r la r d a p a r a n n d n y a n n
h a h a b it k i l e r in in n e r e d e y s e h e p s i n c D n y a d a
h e r t a r a f n a s a n iy e le r i i n d e g n d e r i l e b i l m e s i n i v e
y e ti tir ilm e k te d ir . H e r y l, n c D n y a l k e le r i n e
b y l e c e u y u tu r u c u p a r a s n n a k l a n m a s n (y a n i,
b u n l a r n o r t a d a n k a ld r lm a s n a y a r d m c o lm a k
y a s a l b i r i g ir i i m i n d e n g e l m i g ib i g s t e r e b i l m e y i )
a m a c y la m ily a r c a d o l a r h a r c a n m a k t a d r , a n c a k , b u
g r e l i o la r a k k o la y la tr a n b i r a lty a p n n y a r a tlm a s n a
d e v a s a h a r c a m a y a k a r n , o r t a d a n k a ld r m a y a d a
y a r d m c o lm u tu r . n c s , h k m e t l e r i n ,
e n g e lle m e a b a l a r n n B r i t a n y a v e t e k i A v r u p a
u lu s la r a r a s s n r la r d a n in s a n la r n v e y a s a l m a lla r n
lk e le r in d e k i y a s a d u y u tu r u c u la r n a r z n n e m l i
g e i i n i k o la y la t r m a k i i n b e n i m s e d i k l e r i p o lit ik a
l d e d r d n e ili k in p e k a z k a n t b u lu n m a k ta d r .
d e i ik lik le r in in , k a a k l k f r s a d a r n a r t r m tr .
B u a b a l a r n e d e n b a a r y a u la a m a m tr ?
A y n z a m a n d a , k r e s e l l e m e , h k m e t l e r i in
Y a n t l a r d a n b ir i, k a r g d s n n y a ln c a o k b y k
u y u tu r u c u t i c a r e t i n e k a r b i r l i k t e a l a b i l m e k i in
o ld u u d u r . B o l i v y a y a d a P e r u 'd a k i i f t il e r k e n d i
y e n i f r s a t la r d a y a r a ta b ilir . A s l n d a , d n y a lid e r le r i
y a a m la r n s r d r m e y e u r a r la r k e n , C o lo m b i y a
y a k n la r d a , b ilg i g e r e k s i n i m i ile k o o r d i n e l i m c a d e le
u y u tu r u c u k a r t e ll e r i n i n y e le r i v e s o k a k ile
a b a l a r n v u r g u la y a r a k n a r k o t i k a la n d a d a h a fa z la
k l p le r im iz d e k i d k d e r e c e l i s a tc la r n h e p s i y a s a d
u lu s la r a r a s i b ir li i a r s n d a b u lu n m u tu r .
e t k in lik le r i k a r l n d a n e m l i p a r a s a l d ll e r e ld e
e t m e k t e d i r . B u d lle r , u y u tu r u c u k a r t a b a l a r n

Afrika kkenli teki rgtl su kullanarak sonra da meru ilere yatrm

gruplar, para aklama, uyuturucu yapmaktadrlar. Polis, her yl Birleik
ticareti ve sahtekarlk planlarnda yer Krallk Bankalarndan, 2,5 ile 4 milyon
almaktadr. paund civarnda sutan kazanlm
parann getiine inanmaktadr.
Britanya'daki rgtl su bugn,
eskiye kyasla daha karmaktr. Farkl rgtl suun deien y^
su gruplarn birbirine balayan tek bir
rgt yoktur, ancak bu tr sular Manuel Castells, Binyln Sonu (End
eskisinden daha inceltilmi hale gelmi o f Millenium- 1998) adl kitabnda,
tir. rnein, daha byk su rgtle rgtl su gruplarnn etkinliklerinin
rinin bir blm, kendilerini engelle kapsam bakmndan giderek uluslara
mek iin gelitirilmi prosedrlere ras nitelik kazandn ileri srmekte
karn, byk takas bankalar yoluyla dir. Castells, snrlar tesindeki su
paralarn aklamann yolunu bulmak etkinliklerinin koordinasyonunun -yeni
tadr; kendi temizlenmi paralarn bilgi teknolojilerinin yardmyla- yeni

876
 S a p k n lk v e S u

kresel ekonominin merkezi bir zellii Kimileri, Rus gruplarn dnyann en

haline geldiine dikkat ekmektedir. byk su alarn oluturacan
Uyuturucu ticaretinden kalpazanla dnmektedir. Bu gruplar slerini,
ayrca gmen ve organ kaaklna yeralt dnyasnn korumasnn pek
kadar uzanan etkinliklerde yer alan ok iyeri iin rutin haline geldii,
rgtl su gruplar artk kendi mafyann kart Rusya devletinde
topraklarnda kalmak yerine esnek kurmaktadr. En korkutucu olaslk,
uluslararas alar iinde almak Rusya'nn yeni gangsterlerinin, Sovyet
tadrlar. nkleer cephaneliinden alnn nkleer
malzemelerin uluslararas lekte
Castells'e gre su gruplar, birbir-
kaakln yapmalardr.
leriyle stratejik ittifaklar kurmaktadr.
Uluslararas uyuturucu ticareti, silah Hkmet ve polisin saysz kam
kaakl, nkleer malzeme sat ve panyasna karn, uyuturucu ticareti,
karapara aklama hep snrlar tesine ve 1980'lerle 1990'larn bandaki % 10'u
su gruplarna balanmaktadr. Su aan byme hz ile, en hzl gelien
rgderi kendi operasyonlar iin s uluslararas ve ar derecede yksek bir
olarak, etkinlikleri iin pek az tehdidin kar dzeyi elde eden kesimlerden birisi
bulunduu dk riskli lkeleri se olmutur. Eroin alar, Uzakdou'ya,
mektedir. Son yllarda, eski Sovyeder zellikle Gney Asya'ya kadar uzan
Birlii, uluslararas rgd suun ana makta ve Kuzey Afrika, Ortadou ve
yaknlama noktalarndan biri haline Latin Amerikaya yaylmaktadr. Arz
gelmitir. Bu a halindeki suun esnek yollar, uyuturucularn yaygn bir
yaps, su gruplarna yasa uygulama biimde Britanya'ya sevkedildii Paris
giriim lerinin eriim inden kama ve Amsterdam'dan da gemektedir.
olana vermektedir. Eer su iin
gvenli snaklardan birisi daha riskli Sibersu
hale gelirse, rgtsel geometri, yeni
Bilgi ve teknolojisindeki gelimeler
bir kalp oluturmak iin yer deiti
yalnzca uluslararas rgtl suu byk
recektir.
lde kolaylatrmakla kalmamtr;
Suun uluslararas nitelii Birleik bilgi telekomnikasyon devriminin
Krallk'ta hissedilmektedir. Japon suun grnmn kkten bir biimde
Yakuza eteleri ile Italyan ve Amerikan deitirecek olmas da kesin grnmek
mafa temsilcileri kendilerine Britan tedir. Teknolojideki ilerlemeler, heye
ya'da yer tutmu durumdadr. En son can verici yeni frsat ve yararlar
gelenler arasnda, eski Sovyeder Birli getirmitir ancak, sua kar duyarll
inden kimi sulular bulunmaktadr. da artrmtir. Sibersuun bilgi tekno
Kimi yorumcular, yeni Rus mafyasnn lojisinin yardmyla giriilen su
dnyann en tehlikeli rgtl su eylemleri kapsamn nicelletirmek g
kuruluu olduuna inanmaktadr. Rus olsa da, ald kimi nemli biimleri
su alar, kendi etkinliklerini Rusya'nn sralamak da olanakldr. P. N. Grabosky
byk lde denetlenmeyen banka ve Russell Smith (1998), teknolojiye
laryla ilikilendirerek para aklama iine dayanan dokuz tr suu ayrdetmek-
derin bir biimde yerlemilerdir. tedir:

877
 S a p k n lk v e S u
1. Telekomnikasyon sistemle
rine yasad biimde girmek, bakasn
dinlemenin kolaylat anlamna gel
mektedir. Bunun, elerin gzetlen-
mesinden casuslua kadar uzanan
iermeleri bulunmaktadr.
2. Elektronik krp dkme ve
terrizme kar artan bir duyarllk
szkonusudur. Bat toplumlar artan bir
biimde bilgisayarlam sistemlere
dayanmaktadr; bu tr sistemlere
yaplan mdahaleler rnein, hac-
ker'lardan ya da insan yaps bilgisayar
virslerinden gelen ciddi gvenlik
sorunlar ortaya karabilir.
3. Telekomnikasyon hizmetleri
zerinden hrszlk, insanlarn yakalan
madan yasad iler yrtebilecei ya
da yabnca telefon ve cep telefonu
sistemlerini bedava ya da indirimli tele
fon konumalar yapmak iin ynlen
dirmek anlamna gelir.
4. letiimin zellii, byyen bir
sorundur. Yazlm, film ve CD gibi
eitli malzemelerin kopyalanmasyla
telif haklarnn inenmesi artk daha
kolaydr.
5. Siberuzayda pornografi ile id
det ieriklerinin denetlenmesi zordur.
Ak sak malzemelerin, rk propa
gandann, kundaklkta kullanlacak
aralarn yapm ynergelerinin hepsi,
in ternete konabilir veya oradan
indirilebilir. Sibertaciz, online kulla
nclar iin yalnzca sanal deil, ancak
gerek tehditler yaratabilir.
6. Telepazarlam a sahtekarlk
larnda art olduu dikkati ekmekte
dir. Sahte yardm emalar ile yatrm
frsatlarn denetlemek gtr.
7. Elektronik fon transfer sular
riskinde art vardr. Nakit makinele
rinin, e-ticaretin ve internet zerinde
elektronik parann yaygn kullanm,
kimi transferlere mdahale edilebilece
i olasln artrmaktadr.
8. Elektronik karapara aklama, bir
sutan gelen yasad gelirlerin, kayna
n gizlemek iin hareket ettirilmesinde
kullanlabilir.
9. Telekomnikasyon, su komp
lolarn oluturmak iin kullanlabilir.
Gelitirilmi ifre zme sistemleri ve
yksek hzl veri transferleri yznden,
yasa uygulayc kurulularn su etkin
likleri hakkndaki bilgilere ulamas
olanakldr. Bu zellikle yeni uluslara
ras su etkinlikleri bakm ndan
nemlidir.
Sibersuun art eiliminde oldu
una ilikin gstergeler bulunmaktadr.
Internet temelli sahtekarlk Britanya'da
1990'larn sonunda en hzl art gste
ren kategori olmutu. 1999'un Eyll
ayna kadar olan dnemde, sahtekarlk
ve kalpazanlk % 29 artmt -bir yl
ierisinde 70,000 olaya yol aan bir art.
Bu art, in te rn e t tem elli sua
yorulmaktadr.
Telekomnikasyon sularnn k
resel eriimi, yasa uygulayclar iin zel
sorunlar ortaya karmaktadr. Bir
lkede giriilen su edimleri, btn
dnya zerinde kurbanlar etkileme
gc tamaktadr. G rabosky ve
Smith'in dikkat ektikleri gibi, bu suu
ortaya karmak ve kovuturmak a
sndan sorunlar yaratmaktadr. Ulusal
snrlarn tesindeki polis ibirlii
sibersuun artyla birlikte geliebi
lirse de, u anda siber sulularn manev
ra alan olduka genitir.
878
 S a p k n lk v e S u

Dnyadaki lkelerin finansal, ticari yana olmutur, hapishaneler kendilerin

ve retim sistemlerinin elektronik den beklenen, hkm giymi sulular
olarak btnletii bir ada, internet yeniden biimlendirme ve yeni
sahtekarl, yetkisiz elektronik giriler sularn ilenmesini nleme etkilerini
ve bilgisayar virslerinin srekli sald yerine getiriyor mu? Bu karmak bir
rlar, varolan bilgisayar gvenlik sorundur, ancak greceimiz gibi,
sistemlerinin duyarll hakknda gl kandar byle olmadn dndr
uyarlar ortaya koymaktadr. Amerikan mektedir.
Federal Aratrma Brosundan (FBI)
Japon hkmetinin yeni anti-hacker Britanya adalet sistemi son yllarda
polis gcne kadar, hkmetier ulus- daha cezalandrc hale gelmitir. 19.6.
ar bilgisayar etkinliklerinin yeni ve ekilin gsterdii gibi, hapishane
kaygan formlarnn ieriini aa nfusu dzenli bir biimde artmaktadr;
karmaya alyor. 2003'te, ngiltere ve Galler'de, hapis
hane hizmet binalarnda kalan kiilerin
Hapishaneler: sua zm m?
says, 73.000 idi; bu, 1990'dan bu yana
Modern hapishanelerin altnda 25.000'den daha fazla bir art demektir.
yatan ilke, bireyleri gelitirmek ve ngiltere ile Gallerin nfusunun hapis
onlar salverildiklerinde toplumun hanede olan blm, Avrupa Birlii
uygun ve uyumlu bir paras olmaya iinde, 2004'de kabul edilen yeni on
hazrlamaktr. Hapishaneler ve uzun lke dndaki, dier btn lkelerden
hapis cezalarna gvenme, sua kar daha fazladr (her 100.000 kii bana
gl bir engelleyicidir de. Bu nedenle, 139 kii). (skoya ile Kuzey rlan
artan su oranlarna kar sertlemeye da'daki saylar ayr olarak llmektedir
hazr pek ok p o litik ac, daha ve bunlar da ngiltere ve Galler'deki
cezalandrc bir adalet sisteminden ve saylardan daha dktr). Hapishane
daha ok hapishane kurulmasndan nfusu, ngiltere ile Galler'deki sayya
kart olarak her 1 0 0 .0 0 0 iin
Almanya'da yalnzca 96, Fransa'da ise
G elece in sular
85'tir (Home Office 2003). Ayrca,
F i z ik s e l n a k itin a r a k v a r o lm a d , s a h ip o lu n a n b t n k i is e l
ngiltere ve Galler'deki mahkemeler de
v a r lk la r n e le k t r o n ik ip le r le e t ik e tle n d i i v e k i is e l
k im li in iz in s iz in e n d e e r li v a r l n z o ld u u b i r d n y a
sululara, teki Avrupa Birlii lkele
d n n . T i c a r e t v e S a n a y i B a k a n l ta r a f n d a n y a y n la n a n rindeki mahkemelerden daha uzun
Ju stA rou n d the Corner (H e m e n K e y i D n n c e ) b a lk l b i r hapis cezalar vermektedir. Bunu
r a p o r a ( D T I 2 0 0 0 ) g r e , y a k n d a s u t e k n o l o ji k ile r le m e le r le
eletiren kimileri, Britanya'nn A.B.D.'yi
b y k d e i im le r g e i r e c e k . R a p o r a g r e , y ir m i y l i e r is in d e ,
a r a b a la r , k a m e r a la r v e b ilg is a y a r la r g ib i p e k o k m a l, h r s z la r dnyadaki en fazla cezalandrc lke (s.
i in e k ic ili in i y it ir e c e k , n k b u n la r y a ln z c a y a s a l 881'deki kutuya baknz)- ok yakndan
s a h ip le r in in e lin d e a l a c a k b i im d e p r o g r a m l a n a b i l e c e k .
izledii korkusu tamaktadr.
K i is e l l e t i r i lm i k im lik le r - b ilg is a y a r ip le r i, P I N
n u m a r a la r v e g v e n lik ifr e le r i g ib i- h e r y e r d e y a y g n la a c a k . Mahkumlar artk, bir zamanlar
B u n la r , o n l in e i le m le r in y a p lm a s n d a , a k ll k a r d a r n
yaygn bir uygulama olan fiziksel kt
( s a n a l n a k it) k u lla n lm a s n d a v e g v e n lik s is t e m le r in d e n
g e i le r d e g e r e k li o la c a k . R a p o r a g r e , k im lik s a h te k a r l muamele grmemektedir, ancak baka
v e k i is e l k im lik le r in a ln m a s o la y la r , y a a m g i d e r e k d a h a trden pek ok yoksunlama ile kar
fa z la y k s e k t e k n o lo ji y e d a y a n d k a o a la c a k .
karyadrlar. Onlar yalnzca zgrlk
lerinden yoksun olmakla kalmazlar;

879
 S a p k n lk v e Su
1 9 . 6 . ek il: I n g ilte r e ile G a lle rd ek i h a p is h a n e n fu su , 1 9 9 0 - 2 0 0 3 .
Kaynak: S od aI Trends (2004), s. 144.
ayn zamanda yeterli bir gelir, ailelerinin
ve eski arkadalarnn yaknlndan,
kar cinsten kiilerle iliki kurmaktan,
kendi giysilerinden ve teki kiisel eya
larndan da yoksun kalrlar. Genellikle
ok kalabalk yerlerde yaarlar; kat
disipliner prosedrleri ve gndelik
yaamlarnn denedenmesini de kabul
lenmek zorundadrlar (Stern 1989).
Bu koullarda yaamak, hapishane
deki tutuklularn davranlarn dar
daki toplumun normlarna uydurmala
rn salamaktan ok, onlarn dardaki
toplumdan kopmasna yol amaktadr.
Tutuklular, dardaki yaamdan
olduka farkl olan bir evreye uyum
salamak zorundadrlar ve hapishanede
rendikleri alkanlk ve tutumlar,
genellikle edinecekleri varsaylan al
kanlk ve tutumlara karttr. rnein,
sradan vatandalara kin duymaya
1rrUUKVRnliKHKM
balayabilirler, iddeti olaan bir ey
olarak kabul etmeyi renirler, azl
sulularla, zgr kaldklarnda kullana
caklar ilikiler kurarlar ve daha nce
hakknda pek az ey bildikleri su bece
rilerini edinirler. Bu yzden, hapishane
lere kimi zaman su niversiteleri de
denmektedir. Dolaysyla, sabkallk
oranlarnn -daha nce hapishanede
yatm olanlarn yasalara kar gelmeyi
srdrmesi- rahatsz edecek kadar
yksek olmas artc deildir. ngilte
re'de hapis cezasn ektikten sonra
serbest braklan btn erkeklerin %
60'tan fazlas, ilk sularndan sonraki
drt yl iinde yeniden tutuklan-
maktadr.
Hapishanelerin, tutuklular slah
etmekte pek baarl grnmyorlarsa
da, hapishanelerin saysnn artrlmas
ve pek ok su iin hapis cezalarnn
880

Cezalandrc ad alet: A .B.D . rnei
A .B .D . d n y a d a k i e n fa z la c e z a l a n d r c a d a le t s i s t e m i n e
s a h ip tir . D n y a d a k i t o p lu m h a p is h a n e n f u s u , 8 ,7 5
m ily o n d z e y in d e y k e n b u n la r n n e r e d e y s e 2 m ily o n u u
a n d a A m e r ik a n h a p i s h a n e l e r i n d e y a tm a k ta d r .
A .B .D .'d e , h e r 1 0 0 . 0 0 0 k i i b a n a 6 8 6 k i i h a p is t e d ir
(H o m e O ffic e 2 0 0 3 ).
California'da lm hcresindeki bir tutuklu
A m e r i k a n h a p i s a n e s is t e m i 5 0 0 .0 0 0 'd e n fa z la k ii
i s t i h d a m e t m e k t e v e y ld a 3 5 m ily a r d o la r
h a r c a m a k t a d r . S i s t e m a y n z a m a n d a , a r t a n m a h k u m
n f u s u n u y a t r a b ilm e k i i n z e l ir k e t le r in d e a r t k
h k m e t s z le m e le r in i k a z a n a ra k h a p is h a n e
k u r a b ilm e le r i v e y n e t e b i lm e l e r i n i s a la y a c a k b i im d e ,
k s m e n z e ll e m i t i r . B u n u e le t i r e n le r , b i r h a p is h a n e -
s a n a y i k o m p l e k s i n in o r ta y a k t n ile r i s r m e k t e d ir :
o k s a y d a i n s a n n - b r o k r a d a r , p o l it i k a c l a r v e
h a p i s h a n e a l a n la r - h a p is h a n e s i s t e m in in v a r l n n
s r m e s i ile d a h a d a g e n i l e m e s in d e y e r le ik k a r
b u lu n m a k ta d r .
A .B .D .'d e , id a m c e z a s n a ( l m c e z a s ) v e r il e n d e s t e k
y k s e k tir . 2 0 0 4 't e , a n k e t e k a tla n y e ti k in le r in % 7 1 'i
i d a m c e z a s n a in a n d k la r n b e l ir t m i t i r ; % 2 6 i s e k a r
k m a k ta d r . B u s o n u , k a tla n la r n % 4 2 's i n i n id a m
c e z a s n d e s t e k le m e le r in e k a r lk % 4 7 's i n i n k a r
k t 1 9 6 6 'd e y a p la n a n k e t e g r e n e m li b i r a r t
t e m s il e t m e k t e d i r ( G a llu p ) . 1 9 7 7 'd e Y k s e k
M a h k e m e n i n e y a le d e r e id a m c e z a s y e tk is in i
v e r m e s i n d e n b u y a n a , i n f a z b e k l e y e n le r i n s a y s
d z e n li o la r a k t r m a n m a k t a d r ( 1 9 .7 . e k i le b a k n z ) .
2 0 0 3 s o n u n d a , 3 .3 0 0 'd e n f a z la m a h k u m , l m
h c r e s i n d e id i. B u n la r n % 9 9 'u e r k e k , % 5 6 's b e y a z
v e % 4 2 's i s iy a h t ( A m e r ik a n A d a l e t B r o s u , 1 9 9 8 ) .
S a p k n lk v e S u
K a t c e z a l a n d r m a y a n d a la r , A .B .D .'d e s o n o n y l
i i n d e s u la r d a o r t a y a k a n g e n e l d m e y i,
h a p i s a n e l e r i n i e y a r a d n n k a n t d iy e g r m e k t e d i r .
B u n u e l e t i r e n le r , s u t a k i a z a l n , g l e k o n o m i v e
d k i s iz lik g ib i b a k a e t k e n l e r l e a k la n a b ile c e in i
ile r i s r e r e k b u " f rk m k 'fflH r "Rnlat*
y k s e k h a p s e d i lm e o r a n l a r n n a ile le r i v e to p lu lu k la r
g e r e k s iz y e r e p a r a la d n ile r i s r m e k t e d ir . A f r ik a l-
A m e r i k a n e r k e k l e r i n d r t t e b i r i n d e n fa z la s y a
h a p is h a n e d e d ir , y a d a c e z a s i s t e m i n i n d e n e t i m i
a ltn d a d r . A . B .D .'d e h a p s e d i le n b ir e y le r in % 6 0 '
id d e t i e r m e y e n u y u tu r u c u y la ili k ili s u la r d a n
c e z a la r n e k m e k t e d ir . E l e t i r e n l e r b u t r a k
d e n g e s iz lik le r in h a p i s a n e n i n a r t k b i r s o n a r e
n l e m i o lm a k t a n k a r a k b t n t o p l u m s a l s o r u n l a r n
z m h a lin e g e ld i in i ile r i s r m e k te d ir .
lm hcresindeki mahkumlar 1953-2003
1953 1958 1963 1968 1973 1978 1983 1988 1993 1998 2003
1 9 .7 . ekil A .B .D .d e , l m cezasna
arp trlm kiilerin says, 1 9 5 3 -2 0 0 3 .
Kaynak: A.B.D. Adalet Brosu (2004)
881
 S a p k n lk v e S u
ubnmiudmijjIi u H tm a u n M U R
sertletirilmesi ynnde ok byk bir
bask vardr, hapishane sistemi ok
kalabalktr; bu da yine tesislerin ina
edilme arlarn artrmaktadr. Yine aabilir). Ancak hapishane koullar
de bunu eledrenler hapishane ina
programlarnn yalnzca vergi deyen
ler zerine gereksiz derecede byk
ykler bindirmekle kalmayp su
zerinde de pek az etkili olacan ileri
srmektedir.
Ceza reformunu savunan kimileri,
cezalandrc adaletten, d zeltici
adalet anlayna geilmesinin gerekli
olduunu ileri srmektedir. Dzeltici
adalet, suu ileyenlerin, topluluk
ierisinde cezalarn ekme yoluyla
iledikleri sularn etkileri hakkndaki
farknda olularn artrmaya alr. Su cezalandrmak yerine rehabilitasyon
ileyenler topluluk hizmet projelerinde
akmak zorunda tutulabilir ya da
kurbanlarla hakemli uzlama oturum
larna sokulabilir. Toplumdan yaltlmak
ve su niteliindeki eylemlerinin sonu
larndan uzaklatrlmak yerine, sulular
sularnn bedellerine, anlaml bir
biimde, ak tutulmak zorundadr.
Hapishanelerin ie yarayp yara
mad hakkndaki tartmann kolay bir toplumsal dzen
yant yoktur. Hapishaneler tutuklular
slah etmekte pek baarl grnmyor
larsa da, insanlar sutan uzak tutmay
baaryor olmalar olanakldr. Hapisa-
ne yaamnn ktl, bizzat hapiste olduunu kabul eden her toplum,
yatanlar sutan caydramasa da, teki
leri bundan alkoyabilir. Burada, hapi-
sane reformcularnn karsnda, hemen
hemen zmsz olan bir sorun bulun
maktadr. Hapishaneleri zenle kt
yerler haline getirmek, olaslkla potan
siyel sulular caydrmaya yardmcdr;
ne ki bu da, hapishanelerin slah etme
hedeflerini gerekletirmelerini olduk
a g letirm ekted ir (Hapishane
yaamnn zorluu, aadaki kutuda
tartlan Joseph Scholes'in trajik lm
gibi istenmeyen sonulara da yol
daha az kt hale geldike, hapsetme
nin caydrc etkisi de daha az olacaktr.
Hapishaneler kimi tehlikeli birey
leri sokaklardan uzak tutsa da, kantlar
suu engellemenin baka yollarn
bulmamz gerektiini dndrmek
tedir. Sua ilikin sosyolojik bir yorum,
bu tr abuk arelerin olmadn aka
ortaya koymaktadr. Suun nedenleri,
yoksulluk, kent ilerindeki koullar ve
pek ok gen erkek iin ktleen
yaam koullar gibi toplumdaki yapsal
koullara baldr. Hapishaneleri yalnca
yerlerine dntrecek reformlar ve
topluluk iinde alma gibi hapisha
neye alternatif olacak deneylerin,
bylesi ksa dnemli nlemlerin daha
da artrlmas gerekli olmakla birlikte,
etkin sonular almak iin bu nlemlerin
uzun dnemli olmas gerekmektedir
(Currie 1998b).
Sonu: su, sapknlk ve
Su ve sapknl, btnyle
olumsuz diye grmek bir hata olur.
nsanlarn deiik deerleri ve ilgilerinin
etkinlikleri ounluun izledii norm
lara uymayan kii ya da gruplar iin bir
alan salamak zorundadr. Politika,
bilim, sanat ve teki alanlarda yeni
dnceler gelitiren insanlar okluk,
geleneksel yollar izleyen insanlardan
kuku ve dmanlk grmlerdir.
rnein, Amerikan Devrimi srasnda
gelien politik ideallere -kii zgrl
ile frsat eitlii- zamannda pek ok kii
882

Hapishanede kendine zarar verm e ve intihar: Joseph S ch olesin lm
J o s e p h o ra d a n o ra y a sa v ru la n b i r o c u k lu k g e ir d i v e
r a h a ts z b ir g e n e r k e k o c u u h a lin e g e ld i. E r k e n b ir
y a ta c in s e l is tis m a r a u ra d b e lirtiliy o r d u ; tu tu k la n d
s ra d a d a p s ik iy a tr ik te d a v i a ltn d ay d v e ila k u lla n y o rd u .
J o s e p h d e p re s y o n d a y d ; k e n d in e z a ra r v e r m e y e b a la m t
v e d n e m s e l in tih a r d n c e le r in e s a h ip ti.
3 0 K a s m 2 0 0 1 g n , k e n d i is te iy le s o sy a l h iz m e tle r in
b a k m a ltn a a k n d v e b ir o c u k e v in e y e rle tirild i. A l
g n s o n r a , e v d e n b ir g r u p o c u k la k t v e b ir d izi c e p
t e le f o n u s o y g u n u n a k a rt. B u n u n a rd n d a n tu tu k la n d v e
so y g u n la s u la n d . H e m k u r b a n la r h e m d e te k i ta n k la r,
J o s e p h 'in o lay d ak i r o l n n n e m s iz o ld u u n u k a b u l
e tm i le r d i; o n u n id d e t k u lla n d m y a d a id d e t
te h d id in d e b u lu n d u u n u d n e n o lm a m t.
D u r u m a g n y a k la tk a , J o s e p h d a h a o k d e p re s y o n a
g ird i v e h u z u rs u z lu k y a a m a y a b a la d . D u r u m a
g n n d e n ik i h a fta n c e k e n d i y z n b i r b a k la 3 0
k e r e d e n fa z la d o ra m . B u r n u n u n z e rin d e k i e n d e rin
y a ra , k e m i e k a d a r i le m i ti. O d a s n n d u v a rla r, k a n
y z n d e n y e n id e n b o y a n m a k z o r u n d a k a ln m t.
J o s e p h 'in h k m g iy m e s in d e n n c e , M a n c h e s te r C r o w n
m a h k e m e s in in ja rg c , J o s e p h 'in d u y arll , c in s e l is tis m a r
g e m i i v e in tih a r v e k e n d in e z a ra r v e r m e e ilim i h a k k n d a
u y a r lm a .
J o s e p h , s o k a k s u la r h a k k n d a h a lk n k a y g la rn n a rtt
b ir d n e m d e y a rg la n m a ta lih s iz li in e u ra m t. L o r d
C h i e f J u s t i c e , b u t r s u la r i in o to m a tik o la r a k g z e tim
a ltn a a ln m a d iy e y o r u m la n a n h k m v e r m e k u ra lla rn
y a y n la m t. 1 5 M a r t 2 0 0 2 'd e J o s e p h ik i y ll n a
is la h h a n e y e g n d e r ilm e v e e itim g r m e c e z a s ald.
Y a rg m a h k e m e d e , J o s e p h 'i n k e n d in e z a ra r v e r m e e ilim i
ile c in s e l is tis m a r g e m i in in y e tk ilile r in d ik k a tin e e n
d u y u lu r b i im d e g e tir ilm e s i k o n u s u n d a u y a n d a
b u lu n m u tu .
H k m g iy d ik te n s o n r a , Jo s e p h 'i n s o r u m lu lu u , J o s e p h 'in
d u ru m u -e n n e m lis i in tih a r e ilim i v e k e n d in e z a ra r
v e r m e e ilim i- h a k k n d a b ilg ile n d ir ile n G e n li k A d a le t
K u r u lu n a (Y o u th J u s t i c e B o a r d Y J B ) v e rild i. J o s e p h 'i n
b a k m y la ilg ile n e n k i ile r Y J B 'y i , g e r e k li y o u n b a k m v e
d e s te e e r i e b ile c e i b ir y e re y e r le tirilm e s i i in y e re l
y e tk ilile re v e r ilm e s i g e r e k ti i k o n u s u n d a u y ard lar. Y J B ,
J o s e p h 'i d u y arl d u ru m u n a k a r n , b a k a u y g u n b ir
y e r le tir m e n in o la n a k l o lm a d g e r e k e s iy le , S to k e
H e a lth G e n S u lu K u r u m u n a ( Y o u n g O f f e n d e r
I n s titu tio n Y O I ) d e v re tti. J o s e p h 'in a n n e s i Y v o n n e
h e m e n S to k e H e a lth k u r u m u n u , o lu n u n c in s e l is tis m a r
k u r b a n o ld u u n u , d e p re s y o n d a v e is tik ra rs z d u ru m d a
o ld u u n u , k e n d is in e z a ra r v e r m e v e in tih a r d a v ra n
k o n u s u n d a b ilg ile n d ir m e k i in arad .
S t o k e H e a lth k u r u m u n a v a rd n d a , J o s e p h 'e i a m a r
d a h il o lm a k z e re s t n d e k i h e r e y i k a r m a s s y le n d i v e
k e n d is in e g iy m e s i i in V e lc r o k ay lary la b a la n a n a t
S a p k n lk v e S u
b a tta n iy e s in e b e n z e r b ir g iysi v e rild i. l m n d e n s o n r a k i
d u ru m a d a , j r i y e leri ile a d li tp d o k to r u , b u g iysi
k e n d ile rin e g s te rild i i v e z e rin d e k i k a y la rn b ir o c u k
u z m a n ta r a fn d a n in s a n lk d d iy e b e tim le d i i
k e n d ile rin e s y le n d i in d e , g z le g r l r b ir o k y aad lar.
S to k e H e a lt k u r u m u n d a k a ld b u k sa z a m a n i in d e
J o s e p h d i e r le r in d e n te c r it e d ilm i ti v e h e r h a n g i a n la m k
b ir e tk in lik te b u lu n m a s n a o la n a k v e rilm iy o rd u .
K e n d is in e , d a h a s o n r a d i e r le r m a h k u m la rla b ir lik te a n a
b in a y a y e r le tirile c e i s y le n d i; b u , k e n d is in i c in s e l
is tis m a r y k s y z n d e n d e h e te d re n b ir o la s lk t.
J o s e p h , M a r t 2 0 0 2 'd e k e n d i c a n n a kyd.
J o s e p h 'i n h c r e s in d e y a k n g z e tim in o lm a m a s v e
g v e n li o lm a y a n k o u lla r n v a rl n n a n la m , o n u n
k e n d is in i p e n c e r e s in in p a r m a k lk la r n a b a la d y a ta k
a r a fy la a s a b ile ce iy d i. H a p is lik c e z a s n n y a ln z ca
d o k u z u n c u g n n d e y d . ..
N is a n 2 0 0 4 't e , J o s e p h 'i n l m n e ili k in ik i h a f ta s re n
b ir s o r u tu r m a y a p l d ... [S o r u tu r m a c la r ], o y b irli iy le ,
h a p is h a n e k o u lla r n n J o s e p h i in b t n y le u y g u n su z
o ld u u n u , b y le s in e d u y a rl b ir is in in b u k o u lla rla
b a e d e b ile c e k k a y n a k la ra v e k o la y lk la ra s a h ip o lm a d n a
k a ra r v erd i.
Kaynak: Tnquest, Kasm 2004
(<http://inquest.gn.apc.org/pdf/Joseph%20Scholes%20inquiry%20brie
fing%2004.pdf>
C e z a s is te m in in r e f o r m u i in a l a n b i r b a s k g r u b u o la n
C e z a i R e f o r m i in H o w a r d T a k m , h a p is h a n e k o u lla r
d a d a h il o lm a k z e r e c e z a v e a d a le t s is te m i h a k k n d a ,
a ra trm a la r y r tm e k te d ir. T a k m , 2 0 0 3 't e n g ilte r e v e
G a lle r 'd e , d o k s a n d r t e r k e k v e k a d n n h a p is h a n e d e
k e n d i c a n la rn a k y d k la rn b u lm u tu r :
- o n d r t k a d n k e d in i ld rd : te k b ir y ld a c a n la rn a
k y a n e n y k se k k a d n say s;
- y a la n y irm i b e v e a ltn d a o la n o tu z b ir g e n m a h k u m
k e n d ile rin i ld rd ; b u n la rn te b ir i g z e tim a ltn d a
tu tu lu y o rd u ; % 3 ' d e a b k o n a n g m e n d i;
- 2 0 0 3 y ln d a b e h a p is h a n e d r tte n fa z la l m y a a d :
B ir b in g h a m (4 ); B la k e n h u r s t ( 5 ) ; N o tt in g h a m (4 );
W in c h e s te r (4 ); v e S ty a l (4 ).
H o w a r d T a k m n d a b a k a n y a rd m c s o la n A n ita
D o c k le y y le d iy o rd u :
H a p is h a n e le r d e b y le s in e o k sa y d a e r k e k v e k a d n n
k e n d i c a n la rn a k y m a la r u ta n v e r ic i. Y i n e d e z c
o la n , H o w a r d T a k m n n , h a p is h a n e n fu su n u n
a rtm a y s r d r m e s i v e s is te m in b y le b y k b ir b a s k
a ltn d a k a lm a s y z n d e n b u s a y n n a z a lm a s n
b e k le m iy o r o lm a s . H a p is h a n e in tih a rla r a n c a k ,
h a p is h a n e d e k i in s a n la r n s a y sn d a k k te n d le r
o ld u u n d a v e in tih a r v e k e n d in e z a ra r v e r m e
883
 Sapknlk v e Su

e ilim le riy le b a e tm e s tra te jile r i u y g u n b ir b i im d e Sorular:

g e r e k le tir ild i in d e a zalab ilir. H k m e tte n ,
1. H a p is h a n e , g e n s u lu la r i in h i u y g u n b ir y e r o la b ilir
p a r m a k lk la r a rk a s n d a k i in s a n la r n sa y s n n a z a lm a s
m i?
i in a c ile n h a r e k e te g e m e s in i is tiy o ru z .
2 . T o p lu m k k s u la rla n a s l ilg ile n m e li?
H a p is h a n e d e k i n le m e y e y n e lik l le r i
g e r e k le t ir e b ilm e y e te n e in e , k e s in lik le d a h a o k 3 . B ir le ik K r a llk 'ta s o n y lla rd a m a h k u m says n e d e n
n e m v e r ilm e li; z e llik le b u t r n le m e y e y n e lik a rtt?
l le r u y g u la n m a y a b a la d k ta n s o n r a , d u yarl
p s ik iy a tri h a s ta la r a ra s n d a k i u lu sal in tih a r o r a n n d a
d m e o ld u u n a ili k in k a n t v a rk e n .

Kaynak: C e z a i R e f o r m in H o w a r d T a k m ( 2 0 0 4 )

btn gleriyle kar km, ancak Sapkn davrana hogr gsteren

yine de bunlar btn dnya tarafndan bir toplumun, toplumsal zlme ile
kabul edilir duruma gelmilerdir. karlamas gerekmemektedir. Ne ki
Toplumun baskn normlarndan sapma bu sonu, olaslkla yalnzca kii
gstermek, cesaret ve kararllk ister; ne zgrlklerinin toplumsal adalede des
ki, daha sonra herkesin karna diye teklendii, eitsizliklerin gze arpacak
grlecek olan deiim srelerinin kadar byk olmadklar ve insanlarn
ortaya kmas iin de bunlar esastr. tam ve doyurucu bir yaam srdrme
anslarnn bulunduu bir toplumsal
Acaba zararl sapknlk, insanlara
dzende gerekleebilir. Eer zgrlk,
olanla uyumayan uralara girimeleri
eitlikle dengelenmezse ve pek ok kii
iin nemli lde bir hareket alan
yaamlarn byk lde doyurucu
salayan b ir toplum un dem ek
bulmuyor ise, sapkn davran byk
zorunda olduu bir bedel midir? rne
olaslkla toplumsal bakmdan ykc
in, iddet ieren sularn yksek
yollara ynelecektir.
dzeyde olmas, vatandalara tannan
kii zg rl klerinin karlnda
katlanlmas gereken bir maliyet midir?
Kami bunun kesinlikle byle olduunu
dnmekte ve iddet ieren sularn,
kat uyum gsterm e tanmlarnn
bulunmad bir toplumda kanlmaz
olduunu ileri srmektedirler. Ne ki
yakndan incelendiinde, bu grn
iler tutar taraf yoktur. Kii zgrlk
lerinin kapsamn geni tutan ve sapkn
davrana hogr gsteren kimi
toplumlarda (Hollanda gibi), iddet
ieren sularn oran dktr. Tersine,
kii zgrlnn kapsamnn kstl
olduu lkelerde (kimi Latin Amerika
lkelerinde olduu gibi), yksek iddet
dzeyleri geerli olabilir.

884
 S a p k n lk v e S u

zet
1 S a p k n d a v ra n , yay g n o la ra k b e n im s e n e n b elirli g ru p la r n sa p k n d iye y aftalan d y la
n o r m la r i n e y e n e y le m le re g n d e r m e d e b u lu n u r. ilgilen irler.
S a p k n d iye g r le c e k d a v ra n , d n e m d e n d n e m e
6 a t m a k u ra m la r, s u v e sap k n l , to p lu m u n
y a d a y e r d e n y e r e d e iik lik ler g s t e r ir ; b ir k lt re l
y ap s, to p lu m s a l g r u p la r a ra sn d a k i ra k ip k a rla r,
o r ta m d a k i o la a n d a v ra n , b ir b a k a sn d a
s e k in le r a ra sn d a g c n k o r u n m a s b a k m la rn d a n
sap k n lk d iye g r le b ilir. S a p k n lk k a v ra m ,
z m le r le r .
y a ln z c a b ir yasay i n e y e n u y u m c u o lm a y a n
d a v ra n a g n d e r m e d e b u lu n a n s u k a v ra m n d a n 7 K o n t r o l k u ra m la r, s u u n , o n u n g e r e k le m e s in i
d a h a g e n itir. en g e lle y e n to p lu m s a l y a d a fizik sel k o n tro lle rin
y e te rs iz o ld u u n d a o r ta y a k a c a g r n
2 B i im s e l o lsu n o lm a s n , d a y a tm a la r, to p lu m s a l
b e n im s e r . S u u n a r tm a s , m o d e r n to p lu m la rd a k i s u
n o r m la r g le n d ir m e k i in ku llan lrlar. Y a s a la r,
frs a t v e h e d e fle rin in say sn n a rtm a s y la
h k m e tle r ta r a fn d a n ta n m la n a n v e u y g u la n a n
b a lan tld r. K r k p e n c e r e le r k u ra m , d z e n siz lik
n o rm la r d r .
g r n t s ile g e r e k le e n s u a ra s n d a d o r u d a n b ir
3 S u ile sa p k n lk d a v ra n n n te k i b iim le rin in b a la n t o ld u u g r n ileri s rer.
g e n e tik o la ra k b e lirle n d i in i g s t e r m e k iin ,
8 H e r h a n g i b ir to p lu m d a k i s u u n k a p s a m n
b iy o lo jik v e r u h b ilim s e l k u ra m la r o r ta y a a tlm tr;
g r e b ilm e k k o la y d e ild ir; s u la rn h e p s i k ay d a
n e ki b u k u ra m la r p e k k ab u l g rm e m i le rd ir .
g e m e m e k te d ir . K a y td s u u n k aran lk says
S o s y o lo g la r , u y u m v e sa p k n l n fark l to p lu m s a l
r e s m i is ta tis tik le rd e y e r a lm a y a n s u la ra g n d e r m e d e
b a la m la rd a fark l b i im le rd e ta n m la n d n ileri
b u lu n u r. K u r b a n a l m a la r (y a n tla y a n la ra g e m i
s re rle r. T o p lu m d a k i s e r v e t v e g e itsiz lik le ri,
yl i e ris in d e h e r h a n g i b ir s u u n k u rb a n o lu p
fark l b ire y g r u p la r n a h a n g i ftrs a d a rn a k o ld u u
o lm a d k la rn s o r a n a n k e tle r) r e s m i s u o r a n la r ile
v e h a n g i e tk in lik le rin s u d iye g r le c e i z e rin d e
in sa n la rn g e r e k te n yaad k lar s u la r arasn d ak i
g l b ir etk i g s te r m e k te d ir . S u e tk in lik leri, tpk
ayrlklar o r ta y a k o y m a k ta d r.
y a s a y a saygl o la n la r g ib i, re n ilm i n ite lik te d ir v e
g e n e l o la ra k o n la r la ayn g e r e k s in im v e d e e rle re 9 E rk e k le r in k in e k yasla, k a d n la rn s u o ra n la r,
y n e ltilirle r. olaslk la e rk e k le r ile k a d n la r a ra sn d a k i g e n e l
to p lu m s a lla m a fark llklar ile e rk e k le rin e v
4 le v s e lc i k u ra m la r s u v e sap k n l, to p lu m d a k i
d n d ak i a la n la rd a d a h a o k y e r alm a la r y z n d e n ,
y a p s a l g e r ilim le r ile a h lak i b ir d z e n le m e n in
o k d a h a d k t r. siz lik ile erk ek lik k riz i , e rk ek
y o k lu u ta r a fn d a n o r ta y a k a rly o r d iye g r rle r .
s u o ra n la ry la b a lan tld r. K im i s u t rle rin d e ,
D u r k h e im , a n o m i te rim in i m o d e r n to p lu m d a k i
k a d n la r e z ic i b ir o u n lu k la k u rb a n d u ru m u n d a d r.
g e le n e k s e l y a a m n z lm e s in in y a ra tt kayg
T e c a v z n , r e s m i is ta tis tik le rin g s te r d i in d e n o k
d u y g u s u ile u y u m s u z lu a g n d e r m e d e b u lu n m a k
d a h a yay g n o lm a s , n e r e d e y s e k esin d ir. K e n d ile rin i
i in o r ta y a a tm tr. R o b e r t M e r to n , k a v ra m ,
k o ru m a k i in z e l n le m le r a lm a k z o r u n d a
n o r m la r n to p lu m s a l g e r e k lik le a t t d u ru m la rd a
o ld u k la rn d a n v e te c a v z k o rk u su y la
b ire y le r ta r a fn d a n h iss e d ile n g e rilim i i e r e c e k
y a a d k la rn d a n , b t n k a d n la r b ir a n la m d a te c a v z
b i im d e g e n i le tm i tir. A ltk lt r a k la m a la r, e te le r
k u rb an d rlar. E c i n s e l e rk e k v e k a d n la r y k sek
g ib i y e rle ik d e e rle ri y a d sy a n v e o n la r n y e rin e
d z e y le rd e k u rb a n o lm a v e ta c iz e d ilm e ile
k ar g e lm e y i, s u u y a d a u y u m g s t e r m e m e y i
k arlarlar, y in e d e b u k iiler, to p lu m d a k i
k u ts a y a n n o r m la r g e ir m e y e a l a n g r u p la r a d ik k a t
n e m s iz le tirilm i k o n u m la r n d a n t r , o k lu k
e k m e k te d ir.
m a s u m k u rb a n la r o lm a k y e rin e s u u h a k e d e n
5 Y a f t a la m a k u ra m (b irisin i sa p k n diye k iiler o la ra k g r l r le r .
d a m g a la m a n n , o n u n sa p k n d a v ra n n
1 0 H a lk n s u h a k k n d a d u y d u u k o rk u , o k lu k
g le n d ire c e in i v a rs a y m a k ta d r) n e m lid ir n k ,
h rszlk , s o y g u n v e saldr g ib i, b y k l d e g e n ,
h i b ir e d im in d o a s g e r e i s u (ya d a o la a n )
ii sn fn a m e n s u p erk e k le rin alan diye g r le n
o lm a d v a r s a y m n d a n y o la k m a k ta d r. Y a f ta la m a
s o k a k s u la r z e r in d e o d a k la n r. R e s m i is ta tis tik le r
k u ra m c la r k im i d a v ra n n n a sl sa p k n diye
g e n in sa n la r a r a s n d a y k se k s u o ra n la rn n
ta n m la n r o ld u u v e n e d e n b a k a la rn n d e il d e

885
 Sapknlk v e Sut

b u lu n d u u n u g s t e r ir , a n c a k g e n lik s u la n S ib e rs u e le k tro n ik k a r a p a r a a k la m a v e in te r n e t
h ak k n d a k i ah lak i p a n i e kar te m k in li o lm a k sa h te k a rl g ib i bilgi te k n o lo jisi y ard m y la
z o r u n d a y z . T o p l u m k a rt d a v ra n ile u y u m c u g e r e k le tirile n s u etk in liin i b e tim le m e k te d ir.
o l m a m a gib i g e n l e r a ra sn d a g r le n sa p k n
1 2 H a p is h a n e le r k s m e n to p lu m u k o ru m a k , k sm e n
d a v ra n la rn o u g e r e k te s u de ild ir.
d e s u lu y u y e n id e n b i im le n d irm e k iin
11 B e y a z yak al su la r v e g l le rin su la r, to p lu m u n g elitirilm itir. H a p is h a n e le r s u u e n g e lle r
d a h a varlk l k e s im le rin d e y e r a la n la rn iled ik leri g z k m e m e k te v e h a p is h a n e le rin m a h k u m la n
s u la r a g n d e r m e d e b u lu n m a k ta d r. B u t r s u la rn d ard ak i d n y ay la, y e n id e n s u a y n e lm e d e n
s o n u la n y o k su lla rn iled ii k k s u la rn k a r la m a la r i in r e h a b ilite e d e b ilm e y e te n e k le ri
s o n u la rn d a n o k d a h a t e le r e u z a n a b ilir, a n c a k y a s a d e k u k u lu g r n m e k te d ir . Sab k allk, d a h a n c e
u y g u la y cla r ta ra fn d a n b u n la ra g s te r ile n d ik k a t d a h a h a p is h a n e d e y a tm o la n b ire y le rin ayn s u u
a zd r. r g tl s u , s u etk in lik le rin in , g e le n e k s e l y in e le m e le rin e g n d e r m e d e b u lu n u r. T o p lu lu k
r g tle r in p e k o k z e lli in i g s t e r e n a n c a k te m e lli c e z a la n d r m a g ib i h a p is h a n e a lte rn a tifle ri
s is te m a tik b i im d e y a sa d e tk in lik le re y n e le n o r ta y a atlm tr.
k u ru m la m b i im le rin e g n d e r m e d e b u lu n u r.

Dnme sorular
1 Sapkn diye yaftalanan birisinin eylemleri, sradan bir kiini eylemlerinden nasl daha farkl
yorumlanabilmektedir?

2 Kurban almalar suun boyudarna ilikin, neden resmi istatistiklerin verdii bilgiden
daha geerli bir grnm ortaya karabilmektedir?

3 Kadnlar giderek artan biimde kamu alanna girdike, kadn sululuunda deimelerin
ortaya kmas kanlmaz mdr?

4 irket yneticisi, isiz genten daha tipik bir sulu mudur?

5 Su, kreselleme srelerinden nasl etkilenmektedir?

Ek kaynaklar
H. Croall, Crime andSociety in Britain (New York: Longman, 1998).

Erich Goode, D eviantBehaviour(U ppe Saddle River, N.J.: Prentice Hail, 1997).

Simon Holdaway ve Paul Rock (yay), Thinkingabout Criminology (Londra: UCL Press, 1998).

J. Muncie and E. McLaughlin (yay.), ContollingCrime, 2. basm (Londra: SAGE, Open University
ile birlikte, 2001).

J. Muncie and E. McLaughlin (yay.), The Problem Crime, 2. basm (Londra: SAGE, Open
University ile birlikte, 2001).

Paul Walton ve Jock Young (yay.), The Nem Crimnology Revsted (Londra: Macmillan, 1998).

Robert Reiner, The Politics o f the Polie (Oxford: Oxford University Press, 1999).

886
 S a p k n lk v e S u

nternet balantlar
Uluslararas A f rgt:
http://www.amnesty.org

British Journal o f Criminology

http://www3.oup.co.uk/erimin

Home Office (Birleik Krallk)

http://www.homeoffice.gov.uk

Cezai Reform iin Howard Ligi

http://www.howardleague.org

NACRO suun nlenmesi ve sulularn refah ile ilgilenir

http://www.nacro.org.uk

Birlemi Milleder Su ve Adalet Bilgi A

http://www.uncjin.org/

887
indekiler
Siyaset sosyolojisindeki temel kavramlarn ele alnmas
Siyaset, hkmet ve devlet
G
Yetkecilik ve Demokrasi
Demokrasinin kresel yaylm
Komnizmin k
Demokrasinin poplerliini aklamak
Demokrasinin ba dertte mi?
Kresel ynetim
Birleik Krallkta parti siyasalar
Yeni i Partisi
Siyasal ve toplumsal deime
Kreselleme ve toplumsal hareketler
Teknoloji ve toplumsal hareketler
Ulusuluk ve ulus kuramlar
Ulusuluk ve modern toplum
Devletsiz uluslar
Ulusal aznlklar ve Avrupa Birlii
Gelimekte olan lkelerde uluslar ve ulusuluk
Ulusuluk ve kreselleme
Ulus devlet, ulusal kimlik ve kreselleme
Terrizm
Terr ve terrizmin kkenleri
Eski ve yeni tarz terrizm
Terrizm ve sava
%et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlar
Siyasa, Hkmet ve
Terrizm

2003 ubat'nda, Irak'ta kmak
zere olan savaa kar kresel protes
tolar gerekleti (s. 910"daki kutuya
baknz). Londra'da bir milyondan fazla
insan sokaklara dkld: lkenin o
zamana dek yaplan en byk gsterisi.
Roma'da ve Barselona'da benzer
byklkte gsteriler gerekleirken,
New York'tan Banglade'e dek dnya
nn her yanndaki kenderde daha kk
yryler oldu. Kabataslak kestirim-
ler, protestocularn toplam saysn
kresel olarak altm lkede on milyona
varan rakamlarla belirtir (('Guardian, 13
ubat 2003).
Milyonlarca insann ayn gnde
dnyann her yanndaki kentlerde yr
mesinin egdmn olanakl klan ey,
medyann geliimiydi. Savan olas olu
uyla ilgili tartmalar, olaydan aylar
ncesinden balayarak televizyonda ve
gazetelerde baat oldu ve sava kart
gsterinin tasarlar nceden medya
tarafndan dolama karld. Sava
kart topluluklar, farkl artalanlar
iine alan bir smrdeer aralndan
destekileri, e-postalar ve web sitelerin
deki duyurular araclyla seferber
etmeyi baardlar.
2003 ubat'nda yryen insanlar,
eitli ilgiler biraraya getirmiti. Kimi
leri, her ne denli demokrasi en iyi model
olsa da, Ortadou'ya Bat biemi
demokrasiyi zorla ihra etmenin
dem okrasinin tem el deerleriyle
elitiini savlyordu. Bakalarysa
Ortadou'daki sava, Bat'nn istikrarl
bir petrol kaynan ele geirmesi iin
uydurulmu, st ince bir rtyle
rtlm bir neden diye gryordu.
Birleik Krallk'ta pek ok kimse,
A.B.D'nin nderlik ettii bir savaa
karmann, Britanya'nn 7 Temmuz
2005'te Londrallarn uradklarna (s.
9 2 9 -3 0 'a baknz) b en zer ter r
saldrlarnn hedefi olmasn daha az
deil, daha fazla olas klacandan kor
kuyorlard. Savaa kar destei seferber
eden baka bir mesele de, sava yanls
devlet ynetimlerinin, daha nceki
Birlemi Milleder (BM) nergelerine
uygunsuzluundan tr, Irak'a kar
kuvvet kullanma iznini onlara ak
olarak veren bir nergeyi geirmeye
Birlemi Milleder'i ikna etmede baa
rsz olmasyd. Sonunda Irak'la sava
2003 Mart'nda Birlemi Milleder'in
belirtik yetkilendirimi olmakszn bala
dnda eletirmenler bunun meru
olmadn savladlar.
Bu blmde bu protestolarn ve
onlar izleyen savan iinden kan
izleklerden pek ou tartlyor. Siyaset
sosyolojisindeki nemli ama sorgula
nan kavramlar ele alarak balyoruz;
zel olarak, erk kavramn inceliyoruz.
Sonra demokrasinin son yirmi yl
iindeki dikkate deer kresel yaylm
na ve kresel ynetimle ilgili meselelere
bakyoruz. Ardndan, son yirmi otuz
ylda Britanya'da parti siyasasndaki
can alc deiim lerin kim ilerini,
Thatcherclk'n ve Yeni i Partisi'nin
ykselii de iinde olmak zere, aydnla
tyoruz. Yukarda tartlan sava kart
890
 S iyasa, H k m e t v e T e r r iz m

HENLVfc

2003 ubat'nda yz binlerce kii Irak'ta kmak zere olan sava protesto etmek iin
sokaklara dkld.
r m j n > j w <! .-: m n m n M M B - .... v m , , m ,,, iih im i m n m m , M

891
 S iyasa, H k m e t v e T e r riz m
protestolarn arkasndakiler gibi top
lumsal hareketlerin ele alnmasyla,
parti siyasasndan, daha geni bir an
lamda siyasaya geiyoruz ve bu devi
nimlerin kreselleme ve deimekte
olan teknoloji tarafndan etkilenme
biimlerinden kimilerine bakyoruz.
Pek ok rnekte, artan demokrasi
ynndeki bask, erkli bir siyasal kuvvet
yaratmak iin ulusu hareketlere ba
lanmtr, bu nedenle ardndan ulusu
luun ykseliini inceliyoruz. Bugn
siyaset sosyolojisindeki nemli mese
lelerden biriyle ilgili bir tartmla sonu
ca varyoruz: Terrizm.
Siyaset sosyolojisindeki
temel kavramlarn ele
alnmas
Siyaset, hkmet ve devlet
Pek ok kii siyaseti uzak ve ilgi-
ekmez bulur ve ou kez onu West-
minster'daki, Brksel'deki ya da Wash-
ington'daki orta yal adamlarn zel
alaru diye grr. Bu gre gre,
siyaset, ynetimsel etkinliklerin uzan
mn ve ieriini etkilemede erkin
kullanlmasnn aracyla ilintilidir.
Ancak, siyasa sorgulanan bir kavramdr
ve siyasal olann alannn uzanm,
hkmetin alannkinin epey tesinde
olabilir. Bu blme onunla baladmz
sava kart hareket, siyasal bir hare
kettir, tpk bu kitabn baka yerlerinde
tartlan topluluklardan, alardan ve
rgtlerden pek ounun (rnein,
evrecilerden ya da feministlerden olu
anlar) olduu gibi.
Bununla birlikte, houmuza gitsin
ya da gitmesin, siyasal alanda olanlar
yaamlarmzn tmne dokunur -yne
timsel etkinlik dar anlamyla sz konusu
olduunda bile. Hkmetler, olduka
kiisel olan etkinlikleri etkilerler ve,
sava zamanlarnda, zorunlu saydklar
amalarn uruna yaamlarmzdan vaz
gememizi bile buyurabilirler. H k
metin alan, siyasal erkin alandr. Tm
siyasal yaam erkle ilgilidir: Onu kim
elinde tutar, onu nasl elde ederler ve
onunla ne yaparlar? Aada, g kavra
m daha yakndan ncelenmektedir.
Nerede yetkesi bir yasa dizgesiyle
ve siyasalarn yrrle koymak iin
asker kuvveti kullanma sasyla
desteklenen, verili bir toprak parasn
yneten bir siyasal hkmet aygt
(parlamento ya da kongre gibi ku-
rumlara ek olarak, kamu hizmeti
grevlileri) varsa, orada bir devletin var
olduunu syleyebiliriz. Tm modern
toplumlar ulus-devletlerdir. Yani,
iinde nfusun byk kitlesinin kendi
lerine tek bir ulusun paras gzyle
bakan yurttalardan olutuu devletle
rdir. Ulus-devletier eitli zamanlarda
dnyann farkl yerlerinde varla
gelmilerdir (rnein, Birleik Devlet
ler 1776'da ve ek Cumhuriyeti
1993'te). Bunlarn balca ralayclar, 2.
Blm'de ("Kreselleme ve Deien
Dnya") betimlenenler gibi sanayile
memi ya da geleneksel uygarlklarn-
kilere olduka keskin biimde karttr.
Bunlar:
Egem enlik Geleneksel devletler
tarafndan ynetilen toprak par
alar her zaman kt tanmlanm
olup merkezi devlet ynetimi
tarafndan baarlanan denetim
dzeyi olduka zayft. Egemenlik
kavramnn yani, bir hkmetin,
ierisinde kendisinin yce g
olduu, kesin bir snr olan bir alan
892

zerinde yetkeye sahip olmas
meseleyle pek az badayordu.
Buna kart olarak, tm ulus-
devleder egemen devletierdir.
Yurttalk Geleneksel devlederde,
kral ya da imparator tarafndan
ynetilen nfusun ou, onlar
ynetenlerle ilgili pek az farknda-
lk ya da onlara ynelik pek az ilgi
gsterirdi. Hibir siyasal haklar ya
da etkileri de yoktu. Olaan olarak,
yalnzca baat snflar ya da daha
varlkl topluluklar topluca siyasal
bir cemaate ilikin olma duygusu
hissederdi. Buna kart olarak,
modern toplumlarda, bir siyasal
dzenin snrlar ierisinde yaayan katlmakta olan bakalarnn direniine
insanlarn ou, ortak haklan ve
devleri olan ve kendilerine bir
ulusun paras gzyle bakan
yurttalardr. Siyasal snmac ya da zaman bile kendi yolunuzda ilerlemeyle
"devletsiz" olan kimi insanlar
olmakla birlikte, bugn dnyada
neredeyse herkes belirli bir ulusal
siyasal dzenin bir yesidir.
Ulusuluk Ulus-devletler, tek bir
siyasal cemaatin paras olma duy
gusunu salayan bir simgeler ve
inanlar kmesi diye tanmlanabi
len ulusuluun ykseliiyle
iliiklendirilir. Bylece, bireyler
Britanyal, Amerikal, Kanadal,
Rus ya da her ne iseler o olmaktan
tr bir gurur ve aidiyet duygusu
hissederler. Bunlar, Dou Timorlu-
lar'n bamszlk arayna hareket biimi tarafndan merulatrlrlar.
kuvveti veren hislerdir. Olaslkla,
insanlar her zaman u ya da bu
biimdeki toplumsal topluluklarla
-aileleriyle, kyleriyle ya da dinsel
cemaatleriyle- bir tr zdelik
hissetmilerdir. Bununla birlikte,
ulusuluk ancak modern devletin
893
S iy a s a , H k m e t v e T e r riz m
geliimiyle boy gsterdi. O, seik
bir egemen cemaatle zdelik
hislerinin balca davurumudur.
Ulusuluk grngsn bu bl
mn sonuna doru daha ayrntl
biimde aacaz.
G
Siyaset sosyologlar iin gcn
anlam, doas ve dalm, temel
meselelerdir. Sosyolojinin kurucu
simalarndan biri olan Max Weber
(yaptna 1. Blm, s. 52-54'da bak
mtk), gcn genel bir tanmn "bir
insann ya da birok insann, bir emir
eylemde kendi istenlerini, eyleme
karn bile olsa gerekletirme olana"
diye yapyordu (Gerth ve Mills 1948).
Weber'a gre, g, bakalar istemedii
ilgilidir.
Erkin zorlayc olan biimleri ile
yetkesi olan biimlerinin arasnda bir
ayrm yapmada pek ok sosyolog
Weber'n izinden gitmitir. rnein,
2003'te Irak'taki savatan kukulu
olanlar, Birlemi Milleder'den ak
yetke almam olduu iin Amerika
nderliindeki istilay sklkla eletir
diler, onlar bu yzden savan meru
olmadn dnyorlard gcn zorla
yc bir kullanm. Gcn biimlerinin
ounun temelinde tek bana kuvvet
olmayp bunlar yetkenin herhangi bir
Max Weber'n gle ilgili tartmas,
yetkenin farkl ulamlar ya da "lksel
rnekeleri" arasnda ayrm yapma
zerine odaklanyordu. Weber'a gre,
yetkenin kayna vard: Geleneksel,
karizmatik ve aklc-yasal. Geleneksel
yetke, uzun zamandr yerlemi olan
 S iya sa , H k m e t v e T e r riz m
kltr rntlerine duyulan sayg
araclyla merulatrlan gtr.
Weber, ortaa Avrupas'nda soylularn
kaltsal aile ynetimini buna rnek
olarak verir.
Buna kart olarak, k a ri^matikyetke,
gelenei bozma eilimindedir. Bu,
nderin adanml esinleyen srad
niteliklere sahip olduuna inanan
astlarn bir ndere hissetdi adanm-
ln sonucudur. 'Karizma', Weber'a
gre, kiiliin bir ralaycsdr. sa ve
Adolf Hider, sklkla, karizmatik yetkesi
olan bireylere rnek olarak verilir.
Ancak, karizmak yetke daha dnyasal
biimlerde de kullanlabilir: rnein,
belirli kimi retmenlerin yetkesi
birpara karizmak olabilir. Weber'n
de grne gre, gemite ou top
lum, aralarna dnem dnem karizma
patlamalar serpitirilen geleneksel
yetke yaplanmlaryla ralanyordu.
Weber, modern dnyada gelenek
sel yetkenin yerini gitgide artan biimde
aklc-yasal yetkenin almaya baladn
savlyordu. Bu, yasal olarak geirilmi
kurallar ve dzenlemeler araclyla
merularlm gtr. Bu, modern
rgtlerde ve brokrasilerde (16.
Blm'de tartlmtr) ve Weber'n bir
toplumun siyasal yaamn yneten
resmi rgder diye betimledii devlet
ynetiminde bulunur (Gerth ve Mills
1948).
Stepken Lukes: kktenci seenekler
G hakkndaki kktenci ve
seenek bir gr, sosyolog Stephen
Lukes (1974) tarafndan nerilmitir.
Klasik anlasnda Lukes gce degin
" boyutlu bir gr" sunar. Birinci
boyut, gc, gzlemlenebilir amlar-
da, kiinin kendi yoluna gitme ynnde
kararlar verme becerisiyle ilgisinde ele
alr: rnein, eer devlet ynetimi 2003
ubat'mdaki sava kariti protestolara
karlk olarak Irak'taki askeri mdaha
leye olan desteini deitirmi olsayd,
bu, protestocularn gcnn olduu
nun kam olurdu. Bununla birlikte,
Lukes g kavramnn bundan ok daha
geni olduunu savlar.
Gcn ikinci bir boyutu, hangi
meselelerle ilgili karar verildiini
denetleme becerisiyle ilintilidir. Lukes
bununla, gc olan topluluklarn ya da
bireylerin, bunu bir karar vererek deil
de, bakalar iin eriilebilir olan
seenekleri snrlandrarak uygulayabil-
diklerini anlatmak ister. rnein,
yetkeci devlet ynetimlerinin (Singa
pur'un Asyal ulusunda olduu gibi, s.
896'ya baknz) glerini uygulamala
rnn bir yolu, basnn neyi aktarabilece
ine ksdamalar getirmektir. Byle
yapmakla, onlar sklkla belirli kimi
dertlerin -rnein, onlarn hukuki
bedensel cezay kullanmalarnn ulus
lararas olarak knanmas- siyasal sre
cin ierisindeki meseleler durumuna
gelmesini engellemeyi baarrlar.
Lukes, gcn bir de, kendisinin
"arzularn suiistimali" dedii nc
boyutunun olduunu ileri srer. unu
sorar: "Bir bakasnn ya da bakalarnn
sizin onlarn sahip olmalarn istediiniz
arzulara sahip olmalarna neden olmak
yani, dncelerini ve arzularn denet
leyerek onlarn uygunluklarn gvence
alna almak- gcn yce klgs deil
midir?" (1974). Lukes, bunun beyin
ykama anlamna gelmesinin zorunlu
olmadna iaret eder. Arzularmz
daha incelikli biimlerde de suiistimal
edilebilir. rnein, Marxistier kimi
zaman kapitalisderin, medya araclyla
894

ve toplumsallamn baka aralar ara
clyla, ii ve kitlesel tketici roln
stlenmeleri iin iilerin arzularn
ekillendirmek yoluyla onlar zerinde
g kullandn ileri srmlerdir.
Gcn farkl boyutlar arasnda bir
ayrm yapmakla, Lukes bunun Weber'n
sunduundan daha geni bir tanmn
sunmay baarr. Lukes'a gre: "A B'yi,
B'nin karlarna kart bir tarzda
etkilediinde, A B'nin zerinde g
kullanm olur" (ayn yerde). Bu yine de,
B'nin karlarnn ne olduunu nasl
bildiimiz sorusunu geriye brakr.
Luke, bunun sonul olarak kanyla ilgili
bir mesele olduunu kabul eder. Yine
de, onun gce degin kavramlatrm,
sosyologlar g kullanmnn ilikili
olduu farkl boyutlarla ilgili olarak
uyarmada etkili olmutur.
Youcault veg
Fransz sosyolog Michel Foucault
(1 9 2 6 -1 9 8 4 ) da g hakkndaki
Weber'n gcnn biimsel tanmndan
ok uzak olan bir anlat gelitirmitir.
Foucault, gcn, devlet gibi bir tek
kurumda younlamadn ya da
bireylerin herhangi bir tek topluluu
tarafndan elde tutulmadn ileri
sryordu. O, Stephen Lukes'unki de
iinde olmak zere gcn bu daha eski
modellerinin saptank kimliklere bel
baladn ileri sryordu. G, kimlii paralar (s. 893'e baknz), nk g
kolayca belirlenebilen topluluklar
tarafndan elde tutuluyordu: rnein,
(Markslara gre) yneticiler snf ya
da (feministlere gre) erkekler. Bunun
yerine, Foucault gcn toplumsal
etkileimin tm dzeylerinde, tm
toplumsal kurumlarda, tm insanlar
tarafndan iletildiini ileri srd.
895
S i y a s a , H k m e t v e T e r r iz m
u-ct*w<riUHtMr s n x m in B fla aBjp M fg p n ftiam turnam w i -k.'i ti.
Foucault'nun dncesi 4. Blm ,
"Sosyolojide Kuramsal D n ce", s.
153-4'de tantlm ve onun rgtler
deki g hakkm daki anlats 16.
Blm , " rgtler ve A lar", s. 694-
7'de tartlmtr.
Foucault'ya gre g ve bilgi bir
b irle rin e yakndan b a ld r ve
birbirlerini berkitmeye yararlar. rne
in, bir doktorun bilginin zerinde hak
diretisinde bulunmas, bu bilgiler bir
hastane gibi kurumsal bir balamda
klgya dkldklerinden, gcn ze
rinde de hak diretisinde bulunmasdr.
Salk ve hastalkla ilgili bilgideki art,
doktorlara g verdi; onlar, hastalar
zerinde yetke diretisinde bulunabili
yorlard. Foucault, gc ve bilgiyi tar
tma yollar salayan "sylemlerin"
geliimini betim ler -rnein, bir
"Foucaultcu" (Foucault'nun savlarn
destekleyen biri) 'tbbi sylemlerden'
sz edebilir (s. 60'a baknz).
Siyaset sosyolojisi dosdoru at
m kuramlarndan (s. 56'ye baknz),
zellikle Marxlk'n ekonomiyle ilgili
yorumlarndan uzaklap toplumsal
cinsiyet ya da cinsellik gibi temelinde
kimliin olduu siyasal savam biimle
rine ynelince, Foucault'nun fikirleri
poplerlik kazanmtr (Foucault 1967,
1978). Foucault'nun anlats, gcn
yetkeci ve zorlayc biimlerinin arasn
daki yukarda tantlan yaln blnm
baat topluluklar tarafndan uygulanan
bir ey olmaktan ok, tm toplumsal
ilikilerde bulunan bir ey olarak
anlalr. Dolaysyla, Foucault'nun g
hakkndaki kavramlatrm, siyasal
olana degin kavramlatrm geniletir.
Bununla birlikte, Foucault'yu eletiren
ler, onun, gndelik toplumsal etkileim
lerde gcn ileme biimlerinin pek
incelikli bir anlatsn salamakla birlik-
 S iy a s a , H k m e t v e T e r r iz m
m * !" il m r I:iw .< lb fW * **r-
te, terime degin puslu kavramlatr-
mnda, gcn askeriye ya da toplumsal
snf gibi yaplanmlarda younlamas
nn nem ini kmsediini ileri
srerler.
Gcn rakip kavramlatrmlarna
baktktan sonra, bu blmde imdi
resmi siyasada gcn kullanlma biimi
zerine younlayoruz. Bir sonraki
blmde, iki siyasal dzen biimini
inceleyerek siyasal g hakkndaki
tartmalardan, bunlarn uygulanma
sna dnyoruz.
Yetkecilik ve demokrasi
Tarih boyunca toplumlar eitli
siyasal dzenlere bel balamlardr.
Yirmibirinci yzyln balangcnda,
yani bugn bile, dnyann her yanndaki
lkeler kendilerini farkl rntlere ve
gruplam alara gre rgtlem eyi
srdrmektedir. imdi ou toplum
demokradk olduu -yani, halk tarafn
dan ynetildii- diretisinde bulunmalda
birlikte, siyasal ynetimin baka biim
leri var olmay srdrmektedir. Bu
blmde siyasal dzenin temel rnek-
elerinden ikisi olan demokrasiyi ve
yetkecilii tantacaz.
Yetkecilik
Eer aada inceleyeceim iz
demokrasinin, yurttalarn siyasal
meselelere etkin katlmn yreklendir
dii kabul edilirse, yetkeci devletlerde
katlm halktan esirgenir ya da serte
kstlanr. Byle toplumlarda, devletin
gereksinimleri ve karlar ortalama
yurttalarnkilerden ncelikli tutulur ve
devlet ynetimine kar durma ya da bir
nderi gten uzaklatrma iin hibir
yasal dzenek kurulmamtr.
Bugn yetkeci devlet ynetimleri
-ilerinden kimileri demokratik olduk
lar savndadr- olan pek ok lkede
vardr. Saddam Hseyin'in nderliinde
2003'e dek Irak, uygunsuzluun bas
trld ve doal kaynaklarn fazlaca bir
paynn seme bir aznln yarar iin
kullanld yetkeci devletin bir rne
iydi. Suudi Arabistan'daki ve Ku
veyt'teki gl monariler ve Myan-
mar'n (Burma) nderlii, yurttalarn
sivil zgrlklerini kat biimde kstlar
ve devlet ynetimiyle ilgili meselelere
anlaml katlm onlardan esirger.
Singapur'un Asyal ulusu szde
"yumuak yetkeciliin" bir rnei
olarak sklkla anlr. Bunun nedeni,
ynetim-deki Halkn Eylemi Partisi'nin,
gc penesinde smsk tutmas ama
toplumun neredeyse tm vehelerine
mdahale ederek yurttalar iin yksek
bir yaam niteliini gvenceye bala
masdr. Singapur, gvenliliiyle, sivil
dzeniyle ve tm yurttalarn top
lumsal olarak hesaba katlmasyla
dikkate deerdir. Singapur'un ekono
misi baarldr, caddeleri temizdir,
insanlarnn ileri vardr ve yoksulluk
neredeyse bilinmemektedir. Bununla
birlikte, maddi bakmdan yksek yaam
standardarna karn, p atma ya da
toplum iinde ttn ime gibi nemsiz
aykrlklar bile sert cezalarla cezaland
rlabilir; medyann, internet eriimine
ve uydu anaklarna sahip olmayla ilgili
sk dzenleme vardr; polis, kukulan
lan saldrlardan tr yurttalar
akkoymada srad glere sahiptir ve
bedensel cezalar ve lm cezas yay
gndr. Bu yetkeci denetime karn,
devlet ynetimiyle ilgili ortak doyum
yksek olmutur ve toplumsal eitsiz
likler baka pek ok lkeyle karlatrl
dnda olabildiince azdr. Singapur
demokratik zgrlklerden yoksun
896
 S iy a s a . H k m e t v e T e r r iz m

olsa da, lkenin zerindeki yetkecilik rasiye her eyden nce ortak gcn (z
damgas, yazar William Gibson'n aday ynetim ve z-dzenleme) bir biimi
"lm cezasnn olduu Disneyland" gzyle mi, yoksa bakalarnn (rne
diye betimlemesine yol aan daha in, bir seilmi temsilciler topluluu)
buyurganca rejimlerinkilerden farkldr. karar verme srecini desteklemeye
yarayan bir ereve gzyle mi bakl
Demokrasi
dn etkileyebilir.
Demokrasi szcnn kkleri,
Katlmc dem okrasi
tek tek paralar demos Chalk1) ve kratos
Cynetim1) olan Yunanca demokratla Katlmc demokraside (ya da
terimindedir. Dolaysyla, temel anla dorudan demokraside) kararlar, onlar
myla demokrasi, ynetimde hkm dan etkilenenler tarafndan ortaklaa
darlarn ya da soylular snflarnn deil, olarak verilir. Eski Yunanistan'da uygu
halkn olduu bir siyasal dzendir. Bu, lanan zgn demokrasi rnekesi
kulaa yeterince duru gelmektedir ama buydu. Yurtta olan kimseler, yani
durum pek yle deildir. Demokratik toplumun kk bir aznl, siyasalar
ynetim, kavramn nasl yorumlan gzden geirmek ve nemli kararlar
dna bal olarak eitli dnemlerde vermek iin dzenli olarak toplanrd.
ve farkl toplumlarda birbirine kart Katlmc demokrasi, nfusun oun
biimler almtr. rnein, 'halk', tm luunun siyasal haklarnn olduu ve
erkekleri, mal sahiplerini, beyaz erkek herkesin onlar etkileyen tm kararlarn
leri, eitimli erkekleri ve yetikin verilme srecine etkin olarak katlmas
erkeklerle kadnlar imliyor olarak eitli nn olanaksz olduu modern toplum
biimlerde anlalmtr. Kimi toplum larda snrl nem tar.
larda demokrasinin resmi olarak kabul
Ancak, katlmc demokrasinin kimi
edilmi eidi siyasal alanla snrlanm
grnmleri modern toplumlarda
tr, oysa bakalarnda toplumsal yaa
gerekten de bir rol oynar. Birleik
mn daha byk alanlarna geni
Devleder'in kuzeydousundaki New
letilmitir.
England'daki kk cemaader, gele
Belirli bir balamda demokrasinin neksel yllk "kasaba toplantlar" uygu
ald biim, byk lde onun deer lamasn srdrmektedirler. Bu belirli
lerinin ve hedeflerinin nasl anlald gnlerde, kasabann tm sakinleri devlet
nn ve ncelikli tutulduunun bir sonu ynetiminin ya da federal ynetimin yarg
cudur. Demokrasi genel olarak siyasal yetkisine girmeyen yerel meseleleri
eitlii gvenceye almay, zgrlemeyi tartmak ve oylamak iin biraraya gelir.
ve zgrl korumay, ortak kar Katlmc demokrasinin baka bir rnei,
savunmay, yurttalarn gereksinim insanlarn belirli bir meseleyle ilgili
lerini karlamay, ahlaki zgeliime grlerini davurduklar referan-
yardmc olmay ve herkesin karn dumlann yaplmasdr. ok sayda insana
dikkate alan etkili karar verme srecini dorudan danma, meseleyi, yanda-
salamay en iyi baarabilen siyasal d nacak bir ya da iki soruya indirgeyerek
zen olarak grlr (Held 1996). Bu yalnlatrma yoluyla olanakl klnr.
eidi hedeflere verilen arlk, demok Referandumlar nemli siyasa kararlarn

897
 S iya sa , H k m e t v e T e r r iz m

Kuzey Kore'de bir 1 Mays gn geit treninde askeri g gsterisi. lke, belki de dnyada siyasal olarak
en yaltlm lkedir ve nderi en yetkeci nderlerden biridir. Devlet Bakan Kim Jong-il ksa zaman nce
erkeklerin salarnn be santimetreden daha uzun olamayacan buyurmutur. Elli ya zerindeki
kellemekte olan erkeklere "tarama pay" olarak fazladan iki santimetreye izin verilir.

ekillendirmede kimi Avrupa lkelerinde T e m s ili d e m o k r a s i

ulusal dzeyde dzenli olarak kullanlr.
2005'te birka Avrupa lkesinde,
nerilen Avrupa Anayasas'm imzala
malarnn iyi olup olmayacayla ilgili
referandumlar oldu. Birleik Krallk da
bir oylama yapmay kabul etti ama 2005
Mays'nda nerinin Fransa'daki ve
Hollanda'daki yenilgisi, szleimin yakn
gelecekte benimsenmesiyle ilgili umutlan
ykt ve Britanya'da referandumla ilgili
tasarlarn askya alnmasna neden oldu.
Referandumlar, Kanada'nn yaygn
olarak Franszca konuulan eyaleti olan
Quebec gibi etnik ulusu blgelerde
aynlkla ilgili tartmal meselelerde karar
vermede de kullanlmtr.
zel bir referandum gibi zgl
rnekler dnda, uygulanabilirlikler
katlmc demokrasiyi byk bir lekte
kullansz klar. Bir topluluu etkileyen
kararlarn, bir btn olarak onun yeleri
tarafndan deil, onlarn bu amala
semi olduklar insanlar tarafndan
verildii siyasal dzenler olan temsili
dem okrasi bugn daha yaygndr.
Ulusal devlet ynetimi alannda temsili
demokrasi, kongrelerle, parlamento
larla ya da benzer ulusal kurullarla ilgili
seimler biimini alr. Temsili demok
rasi, topluca bir ulusal topluluun
ierisindeki eyaletler ya da devletler,

898
 S iyasa, H k m e t v e T e r riz m

kentler, iller, ileler ve baka blgeler 1970'lerin ortalarnda dnyadaki

gibi, toplu kararlarn alnd baka tm toplumlarn te ikisinden fazlas
dzeylerde de vardr. Pek ok byk yetkeci saylabilirdi. O zamandan bu
rgt, kilit kararlar almas iin kk yana, durum belirgin biimde deimi
bir yrtme yarkurulu semek yoluyla tir -imdi toplumlarn te birinden az,
m eselelerini tem sili dem okrasiyi yaps bakmndan yetkecidir. Demok
kullanarak ekip evirmeyi yeler. rasi artk Bat lkelerinde younlam
olmayp imdi en azndan ilkece,
Oy verenlerin iki ya da daha fazla
dnyann pek ok alannda arzulanan
parti arasnda seim yapabildii ve
devlet ynetimi biimi olarak destek
yetikin nfusun ounluunun oy
lenmektedir. David Held'in (1996)
hakknn olduu lkeler, genellikle
dikkat ekmi olduu zere, "demok
zgrlk demokrasiler diye adlan
rasi imdiki ada siyasal meruluun
drrlar. Britanya ve teki Bat Avrupa
temel standard durumuna gelmitir".
lkeleri, A.B.D. Japonya, Avustralya ve
Yeni Zelanda, tm bu ulama girerler. Bu blmde zgrlk demokra
Gelimekte olan dnyada da Hindistan sinin kresel yaylmn gzden
gibi pek ok lkenin zgrlk geireceiz ve onun poplerliiyle ilgili
demokratik dzenleri vardr ve grece olanakl kimi aklamalar nereceiz.
imiz zere, bu say gitgide artmaktadr. Sonra ada dnyada demokrasinin
kar karya geldii sorunlardan
kimilerini inceleyeceiz.
Demokrasinin kresel
yaylm Komnizmin k
Gelecein siyaset sosyologlar Uzun bir zaman boyunca dnyann
geriye, 1980'lere ve 1990'lara baktkla siyasal dzenleri, eski Sovyeder Birli-
rnda, zel olarak bir tarihsel geliimin i'nde ve Dou Avrupa'da bulunduu
gze arpmas olasdr: Dnyann (ve bugn de in'de ve az saydaki
uluslarndan pek ounun demokratik baka birka lkede var olan) biimiyle
lemesi. 1980'lerin bandan bu yana komnizm ile zgrlk demokrasi
Latin Amerika'da ili, Bolivya ve arasnda blnmt. Yirminci yzyln
Arjantin gibi birka lke yetkeci askeri byk blm boyunca dnyann
ynetimden, bymekte olan bir nfusunun byk bir ksm ynelim
demokrasiye geii deneyimlemitir. bakmndan komnist ya da sosyalist
Benzer biimde, Komnist blokun siyasal dzenler altnda yaad. 1883'te
1989'da kyle, pek ok Dou Marx'n lmn izleyen yz yl, onun,
Avrupa devleti -rnein, Rusya, Polon krenin her yannda sosyalizmin
ya ve ekoslovakya- demokratik yaylmyla ve ii devrimleriyle ilgili
olmutur. Ve Afrika'da -Benin, Gana, ntansn destekler grnyordu.
Mozambik ve Gney Afrika da iinde
Her ne denli bu lkelerdeki
olmak zere- nceleri demokratik
dzenler Bat'daki insanlarn demokra
olmayan uluslar, demokratik lkleri
siden anlad eyden byk lde
kucaklar olmutur.
farkl idiyse de, komnist devleder

899
 S iy a s a , H k m e t v e T e r riz m

1989'da Berlin Duvar'nn yerle bir edilmesi Dou'da Komnizm'in hzl paralannda simgesel bir and ve
zgrlk demokratik kurumlarn grlmedik bir yaylmna yol at.

kendilerine demokrasi gzyle baktlar.
Komnizm zce tek partili ynetimle
ilgili bir dzendi. Oy verenlere, farkl
partiler arasnda deil ayn partinin
-Komnist Partinin- farkl adaylar
arasnda bir seim hakk veriliyordu ve
sklkla, adayln koyan yalnzca bir kii
oluyordu. Bylece, gerek bir seim
hakk hi mi hi yoktu. Sovyet tarz
toplumlarda Komnist Parti kukusuz
en baat gt: Yalnzca siyasal dzeni
deil, ekonomiyi de o denetliyordu.
Eitimli bilginlerden ortalama
yurttalara dek Bat'daki neredeyse
herkes komnist dzenlerin derinden
yerlemi olduuna ve kresel siyasann
kalc bir zellii durumuna geldiine
inanyordu. Bir dizi "kadife devrimle"
kom nist rejim ler birbiri ardna
kerken, 1989'da yaylmaya balayan
olaylarn arpc akn nceden
bildiren, eer varsa, pek az kii vard.
Batan baa Dou Avrupa'da kat ve
yaygn biimde yerlemi bir ynetim
dzeni gibi grnen ey, neredeyse bir
gecede bir yana atld. Komnistler
yarm yzyldr baat olduklar lkelerde
gitgide hzlanan bir dizilim iinde
glerini yitirdiler: Macaristan, Polon
ya, Bulgaristan, D ou Almanya,
ekoslovakya ve Romanya. Sonunda,
tam da Sovyetler Birlii'nin ierisinde
Komnist Parti gcn denetimini
yitirdi. 1991'de SSCB'yi oluturan on
be cumhuriyet bamszlk ilannda
bulununca, son Sovyet nder Mikhail
Gorbaov "devletsiz bir bakan" duru

900

muna gelmi oldu. in'de bile, 1989'da
Tiananmen Meydan'nda protesto
yapan renciler ve bakalar, ordu
tarafndan kyc biimde datlmalar
na dek, Komnist Parti'nin g zerin
deki penesini sarsar grnd.
Sovyetler Birlii'nin dnden
bu yana demokratikleme sreleri
yaylmay srdrd. Dnyann en yet
keci devletlerinden kimileri olan
devleder arasnda bile demokratikleme
belirtileri yakalanabilir. Afganistan,
Sovyet birliklerince 1979'da istila edil
diinden beri Sovyeder Birlii tara
fndan denetlenmekteydi. SSCB igali
on yl sonra, mcahiderin (Mslman
gerilla savalar) iddetli direniinin
ardndan sona erdi. 1990'larn balarn
da, lke, mcahit blklerinden oluan
sava aalarnn arasndaki i savan
gerekletii yerdi. 1996'ya gelindiinde
Taliban lkenin ounun denetimini
ele geirmi ve bir "salt slam devle
tinin" yaratmaya balamt. Onlar
slam yasalarnn ar bir yorumunu
ortaya koyarak halka ak idamlar ve el,
kol, kafa kesmeyi balattlar, kzlarn
okula gitmesini, kadnlarn almasn
ve 'uar' elenceyi yasakladlar. 11 Eyll
olaylarnn ardndan, A.B.D, terr
saldrlaryla balantlandrd Taliban'
devirme abalarn baarl bir biimde
yrtt. 2001'in sonunda, Hamid
Karzai, Afganistan'n Geici Yne-
tim'inin Bakan seilerek 2002 Hazi-
ran'nda Cumhurbakan oldu ve yeni
bir anayasann onaylanmasn salamay
sdendi. 2004 Ocak'nda imzalanan
anayasa, gl bir yrtme kurulu,
slam'a lml bir rol ve insan haklarna
temel koruma salamaktadr. Afganis
tan'da ilk seimler 2004 Ekim'inde
yapld ve Karzai'nin Cumhurbakan
901
S iy a s a , H k m e t v e T e r riz m
olarak be yllk bir yetki kazanmasyla
sonuland.
Dnya nfusunun bete birinin
iinde bulunduu in'de, komnist
devlet ynetimi daha demokratik olma
ynnde gl basklarla kar karya
dr. in'de binlerce kii demokrasi
arzularnn iddet iermeyen davuru
mundan tr tutukevlerinde kalmak
tadr (s. 904'te internet ve demokratik-
leimle ilgili kutuya baknz). Ama
Komnist devlet ynetimi tarafndan
direnile karlanan ve demokratik bir
dzene geii gvence altna almak iin
etkin olarak alan topluluklar vardr.
Son yllarda, Myanmar, Endonezya ve
Malezya gibi baka yetkeci Asya
devlederi de gitgide artan demokratik
harekedere tanklk etmilerdir. Daha
fazla zgrlk iin yaplan bu arlarn
kimileri iddetli karlklar bulmutur.
Ne olursa olsun, "demokrasinin kre
sellemesi" dnyann her yannda hzla
srmektedir.
Demokrasiye doru bu genel
eilim taa kazlm deildir. Polonya,
ek Cumhuriyeti, Macaristan ve Baltk
devlederi gibi eski Sovyet blokundaki
kimi lkelerde zgrlk demokrasi
sk skya benimsenir grnmekle
birlikte, Sovyetler Birlii'nin eski Orta
Asya cumhuriyederi, Yugoslavya ve
hatta Rusya gibi baka lkelerde,
demokrasi krlgan olarak kalmaktadr.
Gerekten de, demokratik siyasal
kurumlarn tarihte eitli noktalarda
k rlg a n ve in c in e b ilir olduu
gsterilmitir. rnein, dnyann en
militan slam devlederinden biri olan
ran'da gl m ollalarla (dinsel
nderler) ilgili ortak honutsuzluk,
reform yanls Cumhurbakan Mu-
hammed Hatemi'nin 1997'de oylarn
 S iya s a , H k m e t v e T e r r iz m
yzde 70'inden fazlasyla seilmesine
neden oldu. ran'a demokrasi geliyor
gibi grnyordu. Hatemi, demokra
siye duyulan ortak zlemin tam da
dzenin kyle sonulanacan
kabul eden bir nder olarak Mikhail
Gorbaov'a benzetiliyordu. Bununla
birlikte, dinsel tutucularn parlamento
nun denetimini yeniden ele geirmele
rinden sonra Hatemi yalnzca snrl
reformlar yapmada baarl oldu, ve
onlarn bir yesi olan Mahmud Ahme-
dinecad'n 2005 Haziran'nda cumhur
bakan seilmesi, daha fazla demok
ratik reform olasln epey drd.
ran'n yakn tarihi, demokratikleme
nin tersine evrilemez bir sre oldu
unu dnmememiz gerektiini gs
terir. Ancak, demokratiklemenin daha
byk kreselleme kuvvetlerine bal
olmas, demokrasinin geleceiyle ilgili
iyimserliin nedenidir.
Taliban'la, terrizmle ve onun dem ok
rasiler iin yaratt risklerle ilgili daha
fazla bilgi iin s. 929-38'e baknz.
Demokrasinin poplerliini
aklamak
Demokrasi neden bu denli popler
olmutur? Sklkla anlan bir aklama,
siyasal ynemin teki biimlerinin
denenip baarszla uram olmasdr
-demokrasinin, "en iyi" siyasal dzen
olduunu kantlam olmasdr. D e
mokrasinin yetkecilikten daha iyi bir
siyasal rgtlenme biimi olduu aka
grlmektedir ama bu tek bana son
zamanlardaki demokratikleme dalga
larn uygun biimde aklamaz. Bu
geliimlerin tam aklamas her bir
lkede demokrasiye geie neden nlan
toplumsal ve siyasal durumlarn ayrntl
bir zm lem esini gerektirm ekle
birlikte, kreselleme srelerinin bu
Demokrasinin zaferi: tarihin sonu mu?
A d "ta rih in s o n u " dey iiyle a n la g e le n y a z a r, F r a n c is
F u k u y a m a 'd r ( 1 9 8 9 ) . F u k u y a m a 'r u n ta rih in s o n u n a
d e g in p e k s o r g u la n a n k a v ra m la tr m n m te m e lin d e
k a p ita liz m in v e z g r l k d e m o k ra s in in d n y a
a p n d a k i u tk u su v a rd r. F u k u y a m a 'm n sav n a g r e ,
D o u A v ru p a 'd a k i 1 9 8 9 d e v rim le r in in , S o v y e d e r
B irli i'n in d a lm a s n n v e b a k a b lg e le rd e o k
p artili d e m o k ra s iy e d o r u b ir g e i in a rd n d a n , d a h a
esk i a la rn d n g s e l sa v a la r s o n a e rm itir.
T a rih in s o n u , s e e n e k le rin s o n u d u r. A r tk h i k im se
m o n a r iy i s a v u n m a m a k ta d r v e fa iz m g e m i e
ilikin b ir o lg u d u r. B u d en li u z u n z a m a n d r B a t
d e m o k ra s is in in b y k rak ib i o la n k o m n iz m d e
y le. M a r x 'n n c e d e n b ild irim in in te rs in e ,
k a p ita liz m , s o s y a liz m le o la n u z u n sav am n
k a z a n m tr v e im d i z g r l k d e m o k ra s i m e y d a n
o k u n a m a z o la ra k d u rm a k ta d r . F u k u y a m a , "in s a n
t r n n d n g s e l e v r im in in s o n n o k ta s n a v e
in sa n y n e tim in in s o n u l b i im i o la ra k B a t
d e m o k ra s is in in e v r e n s e lle im in e " e ri m i
o ld u u m u z u ileri s re r.
F u k u y a m a 'r u n sav e le tire l k arlk lara y o l a m tr,
a n c a k b ir a n la m d a o , z a m a n m z n kilit
g r n g le r in d e n b irin i a y d n la tm tr. im d ile rd e ,
p a z a rn k in in v e z g r l k d e m o k ra s in in k in in
te s in d e e k o n o m ik v e siy asal r g d e n im b iim le ri
im g e le m e y i b a a r a n h i b ir b y k e s e m e n kitlesi ya
d a k itlesel h a r e k e t y o k tu r. B u n u n la b irlik te, im d i
d u r u m b u y m u gibi g r n s e d e , b iz e a k o la n t m
s e e n e k le ri t k e tm i o ld u u m u z a n la m n d a , ta rih in
b ir d u r m a n o k ta s n a g e lm i o ld u u o k ku k u lu
g r n m e k te d ir . G e l e c e k te e k o n o m ik , siyasal y a d a
k lt rel d z e n in h a n g i y en i b i im le rin in o r ta y a
k a c a m k im s y ley eb ilir? T p k o r t a a
d n rle rin in d e re b e y li in g eriley iiy le birlik te
o r ta y a k a c a k o la n san ay i to p lu m u n a d e g in h ib ir
ip u la rn n o lm a d g ib i, b iz d e u a n d a d n y a n n
g e le c e k y zyl i in d e n asl d e i e c e in i n c e d e n
g re m e y iz .
Sorular
1 F u k u y a m a "ta rih in s o n u " dey iiyle n ey i a n la tm a k
is tiy o rd u ?
2 F u k u y a m a "ta rih in s o n u n a " e ri m i o ld u u m u z u
s a v la m a k ta hakl m y d ?
3 im d i k o m n iz m -s o n r a s a d a o ld u u m u z k ab u l
e d ilirse , b iz e h a n g i siyasal s e e n e k le r ak tr?
902

eilimde nemli bir rol oynam
olduundan pek az kuku du-yulabilir.
Birinci olarak, kresellemenin
beraberinde getirdii uluslararas
kltrel temaslarn artan says pek ok
lkede demokratik devinimleri dinle-
tirmitir. letiim teknolojisindeki
ilerlemelerin yan sra, kresellemi bir
medya, demokratik olmayan pek ok
ulusun sakinlerini demokratik lklere
ak durum a g e tire re k , siyasal
sekinlerin seim ler dzenlem esi
ynndeki isel basky arrmr (kar rasiler baka trlerdeki devlederden
sayfada demokratikleim ve internede
ilgili kutuya baknz). Elbette, byle bir
bask zdevinimli olarak popler
egemenlik kavramnn yaylmasndan
kaynaklanamaz. Daha nemlisi udur
ki, kresellemeyle birlikte demokratik
devrimlerle ilgili haberler ve onlara
neden olan seferber etme srelerinin
anlatlar blgesel bir dzeyde abucak
yaylr. rnein, 1989'da Polonya'daki
devrimle ilgili haberin Macaristan'a
varmas pek ksa srmtr ve bu
devrim oradaki demokrasi yanls
eylemcilere almalarn onun evre
sinde ynlendirebilecekleri yararl,
blgesel olarak uygun bir model
salamtr.
kinci olarak kresellemi dnya
da nemi gitgide artan bir rol oynamaya
balam olan Birlemi Milleder ve
Avrupa Birlii gibi uluslararas rgder,
demokratik olmayan devledere demok
ratik ynlerde hareket etmeleri ynn
de d bask uygulamlardr. (Avrupa
Birlii s.908-9'daki kutuda tantl
maktadr). Kimi rneklerde, yetkeci
dzenlerin paralanmasn yreklen
dirm ek iin bu rgtler ticaret
ambargolarn, ekonomik geliim ve
istikrar iin borlarn koullu olarak
903
S iy a s a , H k m e t v e T e r z m
salanmasn ve eitli trlerde diplo
matik manevralar kullanmay baar
mlardr.
nc olarak, dnya kapitaliz
minin genilemesi demokratiklemeyi
kolaylatrmtr. Her ne denli ulusar
irketlerin buyurganlarla anlamalar
yapmaktan tr kt bir nleri varsa
da, irketler genellikle demokratik
devlederde i yapmay yelerler -siyasal
zgrle ve eitlie ynelik ikin bir
felsefi yelemeden tr deil, demok
daha istikrarl olma eiliminde olduu
ve krlar olabildiince artrmada
istikrar ve nceden bildirilebilirlik zsel
olduu iin. zellikle gelimekte olan
dnyada ve eski Sovyetier Birlii'nde
siyasal, ekonomik ve askeri sekinler
sklkla, uluslararas ticaret dzeylerini
artrmak ve ulusar irkederi lkelerin
de maaza kurmaya yreklendirmek
iin can attklarndan, kimi zaman ken
dilerine ilikin bir demokratik gndem
arayna girerek, siyaset sosyolou
Barrington M oore'un (1966) bir
keresinde "yukardan devrimler" diye
adlandrd eye neden olmulardr.
u dorudur ki, eer kreselleme
en son demokratikleme dalgasnn tek
nedeni olsayd, bugn tm lkeler
demokratik olurdu. in, Kba ve Nijer
ya gibi yetkeci rejimlerin varln
srdrmesi, demokrasiye geii zorla
mak iin kreselleme kuvvederinin her
zaman yeterli olmadn antrr. Ama
demokratik harekeder bu lkelerin bile
birkanda ilerlemektedir, bu da kimi
sosyologlarn, kresellemenin etkisi
altnda gelecek yllarda daha ok ulusun
demokratikleeceini ileri srmesine
yol amaktadr.
 S iya sa . H k m e t v e T e r riz m
Kreselleme ve gndelik yaam: internet ve demokratikleme
n t e r n e t k u v v e t li b i r d e m o k r a t i k l e t i r i c i k u v v e t t ir .
U l u s a l v e k l t r e l s n r l a r a a r , f i k i r l e r i n k r e n i n h e r
y a n n d a y a y lm n k o l a y la t r r v e b e n z e r f ik ir li
i n s a n l a r n s i b e r u z a y d a b i r b i r l e r i n i b u l m a l a r n a iz i n
v e r ir . D n y a n n h e r y a n n d a k i l k e le r d e g i t g id e d a h a
o k i n s a n d z e n li o l a r a k i n t e r n e t e e r i m e k t e v e b u n u
y a a m b i e m i i i n n e m l i s a y m a k ta d r . A n c a k ,
i n t e r n e t i n d e v i m s e l y a y lm , o n l i n e e t k i n l i i n d e v le t
y e t k e s in i d e v i r m e g i z i lg c n a y r m s a y a n d e v l e t
y n e tim le r i z e llik le , y e tk e c i o la n la r t a r a f n d a n b i r
t e h d i t o l a r a k a l g l a n m a k t a d r . H e r n e d e n li i n t e r n e t i n
a z o k z g r c e v a r o lm a s n a o u l k e d e iz in
v e r i l m i s e d e , k i m i d e v le t l e r o n u n y u r t t a l a r
t a r a f n d a n k u ll a n m n k s d a m a k i i n a d m la r a t m a y a
b a l a m t r .
n t e r n e t i n t ic a r i o la r a k k u l la n l a b il ir o l m a s n d a n
y a ln z c a s e k i z y l s o n r a , 2 0 0 3 ' n s o n u n a g e l i n d i i n d e ,
i n 'd e k i i n t e r n e t k u l l a n c l a r n n s a y s 7 9 . 5 m i l y o n a
u la m t v e b u t o p l a m h z l a a r t m a y s r d r m e k t e d i r .
i n 'i n K o m n i s t n d e r l i i n i n g z n d e , i n t e r n e t ,
s iy a s a l k a r d u r u t o p l u l u k l a r n n e t k in l ik le r in i
e g d m l e m e s i n e i z i n v e r e r e k d e v le t g v e n l i i i i n
t e h l i k e li b i r t e h d i t o lu t u r m a k t a d r .
n t e r n e t i n h z l b y m e s i n e k a r l k o la r a k , i n d e v l e t
y n e tim i d z in e le r c e d z e n le m e o rta y a k o y m u ,
b i n l e r c e i n t e r n e t k a f e y i k a p a t m , e - p o s t a l a n , a r a m a
m o t o r l a r n , y a b a n c h a b e r l e r i v e s iy a s a l o la r a k d u y a r l
w e b s i t e l e r i n i b l o k e e t m i v e y a s a k l a n a h t a r s z c k l e r
v e t e r i m l e r l e ilg ili w e b a r a m a la r i i n b i r f l t r e l e m e
d z e n i o r t a y a k o y m u t u r . N e o l u r s a o l s u n , y le
g r n y o r k i, i n 'd e d e n e t i m l e r i n s k l a t r l m a s n e
k a d a r h z l y s a , i n t e r n e t e y l e m c i li i d e o k a d a r h z l
o la r a k b y m e y i s r d r m e k t e d i r .
2 0 0 4 't e U l u s l a r a r a s A f r g t u n u a k ta r d :
O n l i n e d i l e k e l e r i m z a l a m a k , y o z la m a b i r s o n
v e r ilm e s i v e y e n id e n b i im le n d ir m e i in a rd a
Demokrasinin ba dertte mi?
Demokrasi byle yaygnlamaya
balad iin, onun ok baarl bir lkelerde -Birleik Krallk bunun iyi bir
biimde ilem esini bekleyebiliriz.
Ancak, durum byle deildir. Neredey
se her yerde, demokrasi bir glk
iindedir. Bu, yalnzca Rusya'da ve teki
eski komnist toplumlarda demokradk
bir dzen kurmann g olduunun deer lde azalmtr (20.1. Tabloya
ortaya kmasndan tr deildir. baknz).
b u l u n m a k , d e m o k r a s i y a n ls b i r p a r t i k u r m a y
t a s a r l a m a k , " S A R S [ h a s ta l ] i l e ilg ili s y l e n t i l e r i "
y a y m l a m a k , y u r t d n d a k i t o p l u l u k l a r l a i l e t i i m
k u r m a k , [ d i n s e l h a r e k e t ] F a l u n G o n g 'u n e z a s n a
k a r d u r m a k v e 1 9 8 9 'd a k i d e m o k r a s i
p r o t e s t o la r n a k a r a lm a n s k n le m in y e n id e n
g z d e n g e i r i l m e s i a r s n d a b u l u n m a k ; b u n l a r n
t m , y e t k e l il e r t a r a f n d a n " d e v i r i c i " y a d a " d e v l e t
g v e n l i i n i t e h l i k e y e d r c " s a y la n
e t k i n l i k l e r in r n e k l e r i d i r . B y l e s u l a m a l a r
n e r e d e y s e h e r z a m a n h a p is c e z a la ry la
s o n u l a n m a k t a d r .
D a h a n c e k i b ir a k ta r m n d a A f r g t " 3 0 .0 0 0
d e v le t g v e n lik p e r s o n e lin in , s y le n e n e g r e , s o h b e t
o d a la r n v e z e l e - p o s t a ile tile rin i g z le m e k t e
o ld u u " k e s tir im in d e b u lu n m u tu ( 2 0 0 2 ) .
B a k a d e v le t y n e tim le r i d e b e n z e r s o n u la r a
v a rm la r d r. B u r m a d e v le t y n e tim i, " d e v le t
y n e t i m i n e z a r a r l " r e n i l e l i i n t e r n e t y a d a e - p o s t a
a r a c l y la y a y m a y y a s a k l a d n d u y u r m u t u r .
M a le z y a lI y e t k e l il e r , s i b e r k a f e l e r i n , b i l g is a y a r la r n
k u l l a n a n t m b i r e y l e r i n l i s t e l e r i n i t u t m a l a r n
is t e m l e m i l e r d ir . r a n d e v l e t y n e t i m i n d e k i d i n s e l
tu tu c u la r 2 0 0 3 ' n s o n la r n d a y z le r c e in t e r n e t k a fe y i
z o r la k a p a tm la r v e k a fe s a h ip le r in in , m te r ile r in
u z u n b i r " t r e t a n m a z v e s l a m k a r t s i t e l e r "
d i z e l g e s i n e e r i i m in i k s d a m a l a n n g e r e k t i r e n y e n i
k u r a lla r o r t a y a k o y m u la r d r .
Sorular:
1 n t e r n e t , d e m o k r a t i k l e t i r e n b i r k u v v e t o la r a k i
g r m e d e d a h a e s k i t e k n o l o ji b i i m l e r i n d e n h a n g i
b a k m l a r d a n f a r k ld r ?
2 n t e r n e t i n k r e s e l d e m o k r a s i n i n y a y lm n
z e n d ir d i i k a b u l e d ilir s e , k r e s e l b ir k lt r d e m i
z e n d ir m e k te d ir ?
Grne gre, demokrasinin ba,
demokrasinin kayna olan balca
rneidir- derttedir. Baka Bat
lkelerinde olduu gibi Britanya'da da
Avrupa seimlerinde, genel ve yerel
seimlerde oy kullanan insanlarn says
1990'lann bandan bu yana dikkate
904
 S iyasa, H k m e t v e T e r riz m

Oy verenlerin gitgide artan duygusuzluu nasl aklanr?

Oy vermedeki azalmann, Bat'daki d o k to r la r a a r tk g v e n m e d ik le r i . . . ve

z e llik le de h a s ta n e le r e ya da h a s ta n e
insanlarn gc elinde bulunduranlara
d a n m a n la r n a a r tk g v e n m e d ik le r i
gvenlerini yitirdiklerini gsterdii s y le n m e k te d ir . K s a c a s "g v e n y itim i"
savlanmtr: Kimi akademisyenler ve z a m a n m z n b i r k li e s i d i r .
siyasetiler toplumda daha geni bir
yle grnyor ki, kantlar, en
"gven bunalmndan" sz etmilerdir.
azndan parti siyasas sz konusu oldu
Filozof Onora O'Neil (2002) bu
unda, bir gven yitimini dorulamak
gr yle zetler:
tadr. rnein, genel seim yllarnda
G v e n s iz lik ve k u k u y a a m n t m
Birleik Krallk'ta, oy verenlere, devlet
a la n la n n a y a y l m t r ve bunun iy i b ir
n e d e n in in o l d u u v a r s a y l a b il ir . Y u r t t a
ynetiminin "her zaman ya da ou
la rn d e v le t y n e tim le r in e y a d a s iy a s e t zaman" ulusal karlar parti karlar
ile r e , y a d a b a k a n la r a y a d a p o lis e y a d a nn zerinde tuttuuna gvenip
m a h k e m e le r e ya da tu tu k e v i h iz m e tin e gvenmediklerini soran derlemeler
a r tk g v e n m e d ik le ri s y le n m e k te d ir .
yaplm; bu meselede devlet yneticile
T k e tic ile r in , i y e r le r in e , z e llik le b y k
i y e r le r in e y a d a o n l a n n r n le r in e a r t k
rine gvenmediklerini syleyen insanla
g v e n m e d ik le r i s y le n m e k te d ir . H i b ir i rn says 1987'deki yzde 47'den,
m iz in b a n k a la ra y a d a s ig o r t a c la r a y a d a 1992'de yzde 33'e ve 2001'de yzde
e m e k li a y l s a l a y c l a r n a gvenm e 28'e dt (Skidmore ve Harkin 2003'te
d i im iz s y le n m e k te d ir . H a s ta la r n
alntalanmtr).

905
 S iya sa , H k m e t v e T e r riz m
2 0 .1 . Tablo Birleik Krallk genel
seimleri: sem en kitleleri ve
geerli oylar, 1 9 4 5 -2 0 0 5
Yl
1945
1950
1951
1955
1959
1964
1966
1970
ubat 1974
Ekim 1974
1979
1983
1987
1992
1997
2001
2005
aSemen kitlesinin bir yzdesi olarak toplam geerli oy
K aynak: http://w w w .elec.tora!-
reform .org.uk/publlcations/statistics/turnouts.htm
eriim tarihi: 30.6.2005
Kimileri, bunun gibi eilimlerin,
insanlarn gitgide artan biimde yetke
nin geleneksel biimlerinden kuku
duyduklarna iaret ettiini savlamtr.
Bununla balantl olarak demokratik
uluslarda siyasal deerler bakmndan,
"ktlk deerlerinden" uzaklalp "mad
decilik sonras deerlere" ynelinmitir
(Inglehart 1997). Bu, belirli bir eko
nomik refah dzeyine ulaldktan
sonra, oy verenlerin ekonomik mese
lelerden ok kendi bireysel yaam
biemlerinin niteliiyle, rnein anlaml
bir i yapma arzusuyla ilgili olmaya
baladklar anlamna gelir. Bunun bir
sonucu olarak, oy verenler kiisel
zgrlkle ilgili meseleler dnda
genellikle ulusal siyasayla daha az
ilgilidir.
Son yirmi otuz yl, ayrca, birka
Bat lkesinde refah devletinin saldrya
urad bir dnem olmutur. Uzun
dnemler boyunca urunda savalan
Geerli oylar %a haklar ve kazanmlar, sorgulanm ve
geri alnmtr. Birleik Krallk'taki
72.8
Tutucular ya da A.B.D'deki Cumhuri
83.9
82.6 yetiler gibi sa kanat partiler,
76.8 lkelerinde refah gideri dzeylerini
78.7 indirme giriiminde bulunmulardr. Bu
77..1 ynetimsel ksntnn bir nedeni,
75.8 1970'lerin banda balayan dnyadaki
72.0
genel gerilemenin bir sonucu olarak
78.8
devlet ynetimleri iin eriilebilir olan
72.8
76.0 gelirlerin azalmasdr. Ancak, yle
72.7 grnyor ki, pek ok zsel maln ve
75.3 hizmetin salanmasnda devlete bel
77.7 balamann etkililiiyle ilgili olarak
71.5 yalnzca kimi devlet ynetim leri
/
59.4
tarafndan deil, onlarn yurttalarnn
61.3
pek ou tarafndan da paylalan,
gitgide artan bir kukuculuk gelimitir.
Bu kukuculuun temelinde, refah
devletinin brokratik, yabanclatrn
ve verimsiz olduu ve refah kazanm-
larnn, elde etmek zere tasarlanm
olduklar eyin altn oyan ters sonular
yaratabilecei inanc vardr.
Kresel ynetim
Amerikal sosyolog Daniel Bell'in
gzlemledii zere, ulusal hkmet,
kresel ekonomik yarma ya da
dnyadaki evre ykm gibi byk
sorulara karlk veremeyecek kadar
kktr ama kk sorularla, belirli
kentleri ya da blgeleri etkileyen
meselelerle uraamayacak kadar da
bymtr (Bell 1997). rnein,
h k m etlerin , kresel ekon om i
ierisindeki balca eyleyenler olan dev
irkeerin etkinlikleri zerinde pek az
gc vardr. Britanya'da bir irket
Birleik Krallk'taki retim tesislerini
906

kapatp retimi Malezya'ya kaydrmaya
karar verebilir, rnein, elektrikli
sprge reticisi Dyson'n cretleri
drmek ve baka irketlerle daha
etkili biimde yarmak iin 2002'de
yapt gibi. Bunun sonucu, Britanyal
iilerin ilerini yitirmeleridir. Onlarn,
hkmetten bir eyler yapmasn iste
meleri olasdr ama ulusal hkmeder
dnya ekonomisine sk skya bal olan
sreleri denetlemeyi baaramazlar.
Hkmetin tm yapabildii, isizlik
yardmlar ya da yeniden meslek eitimi
salamak yoluyla darbeyi yumuatmaya
almaktr.
Kreselleme yeni riskler yaratm
tr: rnein, kitle imha silahlarnn,
kirliliin, terrn ve uluslararas fnans
bunalmlarnn yaylm. Bu meseleler
tek bana ulus-devletler tarafndan
zlemez ve kresel riskleri paylama
nn bir yolu olarak Dnya Bankas,
Dnya Ticaret rgt ve Birlemi
Milletler gibi uluslararas devlet rgt
ler (UD) yaratlmtr. Bu rgtler
kresel ynetimle ilgili tartmlarn
temelini oluturur. Kresel ynetim,
kresel bir dzeyde devlet ynetimi
yaratmakla ilgili deildir. O, bunun
yerine, kresel sorunlar zmek iin
gereksinim duyulan kurallar ereve
siyle ve bu kurallar erevesini gven
ceye balamak iin gereksinim duyulan
(gerek uluslararas rgder gerekse
ulusal hkmetler iinde olmak zere)
baka baka kurumlardan oluan
kmeyle ilintilidir. Bu sorunlar zmek
iin oktan kurulmu olan kresel
rgtlerin pek ou demokratik sorum
luluktan yoksundur. rnein, BM
Gvenlik Kurulu'nun on be yesi olup
bunlardan bei daimidir: A .B.D ,
Britanya, Fransa, in ve Rusya
dnyann en gl lkelerinden birka. sosyal demokrasiye gereksinim duyul-
907
S iyasa, H k m e t v e T e r riz m
H erhangi bir kararn Kurul'dan
gemesi iin be daimi yenin tmnn
oylar iinde olmak zere dokuz oy
gerekir. BM, 2003'te Irak'a kar kuvvet
kullanmaya belirtik olarak izin veren bir
karar desteklememitir, nk Fransa
bunu veto etme tehdidinde bulunmu
tur. Bu blmn balangcnda gr
dmz zere bu, gcn meru
olmayan bir kullanm olduu iin sava
knayan, eletiren kimseler tarafndan
sz edilen balca zeminlerden biriydi.
Dnyann daha yoksul lkelerinin b
yk ounluunun grleri mnaza
rayla byk lde badamyordu.
U D 'lerin ortaya k 16. Blm ,
" rgtler ve A lar", s. 698-701'de
tartlmtr.
yleyse, devlet dzeyinde bir
demokratik ynetimin olaylarn akyla
baa kamayacak denli kt donanm
grnd bir ada demokrasinin
yazgs nedir? K im i gzlem ciler
yaplacak pek az eyin olduunu,
hkmetlerinin evremizde gerekle
mekte olan hzl deiimleri denetle
meyi unlamayacam ve en saduyulu
eylem biiminin, hkmetlerin roln
azaltmak ve pazar kuvvetlerinin kla
vuzluk etmesine izin vermek olduunu
ne srerler.
Britanyal sosyolog David Held bu
gr sorgular. Held (2004) kresel bir
ada bizim hkmete gereksinimi
mizin daha az deil, daha fazla
olduunu ileri srer. Ancak, imdiki
amzda etkili ynetim, demokrasi
nin, ulus-devlet dzeyinin yan sra
onun stnde ve altnda da derinle
mesi isteminde bulunur. Held, kresel
lemenin getirdii yeni meydan oku
malar yiite karlamak iin bir kresel
 S iya sa , H k m e t v e T e r r iz m

Avrupa Birlii
A v r u p a B i r l i i 'n i n t a r ih s e l Kkleri k i n c i D n y a H e r b ir i z g l b ir r o l o y n a m a k z e r e , b e A B k u r u m u
S a v a 'n d a b u l u n u r . B y l e b i r y k m n b i r d a h a v a rd r:
o lm a s n e n g e ll e m e k i i n A v r u p a 'n n b t n l e t ir i l m e s i
A v r u p a P a r l a m e n t o s u ( y e D e v l e d e r 'i n h a lk la r
fi k r i i le r i s r l d . B r i t a n y a 'n n s a v a z a m a n
t a r a f n d a n s e i li r ) ;
B a b a k a n W i n s t o n C h u r c h i l l 1 9 4 6 'd a b i r " A v r u p a
B ir le ik D e v le d e r i" i in a r d a b u lu n d u . A v r u p a A v r u p a B i r l i i K u r u l u ( y e D e v l e d e r 'i n d e v le t
b i r l i i n e y n e li k i l k u y g u la m a la r F r a n s a D i l e r i y n e tim le r in i t e m s il e d e r );
B a k a n R o b e r t S c h u m a n t a r a f n d a n 9 M a y s 1 9 5 0 'd e
A v r u p a K o m is y o n u (itic i k u v v e t v e y r t c
b i r k o n u m a d a n e r i l d i . i m d i A B o l a n e y in " d o u m
k u r u ld u r );
g n " o l a n b u t a r ih h e r y l " A v r u p a G n " o la r a k
k u tla n m a k ta d r. A d a le t K u r u l u (y a s a y a u y g u n lu u g v e n c e y e b a l a r ) ;

B a l a n g t a , A v r u p a B i r l i i ( A B ) y a l n z c a a l a l k e d e n D e n e t i l e r K u r u l u ( A B b t e s i n i n s a lk l v e y a s a y a
o lu u y o r d u : B e l i k a , A l m a n y a , F r a n s a , t a ly a , u y g u n y n e tim in i d e n e d e r ).
L k s e m b u r g v e H o lla n d a .
B u n l a r , b a k a b e n e m l i k u r u l t a r a f n d a n
D a n i m a r k a , r l a n d a v e B i r l e i k K r a l l k 1 9 7 3 't e ; d e s te k le n ir :
Y u n a n i s t a n 1 9 8 1 'd e ; s p a n y a v e P o r t e k i z 1 9 8 6 'd a ;
A v r u p a E k o n o m ik v e T o p lu m s a l K o m is y o n u
A v u s t u r y a , F i n la n d i y a v e s v e 1 9 9 5 't e k a t ld . 2 0 0 4 ' t e
( r g d e n m i s iv il t o p l u m u n e k o n o m i k v e t o p l u m s a l
b a l c a o l a r a k D o u A v r u p a 'd a n o l m a k z e r e o n y e n i
m e s e l e l e r l e ilg ili k a n l a r m d a v u r u r ) ;
l k e n i n k a t l m a s y la o z a m a n a d e k o la n e n b y k
g e n i l e m e g e r e k l e t i . G e l e c e k b i r k a y l i i n d e B l g e l e r K o m i s y o n u ( b l g e s e l v e y e r e l y e t k e l il e r i n
B u l g a r i s t a n ' n v e R o m a n y a 'n n d a A B 'y e k a t lm a s k a n l a r n d a v u r u r ) ;
b e k l e n m e k t e d i r v e T r k i y e 'y l e y e lik g r m e l e r i
A v r u p a M e r k e z B a n k a s (p a ra s iy a s a s n d a n v e
b a la m t r .
a v ro y u y n e tm e k te n s o r u m lu d u r );
l k y lla r d a , A B l k e le r i n i n a r a s n d a k i i b i r l i in i n
A v r u p a O m b u d s m a m ( y u r t t a l a r n h e r h a n g i b i r A B
b y k b l m t i c a r e t v e e k o n o m i y l e ilg iliy d i a m a
k u r u m u n u n y a d a k u r u l u n u n k t y n e t i m iy l e ilg ili
i m d i A B g n d e l i k y a a m m z d a d o r u d a n n e m i
y a k n m a l a n n e l e a lr ) ;
o l a n b a k a p e k o k k o n u y u d a e le a l m a k t a d r . A B
k u r u l u t a n ; y u r t t a l k h a k l a n , g v e n li k , m e s l e k A v r u p a Y a t m m B a n k a s ( y a t r m p r o je l e r i n e p a r a
y a r a t m , b l g e s e l g e l i i m v e e v r e k o r u m a g i b i b a k a s a la y a r a k A B h e d e f l e r i n e u l a l m a s n a y a r d m e d e r ) .
b a k a a l a n l a r e l e a l m a k t a d r . A B y e s i l k e le r
B i r o k k u r u l u v e b a k a k u r u l l a r d i z g e y i ta m a m la r .
d e m o k r a t ik t ir v e b a n v e r e f a h i in b ir lik te a l m a y a
a d a n m o lm a l d r l a r . A B 'n i n b y m e s i A v r u p a l n d e r l e r e r g t n t e m e l
b e l g e l e r i n i g z d e n g e i r i p d z e l t m e f r s a t n v e r d i.
z e l l i k l e B i r l e i k K r a l l k 't a k im i i n s a n l a r A B
2 0 0 2 'd e F r a n s a e s k i C u m h u r b a k a n V a l e r y G i s c a r d
y e li in in v a r o l a n d e v l e d e r i n u lu s a l e g e m e n l i in i n
d 'E s t a i n g t a r a f n d a n a n a y a s a l b i r a n l a m a h a z r l a n d .
y a n i, z - y n e t i m b a m s z l n n v e b e c e r i s i n i n a ltn
B u n u n o rta y a k o y d u u A B a n ay asas ya d a "a n a y a sa l
o y d u u n d a n s z e d e r k e n , b a k a l a n A B 'n i n B i r l e m i
s z le m e " , e itli s z le m e le r i t e k b ir b e lg e d e
M ille tle r ya d a D n y a T ic a r e t r g t g ib i b a k a b ir
b i r a r a y a g e t i r d i v e y e l e r i , b a k a e y l e r i n y a n s r a ,
u lu s la r a r a s k u r u l d a n o k d a f a z la b i r e y o lm a d n
s a v u n m a v e g l e ilg ili d a h a y a k n i b i r l i i n e v e t e k
i le r i s r e r le r .
b i r A B b a k a n a l t n d a h i z m e t e t m e y e b a l k ld .
A B 'n i n s a v u n u c u la r y u k a r d a k i i k i a n l a t n n d a A n a y a s a n n 2 0 0 5 ' t e F r a n s a 'd a v e H o l l a n d a 'd a y a p la n
y a n l s z v e t a m o l m a d n i le r i s r e r le r . O n l a r a g r e r e f e r a n d u m l a r d a k i y e n i l g i s i (s . 8 9 8 'y e b a k n z )
A B , y e s i o l a n d e v l e d e r i n , o r t a k k a r la r la ilg ili z g l A v r u p a 'n n d a h a y a k n s iy a s a l b t n s e l l e m e s i n d e n
m e s e l e l e r d e , k a r a r la r n A v r u p a d z e y i n d e d e m o k r a t i k y a n a o la n la r n u m u d a rn im d ilik s o n a e r d ir m i
o l a r a k a l n a b i lm e s i i i n g l e r i n i n b i r a z n b i r b i r l e r i n e g r n m e k te d ir.
d e v r e t tik le r i b ir r g tt r . T m A B k a r a r la n n n v e
A v r u p a B i r l i i 'n i n d e s t e k i l e r i o n u n y a r m y z y llk
p r o s e d r l e r i n i n t e m e l i n d e , t m A B l k e le r i t a r a f n d a n
b i r is t i k r a r , b a n v e r e f a h d o u r m u o ld u u n u
k a b u l e d i l e n S z l e m e l e r v a r d r . E g e m e n l i i n b u
s a v u n u r la r . O , y a a m s t a n d a r d a n n n y k s e l t i l m e s i n e
p a y l a m n a d a " A v r u p a b t n l e m e s i " d e n ir .
y a r d m c o lm u , A v r u p a a p n d a t e k b ir p a z a r

908
 S iy a s a , H k m e t v e T e r riz m

k u r m u , A v r u p a 'n n t e k p a r a b i r i m i o l a n a v r o n u n Sorular
k u l l a n m m b a l a t m v e A v r u p a 'n n d n y a d a k i s e s in i
1 K r e s e l b ir a d a s iy a s e tle u r a m a k i in A v r u p a
g l e n d i r m i t i r . A B , e it l ili i k o r u r k e n b i r li i
B i r l i i 'n i n d o n a n m u l u s - d e v l e t i n k i n d e n d a h a m
z e n d i r e r e k v e k a r a r la r n y u r t t a l a r n o la n a k l
iy id ir ?
o l d u u n c a y a k n n d a a l n m a s n g v e n c e y e
b a la y a r a k , A v r u p a h a l k la r n n a r a s n d a i b i r li i n i 2 A B 'n i n , k i m i e l e t i r m e n l e r i n id d ia e t t i i z e r e b i r
b e s l e r . Y i r m i b i r i n c i y z y ln g i t g id e a r t a n b i i m d e " d e m o k r a t i k k u s u r u " v a r m d r ?
b i r b i r i n e b a m l o la n d n y a s n d a , h e r A v r u p a
3 A B y e li i u lu s a l k i m l i e m e y d a n o k u m a k t a m d r ?
y u r t t a n n b i r m e r a k , h o g r v e d a y a n m a r u h u
i i n d e b a k a l k e le r d e n i n s a n l a r l a i b i r l i i y a p m a s 4 B i r l e i k K r a l l k ' n A B y e li i k a z a n l m d r ?
d a h a b i l e z o r u n l u o la c a k t r .

Kaynaklar: The European Union at a Glance The

Economlst (3 Haziran 2005, 23 Haziran 2005)

duu id d ia sn d a b u lu n u r. B u , iledii ok-katmanl ynetim aracl

demokratik olarak seilmi hkmeder, yla elde edilecektir: Yerel, ulusal ve
ulusal seim lerde kendi sem en kresel. Eskiden bakanlar ve dileri
kitlelerine kar nasl sorumlularsa, bakanlar araclyla devletler uluslar
kresel rgderi de ayn biimde aras siyasada balca eyleyenler iken,
sorumlu klmayla ilgilidir. Held, bir birincil eyleyenler imdi ynetsel kuru
kresel sosyal demokrasinin temel lular, mahkemeleri ve yasa yapclar
lerinin imdiden kurulmu olduunu da iine almaktadr. rnein, BM
ileri srer. E n kt kresel sularn Genel Sekreteri Kofi Annan'n ulus
(soykrm, insanla kar ilenmi lararas siyasadaki neminin ne denli
sular ve sava sular gibi) sorumlular canalc olduunu dnn. Held, yeni
olan kimseleri kovuturmak ve adalet toplumsal harekederin yan sra, Oxfam
nne karmak zere kurulmu olan and Uluslararas A f rgt gibi devlet
Uluslararas Sular Mahkemesi'nin ve ynetimiyle ilgili olmayan rgderin de
Birlemi Milleder'in her ikisi de, kresel sosyal demokrasinin yaratlma
bunlardan kincisi demokratik olarak snda nemli bir rol oynayabildiklerini
daha sorumlu klnmaya gereksinim savlar. Aada, kresel sorulardan,
duymakla birlikte, iyi temeller salarlar. Birleik Krallk'taki parti siyasalarna
Bu kurumlar temel insan haklarnn bakmaya geiyoruz ve son yirmi otuz
korunduu ve farkllklarn zme ylda Britanya'nn siyasasndaki nemli
ulatrlmas iin barl bir srecin deiimlerin kimilerini inceliyoruz.
kabul edildii bir dnyaya degin bir
grm beslerler. Bu rgtlerin varl, Birleik Krallk'ta parti
tm insanlarn eit onuruyla ve siyasalar
deeriyle ilgili deerlerin yerletiini
Getiimiz otuz yl ierisinde Bri
belirtir.
tanya'da seim siyasalar nemli lde
Held'in grne gre, kresel deimitir. Gerek i Partisi gerekse
sosyal demokrasi, iinde pek ok Tutucu Parti, yelik oranlarnn gitgide
rgtn farkl dzeylerde birlikte azalmasndan, daha dk kaynaklar-

909
 S iya sa . H k m e t v e T e r riz m
Irak Sava ve sonras
1 9 9 1 'd e k i K r f e z S a v a 'n d a n s o n r a , I r a k B M 'n i n
g e t i r d i i y a p t r m l a r la v e s ila h d e n e t i m l e r i y le k a r
k a r y a k a ld . A m a S a d d a m H s e y i n 1 9 9 8 K a s m ' n d a
B M d e n e t i l e r i n i r e d d e d e r e k , I r a k ' n A m e r ik a l v e
B r ita n y a l k u v v e tle r ta r a fn d a n d r t g n b o y u n c a
b o m b a l a n m a s n a n e d e n o ld u . K a r t g r t e k i
a z n l k l a r a y n e li k s a ld r la r d u r d u r m a k i i n " u u a
y a s a ld k u a k la r d a " d e v r iy e g e z m e y e o k t a n b a l a m
o l a n b a l a k la r , I r a k ' n u a k s a v a r a t e i n i b o m a k i i n
k u z e y v e g n e y I r a k ' n z e r i n d e b i r d k - d z e y h a v a
b a t a r y a s k u r d u la r .
S o n u l o la r a k , y a p t r m la r , e s n e k li i y le B a t 'd a
k a r k l k t o h u m l a n e k e n S a d d a m H s e y i n 'i y e r i n d e n
o y n a t m a d a b a a r s z o ld u . B u n u n y e r in e , z a r a r
h a fif le tic i b ir b e s in -k a r l -p e tr o l p r o g r a m n n
1 9 9 6 'd a o r t a y a k o y u l m a s n d a n s o n r a b i l e (v e z e l l i k l e
[ N e w Y o r k v e W a s h i n g t o n 'a y n e lik t e r r
s a l d r la r n n o ld u u ] 1 1 E y l l 2 0 0 1 'd e n b u y a n a ) b u
y a p t r m l a r s r a d a n r a k l l a r i i n f e l a k e t o ld u . A m e r i k a
v e B r i t a n y a , I r a k 'a " s e r t y a p t n m l a r " g e t i r m e y e a l
a m a b u a b a l a r b a a r s z o ld u v e 2 0 0 2 M a y s 'n d a B M
I r a k z e r i n d e k i y a p t r m l a r h a f i f e g e v e t t i .
1 1 E y l l t e r r s a l d r la r A m e r i k a 'n n S a d d a m 'l a ilg ili
d n c e l e r i n i d e i t i r d i . [ 2 0 0 1 'i n b a l a r n d a g r e v e
g e l e n A . B . D B a k a n ] G e o r g e B u s h . . . S a d d a m ' n
k o v u lm a s n d a a y a k d ir e d i v e B M e y le m d e b u lu n
m a z s a k e n d i s i n i n e y l e m d e b u l u n a c a n a a n t i t i . P e k
o k d i p l o m a t i k d i d i m e d e n s o n r a , B M G v e n l i k
K u r u l u , s ila h d e n e t i m l e r i n e k o u l s u z c a i z i n v e r m e s i
i i n S a d d a m 'a a r d a b u l u n a n , e t k i li b i r b i i m d e d ile
g e tir ilm i b ir n e r g e y i o n a y la d . S a d d a m b u n u k a b u l
e t t i v e d e n e t i l e r 2 0 0 2 K a s m ' n d a a l m a y a
b a la d la r . A m a ( h e r n e d e n l i, s a v a t a n s o n r a
S a d d a m ' n h i b i r e t k i n y a s a d s ila h i z l e n c e s i n i n
o lm a d o r t a y a k t y s a d a ) A m e r i k a v e B r i t a n y a ,
S a d d a m ' n G v e n l i k K u r u l u 'n a k a r g e l m e k t e o ld u u
s o n u c u n a v a r d v e F r a n s a 'n n v e b a k a l a r n n k a r
k m a l a r n a k a r n 2 0 M a r t 2 0 0 3 ' t e b i r s a v a b a l a t t .
b u u k h a f ta s o n r a , k o a lis y o n k u v v e tle ri sa v a
k a z a n m t v e B a y B u s h , d ik k a tin i u z u n v e p a h a l b ir
y e n i d e n y a p l a n d r m a g r e v i n e y n e lt i y o r d u .
S a d d a m ' u z a k l a t r d k l a r n d a n b u y a n a k o a l i s y o n
k u v v e d e r i I r a k 't a d z e n i y e n i d e n s a l a m a s a v a
v e r d i l e r . . . S a d d a m ' n y a k a l a n m a s n n v e o u l la r n n
l d r l m e s i n i n d i n g i n li k g e t i r e c e i n e d e g in
u m u t l a r n t e m e l s i z o ld u u o r t a y a k t . A m e r i k a l
b i r l i k l e r i n i k e n c e y a p t n n k a n d a n , p e k o k
k i m s e n i n o n l a n n v a r l n n z m d e n o k s o r u n
o lu p o lm a d n d n m e s i n e y o l a t . A m a I r a k l
b i r l i k l e r g v e n l i i s a l a m a y k n o m u z l a m a y a y in e
h a z r d e ille r d ir .
2 0 0 4 H a z i r a n ' n d a I r a k ' n e g e m e n l i i n i n d e n e t i m i
K o a l i s y o n G l e r i n 'd e n , I y a d A l l a w i n d e r li i n d e k i
b i r g e i c i d e v le t y n e t i m i n e g e t i . B u d e v l e t y n e t i m i ,
y a b a n c a s k e r l e r d e n k a s v e f n a n s y a r d m
i s t e y e b i l e c e k o l m a s n a k a r n , I r a k ' n g v e n l i i n i
i y i l e t i r m e s a v a m v e r d i. 2 0 0 5 O c a k ' n d a I r a k 't a
y a p la n g e n e l s e i m , A r a p d n y a s n n ilk
d e m o k r a s is in i k u r m a y a y n e lik d e v v e b y k l d e
b a r l b i r a d m d . Y e n i d e v l e t y n e t i m i n d e ii
o u n lu k b a a t o la c a k t r -b u n u n la b ir lik te , y asa
y a p m a k i i n K r t l e r 'l e v e h a t t a S n n i a z n l k l a b i r l i k t e
a l m a y a g e r e k s i n i m d u y a c a k t r . D e v l e t y n e t i m i n i n ,
y e n i s e i m l e r i n y a p l m a s n d a n n c e , lk e y i b i r a r a y a
g e t i r e n b i r a n a y a s a y a z m a k i i n b i r y l v a r d r .
B u a r a d a , l k e n i n a lt y a p s o n a r l m a k t a v e
iy i l e t i r i l m e k t e d i r v e d e v l e t i n s a h i p o ld u u c a n
e k i e n s a n a y ile r i z e l l e t i r m e k i i n t a s a n l a r y o ld a d r .
t ,
A m a i d d e t a z a la n a v e g v e n l i k l i b i r y a s a l e r e v e
k u r u l a n a d e k z e l y a t r m c l a r n k e s e n i n a z n a m a s
o l a s d e ild ir . U l u s l a r a r a s n d e r l e r , I r a k ' n b o r l a r l a
ilg ili s o r u m l u l u u y l a ilg ili s o r u l a r y a m t l a n a n a d e k
u z a k d u rm a k ta d r.
Kaynaklar: The Economlst (18 Ekim 2004, 10 Mart 2005)
Sorular
1 B a t 'n n I r a k g i b i " s e r s e r i d e v l e t l e r l e " ilg ili s iy a s a la n
n e o lm a l d r ?
2 I r a k 'a y n e l i k n c e l i k k a p m a s a l d n s h a k l m y d ?
3 I r a k 't a k i s a v a , t e r r d a h a o k m u y o k s a d a h a a z
m o la s k ld ?
4 G e le n e k s e l sa v a y n te m le r iy le te r r le s a v a m a k
o la n a k l m d r ?
910

dan ve oy desteinin yitiminden tr
gitgide artan bir bask alna girmitir.
i Partisi kendini yeniden yaratmay
baararak 1997'de gc yeniden elde
eder ve genel seim baarsn 2001'de
ve 2005'te yinelerken, Tutucu Parti,
yelik dzeylerinde rekor dlerle ve
yalanmakta olan bir desteki tabanyla
kar karya olmay srdrmektedir.
Balca partilerin son otuz yl iin
deki deneyimini anlamada birka etken
nemlidir. Birinci etken yapsaldr:
Geleneksel mavi-yakal uralarn
gerektirdii ekonomik olarak etkin
nfusun oran dikkate deer lde
dmtr. Bunun, ii snf topluluk
lar ve ticaret birlikleri gibi i
Partisi'nin geleneksel destek kaynaklar
nn birazn andrm olduundan pek
az kuku duyulabilir.
kinci bir etken, 1980'lerin banda
i Partisi'nde gerekleen ayrlktr, ki
bu, 1988'de zgrlk Parti'yle kay
naarak zgrlk Demokratlar']
oluturan Sosyal Demokrat Parti'nin
(SDP) kurulmasna neden olmutur.
Son genel seimlerde, Britanya'nn
'nc partisi' nemli destek elde
etmi ve balca iki partinin oylarn
ekip almtr. Sava-sonras dnemin
byk bl m nd e, zg rl k dmanca duruunu terk etti ve bu
Parti'nin Parlamento'da (snrdeerleri,
en dk 6 ile, 1983'te doruk noktas
olan 23 aralnda deien) pek az
sayda koltuu vard. 1997'den bu yana
bu rakam ykselmitir. 2005 genel sei
minde zgrlk Demokratlar Avam
Kamaras'nda (toplam says 646 olan)
koltuklarn 62'sini kazand ve halkn
oylarnn yzde 21'inden fazlasn ald.
nc bir etki, 1979'dan 1990'a
dek grevde kalan Tutucu Babakan
91 I
S iyasa, H k m e t v e T e r riz m
M argaret T h a tc h e r'n etkisiydi.
Thatcher ve kabineleri tarafndan bala
tlan etkili deiim izlencesi, nceki
Tory felsefesinden uzaklaan nemli
bir hareketi davuruyordu. 'Thatcher-
clk' balca olarak devletin ekonomik
yaamdaki roln kstlamay vurgulu
yor ve gerek bireysel zgrlklerin
gerekse ekonomik bymenin temeli
nin pazar kuvvetleri olduuna inan
yordu. Devletin ekonomiden geri
ekilmesinin bir yolu, kinci Dnya
Sava'ndan sonra pek ou ulusallat
rlm olan kamu irketlerinin zelle
tirilmesinden geiyordu. Britanya Tele-
kom, Britanya Gaz, Britanya elik,
Britanya Havayollar ve Britanya
Petroln paylarnn sat geni bir
karlk buldu. Bu trden bir zelletir
menin birka stnlnn olduu
iddiasnda bulunulmaktadr. O, kulla
nsz ve etkisiz brokrasilerin yerine,
salkl ekonomik yarmay yeniden
ortaya koymu, kamu giderini azaltm
ve ynetimsel kararlarda siyasal mda
haleye son vermi olarak kabul edilir.
Thatcher tarafndan balatlm olan
zelletirme siyasalarnn kalc bir
etkisi olmutur. lkin, bunlar i Partisi
tarafndan ateli biimde sorgulandlar.
Bununla birlikte, sonralar, i Partisi
eilimin byk blmnn tersine
evrilemez olduunu kabul etmeye
balad.
Bununla birlikte, 1987 seiminde
ezici bir zafer kazanmasndan sonra
Thatcher'n semen kitlesi arasndaki
poplerlii keskin biimde azalmaya
balad. 'Poll vergisinin' (resmi olarak
Topluluk creti denilen, temelinde
gelirin ya da maln bulunmad, 'kelle
bana' vergi) halka benimsenmemesi
ve ekonominin gerilemeye kaymas kilit
 S iy a s a . H k m e t v e T e r riz m
etkenlerdi. Sonunda 1997 genel sei
minde Tutucular iiler tarafndan
yenilince istifa edecek olan John Majr,
1990'da babakan olarak Thatcher'n
ardl oldu. Major'n ynetimi altnda,
Tutucular, byle tasarlarn semenlerin
arasnda pek de popler olmad
yerlerde bile devlet giriimlerini zelle
tirmeyi srdrdler. rnein, her ne
denli derlemeler nfusun ounluu
nun byle bir izlenceyi destekleme-
diini gsterse de Britanya Demiryol
lar zel ihaleyle blnd ve satld.
Balca partilerin getiimiz otuz
yldaki deneyiminin anlalmasnda
drdnc bir etken, 1990'larn ortasn
da 'Yeni i Partisi'nin ortaya kyd.
Yeni i Partisi, aada greceimiz
zere, Britanya siyasasna zce yeni bir
yaklam getirmitir.
Yeni i Partisi
Birpara, Thatchercln etkisine
verilen karlk olarak, bir para da,
kresel ekonomik ekimenin yeinle
mesi de iinde olmak zere daha geni
kresel olaylara bir tepki olarak, Yeni
i Partisi ideolojik bakasn
deitirmeye balad. Bu sre, parti
1992 seimini yitirdikten sonra inin
nderliinden istifa eden ve erken
lmne dek John Smith'in altnda
grev yapmay srdren Neil Kinnock
tarafndan balatld. 1994'te Tony Blair
partinin nderi oldu ve ivedilikle daha
da geni kapsaml isel reformlara
giriti. Yeniden biim lendirilm i
partisine Yeni ii Partisi adn veren
Blair, 4. Madde'yi -partinin tznde,
onu sanayinin yaygn kamusal sahip
liine bal klan bir madde kaldrmak
iin parti ierisinde baarl bir
kampanyaya nderlik etti.
iler, bylelikle, Thatcher'n
geniletmeye bu denli kararl olduu
pazar ekonomisinin zeksel nemini
resmi olarak tandlar. Byle yapmakla,
parti, Bat Avrupa'daki teki sosyalist
partilerin ounda gereklemi olanla
ra benzer deiimler gerekletirmi
oldu. Sovyetler Birlii'nde ve Dou
Avrupa'da komnizmin k burada
belirleyici bir etki olmutur. i
Partisi'nin bakas her zaman kom-
nizminkinden olduka farkl olmutur
komnist toplumlarda sanayi girii
minde devlet sahipliinin dzeyi i
Partisi'nin imgelediinden ok daha
bykt. Ancak, ou insana gre,
komnizmin btnlemesinin bozul
mas da sosyalizme degin daha az an
fikirlerin de kktenlikle gzden gei
rilip dzeltilmeye gereksinim duyduu
nun bir belirtisiydi. yle grnyor ki,
modern bir ekonominin dorudan
devlet denetimi araclyla "ynetile-
bilecei" fikrinin -gerek komnizmde
g erek se "E s k i i P a rtis i'n in "
sosyalizminde temel olan bir fikir- artk
modas gemitir.
Yeni i'yi iktidara getiren 1997
seimi, yirminci yzylda Britanya'daki
en byk seim deimelerinden birini
-Tutucular'dan iler'e yzde 10.3'lk
bir dn- temsil ediyordu ve on sekiz
yllk Tutucu Parti ynetimine bir son
veriyordu. i Partisi (Tutucular'n 165
koltuuna karlk) parlamentoda 419
koltuk elde ederek, o zamana dek
salad en byk ounluk olan 179
koltuk elde etti. Toryler'in Birleik
Krallk'n toplam oylarndaki pay
(yzde 30.7), 1832'den bu yana elde
etmi olduklar en dk dzeydeydi.
u, onyln balarnda bile Tututucu-
lar'n tadn kard olduka istikrarl
912

destek dzeylerinden keskin bir d
belirtiyordu. rnein, 1992'de, Toryler
oylarn yzde 41.9'unu kazanmt. i-
ler'in 2001 ve 2005 genel seimlerinde
de sren seim baars, birpara, Tutu-
cular'n kendi oy paylarn nceleri
tadn kardklar dzeylere ykseltme
deki baarszlndan trdr.
2001 genel seimi, i Partisi'nin
166 koltukluk baka bir azalm
ounlukla iktidara geri dndrlme-
lerine tanklk etti. 1997 genel seimiyle
karlatrldnda belki de en nemli
fark, geerli oylarn daha az olmasyd
oy verme hakk olan kimselerin yalnzca
yzde 59.4' (Young 2001; 20.1. ekle
de baknz). Tony Blair ivedilikle Yeni
i'nin 1997'de balatm olduu kamu
hizmetlerinin yeniden canlandrlmas
izlencesini srdrmeye karar verdi.
Onun, Birleik Krallk'ta yatrm
zerine odaklanma arzusuna karn,
2001 Parlamentosundaki grmelerin
byk blm, Tony Blair'in gl
biimde iliiklendirildii bir siyasa olan,
Irak'n ABD nderliindeki istilasn
desteklem e ynndeki tartm al
kararn evresinde dnd. Birpara,
istilann nedenlerini evreleyen gr
menin bir sonucu olarak, Blair'in ve
Yeni i'nin poplerlii bu dnemde
azald.
Irak'taki savala ilgili daha fazla bilgi
iin s. 910'a baknz. Terrizm ve
2001'de A .B.D 'ye yaplan saldrlar s.
929-38'de tartlmaktadr.
i Partisi 2005 Mays'ndaki genel
seimde nc bir kez daha iktidara
geldiler, ama 65'e inmi bir ounlukla.
Geerli oylarn says dk kald,
yalnzca yzde 61.5'te. Irak'taki savaa
karduruun, iler'in pek ok koltuk
yitirmesine neden olduunun gsterge
leri vard. Bir topluluk olarak savaa
S iyasa, H k m e t v e T e r riz m
zellikle kar duran Mslman
nfusun yksek olduu seim blge
lerinde partinin oy pay nemli lde
dt. Bu oylar sklkla, balca parti
lerin tersine Irak'taki askeri eyleme kar
durmu olan zgrlk Demokrat-
lar'a gidiyordu. Bethnal Green'de ve
Bow'da, i Partisi'nin eski bir
milletvekili olan George Galloway, yeni
oluturulan Sayg Partisi'nden sava-
kart bir aday listesiyle koltuu
kazanmak zere byk bir i oun
luunu altst etti. Tutucu Parti, Birleik
K rallk oylarnn yalnzca yzde
32.3'n toplad, ki bu, iktidarda olduk
lar srada elde ettiklerinin ok altndaki
bir rakamd. Seimin ardndan, Tutucu
nder Michael Howard istifa ederek
2005 Aralk'nda (sekiz yl ok az aan
bir sre iinde partinin drdnc
nderi olan) David Cameron'a yerini
brakt. iler'in oyu, en yksek renci
nfuslarnn bulunduu on seim
blgesinden dokuzunda dt, ki bu,
pek ok renci arasnda renim
cretlerine olan karduruu yanstr
(17. Blm, s. 747-9'a baknz) ve o
koltuklarn tmnde zgrlk
Demokrat oyu nemli lde artt
(Mellows-Facer ve dierleri 2005).
Bununla birlikte, nc bir genel sei
mi kazanmakla Tony Blair, Margaret
Thatcher'n seim zaferine yetimi
oldu -i Partisi tarafndan daha nce
hi elde edilmemi olan bir baar ve
nc dneminin, Babakan olarak
son dnemi olacana sz verdi.
Benim de iinde olduum bir
yorumcular topluluu, Yeni i Parti
si'nin tasarsn "nc yolun" bir
paras diye betimlemitir (Giddens
1998). Aada, nc yolun arkasn
daki kilit fikirlerden kimilerine baka
caz.
 S iyasa, H k m e t v e T e r r iz m

Tony Blair'in karduru nderi / B a b a k a n olarak iini y a p m a b iim inden m e m n u n

m usunuz, m e m n u n deil misiniz?'

Irak'taki seimler
2 0 .1 . ekil T o n y B lair'le v e kilit o l a y la r l a ilgili m e m n u n i y e t , 1 9 9 4 - 2 0 0 4
Kaynak: MORI Political Monitor: Satisfaction Ratings 1979-2005

nc yolsiyasas

Ikddara geldikten sonra, Yeni i neden fazla olan baka Avrupa

Pardsi hrsl bir siyasal reform ve mo
dernleme abasna giriti. Hkmet,
top lum sal adalet ve dayanm a
deerlerine bal kalmay srdrrken
yeni kresel dzenin gereklikleriyle
uramaya alt. Eski siyasann, yeni
an meydan okumalarna uygun
olmadn kabul etti. Saylar bir dzi
hkmederi gibi, Yeni i de sol ve sa
denilen geleneksel siyasal ulamlarn
te sin e gem ek ve m erkez-sa
siyasasnn yeni bir trne girimek
istiyordu. Geleneksel siyasal blnm-
lerden kanmaya alt iin, bu
yaklama sklkla nc yol siyasas
diye gnderme yaplr.

914
 S iy a s a , H k m e t v e T e r riz m

nc yol siyasasnn balca alt yoksullara g salamaktan ok, onlar

boyutu vardr: denetlediini kabul eder.

1 Hkmet reformu Etkin bir hkmetin 5 evrebilimsel modernleme nc yol

hzla deien bir dnyann gereksinim
lerini karlamas gereklidir, ancak,
hkmet dlayc biimde st-alt
brokrasisiyle iliiklendirilmemelidir.
sektrnde kimi zaman grlenlere
benzer dinamik ynedm biimleri,
kamusal alan savunmada ve yeniden
canlandrmada hkmetle birlikte
alabilir.
2 Sivil toplumun ilenmesi Hkmet ve
pazar, ge modern toplumlardaki pek
ok meydan okumay tek bana z
mek iin yeterli deildir. Sivil toplum -
devletin ve pazarn darsndaki alan-
glendirilmeli ve devlet ynetimiyle ve
i dnyasyla birletirilmelidir. Gnll
topluluklar, aileler ve yurtta dernekleri,
sutan eitime dek topluluk meselele
rini ele almada ok nemli roller
oynayabilirler.
3 Ekonom inin yeniden yaptlandrtm t
nc yol, devlet ynetiminin dzen
lemeleri ile devlet denetiminin kaldrl
masnn arasndaki bir dengeyle rala
nan yeni bir karma ekonomiyi imgeler.
Devlet denetiminin kaldrlmasnn
zgrl ve bymeyi gvenceye ba yoluyla toplumsal demokrasiyi yenile
layan tek yol olduuna degin yeni-
zgrlk gr reddeder. metin ve demokrasinin ileyiini
4 Kefah devletinin yeniden biimlen-
dirimi Refah devleti, etkili refah
hizm etlerinin salanmas yoluyla
incinebilir olann korunmasnda zsel
olmakla birlikte, daha verimli olmas
iin yeniden biimlendirilmelidir.
nc yol siyasas, gzlerini bir
"bakm toplumuna" evirirken, eitsiz
likleri azaltmada refahn eski biim
lerinin sklkla baarsz olduunu ve
siyasas, evre koruma ile ekonomik
bymenin birbiriyle uyumsuz olduu
grn reddeder. evreyi savunmaya
adanmln iler yaratmasnn ve
ekonomik geliimi canlandrmasnn
pek ok yolu vardr.
6 Kresel d^en reformu Kreselleme
anda, nc yol siyasas kresel
ynetimin yeni biimlerini aratrr.
Ulusar dernekler ulus-devlet dzeyi
nin stnde demokrasiye gtrebilirler
ve deiken uluslararas ekonominin
daha iyi ynetimini salayabilirler.
nc yol siyasas, bir ifte siyasal
bunalmn art alannda ortaya kt.
Daha nce dikkat ektiimiz zere,
1989'daki devrimler sosyalizmin eko
nomik rgtienmeyle ilgili uygulana
bilir bir yaklam olmadn anlamt,
ancak, yeni-zgrlk tutucularn
yanda olduu serbest pazarla ilgili
denetimsiz coku da kusurluydu. Bri
tanya'da ve baka yerlerde benimsenen
nc yol siyasasnn modernletirici
gndemi, kreselleme kuvvetierine
yaratc bir biimde karlk verme
meye ynelik bir giriimdi. O, hk
yeniden canlandrmak iin, bu dn
mlerin arkasndaki gc denetim
altna almaya alyordu.
nc yol siyasasnn destek
ileri, onun, artk, zgn olarak ondan
ortaya km olduu ifte siyasal
bunalmn tesine gemi olduunu
ileri srerler. Destekilerinin pek ou
onu Birleik Devletler'deki Cum
huriyeti Parti'nin ve Bakan Bush'un

915
 S iy a s a , H k m e t v e T e r r iz m
m iM m ,a a a iM iw tw B jitw M M n u m u a m r
tutucu gndemine kar balca meydan
okuma diye ve dnyamz kkten de
itirmekte olan kreselleme srele
riyle ilgili baarl zm grmeleri
yapmann tek yolu diye grr.
Bununla birlikte, siyasada bir n
c yol bulmaya degin bu fikir geni
lde eletirilmitir. Tutucular'n pek
ou yeni siyasann byk lde ie
rikten yoksun gerek olan bir siyasa
izlencesinden ok, siyasal poz taknma
olduunu dnr. te yandan, daha
geleneksel solda olan kimileri, nc
yolun eitsizlik ve gvenliksizlik denilen
sorunlar ele almak iin pek az ey
yaptn savunur. Onlar, "Eski i
Partisinin" yine de yeni versiyonundan
stn olduuna inanrlar. (nc yola
degin bir anlat iin, Giddens 1998,
2001,2002'ye baknz.)
Siyasal ve toplumsal deiim
Yukardaki tartmn gsterdii
zere, siyasal yaam hibir ekilde yal
nzca siyasal partilerin, oy vermenin ve
yasa yapc ve hkmetle ilgili kurul
larda temsil edilmenin orthodox
erevesi ierisinde yrtlyor deil
dir. Topluluklarn, ereklerinin ya da
lklerinin bu ereve ierisinde elde
edilemediini ya da bu ereve
tarafndan etkin olarak engellendiini
kefetmesine sk rastlanr. Demokrasi
nin yukarda betimlenen yaylmna
karn, yetkeci rejimlerin -in, Trkme
nistan ve Kba gibi- pek ok lkede
varln srdrmesi, var olan siyasal
yaplanmalarn ierisinde deiim
salamann her zaman olanakl olmad
n bize anmsatmaktadr. Kimi zaman
siyasal ve toplumsal deiim ancak
siyasal eylemin Ortodoks olmayan
biim lerine bavurma araclyla
gerekletirilebilir.
Ortodoks olmayan siyasal eylemin
en arpc ve geni kapsaml rnei,
devrimdir -var olan bir siyasal dzenin
bir kide devinimi araclyla, iddet
kullanlarak alaa edilmesi. Devrimler
gerilimli, heyecan verici ve byleyici
olaylardr; anlalabilir biimde, byk
dikkat ekerler. Ancak, btn o yksek
arpclklarna karn, devrimler grece
ender olarak gerekleirler. Ortodoks
olmayan siyasal etkinliin en sk
rastlanan rnekesi toplumsal hareket
ler araclyla gerekleir -yerlemi
kurumlarn alannn darsnda eylem
de bulunarak ortak bir kar ileri
tamaya ya da gvencelemeye ynelik
toplu giriimler. Modern toplumlarda,
devrime neden olanlarn yan sra, kimi
kalc, kimi geici, geni bir eitlilikte
toplumsal hareketler var olmutur.
Sklkla kar durduklar resmi, brok
ratik rgder ada dnyann bir
zellii olarak ne denli ak ise, bunlar
da o denli aktr. ada toplumsal
h areketlerin pek ou, uzanm
bakmndan uluslararasdr ve yerel
kampanyaclar kresel meselelerle
balantlandrmada bilgi teknolojisinin
kullanmna byk lde bel balarlar.
Kreselleme ve toplumsal
hareketler
Toplumsal harekeder tm ekil ve
boyutlarda ortaya karlar. Birka
dzineden fazla yesi olmayan kimileri
ok kktr; tekilerse binlerce, hatta
milyonlarca insan ilerine alabilirler.
Kimileri iinde var olduklar toplumun
yasalarna uygun olarak etkinliklerini
yrtrken, tekiler yasad topluluk
lar ya da yeralt topluluklar olarak
916
 S iy a s a . H k m e t v e T e r riz m

ilerler. Bununla birlikte, belirli herhan etti. Son yllarda evre eylemcileri, (22.
gi bir zamanda ya da yerde hkmetler Blm, "evre ve Risk", s. 1000'de
tarafndan yasal olarak izin verilebilir tantlan) Brent Spar petrol tesisi
diye tanmlanan eyin snrlarnn rneinde olduu zere, devlet
yaknnda ilemek, protesto harekede- ynetimlerinden ve irketlerden nemli
rinin niteliidir. dnler kazanmlardr.

Toplumsal hareketler sklkla, n Yeni toplumsal hareketler

fusun bir bltnn sivil haklarn
geniletme gibi kamusal meselelerde Son krk yl ierisinde dnyann her
deiim gerekletirme amacyla ba- y an n d aki lk e le rd e to p lu m sal
gsterirler. Toplumsal hareketlere hareketlerde bir patlama olmutur. Bu
karlk olarak, srerdurumu savunan 1960'larla 1970'lerdeki yurttalk haklar
kardevinimler kimi zaman bagste- hareketinden ve feminist hareketten,
rirler. rnein, kadnlarn krtaj hak 1980'lerin nkleer-kart ve evreci
kn savunan kampanyaya, krtajn hareketlere ve 1990'lardan sonraki
yasad olmasnn gerektiini savunan ecinsel haklar kampanyasna dek
krtaj-kart ("yaam-yanls") eylem uzanan eitli harekedere, yorumcular
ciler tarafndan patrtl biimde mey tarafndan sklkla yeni toplumsal
dan okunmutur. hareketler (YTH'ler) diye gnderme
yaplr. Bu tanm, ada toplumsal
Toplumsal hareketlerin eyleminin hareketleri, daha nceki yllarda
bir sonucu olarak, sklkla, yasalar ya da onlardan nce gelen hareketlerden
siyasalar deitirilir. Yasamadaki bu farkllatrm aya alr. Pek ok
deiimlerin geni kapsaml etkileri gzlemci, YTH 'lerin ge modern
olabilir. rnein, ii topluluklarnn toplumun esiz bir rn olduunu ve
yelerini greve armas eskiden yasa- yntemleri, gdlenimleri ve ynelim
dyd ve grev yapma, farkl lkelerde leri bakmndan daha nceki zaman
deikenlik gsteren sertlik derecele larn toplu eylem biim lerinden
riyle cezalandrlrd. Bununla birlikte derinden farkl olduunu savunur.
sonunda yasalar dzeltilerek grevin,
sanayi mcadelesinin izin verilebilir bir Son yirmi otuz ylda yeni toplumsal
taktii olmas saland. hareketlerin ykselii, insan toplumla-
rrun imdi kar karya geldii deien
Toplumsal hareketlerler, toplu risklerin bir yansmasdr. Geleneksel
eylemin en gl biimleri arasndadr. siyasal kurumlar nlerindeki meydan
yi rgtlenmi, varln srdren okumalarla baakmay gitgide daha
kampanyalar arpc sonular elde g bulmaya baladndan, koullar
edebilirler. rnein, Amerika'daki toplumsal hareketlere elverilidir. Bu
yurttalk haklar hareketi, okullarda ve kurumlar, nkleer enerji, fosil yaktlarn
kamusal yerlerde rk ayrmcln yaklmas ya da biyoteknoloji ya da
yasad klan nemli yasalar kabul nanoteknoloji yznden doal evre
ettirmeyi baard. Feminist hareket nin kar karya geldii risklere yaratc
ekonomik ve siyasal eitlik bakmndan bir biimde karlk vermeyi olanaksz
kadnlar iin nemli kazanmlar elde bulmaktadrlar. Bu yeni sorunlar ve

917
 S iya sa , H k m e t v e T e r riz m
1999'da Seattle'da Dnya Ticaret rgt'ne kar yaplan bu protesto gibi birka toplumsal hareket, son
yllarda tannmaya balamtr.
meydan okumalar, var olan demokratik
siyasal kurumlarn zmeyi umut
edemedii sorunlar ve meydan oku
malardr ve bunun bir sonucu olarak,
ok ge kalnana ve tam bir bunalmn
yaklamasna dek bunlar sklkla yok
saylmaktadr ya da bunlardan ka-
mlmaktadr.
Bu yeni meydan okumalarn ve
risklerin birikimsel etkisi, hzl deii
min ortasnda insanlarn yaamlarnn
"denetimini yitirmekte" olduklarna
degin bir duygudur. Bireyler daha az
gvende ve daha fazla yaltlm
o ld u k larn h isse tm e k te d ir -b ir
gszlk duygusuna neden olan bir
bileim. Buna kart olarak, yle
gr n yor ki, irk etler, d evlet
ynetimleri ve medya, insanlarn
yaamlarnn gitgide daha da fazla
y a n l a r n d a b a a t o l m a k t a ve
denetimden km bir dnyaya ilikin
duyumu artrmaktadr. Kendi mant
na braklrsa kresellemenin yurtta
larn yaamlarnda daha bile byk
riskler oluturacana ilikin gitgide
byyen bir duygu vardr.
22. Blm , "evre ve R is k ", s. 1017-
21'de kresellem enin ve riskin ele
alnmasna baknz.
Yeni toplumsal hareketleri "de
mokrasinin paradoksu" diye grebiliriz.
Geleneksel siyasaya olan inan azalr gibi
grnrken YTH'lerin bymesi ge
modern toplumlarda yurttalarn kimi
918

zaman ileri srld gibi duygusuz ya
da siyasaya kar ilgisiz olmadnn
kantdr. Bunun yerine, dorudan
eylemin ve kanlmn, siyasetilere ve
siyasal dzenlere bel balamaktan daha
yararl olduuna degin bir inan vardr.
nsanlar, karmak ahlaki meseleleri
aydnlatmann ve onlar toplumsal
yaamn zeine koymann bir yolu
olarak toplumsal harekederi daha nce
hi olmad denli fazla desteklemek
tedirler. Bu bakmdan, YTH'ler pek ok
lkede demokrasiyi yeniden canlandr
maya yardm etmektedir. Onlar, gl
bir yurtta kltrnn ya da sivil
toplumun devletle pazaryerinin arasn
daki, aile, topluluk dernekleri ve
ekonomiyle ilgili olmayan baka
kurumlar tarafndan doldurulan alann
yreindedirler.
Teknoloji ve toplumsal
hareketler
Son yllarda, ge modern toplum-
lardaki en etkili kuvvetlerden ikisi bilgi
teknolojisi ile toplumsal hareketler
biraraya gelerek arc sonulara yol
amtr. imdiki bigi amzda, kampanyalar egdmleme becerisi-
krenin her yannda toplumsal hare
ketlenir hkmetle ilgili olmayan
rgderi, dinsel ve insansever topluluk
lar, insan haklar derneklerini, tke
ticiyi koruma savunucularn, evreci
eylemcileri ve kamu kar iin kam
panya yapan bakalarn iine alan dev
blgesel ve uluslararas alar biiminde
birbiriyle birleebilmektedir. Bu elek
tronik alar imdi, olaylara gerekle
mekte olduklar srada ivedilikle karlk
vermeye, bilgi kaynaklarna erimeye ve
bunlar paylamaya ve kampanya
yapma stratejilerinin bir paras olarak
irketlere, devlet ynetimlerine ve
919
Siyasa. H k m e t ve T e r riz m
uluslararas kurullara bask yapmaya
degin grlmedik bir beceriye
sahiptirler. rnein, 2003 ubat'nda
dnyann her yanndaki kentlerde
Irak'taki savaa kar yaplan ok byk
protestolar, byk lde, internet
tabanl alar araclyla rgtlen
milerdi, upk 2001'de Cenevre'deki
dnya liderleri toplantsnn darsn
daki protestolar ve 1999'da Seatde'da
Dnya Ticaret rgt'ne kar gerek
leen protestolar gibi (yukarda s. 904'te
internet ve demokratiklemeyle ilgili
kutuya baknz).
Her ne denli cep telefonlar, faks
makineleri ve uydu yayn da bunlarn
evrimini hzlandrdysa da, internet bu
deiimlerin n srasnda olmutur. Bir
dmeye basmakla, yerel ykler ulus
lararas olarak yaylmaktadr. Japon
ya'dan Bolivya'ya dek, sradan insanlar
dan oluan eylemciler, biliisel kaynak
lar paylamak, deneyimleri deitoku
etmek ve birleik eylemi egdmlemek
zere online olarak buluabilmekte-
dirler.
Bu son boyut -uluslararas siyasal
hkmetler iin en zc olan ve
toplumsal devinimlerin katlmclar
iin en esinleyici olan boyuttur. Son
yirmi ylda, "uluslararas toplumsal
hareketlerin" says internetin yayl
myla srekli olarak bymtr. n
c Dnya'nn borcunu geersiz klmak
tan yana olan kresel protestolardan,
(bir Nobel Bar dl'yle dorua
ulaan) kara maynlarnn yasaklanmas
iin yaplan uluslararas kampanyaya
dek internet, kampanyaclar ulusal ve
kltrel snrlarn tesinde birletirme
becerisini kantlamtr. Kimi gzlem
ciler bilgi ann, gcn, ulus-
 S iyasa, H k m e t v e T e r riz m
devletlerden uzaklap hkmetle ilgili
olmayan yeni balamlara ve koalis
yonlara doru "g ediine" tanklk
etmekte olduunu savunurlar.
Birleik Devleder'deki RAND ir
keti gibi beyin takmlarnda alan
siyasa danmanlar "net savalarndan"
-savamn iindeki meselelerin kaynak
lar ya da toprak paralar yerine, bilgi ve
kamusal kan olduu, byk lekli
uluslararas atmlar- sz etmilerdir.
Net savalarnn katlmclar, kimi
nfuslarn toplumsal yaamla ilgili
olarak ne bildiklerini biimlendirmek
iin medyay ve online kaynaklar kulla
nrlar. Bu online harekeder sklkla,
teki trl bunlarn ayrdnda olmayabi
lecek olan izleyicilere irkederle, devlet
ynetimi siyasalaryla ya da uluslararas
anlamalarn etkileriyle ilgili bilgi
yaymay hedeflerler. Pek ok devlet
ynedmi iin -demokratik olanlar iin
bile- net savalar korkutucu ve ele
avuca smaz bir tehdittir. Bir A.B.D
Ordu aktarm yle uyaryordu: "Yeni
bir devrim ciler, kktenciler ve
eylemciler kua, iinde kimliklerin ve
ballklarn ulus-devletten, kresel
yurtta toplumunun ulusar dzeyine
kayabildii bilgi toplama ideolojileri
yaratmaya balamaktadr" (Guardian, 19
Ocak 2000'de alntlanmtr).
Byle korkular yersiz midir? Top
lumsal harekederin son yllarda ger
ekten de kktenlikle dnme
uram olduunu dnmek iin ne
denler vardr. Kimliin Gcnde (The
Power of Identity -1997) Manuel
Castells, ilintileri ve hedefleri bakmn
dan tamamyla benzemez olmakla
birlikte, tm de bilgi teknolojisinin
etkili kullanm araclyla uluslararas
dikkat ekmi olan toplumsal
hareket rneini inceler. Meksikal
Zapatista bakaldranlar, Amerikal
"halk ordusu" hareketi ve Japon Aum
inrikyo klt; bunlarn tm de
kresellemenin etkilerine karduru
iletilerini yaymak ve kendi yazglarnn
zerindeki denetimlerini yitirmekten
duyduklar fkeyi davurmak iin
medya becerilerini kullanmlardr.
Castells'a gre, bu harekederin her
biri, rgtsel altyaplar olarak bilgi
teknolojilerine bel balar. rnein,
internet olmasayd, Zapatista bakald-
ranlar Meksika'nn gneyinde yaltlm
bir ete hareketi olarak kalrd. Bunun
yerine, 1994 Ocak'ndaki silahl ayak
lanmalarndan yalnzca saader sonra,
bakaldranlarn davasna yardmc ol
mak ve Meksika hkmetin bakaldry
kyc biimde bastrn knamak zere
yerel, ulusal ve uluslararas destek
topluluklar online olarak ortaya kt.
Zapatistalar, Oaxaca ve Chiapas alanla
rndaki yoksullatrlm Kzlderililer'i
kresellemenin kazanmlarndan daha
da dlayan Kuzey Amerika Serbest
Ticaret Anlamas (KATA) gibi
ticaret siyasalarna olan kardurularn
seslendirmek iin uzaktan-iletiim
aralarn, videolar ve medya
grmelerini kullandlar. Davalar
toplumsal kampanyaclarn online
alarnn n srasna yerletirilmi
olduundan, Zapatistalar Meksika
hkmetini zm grmelerine
zorlamay ve uluslararas dikkati serbest
ticaretin yerli nfuslar zerindeki zararl
etkilerine ekmeyi baardlar.
Ulusuluk ve ulus kuramlar
ada dnyadaki en nemli top
lumsal harekederden kimileri ulusu
harekederdir. Ondokuzuncu yzyln
920

ve yirminci yzyl balarnn sosyoloji
dnrleri, ulusulukla pek az ilgi
lendiler ve ilintilendiler. Marx ve
Durkheim ulusuluu her eyden nce
ykc bir eilim diye grdler ve
modern sanayinin yaratt gitgide artan
ekonomik tmleimin, ulusuluun
hzla gerilemesine neden olacan ileri
srdler. Yalnzca Max Weber, ulusu
luu zmlemeye ok zaman harcad
ya da yalnzca o, kendisinin bir ulusu
olduu bildiriminde bulunmaya hazrd.
Ama Weber bile ulusuluun ve ulus
fikrinin yirminci yzylda kazanaca
nemi kestirmede baarsz oldu.
Yirmibirinci yzyln banda,
ulusuluk yalnzca canl olmakla kal
mayp, en azndan dnyann kimi yerle
rinde geliip bymektedir. Her ne
denli dnya, zellikle getiimiz otuz
krk yl ierisinde birbirine daha baml
olmaya balam olsa da, bu birbirine
bamllk ulusuluun sonuna iaret
etmemitir. Olaslkla, o, kimi bakm
lardan ulusuluun iddetini artrma
sna yardm etmitir.
U lu su lu u n e sk i Y u g o slav y a'd ak i
d irilii 13. B l m , " I r k , E tn ik lik ve
G " , s. 5 46-8'd e b etim lenm itir.
Son zamanlarda dnrler bunun
neden byle olduuyla ilgili kart
fikirlerle ortaya kmlardr. Ulusulu
un, ulusun ve ulus-devletin tarihin
hangi aamasnda varla geldiiyle ilgili
anlamazlklar da vardr. Kimileri bun
larn kkenlerinin tekilerin sylediin
den ok daha eski olduunu sylemek
tedir.
Ulusuluk ve modern toplum
Belki de ulusuluun nde gelen
kuramcs Ernest Gellner'dr (1925-
1995). Gellner (1983) ulusuluun,
921
S iy a s a . H u k m e t v e T e r r iz m
ulusun ve ulus-devletin her nn de,
kkenleri onsekizinci yzyln sonlarn
daki Sanayi Devrimi'nde yatan modern
uygarln rnleri olduunu ileri
srd. Ulusuluun ve onunla iliiklen
dirilen hislerin ya da duygusallklarn
insan doasnda derin kkleri yoktur.
Bunlar, sanayiciliin yaratt yeni
byk lekli toplumun rnleridir.
Gellner'a gre, ulus fikri gibi, bal-
bana ulusuluk da geleneksel toplum-
larda bilinmemektedir.
Modern toplumlarn, bu grng
lerin ortaya kna neden olmu olan
birka zellii vardr. Birinci olarak,
modern bir sanayi toplumu hzl ekono
mik gelimeyle ve karmak bir i
blmyle iliiklendirilir. Gellner, daha
nce var olandan ok daha etkili bir
devlet ve devlet ynetimi dzenine
duyulan gereksinimi modern sanayici
liin yarattn iaret eder, ikinci olarak,
modern devlette bireyler yabanclarla
her zaman etkilemelidir, nk
toplumun temeli artk yerel ky ya da
kent deil, ok ok daha byk bir
birimdir. Temelinde okullarda retilen
bir "resmi dilin" olduu kitle eitimi,
byk lekli bir toplumun rgtlen
mesinin ve birliini korumasnn balca
aracdr.
Gellner'n kuram, birden fazla
bakmdan eletirilmitir. Eletirmenler
bunun, eitimin toplumsal birlii
retme ilevi grdn savunan
ilevselci bir kuram olduunu sylerler.
Tpk daha genel olarak ilevselci ku
ramda olduu zere, bu gr eitimin
atma ve blnme yaratmadaki
roln kmseme eilimindedir.
Gellner'n kuram ulusuluun uyand-
rabildii ve sklkla da uyandrd
tutkular gerekte aklamaz. Olaslkla,
 S iy a s a , H k m e t v e T e r r iz m
TM A**R-fJlnlIBM IfJ *%f a u l+ u m .ll H01! UB> IS 1r - ^ L M U m j ^ M r f T , 11 HBM

ulusuluun gc yalnzca eitimle olumuyordu. srail'deki Filistinli

deil, onun insanlar iin bir kimlik aznlk, olduka farkl bir etnik artalana
-bireylerin onsuz yaayamad bir ey- dek kendi kkenlerinin izini srer ve
yaratma sasyla da ilikilidir. srail devletinin yaratmnn Filistin-
liler'i eski memleketlerinden etmi
Kimlie duyulan gereksinim,
olduu iddiasnda bulunur -onlarn
kesinlikle yalnzca modern sanayi
srail'deki Yahudilerle olan srekli
toplumunun ortaya kyla domu
gerilimleri ve srail'in onu evreleyen
deildir. Dolaysyla, eletirmenler
Arap devletlerinin ouyla arasndaki
Gellner'm ulusuluu ve ulusu modern-
gerilimler bundan trdr.
lik-ncesi zamanlardan ayrmasnn
yanl olduunu ileri srerler. Ulusuluk Etnilerle ilikisinde, farkl uluslar
kimi bakmlardan olduka moderndir, farkl geliim rntleri izlemilerdir.
ama o, ok daha uzak gemiten gelen Bat Avrupa'nn uluslarnn ou iinde
duygusallklardan ve simgecilik biim olmak zere, kimilerinde, tek bir etni
lerinden de yararlanr. Ulusuluun daha eski rakipleri dar itecek biimde
imdiki en tannm bilginlerinden biri geniledi. rnein, onyedinci yzylda
olan Anthony Smith'e (1986) gre, Fransa'da baka birka dil konuuluyor
uluslar, onlar daha eski etnik topluluk du ve farkl etnik tariheler bunlarla
larla ya da onun deyiiyle etnilerle, balantlandrlyordu. Franszca baat
balayan dorudan sreklilik izgilerine dil olunca, bu rakiplerin ou sonradan
sahip olma eilimindedir. Etni, ortak yitti. Ancak, bunlarn kalntlar birka
atalara, ortak bir kltrel kimlie ve alanda varln srdrmektedir.
zgl bir memlekede olan bir baa Bunlardan biri, Fransz ve spanyol
ilikin fikirleri paylaan bir topluluktur. snrlarn kapsayan Bask lkesidir. Bask
dili Franszca'dan da spanyolca'dan da
Smith, pek ok ulusun modernlik-
olduka farkldr ve Basklar kendileri
ncesi srekliliklerinin gerekten de
nin ayr bir kltrel tarihelerinin oldu
olduunu ve tarihin daha nceki
u savnda bulunurlar. Kimi Basklar,
dnemlerinde uluslar andran etnik
Fransa'dan ve spanya'dan tamamyla
topluluklarn olduunu iaret eder.
ayr olan kendi ulus-devletlerini
rnein, Yahudiler 2000 yldan uzun
istemektedir. Baka alanlarda -Dou
bir zamandr seik bir etni oluturmu
Timor, ya da Rusya'nn gneyindeki
lardr. Belirli kimi dnemlerde,
eenistan gibi- grlenlere benzer bir
Yahudiler, uluslarn ralayclarndan
iddet dzeyi hi olmam olmakla
kimilerine sahip olan topluluklar
birlikte, Bask lkesindeki ayrlk
biiminde beklenmilerdir. ikinci
topluluklar bamszlk hedeflerini ileri
Dnya Sava srasndaki Yahudi
tamak iin, arada srada bombalama
soykrmnn ardndan 1948'de srail
eylemlerinden yararlanmlardr.
devleti kuruldu, ki bu, dnyann her
yanna dalm olan Yahudiler iin bir
memleket yaratma amacnda olan
Siyonist hareketin dorua eriini
belirtir. teki ulus-devletlerin ounlu
u gibi, srail de yalnzca tek bir etniden

922
 S iy a s a . H k m e t v e T e r riz m

Devletsiz uluslar parlamentolarna sahiptirler. Bununla

birlikte, gerek Britanya'da gerekse
Yerlemi uluslarn ierisindeki iyi Ispanya'da, gcn byk blm yine,
tanmlanm etnilerin varln srdr srasyla Londra'da ve Madrid'de bulu
mesi, devletsiz uluslar olgusuna nan ulusal hkmetlerin ve parlamen
neden olur. Bu durumlarda, ulusun tolarn ellerinde bulunmay srdrr.
zsel ralayclarndan pek ou bulunur
ama ulusu oluturan kimseler bamsz Devletsiz uluslarn ikinci bir tr,
siyasal topluluktan yoksundur. eenis- daha yksek bir zerklik derecesine
tan'dakilerin ve Bask lkesindekilerin sahip olanlardan oluur. Quebec'te
yan sra, dnyann -szgelimi Hin (Kanada'nm Franszca konuulan
distan'n kuzeyindeki Kemir gibi- eyaleti) ve Flanders'ta (Hollanda'nn
baka pek ok alanndakiler gibi Flamanca konuulan alam) blgesel
ayrlk hareketler, zerk, z-ynetimli siyasal kurullarn, uygulamada tam
bir devlet kurma arzusu iindedirler. olarak bamsz olmakszn nemli
kararlar alma gc vardr. Birinci trn
Etninin, iinde var olduu daha altnda sz edilen rneklerde olduu
byk ulus-devlede arasndaki ilikiye zere, bunlarn iinde de tam bam
bal olarak farkl birka ulus trnden szl kkrtan ulusu hareketler vardr.
szedilebilir (Guibernau 1999). Birinci
olarak, kimi durumlarda, bir ulus- nc olarak, iinde bulunduk
devlet, aznlnn ya da aznlklarnn lar devletin tanmasndan az ok
arasnda bulunan kltrel farklar kabul tamamyla yoksun olan kimi uluslar
edebilir ve onlarn belirli miktarda etkin vardr. Byle rneklerde, daha byk
geliimine izin verebilir. rnein, ulus-devlet, tannmay aznlktan esirge
Britanya'da Iskoya'nn ve Galler'in mek iin kuvvet kullanr. Filistinliler'in
tarihelerinin ve kltrel zelliklerinin, yazgs, byle topluluklarn bir rne
Birleik Krallk'n geri kalanndan idir. Baka rnekler arasnda, in'deki
birpara farkl olduu kabul edilir ve Tibetliler vardr.
bunlarn bir lde kendi kurumlan Tibetliler, kltrel tarihlerini yz
vardr. rnein, Iskolar'n ounluu yllarca geriye dek izlerler. Tibet'in
Presbiteryen'dir ve Iskoya'nn uzun tarihi, Buddhaclk'n orada geliip
zamandr Ingiltere'ninkinden ve bym olan zel biimleriyle sk
Galler'inkinden ayr bir eitim dzeni skya balantldr. Srgndeki Tibetli
olagelmitir. Iskoyave Galler, 1999'da nder Dalai Lama, Tibet'in dar
bir Isko Parlamentosu'nun ve bir sndaki, iddet iermeyen aralarla ayr
Galler M eclisi'nin kurulmasyla, bir Tibet devleti kurmay amalayan
Birleik Krallk'n ierisinde bir btn hareketlerin merkezindedir. Tibetli-
olarak daha fazla zerklik elde etti. ler'in durumunda, ilgili ulus-devletin
Benzer biimde, gerek Bask lkesi ge ynetimleri var olan siyasalarn dei
rekse Katalonya (Ispanya'nn kuzeyin tirmeye bir noktada karar vermedike,
de Barselona'nn evresindeki alan) snrl bir zerkliin bile elde edilmesi
Ispanya'nn ierisinde "zerk toplu nin olasl pek azdr. Ama baka
luklar" olarak kabul edilir. Onlar, belirli rneklerde, ulusal aznlklarn tam
sayda haklar ve gleri olan kendi bamszlk yerine iinde bulunduklar

923
 S iyasa, H k m e t v e T e lz m
Rusya'da, Beslan'daki okulda, kitlesel lmle sonulanan rehine kuatmasndan, een isyanclar
sorumluydular.
n -B II ........ iiiimii =
devletlerin ierisinde zerklii semele
ri olanakldr. rnein, Bask lkesinde,
Katalonya'da ve Iskoya'da, imdi
nfusun yalnzca bir aznl tam bam
szl desteklemektedir. 1995'te Que-
bec'te Kanada'dan bamszlkla ilgili
bir eyalet referandumu, zorunlu halk
oylarn toplamada baarsz olunca
bozguna uramtr.
Ulusal aznlklar ve Avrupa
Birlii
Avrupa'daki ulusal aznlklar sz
konusu olduunda, Avrupa Birlii'nin
oynayaca nemli bir rol vardr. Avru
pa Birlii, Bat Avrupa'nn nemli
uluslar tarafndan yaratlan ballklar
m me tp r z y .m n ^ -.rnn^m .-r.-ia* ,_r
- B8BaS==3=1SSSaa WHH ' i m h
araclyla oluturuldu. Ancak, AB'nin
felsefesinin kilit bir esi, gcn
yerelliklere ve blgelere devredilmesi
dir. Ak hedeflerinden biri, bir
"blgeler Avrupas" yaratmaktr. Bu
vurgu, Basklar'n, Iskolar'n, Katalan-
lar'n ve teki ulusal aznlk toplulukla
rnn ou tarafndan gl biimde
desteklenmektedir. Bu topluluklarn
yeleri, kltrlerinin ya da kurumlarnn
paralarnn yitirilme biimlerine
genellikle ierlemekteler ve bunlara
yeniden kavumay dilemektedirler.
Onlar, AB'ye kendi seik kimliklerini
beslemenin bir arac gzyle bakarlar.
Avrupa Parlamentosu ya da Avrupa
mahkemeleri gibi AB kuramlaryla

dorudan doruya iliki kurma hakki,
onlara, kendi yazglarnn kendi dene
timlerinde olduu konusunda doyumlu
olmalar iin yeterli zerklii verebilir.
Bundan tr, AB'nin varlnn, ulusal smrgeletirilmi alanlarn bamsz
aznlklarn gerek birer paras olduklar
daha byk uluslarla gerekse AB'yle
kurulacak ibirliki bir iliki uruna,
tam bamszlk lksnden vazgee lyd. Ulusu fikirler nfusun ounlu
bilecekleri anlamna gelecek olmas en
azndan kavranlabilirdir. (AB'nin temel
rolleri ve ilevleri yukarda s. 908-9'da
tantlmtr.)
Gelimekte olan lkelerde
uluslar ve ulusuluk
Gelimekte olan dnyadaki lkele
rin ounda, ulusuluun, ulusun ve
ulus-devletin izledii ak sanayi top-
lumlarndakinden farkl olmutur.
Daha az gelimi lkelerin ou, bir
zamanlar Avrupallar tarafndan smr
geletirilmiti ve ancak yirminci yzyln
ikinci yarsnda bamszlklarn elde
ettiler. Bu lkelerin pek ounda,
smrge ynetimleri arasndaki snrlar
Avrupa'da yapay olarak belirlendi ve
nfusun arasnda var olan ekonomik,
kltrel ya da etnik blnmeler dikkate
alnmad. Smrge gleri, Afrika
yarktasnda, Hindistan'da ve Asya'nn
baka paralarnda var olan krallklar ve
kabile topluluklarn yendiler ya da
onlara boyun edirdiler ve kendi s
mrge ynetimlerini ya da naipliklerini
kurdular. Bunun bir sonucu olarak, her
bir smrge "ayn snrlar ierisinde
biraraya getirilmi halklardan ve eski
devletlerden ya da bunlarn parackla
rndan oluan bir derleme" idi
(Akintoye 1976, s. 3). Smrgeletiri
lmi alanlarn ou etnilerden ve baka
topluluklardan oluan bir mozaikti.
925
S iyasa. H k m e t v e T e r riz m
Eski smrgeler bamszlklarn
elde ettiklerinde, bir ulusluk ve ulusal
ilikinlik duygusu yaratmada sklkla
glk ektiler. Her ne denli ulusuluk,
ln gvencelemede byk bir rol
oynadysa da, byk lde, eylemciler
den oluan kk topluluklarla snr
unu etkilemiyordu. Bugn bile pek
ok smrge-sonras devlet i reka
betlerin ve siyasal yetke zerinde bir-
biriyle savam iindeki hak iddialarnn
srekli tehdidi altndadr.
En fazla smrgeletirilen kta
Afrika'yd, ikinci Dnya Sava'nn
ardndan Afrika'da bamszl zen
diren ulusu harekeder, smrgele
tirilmi alanlar Avrupa'nn baatln
dan zgrletirmeye alyordu. Bu
elde edilir edilmez, her yerdeki yeni
nderler ulusal birlik yaratmaya alma
mcadelesiyle kar karya geldiler.
1950'lerle 1960'larda nderlerin pek
ou Avrupa'da ya da A.B.D'de eitim
grmt, ve ou okuryazar olmayan,
yoksul ve demokrasinin haklaryla ve
ykmllkleriyle tank olmayan
kendi yurttalaryla aralarnda engin bir
uurum vard. Smrgecilik altnda,
kimi etnik topluluklar tekilerden daha
zengindi; bu topluluklarn farkl kar
lar ve hedefleri vard ve meru olarak
birbirlerini dman diye gryorlard.
Sudan, Zaire, Nijerya gibi Afri
ka'daki smrge-sonras devlederden
birkanda i savalar padak verirken,
gerek Afrika'daki gerekse Asya'daki
baka pek ok devlet etnik rekabetlerle
ve hasmlklarla ralanyordu. Sudan
rneinde, nfusun yaklak olarak yz
de 40' etnik kkenleri bakmndan
Arap olduklar iddiasnda bulunurken,
 S iya sa , H k m e t v e T e r riz m

lkenin baka blgelerinde, zellikle yoksulluk iine batmtr ve bugn de

gneyde, nfusun ou siyaht ve dinsel yetkeci ynetimin penesinde kalmay
inanlar bakmndan Hristiyan ya da srdrmektedir.
animistt. Ulusular gc elde ettikten
zede, gelimekte olan dnyadaki
sonra, temelinde ulusal dil olarak Arap
devletlerin ou sanayilememi
a'nn bulunduu bir ulusal btnletir
dnyada gereklemi olanlardan farkl
me izlencesi oluturdular. Giriim
ulus oluumu srelerinin bir sonucu
yalnzca birpara baarl oldu ve (13.
olarak varla geldi. Devletler, sklkla
Blm, s. 546-548'de, Bat Sudan'da
daha nceden hibir kltrel ya da etnik
Darfur'dakiler ya da Ruanda'dakiler gibi
birlii olmayan alanlara dsal olarak
etnik atmlarla ilgili tartmamzda
kabul ettirildi, bu da kimi zaman,
grdmz zere) bu giriimin
bamszlktan sonraki i savalarla
rettii gerginlikler ve gerilimler bugn
sonuland. Modern uluslar en etkili
de grlebilir. Bamszlktan bu yana
biimde ya hibir zaman tam olarak
Afrika ktasnda gereklemi olan
smrgeletirilmemi olan alanlarda ya
savalarn pek ou, bunun gibi
da oktandr kltrel birliin olduu
glklerin dorudan bir sonucudur.
Japonya, Kore ya da Tayland gibi yer
Sz konusu meselelerin baka bir lerde bagstermilerdir.
rnei, Nijerya'dr. lkenin yaklak
120 milyonluk bir nfusu vardr: Ulusuluk ve kreselleme
Kabaca her drt Afrikal'dan biri Nijer
Kreselleme ulusuluu ve ulusal
yalI'dr. Nijerya nceleri bir Britanya
kimlii nasl etkiler? Sosyolog Andrew
smrgesiydi ve 1 Ekim 1960'ta bam
Pilkington bu soruyu incelemitir
szln elde etti. lke, balca etnik
(2002). O, her ne denli destekilerinin
topluluktan oluur: Yoruba, bo ve
pek ou, tariheleri zamann sislerinin
Hausa. Bamszln zerinden ok
ierisine uzanan uluslarn yeleri olduk
gemeden, 1966'da, lkede farkl etnik
lar savnda bulunsalar da, ulusuluun
topluluklar arasnda silahl mcadeleler
olduka yeni bir olgu olduunu ileri
balad. Askeri bir hkmet kuruldu ve
srer. Tarihsel bakmdan grece yakn
o zamandan bu yana sivil hkmet
zamanlara dek insanlar kendi topluluk
dnemleri askeri ynetim evreleriyle
larnn darsnda neyin olup bittiinin
nbetleti. 1967'de Biafra adndaki bir
byk lde ayrdnda olmakszn
alann, lkenin geri kalanndan
kk yerleimlerde sa kaldlar ve daha
bamsz olmaya alt bir i sava
byk bir ulusun yeleri olma fikri o
patlak verdi. Ayrlk hareket asker
zamanlar onlara yabanc grnrd.
kuvveti kullanm araclyla bastrld,
Pilkington, bir ulusal topluluk fikrinin
pek ok yaam yitirildi. Birbirini izleyen
geliip yaylmasnn ancak daha sonra
hkmetler "anayurt Nijerya" izleinin
lar, onsekizinci yzyldan balayarak,
evresinde daha duru bir ulusal kimlik
kitle iletiim aralarnn ve medyann
duygusu yaratma giriiminde bulun
geliimiyle gerekletiini savunmutur.
mutur ama bir ulusal birlik ve ama
duygusu yaratmak yine de zordur. lke Pilkington'a gre, ulusal kimlikle
byk petrol ve ilenmemi petrol rin "yaplandrlmas" bu dnem sra
rezervlerine sahiptir, ama byk lde snda olmutur.

926

Amy Chua: Serbest pazar demokrasisini ihra etm e, etnik nefreti ve
kresel istikrarszl nasl dourur?
Pek ok yorum cu, yukarda tartlanlara benzer etnik
atm lan azaltmann en iyi yolunun demokrasi ve bir
serbest pazar kurmak olduunu ileri srmtr. O nlar,
bunun, herkese lkenin ekilip evrilmesinde bir sz
hakk verm ek yoluyla ve bakalaryla ticaret yapmaktan
gelen refaha eriim salamak yoluyla bar
zendireceini savlarlar. Dnya Yanyor: Serbest Pafar
D em okrasisini ihra etme, E tn ik N efreti ve Kresel
stikrarszl N asl Dourur? (2003) balkl etkili bir
kitapta Birleik Devleder'deki Yale niversitesi'nde
p ro fes r olan A m y Chua bu gr sorgular.
Chua'nn balang noktas, gelimekte olan pek ok
lkede kk bir etnik aznln orantsz ekonomik
gcn tadn karmasdr. Besbelli bir rnek, rk
ayrmclnn olduu Gney Afrika'da, beyaz olmayan
etnik topluluklar sm rm olan beyaz aznlktr.
C hua, 1994'te Ruanda'da Tutsiler'in H utular tarafndan
krmnn ve eski Yugoslavya'da Srplar tarafndan
H rvadar'a kar hissedilen nefretin de, birpara,
Tutsiler'in ve Hrvatlar'n kendi lkelerinde tadn
kardklar ekonomik stnlkle ilikili olduunu ileri
srer. Chua'nn sklkla kulland baka bir rnek,
Endonezya'daki inli etnik aznlkla ilintilidir.
Endonezya'nn eski diktatr G eneral Suharto'nun
pazar yanls reform lar lkenin kk inli aznl iin
zellikle kazanl oldu. Bunun karlnda, inli-
Endonezyallar Suharto'nun diktatrln desteklem e
eiliminde oldular. Suharto'yu grevden ayrlmaya
zorlayan dem okrasi yanls kiesel gsterilerin
gerekletii yl olan 1998'de, inli-Endonezyallar
Endonezya'nn zel ekonomisinin yzde 70'ini
T o p lu m s a l y a p la n d r m a c lk , 5.
B l m , "T o p lu m s a l E tk ile im ve
G n l k Y a a m " , s . 1 9 0 - 1 9 2 'd e
tartlm tr.
Pilkington'a gre, ulusal kimliin
ona kar oluturulduu bir 'teki'nin
varoluu, bir ulusluk duygusunu geli
tirmede anakyd. Pilkington, (Kato
lik) Fransa'nn varoluunun, bir (Pro
testan) Britanyal kimliini ekillendir
mede temel olduunu ileri srd. Pil
kington, okuryazarlk dzeylerinin
nfusun btnne yaylmasyla ve
iletiim teknolojisinin fikirlerin yayl
S iy a s a , H k m e t v e T e r r iz m
denetliyor am a nfusunun yalnzca yzde 3'n
oluturuyorlard. lkenin yerli zenginliini 'alyor'
olarak alglanan inli aznla kar iddedi saldrlar,
Suharto'nun rejiminin sonuna elik etti. Chua yle
yazar: "Pribumi [etnik] ounluu arasndaki egemen
gr , 'inli sorunundan bir kerede ve sonsuza dek
kurtulmann, bymenin 10 yln yitirmeye deer'
olduuydu."
G eneral Suharto'nun diktatrl kerken, A .B .D ve
teki Bat lkeleri dem okratik seimlerin balatlmas
arsnda bulundular. Ancak, Chua, Endonezya'daki
inliler gibi onun "pazarda baat olan aznlklar" dedii
eyin bulunduu lkelere demokrasiyi tantmann bar
getirmesinin olas olmadn ileri srer. Bunun yerine,
Chua, bir demokraside oylar iin yarmann, lkenin
etnik ounluundan gelen bir kar tepkiye neden
olmasnn olas olduunu savlar. Endonezya'daki
pribum i ounluun inli aznla kar yapt zere,
ierlenilen aznl gnah keisi yapmaya alan ve
etnik ounluu ulusun 'hakiki' sahipleri adna lkenin
zenginlii zerinde "yeniden hak iddiasnda
bulunmaya" yreklendiren siyasal nderler ortaya
kacaktr.
Chua'nn anlats, her ne denli demokrasi ve pazar
ekonomisi ilkece iyiliki kuvveder olsa da, bunlarn
etkili bir yasa dzenine ve sivil toplum a
dayandrlmasnn gerektiini bize gsterir. Byle
olmadklar yerlerde, gelimekte olan dnyann pek ok
blmnde olduu zere, yeni ve iddedi etnik
atmlar ortaya kabilir.
mn salamasyla, bir Britanyallk duy
gusunun lkenin sekinlerinden,
aaya, toplumun geri kalanna doru
nasl yayldn belgeler.
Eer ulusal kimlik Pilkington'n
ileri srd zere toplumsal olarak
yaplandrlyorsa, onun deiecek ve
geliecek olmas olanakldr. Pilkington,
bugn, deimekte olan ulusal kimlik
teki bakca etkenlerden birinin kre
selleme olduunu ileri srer. Onun
grne gre, kreselleme, merkezi
leme ile merkezden uzaklama arasn
927
 S iyasa, H G k fim e t v e T e r riz m
da atan basklar yaratr. Bir yandan,
kimi i rgderinin ve siyasal birimlerin
(rnein, okuluslu irkederin ya da AB
gibi ulusar rgderin) gleri daha
younlarken, te yandan merkezden
uzaklama ynnde bask vardr (rne
in, Sovyeder Birlii'nin kn ve
paralann ya da Ispanya'da ayr bir
Bask ulusuna duyulan arzuyu dnn).
Pilkington, bunun bir sonucu olarak
kresellemenin ulusal kimlie ynelik
ikili bir tehdit yarattn savunur: Mer
kezileme, zellikle Avrupa Birlii'nin
byyen gleriyle birlikte, yukardan
gelen basklar yaratr, merkezden uzak
lama ise, etnik aznlk kimliklerinin
glenmesi arackyla, aadan gelen
basklar yaratr. Birleik Krallk'ta buna
verilen bir karlk, Britanyallk'a
degin dar bir anlayta yeniden diret
mek olmutur. Pilkington, ngiliz ulusal
kimliiyle ilgili olarak gl biimde
Avrupa-kart, beyaz, ngilizce-konu-
an bir gr neren eski Tutucu Pard
milletvekili John Townsend rne-ini
verir. Pilkington, Birleik Krallk'n
ierisindeki, Britanyal kimliinin
dnda brakldklarn hissederek yerel
kimliklerini glendirmi ve baka etnik
topluluklardan farkl olduklarnda
diretmi olan etnik aznlk toplulukla
rnn kimi yeleri tarafndan da buna
kout bir karln verildiini ileri srer.
Kresellemeye verilen ikinci bir
karlk, ki Pilkington'n bunun daha
salkl olduuna inand aktr, oklu
kimliklerin olduunu kabul etmektir;
rnein, ayn zamanda hem ngiliz,
hem Britanyal hem de Avrupal
olmann olanakl olduunu savunmak
gibi. Pilkington, Birleik Krallk'taki,
kimliklerinde farkl kltrleri kaynat
ran etnik aznlk topluluklarnn yeni
"melez kimliklerinde" bu yaklamn
kantn grr. Pilkington'a gre, ulusu
etnik olarak ileyici biimde temsil etme
ve Britanyal-Asyal gibi tireli kimlikleri
yreklendirme yoluyla, bizler kresel
lemeye verilen ve sklkla kkten-
dincilie ya da kltrel rkla bavur
maya gtren ilk ulusu karla
meydan okumalyz. Pilkington'a gre,
kreselleme, ulusal kimlikle ilgili
elien basklara ve elien karlklara
neden olur.
Ulus-devlet, ulusal kimlik ve
kreselleme
Afrika'nn kimi blmlerinde,
uluslar ve ulus-devleder tam olarak
olumu deildir. Ancak, dnyann ba
ka alanlarnda kimi yazarlar oktandr
kreselleimin karsnda "ulus-devle-
tin sonundan" sz etmektedirler. Japon
yazar Kenichi Ohmae'ye gre, kre
sellemenin bir sonucu olarak, bizler
gitgide artan biimde, iinde ulusal
kimliin zayflad, "snrlarn olmad
bir dnyada" yaamaya balyoruz
(Ohmae 1995; s. 61'e de baknz).
Bu gras ne denli geerlidir?
Tm devleder, kreselletiren sreler
tarafndan kesinlikle etkilenmektedir
ler. Yukarda tarttmz zere, "dev
letsiz uluslarn" ykselii bile olaslkla
kresellemeyle balantldr. Krese-
leme ilerledike, hzla deimekte olan
bir dnyada gvenlik elde etmeye
ynelik bir abayla, insanlar sklkla
yerel kimlikleri yeniden canlandrarak
tepki verir. Kresel pazarn yaylmnn
bir sonucu olarak, uluslarn, kendilerine
ilikin, eskiden olduundan daha az
ekonomik gc vardr.
Ancak, ulus-devletin sonuna tank
olmakta olduumuzu sylemek yanl
928
 S iy a s a , H k m e t v e T e r riz m

olur. Kimi bakmlardan, durum bunun saat ierisinde her iki binann da
tam karndr. Bugn, dnyadaki her kmesine ve i gnlerine balayan bin
lke bir ulus-devlettir ya da yle olma lerce insann lmesine neden oldu.
nn zlemini ekmektedir -ulus-devlet Yaklak olarak bir saat sonra nc
evrensel bir siyasal biim durumuna bir uak A.B.D. askeriyesinin ana binas
gelmitir. Olduka yakn zaman ncesi olan Pentagon'a arpurlarak yzlerce
ne dek, onun yine de rakipleri vard. Yir kiiyi daha ldrd. A.B.D'nin yrtme
minci yzyln byk bir ksmnda, gcnn merkezi olan Washington
smrgeletirilmi alanlar ve impara D.C.'deki Beyaz Saray'a yneldiine
torluklar ulus-devleerle yan yana var inanlan drdnc bir uak, yolcularn
oldu. Pek ok sosyolog son impara ua karanlarla mcadelesinin ardn
torluun ancak 1990'da Sovyet kom dan Pennsylvania krsalnda bir tarlaya
nizminin kyle ortadan yittiini akld. 11 Eyll'de karlan tm
ileri srmtr, bakalarysa Birleik uaklar Amerikal iki irketten birine
Devleder'i bugn de bir imparatorluk aitti: Birleik Havayollar ya da Amerika
diye grr (Ferguson 2004). Sovyetler Havayollar. Uak karanlar tarafndan
Birlii etkili biimde, Dou Avru seilmi olan hedefler Dnya Ticaret
pa'daki kendi uydu devletlerini kucakla Merkezi, Pentagon ve Beyaz Saray bir
yan bir imparatorluun merke- ama iin seilmilerdi: Amerika'nn
zindeydi. Eski Sovyetler Birlii'nin ekonomik, askeri ve siyasal gcn
iindeki pek ok yer gibi, bunlarn tm yreinden vurmak.
artk bamsz uluslar olmulardr.
Bakan George W. Bush'un sald
Aslnda bugn dnyada yirmi yl nce
rlara verdii karlk, "terre kar
olduundan ok daha fazla egemen
sava" ilannda bulunmak oldu. Bu
ulus vardr. "savataki" ilk nemli askeri karlk, bir
Getiimiz yzyln byk bl ay sonra geldi: 2001 Ekim'inde
mnde, devletsiz uluslar evreleyen koalisyon gleri tarafndan Asya'daki
meseleler ve ulusuluk, sklkla, siyasal Afganistan'a kar gerekletirilen bir
bir silah olarak terrn kullanmyla saldr. Yukarda grm olduumuz
iliiklendirildi. Aada terrizmi zere, o zamanlar Afganistan kkten-
tartyor ve kavramn son yllarda nasl dinci bir Islami hkmet olan Taliban
deimi olduuna bakyoruz. tarafndan ynetiliyordu ve Taliban, 11
Eyll saldrlarn yrten ve yelerinin
pek ounun orada eitildii terr
Terrizm rgt El-Kaide'nin eylemlerini sklkla
desteklemiti.
11 Eyll 2001'de sabah 8:45 dolay
larnda, Birleik Devleder zerinde her New York'a ve Washington'a yap
zamanki uuunu yapmakta olan bir lan saldrlar izleyen yllar, sorumlulu
yolcu ua terrisder tarafndan kar unu El-Kaide'nin stlendii kyc
larak New York'taki Dnya Ticaret birka terr edimine daha tank oldu.
Merkezi'nin Kuzey Kulesi'e arptrld. 2002 Ekim'inde Endonezya'nn Bali
Dakikalar sonra, karlm olan baka adasndaki bir gece kulbne yaplan
bir uak Gney Kulesi'ne arparak, bir saldrda 200'den fazla insan ld;

929
 S iy a s a , H k m e t v e T e r r iz m
*?.ac**Btnroewnw tvanmM ww w .'M w m
bunlarn pek ou yaknlardaki Avus
tralya'dan tatil iin gelmi olan gen
turistlerdi. 2004 Mart'nda, span-
ya'daki Madrid'de bir trendeki bom
balar, sabahn en kalabalk saatlerinde
ilerine giden yaklak 200 kiiyi
ldrd. Londra'da, 2005 Tem
muzunda yeralt treninde ve bir
otobste egdml bir dizi padama-
nn gereklemesinin ardndan 52 kii
ld ve birka yz kii yaraland. 11
Eyll 2001'den sonraki terrizm, iinde
olanak olarak daha ncekilerin tmn
den daha lmcl olan yeni bir terr
biiminin olanakl duruma geldii yeni
bir gvenlik evresini yanstr. imdi,
'terrizm' kavramna dnyoruz.
930

2005 Temmuz'unda Londra'ya yaplan terr saldrlarnn sorumluluunu El-Kaide stlendi.
u r u w w w fr n
Terrn ve terrizmin kkenleri
Terrizm szcnn kkenleri,
1789 Fransz Devrimi'ndedir. Binlerce
insan -asl olarak soylular ama son
radan, ok daha fazla sayda sradan
yurtta- siyasal yetkeler tarafndan
avland ve giyotinle idam edildi. 'Terr'
terimi devrimciler tarafndan deil,
kar-devrimciler tarafndan icat edildi:
Fransz Devrimi'ni ve onun temsil ettii
eyi hor gren ve srp giden kan
dkmenin nfusu dehete drmenin
bir biimi olduuna inanan insanlar
(Laqueur 2003). rktme amacyla
iddet kullanm anlamnda 'terr',
rnein Almanya'da Naziler ya da
Stalin'in ynetimi altndaki Rus gizli
polisi tarafndan yirminci yzylda
yaygn olarak kullanld. Bununla
birlikte, iddetin bu tr kullanm,
terimin Fransz Devrimi'ndeki kken
lerinden nceye dayanr.
931
S iyasa, H k m e t v e T e r riz m
Her ne denli 'terr' terimi on-
sekizinci yzyla dek icat edilmediyse
de, iddet araclyla insanlar dehete
drme olgusu ok eskidir. Eski uy
garlklarda bir ordu, dman tarafndan
elde tutulan bir kenti istila ettiinde,
onlarn tm kenti yerle bir etmesi ve
kentteki tm erkekleri, kadnlar ve
ocuklar ldrmesi hi de az rastlanr
deildi. Bunun amac yalnzca dman
fiziksel olarak ykmak deil, ayrca,
baka kentlerde yaayanlarn iinde
dehet yaratmak ve o dehetin temsil
ettii gc tantlamakt. Bu yzden,
nfuslar, zellikle sivil nfus-lar
dehete drme fikriyle iddet kul
lanma olgusu, besbelli ki terimden daha
eskidir.
Toplumbilimciler 'terrizm' terimi
nin yararl bir kavram olup olamayaca
yla yani, usa uygun bir nesnellikle
kullanlp kullanlamayacayla ilgili
 S iya s a , H k m e t v e T e r riz m
olarak anlamazla derler; bu,
tanmlanmasnn glyle kt n
kazanm bir terimdir. Meselelerden
b iri, in san larn ter riz m le ve
terrisderle ilgili olarak yapt deien
ahlaki deerlendirmelerle ilintilidir.
"Birinin terristinin, baka birinin
zgrlk savas olduu" sklkla
sylenir. Eskiden terrist olan insan
larn sonradan, bir noktada, terr,
tpk onu uyguladklar kadar iddede
knamaya balayabildikleri de iyi bilinir.
Kimi snrlamalarla denilebilir ki,
rnein, srail devletinin erken tarihi
terrist etkinlik tarafndan kesintiye
uratlmtr ama yirmibirinci yzylda
srail nderlii kendi bildirimine gre
"terrle savan" vazgeilmez bir para
sdr ve terrizmi birincil dman
gzyle grmektedir. Gney Afrika'nn
eski nderi Nelson Mandela'nn gizil
terrist olarak alabildiine yerilmesinin
zerinden yalnzca yirmi otuz yl ge
mitir ama imdi o yakn zamanlarn en
ok sayg duyulan siyasal simalarndan
biridir. Yararl bir terim olmas iin,
terrizm, zamana ya da gzlemcinin
bakasna gre deien ahlaki deer
lendirmeden olanakl olduunca zgr-
letirilmelidir.
Terrizme degin yararl bir
kavramlatrmn aranmasnda ikinci bir
mesele, devletin rolyle ilgilidir.
D evletlerin terrizmi uygulad
sylenebilir mi? Devletler, insanlk
tarihinde baka herhangi bir rgtten
ok daha fazla sayda lmden sorumlu
olmulardr. Devleder sivil nfuslar
kyc biimde ldrmlerdir; modern
zamanlarda, devletler, geleneksel
uygarlklarda kentlerin yerle bir
edilmesiyle karlatrlabilecek bir eyi
gerekletirmilerdir. rnein, kinci
Dnya Sava'nn sonuna doru,
Balaklar'n yangn bombalar,
Dresden adndaki Alman kentini byk
lde ykt: Yz binlerce kii ld. Pek
ok tarihi, Dresden'a yaplan saldr
nn, savata Balaklar iin hibir
stratejik yararnn olmad bir noktada
gerekletiini ileri srer. Balaklar'n
eylemini eletirenler, Dresden'n yk
mnn amacnn Alman toplumunda
dehet ve korku yaratmak ve bylelikle
yurttalarn sava srdrme kararll
n zayflatmak olduunu ileri srerler.
Terrizm kavramn devletin
darsnda alan topluluklarla ve
rgtlerle ksdamak saduyulu olur.
teki trl, kavram, daha genel olarak
sava kavramna fazla yaknlar.
Yukarda dikkat ekilen sorunlara
karn, pek oklar yansz bir tanmn
bulunabileceini savunur. Terrizmi,
"yaps ya da balam bakmndan byle
bir edimin amac bir nfusu rktmek
ya da bir hkmeti veya uluslararas bir
rgt herhangi bir edimi gerekletir
meye ya da gerekletirmekten kan
maya zorlamak olduunda, [devletle
ilgili olmayan bir rgt tarafndan]
sivillerin ya da arpmaya katlmayan
larn lmne ya da ciddi bedensel
zarara neden olmasna niyet edilen
herhangi bir eylem" diye tanm
layabiliriz (Anand Panyarachun ve
dierleri 2004). Baka deyile, terrizm,
bir hkmeti siyasalarn deitirmeye
ikna etmek ya da onun dnyadaki
saygnln zarara uratmak iin
tasarlanan, sivillere ynelik saldrlarla
ilgilidir.
Eski ve yeni tarz terrizm
Yukarda tanmlanm olduu
zere, terrizm, eski kentlerin yerle bir
edilmesi gibi tarihin nceki dnemle
932

Terrist saldrlardan korumaya almak amacyla, Parlamento nne ar beton ktleler yerletirilmitir.
rinde dehete drmek iin tasarmla
nan iddet edimlerinden seikletiri-
lebilir. Terrizm, iletiim teknolojisin
deki deiimlerle balantldr. Nfus
lar epeyce geni bir yelpazede dehete
drmek iin, iddetle ilgili reni,
etkilenen o nfuslara olduka abuk bir
biimde ulamak zorundadr. Bunun
olanakl duruma gelmesi ancak ondo-
kuzuncu yzyln sonlarnda, modern
iletiim aralarnn ykseliiyle olmu
tur. Elektronik telgrafn icadyla bir
likte, zaman ve uzay aan annda
iletiim olanakl olmutur. Bu zaman
dan nce reninin yaylmas gnler,
hatta haftalar srebiliyordu. rnein,
15. Blm'n giriinde grdmz
zere, Abraham Lincoln'm suikast
haberinin Birleik Krallk'a ulamas
933
S iy a s a . H k m e t v e T e r riz m
gnler ald. Annda iletiim olanakl
olunca, terrist iddete degin uzaktan
yanstlabilen simgesel edimler gerek
leebilir -bunlar bilen, yalnzca yerel
nfus deildir.
E sk i tar^terrizm
Eski ve yeni tarz terrizmin
arasnda bir ayrm yapabiliriz. Eski tarz
terrizm, yirminci yzyln ounda
baatt ve bugn yine vardr. Terrizmin
bu tr, byk lde, ulusuluun
ykseliiyle ve yukarda tarttmz
zere (s. 926-928) onsekizinci yzyln
sonlarndan balayarak Avrupa'da ulus
larn, egemen, topraklarnn snrlar
belirli eyler olarak kurulmasnn
gereklemesiyle iliiklendirilir.
 S iyasa. H k m e t v e T e r riz m
Tm uluslarda, snrlar, ya Afri
ka'da ve Asya'da Batl smrgeciler
tarafndan yaplm olduu zere bir
haritadaki izgiler olarak ya da fetih,
sava ve mcadele yoluyla, az ok yapay
olarak saptanmtr. rnein, rlanda
1800'de Birleik Krallk'a katld ve bu,
1920'lerin banda lkenin Kuzey ve
Gney diye ayrlmasyla sonulanan
bamszlk mcadelelerine neden oldu.
Smrge ynetimleri tarafndan harita
lar izilen ya da kuvvet kullanm ara
clyla kurulan uluslarn oluturduu
bir yamal boha, eitli rneklerde,
kendi devletleri olmayan uluslara yani,
ortak bir kltrel kimlii olduu
savnda bulunan, ama olaan olarak bir
ulusa ilikin olan toprak ve devlet
aygtlarndan yoksun olan uluslara
neden olmutur. Eski tarz terrizmin
ou biim i, devletsiz uluslarla
balantldr.
Eski tarz terrizmin amac,
uluslarn o topraklardaki devlet aygt
zerinde denetiminin olmad alan
larda devleder kurmaktr. Bu, rnein,
rlanda Cumhuriyeti Ordusu (IRA)
gibi rlanda ulusular ve spanya'daki
ETA gibi Bask ulusular iin dorudur.
Balca meseleler bir devletin oluu
mundaki toprak btnl ve kimlik
tir. Eski tarz terrizm, devletsiz
uluslarn olduu ve terrizmin,
glerini elde etmek iin iddet
kullanmaya hazrlkl olduu yerlerde
bulunur. Eski tarz terrizm temelde
yereldir, nk onun hrslar yereldir. O,
zgl bir ulusal alanda bir devlet
kurmak ister.
Son yllarda, dardaki lkelerin
desteinden yararland iin, eski tarz
terrizmin de sklkla uluslararas bir
bileeni olmutur. rnein, Birleik
Devletler'in ierisindeki topluluklarn
yan sra Libya, Suriye ve kimi Dou
Avrupa lkeleri, IRA'nn Kuzey
rlanda'daki ve Bask ayrlklarnn
spanya'daki terrist edimlerini eitli
derecelerde desteklemitir. Ama her ne
denli eski tarz terrizm para kayna
bulmada ya da silah satn almak iin
silah ya da uyuturucu szdrmada daha
geni bir kresel destekiler ayla
ilikili olabilse de, hrslar yereldir.
Hrslar bakmndan snrl olmann
yan sra, eski tarz terrizm, iddet
kullanm bakmndan da s n r l d r .
rnein, her ne denli Kuzey rlada'daki
atmn sonucu olarak pek ok kii
yaamn yitirmise de, 1970'lerde
"Kargaalar'n"yeniden balamasndan
bu yana, Britanyal askerler de iinde
olmak zere, ldrlen insanlarn
oran, ortalama olarak, trafik kazala
rnda lm olanlarnkinden azdr. Eski
tarz terrizmde, her ne denli sakatlanan
ve ldrlen insanlarn saylar nemli
olsa da, iddet kullanm snrlyd,
nk terrizmin bu trnn amalar
da (bu iddet yine de korkun ve
rktc olmakla birlikte) grece
snrldr.
Buna ek olarak, son yirmi otuz
ylda Britanya devlet ynetimlerinin
Kuzey rlanda'da kefetmi olduu
zere, ulusal kimliin yaratt gl
ahlaki zorlama eski tarz terrizmle
arpmay gletirir. Grm olduu
muz zere, ulusuluun gl bir enerji
salayc bileeni vardr. Ulusal kimlik
syleni, devletsiz bir ulusun var olduu
rneklerde, bir devlet kurmaya alan
bir harekete adanm kimselerin ateini
krklemeyi srdrebilir. Ayn toprak
paras zerinde birbiriyle ekien
iddialarn olduu rneklerde, tarihsel
deneyim, bir uzlama ulamann zel
likle g olduunu anlar.
934

Birleik Krallk'n paras olarak
kalmak isteyen birleimcilerden ve
rlanda'nn paras olmak isteyen
ulusu topluluklardan gelen birbiriyle
atan basklarn olduu Kuzey
rlanda'daki uzun mcadele sz konusu
olduunda, bu doru olagelmitir.
Eski ve yeni tarz terrizmin
arasnda temel bir ayrm yaplabilir (Tan
ve Ramakrishna 2002). Yeni tarz
terrizm iletiim aralar teknolojisinde
kresellemeyi drtlemekte olan
deiimlerle olanakl klnr ve onun
El-Kaidenin kkenleri ve balantlar
'Taban' anlam na gelen E l-K a id e , Sovyet
kuvvetlerinin A fganistan'dan ekildii ve U sam e Bin
Laden'le meslektalarnn yeni cihatlar [aa yukar,
kutsal savam ya da sava diye evrilen bir terim]
aram aya balad 19 8 9 'd a yaratld. rg t, slam
sanca altnda Sovyet kom nizm ine kar savam ak
zere 1 980'lerd e A fganistan'a gitm i olan A rap
gnlller andan kp geliti. Sovyet-kard cihat
srasnda, Bin Laden'le savalar A m erikal ve Suudi
kaynaklardan para aldlar. K im i analizciler, Bin
L aden 'in C IA 'd en gvenlik eitimi alm olduuna
inanm aktadr. Bilinir olduklar adla 'A rap A fgan lar',
savata katlam ve fazlasyla gdlenmitiler.
1990'larn banda, E l-K a id e Sudan'da faaliyet
gsteriyordu . 1 9 9 6 'd an son ra, rg t n karargah ve
yaklak bir dzine eitim kam p, Bin Laden'in
Taliban'la yakn bir iliki kurduu A fganistan'a
tand. A fganistan'da 20 0 1 'in sonunda balayan
A .B .D saldrs, personeline saldrlan ve sleriyle
eitim kam plar yklan rg t datarak yeraltna
srd.
D nyann her yannda hcreler
rg t n , yalnzca O rtad o u 'd a ve A sya'da deil,
K u zey A m erika'da ve A vrupa'da da krk ila elli lkede
faaliyet gsterdii dnlm ektedir. B at A vrupa'da,
L o n d ra , H am b u rg, M ilano ve M adrid'de, bilinen ya
da kukulanlan h creler olagelmitir. Bunlar, ye
top lam ad a, para kayna bulm ada ve eylem ler
tasarlam ada nem li m erkezler olagelmilerdir.
E itim iin, topluluk, zg rce ve gizlice alabildii
yasad alanlar yeler. Bunlarn, A fganistan'n dalk
S iy a s a . H k m e t v e T e r riz m
kresel bir yaylm vardr. Terrizmin
bu rnekesi en nl biimiyle El-
Kaide'nin slami kkten-dinciliiyle
iliiklendirilir (kutuya baknz), ama
hibir ekilde onunla snrl deildir.
imdi yeni tarz terrizmle ilgili bir
tartma dnyoruz.
Yeni tar\ terrizm
Yeni tarz terrizm, eski tarz
terrizmden birka bakmdan, birinci
olaraksa iddialarn uzanm bakmn
dan farkllk gsterir. rnein, El-
Kaide'nin dnya grnn ayrt edici
alanlarnn yan sra Som ali, Y em en ve eenistan'
iine aldna inanlmaktadr. E n d on ezy a'n n
adalarndan birindeki gizli bir eitim kampyla ilgili
aktarm lar da olm utur.
talya'daki K zl Tugay ya da O rtadou'd aki E b u
N idal topluluu gibi gem iin sk rgl
topluluklarndan farkl olarak, E l-K a id e gevek
rgldr. B ir kenetlenen alar zinciri olarak ktalar
b oyu nca iler. yle g r n m ek ted ir ki, sklkla kk
sular araclyla kendi paralarn toplayan ve teki
topluluklarla yalnzca zoru nlu olduunda tem as kuran
tek tek topluluklarn ya da hcrelerin yksek bir
zerklik derecesi vardr.
E l-K a id e'y i tanm lam ak
Topluluklarn arasndaki bu gevek balant, bir tanm
sorusunu ortaya att. E l-K aid e'd en sz ettiim izde,
edim sel bir rg te mi g n d erm e yapyoruz, yoksa
imdi, bir fikre daha yakn olan bir eyden mi sz
ediyoruz?
2 0 0 3 M ays'nda Riyad'daki b om balam alar ve 2 0 0 2 'd e
M o m b asa'da srailli turisdere yaplan saldr gibi
saldrlar genellikle E l-K aid e'y e yklenir. A m a bu
saldrlar herhangi bir ekilde B in L ad en ya da onun
nderlik ettiine bugn de inanlan rg t tarafndan
tasarlanm , rgtlenm i ya da bunlara para salanm
myd?
K im i analizciler, E l-K a id e terim inin im di, paylalan
am alardan, lklerden ve yntem lerd en biraz daha
fazlas tarafndan balantlandnlan eitli topluluklara
g n d erm e yapm ak iin kullanldn n e
srm lerdir. Bununla birlikte, unu biliyoruz ki,
935
 Siyasa, H km et v e Terrizm

birka kktenci topluluk E l-K aid e'yle resm i olarak
balantldr ya da balantl olm utur. Bunlarn en
nem lisi, yeleri A fgan istan 'a snm ve E l-
K aide'yle kaynam olan Msrl slam i Cihat
topluluunun kktenci kanaddr. n d eri, E l-
K aide'nin arkasndaki beyin olduuna ve rg t n en
kt nl eylem lerinden pek oun un tasarlaycs
olduuna inanlan acm asz bir Msrl olan A ym an al-
Zaw ahri'dir. B u eylem ler, 19 9 8 'd e Afrika'daki iki
A B D bykeliliine yaplan saldrlar ve N ew
York'taki ve W ashington'daki 11 Eyll saldrlarm
iine alr.
K am irli militan topluluklarla; zbekistan slam
H areketi ya da D 'yle; Filipinler'deki E b u Sayyaf
topluluuyla; ve Cezayir'deki G IA ya da Silahl slam
Topluluu'yla ve onu n Salaf topluluk ya da G S P C
diye bilinen kktenci dalyla balantlarn olduuna da
inanlmaktadr.
"T errle s a v a "
Batl polis kuvvederi ve h aber alm a kurulular,
'terrle savan' bir paras olarak, E l-K a id e
hcrelerini p aralam ad a, p aravan irkederi kapatm ada
ve m al varlklarn d on d u rm ad a biraz baar
kazanm lardr. E n tepedeki nderlerinden kimileri
ldrlm ya da yakalanm ve G u an tan am o
K rfezi'n d e kimi yelerin sorgulan rgt, daha da
zayflatm tr. Bununla birlikte, rg t tam am yla
kknden skm ek fazlasyla karm ak ve
dkrklna uratan bir grevdir.
S on zam anlarda O x fo rd A ratrm a Topluluu, Irak'
ve terrle sava konu alan bir aktarm la, yelerinin
pek oun un alkonm asna karn E l-K aid e'n in "canl
ve etkili olarak kaldna" dikkat ekti. E n byk
d krkl, U sam e Bin L aden 'in yazgsnn ve nerede
olduunun bugn de derin bir giz olm asdr.
Kaynak: BBC (2 0 T em m u z 2 0 0 4 )

zelliklerinden biri, kresel jeopolitik belirli devlederle olaan olarak, olduk

amalarnn olmasdr; O, dnya
toplumunu yeniden yaplandrmaya
alr. El-Kaide nderliinin paralar,
Hint yarktasndan Avrupa'ya dek
uzanan bir slam toplumunu yeniden
yaplandrmay istemilerdir. Bu, Orta
dou boyunca slami devlet ynetim
leri kurmay ve Kuzey Afrika'nn
yeniden ele geirilmesini gerektirecekti.
El-Kaide'nin destekileri, son binyl
ierisinde Bat'nn, slam topluluklarn,
zerinde meru bir hak iddialarnn
olduu alanlardan kovmu olduunu
ileri srerler. Bu alanlar Balkanlar' ve
spanya'nn nceleri Maripliler (zgn
olarak Kuzey Afrikal olup, sekizinci ve
onbeinci yzyllar arasnda span-
ya'nn pek ounu denetieyen Msl-
manlar) tarafndan ynetilen paralarn
iine alr. Bizim imdi Avrupa gzyle
baktmz yerin byk bir blm
nceleri Mslman'd ve, ya Osmanl
mparatorluu tarafndan ya da Kuzey
Afrika'dan ynetiliyordu. El-Kaide, bu
blgelerde ve alanlarda slam'n kresel
roln yeniden kurmay amalar. Bu
yzden, eski tarz ulusuluk yerel ve
a kk devletlerle balantlyken,
yeni tarz terrizm amalar bak
mndan kreseldir. O, dnya g
dengesini tersine evirmek ister.
El-Kaide'nin ve benzeri terr
rgtlerinin dnya grne gre,
modernlik ile modernlik-kartlnn
arasnda ralayc bir gerilim vardr.
Onlar, Avrupa'nn byk paralarnda,
Ortadou'da ve Asya'da daha eski bir
ada varolmu olan slam egemenli
ini yeniden kurma giriiminde bulu
nurken, modernlii eletirmek iin
modern iletiim aralarndan byk
lde yararlanrlar ve modern Bat
toplumunun ahlaki yozluu diye gr
dkleri eyi tersine evirme giriiminde
bulunurlar (Gray 2003).
ikinci olarak, yeni tarz terrizm
eski tarz terrizmden, rgtsel
yaplanm bakmndan farkllk
gsterir. Bu paralellii fazla ileri gtr-
memeye dikkat etmekle birlikte,
sosyolog Mary Kaldor, Oxfam ya da
Yeryz Dosdar gibi uluslararas sivil
toplum rgderiyle (ST) yeni terrist

936

topluluklarn, zellikle El-Kaide'nin
altyaps arasndaki birka benzerlie
iaret etmitir.
16. B l m , ' rg tler ve A lar', s. 698-
701'd e S T 'le ri daha ayrntl olarak
tartlm tr.
rgtsel yaplanm bakmndan,
El-Kaide pek ok ST'nn kulland
ayn kresel biimleri kullanr. Gerek
yeni terr rgderi gerekse Yeryz
Dosdar gibi ST'leri bir zgrev ve
adanmlk duygusuyla drtlenirler.
Bu zgrev ve adanmlk duygusu,
epeyce gevek bir kresel rgtn
geliip bymesine izin verir (Glasius
ve dierleri 2002).
Gerek ST'lerin gerekse yeni
terr rgderinin temelinde, Manuel
Castells (16. Blm, s. 718-720'ye
baknz) tarafndan tartlan trlerde
alar vardr. Bunlar, fazlasyla
merkezden uzaklam yaplammlardr.
Yerel hcrelerin ok zerklii vardr ve
bunlar merkezden gelen gl herhangi
bir ynlendirimin olmas zorunlu
olmakszn oalabilirler. 2001'de Ame
rika'nn Afganistan'a saldrlar El-
Kaide'nin nderliini nemli lde
zayflatt, ama rgt, ahlaki inancndan
tr gl olmay srdrmektedir. Bu,
toplam rgtn kimi vehelerinin
zayflatlm ya da bozulmu olduu
zamanlarda bile hcreleri ilevgrr
olarak tutan bir zgrev duygusunu
drtler.
Gerek terr rgtnn gerekse
ST'lerin destekilerinin de pek ok
lkede kresel bir yaylm vardr.
Terrizm uzmanlar 2001'de Ameri
ka'nn nderliinde Afganistan'a yap
lan saldrdan El-Kaide'nin ne lde
sa ktyla ilgili olarak anlamazla
derler, ama dava uruna iddetle l
meye istekli olan yaklak olarak 20.000
kiiden yararlanan ve ou merkezden
937
S iy a s a , H k m e t v e T e r riz m
yar-zerk olarak varolan El-Kaide
hcrelerinin yaklak altm lkede
bugn de varlm srdrd kestiri-
minde bulunulmutur.
Yeni terr topluluklarnn ve
ST'lerin her ikisinin de devlederin
ierisinde ilediine dikkat ekilebilir.
Hibir ST devlede ilgili olmayan bir
rgt olarak tamamyla geliip by-
yemezdi. Bunlarn tmnn devlede
kimi temaslar ve devletten aldklar
destekler vardr ve Kaldor bunun yeni
tarz terr rgderi iin de doru
olduunu savunur. 1998'de bir yolcu
uann bombalanarak Iskoya'daki
Lockerbie kyne dmesiyle Libya'nn
ilikisi, bunun bir rneini salar.
Elbette, yeni terr rgtleri ile
ST'lerin arasndaki benzerlii fazla
ileri gtrlemez; ama rgtsel
yaplanmlar ve elbette birbirinden ok
farkl olan zgrevlerle ilgili paylalan
duygular bakmndan, El-Kaide kt
cl trde bir ST olarak grlebilir.
Eski ve yeni tarz terrizmin
farkllk gsterdii nc ve son yan
ise, aralarla ilgilidir. Yukarda grd
mz zere, eski tarz terrizmin grece
snrl hedefleri vard ve bunun bir
sonucu olarak, onun paras olan iddet
de olaan olarak epeyce snrlyd. yle
grnyor ki, yeni tarz terrizm,
kullanmaya hazrlkl olduu aralar
bakmndan ok daha acmaszdr.
rnein, E l-K aide web siteleri
'dmandan' yani, birincil olarak
Birleik Devletler, ama bir lde, bir
btn olarak Bat'dan ar lde ykc
bir dille sz eder. Bunlar, olanakl oldu
unca ok kiiyi ldren terr edim
lerinin yrtlmesinin gerektiini
belirtik olarak sklkla syleyecektir. r
nein, bu acmaszln apak olduu
El-Kaide'nin 1998'deki kurulu bildiri
mi u iddiada bulunur:
 S iya sa , H k m e t v e T e r riz m
[M sl m an larn kutsal yerleri olan] E l-
A k sa C am isi'ni ve K u tsal Cam i'yi [Mekke]
onlarn p en esin d en k u rtarm ak iin, ve
onlarn ordularnn yenilmi olarak ve
h erh angi bir M sl m an ' tehdit etm eyi
b aa ra m a y a cak b iim d e slam 'n
to p ra k la rn d a n d a r k m a s
A m erikallar' ve onlarn sivil ya da asker
balaklarn ld rm e b uyruu,
yapm ann olanakl olduu h erh angi bir
lkede, bunu yapabilecek olan h er M sl
m an 'n bireysel bir devidir.
(Halliday 2 0 0 2 , s. 2 1 9 'd a alnm tr)
Bu, eski tarz terrizmin ralaycs
olan iddet ieren aralarn daha snrl
kullanmndan ok farkldr. rnein,
eski Sovyetler Birlii'ndeki, ayrlk bir
mcadeleden uzaklap terrizmin
daha yeni biimleri iin bir ye toplama
zeminine dnen eenistan'da olduu
zere, bu ikisinin rtt kimi
rnekler vardr.
Terrizm ve sava
Yeni tarz terrizm tehdidine nasl
karlk vermemiz gerekir? 11 Eyll
2001'd e grlm olan trden
terrizm, siyaset sosyologlar iin g
sorular ortaya atar. Terrizmle,
geleneksel savalar gibi savalabilir mi?
2001'de Afganistan'a saldran koalis
yon, El-Kaide terr alarnn en
azndan kimilerini gerekten de ykt.
Ancak, geleneksel sava araclyla yeni
tarz terrizme kar kazanlan kimi
tm baarlara karn, eletirmenler iddet
i in dzeylerinin, amalarn ve rgtsel
yaplanmn, onlar, dman ulus-
bunu
devletler gibi geleneksel dmanlardan
farkl kldn ileri srmekte kesinlikle
hakldrlar. Bu, kimi sosyologlar ve
siyaset bilimiyle uraan bilginleri,
"terre kar sava" kavramn sorgula
maya gtrd. 2003'te Irak'ta balatlan
sava (s. 910'daki kutuya baknz)
zellikle A.B.D'de, Irak'n, terr
rgtlerinin gereksinimini gidermek
zere kullanlacak olan silahlar
gelitirmekte olduuna degin ilintilerle
birpara hakl gsteriliyordu. Ter
rizmin geleneksel sava araclyla
zlp zlemeyeceiyle ilgili
tartma, terrizm ile Afganistan gibi
onu desteklemi olan ulus-devletlerin
arasndaki ilikiyi ilgilendiren daha g
sorular ortaya atar. Karlnda, bu,
kresel ynetimle ilgili sorulara neden
olur. Kresel bir ada, alglanan bir
tehdidi engellemek zere eylemde
bulunmak iin hangi uluslararas
destee ve kanta gereksinim duyulur?
Ve kresel terr tehdidini ele almak iin
en iyi kurumlar hangileridir?
938

zet
1 'H km et' terim i, iinde grevlilerin siyasalar
yasalatrdklar ve kararlar verdikleri bir siyasal aygta
g n d e rm e yapar. 'Siyasa', hkm et etkinliklerinin
uzanm n ve ieriini etkilem ek iin g c n onun
araclyla kullanld ve sorguland aratr. azaltm ann ve serbest pazar giriimini
2 Belirli bir top rak parasn ynetm ek te olan ve
yetkesi, bir yasa dizgesiyle ve kendi siyasalarn
yrrle koym ak iin kuvvet kullanma becerisiyle
d esteklenen bir siyasal aygtn olduu yerde, bir devlet
vardr. M o d ern devletler, yurttalk fikriyle, insanlarn
o rtak haklarnn ve devlerinin olduunun ve devledn
iinde kendi rollerinin ayrdnda olduklarnn kabul
edilmesiyle ve daha geni, birletirici bir siyasal
topluluun p aras olm a duygusuyla, yani ulusulukla
ralanan ulus-devletlerdir.
3 M ax W eber'a g re, g , kiinin am alarn
bakalarnn direniine karn bile olsa elde etm e
kapasitesidir ve sklkla, kuvvet kullanmn ierir.
W eb er'dan bu yana, kavram a degin birka seenek
anlay da nerilm itir. B ir hkm etin g kullanm
m eru olduunda, onun yetkesinin olduu sylenir.
B u m eruluk, ynetilenlerin olur verm esind en trer.
M eru hkm etin en sk rasdan an biim i
dem okrasidir, am a baka m eru biim ler de
olanakldr.
4 Yetkeci devlederde, katlm halktan esirgenir ya da
se rte ksdanr. D evletin gereksinim leri ve karlar,
ortalam a yurttalarnkilerden ncelikli tutulur ve
h km ete kar durm ak ya da bir nderi iktidardan
uzaklatrm ak iin kurulm u hibir yasal dzenek
yoktur.
5 D em o k rasi, ynetim de halkn olduu bir siyasal
dzendir. K atlm c dem okraside (ya da d orudan
dem okraside), kararlar, onlar tarafndan etkilenen
kim seler tarafndan alnr. zgrlk bir dem okrasi,
tm yurttalarn oy hakknn olduu ve en azndan iki
parti arasndan seim yapabildii temsili bir
dem okrasidir.
6 S on yllarda dem okratik d evlet ynetim leri olan
lkelerin says, byk lde kresellem enin, kitle
iletiim aralarnn ve yarm ac kapitalizmin
etkilerinden t r hzla artm tr. A m a dem okrasinin
sorunlar yok deildir: H er yerde insanlar,
siyasetilerin ve h km ederin so ru n z m e ve
ekonom ileri y n etm e kapasitesine olan inanlarn
yitirm eye balam tr ve seim dzenine siyasal
katlm azalmaktadr.
S iyasa, H k m e t v e T e r riz m
7 Britanya siyasas T h atcherclk'n -1 9 7 9 'd a n 1 9 90'a
dek babakan olan tutucu M argaret T h atch er'la
iliiklendirilen bir retiler km esi- etkisi tarafndan
derinden deitirildi. Th atcherclk, devletin roln
yreklendirm enin arzu edilirliine duyulan bir inanc
ieriyordu.
8 G etiim iz yirmi be yl ierisinde i Partisi
nem li d eim eler geirm itir. zellikle T o n y Blair'in
nderliinde, 'Yeni i', ulusallatrm a ve tasarlanm
ekonom ik giriim de iinde olm ak zere eski sosyalist
kavram lardan uzaklamtr. 1 9 9 7'de iktidara
geldikten son ra, Yeni i, geleneksel 'sol-sa'
siyasasnn tesine g een bir siyasal re fo rm ve
m o d ern lem e yolunu izlem itir. B u yeni m erkez-sol
siyasas dam gasna sklkla ' n c yol' siyasas diye
g n d erm e yaplr. Yeni i, 2 0 0 1 'de byk ounluk
tarafndan, ve 2 0 0 5 'te yine, am a azalm b ir ounluk
tarafndan, yeniden seilmitir.
9 Toplum sal hareketler, yerlem i kurum larn alannn
darsnda ibirliki eylem araclyla o rtak karlar
ileri tam ak iin toplu bir giriimi ierir. 'Yeni
toplum sal harekeder' terim i, insan toplum larnn kar
karya geldii deien risklere karlk olarak
1960'lard an bu yana B at lkelerinde b agsterm i
olan bir toplum sal harek eder km esi iin kullanlr.
D ah a nceki toplum sal devinim lerden farkl olarak,
Y T H 'le r m addi olm ayan glere ynelen tek-meseleli
kampanyalardr ve snf izgilerinin tesin den destek
alrlar. Bilgi teknolojisi, pek o k yeni toplum sal
hareket iin gl bir rg d em e gereci durum una
gelmitir.
10 U lusuluk, tek bir siyasal topluluun paras olm a
duygusunu salayan bir sim geler ve inanlar
km esine g n d erm e yapar. U lusuluk, m o d ern
devletin geliimiyle yan yana ortaya kt. H er ne denli
sosyolojinin kurucular ulusuluun sanayi
toplum larnda o rtad an yiteceine inandlarsa da,
yirm ibirinci yzyln banda, yle g r n y or ki, o
geliip bym ektedir. 'D evletsiz uluslar', bir ulusal
topluluun, kendisinin olduu iddiasnda bulunduu
alan zerinde siyasal egem enlikten yoksun olduu
rneklere g n d erm e yapar.
11 E ski tarz ter rizm , o k sk olarak devletsiz
uluslarla iliiklendirilir. Yeni tarz terrizm ,
kresellem eden yararlanr ve uzanm , rg t
yaplanm ve aralar bakm ndan eski tarz
terrizm den farkllk gsterir.
939
 S iya sa . H k m e t v e T e r riz m

Dnme sorular
1 Sosyoloji neden siyasann incelenmesiyle ilintlenmelidir?
2 zgrlk demokrasiyle kapitalizm neden bu denli sklkla birarada bulunur?
3 Bat lkeleri demokrasiye bu denli adanmlarsa neden pek ok lkede byle az
sayda kii oy kullanmaktadr?
4 'Yeni i'nin 'yeni' olan yan nedir?
5 Toplumsal harekeder var olan toplumsal ve siyasal kurumlardan nasl
yararlanrlar?
6 Kresellemenin ilerlemesiyle birlikte ulus-devleder nemsizlemekte midir?
7 Kreselleme ile terrizmin arasndaki iliki nedir?

Ek Kaynaklar
Robert A. Dahi, On Democracy (N ev/H aven: Yale University Press, 1998).
Elaine Ciulla Kamarck ve Joseph S. Nye (yay. haz.), Democracy.com? Governance in a
Networked World (Hollis, NH: Hollis, 1999).
E Halliday, TvolloursthatShookthe World: September 11, 2001: Causesand Consequences
(Saqi Books: London, 2002).
P. Griset ve S. Mahan, Terrorism in Verspective (Thousand Oaks, CA: Sage, 2003).
M. Kaldor, Nep and Old Wars: Organi^ed Violence in a Global Era, 2. basm
(Cambridge: Polity, 2001).
Alberto Melucci, Nomads o f the Present: Social Movements and Individual Needs in
Contemporary Society (Londra: Hutchinson Radius, 1989).
Cornelia Navari, Internationalism and the State in tbe Tventietb Century (New York:
Roudedge, 2000).
A. Tan ve K. Ramakrishna (yay. haz.), T heNev Terrorism: Anatomy, Trends and Counter
Strategies (Times Media: Singapur, 2002).

940
 S iy a s a , H k m e t v e T e r riz m

nternet balantlar
Bulletin of the Atomic Scientists
http://www.thebulletin.org/index.htm

International Insttute for Democracy and Electoral Assistance

http:/ /www.idea.int/

Internet Modern History Sourcebook: natonalism

http:/ /www.fordham.edu/halsall/mod/modsbookl 7.html

Oxford Research Group

http://www.oxfordresearchgroup.org.uk/

Foreign Policy
http://www.foreignpolicy.com/

International Insttute for Strategic Studies

http://www.iiss.org/

941
indekiler

Kendiliin kuramlatrlmas
Chicago Okulu
Kentlik ve yaratlm evre
Deerlendirme
ehrin Geliimi
Geleneksel toplumlarda ehirler
Sanayileme ve kentleme
Modern ehrin geliimi
Britanya A.B.D.'deki yeni kentleme
eilimleri
ehirler ve kreselleme
Kresel ehirler
Eitsizlik ve kresel ehir
Kresel ada ynetici ehirler
Sonu: ehirler ve kresel ynetim
f(et
Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlar
I ehirler ve Kentsel
Alanlar

Londra, New York ve Tokyo ile
birlikte dnya ekonomisin ynetim
merkezi olan ve etkisi Birleik Kralln
ulusal snrlarn aan,kresel ehir- ehirde yayorsanz, hergn tanmad
lerden sadece biridir (Sassen 2001). Bu
kresel ehirler byk, ulusar
irketlerin karargahlar olduu kadar
finans, teknoloji ve danmanlk
hizm etlerinin de youn olduu
yerlerdir. Birleik Kralln bakentin
de 3.4 milyon yerleik igc vardr ve
bu igc hergn banliyler-den
almak zere ehre gelen ok sayda
insan tarafndan da desteklen-mektedir.
Ayrca, Londra'nn rakipsiz bir sanatsal
ve kltrel miras olmas, ehrin canl ve
dinamik bir bakent olduunun en
byk kantdr -her yl neredeyse 30
milyon turist tek gece ya da daha uzun
sre kalmak iin Londra'ya gelmek
tedir.
Birleik Kralln bakenti ayn
zamanda kendi aralarnda yzden
fazla dili konuan 7 milyon insan da
barndrmakta olup, bu say son yirmi
yldr her yl 19.000 kii artmaktadr.
Londa'daki g dzeyi, Birleik
Kralln dier yerlerine bakarak
ounun yalar yirmiyle krk drt
arasnda deien olduka byk bir
gen nfus yaratmtr (ONS, Focus on
London, 2003). Genler Londra gibi
ehirlere birok sebeple -alma, ei
tim, kltr ya da belki ehrin dndaki
yaamn getirdii blgecilikten ve
miskinlikten kurtulmak iin- tanabil-
mektedir.
Yine de, ehirlerin sunduu frsat
zenginliine ramen, birok insan
ehirleri yalnzlk dolu hasmane yerler
olarak grmektedirler. Modern kent
yaamnn ayrks zelliklerinden biri de
yabanclar arasndaki etkileimlerin
frekansdr. Ayn mahallede ya da apart
manda yaayan birok insan bile
birbirini tanmaz. Eer bir kasaba ya da
nz ka kiiyle etkileimde bulun
duunuzu bir dnn. Bu liste, otobs
srclerini, dkkanlarda alan
insanlar, dier rencileri hatta sokakta
yrrken gz gze geldiiniz insanlar
da kapsayabilir. Sadece bu etken bile
bugnk modern ehir yaamn, eski
alardaki ehir ya da tara yaamndan
ayrmaya yeter.
M o d e rn to p lu m la rd a k i to p lu m s a l
etk ileim ler, T op lu m sal E tk ile im ve
G nl k Y a a m b a lk l 5. bl m d e
in celen m itir.
Bu blmde ncelikle kendilik
srecini ele alan baz kuramlar ince
leyeceiz. Sonra, ehirlerin kkenlerine
ve son yzylda ehirde yaayan insan
nfusunda meydana gelen patlamay ve
dnyada kendemeyle ilgili yeni ortaya
kan eilimleri ele alacaz. Son olarak,
kresellemenin ehirler zerindeki
muazzam etkilerinden harekede, bu
srecin kimi boyutiarn mercek altna
alacaz.
Kentliliin kuram latrlm as
lk sosyologlarn birou ehirlere
ve kent yaamna byk bir ilgi
duymaktayd. Hatta klasik sosyolog
Max Weber, bu konuda ada kapta-
944
 e h irle r v e K e n ts e l A la n la r

C h i c a g o o k u lu

Bata Robert Park, Ernest Burgess

ve L ou is W irth olm ak zere
1920'lerden 1940'lara kadar Chicago
niversitesine bal olan baz yazarlar,
uzun yllar boyunca kent sosyolojisi
kuramlarnn ve aratrmalarnn temeli
olagelmi fikirler gelitirmilerdir.
Chicago Okulu tarafnda ortaya atlan
zellikle iki kavram incelenmeyi hak
etmektedir. Bu kavramlardan biri,
kentsel zmlemelerde ekolojik
yaklam kavramdr; dieriyse Wirth
tarafnda gelitirilen, bir yaam biimi
olarak kendilik kavramdr (Wirth 1938,
Park 1952).

Kent ekolojisi
Ekoloji, fizik biliminden dn
alnm bir terimdir; bitki ve hayvan
larn yaadklar evreyle olan uyumlar
ehirdeki gnlk yaam bireyi imge, izlenim ve duyum
bombardmanna tutmaktadr n inceler. Bu tanm, 'ekoloji' kavram
nn genel evre sorunlar balamnda
tad anlam verir (bkz. 22. Blm,
lizmi ortaan Bat ehirleriyle iliki-
evre ve Risk). Doada canllar
lendirebilecek koullarn izini srd
yaadklar evreye dizgesel bir biimde
ehir (The City), (lmnden sonra
dalmaya ve farkl trler arasnda doal
1921 ylnda yaynlanmtr) adl bir
bir denge kurmaya yatkndrlar.
kitap dahi yazmtr. Dierleri ise, daha
Chicago Okulu dnrleri, byk
ziyade ehrin geliiminin fiziksel
kentsel yerleim yerlerinin ve farkl
evreyi olduu kadar toplumsal evreyi
mahalle tiplerinin, bu yerleim yerleri
nasl deitirdiini soruturmulardr.
iindeki dalmlarnn benzer ilkelere
Georg Simmel ve Ferdinand Tnnies'in
gre ele alnabileceine inanmaktay
almalar kent sosyolojisine ilk nemli
dlar. ehirler rasgele deil, evrenin
katky yapmtr; bu konu s. 946'daki
avantajl zelliklerine gsterilen bir
kutuda tartlmaktadr. Bu dnrler
tepki olarak ortaya kar ve geliirler.
kendilerinden sonraki kent sosyolog
Szgelimi, modern toplumlardaki kent
larnn dncelerini derinden etkile
sel alanlar genellikle nehir kylarna,
milerdir. Szgelimi Chicago Oku-
verimli ovalara ya da ticaret yollarnn
lu'nun ok nemli bir yesi olan ve
veya demiryollarn kesime noktalarna
fikirlerini aada ele alacamz Robert
kurulma eilimindedirler.
Park, yirminci yzyln banda Alman
ya'da Simmel'in gzetmenlii altnda Park'n kendi ifadesiyle ehir bir
almtr. kez kurulduunda nfusun btn

945
 e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r

e h i r y a a m n i n c e l e y e n il k k u r a m c l a r
G eorg Sim m el ve eh rin zihinsel y aam
e h i r y a a m y la ilg ili a l m a l a r y a p a n ilk
k u r a m c la r d a n b i r i , e h ir le r i n s a k in l e r i n in z ih i n s e l
y a a m la r n n a s l e k ille n d ir d i in e b i r a k l a m a g e t i r e n
A l m a n s o s y o l o g G e o r g S im m e l'd ir . S i m m e l Metropolis ve
Modern Yaam ( M e t r o p o l is a n d M o d e r n L i f e - 1 9 0 3 ) a d l
a l m a s n d a e h ir y a a m n n in s a n z ih n i n i i m g e le r ,
i z l e n i m l e r , d u y u m la r v e e t k in lik le r le b o m b a r d m a n a
t u ttu u n u ile r i s r m t r . B u d u r u m k k k a s a b a v e
k y le r in a l k a n lk la r a d a y a l, s a k in v e a k c y a a m
ta r z y la b y k b i r t e z a t o lu t u r m a k t a d r . S im m e l , e h i r
s a k in le r in in b e z g i n b i r ta v r t a k n a r a k v e
v u r d u m d u y m a z b i r h a le g e l e r e k k e n d ile r in i
b e k l e n m e y e n id d e tli u y a r c la r d a n v e s r e k li
d e i e n im g e l e r d e n k o r u d u k la r n a in a n y o r d u .
e v r e le r i n i s a r a n k a r m a a d a n k u r tu lm a k i i n y a p m a la r
g e r e k e n l e r e o d a k la n d k la r n d n y o r d u . S i m m e l,
e h i r s a k in le r in in , h e r n e k a d a r m e t r o p o l i t a n
k e m e k e in b i r e r p a r a s o ls a la r d a , b u g e k i n ta v r n
s o n u c u o la r a k b ir b ir i n d e n d u y g u s a l a n la m d a
u z a k la t n d n m e k te y d i. S i m m e l , m o d e r n
m e t r o p o l i s y a a m n a ili k in z m le m e le r iy l e e h ir
y a a m n n g e tir d i i y a ln z lk ta n v e e h ir y a a m n n
h a s m a n e o lu u n d a n y a k n a n la r a s o s y o lo jik b i r a k la m a
d a g e t i r m i t ir .
F erd in an d T n n ie s: Gemeinschaft'ta n G esellschajf a
S i m m e l 'i n a d a o la n F e r d i n a n d T n n i e s d e e h i r
y a a m n n b ir e y z e r in d e k i e t k ile r iy le ilg ile n m i t ir .
S a n a y i D e v r im i 'y l e b i r l i k t e o r t a y a k a n k e n t l e m e
s r e c i n i n to p l u m s a l y a a m g e r i d n l m e z b i im d e
d e i tir d i in i ile r i s r m t r . H z n l e k a r k , k i ile r,
k o m u l a r v e d o s t l a r a r a s n d a k u r u la n g e l e n e k s e l ,
s a la m , y a k n b a la r a d a y a l o la n v e k i in in k e n d i
t o p l u m s a l k o n u m u n a ili k in a k b i r f ik ir s a h ib i
o lm a s n a iz in v e r e n Gemeinschaft y a d a c e m a a t (1 8 8 7 )
i l i k ile r in in h e r g n b ir a z d a h a z a y f la d n o r ta y a
k o y m u tu r .
T n n i e s 'e g r e Gemeinscbafhn y e r in i Gesellschajt
a lm tr . T n n i e s Gesellschaft\ g e i c i v e a r a s a l ili k ile r e
d a y a l b i r t r b i r l i k y a d a c e m i y e t o la r a k t a n m la m tr .
C e m a a t ili k ile r i e t r a f n d a i n a e d ilm i o la n t o p l u m s a l
y a a m , d n m e k t e v e y e r in i d a h a b ir e y c i b i r c e m i y e t
y a a m n a b r a k m a k ta d r . C e m i y e t ili k ile r i y a ln z c a
b e lli b i r a m a c a y a d a h e d e f e y n e li k t i r v e s a d e c e
b ir e y in k a r n g z e t i r . S z g e l i m i e h ir d e o t o b s e
b i n d i im iz d e s r c y le k u r a c a m z ili k i m u h t e m e l e n
s a d e c e k a p d a b i l e t a t m a k t a n v e o n u g it m e k
i s te d i im iz d u r a a b i z i g t r m e s i i i n k u lla n m a k t a n
i b a r e t o la c a k , y a n i s o n d e r e c e s n r l k a la c a k tr . H e m
T n n i e s h e m d e S i m m e l 'e g r e e h i r y a a m
y a b a n c la r la d o lu d u r .

iinden bireyleri tek tek seen ve daki alanlarda reyebilen kimi canllar,
neredeyse hi hata yapmadan onlar en gln ky kesimlerine doru ekilmek
uygun olduklar blgelere ya da zorunda kalr ve burada soylar
muhitlere yerletiren byk bir tehlikeye girebilir. stilac tr ise eskiden
dzenek gibi davranmaktadr (1952 s. burada yaamakta olan canllarn bu
79). ehirler, rekabet, istila ve yerini blgedeki halefi haline gelir.
alma gibi -biyolojik ekolojide karlklar
bulunan- sreler yoluyla bir dzen Ekolojik gre gre ehre yerle
kazanarak doal alan haline gelmek me, ehrin bir yerinden baka bir yerine
tedir. Eer doadaki bir gln tanma ve ehir iindeki hareketlilik
ekolojisini inceleyecek olursak, farkl rntleri benzer biimlere brnmek
balk trleri, bcekler ve dier canllar tedir. ehrin sakinlerinin geim sava
arasnda isdkrarl bir denge durumuna verirken yaptklar dzenlemeler farkl
ulamay hedefleyen bir rekabetin mahallelerin olumasn salar. ehir,
yaandn grrz. Bu denge yeni bir birbirinden ayr olan ve kart toplumsal
trn yaam alann isla etmesi zelliklere sahip alanlarn bir haritas
-gl kendi yuvas haline getirmeye olarak grlebilir. Modern ehirlerin ilk
almas- ile bozulur. Gln ortasn geliim evrelerinde, sanayiler ihtiya

946

duyulan hammaddelerin salanabile
cei, ikmal hatlarna yakn olan uygun
mevkilere toplanmaktaydlar. Nfus ise
bu iyerlerinin etrafnda kmelenmek-
teydi; ehir sakinlerinin nfusu arttka
bu iyerleri de giderek daha fazla
eitlilik kazanyordu. Bu ekilde artan
konfor, daha ekici bir unsur haline
gelir ve elde edilmesi iin daha byk
bir rekabetin ortaya kmasna neden
olur. Arsalarn deerleri ve emlak
vergileri ykselir ve ailelerin barnma
koullarnn kt ama kiralarn dk ilerde istihdam edilmi inaat iileri.
olduu varolar haricindeki merkez
mahallelerde yaamlarn srdrmeleri
zorlar. ehir merkezi, daha varlkl ve
ayrcalk ehir sakinlerinin evre
etrafnda olumaya balayan banliylere
tanmaya balamasyla birlikte, i ve
elence sektrnn egemenlii altna
girer. Bu sre, yolcu tamacl
"Manzaraya bayldk. Bize daha byk bir topluluun bir
paras olduumuzu hatrlatyor."
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
yaplan yollar takip eder, zira ie
giderken yaplan yolculuu olabildiin
ce ksaltr; bu yollar arasnda kalan
blgeler daha yava geliir.
ehirler, i ie dilimlere blnm
emerkezli halkalar olarak grlebilir
ler. Merkezde, atafatl byk i
merkezleriyle ykk dkk evlerin i ie
getii ehir merkezi alanlar bulunur.
Bunlarn tesinde eksiden beri meskun
olan mahalleler ve kol gc gerektiren
Daha da darda yksek gelir grubuna
mensup insanlarn yaamaya eilimli
olduklar banliyler bulunur. stila ve
yerini alma sreci emerkezli bu
halkann dilimlerin iinde gerekleir.
Bylece, merkezdeki ya da merkeze
yakn alanlardaki binalar rmeye
baladnda etnik aznlklar bu alanlara
tanabilirler. Tandklar blgenin eski
sakinleri ise bu durum karsnda ehrin
baka mahallelerine ya da banliylerine
kaarlar.
Her ne kadar kent ekolojisi yakla
m bir dnem gzden dmse de,
daha sonralar, zellikle Amos Hawley
(1950, 1968) gibi kimi yazarlarn al
malaryla yeniden gzden geirilmi ve
inceltilmitir. Hawley, ncelleri gibi
snrl saydaki kaynan kullanm
konusunda yaanan rekabet konusuna
odaklanmak yerine, farkl ehir alan
larnn karlkl bamll konusuna
odaklanmtr. "Farkllama -gruplarn ve
mesleki rollerin zellemesi- insanlarn
evreye uyum salama yollarnn
banda gelir. Birok kiinin baml
olduu gruplar, genellikle yaadklar
corafi konumun merkeziliinde
kendini gsteren baskn bir role sahip
olacaktr. Szgelimi, bankalar ya da
sigorta irkederi gibi toplumun byk
947
 e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
bir ksm iin yaamsal neme sahip
olan hizmetleri salayan ve bu yzden
yerleim yerlerinin merkezlerinde
bulunan i kollar bu duruma bir
rnektir. Gelgelelim, Hawley kentsel
alanlarda ortaya kan mntkalarn
yalnzca uzamsal ilikilere gre deil,
ayn zamanda zamansal ilikilere gre
de olutuuna dikkati eker. Szgelimi
i dnyasnn basknl yalnzca toprak
kullanm rntlerinde deil, ayn
zamanda gnlk yaamdaki etkinlik
lerin ritminde de aa kar -bunun bir
rnei, paydos vaktidir. Kiilerin
gnlk yaamlarn zamana gre dzen
lenmesi, ehrin mahalleleri arasndaki
sradzenini yanstr.
Ekolojik yaklam, kuramsal bir
bak as olarak deerli olduu kadar,
ilerlemesine katkda bulunduu deney
sel aratrmalar iin de nemli ara
olmutur. ehirler ve belli mahalleler
zerine yaplan birok alma, szge
limi yukarda deinilen istila ve
yerini alma gibi sreleri gzeten
ekolojik dnce yardmyla bir sonuca
ulaabilmitir. Bununsa birlikte, eko
lojik yaklama hakl eletiriler yneltile-
bilmektedir. Ekolojik bak as,
kentsel geliimi doal bir sre olarak
grerek ehrin rgtlenmesinde ve
tasarlanma srelerindeki bilin esini
gzard etme eilimi tamaktadr. Park,
Burgess ve alma arkadalar tarafn
dan gelitirilen mekansal rgtlenme
modelleri, Amerikan ehir deneyimle
riyle oluturulmulardr ve brakn
Avrupa'daki, Japonya'daki ya da kalkn
makta olan lkelerdeki ehirleri,
A.B.D.'deki ehirlerin bile sadece baz
larna uygulanabilmektedir.
Bir yaam tar^ olarak kentlilik
Wirth'in bir yaam tarz olarak
kentlilik sav, ehirlerin isel farkllk
lardan ziyade, toplumsal bir varolu
biimi olarak ehirlilik olgusunu ele alr.
Wirth'in gzlemlerine gre:
e h ir le rd e y a a y a n to p la m n fu s o r a n n
d a n h a r e k e d e a d a d n y a n n n e l d e
k e n d i o ld u u n u ta m o la r a k ya da
k u s u r s u z e k ild e b e lir le n e m e z . e h ir le r in
in s a n n to p lu m s a l y aam z e r in d e k i
e tk ile ri, k e n tli n fu s o r a n n n i a r e t
e t t i in d e n o k d a h a b y k t r ; z ir a e h ir
y a l n z c a m o d e r n i n s a n n e v i v e i y e r i d e il ,
ayn zam anda d n y a n n b ir b ir in d e n en
uzak to p lu lu k la rn kendi y r n g e s in e
sok arak b ir b ir in d e n fa rk l b lg e le r i,
in s a n la r v e e tk in lik le r i k o z m o s o lu tu r a
cak e k ild e b ir a ra y a g e tir e n e k o n o m ik ,
s iy a s i, k lt r e l y a a m n k o m u t a m e r k e z id ir
( 1 9 3 8 . s. 3 4 2 ) .
Wirth'in de iaret ettii gibi, ehir
lerde birok insan yan yana yaad
halde birbirini kiisel olarak tanmaz
ehirleri geleneksel kylerden ayran
temel farklardan biri budur. ehir
sakinlerinin birbirleriyle kurduklar
balantlarn birou gelip geicidir ve
baka amalara yneliktir. Maazalar
daki kasiyerlerle, bankalardaki memur
larla ya da trenlerdeki biletilerle kuru
lan gelip geici temaslar kendisi iin
kurulan deil, baka amalara ynelik
temaslardr.
Kentsel alanlarda yaayan insanlar
daha hareketli olmaya eilimli oldukla
rndan dolay, aralarndaki balar da
daha gevektir, insanlar gn iinde pek
ok etkinlikte bulunabilir ve farkl
durumlara debilirler -ehirde haya
tn admlar tarada olduundan daha
hzl atlr. Rekabet ibirliinden daha
baskndr. Wirth, ehirlerdeki youn
toplumsal yaamn, bazlar kk
topluluklarn zelliklerini tayan farkl
948
 e h irle r v e K e n ts e l A la n la r

ralayc zelliklere sahip mahallelerin Ayrca, Wirth modern ehirlerin

oluumunda etkili olduunu kabul
etmektedir. Szgelimi, gmenlerin
yaadklar blgelerde, aileler arasndaki
geleneksel balar bugn de mevcuttur;
insanlarn ou birbirini kiisel olarak
tanmaktadr. Ne var ki, bu blgeler
ehir yaamnn daha geni rntle-
riyle kaynat lde ayrt edici
zelliklerini kaybetmektedir.
Wirth'in fikirleri hakl olarak geni
lde kabul grmtr. Modern ehir
lerde insanlarn birbirleriyle kurduklar
birok gnbirlik balantnn gayr
ahsi nitelikte olduu yadsnamaz bir
hakikattir -ve bu durum bir dereceye
kadar modern toplumlardaki toplumsal
yaamn geneli iin de geerlidir.
Wirth'in kuram kendilii sadece
toplumun bir paras olarak grmeyip
ayn zamanda daha byk bir toplumsal
dizgenin doasn etkileyen ve davu
rumu olan bir olgu olarak da grd
iin nemlidir. Kentli yaam tarznn
farkl yanlar, sadece byk ehirlerde
yaayan insanlarn etkinlikleri deil,
ayn zamanda bir btn olarak modern
toplumlardaki toplumsal yaamn
ralayc zellikleridir. Bununla birlikte
Wirth'in fikirlerinin baz snrlar da
vardr. Ekolojik bak asyla birok
ortak yan bulunan Wirth'in kuram,
temelde Amerikan ehirleriyle ilgili
gzlemlere dayanmakta ama buna
ramen genel olarak kendilik zerine
konumaktadr. Kentlilik her yerde ve
her zaman ayn deildir. Daha evvel de
belirttiimiz gibi, szgelimi eski ehirler
pek ok adan modern ehirlerden
tamamen farkldr. Eski ehirlerde
yaam olan birok insann yaam,
bugn kylerde yaayan insanlarn
yaamlarndan daha anonim ve gayr
ahsi deildi.
gayr ahsilii konusunu da abartmak
tadr. Modern kentli topluluklardaki
arkadalk ve akrabalk balar Wirth'in
dnd-nden daha salamdr.
Wirth'in Chicago niversitesi'ndeki
alma arkadalarndan biri olan
Everett Hughes i arkada hakknda,
aka yollu, Louis her zaman ehrin ne
kadar gayr ahsi bir yer olduundan
dem vurur ama son derece yakn kiisel
balar kurduu arkadalarndan, akra
balarndan oluan koca bir kabileyle
birlikte yaamakta da geri durmaz
(Kasarda ve Janowitz'den alnt 1974)
diye yazmtr. Herbert Gans'n (1962)
kentli kyller olarak adlandrd
gruplar modern ehirlerde yaygndr.
Gans'n kentli kylleri Boston'n
ehir merkezine yakn mahallelerinde
yaayan talyan kkenli Amerikallardr.
Bu gibi beyaz aznlk blgeleri
muhtemelen Amerika'da eskisi kadar
dikkat ekmemektedir; gelgelelim yeni
gmenlerden oluan ehir merkezin
deki topluluklar onlarn yerini
almaktadr.
Daha da nemlisi, mahalleler,
yakn akrabaln ve kiisel balarn
kurulmasnda ou kez etkin bir rol
oynamaktadrlar; bir baka deyile bu
ilikiler ehirde bir dnem boyunca
ayakta kalmay baarm olan eski
yaam biimlerinin kalntlar deildir.
Claude Fischer (1984) byk lekli
kendiliin niin herkesi anonim bir kide
iinde yutmak yerine alt kltrleri
tevik etme eiliminde olduuna bir
yorum getirmitir. Fischer, ehirlerde
yaayan insanlarn kendileriyle ayn
ardalana ya da ilgilere sahip baka insan
larla ibirlii yaparak yerel balantlar
kurabildiklerine dikkati ekmektedir ve

949
 e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r

bu insanlar ayrks dinsel, etnik, siyasi a in a y a b a n c la r o lm a k ta n te y e gee

gruplara ya da dier alt kltr m e m e k te d ir . A y rc a , baz in s a n la r

t o p lu m s a l b e c e r ile r i y e te r s iz o ld u u y a d a
gruplarna katlabilmektedirler. Kk
g i r i k e n o l m a d k l a r i i n d a r d a k a l m a k
bir kasaba ya da ky bylesi bir alt kltr t a d r . Y i n e d e y a b a n c la r n e itlili i v e
eitliine imkan tanmaz. Szgelimi, y aam t a r z la r y la ilg ile r in g e n i b ir

ehirlerde etnik topluluklar oluturan y e lp a z e d e v a r o lm a s n n , in s a n la r n d a r

insanlar birbirlerinin memleketi hak d a n i e r iy e g ir m e le r in e seb ep o ld u u n a

ili k in b i r y n d e lil m e v c u ttu r . V e bu
knda ok az bilgiye sahip olabilecekleri
in s a n la r b ir g r u b a y a d a a a b ir k e z g ird ik
gibi, hibir bilgiye sahip olmayabilirler le r in d e b a la n tla r n a r t t r m a o la n a k la r
de. Biraraya geldiklerinde benzer dilsel byk o ran d a a r tm a k ta d r . Bunun b ir

ve kltrel ardalana sahip olanlar bir s o n u c u o la r a k , k a n d a r e h ir d e k i o lu m lu

yanda toplanp dierlerinden ayrlarak fir s a d a r n s n r la y c g le r i g e n e llik le

b e rta ra f ed erek in s a n la r n ta tm in e d ic i
yeni alt topluluk yaplar oluturur. Bir
ili k ile r k u r m a la r n ve bu ili k ile r in i
sanat, kasaba ya da kyde arkadalk s r d r m e l e r i n i s a l a d n a i a r e t e t m e k
kurabilecei belki ok az kii bulabilir t e d i r ( 1 9 8 5 , s. 3 6 ) .

ama ehirde nemli bir sanatsal ve

entelektel altkltrn bir paras
haline gelebilir.
Byk bir ehir yabanclarn
dnyas olsa bile, kiisel ilikileri
destekler ve yaratr. Bu paradoksal bir
durum deildir. ehir deneyimini, biri
yabanclarla kurulan temaslardan
oluan kamu dnyasyla ilgisinde, dieri
ise aile fertleriyle, dostlarla ya da i
arkadalaryla kurulan ilikilerden
oluan zel hayatla ilgisinde ikiye
ayrmak gerekir. Byk bir ehre
tanan insann hemen yeni insanlarla
tanmas g olabilir. Gelgelelim ufak
bir tara kasabasna tanan herhangi
biri, kasaba sakinlerinin kendisine
gsterdiini yaknln nezaket icab
olduunu ksa srede anlayacaktr
aralarna kabul etmeleri belki de yllar
alacaktr. ehirdeyse durum byle
deildir. Edward Krupart'n da dile
getirdii zere:
K e n t y u m u r t a s n n ... k a b u u d a h a s e r ttir.
H e r g n b i r b i r i n i o t o b s d u r a n d a y a d a
tr e n is ta s y o n u n d a ,
i y e r in d e g ren b ir o k
yapm ak i in fr s a t
k o u lla r o lu m a d i in
W irth'n fikirleri bir lde
geerliliini korumaktadr, fakat bu
konuda yaplan yeni katklarn nda
bakldnda fikirlerinin ar genelle
meler ierdii de aktr. Modern
ehirler sklkla gayr ahsi, anonim
toplumsal ilikileri barndrrlar ama
ayn zamanda birer eitlilik -kimileyin
de samimiyet- kaynadrlar.
K e n tlilik v e y a r a t lm e v r e
Kendilikle ilgili en yeni kuramlar,
kendiliin zerk bir sre olmadnn
ve ana ekonomik ve siyasi deiim
rntleriyle ilgisinde ele alnmas
gerektiinin altn izmektedirler.
Kende ilgili zmlemeler konusunda
nde gelen iki yazar, David Harvey
(1973, 1982, 1985) ve Manuel Castells
(1977,1983) Marx'tan fazlasyla etkilen
mitir.
Harvey: mekannyeniden
yaplandrlmas
Byk lde Marx'n fikirlerinden
k a fe te ry a d a ya da
hareket eden David Harvey, kendiliin,
in s a n , g iriz g a h
b u la m a d ya da
sanayi kaptalizminin yaygnlamasyla
a s la b ir b ir in e ortaya kan yaratlm evrenin bir

950

Modern ehir paradokslarla dolu grnebilir. Ayn anda
hem gayr ahsi olabilme potansiyeli tar hem de
toplumsallamaya, yakn ilikiler kurmaya son derece
elverilidir. Londra'daki in Mahallesi sk balar olan
etnik bir topluluun ehirde ayn anda hem bir
mahremiyet yaratabileceinin hem de ehirdeki eitlilie
katkda bulunabileceinin en gzel rneidir.
boyutu olduunu ileri srmtr. Gele
neksel toplumlarda ehir ve tara ak
biimde birbirinden farkllamtr.
Modern dnyada ise sanayi, ehir ve
tara arasndaki ayrm bulanklatr-
maktadr. Tarm makinelemitir ve
tpk sanayi kollarnda olduu gibi fyat-
kar ilikisine gre basite yrtlmek
tedir ve bu sre kentli ve taral insan
larn toplumsal yaam tarzlar arasn
daki farkllklar azaltmaktadr.
9 51
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
Harvey, modern ehirlilik srecin
de mekann srekli olarak yeniden
yaplandrldna dikkati eker. Sre
byk irketlerin fabrikalarn, aratr
ma ve gelitime merkezlerini, vb. nereye
kurmaya karar verdiklerine gre;
hkmetlerin hem toprak hem de snai
retim zerindeki denetim haklarn
kime verdiine gre ve emlak alm
satmyla uraan zel yatrmclarn
etkinliklerine gre belirlenir. Szgelimi
i fmalar eski mevkilere kar srekli
yeni mevkilerin avantajlarn deerlen
dirmeye almaktadrlar. Bir blgede
retim dier blgelere gre ucuzlad
nda ya da irket bir rnden dierine
gei yapnda, bir yerde yazhaneler
ve fabrikalar kapatldnda baka bir
yede almaktadr. Bylece belli bir
noktada, eer yeterince kr elde
edilebilecei dnlrse byk ehir
lerin merkezinde bir sr i merkezi ve
yazhane kurulabilir. Bu yazhaneler
ina edildilip, merkezi blgeler yeni
den imar edildiinde yatrmclar baka
bir yerde potansiyel bir bina arayna
kabilir. Genellikle bir dnemde kr
getiren bir i baka bir dnemde fnans
piyasasnn iklimi deitiinde ayn kr
getirmez.
Ev sahibi olmak isteyenler, i
kollarnn nerede ve ne kadar arsa satn
aldndan olduu kadar, merkezi ve
yerel ynetimlerin belirledii kredi ve
vergi miktarlarndan byk oranda
etkilenirler. Szgelimi, kinci Dnya
Sava'ndan sonra A.B.D.'nin byk
ehirlerindeki banliylerde mthi bir
byme yaanmtr. Bunun nedeni
ksmen etnik ayrmclk ve beyazlarn
ehir merkezine yakn blgelerden
uzaklama eilimi iinde olmalaryd.
Gelgelelim, Harvey'e gre, bu ancak
 e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
hkmetin ev almak isteyenlere ve
inaat irketlerine vergi indirimi
yapmas ve finansal rgtlere zel kredi
koullar salamasyla gerekleebilmi
tir. Bu hamleler hem ehrin evresinde
yeni konudarn yaplabilmesini ve satn
alnabilmesini mmkn klm hem de
otomobil gibi sanayi rnlerine olan
talebi arttrmtr. ngiltere'de sava
sonras dnemde gneydeki ehirlerin
ve kasabalarn hem boyut hem de
bayndrlk bakmndan gelimesi,
dorudan doruya kuzeydeki eski sana
yilerin kyle ve bunun bir sonucu
olarak yeni sanayilere yatrm yaplma
syla ilgilidir.
Castells: kentlileme ve toplumsal
hareketler
Castells de Harvey gibi toplumun
mekansal biiminin genel geliimini
salayan dzeneklerle balantl
olduunun altn izer. ehirleri anlaya
bilmek iin mekansal biimlerin hangi
sreler vastasyla yaratldn ve
dntrldn kavramamz gere
kir. ehirlerin ve mahallelerin genel
dzeni ile mimari zellikleri toplumda
ki farkl gruplarn mcadelelerini ve
atmalarn yanstr. Bir baka deyile,
kentsel evre byk toplumsal glerin
simgesel ve uzamsal grnleridir.
Szgelimi gkdelenler kar elde etme
beklentisiyle ina edilmi olabilirler ama
bu dev binalar ayn zamanda parann
teknoloji yoluyla ehrin iktidarn elinde
bulundurmasn, kendine gveni
simgelerler ve irket kapitalizmi ann
katedralleri konumundadrlar (Castells
1983, s. 103)
C astells, C hicago O kulu'na
mensup sosyologlarn aksine, ehri
yalnzca ayrks bir mevki -kentsel alan-
olarak grmez; ayn zamanda, sanayi
kapitalizminin ikin zelliklerinde biri
olan ortaklaa tketim srecinin
btnleik bir paras olarak da grr.
Okullar, tamaclk hizmetieri ve bo
vakit uralarnn hepsi, insanlarn
ortaklaa biimde modern sanayinin
rnlerini tketme yollardr. Vergi
lendirme dzeni kimin, nereyi alabile
ceini ya da kiralayabileceini ve kimin
nereye, ne ina edebileceini etkilemek
tedir. naat projelerine sermaye
salayan kurumsal irkeder, bankalar e
sigorta irkederinin bu sreler zerin
de byk bir gc vardr. Gelgelelim
devlet kurumlan da, yollar ve konudar
ina ederek, aalandrma ve yeillen
dirme almalar yaparak ehir yaam
nn pek ok alann dorudan etkile
mektedirler. Dolaysyla, ehirlerin
fiziksel ekli hem pazar hem de devlet
glerinin bir rndr.
Gelgelelim yaratlm evrenin
doas yalnzca zengin ve iktidar sahibi
insanlarn etkinliklerini bir sonucu
deildir. Castells, ayrcalksz gruplarn
yaam koullarn deitirmek iin
verdikleri mcadelelerin altn izmek
tedir. Kentsel sorunlar, barnma koul
larnn iyiletirilmesini, hava kirliliinin
nlenmesini parklarn ve yeil alanlarn
korunmasn ve blgelerin doasn
deitiren inaat projelerinin durdurul
masn hedefleyen bir dizi toplumsal
hareketi tetiklemitir. Szgelimi,
Castells mahallelerini yeniden kendi
kltrel deerleine gre dzenleme
konusunda baarl olan, bylece
mahallede birok gay rgtnn, gece
kulbnn ve barn kurulmasn sala
yan ve yerel siyaset alannda sz sahibi
bir konuma gelen San Francisco'daki
gay hareketini incelemitir.
952
 e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r

nam

Dier her ey gibi arsalarn ve emlaklarn da alnp satlabilmesi, toplumsal ve ekonomik iktidar dzenlerinin
bir yansmasdr

Harvey ve Castells'in vurguladk D e e r le n d ir m e

lar nokta, ehirlerin insanlar tarafndan
Harvey ve Castells'in grleri
yaratlan neredeyse tamamen yapay
etraflca tartlmtr ve almalar
evreler olduklardr. En cra tara
kende ilgili zmlemelerin yeniden
blgeleri bile insan mdahalesinden ve
ynlendirilmesi bakmndan son derece
modern teknolojiden kaamamaktadr,
nemli olagelmitir. Bu gre ekolojik
zira insani etkinlikler doa dnyasn
yaklama kart biimde doal
yeniden ekillendirmi ve dzenlemi
mekansal srelere deil, topran ve
tir. Gda, yerel sakinler iin deil, ulusal
yaratlm evrenin toplumsal ve
ve uluslararas pazar iin retilir.
ekonomik iktidar dzenlerini nasl
Makinelemi tarmda toprak kullanla
yansttna vurgu yapar. Bu nemli bir
ca amaca gre zenle, zellemi
vurgu kaymasnn gerekletiini
blmlere ayrlr ve bylece evrenin
gstermektedir. Yine de Harvey ve
doal zellikleriyle fazla ilgisi olmayan
Castells'in fikirleri sk sk ar soyut bir
fiziksel ksmlara ayrlr. iftliklerde ve
biimde ortaya konmutur ve Chicago
tarann cra kelerinde dnyadan
Okulu'na kyasla, yeterince eitlilikte
tecrit edilmi biimde yaayan insanlar,
almay tetikleyememitir.
davran tarzlar ehir sakinlerinin
davran tarzlarndan farkl olsa bile, Baz bakmlardan Harvey ve
ekonomik, siyasi ve kltrel anlamda Castells tarafndan ortaya atlan gr
daha byk bir topluma baldrlar. lerle Chicago Okulu'nun grleri bir

953
 e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
birini tamamlayc nitelikte olmaktadr
ve kentsel srelerin daha kapsaml bir
tasarmnn yaplabilmesi iin birleti
rilip kullanlabilirler. ehir alanlar
konunda kent ekolojisinde betimlenen
kartlklar gerekten de mevcuttur;
tpk ehrin genelinde gayr ahsi bir
yap olmas gibi. Fakat bunlar Chicago
Okulu'na mensup dnrlerin inand
ndan daha deikendirler ve temelde
Harvey ile Castells tarafndan zmle
nen toplumsal ve ekonomik etkilerle
ynetilirler. John Logan ve Harvey
Molotch (1987), Harvey ve Castells gibi
yazarlarn grlerini ekolojik yakla
mla dorudan doruya balayacak bir
yaklam nermilerdir. Harvey ve
Castells'in ekonomik kalknmann
ulusal ve uluslararas anlamda geni
olan zelliklerinin kent yaamn doru
dan etkiledii grne katlmaktadr
lar. Fakat bu geni erimli ekonomik
etkenlerin mahalli i yerlerinin, banka
larn, devlet organlarnn ve ev satn
almak isteyen bireylerin etkinliklerinin
de dahil olduu yerel rgder yoluyla
odaklandn savunmaktadrlar.
Logan ve Molotch'a gre mekanlar
-arsalar ve binalar- tpk modern
toplumlardaki dier mallar gibi alnp
satlmakta, ama kentsel evreyi yaplan
dran pazarlar farkl insan gruplarnn
alp sattklar emlaki nasl kullandklar
na gre etkilenmektedir. Bu sre
birok gerilim ve atmay beraberinde
getirmektedir ve bunlar ehrin mahalle
lerini yaplandran etkenlerdir. Szgeli
mi, Logan ve Molotch, modern ehir
lerde byk fnans ve i irketlerinin
srekli olarak belli blgelerdeki arsa
kullanmn younlatrmaya altna
dikkati ekmilerdir. Bunu baardklar
srece arsa speklasyonu iin yeni
frsatlar yakalamakta ve ina edilecek
yeni binalardan kr salamaktadrlar.
Bu irkeder kendi etkinliklerinin sz
konusu mahalle zerideki fiziksel ve
toplumsal etkileriyle ilgilenmezler
-szgelimi, yle ya da byle, ekici eski
konutlar yeni i merkezlerine yer
almas amacyla yklmaktadr. Emlak
iiyle uraan byk irketierin tevik
ettii byme sreci, sk sk yerel i
kollarnn ya da blge sakinlerinin
karlaryla atmaktadr ki bu insanlar
bazen etkin bir direni sergileyebilmek-
tedirler. insanlar mahallerde gruplar
halinde toplanarak mahalle sakinleri
sfayla karlarn korumaya almak
tadrlar. Bu gibi yerel birlikler mntka
snrlamas, parklarn dzenlenmesi ve
daha iyi dzenlemelere gidilmesi konu
sunda bask yaplabilmesi iin kampan
yalar dzenleyebilmektedir.
ehrin geliimi
Eski dnyada, Avrupa'daki Atina
ve Roma gibi byk ehirler vardysa
da, o zamanki ehir yaam bizim bugn
bildiimiz ehir yaamndan olduka
farklyd. Tnnies ve Simmel gibi ilk
sosyologlarn da gsterdii gibi,
modern ehrin geliimi insanlarn
dnyaya olan baklarn ve duygularn,
birbiriyle olan etkileim biimlerini
deitirmitir. Bu ksmda ehrin
geliimini balangcndan, geleneksel
toplumlardan itibaren ele alp gn
mzde hem Bat'daki hem de
Doudaki en yeni kentsel planlama
eilimlerine bir gz atacaz.
G e le n e k s e l to p lu m la r d a e h ir le r
Dnyann ilk ehirleri O.D..
3 5 0 0 '1 yllarda, M sr'daki Nil
vadisinde, bugnk Irak'n bulunduu
954

Dicle ve Frat rmaklar arasnda kalan
blgede ve Pakistan'n bulunduu
Inds Nehri evresinde kurulmulardr.
Geleneksel toplumlardaki ehirler
modern ltlere gre olduka
kktler. Szgelimi O.D.. 2000'li
yllarda Yakndou ehirlerinin en
by konumunda olan Babil bile
sadece 3.2 milyon milkarelik bir alana
yaylmt ve nfusu en fazla 15-20 bin
kiiydi, imparator Augustus'un hkm
ranl altndaki Roma, 300,000 kiilik
nfusuyla -kabaca bugn Birleik
Krallk'taki Covenrty ya da Doncas-
ter'n nfusu kadar- O.D.. 1. yzylda
in snrlar dnda kalan en byk eski gelgelelim bu yollar ekseriyede askeri
ehirdi.
Eski dnyadaki ehirlerin ou
birtakm ortak zelliklere sahipti.
Genellikle savunma amal olan ve
ayrca ehirli topluluklarla kyller
arasndaki ayrm belirginletirmeye
yarayan yksek duvarlarla evrili
oluyorlard. ehrin ortasnda genellikle
bir tapnak, saray, hkmet binalar,
dkkanlar ve bir halk meydan bulun
maktayd. Kimileyin bu trensel, ticari
ve siyasi binalar, iinde ancak kk bir
aznl barndrabilecek ikinci bir
duvarla ehrin geri kalanndan ayrlrd.
Bu ehir merkezlerinde genellikle bir
pazar yeri de bulunmaktayd ama bu
pazar yerleri gnmzn modern
ehirlerinin ekirdeini tekil eden
ticaret blgelerine hi benzemiyordu.
Zira eski ehirlerde ana binalar
neredeyse her zaman dinsel ya da siyasi
nitelikte olmaktayd (Sjoberg 1960,
1963; Fox 1964; Wheadey 1971).
Ynetici snfn ya da soylularn
konudan ehrin merkezinde toplanma
eilimindeydi. Daha az ayrcalkl
kesimler ise genellikle ehrin evresinde
955
e h irle r v e Kentsel A la n la r
ya da surlarn dnda yaarlard ve
sadece saldr tehdidi olduu zaman
ehre girerlerdi. Farkl etnik ve dinsel
topluluklar ounlukla ayr mahalleler
de yaar ve alrlard. Bazen bu
mahallelerin etraf da surlarla evrili
olabilmekteydi. ehir sakinleri arasnda
dzenli bir iletiim yoktu. Matbaa
olmad iin memurlar resmi akla
malar sesli biimde, bararak yapar
lard. Caddeler henz kimse yol ina
etmeye almad iin genellikle anp
dzlemi topraktan ibaretti. Sadece
birka geleneksel uygarlk, ehirler
arasna karmak yollar ina etmitir;
amalarla kullanlm ve tamaclk
amal kullanm byk oranda snrl ve
yava kalmtr. Zira uzun mesafeler
arasnda dzenli yolculuklar yapanlar
sadece askerler ve tccarlard.
Eski ehirler bilim, sanat ve
kozmopolit kltr merkezleri olmu
olsalar da, lkenin geri kalan zerin
deki etkileri genellikle zayf olmutur.
Nfusun sadece kk bir blm
ehirlerde yaamaktayd ve ehir-tara
ayrm belirgindi. Halkn byk blm
ufak tara topluluklarnda yayordu ve
nadiren devlet memurlaryla ya da
tccarlarla kar karya geliyordu.
S a n a y ile m e v e k e n tle m e
En byk modern ehirler ve
modernlik ncesi uygarlklarn ehirleri
arasndaki kartln boyutlar
muazzamdr. Sanayilemi lkelerdeki
en kalabalk ehirlerin nfusu 20
milyonu bulabilmektedir. Blgekent-
ler -kesintisiz bir a oluturan ehirler
ve kasabalar kmesi- daha da fazla in
san barndrabilmektedir. Gnmzde
kent yaamnn zirve noktasn
 e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
Modern megalopol -cennet mi, yoksa cehennem mi?
eh irlerin e h ri diye anlan
megalopoller temsil etmektedir. Bu
terim aslen Eski Yunanistan'da her
uygarln gpta edecei ekilde ina
edilmek istenen ehir devletine iaret
etmekle birlikte, gnmzde bu top
yayla pek fazla balants kalmamtr.
Megalopol terimi ilk kez Boston'n
kuzeyinden Washington D.C'nin
gneyin uzanan 450 milllik Kuzeydou
sahil eridini kapsayan A.B.D'deki
blgekend adlandrmak iin kullanl
mtr. Bu blgenin nfusu yaklak 40
milyondur ve milkareye den insan
says 700'den fazladr.
Britanya, onsekizinci yzyln
ortalarnda balam olan sanayileme
srecine katlan ilk lkeydi. Bu sre
gittike artan bir kentlem eyi
-nfusun taradan kasaba ve ehirlere
g etmesini- de beraberinde getirdi.
1800 ylnda Britanya nfusunun sadece
%20'sinden daha az 10,000'den fazla
nfusu olan kasaba ya da ehirlerde
yaamaktayd. 1900 ylna gelindiin
deyse bu oran %74' bulmutu.
Bakent Londra'nn nfusu 1800
ylnda 1.1 milyon kiiydi; yirminci
yzyln banda ise bu say 7 milyonu
bulmutu. Bylece, Londra dnyann o
gne dek grd en kalabalk ehir
haline gelmiti. Artk, genilemeye
devam eden Britanya mparatorluu
nun kalbindeki devasa bir imalat, ticaret
ve finans merkeziydi
Kentleme sreci dier Avrupa
lkelerinde ve A.B.D.'de ise daha ge bir
tarihte balad -ama ok daha hzl
ilerledi. 1800 ylnda A.B.D. Avrupa
lkelerine kyasla daha tarayd. Nfu
956
 e h irle r v e K e n ts e l A la n la r

2 1 . 1 . T a b lo 1 9 5 0 , 1 9 7 5 , 2 0 0 0 v e 2 0 3 0 ( t a h m in i) y lla r it ib a r y la d n y a d a k i
b l g e l e r i n k a lk n m a d z e y l e r i n e g r e k e n t l e m e o r a n l a r ._______________________

Nfus Y o u n lu u (M ilyar)

1950 1975 2000 2030

Toplam Nfus
Dnya 2.52 4.07 6.06 8.27
Daha ok kalknm blgeler 0.81 1.87 1.19 1.22
Daha az kalknm blgeler 1.71 3.02 4.87 7.05

Kentse/Nfus
Dnya 0.75 1.54 2.86 4.98
Daha ok kalknm blgeler 0.45 0.73 0.90 1.00
Daha az kalknm blgeler 0.30 0.81 1.96 3.98

Tara Nfusu
Dnya 1.77 2.52 3.19 3.29
Daha ok kalknm blgeler 0.37 0.31 0.29 0.21
Daha az kalknm blgeler 1.40 2.21 2.90 3.08

Kaynak: BM (2 0 0 1 )

sun ancak yzde %10'u nfusu ikiye kadanarak 2 milyardan 4 milyara

2500'den fazla olan yerlerde yaa
maktayd. Bugnse A.B.D'lilerin te
ikisi nfusu 2500'den fazla olan kasaba
ve ehirlerde yaamaktadr. 1800 ile
1900 yllar arasnda New York'un n
fusu 60,000'den 4,8 milyona frlamtr.
Kentleme, gnmzde kalkn
makta olan lkelerin ekimine fazlasyla
kapldklar kresel bir sre haline
gelmitir. 1950 ylnda dnya nfusu
nun yalnzca % 30'u kentlerde
yaamaktayd; 2000 ylna gelindiinde
ise bu oran %47'yi -2,9 milyar kiiyi-
bulmutur ve 2030 ylna gelindiinde
bu orann %60'a -5 milyar kiiye-
ykselmesi beklenmektedir. Deiim
bu oranla srerse, 2007 ylna
gelindiinde kentsel alanlarda yaayan
insan says tarada yaayan insan
saysn geecekr. Gnmzde kent
leme sreci ounlukla kalknmakta
olan lkelerde gereklemektedir. Daha
az kalknm blgelerdeki kent
nfusunun 2000 ile 2030 yllar arasnda
kmas beklenmektedir. Buna karn,
kalknm blgelerdeki kent nfusunun
ise 21.1. ekilde gsterildii gibi ok
daha yava biimde artmas ve 2000
ylnda 0.9 milyar olan nfusun, 2030
ylnda 1 milyara kmas beklen
mektedir.
M o d e r n e h r in g e li im i
statistikiler ve toplum gzlemci
leri henz yirminci yzyln banda
ehir ve kasaba arasnda ayrm yapmaya
balamlardr. Youn nfusa sahip
ehirler, genellikle daha kk merkez
lerden daha kozmopolit olan ve etkileri
birer paras olduklar ulusun tesine
uzanan yerler olarak grlmekteydiler.
ehirler nfus art yznden ve
iftlik, ky ve kk kasabalardan ald
glerden dolay bymlerdir. Bu
gler genellikle uluslararas boyutta
yaanmaktayd, zira kyl gemie
sahip insanlar dier lkelerdeki
ehirlere tanyorlard. Bunun en ak

957
 e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r

rnei yoksul iftiler olan ok saydaki luun boyutlar ve komu ehirler

A v ru p a lIn n A.B.D.'ye g etmesidir. arasndaki muazzam farkllklar kent
yaamyla ilgili ilk sosyolojik alma
ehirlere yaplan uluslararas gler
larn fitilini ateleyen ana etkenler
Avrupa lkelerinin kendi aralarnda da
arasnda yer almaktayd. Hi de artc
yaand. Birok rgat ve kyl, taradaki
olmayan bir ekilde, modern kent
frsatlarn azl ve ehirlerin ta
yaamnn koullaryla ilgili ilk byk
topra altn olduu (i, salk ve geni
sosyolojik almalar ve kuramlar,
bir yelpazede mal ve hizmet bolluu
olgusal bir byme oranna sahip olan -
olduu) yolundaki sylentilerin ekicili
1830'larda meskun olmayan bir
ine ve avantajlarnn bysne kaplp
mahalken 1900 ylnda nfusu iki
ehirlere g ettiler. Dahas, ehirler
milyonu geen- Chicago'dan kmtr.
neredeyse sfrdan yeni kent alanlar
yaratarak sanayi ve yatrm merkezleri
haline geldirler.
Britanya ve A.B.D.deki yeni
kentleme eilimleri
Modern ehirlerinin geliiminin
Bu ksmda Britanya ve A.B.D.
yalnzca alkanlklar ve davran tarzlar
rneklerinden hareketle, sava sonras
zerinde deil, ayn zamanda dnce
dnemde Bat'daki kentlerin ana
ve duygu rntleri zerinde de byk
geliim rntlerinden bazlarn
bir etkisi olmutur. Byk kentsel alan
inceleyeceiz. Banliylerin ortaya
larn ilk kez ortaya kt onsekizinci
kn, ehir merkezi blgelerinin
yzyldan itibaren, ehirlerin toplumsal
kn ve kentsel dnm stra
yaam zerindeki etkileri konusunda
tejilerini mercek altna alacaz.
ileri srlen grler arasnda bir
kutuplama da meydana gelmitir. Banliyleme
Kimileri ehirlerin dinamizmi, kltrel
Banliyleme sreci A.B.D'de
yaratcln kaynan ve sivil erdemi
1950 ve 1960'l yllarda en st seviyesine
temsil ettiini dnmtr. Bu yazar
ulamtr. Bu yirmi yl boyunca ehir
lara gre ehirler ekonomik ve kltrel
merkezleri %10'luk bir byme oran
gelimeyi salayabilecek frsatlar azami
sergilemiken, banliylerde bu oran
dzeye karabilir ve daha rahat, tatmin
% 48'i bulmutur. Banliylere ilk
kar bir yaam srme olana salarlar.
yerleenler ounlukla beyaz ailelerdi.
Dier yazarlar ise ehri genellikle kala
Okullarda farkl rklardan gelen ocuk
balklarn karlkl gvensizliinin ve
larn, ayn snflarda karma biimde
saldrganlnn alp ban gittii, su,
eitim grmeleri birok beyazn ehir
iddet, yolsuzluk ve yoksullukla dolu,
merkezini terk etme karar almasndaki
zerinden dumanlar tten bir cehen
en byk etkenlerden biri olarak gr
nem olarak betimlemilerdir.
lebilir. ocuklarn sadece beyazlara
ehirlerin hzla genilemesiyle eitim veren okullarda okutmak isteyen
birlikte birok insan kente zg aileler iin banliylere tanma fikri
yoksulluun ve eitsizliklerin birbiriyle ekici bir seenekti. Gnmzde bile
doru oranda artmas karsnda banliyler ounlukla beyazlarn
dehete kaplmlardr. Kentsel yoksul yaad yerlerdir.

958
 e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r

Viktorya Dnemi'nde yaayan birok insan, Manchester ve Leeds gibi yeni sanayilemekte olan ehirleri
yozlamann ve ktlklerin sel olup akt birer lam olarak grmekteydi

Bununla birlikte, beyazlarn etmektedirler. Chicago skan Daire-

A.B.D.'nin banliylerindeki hakimiyeti,
etnik aznlklar gitgide artan bir ekilde
bu alanlara tandklar iin azalmakta
dr. A.B.D. 2000 ankednden elde edilen
veriler zmlendiinde, banliylerde
1990 ylnda %19 olan aznlk rklara ve
etnik kkene mensup insanlarn ora
nnn %27'ye ykseldii ortaya km
tr. Tpk 1950'li yllarda banliylere
tanan insanlar gibi, buralara tanan
etnik aznlklara mensup insanlarn
ou da orta snf profesyonellerdir.
Daha iyi barnma, eitim ve ferah
koullar yznden banliyleri tercih
si'nin bakanna gre banliyleme
artk rkla ilgili deil, snfla ilgili bir
meseledir. Hi kimse yoksullarla i ie
yaamak istemiyor, zira yoksulluun
beraberinde getirdii yoksul okullar,
sokaklarda can gvenliinin olmamas
ve eteleme gibi sorunlarla kar
karya kalmak istemiyor. (De Witt'ten
alnmtr 1996).
Birleik Krallk'ta ise Londra
evresindeki banliylerin birou iki
dnya sava arasnda ortaya km ve
eviyle ii arasnda mekik dokuyan
iilerin ehir merkezdeki iyerlerine

959
 e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
gM?MB2tfucaKJitMr>unamat8HrMjiiB^a^^^itLaKaM:aa-Xitg>CftJiuegii:MiiMiJiansg3iifaiiaflaifc;ja d a rui3icjMgtaugjgwua

ehrin toplum sal cin siyetlend irilm esi

Fem inist bir bak asyla yazan baz yazarlar ehirlerin gnlk yaamnn bir paras olarak ehre gidip
toplum sal cinsiyet eitsizliklerini nasl yansttn gelebilirken, kadnlarn (karlarn) evde kalp ev
incelemiler ve bu durum un stesinden gelmenin ileriyle uramas bekleniyordu. ehirler ve banliyler
yollarn aramlardr. arasnda tamaclk hatlar m evcuttu am a bu hadar
tasarlayanlar erkek olduu iin banliyler iinde
J o Beall (1 9 9 8 ), eer kadnlarla erkekler arndaki
yolculuk yaplmas konunu pek dnlmemiti; bu
toplum sal ilikiler iktidar oyunlarna g re belirleniyorsa,
durum kadnlarn evlerinden kmalarm iyice
ehirlerin de iktidar ve mekan arasndaki ballam
gletirmekteydi (G reed 1994).
neyin, nerede, nasl ve kim tarafndan ina edildiini
ak biim de sergileyeceine dikkati ekmitir. Beall, Bununla birlikte, Elizabeth W ilson ehrin geliiminin
ehirler toplum un eskiden ve imdi nasl olduu ve kadnlar iin hepten olum suz olmad grn
nasl olm as gerektii hakknda!- dncelerin savunmaktadr. W ilson, kimi feministlerin kadnn
cisimlemi halidir diye yazmaktadr. ehirdeki roln kurbana indirgediini
dnmektedir. Aslnda, ehrin gelimesi kadnlara
ehirlerin ondokuzuncu yzylda gsterdikleri byme,
kentli olmayan yaam tarzlarnn sunamayaca yeni
toplumsal cinsiyet ayrmyla balantldr. K am u hayat
frsatlar sunmutur. Beyaz yakal kadn iilerin
ve kamusal alan, istedikleri zam an istedikleri ehre
ehirlerde boy gsterm eye balamalar ve hizm et
yolculuk yapabilme zgrlne sahip olan erkeklerin
sektrnn bymesi, kadnlarn giderek artan bir
egemenlii altndayd. Kadnlarn kamusal mekanlarda
ekilde igcne dahil olmalarn salamtr. ehir,
fazla grnm eleri tasvip edilmezdi; aksi takdirde fahie
kadnlara evdeki cretsiz em ekten kurtulma ve kent
sanlabilirlerdi.
yaam dnda bulamayacaklar bir istihdam olana
Banliyleme sreci baladnda toplum sal cinsiyet salamtr (W ilson 200 2 ).
ayrmcl iyice su yzne kt. Aileni reisi olan erkek

kolayca varmalarm salayacak yeni nn yaanmasna neden olmutur.

yollarn ve metro duraklarnn evresine Kuzeyin sanayilemi ehirlerinde bu
kmelenmilerdir. Byk ehir yaa dnemde imalat sektrnde yaanan
mna sonradan katlanlarn bazlar, hzl gerileme de ehrin i blgelerin
bakml baheleri ve birbirinden deki nfusun azalmasna sebep
ayrlm mstakil evleriyle ngiliz olmutur. Bu srada birok kk ehir
banliylerine hor gryle bakmtr. ve kasaba -szgelimi Cambridge,
air John Betjeman (1906-84) gibi Ipsw ich, N orw ich, O xfo rd ve
bakalar ise banliylerin mimarisinin Leichester- ksa srede bymtr.
mtevaz ayrksln ve ehrin Ileriki sayfalarda greceimiz zere,
sunduu i frsadarn ve bir evle araba banliylere ka srecinin hem
sahibi olmak gibi pratik koullarla gele Britanya hem de Amerikan ehir
neksel aile yaamna zg deerlerini merkezlerinin canll ve sal
harmanlamasn okuyla karlam zerinde nemli etkileri olmutur.
lardr. Banliyleme, yukardaki kutuda
Britanya'daki yerleik nfusun greceimiz gibi, kadnlarn ve
1970'lerde ve 1980'lerin banda kent erkeklerin yaamlarn farkl biimlerde
merkezine yakn blgelerden banliy etkilemitir.
lere ve koukendere (ehirde almak
ehir merkebinin bozulmas
iin bulunan insanlarn kaldklar ehir
dndaki kasabalar) ya da kylere g Son yirmi ya da otuz ylda
etmesi, bu dnemde Byk Londra'nn A.B.D.'nin btn byk ehirlerini
nfusunda yarm milyonluk bir azalma etkilemi olan ehir merkezinin

960

bozulmas olgusu, banliylerin by
mesinin dorudan sonucudur. Yksek
gelir gruplarna mensup insanlarn
ehirden banliylere tanmas yerel
vergi gelirlerinin dmesine sebep
olmutur. ehir merkezinde kalanlar ya
da gidenlerin yerine gelenler arasnda
yoksulluk yaygn olduundan dolay,
karlanmas imkansz bir gelir a
ortaya kmtr. ehir merkezindeki
vergiler bu an kapatlmas iin
arttrldnda ise daha zengin gruplar
ve i kollar ehir merkezinden uzak
lama eilimi gstermektedirler.
Bu durum, ehir merkezindeki
konut stounun erimesi, su ve isizlik
oranlarnn artmasyla birlikte daha da
kt bir hal almaktadr. Dolaysyla
toplumsal yardm hizmederine, okul
lara, binalarn tadilatna, polis ve itfaiye
961
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
hizmetlerine daha fazla harcama
yaplmas gerekmektedir. Banliylerin
gelimesiyle birlikte, ehir merkezler
inin sorunlarnn oalmasna neden
olan bir bozulma dngs ortaya
kmaktadr. A.B.D.'deki pek ok
kentsel alanda bu durumun etkileri -
zellikle New York, Boston ve
Washington D.C. gibi eski ehirlerde-
dramatik boyutlara ulamtr. Bu
ehirlerdeki kimi mahallelerdeki emlak-
larn deer kayb, sanayilemi
dnyann dier yerlerindeki byk
kentsel alanlarda olduundan ok daha
byktr. Yklmaya yz tutmu
apartmanlar ve metruk binalar yerlerini
moloz ynlaryla kapl bo arsalara
brakmaktadrlar.
Britanya'da ehir merkezinin
bozulmas sreci A.B.D.'dekinden daha
sessiz sedasz gereklemitir. Gelgele-
lim kimi ehir merkezleri en az
A.B.D'deki baz mahalleler kadar harap
olmutur. Bu konuda nemli bir ngiliz
Kilisesi Raporu olan Kentte iman'da
(Faith in the City -1985) ehir merkezi
alanlaryla ilgili i karartc betimlemeler
mevcuttur:
G ri duvarlar, p lerle dolu sokaklar,
tahtalarla kapatlm p en cereler, d uvar
yazlar, ykntlar ve m o lo zlar kilisemize
bal sem d erle m ahallelerin i k arartc
o rtak zellikleri haline g e lm i tir... ehir
m erkezindeki m esk en ler dier yerlerde-
kinden d aha yaldr. ngiltere'deki evlerin
k ab aca d rtte biri 1 9 1 9 ylndan n c e ina
edilm itir, fakat bu o ran ehir m erk ez
lerinde % 40 ile % 60 arasnda d ei
m ektedir.
Britanya'nn ehir merkezlerinin
bozulmasnn nedenlerinden biri de bu
alanlarn birounu etkilemi olan mali
bunalmlardr. 1970'lerin sonlarndan
itibaren merkezi hkmet, yerel yne
 e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
timlere harcamalarn kslmas ve
hizmetlerin snrlanmas konusunda
bask uygulamaktadr. Ulusal olarak
belirlenen harcama dzeylerini aan
yerel ynetimler ceza alabilmektedir.
Bu durum, bozulmaya yz tutmu,
sefalet iindeki ehir m erkezi
blgelerini yneten yerel ynetimleri,
belirlenen harcama snrn amalar
durumunda hkmetle kar karya
getirebilmektedir. Bayan Thatcher
ynetimindeki Muhafazakar Parti
hkmetinin kelle vergisi (resmi ad
Toplum Vergisi'dir) uygulamasn
getirm esiyle yerel ynetim lerin
bteleri iyice sarslmtr. Her ne kadar
Kelle Vergisi hususunda 1990'l yllarda
birka ehirde yaplan gsterilerle
desteklenen geni tabanl bir muhalefet
sonucu geri adm atldysa da, birok
ehir kendini eskisinden daha az bir
mali gelirle kar karya bulmu ve
temel hizm etler olarak grlen
birtakm hizmetierde kesintiye gitmek
zorunda kalmlardr.
Birleik Krallk'ta kent merkezinin
bozulmas olgusu, ekonomik deiim
lerle de balantldr. Singapur, Tayland
ve Meksika gibi yeni sanayilemi
lkeler zellikle imalat sanayisine ekici
gelmektedir. Japonya ve (Bat) Almanya
gibi kimi gelimi uluslar, bu ka bir
yant olarak son yirmi ya da otuz ylda
ekonomilerini yksek miktarda serma
ye yatrmna ve iyi eitimli igcne
dayal etkinliklere kaydrmlardr. Paul
H arrison klasik almas ehir
Merkebinde'de (inside the Inner City -
1983), bu kresel deiimlerin, halen
Londra'nn en yoksul ilesi olan
Hackney zerindeki etkilerini incele
mitir. Hackney 1970'lerde ulusal imalat
sanayisinin yaad gerilemeye kout
bir k yaamtr. 1973 ylnda
45,500 olan imalat ileri 1981 ylnda -
% 40 orannda bir gerilem eyle-
2 7 ,4 0 0 'e dmtr. 1970'lerin
ortalarna dek kabaca ulusal ortalamaya
denk olan Hackney'deki isiz erkeklerin
oran, 1981 ylnda % 17,1 orannda
(yaklak %50 daha fazla) artmtr. siz
insan says arttka yoksulluk eken
lerin says da artmtr. Harrison,
madur durumdaki bu insan kalabal
nn etkilerini yle zetlemektedir:
Y erel h k m et kaynak ve b azen nitelikli
elem an sknts ek m ek ted ir; hekim ler
kalacak u ygu n k o n u tlar ya da zel
a l m a la r n a o d a k la n a b ile c e k fr s a t
b u la m a d k la r iin salk h iz m e tle ri
vasattr; eitim dzeyi, b arn m a koul
lanln yetersiz olm as ve v asat okul
k oullan yznden dk kalm aktadr;
so n olarak, su oran lar, vandallk ve
ailelerin dalm as yaygn o lan d u ru m
lardr ve farkl kltrel topluluklarn
birlikte yaadklan yerlerd e dine ya d a rka
dayal gerginlikler ska g r lm ek ted ir.
Kimileyin bu dezavantajlarn hepsi
st ste gelebilmekte ve kentlerde
atmalar ya da ayaklanmalar yaana-
bilmektedir.
K e n t m e rk e z le rin in b o z u lm a s n n
yaratt soru nlar i in , b k z. s. 361-
6 6'd ak i aa s n f m e selesi ve bkz.
s.402-11, toplu m sal d lam a
Ayaklanmalar
Byk ehirler kreselleme, nfus
hareketleri ve hzl deiimle ralanan
bir ada, toplumu bir btn olarak
etkisi altna alan toplumsal sorunlarn
sert ve gerilimli davurumlar haline
gelmilerdir. Genellikle isizlik ve farkl
rklar arasnda grlen gerilimler
sonucu ortaya kan ehir iindeki
grnmez fay hatlar, ara sra
toplumsal depremlere yol aabilmek-
962

tedir. Derindeki gerilim kimileyin son
derece iddetli bir biimde, ayaklanma
lar, yamalama olaylar ve geni apl bir
ykm olarak yansyabilmektedir.
Bu durum A.B.D.'de 1992 ylnn
baharnda meydana gelmi ve Los
Angeles'n farkl yerlerinde ayaklanma
Bradford'da 2001 ylnda kan ayaklanmalar, beyazlar ve etnik aznlklar arasndaki gerilimin
yaratt bir kvlcmla patlak verdi_________
963
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
lar yaanmtr. Dnemin Bayndrlk ve
skan Bakanl Genel Sekreteri olan
Henry Cisneros, derhal ehre inerek
neler olup bittiini ilk elden gzlem
lemitir:
G rd m m a n z a ra , her y a n n d a n
du m an lar ykselen bir ehirdi. H e r ta ra f
plastik ve kablo yan kokuyordu. ehrin
zerine ylesine kesif bir d um an k
m t ki, h em en zerim izde daireler
izm ek te olan helikopterin klar bile zar
z o r seilebiliyordu. Srekli, bir yangndan
dierine koan ve K aliforniya o toyol
devriyelerinin elik ettii itfaiye aralar
aslnda, devriye ve itfaiye aralarn dan olu
an yirm i aralk k o ca birer k on voy o lu tu
ru yorlard ; siren sesleri birka saniye aray
la d u y u y o rd u k ... O P erem b e gn L o s
A n g e le s , tu r u n c u y a a la n d u m a n la r
altnda, herkesin panik halinde olduu ve
duyularnn resm en b o m b ard m an a tutul
duu b ir kyam eti yaad (1 9 9 3 ).
Britanya'da da mahalli ayaklanma
lar kmtr; szgelimi 1981, 1985 ve
_____ ____ _______________
 e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
1995 yllarnda, Gney Londra'daki
B rix to n olaylar; 1991 ylnda
Cardiffteki Ely olaylar ve 2001 ylnda
Bradford'daki Oldham, Burnley ve
Lidget Green olaylar. 2001 ayaklan
malar farkl kltrel ve etnik gruplar
arasndaki atmalar, polise saldr ve
mallarn tahrip edilmesi gibi olaylar
kapsamaktadr.
Hkmet, 2001 ayaklanmalarnn
ardndan, ayaklanmalarn nedenleriyle
ilgili bir rapor hazrlanmas amacyla
Ted Cantle'n bakanln yapt
Topluluk Kaynamas inceleme E k ib i
(Community Cohesion Review Team)
kurdu. Rapor, Britanya'nn kentsel alan
larnda yaayan farkl etnik topluluklar
arasnda derin bir kutuplama olduu
nu ortaya kard. nsanlarn gnlk
yaamlarnn pek ok yanyla bu ayrl
glendirdiini savunmaktayd; szgeli
mi, eitimle ilgili dzenlemeler, yaplan
balar, istihdam rntleri ve ibadet
hanelerde diller birbirinden ayryd.
Raporla ilgisinde grlen PakistanlI
bir Mslman bu durumu yle
zedemitir: Bu grme bittikten
sonra evime gideceim ve bir dahaki
hafta yapacamz grmeye dek
baka bir beyaz grmeyeceim. Rapo
run iddiasna gre:
Bylesi b ir o rta m d a ok-rkl B ritanya'nn
m o d e rn b ir yurtta olm ann n e d em ek
old u u na ilikin b errak d eerler gelitir
m ek iin fazla a b a sa rf edilm em ektedir
ve b ir o k la r g e m i te var
dnlen tek kltrl asr-saad et gn le
rini zlem ek te ya da b ir kimlik biim i
g e li t ir m e k i in g e ld ik le ri
y nelm ektedirler.
Rapor, Birleik Krall oluturan
eitli kltrler hakknda daha fazla
bilgiyi, aralarnda kurulacak iletiime ve
karlkl sayg temelli daha byk bir
toplumsal uyuma ihtiya duyulduu
sonucuna varmtr. Bunu gerekletir
mek iinse toplumun her kesimi
tarafndan paylalan ve gzlemlenen
(birka) ortak ilkeye dayanacak daha
geni bir yurttalk anlay oluturul
mas kanlmazdr. Sz konusu
yurttalk kavram, kltrel farkllklara
da daha byk bir deer atfetmelidir.
Rapor, bu hedeflere ulalabilmesi iin,
zellikle genlerin youn desteiyle,
salam kaynaklara dayandrlan bir
ulusal mzakere arsnda bulunmu
ve bu mzakerenin eitim, barnma,
yenilenme ve istihdam konularnda
daha tutarl bir yaklam salayarak yeni
bir yurttalk kavramnn oluturulma
sna nayak olaca umudunu ifade
etmitir. Bundan baka, yerel toplum
sal uyum planlar hazrlanmas, kar
lkl saygnn arttrlmas ve sylenceler
den arnlabilmesi iin kltrler aras
balantlarn tevik edilmesi ve
gelimeleri izlenebilmesi amacyla yeni
bir Topluluk Kaynamas Grev Gc
kurulmas da nerilmekteydi (Topluluk
Kaynamas nceleme Ekibi Bamsz
Raporu 2001). Bozulan altyap ve iskan
koullarnn bytt etnik gerilimler,
2005 ylnn sonlarnda Fransa'nn
birok ehrinden ayaklanmalarn k
masna neden olmu ve Avrupa'da g
ve farkl etnik gruplar arasndaki
ilikiler konusundaki tartmalar yeni
den alevlendirmitir (bkz. s. 544-6).
o ld u u
Kentsel dnm
Yerel, blgesel ve ulusal hkmet
lk e le re
ler ehir merkezlerini felce uratan
karmak sorunlara kar ne trden bir
yaklam benimsemelidirler? ehrin
dna doru hzla genilemekte olan
banliylerin yeil alanlar 've krsal
blgeleri erozyona uratmalar nasl
964

nlenebilir? Baarl bir kentsel
dnm siyaseti zellikle zorlaycdr, ilgili sorunlara ilikin yaklamlarda bir
zira pek ok cephede aym anda eyleme
geilmesini gerektirir.
Birleik Krallk'ta, ehir merkezle
rinin makus talihinin deitirilmesi
amacyla bir dizi ulusal tasar
-szgelimi ev sahiplerine tadilat iin
para yardm yapmak ya da i dnyasn
ehir merkezlerine ekmek iin vergi
indirim ine gitmek gibi- hayata
geirilmeye allmtr. Getiimiz Partisi Hkmeti, biri topluluklara yeni
yirmi otuz ylda, kentsel dnm
salamaya ynelik farkl yntemleri
izleyen bir dizi hkmet izlencesi
balatlmtr. Szgelimi, Muhafazakar
Hkmetin 1986 ylnda hayata
geirdii Action fo r Cities izlencesi,
dnmn salamak amacyla arasnda Milli Piyango'dan gelen para,
hkmetin dorudan mdahalesinden
ziyade, zel yatrmlara ve serbest pazar
glerine bel balamt. Gelgelelim, i toplumsal iskanlar iin %60' dnm
dnyasndan gelen tepki beklenenden
ok daha zayf olmutu. ehir
merkezindeki blgelerin boutuu
sorunlarn birounun direngen
grnmesi yznden, ksa srede
sonu vermeyen izlencelerin rafa
kaldrlmas ya da yerine bir bakasnn
hayata geirilmesi gibi bir eilim de
mevcuttur.
almalar, bu gstermelik tuhaf
tasarnn aksine, tevik salayarak zel
giriimcilerin ii halletmesini bekleme
nin, merkezi ehirlerin rettii temel
toplumsal sorunlar zme konusunda
son derece verimsiz bir yol olduuna
iaret etmektedir. ehir merkezlerinden
o kadar ok baskc koul bir araya
toplanmaktadr ki, bir kez bozulma
baladnda bu sreci tersine evirmek
neredeyse imkansz hale gelmektedir.
1981 ylndaki Brixton ayaklanmalaryla
965
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
ilgili Scarman Raporu, ehir merkeziyle
egdm eksiklii bulunduuna dikkati
ekmektedir (Scarman 1982). Byk
kamu harcamalar yaplmakszn -ki bu
hkmetin bylesi harcamalar yapmas
pek mmkn grnmemektedir-
kkten deiimler olmasn beklemek
gerekten de bouna olacaktr (Mac-
gregorvePimlott 1991).
1997 ylnda iktidara gelen i
frsatlar salanmas fonu, kincisiyse
mahalli dnm fonu olmak zere, iki
ana dnm fonu oluturmutur.
Kentsel dnme nemli lde
yardmc olabilecek birtakm etkinlik
lere odaklanan dier fon kaynaklar
salk, eitim ve istihdam konusundaki
eylem alanlar iin ayrlan fonlar, yeni
emalarn desteklemek zere Housing
Corporation'dan gelen nakit para
bulunmaktadr. Mevcut programlarla
nceki tasarlar arasndaki nemli bir
fark, daha nceki dnemlerde sunulan
tasarlarn dnmn fiziksel boyutu
na, zellikle de barnma konusuna
odaklanmaya meyilli olmalaryken, yeni
izlencelerin hem toplumsal hem de
ekonomik dnm hzlandrmaya
alm olmalardr.
Topluluklar iin yeni frsatlar
izlencesi i Partisi Hkmetinin
sancak gemisi konumundaki dnm
tasarsdr. 1998 ylnda hayata geiril
mi olan bu izlencenin, halihazrda
Birleik Kralln drt bir yanndan
tasarlaryla katlan otuz dokuz ye
topluluu vardr. imdiye dek, on yllk
bir dnemde bu tasarlara yaklak 2
milyar paund salanm tr. Bu
 e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
izlencenin ana hedefi, be zgl
meseleye odaklanarak sefaletin en
youn olduu blgelerdeki dezavan
tajlar en aza indirmektir: ksr i
olanaklar, yksek su oranlar, eitim
eksiklii, kt salk koullar, barnma
ve fiziksel evreyle ilgili sorunlar.
2001 ylnda hayata geirilen
Mahalli Dnm Fonu, sefaletin en
yksek olduu alanlar hedefleyecektir.
2005 yl itibaryla 1.875 milyon paund
bu fona aktarlmtr. Hkmetin
eitsizlikleri azaltma konusundaki
hedefine ulamasna yardmc olmak
amacyla fazladan para yardm da
yaplmaktadr. Mahalli Dnm Fonu,
hizmetlerin iyiletirilebilmesi ve yoksul
blgelerle ngiltere'nin geri kalan
arasndaki uurumun darallmas ama
cyla, en yoksul seksen sekiz yerel
ynetimi, Yerel Stratejik Ortaklklar ile
ibirlii iinde glendirmeyi hedefle
mektedir (Mahalli Dnm Birimi
2004).
Bu dnm tasarlarnn verimlili
ine ilikin bir dizi soru yantlanmadan
kalmtr. Yukardan dayatlan hkmet
izlenceleri, bu izlencelerin baarya
ulaabilmesi iin hayati neme sahip
olan yerel halkn desteini ve etkin
katlmn nasl salayabilir? Kamuya ait
nakit para, gerekten de yerel ekono
miyi canlandrp yeni i olanaklar
yaratabilir mi? Dnm tasarlar bir
blgeden blgeye deien sorunlar
nasl nleyebilir? (Weaver 2001)
Sekinletirme ve kentselgeri
kalanm
Kentsel geri kazanm -eski
binalarn tadil edilmesi ya da yenilen
mesi ve gelimi evre iinde yeni
kullanm alanlar kazandrlmas- b
yk ehirlerde yaygnlamtr. Kimile-
yin bu giriim ehir planlama izlencele
rinin bir paras olarak gerek
letirilmi olsa da, genellikle sekinle
tirme -harap haldeki mahallelerdeki
binalarn yksek gelir gruplarnn kulla
nm iin yenilenmesi ve bu gelir grup
larna ynelik maaza, lokantalar gibi
elence yerlerine evrilmesi- srecinin
bir sonucudur. ehir merkezindeki
blgelerin sekinletirilmesi Britanya,
A.B.D. ve dier gelimi lkelerdeki pek
ok ehirde meydana gelmitir ve bu
gelecek yllarda da devam edecek gibi
grnmektedir.
Sosyolog E lija h A nderson,
A.B.D.'deki sekinletirme srecinin
etkilerini Sokak Uyan: Irk, Snf ve Bir
Kent Topluluundaki Deime (Streetvvise:
Race, Class and Change in an Urban
Community -1990) balkl kitabnda
zmlemitir. Her ne kadar mahallele
rin onarlmas bu blgelerin deerlerini
arttrmaktaysa da, genellikle baka
yerlere tanmaya zorlanan blgenin
dk gelirli asl sakinlerinin yaam
standartlarnda nadiren katkda bulun
maktadr. Anderson'n zerinde
al Philadelphia'daki mahallenin
binden fazla siyah sakini evlerinden
kmaya baka yerlere tanmaya
zorlanmtr. Her ne kadar kendilerine
emlaklarnn dk maliyetli konut
yapmnda kullanlaca ve bu konutlar
satn alma konusunda kendilerine
ncelik tannaca sylenmise de, u
anda orada byk dkkanlar ve bir lise
ykselmektedir.
Yaamlarn o mahallede srdr
meye devam eden yoksullar ise
iyiletirilmi okul koullar ve gvenlik
imkanlarndan yararlanmlar ama tm
bunlarn getirisi olan vergiler ve artan
966

kiralar yznden evlerini terk etmek,
toplumsal dlamann daha youn
olduu blgelere tanmak zorunda
kalmlardr. Anderson'n grt eziyet olmaktadr. Varlkl ve ocuksuz
siyahlar, evlerinden olmalarna ve daha
kt yerlere tanmalarna neden olan
ve blgeye akn eden yuppilere fke
duyduklarn ifade etmilerdir.
Blgeye tanan beyazlar, ehrin
ucuz ve antika konut ve ehirdeki
ilerine kolay ulam imkan ve revata
olan bir kentli yaam tarz aray
peinden mahalleye gelmilerdir. Bu
insanlar rksal ve etnik farkllklara kar
ak fikirli olmay renmilerdir;
gelgelelim gerekte mahallenin eski ve
yeni sakinleri arasnda ayn snfa
mensup olmamaktan dolay zoraki bir
dosduk kurulmutur. Zira siyahlarn
byk blm yoksul, beyazlar ise orta
snfa mensuptular ve snfsal farkllklar
etnik farkllklar tarafndan krklen
mekteydi. Geri mahallede orta snfa
mensup siyahlar da yaamaktayd ama
bunun mali klfetini kaldrabilecek
olanlar aa snftan siyahlarn grd
muameleyi grmemek iin banliy
yaamna uyum salamlard. Zamanla
mahalle gitgide orta snf beyazlar
tarafndan kuatld.
Sekinletirmenin bir nedeni de
demografik olgulardr. Gen ve mesleki
uzmanlk sahibi insanlar, yaamlarnn
daha sonraki dnemlerinde evlenip aile
kurmay istem ektedirler; bunun
sonucunda bireylere ve ifdere aileler
den daha fazla konut gerekmektedir.
Hkmet Birleik Krallk'ta 1996 ve
2021 yllar arasnda 3.8 milyon ek
konut ina edleceini ngrmektedir
(Urban Task Force 1999). Gen
insanlar daha ge evlenmek istedikleri
ve kariyerleri genellikle uzun alma
967
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
saatlerini ve ofislerde sabahlamay
gerektirebildii iin banliylerde
yaamak bir nimetten daha ziyade bir
ifder ehir merkezinde pahal kiralar
deyerek yaayabilmekte, hatta bu
blgelerdeki yksek nitelikli kltrel,
elenceye dnk ve az tadna uygun
seeneklerden kendilerine bir yaam
tarz oluturabilmektedirler. ocuklar
artk evden ayrlm olan daha yal
iftler de benzer nedenlerle ehir
merkezlerine geri dnebilmektedirler.
Sekinletirme srecinin, daha
nce tarttmz bir baka trende
kout biimde ilerlediine dikkat etmek
nemlidir: Kentsel ekonominin, imalat
sektrne dayal olmaktan kp hizmet
sanayisi tabanl bir ekonomiyle dn
mesi sreci. Bu ekonomik dnmle
rin kurban olanlarn kayglarna kulak
vermek, ehirlerin kurtuluu iin hayati
neme sahiptir.
Londra'daki Docklands semti
nemli bir kentsel geri kazanm
rneidir. Dou Londra'daki Dock
lands blgesi, Thames'a komu olan
yaklak sekiz buuk mil karelik bir alan
kapsamaktadr -ekonomik ilevini yitir
mi ve sanayi alannda yaanan k
sonucu kapanm tersanelerden olu
maktadr. Docklands, bir yanyla
Londra ehrinin para piyasalarna
yaknken, dier yanyla da ii snfnn
bulunduu yoksul blgelere de komu
dur. Blgenin akbetinin ne olaca
konusunda 1960'lardan itibaren bugn
bile devam etmekte olan sert tartma
lar yaanmaktayd. Docklands yaknla
rnda yaayan birok insan, blgenin,
toplumsal geliim projeleriyle bu
blgenin yoksul sakinlerinin karlar
nn korunaca ekilde yeniden geliti
 e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
rilmesi ynnde gr belirtti. 1981
ydnda D ocklands Kalkndrm a
irketi'nin kurulmasyla birlikte blge
Muhafazakar Hkmetin kentsel
dnm konusunda zel giriimciler
den yararlanma stratejisinin merkezi
paras haline geldi. Bunun sonucunda,
planlama ve dzenleme konusunda
getirilen kstiamalar gevetildi. Blge
gnmzde macerac tasarmlar olan
modern binalarla doludur. Depolar
lks dairelere dntrld ve bunlarn
yanna yeni apartmanlar ina edildi.
Londra'nn dier blgelerinden bile
grlebilen devasa i hanlar Kanarya
Rhtm'na ina edildi. Yine de bu
gzalc grntnn ortasnda halen
birok harap bina ve bo alan gze
batmaktadr. Byk i hanlar ou
zaman bo kalmaktadr; ayn ekilde
kendilerine biilen ilk fiyadarn yksek
lii nedeniyle satlmalar pek mmkn
grnmeyen blgedeki yeni konutlar
da bo durmaktadr. Ayrca lkenin en
kt barnma koullarna sahip evleri de
yine Docklands'n baz semderinde
bulunmaktadr. Bununla birlikte, bu
evlerde yaayan birok insan etraflarn
da yaplan inaadardan ok az da olsa
faydalanabildiklerini ileri srmek
tedirler.
Londra'nn Docklands blgesi en nemli
"kentsel geri dnm" rneklerinden biridir
2 0 0 2 M a n c h e s te r K ra liy e t O y u n -
lar'n d an h arek etle, k en tsel dnm
s r e c in d e s p o r u n ro l n 9 8 1 -8 3
sayfalarda ele alyoruz.
A.B.D.'de ise ehir planlamaclar
Milwaukee'den Philadelphia'ya kadar
olan ehirlerdeki eski depolar alp
pahal evlere ve stdyo tipi dairelere
evirmektedirler. Baltimore ve Pitts-
burgh gibi virane yerlerin yaam dolu
toplumsal alanlara dntrlmesi,
kentsel dnmn bir zaferi olarak
grlmektedir. Gelgelelim, bu durum
yeniden yaama dnm bu ehir
merkezlerinden sadece birka blok
tedeki m ahallelerin sefaletin i
gizleyememektedir.
ehrin tarihi zerine yazd G^n
Vicdan (The Conscience of the Eye -
1993) adl kitabnda Docklands gibi
planlamalara kar kan Richard
Sennett, ehir planlamaclarnn kendi
sinin insancl ehir dedii yapy
korumaya ya da o yapya geri dnmeye
almalar gerektiini savunmutur.
Birok ehirdeki devasa ve kiiliksiz
binalar, insanlarn birbirinden uzaklaa
rak kendi ilerine kapanmalarna sebep
olmaktadr. Bununla birlikte, ehirler
insanlarn kltrel ve yaamsal eitlilik
dolaysyla birbiriyle kaynamasn da
salayabilirler. Yalnzca tehditkar
olmayan deil, ayn zamanda acelesi
olan aralarn hareketlerinden ve bunun
getirdii trafik kemekeinden uzak
olan yaam dolu caddeler yaratmann
yollarn bulmamz gerekmektedir.
Banliylerin alveri merkezleri de
standart kaldrmlar ve maazalaryla,
en az kalabalk otoyollar kadar insani
ehir dncesinden uzaktr. Sennett,
daha ziyade birok talyan ehir
merkezinde olduu gibi, insani lekte
olan eidilii incelikle harmanlayan
968
 e h irle r v e K e n ts e l A la n la r

eski ehir alanlarndan esinlenmemiz grmektedir. Bu ehirler sadece

gerektiini savunmaktadr. boyudaryla deil -geri devasa insan
ynlarn barndrrlar- ayn zamanda
K a lk n m a k ta o la n d n y a d a muazzam bir insan nfusunun ve
k e n tle m e kresel ekonominin balant noktalar
Dnyadaki ehir nfusu 2030 olarak oynadklar rolle de tanmlan
ylnda 5 milyara ulaabilir. Sayfa maktadrlar. Megaehirler siyaset,
957'deki 21.1. tabloda grld gibi medya, iletiim, para piyasalar ve
Birlemi Milletler, ehirlerde yaayan retim aknn youn biimde kme
insanlarn neredeyse 4 milyarnn lendii etkinlik alanlardr. Castells'e
kalknmakta olan lkelerde olduunu gre megaehirler blge lkeleri iin bir
tahmin etmektedir. Dnyann mega- mknats ilevi grrler, insanlar byk
ehir haritasnn da gsterdii gibi kentsel alanlarn ekimine eitli
(21.1. ekil), 2015 yl itibaryla nfusu nedenlerle kaplrlar; megaehirlerde
on milyonu gemesi beklenen ehirlerin kresel' dzene ayak uydurmu olanlar
ou kalknmakta olan dnyada yer ve uyduramam olanlar bir arada
almaktadr. bulunurlar. Kresel ekonomi ann
dm noktalar olmalar bir yana,
Manuel Castells (1996) mega- megaehirler kalm sava veren
ehirleri nc binylm kendeme nfusun her kesiminin topland bir
srecinin ana zelliklerinden biri olarak ambar gibidir.

1
M oskova
(Rusya Federasyonu)
109

-1stanbul
(Vhin
(Trkiye)
11.3 W>gY (Qn Tokyo
Paris
' in i -111 .
**p o n y a
(Fransa)
| n lh l 1/ 7

UT* hSSL \S O(|aponya)

saka-K o be
- 1 3 -
Los Angele
(A .B .D .) lAJDl KahJre
1 2 .9 IJ (M sr)
13. t (Banglade)
Lagos 17 9

M e x )c o C ity
(N l(erya)
17 0 (HIndUlan jS
(M e ks ik a) M e tr o M a n ila
B om bay
206 (Flliplnler)
(H in d istan )
176
Kl Ue |aoa o 22.6
(Brezilya)
12 4
Enden o ry a )
17.5
Sao Paulo

c
(Brezilya)
200

Auanaa Aires
(A rja n tin )
1 4 .8

21.1. ekil 2015 itibaryla 22 ehrin nfusunun 10 milyonu gemesi beklenmektedir.

Kaynak: BM (2 0 0 3 ).

OAO
 e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
O halde, dnyann daha az
kalknm blgelerindeki kentsel
byme oran baka yerlerdekinden
neden daha yksektir? Bu konuda iki
etkenin mutlaka hesaba katlmas
gerekir. Birincisi, kalknmakta olan
lkelerin nfus byme oranlar
sanayilemi lkelerdekinden daha
yksektir (bkz. 22. Blm, evre ve
Risk). Kentsel byme, halihazrda
ehirlerde yaamakta olan insanlar
arasnda reme oranlar tarafndan
krklenir.
kincisi, taradan kente -kutuda
gsterilen kalknmakta olan Hong
K o n g -G u a n g D o n g m e g a e h ri
rneindeki gibi- geni apl bir g
yaanmaktadr. Kalknmakta olan
dnyadaki insanlar ya geleneksel
tarmsal retim dzenleri artk ilemez
hale geldii iin ya da kentsel alanlar ok
daha iyi i olanaklar sunduu iin
ehirlerin ekimine kaplmaktadrlar.
Taradaki yoksulluk, birok insan
ansn bir kez de ehir yaamnda
denemeye zorlamaktadr. Bazlar
sadece yeterli para biriktirmek iin ksa
sreliine ehre g edebilmekte ve
paray biriktirdikten sonra kyne geri
dnebilmektedir. Kimisi gerekten
dnmektedir ama birou u ya da bu
nedenden yaad eski topluluundaki
eski konumunu kaybetmesinden tr
ehirde yaamak zorunda kalmaktadr.
Kalknmaya olan dnyada
kentlemenin getirdii morluklar
Ekonomik iermeleri
Giderek artan sayda vasfsz ii
nin ya da tarm iisinin kent merkezle
rine g etmesi, resmi ekonominin bu
igcn sourmasn gletirmekte
dir. Kalknmakta olan dnyadaki birok
ehirde, kayt altndaki ekonomiye dahil
olamayan kiilerin ihtiyalarn karla
masn kaytd ekonomi salamakta
dr. malat ya da inaat sektrnden
kk lekli ticari etkinliklere kadar,
denetlenmeyen kaytd sektr yoksul
ya da vasfsz iilere para kazanma
olana sunmaktadr.
Kaytd ekonominin sunduu
frsatlar, binlerce ailenin ehir koul
larnda ayakta kalabilmesine yardmc
olmas bakmndan nemlidir. Gelgele-
lim bunun sorunlu yanlar da yok
deildir. Kaytd ekonomi vergilendi
rilmez ve denetlenmez. Ayrca kayt
altndaki ekonomiden daha az ret
kendir. Ekonomik adan bu sektre
bel balayan lkeler, son derece ihtiya
duyduklar mali kayna vergilendirme
yoluyla tahsil edemezler. retim
seviyesinin dkl de ekonominin
genelini yaralar -kaytd ekonominin
rettii GSYH oran, bu sektrdeki
nfusun oranndan ok daha dktr.
OECD (Ekonomik birlii ve
Kalknma rgt), kalknmakta olan
lkelerin ehirlerindeki nfus artn
karlamak iin, 2025 ylnda bir milyar
yeni ie ihtiya olacan tahmin
etmektedir. Btn bu ilerin kayt
altndaki ekonomiyle yaratlmas pek de
mmkn deildir. Kimi kalknma
zmlemecileri, dikkatin sektrdeki
igc fazlalnn gelecek yllarda
katlanarak artmas muhtemel olan
kaytd ekonominin denetlenmesi ve
kayt alna alnmas meselesine kaydrl
mas gerektiini ileri savunmaktadrlar.
evresel kar klar
Kalknmakta olan lkelerdeki hzla
genileyen kentsel alanlar, sanayilemi
970

dnyadaki ehirlerden dramatik lde
farkldrlar. Her ne kadar btn ehirler
evresel sorunlarla kar karya olsalar
da, kalknmakta olan lkelerdeki
ehirler zellikle tehlikeyle kar
karyadrlar. Kirlilik, uygun olmayan
barnma koullar, yetersiz lam
ebekeleri ve temiz su kaynaklarnn
azl, daha az kalknm lkelerdeki
ehirlerin mzmin sorunlardr.
Barnma sorunu birok kentsel
alann en nemli sorunlarndan biridir.
Kalkta ya da Sao Paolo gibi ehirler
ar kalabalktr; aldklar i g oran anlamazlk iindedirler. Kimileri
barnma sorununa kalc bir zm
bulunmasna izin vermeyecek lde
byktr. Gmen kalabalk, ehrin
snrlarnda mantar gibi treyen varo
mahallelerde ikamet etmektedir.
Bat'daki kentsel alanlarda ehre yeni
gelenler, genellikle ehir merkezine
yakn blgelerde ikamet ederler.
Gelgelelim kalknmakta olan lkelerde
tam tersi ynde bir eilim sz
konusudur ve gmen nfus kentsel
alanlarn mikrop yuvas olarak
adlandrlan yerlerinde yaarlar. ehrin
d mahallelerinde nerede bir bo yer
grlse uvaldan ve kartondan bozma,
derme atma gecekondular kurul
maktadr.
Sao Paolo'da 1996 ylnda oturula
bilir ev saysnda 5.4 milyonluk bir ak
bulunduu tahmin edilmektedir. Kimi
bilginlerse, oturulabilir ev kavram
nn daha sk biimde tanmlan-mas
durumunda bu an 20 milyona kadar
kabileceini ileri srmektedirler. Sao
Paolo'da 1980'lerden bu yana barnma
konusunda yaanan mzmin sknt,
metruk binalarn gayr resmi olarak
igal edilmesi dalgasn yaratmtr.
Evsiz aileler metruk oteller, yazhaneler
9 71
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
ve hkmet binalarna toplu olarak
yerlemilerdir. Birok aile snrl
mutfa ve tuvaletleri sokaklarda ya da
fa v elastz -eh irlerin yam acnda
kurulmu gecekondu mahallelerinde
yaayan yzlerce baka insanla payla
mann daha iyi olduuna inanmaktadr.
Az gelimi lkelerdeki ehir ve
blge ynetimlerinin srekli artan iskan
talepleriyle ba derttedir. Sao Paolo
gibi ehirlerdeki skan mdrlkleri ve
yerel hkmetler, skan sorununun
nasl zlebilecei konusunda
izlenmesi gereken en makul yolun
favelasvn koullarn yol, su ve elektrik
M egaehrm inas
G elm i gem i en byk kentsel yerleim
yeri, A sya'da, H on g K ong'dan in'e, Pearl
River deltasndan M acao'ya kadar uzanan
5 0 0 .0 0 0 kilometrekarelik bir alanda ina
edilmektedir. H er ne kadar bu blgenin
resmi Dr ad ya da ynetim yaps yoksa da,
nfusu 1995 ylnda oktan 50 milyonu
gem iti. Manuel Castells'e g re, bu blge
yzyln en nem li sanayi, ticari ve kltrel
merkezi olmaya adaydr.
Castells bu m uazzam blgekentin
oluumunu aklamak iin birbiriyle
balantl bir dizi etkene dikkati
ekmektedir. Birincisi, in bir ekonomik
dnm geirm ektedir ve H on g K o n g
in'i kresel ekonom i ana balayan en
nem li dm noktasdr. kincisi, H on g
K ong'un kresel bir i ve finans merkezi
olarak sahip olduu rol, ekonomisinin
imalat sanayisinden hizm et sektrne doru
kaymasyla bymtr. Son olarak,
1980'lerin ortalarndan 1990'larn ortalarna
kadar olan d nem boyunca H on g Konglu
sanayiciler Pearl River deltasnda dramatik
bir sanayileme sreci balatmlardr. 6
milyondan fazla insan, 2 0 ,0 0 0 fabrika ve
1 0 .0 0 0 irkette istihdam edilmitir. Bu
akan sreler nceden tahmin edilemez
bir kentsel patlamaya (Castells 1996)
neden olmutur.
 e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
Kirlilik, ehir yaamn zellikle de dnyann en yoksul insanlar iin, gn getike daha tehlikeli bir hale
getirmektedir
gtrerek, herkese bir posta adresi
vererek iyiletirmek olacan ileri
srmektedirler. Bakalar ise ireti
gecekondu mahallelerinin temelde
yaanmaz mekanlar olmasndan
korkmakta ve yoksullarn uygun
koullarda skan edilebilmeleri iin
yklmalar gerektiini dnmekte
dirler.
Ar kalabalk ve gelimi ehir
merkezleri birok kentsel alanda evre
sorunlarnn yaanmasna neden
olmaktadr. Meksiko City bunun en
arpc rneidir. ehir mekannn
%94' binalarla kaplyken, yalnzca
%6's ak alanlardan olumaktadr.
ehirdeki yeil alanlarn -bahelerle
ev yeilliklerle kapl mekanlarn- oran
Kuzey Amerika'nn ya da Avrupa'nn
en kalabalk ehirlerindeki yeil alan
oranndan ok daha azdr. Ana
sorunlardan biri olan kirliliinin nedeni,
byk lde ehrin uygun olmayan
yollarnda skp kalan arabalar,
otobsler ve kamyonlardr, ayrca dier
sanayi atklar da kirlilii arttrmaktadr.
Meksiko City'de yaamann gnde krk
sigara imeye edeer olduu tahmin
edilmektedir. 1992 ylnn Mart aynda
hava kirlilii o gne dek grlm en
yksek seviyelerden birine ulamtr.
Havadaki 100 birim ozon, katlanlabi
lir dzey olarak grlrken, o ay ozon
seviyesi 398 birime kadar kmtr.
972

Hkmet fabrikalardaki retimin bir
sreliine durdurulmasn, okullarda
eitime ara verilmesini ve her gn
arabalarn %40'nn trafikten men
edilmesi emrini vermitir.
Toplumsal etkiler
Kalknmakta olan dnyadaki kent
sel alanlarn birou ar kalabalktr ve
kaynak sknts ekmektedir.Yoksulluk
yaygndr ve mevcut toplumsal hizmet
ler, salk; aile planlamas, eitim
konularndaki talepleri karlayama
maktadr. Kalknmakta olan lkelerdeki
ya dalmnn dengesiz olmas da bu
toplumsal ve ekonomik glkleri
arttrmaktadr. Kalknmakta olan
lkelerde 15 yann altndaki nfusun
oran sanayilemi lkelere kyasla son
derece yksektir. Gen nfusun destee
ve eitime ihtiyac vardr, fakat
kalknmakta olan lkeler evrensel
dzeydeki eitimi salayacak kaynak
eksiklii ekmektedir. Ailesi yoksul olan
baz ocuklar tam gn almak
zorunda kalmakta, dier bazlar ise
sokaklarda yaayarak dilencilik yapmak
zorunda kalmaktadrlar. ocuklar
sokakta bydnde ou isiz, evsiz
ya da her ikisi birden olmaktadrlar.
Kalknmakta olan dnyada
kentlemenin gelecei
Kalknmakta olan lkelerdeki
kentsel alanlarn kar karya kald
sorunlarn boyudan dnldnde,
deiim ya da geliim beklentisi iine
girmek olduka g olacaktr. Dnya
nn en byk ehirlerinin biroundaki
yaam koullar gelecek yllarda daha da
ktleecee benzemektedir. Gelgele-
lim bu tablo hepten olumsuz da
deildir.
973
e h ir le r v e K e n ts e l A la n la r
Birincisi, her ne kadar u anda
birok lkedeki doum oranlar
olduka yksekse de, kentleme
srecinin ilerlemesiyle bu oranlar
muhtemelen decektir. Bu durum,
sras geldiinde kentleme orannn
kendisini de drecektir. Szgelimi,
Bat Afrika'daki kendeme oran 2020
ylnda bundan nceki otuz ylda sahip
olduu ortalama %6.3'lk bir byme
oranndan %4.2'ye decektir.
N fu s a r t m e s e le s i s .4 6 5 -7 5
a r a s n d a k i K r e s e l E i t s i z l i k
b alk l 11. B l m d e tartlm aktad r.
kincisi, kreselleme kalknmakta
olan lkelerdeki kentsel alanlara nemli
frsatlar sunmaktadr. Ekonomik
btnlemeyle beraber dnyann drt
bir yanndaki ehirler uluslararas
pazarlara ulaabilme, kendilerini
bireysel yatrm ve geliim merkezi
olarak tantabilme ve ulus devletin
snrlarn aan kresel ekonomik
balantlar kurma olanana sahip
olmaktadrlar. Kreselleme, byyen
kent merkezleri iin en dinamik
almlar sunmakta ve ekonomik
kalknma ve yaratm srecinde nemli
bir g olma frsat vermektedir.
Gerekten de kalknmakta olan
lkelerdeki birok ehir, aada da
greceimiz gibi, imdiden dnyann
kresel ehirleri arasna girmitir.
ehirler ve kreselleme
Modernlik ncesi dnemlerde
ehirler, kendilerini evreleyen byk
taradan ayr olan, kendine yeten
yaplard. Kimileyin yollar byk
kentsel alanlar birbirine balamaktayd;
fakat seyahat etmek tccarlara, askerle
re ve uzun mesafeleri dzenli olarak kat
etmesi gereken kimselere zg bir
 e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
etkinlikti. ehirleraras iletiim snr
lyd. Herhalde yirmibirinci yzyln ilk
on yl bu tablodan ancak bu kadar farkl
olabilir. Kresellemenin ehirler
zerindeki etkisi muazzam olmutur;
kreselleme ehirleri birbirine daha
baml hale getirmi ve ulusal snrlarn
tesine geen balantlar kurmaya
tevik etmitir. Artk, kreselleme
ehirler birbirlerine fiziksel ve sanal
balant-larla baldr ve kresel bir
ehir a ortaya kmaktadr.
Baz insanlar kresellemenin ve
yeni iletiim teknolojilerinin bildiimiz
haliyle ehrin sonunu getireceini
ngrmlerdir -kutuda ele aldmz
Helsinki Sanal Ky neler olabileceine
ilikin bir fikir verebilir. Bunun sebebi
ehirlerin geleneksel ilevlerinin
birounun, artk youn ve kalabalk
kentsel alanlar yerine siber uzayda
gerekletirilebiliyor olmasdr. Szge
limi para piyasalar elektronik ortama
gemekte, e-sat yoluyla hem satclarn
hem de mterilerin ehir merkezlerine
bamlln azaltmakta ve e-i
olanaklar giderek artan sayda alann
ilerini yazhaneler yerine evlerinden
yrtmesine izin vermektedir.
Yine de imdiye dek bu gibi
ngrler gereklemi deildir. Kre
selleme, ehirlerin altn oymaktan
ziyade onlar dntrerek kresel
ekonomi andaki yaamsal balant
noktalar haline getirmektedir. ehir
merkezleri bilgi aknn denetlenmesi,
ile ilgili etkinliklerin ynetilmesi, yeni
hizmet ve teknolojilerin yaratlmas
asnda canalc bir konuma gelmitir.
Dnyann drt bir yanndaki bir dizi
ehir, etkinlik ve glerin ezamanl
biimde dald ve younlat yerler
haline gelmitir.
Kresel ehirler
Yeni kresel dzende ehirlerin
rol, sosyologlarn ilgisini ekmektedir.
Kreselleme sklkla ulusal ve kresel
dzeyler arasndaki ikilik etrafnda ele
alnr; gelgelelim, kresellemenin
iledii ana devreleri oluturan eler,
dnyann en byk ehirleridir (Sassen
1998). Yeni kresel ekonominin ileyii,
gelimi biliim altyapsna sahip bir dizi
merkezi mevkiye ve hiper-youn
aralara bamldr. Kresel ilerin
ynetildii ve iledii yerler bu trden
noktalardr. , retim, reklam ve
pazarlama gibi sektrler kresel lee
ulatnda, bu kresel alar korumak
ve gelitirmek iin muazzam boyutlarda
rgtl bir etkinlie ihtiya duyul
maktadr.
Saskia Sassen ehirler ve kresel
leme konusuna en byk katky yapan
yazarlardan biridir. Byk, ulusar
kurumsal irketlerin karargahlarnn
bulunduu ve mali, teknolojik ve
danmanlk hizmeti cenneti olan
ehirleri tanmlamak iin kresel ehir
terimini kullanr. Kresel ehir (Sassen,
Global City -1991) balkl almasn
bu tip ehre dayandrmtr: New
York, Londra ve Tokyo. Sassen'e gre
dnya ekonomisinin ada geliim
sreci, byk ehirlere sekin bir
stratejik rol vermitir. Bu tr ehirlerin
ou aslnda eskiden beri uluslararas
ticarete ev sahiplii yapmakla birlikte,
gnmzde drt yeni zellik daha
kazanmlardr:
1. Kresel ekonominin komuta
merkezleri ynetim ve siyaset retim
merkezileri haline gelmilerdir.
2. Bu gibi ehirler, ekonomik
geliimi etkileme konusunda imalat
974

Toplum sal im gelem iniz kullann: Helsinki Sanal Ky
Je a n M ielon en ve alm a arkadalarnn bir d sturu
v a r: Sanoista tekoihin, yani k abaca az laf o k i!
M ielo n en , Finlandiya'nn n d e gelen
telek om nikasyon irketi v e A vru pa'n n ce p telefon u
p azarndaki e n se rt oyun culardan biri olan
S on era'n n B a T ek noloji M d r . H erk es
olanaklardan s z ediyor, diyor M ielon en, am a
kim se 'ite bu! D o k u n ve hisset. Sen de d en e!1
dem iyor.
te bu yzden M ielonen ve iadam larndan,
akadem isyenlerden ve ehir planlam aclarndan
o lu an g ru p u zm an , Finlandiya K rfezi'n dek i
tu sso ck y sahilini dnyann ilk kablosuz iletiim
top lu m u n a d n t rm ek iin ibirlii yapyorlar.
A sln da fikir basit, am a artc: H elsinki'deki yeni
b ir banliynn sakinlerine ve burada alanlara
teknolojinin so n harikas olan kablosuz a
teknolojisi alt yapsn ulatrm ak ve kablosuz a
zerind en eidi h izm ed er sunm ak; stelik bunun
iin bir kiisel bilgisayara da ihtiya duyulm uyor -aa
balanm ak iin sad ece bir ce p telefonu yeterli. S on ra
arkanza yaslann ve gelecein biliim a ehrinin
g ere k te nasl ileyeceini kendi gzlerin izle g r n .
P ro jen in hayata geirildii m evki olan A rab ian ran ta
(A rap sahili), r zgarlarn dinm edii, kra b ir yer
old u u ve b ir zam an lar bu b lgede m lekilik
yapld iin byle adlandrlm . M ielon en ve
alm a arkadalar bu blgeyi b ir kablosuz harikalar
diyarna d n t rm ek iin planlar yapm adan n ce
bile b lge H elsinki ehri tarafn dan b ir tekn oken t
olarak gelitirilm esi iin tahsis edilmitir. E e r h er
ey planland gibi gid erse 2 0 1 0 ylnda b lgede
1 2 .0 0 0 kiiye ve to p lam 8 ,0 0 0 'e yakn alan o lacak
7 0 0 iletiim irketine ve yerel niversitelerden gelen
1 4 .0 0 0 ren ciy e ev sahiplii yapacak. A y n ca h er
yere nfuz ed en bir balantln top lum sal etkileri
hakkndaki en zorlayc soru lard an bazlarna yant
v e re ce k olan b ir g e rek dnya top lum sal d eneyine
sah n e olacak. K esintisiz k ablosuz balant
topluluklarn birbirine d aha o k k enetlen m esin e m i
seb ep o lacak , yoksa d aha fazla tecrit m i olacaklar?
in sa n la r gizlilik konundaki kayglaryla geni bir
kablosuz eriim getirdii avantajlar arasnda nasl bir
d en ge kuracaklar? Ve insanlar -balantllk bir kez
sabit d u ru m haline geldiinde- ne kadar balantllk
isteyecekler?
ilk dalga yazhanelerin ve evlerin inasna im diden
baland b ile ... b e to n ve d em ir kazklar arasnda
e h irle r v e K e n ts e l A la n la r
d aha az g z e arp an kablosuz ag altyaps ise'
S on era ve ortaklar -IB M , yazlm irketi D igia ve
m erkezi A v ru p a'd a bulunan, E ric s s o n , M o to ro la,
N o k ia, M atsush ita ve P sio n 'd an olu an Sym vian
A lliance- tarafndan ina edilm eye baland.
H elsinki Sanal K y olarak adlandrdklar, tm
A rab ian ran ta banliysn kapsayacak olan
etkileimli kablosuz an kurm aya baladrlar. H S K
g en i-b an t fiber optik k ablolar ve kablosuz
balantlar yardm yla b lgede h er an h er yerd en
ulalabilecek ve geni b ir yelpazede h izm et
sunacak b ir yerel a kapsayacak. K ullanclar
H S K 'n e bilgisayar ve dijital T V ile olduu kadar
h erh angi bir ce p telefonuyla da balanabilecekler.
Szgelim i b lg e sakinleri, n ered e olu rlarsa olsunlar
-yazhanedeki bilgisayarn bandayken, evde T V
izlerken ya d a ce p telefonuyla k on uurken - kiisel
takvim lerine bakabilecekler. K ullancya sunulm as
n g r len h izm ed erle kiiler kendi toplum sal
rg derin i, yazhane alarn kurabilecek, e-ticaret
yapm a frsat yakalayacak ve kendi kiisel bilgilerini
dakika dakika gncelleyebilecekleri bir profil
dizgesi k u llan b ilecek ler...
B u g n H S K m obiliteyle de iin iine katarak
iletiim i sradan ve m tavaz b ir hale getirm ek ted ir.
ocuklarnn m obil teknolojiyle bym elerine tank
olm u olan IB M N o rd ic'te n K u r t L n n q v ist, F in
top lum un un b ir d aha asla eskisi gibi olm ayacan a
inanm aktadr. G en lerin kendiliinden toplum sal
p lanlar yapabildiini sylem ektedir. Sokaklarda bir
ellerinde telefon srekli arkadalaryla m esaj
alverii yapm aktadrlar: N rd sn ? , hadi bugn
bulualm , B ard a g rrs, bye. L n n q v ist
ocu klarnn kendi kuandan d aha erken yalarda
yaam daki yollarn seebildiklerine inanm atadr.
H e r gn bu m obiliteyle yayorlar. B u artk bir
yaam tarz old u .
Helsinki T ek noloji niversitesi'den so sy o lo g T im o
K o p o m a a , bu deiim lerin F in top lum u zerinde
brakt izleri takip etm itir. Kendiliindenlik hep
v ar o lacak bir ey d em ektedir. Yeni kuak bu
aygdarla yetiiyor ve yaam lar bir l d e bu
aygdara bal. K o p o m a a telefon kullancs olan
b ir g ru p g e n zerind e alm ve yaam
tarzlarnda birka farkllk old u u bulm utur.
G n m z n to p lu m la d aha gevek olabilir, am a
bu top lu m sal balarn bulunm ad anlam na
g elm em ek tedir. A slnda, K o p o m a a , telefonlarn
975
 e h irle r v e K entsel A la n la r

Cep telefonu kullanm modern ehir yaamnn ayrlmaz bir paras mdr?

insanlar farkl yollarla biraraya getirdiini bulm utur. Sorular:

Y en i tele s rrf ler sklkla telefo n kullanm ayanlara
1. H elsinki Sanal K y 'n n tasarm clar, ky bir
n azaran d ah a geni bir top lum sal ev rey e sahiptirler.
top ya olarak tasvir etm ektedirler. Sizce cep
Yakn arkadalaryla ya da akrabalaryla n ered eyse
telefonu yoluyla salanacak balanllk insanlarn
h er zam an balant halinde olup deneyim lerini
yaam larn g erek ten de betim ledikleri gibi
paylam aya eilimlidirler. A rk ad alar iin bu yeni bir
deitirebilir m i? C e p telefonlarnn halihazrda
t r tele-sam im iyet yaratm tr. K o p o m a a yeni
top lum sal yaam a ne gibi etkileri vardr?
k ablosuz sam im iyetin iyerlerini de ayn ekilde
etkilediine inanm aktadr. C ep telefonlar i 2. C e p telefon u kullanm nn n g r lm ey en
gnnn yapsn yu m u atm ak ta. B u n d an byle sou nlar n eler olabilir?
alanlar gnlerini kat bir ekilde planlam ak
3. in san lar g erek ten de ce p telefonlar sayesinde
zo ru n d a deiller h er gn rah ata kullanlabilir ve
d aha balantl hale m i geldiler? C ep telefonu
top lantlar gerek tiind e yaplabilir
teknolojisi insanlar nasl yalnzlatrabilir?
Kaynak: Shaw (2001)

976

sektrnden daha nemli hale gelmi
olan finans ve zel hizmet firmalarnn
anahtar konumdaki mekanlardrlar.
3. Bymekte olan yeni sanayile
rin retim ve yaratm mevkilerdirler.
4. Bu ehirler finansal ya da
hizmet sanayilerinin ald, satt ya da
skartaya kard rnler iin birer
pazar konumundadrlar.
New York, Londra ve Tokyo,
birbirinden son derece farkl gemilere
sahip olmakla birlikte, son yirmi ya da
otuz ylda yaplarnda kyaslanabilir
deiimler meydana geldiini syleye
biliriz. Gnmz dnyasnn dank Milano, Zrih ve Osaka gibi i ve
ekonomisinde bu gibi ehirler, yaamsal
ilemler iin birer merkezi denetim
olana salarlar. Kresel ehirler
yalnzca belli bir uzam paras olmaktan
ok daha fazlasdrlar; zira ayn
zamanda birer retim balamdrlar.
Burada nemli olan nokta, maddi
mallarn retimi deil, i rgderince
dnyann drt bir yanna dalm gibi ehirler, olumakta olan pazarlar
yazhanelerin ve fabrikalarn ynetimi,
finansal yeniliklerin ve pazarlarn
retim' iin ihtiya duyulan zellemi
hizmederdir. Hizmeder ve finansal
mallar kresel ehirlerin rettii
eyadr.
Kresel ehirlerin ehir merkezleri
btn bir retici kmelerinin
birbiriyle yakn bir etkileim iinde,
zellikle de kiisel balantlar kurarak
alabilecekleri younlam mevkiler
salamaktadr. Kresel ehirde yerel
firmalar ulusal ve birok yabanc
irketin de dahil olduu ulusar
rgtlerle i ie almaktadrlar. olgular olarak ele alnmaldr. Yeni
Szgelimi New York'ta 350 yabanc
bankann ubesi ve buna ek olarak
2,500 baka yabanc finans irketi
977
e h irler v e Kentsel A lan lar
bulunmaktadr; ehirdeki her drt
banka alanndan biri yabanc bir
banka hesabna almaktadr. Kresel
ehirler birbirleriyle yarmaktadrlar,
fakat ayn zamanda iinde bulunduklar
uluslardan ayr olan, birbirine baml
bir dizge de oluturmaktadrlar.
Sassen'in almasna dayanan
dier yazarlar, kreselleme sreci
ilerledike daha ok ehrin de kresel
ehir sfatyla New York, Londra ve
Tokyo'nun safna katlmakta olduuna
dikkati ekmektedirler. Castells
birbirine bal -Hong Kong, Singapur,
Chicago, Frankfurt, Los Angeles,
fnansa dnyas iin byk birer merkez
olarak hizmet veren- dnya ehirlerinin
oluturduu bir sradzeni betimlemi
tir. Bu ehirlerin altnda, kresel
ekonomik an dm noktalar olacak
bir dizi yeni blgesel merkez ortaya
kmaktadr. Madrid, Sao Paolo,
Moskova, Seul, Jakarta ve Buenos Aires
iin nemli birer etkinlik merkezi haline
gelmektedir.
Eitsizlik ve kresel ehir
Yeni kresel ekonomi birok
bakmdan son derece sorunludur. Bu
durumun en iyi farkedilebilecei yer ise
yeni eitsizlik dinamiklerinin aka
grlebildii kresel ehirdir. Birok
ehirdeki merkezi i blgeleri ile
yoksullam ehir merkezi alanlar
arasndaki akma, Sassen'in de bize
hatrlatt gibi, birbiriyle balantl
ekonominin byyen sektrleri
-finansal hizmeder, pazarlama ve ileri
teknoloji- ekonominin geleneksel
 e h irle r v e Kentsel A la n la r
sektrlerinden ok daha byk
miktarda kr getirmektedir. Varlkl
alanlarn maalar ve ikramiyeleri
artmaya devam ettike, onlara hizmet
eden temizlikilerin ve gvenik grev
lilerinin aldklar cretler dmektedir.
Sassen, kreselleme sahnesinde
yaplan ilerin valorizasyonuna ve bu
sahnenin ardnda yrtlen ilerin ise
devalorizasyonuna tank olduumu
zu ileri srmektedir.
Y oksu n b rak m a ve top lu m sal d lam a
k o n u la r i i n , b k z . Y o k s u llu k ,
T op lu m sal D la m a ve R e fa h b a lk l
10. B l m . E i t s i z l i k i in b k z .
K resel e itsizlik b a lk l 11. B l m .
Kr elde etme becerilerindeki
farklar pazar ekonomilerinde beklendik
durumlar olmakla birlikte, bu farkn
bykl yeni kresel ekonomide
barnmadan emek pazarna kadar
toplumsal dnyann birok alanna
olumsuz bir etkisi olmaktadr. Para
piyasalar ve kresel hizmet sektrnde
alanlar, daha yksek maa almakta ve
yaadklar yerler sekinlemektedir.
Buna karlk geleneksel imalat ileri
artk yokolmaya yz tutmutur ve
sekinletirme sreci dk cretli i
olanaklar -lokantalarda otellerde ve
butiklerde- salamaktadr. Sekinle
tirilmi blgelerde makul bir kirayla
barnacak yer bulmak olduka gtr ve
bu durum dk gelirli mahallelerin
bymesine neden olmaktadr.
merkezi konumundaki blgeler emlak,
geliim ve telekomnikasyon alanlarn
daki devasa yatrmlara konu olurken,
evreye itilen alanlar iin pek az kaynak
kalmaktadr.
Kresel ehirlerde corafi nitelikte
bir merkez ve evre olumaktadr.
Debdebeli bir zenginliin hemen yan
banda byk bir sefalet hkm
srmektedir. Yine de, her ne kadar bu
iki dnya yan yana var olabilmekteyse
de, aralarnda fiili olarak kurulan
balant says artc oranda dktr.
Mike Davis'in Los Angeles zerine
yapt almasnda iaret ettii gibi,
ehrin yoksullara kar bilinli olarak
sertletirilmesi olgusu sz konusudur
(Davis 1990, 232). Herkesin yararlana
bildii kamu alanlarnn yerini
duvarlarla evrili siteler, elektronik
gzlerle izlenen mahalleler ve kurum
sal irketlerin kaleleri almtr. Davis'in
kendi szleriyle:
D okunulm azlarla kurulabilecek
balantlar en aza in d irm ek iin kentsel
yeniden p lanlam a yoluyla yaam sal n em
tayan yaya yollar, youn ara trafiine
sah ne olan cad delere, kam uya ak parklar
evsizlerin ve dknlerin g eici olarak
toplanabilecekleri d ep o lara d n t r l
m t r. A m e r ik a n ehri... d iz g e s e l
b iim d e ters-yz ed ilm ek ted ir ya da daha
ziyade yz tersi haline getirilm ektedir.
D evasa yaplarn ve b yk alveri
m erkezleri-nin ykseldii d eer kazanan
y erler genellikle ehir m erk ezin d e y ou n
lam ak ta, cad d eler plak braklm akta,
kam usal etkinlikler kesin snrlar iinde
ilevsel b l m lere ayrlm ak-ta ve ehirdeki
ak zel gvenlik grevlilerin in gzleyici
bak altnda iselletirilm ektedir.
Davis'e gre Los Angeles en yoksul
ve marjinalletirilmi sakinleri iin
olabildiince ekilmez hale getiril
mitir. Otobs duraklarndaki banklar,
insanlar zerinde uyuyamasn diye f
eklinde yaplm, halka ak tuvaletler
herhangi bir Kuzey Amerika ehrinde-
kinden ok dk sayda tutulmu ve
yoksullarn parklarda yatmamas iin
birok su fskiyesi kurulmutur. Polisler
ve ehir planlamaclar her ne kadar
evsizleri ehrin belli bir blgesine
hapsetmeye almlarsa da, derme
978

atma gecekondularn dzenli aralk
larla belediye tarafndan yklmas,
srekli hareket halinde olan bir kentli
bedevi nfusu yaratmtr.
Kresel ada ynetici ehirler
Kreselleme gibi kendeme de iki
ucu keskin bir baa benzer ve i
elikileri mevcuttur. ehirler zerinde
hem yaratc hem de ykc etkileri
olmutur. Bir yandan halkn, mallarn,
hizmetlerin ve frsatlarn belli bir yerde
younlamasna izin verirken, dier
yandan geleneksel ve mevcut alarn
mekansal btnln bozmaktadr.
Merkeziletirmenin ve ekonomik by
menin yaratt yeni olanaklarn yan
banda marjinalleme tehlikesi kol
gezmektedir. Sadece kalknmakta olan
lkelerde deil, ayn zamanda sanayile
mi lkelerde de birok ehir sakini
evrede, kayt altna alnm isdhdamn,
yasa gvencesinin ve ehir kltrnn
dndaki blgede almak zorunda
kalmaktadr (Borja ve Castells 1997).
Kresel olamnjnetilmesi
Kreselleme dnyann drt bir
yanndan ehirlerin kar karya
kaldklar glkleri krklese de, yeterli gvenlie, etkin acil servislere ve
ehirlerin ve yerel ynetimlerin siyasete
yeniden canl biimde katlmalarnn
olanan da salamaktadr. Ulus
devletlerin kresel eilimleri denetleme
konusunda baarsz olmalar, ehirlerin
nemini daha da arttrmtr. evre
sal tehdidi ve geici para piyasalar
gibi meseleler, ulus devlederden ok
daha yukardaki bir seviyelerde yer
alrlar; tek tek lkeler -en gls dahi-
byle glerle ba edemeyecek kadar
ufaktrlar. Gelgelelim, ulus devletier,
ayn zamanda kozmopolit kentsel
979
e h irle r v e Kentsel A la n la r
alanlarn zengin eitlilikteki gereksi
nimlerini karlayabilmek iin fazla
hantaldrlar. Ulus devletin etkin
biimde i gremedii yerde ehir
ynetimleri ya da yerel hkmetler
kresel olann ynetilmesi konusunda
daha atik davranabilecek ynetim
biimleri (Borja ve Castells 1997)
olabilirler.
A y rca, siy asi ve to p lu m sa l d e i
im le r e t e p k i o la r a k to p lu m s a l
harek etlerin ykselii iin bkz. s. 916-
20 a rasn d ak i S iy aset, D ev let ve
T er rizm b a lk l 20. B l m .
Jordi Borja ve Manuel Castells
(1997), yerel yetkililerin kresel gleri
nemli alanda etkin biimde
denedeyebileceklerini savunmaktadr
lar. Birincisi, ehirler yerel habitat,
ekonomik retkenliin toplumsal
temellerini oluturan koullar ve
olanaklar denetim altna alarak
ekonomik retkenlie ve rekabete
katkda bulunabilirler. Yeni ekonomik
dzende ekonomik rekabet retken bir
nitelikli igcne dayanr; retken
olmak iinse, igcnn ocuklarnn
eitimi iin salam bir eitim dzenine,
kamusal ulam imkanlarna ve uygun
ve karlanabilir barnma olanana,
canl kltrel kaynaklara ihtiyac vardr.
kincisi, ehirler eitli etnik
gruplarn toplumsal-kltrel adan
btnlemesini salama konusunda
nemli bir rol stlenirler. Kresel
ehirler dzinelerce farkl lkeden
gelen, farkl dinsel ve dilsel ardalam
olan, farkl toplumsal-ekonomik
dzeylerden gelen bireyleri bir araya
getirirler. Eer kozmopolit ehirlerdeki
oulluun yaratt gerilimler btn
letirici gler tarafndan azaltlmazsa,
 ehirler ve Kentsel A la n la r
blnme ve hogrszlk ortaya
kabilir. zellikle toplumsal kay
namann tarihsel, dilsel ve dier
nedenlerle ulus devletlerce etkin biim
de tevik edildii durumlarda, tek tek
ehirler toplumsal btnlemeyi sala
yc olumlu gler haline gelebilirler.
ncs, ehirler nemli birer
siyasi temsil ve ynetim mekandr.
Yerel yetkililerin kresel meselelerde
ulus devletlere kar iki nemli avantaja,
birincisi daha byk bir temsil oranna;
kincisi ulusal yaplar iinde esnek
davranabildikleri iin daha fazla hareket
olanana sahiptirler. 20. Blmde
(Siyasa, Devlet ve Terrizm) gr-m
olduumuz zere, birok yurtta ulusal
siyasi dzenin kendilerinin karlarm ya
da kayglarn yeterince tem sil
edemediinden yaknmaktadr. Ulus
devletin belli kltrel ya da blge-sel
karlar temsil etmekten fazlasyla uzak
olduu durumlarda, ehirler ve yerel
makamlar siyasi etkinlie alan
eriilebilir kaplardr.
Siyasi, ekonomik ve toplumsal
eyleyenler olarak ehirler
Birok byk rgtn, kurumun
ve grubun yollar ehirlerde kesiir.
Yurtii ve uluslararas i kollar, potansi
yel giriimciler, devlet makamlar, sivil
kurulular, meslek birlikleri, ticari
sendikalar ve dier birok oluum
kentsel alanlarda kar karya gelir ve
birbiriyle balantlar kurarlar. Bu
balantlar, ehirlerin siyaset, ekonomi,
medya ve kltr alanlarnda toplumsal
birer eyleyen grevi grd ortak ya
da mterek etkinliklere yol aabilir.
Ekonomik birer eyleyen olarak
ehir rnekleri son yllarda gitgide
artmaktadr. Avrupa'da 1970'lerdeki
ekonomik durgunluk dneminin
balamasyla birlikte ehirler bir araya
gelmi ve yatrmlar tevik ederek yeni
i olanaklar yaratmlardr. Bugn
Avrupa'nn en byk elli ehrinin dahil
olduu Avrupa ehirleri Hareketi, 1989
ylnda balamtr. Uluslararas pazarlar
ve esnek retim ve ticaret yaplar
hakkndaki bilgilerin hznn nemini
kavrayan Seul, Singapur ve Bangkok
gibi Asya ehirleri de birer ekonomik
eyleyen olarak zellikle etkili olmu
lardr.
Kimi ehirler kar karya kaldk
lar glkleri zmek amacyla, orta ve
uzun vadeli strateji planlar oluturmak
tadrlar. Bu gibi planlarn nda yerel
ynetim makamlar, sivil toplum
kurulular ve zel ekonomik kiiler
kentsel altyapy elden geirebilmek iin
dnya apnda etkinlikler dzenlemek
te ya da istihdam olanaklarn giriim
cilik temelli sanayilerden bilgisel temelli
sanayilere kaydrmaktadr. Birming
ham, Amsterdam, Lyon, Lizbon,
Glasgow ve Barselona, stratejik
planlarn yardmyla kentsel dnm
tasarlarn baaryla hayata geirmi
Avrupal ehirlerin rnekleridir.
Barselona vakas zellikle dikkate
deerdir. 1988 ylnda hayata geirilen
Barselona 2000 Ekonomik ve Toplum
sal Strateji Plan, ortak bir vizyonu
paylaan ve kenti dntrmeyi ama
layan kamusal ve zel rgtleri bir araya
getirmitir. Barselona belediyesi ve
aralarnda ticaret odas, niversite, ehir
liman ynetimi ve ticari birlikler gibi
baka on kadar rgt, birlikte plann
ana hedefine ulamann yollarn
aramaktaydlar: letiim ve tamaclk
980

altyapsn iyiletirm ek suretiyle
Barselona'y Avrupal ehirler ana
dahil etmek, Barselona ehri sakinle
rinin yaam kalitesini arttrmak ve bir
yandan yeni ekonomik sektrleri tevik
ederken, dier yandan da sanayi ve
hizmet sektrn daha rekabeti bir
hale getirmek.
Barselona 2000 plannn ke
talarndan biri, ehir Olimpiyat
Oyunlar'na ev sahiplii yapt 1992
ylnda hayata geirildi. Olimpiyat
Oyunlar'na ev sahiplii yapmak
Barselona'nn kendi bana uluslar-
araslamasna izin verdi; ehrin
vasflar ve vizyonu artk herkesin
ilgisine sunulmutu. Barselona vaka
snda dnya apnda bir etkinlik dzen
lemek iki yanyla nemli olmutur: hem
ehrin dnyann gzndeki yerini
bytmtr hem de ehre kentsel
dnmn tamamlama istei
alamtr (Borja ve Castells 1997).
T o p lu m s a l im g e le m in iz i k u lla n n : s p o r v e k e n t s e l d n
Manchester, Kraliyet Oyunlar'n
kazandna niin piman olabilir?
lk k ez 1 9 3 0 ylnda B rita n y a m p arato rlu u 'n u
k u tla m a k iin yapldnd a g ere k le tirile n K ra liy e t
O y u n la r, M a n c h e ste r sak in lerin e h i d e h o
o lm ay an m o d e rn b ir fatu ra d etm ek ted ir.
M a n ch e ste rlla r, b u g n , g e le ce k yl yaplacak
oy u nlara y en id en ev sahiplii y ap ab ilm ek iin 4 5
m ily on p au n d lu k b ir kaynak sa lan m as am acyla
y erel v erg ilerin a rtrlm as ve h iz m ed erd e k esin tiy e
g id ilm esi g ib i d u ru m larla k ar karyadrlar.
E tk in li i d z en le y e n ler h e r n e k ad ar ala b ir yl
kala geri saym a balam larsa d a, eh ir sak inleri ve
y erel m eclis yeleri nihai b e d eli h alk h iz m ed erin in
a k sa m a s ola ra k d ed ik leri iin b u d u ru m u p ro te s to
etm ek ted irler.
e h ir sak in lerin in olu tu rd u u g ru p lar v e m u h a le fe t
k an d n d an siy a setiler i P artisi y n etim in d ek i
ehirler ve Kentsel Alanlar
Spor etkinlikleri artk kentsel dnm
srecinde nemli bir rol oynayabilmek
tedir (Taylor ve dierleri 1996).
Uluslararas Olimpiyat Komitesi yele
ri, Londra'nn 2012 yl Olimpiyat
Oyunlar iin baarl bir aday olabilmek
amacyla kentsel dnm konusuna
verdii nemden olduka etkilenmi
lerdir. Londra'nn 2012 plan, Dou
Londra'nn Stratford blgesinde
bulunan ve Birleik Krallkta'taki en
byk virane olan yaklak 240
hektarlk alann dntrlmesine
odaklanmtr. Aadaki kutuda 2002
Kraliyet Oyunlar'nn Manchester'n
kentsel dnm, iin nasl bir katalizr
grevi grdn inceliyoruz.
Belediye bakarlarnn rol
Kresel dzen iinde ehirlerin
yeniden nem kazanmasyla birlikte
belediye bakanlarnn rolleri de
deimeye balamtr. Byk ehirlerin
m
M a n c h e ste r beled iy esi eh ir m eclisin in yapt
k esin tilerin im d id en etk isin g s te rm e y e baladn
ve e n az isk an m d rl n n 1 4 y azh an esin in
k ap sn a kilit v u ru ld u u n u , beled iy e alan lar
arasnd a baz iten k a rm a la rn yaandn
s y lem ek ted irler. D o u M a n ch e ste r'd a iki yzm e
havuzu k ap an rk en , W ith en sh a w 'd a b ir b o k s
ku l b n n m ali d este i, k o n sey in fin ansal
y ard m n n oyu nlar h e p te n k ay b etm e riskini
tad kaygs y z n d en k esilin ce, b ak a b ir yere
tan m ak z o ru n d a kalm tr.
M a n c h e ste r m eclisi oy u n lar g erek letirilm esi iin
10 m ily on p o u n d lu k ticari kred i v e b a k a o k
d eerli m ali k aynaklarn kullanlm as g erek ece i
s y len tisin i d o ru lam tr. B a z rap o rlara g re , yerel
y n etim in M a n c h e ste r H av aalan 'n d an elde ettii
k r da oy u nlara kaynak o larak aktarlabilir.
M e c lis yeleri v e eh ir sak in leri, eh ir m eclisin in
altna girdii b y k m ali yk y z nd en vergileri
981
 ehiler ve Kentsel Alanlar

a r ttr m a s n n b ir a n m e s e le s i o ld u u n u ileri - o u g e ici o la n 5 ,0 0 0 yeni i salanm aktadr.

s rm e k te d irle r. e h ir m e c lis i K r a liy e t O y u n la n 'n
- M a n c h e s te r eh rin in dnya ap n d ak i im g esi daha
g e r e k le tirm e k i in to p la m 8 0 m ily o n p a u n d
da g elim ek ted ir.
h a rc a y a c a k tr. N o r m a l d e ya k la k 3 5 m ily o n p a u n d
h a r c a n m a s g e re k m e k te y d i. G e l g e ld im , g e e n ay - M e c lis -vergi in d irim i
m e c lis f a z la d a n b ir 4 5 m ily o n p a u n d d a h a ta le p e tti,
- 1 0 m ily o n p au nd lu k ticari kred i alnm tr.
z ira o y u n la rn b u s e n e sa n la n d a n o k d a h a p a h aly a
m a l o la c a o r ta y a k t. - ik i y zm e h av u zu ve b ir b o k s ku l b k ap an m tr.

O y u n la rn fin a n sm a n n d e n e d e m e k i in h k m e t - 1 4 isk an o fisi k ap an m tr.

ta ra fn d a n g re v le n d irile n m ily o n e r i a d a m P a tr ic k
- 5 6 alan ite n k arlm tr.
C a r t e r ta r a fn d a n h a z rla n a n r a p o r d a , ya k la k 1 1 0
m ily o n p a u n d lu k b ir k a y n a k eksiklii o ld u u o r ta y a - M a n c h e ste r H av aalan 'n d an g e le n vergiler,
k t. H k m e t h e m e n -s p o r lo to y u d a ta n - S p o r ts oyu nlara m ali kaynak salam ak am acy la aktarld.
E n g la n d 'd a n 3 0 m ily o n p a u n d lu k m a li k a y n a k
- G e l e c e k t e d e k e s in tile r o lm a s m u h te m e ld ir .
a k ta rm y a p t v e d e 3 0 v e 4 0 m ily o n p a u n d lu k b ir ek
k a y n a k d a M a n c h e s t e r e h ir m e clis i ta ra fn d a n
D nm oyunlar m?
aktarld .
M a n ch e ste r'm g rk e m li K ra liy e t O y u n lar stad n n
M a n c h e s t e r e h ir m e c lis in d e k i L ib e r a l
h e m e n k e sin d e n d n d n zd e k arnza
D e m o k r a d a r n lid eri o la n S im o n A s h le y , K r a liy e t
sralanm b ir d izi ev k m ak tad r. Y az g n ein d e
O y u n la r'n n h i z m e d e ri y a d a v e rg ile ri
parld ayan kzl tulalar, bu ralarn b ir zam an lar
e tk ile m e y e c e i s z v e rild i. A m a b u d o r u d e il.
kuzeyd eki eh ir m erk ez i b lg e sin in k k b ir
O y u n la rn k e n te m a li y n d e n a r b ir b e d e l
rn e i gibiydi asln d a, b u ras klasik T a G iy m e
d e tm e s i n d e n k a y g la n y o ru z d e m i tir. M e c lis in
C ad d esi. F a k a t artk B e n C a d d e s in in ayrt ed ici
b ir y e r le r d e n f a z la d a n 4 5 m ily o n p a u n d lu k b ir m ali
zelli i p e n ce re le rin zerin d ek i k ab a m ad en i
k a y n a k b u lm a s g e r e k iy o r v e h a r c a n a c a k p a ra
p an ju rlar v e b ir h ay alet k asab ay an d ran rk t c
to p la m d a 8 0 m ily o n p a u n d u b u lu y o r. B u e h ir
sessizlii olm u tu r. K ra liy e t O y u n lar'n n
m e c lis i in m th i b ir m a li risk d e m e k . B y k s p o r
g erek letirild i i h e m e n b ir m il te sin d e k i S p o r
o la y la rn a m e rk e z i h k m e tin m a li k ay n ak s a la m a s
e h ri k om p lesiy le olu tu rd u u k artlk s o n d erece
g e r e k m e k te d ir .
arp cd r. B u g n a rtk eh ir sak in lerin in b iro u ,
Y z m e h a v u z la r v e sk a n o fis le ri b ir b ir k a p a n y o r. d aha b ir yl n c e sin e kad ar b yk cokuyla
H i z m e d e r d e k e sin tiy e gid iliyor. E e r o y u n la ra karlan an b u oy u n larn u zu n v ad ed e kendi
m ily o n la r h a r c a r s a n z , b a k a h i b ir e y e p a r a y aam larn a o lu m u b ir k atkd a b u lu n u p
h a r c a y a m a z s n z . .. bu lu n m ay aca n g e r e k te n m erak etm ek ted irler.

Kaynak: Vivek Chaundray, Guardian e h ir m eclisi yle d n yo r g ib i g r n m ek ted ir.

Kraliyet Oyunlar'nn M anchester'a getirileri ve
gtrleti
- D o u M a n c h e s t e r 'm k e n ts e l d n
tirilm e k te d ir.
- B lg e d e k i tu riz m s e k t r n n c a n la n m a k ta d r
(25 Temmuz 2001).
D a h a g e e n h a fta O y u n la r'n ta m g n l k 6 ,3 0 0
yeni i olan a saladn v e yllk tu rizm g elirin in
18 m ily o n p au n d lu k b ir art y aan d n ve
M a n c h e ste r'm k e n tse l d n m iin 5 7 0 m ily on
m g e r e k le -
p au n d g elir elde ed ild iini aklam lard r. Y in e de
2 7 yldr M a n ch e ste r'd a yaaya B ili B o o th 'u n
k afasn d ak i so ru iared eri h e n z silinm i d e il...

- O y u n la r' 1 m ily o n kiin in iz le y e c e i ta h m in K a n a l e v re sin e y ep y en i a p a rtm a n b lo k lar b ile in a

e d ilm e k te d ir.
- Y e n i s p o r m e k a n la rn a 1 7 0 m ily o n p a u n d
h a r c a n m tr -M a n c h e s te r F u t b o l k u l b i in y en i
b ir s ta d y a p lm a s v e d o u M a n c h e s t e r 'a y z m e
h a v u z u in a e d ilm e si gibi.
- e h rin m a k y a j i in 5 m ily o n p a u n d h a r c a n m tr .
ed ilm ek ted ir -a m a bay B o o t h 'a g r e b u k afasn d ak i
so ru n la ra b ir y an t deil. Y e n i i olan ak larn n
e lb e tte b a m z n st n d e yeri v ar v e eh re yeni
in san larn tan m asn a v esile o la c a k yeni bin alarn
in a ed ilm esi b e n i rah atsz etm iy or. B e n im kaygm
b u yeni k o n u d arn b lg e sak inleri i in fazla p ah al
o la c a k olm as. B t n b u k e n tse l d n m h am lesi

982

g e r e k te n d e m rle rin in b yk b l m n bu
eh ird e g e irm i in san lar i in m i yaplyor?
B a n k S tre e t'te yaayan J im L a rk in 'in d e b e n z e r
kayglar var. Y o k su l in san larn d aha y ok su l
b lg e le re tan m ay a zo rlan d n a tan k o lu y o ru m . B u
d av ran n sa d e ce so ru n lar b a k a yere tayor.
U m a rm O y u n la r'n verd ii h e y eca n , b ak a alanlara
da yaylr.
H e r iki ad am da O y u n la r'n o n la rca yldr d o u
M a n c h e ste r b a n a g elen en iyi ey olduu
k o n u su n d a h e m fik irler. V e yaknlard aki B e sw ic k 'd e
yaayan B a rb a ra T a y lo r'n d a b u k on u d a s y ley ecei
o lu m lu b irk a ey v ar: O y u n la r B e sw ic k 'in haritad a
g r n m e sin i salad. n sa n la r artk b iz im b ire r
haydut olm a d m z anladlar. z e l ve k am u
ara z isin e p aralar aktld v e b u p ara insan
k ay nak larn a aktarld. A y rca b e n h e r n e kadar
in sa n la rn u g n lerd e b u rad a y aam ak tan g u ru r
d uydu klarna p e k em in d eilsem d e, en azn d an artk
b a k a y erlere ta n m a k ta n s z etm ed ik lerin i
b iliy o ru m . K e n d ile ri ve o cu k la r i in b u rad a b ir
g e le c e k old u u n u g r y o rlar.
ehifle v e Kentsel Alanlar
m r b o y u n ca B e sw ic k 'te yaam o lan 7 4
yandaki V e ro n ic a P ow ell da ayn l d e iyim ser.
B u ra d a K ra liy e t O y u n la r g ib i b ir etk in li im izin
o lm a s m u h te e m b ir ey. B u oy u nlar g e le ce k te
bu rad a g e re k le e c e k ey lerin g v en cesi. O n yl
n c e z o r zam an lar g eiriy o rd u k , zira yaadm z
ev ler ve d aireler b e rb a t d uru m d ayd; ayrca,
b lg e d e s rekli su ilen iy ord u . H ay ata g eird ik leri
b u d n m p ro je si v e in a ed ilecek yeni o te lle r b u
b lg e y e p ara ak m asn salayacak. B u ray a M e tro da
g etireb ilirsek , ite o zam an alm ak iin
M a n ch e ste r'a g itm ek o c u k oy u n ca o lacak . B ir
b ak a d eyile b u d u ru m d an o ld u k a karl k aca z
diye d n y o ru m .
Kaynak: D avid G ren , BBC Nem Online,
M an chester (28 T em m uz 2 0 0 5 )
Sorular
1. K e n ts e l d n m d e eh ir sak in lerin in n e g ib i b ir
ro l vardr?
2. K e n ts e l d n m n b ed elin i kim d em elid ir?
3. M a n c h e ste r 2 0 0 2 K ra liy e t O y u n lar'n a aday
983
 ehirler ve Kentsel Alanlar
belediye bakanlar, ehir gndeminin
belirlenmesi ve ehrin uluslararas
profilinin ykseltilmesi konularnda
yaamsal neme sahip olabilecek
kiisellemi bir lider tipi oluturabi
lirler. ne kan baz vakalarda ehrin
kafalardaki imgesinin baarl biimde
dnmesinde, belediye bakanlarnn
aldklar kararlar etkili olmutur.
Szgelimi, Lizbon'un ve Barselona'nn
belediye bakanlar, ehirlerinin dnya
nn nemli kentleri arasna katlmas
srecinde itici g olmulardr. Benzer
ekilde daha kk ehirlerin belediye
bakanlar da ehirlerinin uluslararas
alanda tannmasnda ve yeni ekonomik
yatrmlarn hedefi olmasnda yaamsal
bir rol sdenebilirler.
Belediye bakanlarnn neminin
artt Birleik Krallkta'ta da grlebil
mektedir. i Partisi 1997 ylnda
iktidara geldiinde, Londra'nn yneti
mini seilmi bir belediye bakanna
brakma niyetinde olduklarn aka
ifade etmitir. Byk Londra Mec-
lisi'nin 1986 ylnda bayan Thatcher
tarafndan feshedilmesinden bu yana
ehrin kendine ait bir yerel ynetimi
olmamtr. Ken Livingstone 2000
ylnda Londra'nn seimle ibana
gelen ilk belediye bakan oldu.
Livingstone o tarihten beri kamu ta
maclna yatrm yaplmas (gnn
belli saaderinde Londra'nn merkezine
giren aralarn byk bir ksmndan
ald vergilerle), hemireler ve ret
menler gibi anahtar konumlardaki
iilerin uygun fiyatla barnma olana
salanmasn da ieren ayrks bir siyaset
izlemitir. Livingstone Londra'nn 2012
Olimpiyat Oyunlar adayln da gl
biimde desteklemitir. Olimpiyat
Oyunlar'nn ehrin deiim ve yeni
lenme srecinde byk bir katalizr
grevi greceine inanmaktadr. Yeni
lenme, 1992 Barselona Ompiyadar-
nn ve 2002 Manchester Kraliyet Oyun-
lar'nn temel meselelerinden biriydi
(Londra Plan 2004). Manchester Krali
yet Oyunlarnn yenilenme srecine
katks sayfa 981-83'deki kutuda
tartlmt.
A.B.D.'de belediye bakanlar son
yllarda byk bir ekonomik ve siyasi
g haline gelmilerdir. Silahl iddet
olaylarnn Amerika ehirlerini esir
almas, yirmiden fazla ehrin belediye
bakanmn silah denetim yasasnn
gemesi iin federal dzeyde yaplan
giriimlerden umudu kesip kendi ehir
lerindeki silah reticilerine dorudan
doruya dava amalarna yol amtr.
New York belediye bakan Rudolph
Giuliani, ehirdeki su oranlarn aa
ekmek amacyla son derece sk bir
yasa ve dzen siyasetini hayata geir
diinde -ki byk bir saygyla karlan
mtr- hararetli tartmalarn da fitilini
atelemitir. New York'un su oranla
rnda 1990'l yllarda byk bir d
yaanmtr; evsiz nfusu hedef alan
sk yaam kalitesi siyaseti, New
York'un kalabalk sokaklarnn ehre
sini deitirmitir. 11 Eyll 2001'deki
terr saldrlar Giulani'nin onaylanm
liderliinin dnya medyasnda grc
ye kmasna izin vermi ve kendisi Time
dergisi tarafndan 2001 ylnda Yln
Adam seilmitir.
Britanya ve dier lkelerde belediye
bakanlar, ehirleri ve blgelerinin
szcs olarak giderek artan bir etkin
liin tadn karmaktadrlar. ehirlerin
belediye bakanlar, genel metropol
blgelerindeki topluluklarla anlamalar
imzalayarak genellikle belediye snrlar
984

dndaki alanlarn siyasi gndemini de
belirleyebilecek gtedirler. Bu trden
ortaklklar, dnya apnda bir etkinlie
ev sahiplii yaplmasyla yabanc yat
rmclarn ilgisini ehre ekebilmek
tedir.
Sonu: ehirler ve kresel
ynetim
ehirler arasndaki ibirlii yalnzca
blgesel dzeyle snrl deildir.
ehirlerin uluslararas siyasi, ekonomik
ve toplumsal meselelerde nemli roller
oynayabilecei ve oynamas gerektii
dncesi gitgide daha fazla kabul
grmektedir. Kresel glerin dnya
nn birbirinden ayr blgelerini bir araya
getirmesiyle birlikte ehirlerde resmi ve
gayr resmi alar olumaya balamtr.
Dnyann en byk ehirlerinin kar
karya olduu sorunlar, birbirinden
yaltlm sorunlar deildir; daha geni
bir balamda, kresel ekonomiyle,
ulusal g ve yeni ticaret kalplaryla ve
biliim teknolojilerin gcyle ekillenen
bir dzlemde birbirine baldrlar.
zet
1. K e n t sosyolojisindeki ilk yaklam lar, byk lde,
yeleri kentsel sreleri ek olo jik m odellere g re ele alan
C h icago O kulu'nun etkisi altndayd. Louis W irth , bir
yaam tarz olarak kendilik kavram n gelitirm i ve kent
yaam nn gayri ahsi ilikileri ve toplum sal m esafeyi
arttrdn ileri srm tr. B u yaklamlar, kimi
bakm lardan kar klara m aruz kalm olsalar da,
h epten bir kenara atlmam lardr. E letirm en ler ehir
yaam nn her zam an gayr ahsi olm adna dikkati
ekm ilerdir: kentin m ahallelerinde b iro k yakn ve
kiisel ba kurulabilm ektedir.
2. D avid H arvey ve M anue Castells'in alm alan kentsel
sreleri m stakil s reler olarak ele alm ak yerine,
ehirlilik rntlerini daha geni toplum sal ilikilerle
ehirler ve Kentsel Alanlar
Kitabn baka yerlerinde dei
mekte olan dnyamzn karmaklnn
yeni demokratik ynetim biimleri
gerektirdiine dikkati ekmitik.
ehirlerin oluturduu alar bu konuda
ne kabilirler. Bu trden bir yap
halihazrda mevcuttur -BM'in Habitat
konferansyla birlikte gerekletirilen
Dnya Kentier ve Yerel Ynetimler
Asamblesi. Dnya Kentler ve Yerel
Ynetimler Asamblesi gibi oluumlar
ehir rgderinin halihazrda ulusal
ynetimlerden mteekkil yaplarla
btnletirilmesi konusunda umut
vermektedir.
ehirlerin giderek artan bir ekilde
siyasi srelere katlmalar uluslararas
ilikilerin demokratiklemesini getire
bilir ve bu ilikileri daha verimli klabilir.
Dnyadaki kentsel nfus artmaya de
vam ettike, kentsel alanlarda yaayan
nfusu gzeten siyasetiere ve reform
lara daha fazla ihtiya duyulacaktr.
ehir ynetimleri bu srelerde gerekli
ve yaamsal ortaklar haline gelecek
lerdir.
balantlandrm aktadr. nsanlarn ehirlerde
gelitirdikleri yaam tarzlar kadar, farkl m ahallelerin
fiziksel dzeni de sanayi kapitalizm inin yaygn
zelliklerini davurm aktadr.
3. G eleneksel toplum larda nfusun sadece kk bir
blm ehirlerde yaamaktayd. G nm zn
sanayilemi toplum larnda ise nfusun yaklak % 6 0
ile % 9 0 'lk b ir dilimi ehirlerde yaamaktadr. ehirlilik
sanayilemi dnya kadar, kalknm akta olan dnyada
da hzla artm aktadr.
4. Banliylerin ortaya k, ehir m erkezlerinin
bozulm asna sebep olm utur. D ah a varlkl kesim ler
daha h o m o jen bir evrede ve daha az katl konutlarda
yaam ak iin ehir m erkezini terk etm e eilimi
sergiler. B y lece b ir bozu lm a sreci balar ve
985
 ehirler v e Kentsel Alanlar

banliyler bydke, ehir m erkezinde yaayanlarn
sorunlar daha da byr. K en tsel yeniden dnm
-farkl kullanm alanlar bulunm as iin eski bin alan n
onarlm asn da kapsayan bu sre- b iro k byk
ehirde yaygn hale gelm itir.
5. K alk n m akta olan lkelerde m uazzam kentsel geliim
sreleri yaanmaktadr. B u toplum lardaki ehirler,
b iro k adan Bat'daki m uadillerinde byk farkllklar
g sterm ek ted ir ve genellikle gecekondulam a yznden
b iro k insan bu ehirlerde son d erece kt koullarda
yaam aktadr. K alk n m akta olan dnyadaki b iro k
ehirde kayt d ekon om i n e km aktadr. H km eder verebilm ektedir. K im i ehirler, dnya apnda
nfusun eitim , salk ve aile planlam as konusunda
giderek artan taleplerini genellikle karlayam amaktadr.
6. ehirler kresellem eden byk oranda
etkilenm ektedirler. N ew Y o rk , L ond ra, T ok y o ve H o n g
K o n g gibi kresel ehirler ve kent m erkezleri, byk
kurum sal irketlerin karargah konum undadr ve bu
ehirlerde fnans, tek n olo ji ve danm anlk hizm etleri son
d erece fazladr. Seul, M oskova, Sao P aolo gibi b ir dizi
b lgesel ehir, kresel ek on om ik an kilit noktalar
olm a yolunda hzla ilerlem ektedir.
7. ehirler kresel ek on om i iin n em li hale gelm eye
baladka, evrelerindeki blgelerle olan ilikileri de
deim eye balam tr, iin d e m evzilendikleri
blgelerden ve lkelerden ekon om ik anlam da ayrlan
ehirler, dier kresel ehirlerle yatay balar kurarak daha
byk n em d e olan bir konum a ykselm ektedirler.
K resel ehirler yksek eitsizlik seviyeleriyle
ralanmaktadrlar. B yk b ir refah ve sefalet yan yana
var olduu halde bu iki dnya arasndaki balant
asgari dzeyde kalmaktadr.
8. ehirlerin siyasi ve ek on om ik birer eyleyen olarak
rolleri bym ektedir. ehir ynetim leri, kimi kresel
m eselelerde ulusal hkm etlerden daha baarl
olabilm ektedirler. ehirler ek on om ik retkenlie ve
rekabetilie katkda bulunabilm ekte, kltrel ve
toplum sal btnlem eyi tevik ed ebilm ekte ve
eriilebilir siyasal etkinlik arenalar olarak hizm et
etkinliklere im za atarak ya da kentsel dnm
izlenceleri uygulayarak ehrin p rofiline katkda
bulunacak stratejik planlar oluturabilm ektedir.
Belediye bakanlar kentsel gndem i belirleyebilen
nem li birer siyasi g haline gelm ektedirler.
9. K resellem e sreci devam ettike, ehirlerin
uluslararas sorunlarn zm nd e oynayacaklar
roller de byyecektir. B unu n seb ebi, b irok byk
ehrin kar karya kald sorunlarn ekonom ik
b tnlem e, g , ticaret, halk sal ve biliim
teknolojileri gibi kresel m eselelerle balantl
olm asdr. B lg esel ve uluslararas ehir alar ortaya
km aktadr ve b u alar zam anla halihazrda ulus
devlederden olum u kresel ynetim biim lerine
daha etkin biim de katlacaklardr.

Dnme sorular
1. ehirler yabanclarn mekan mdr?
2. Chicago Okulu'nun kent yaam hakkndaki daha yeni dnceler zerindeki etkisi nedir?
3. ehirlerdeki farkl gruplar niin kaynaklar yznden kar karya gelmektedir?
4. Birleik Krallk'taki kentsel dnm abalar baarl olmu mudur?
5. nc Dnya'nn megaehirleri, baskc toplumsal koullar yaratt iin kendeme
srecini durdurmal mdr?
6. Neden s e i l m i bir belediye bakan kavram son zamanlarda bu kadar coku
yaratmaktadr?

986
 ehirler ve Kentsel Alanlar

Ek kaynaklar
Marshall Berman, A llT hat is SolidMelts into A ir (London: Verso, 1982).
Roger Bocock ve Kenneth Thompson (yay.) Social and Cultural Forms o f Modernity
(Cambridge: Polity, 1992).
James Donald, lmagining the Modern City (London: Athlone, 1999).
Nan Ellin, Postmodern Urbanism (Oxford: Blackwell, 1995).
David Frisby, Cityscapes o f Modernity: Critical Explorations
(Cambridge: Polity 2001).
Richard Le Gates ve Frederic Stout (yay.), The City Reader (London: Roudedge, 2003).
Philip Kasinitz (yay), Metropolis: Centre and Symbol o f our Times
(Basingstoke: Macmillan, 1995).
Peter Marcuse ve Ronald van Kepmen (yay.), Globali^ing Cities: A New Spatial Order?
(Oxford: Blackwell, 2000).
Mike Savage ve Ailen Warde (yay.), Urban Sociology, Capitalism and Modernity
(Basingstoke: Macmillan, 1993).
John Rennie Short, The Urban Order: A n Introduction to Cities, Culture and Pover
(Oxford: Blackwell, 1996)
Fran Tonkiss, Space, City and Social Theorj (Cambridge: Polity, 2005).

n t e r n e t b a la n t l a r

Srdrlebilir mimari, bina ve kltr: http://www.sustainableabc.com

Leichester niversitesi, ehir Tarihi Merkezi: http://www.le.ac.uk/urbanhist/index.html
ngiliz Hkmeti Mahalli Dnm Birimi: http://www.neighbourhood.gov.uk
ehir Belediye Bakanlar: http://www.citymayors.com/features/euro_cities.html
H-Urban Tartma Forumu: http://h-net.msu.edu/~urban/
Kktenci Kent kuram: http://www.rut.com
Sanal ehirlerle lgili Kaynak Merkezi: http://www.casa.ucl.ac.uk/vc/welcome.htm

987
indekiler

Sosyolojik bir konu olarak evre

Ortak evremiz
Bymenin snrlar var mdr?
Srdrlebilir kalknma
Tketim, yoksulluk ve evre
Tehditin kaynaklar
Risk, teknoloji ve evre
Kresel snma
Genetik olarak deitirilmi besinler
Kresel "risk toplumu"
leriye bakarken

^ et

Dnme sorulan
E k kaynaklar
Internet balantlar
22 evre ve Risk
 tsunami arpc biimde yavalad ve
hz yalnzca saatte otuz mile derken
ykseklii artmaya balad. Tsunami en
yakn kara ktlesine, kuzey Endonez
ya'daki Aceh'e, ilk depremden yalnzca
on be dakika sonra ulaarak pek ok
yerde yoluna kan her eyi ykt ve
yknty i kesimlere doru yzlerce
metre srkledi. Tayland' doksan
dakika sonra, Sri Lanka'y iki saat sonra,
Maldivler'i buuk saat sonra vurdu
2004 ylnn Armaan Gn sabah
ve son olarak, dalga, ona neden olan
Britanya zamanyla saat birden hemen
depremden yaklak yedi saat sonra,
nce, krk yln en byk depremi Hint
depremin merkezinden binlerce mil
Okyanusu'nun altnda gerekleti.
uzaklktaki Afrika kysna ulat.
Deprem deniz yatam kaydrd ve
yzlerce kilometre kp suyun yer dei Trajedinin lei hemen grnr
tirmesine neden oldu. Yer sarsntsnn olmad. Armaan Gn'nn sonuna
neden olduu, tsunami diye bilinen gelindiinde, tatil yapan birok Bat-
byk bir dalga, saatte yaklak be yz l'nn da iinde bulunduu 12.000 kii
mil hzla depremin merkezinden uzak nin lm olduu bildirildi. Birka hafta
laarak Hint Okyanusu'nda hareket sonra Birlemi Milletler 175.000'den
etmeye balad. Kyya yaklatka, fazla kiinin lm olduu kestiriminde

990

bulundu. lmlerin ou, yaklak
160.000 kiinin yaamn yitirdiinin
sanld Endonezya'dayd. Hint
Okyanusu evresinde len toplam kii
saysna ilikin rakamlar byk eitlilik
gstermektedir ama Britanya Kzl
Ha'nn sersemletci kestrimine gre,
l says 1 milyona yakndr. Sri
Lanka'da 30.000'den fazla insan ld;
bunlarn bininden ou, 80 tonluk bir
trenin raydan kp suda batmasyla
bouldu. Hindistan'da lenlerin say
snn 10.000'den biraz az olduu sanl
maktadr. Batya doru yolculuk eden
dalga Afrika kadar uzaklarda, ktann
dou kys boyunca yaklak 140 kiiyi
ldrerek ykma neden oldu. Hint
Okyanusu evresinde milyonlarca kii
evsiz kald.
Armaan Gn tsunamisi kresel
bir felaketti ve bu, kresellemi bir
dnyada, binlerce mil uzaktaki olaylarn
yaamlarmz zerinde nasl byk bir
etkisinin olduunu gsterir. Her ne
denli tsunamide len insanlarn byk
ounluu yerliler olmusa da, bunlarn
birka bini, pek ou blgede masals
bir Noel dinlencesinin tadn karmak
ta olan Batllar'd. Tsunami, Britanya
vatanda olan ya da Birleik Krallk'la
yakn balar olan 149 kiinin cann
ald: Bu, kinci Dnya Sava'ndan bu
yana bir tek olayda yaamm yitiren
Britanyallar'n en yksek saysdr ve
2001'de New York'taki ve Washing-
ton'daki terr saldrlarnda len
Britanyallar'n saysndan ok daha faz
ladr. Batklar arasndaki ok sayda
yaam yitimi, kreselleim srecini yan
stmaktadr. Tatilcilerin ounun ld
Tayland, zengin dnyadan insanlarn
tatilleri iin evlerinden daha uzak
yerlere yolculuk etmeye gitgide artan
991
evre ve Risk
biimde hazr olmasyla, yalnzca son
yirmi ylda bir kitle turizmi lkesi
olmutur. Yardm abas da uzanm
bakmndan kreseldi. Felaketi izleyen
gnlerde dnyann haber istasyonlar
gezegen apnda ekilen acnn resim
lerini ve raporlarn yaynlad. Zengin
lkelerde milyonlarca dolar halkn
geneli tarafndan, ve en kt vurulan
lkelerin bor geri demelerinin askya
alnmas gerektii zerinde anlaan ve
blgeye blk ve bilirkii nerileri
gnderen devlet ynetimleri tarafndan
baland. 2005 Ocak'nn balarnda,
Avrupa apnda milyonlarca kii
lenlerin ansna dakikalk sessizlie
katlmak zere, yapmakta olduklar
eyleri durdurdu.
t ap !nu'm tn -omym >'>'. .ma o . r
Sosyolojik bir konu olarak
evre
Sosyologlar neden bunun gibi
olaylarla ilgilenmektedir? Tsunami
kesinlikle btnyle doal bir olay,
doann etkileyici gcnn bir rnei
deil miydi? Ancak, sosyologlar bizim
doayla ilikimize -iinde yaadmz
fiziksel evreye dorudan bir ilgi
duyabilirler ve duymaldrlar. Birinci
olarak, sosyoloji evresel tehditlerin
nasl daldn anlamamza yardm
edebilir. Her ne denli Asya'daki tsunami
yerkrenin her yanndan insanlar
ldrdyse de, yukarda grdmz
zere, len insanlarn ou Hint
Okyanusu evresindeki ky blgeleri
nin yerlileriydi. Eer bu, Byk
Okyanus'un daha zengin lkelerinde
olsayd, ss Amerika'nn Hawaii
eyaletinde bulunan Pasifik Tsunami
Uyar Sistemi, bir dalga vurmadan nce
insanlar kydan uzaa tayacak
 evre ve Risk

altyapnn kurulmu olaca tehlike lar srekli ekonomik bymeyle ilgili

altndaki lkelerdeki acil durum beklentilerini yeniden gzden geirmek
yetkililerini abucak uyarm olurdu. zorunda kalacaktr. Kimi yeilci1 (ev
(Batl balarn parasyla imdi Hint reci) yazarlar, kresel evresel felaketin
Okyanusu iin bir erken uyar sistemi nlenmesi iin zengin lkelerdeki
kurulacaktr.) evreden gelen riskin da insanlarn tketimcilie kar tepki
lm, evresel tehdidin baka trlerin gstermesinin ve daha yaln yaam
de de eitlilik gsterir. rnein, her ne biimlerine dnmesinin gerektiini ileri
denli kresel snma gezegendeki srmektedirler (rnein, Schumacher
herkesi etkileyecekse de, bu farkl 1977'ye; Stead ve Stead 1996'ya
biimlerde olacaktr. (Kresel snma ve baknz). Bu yazarlar kresel evreyi
onun olas etkileri s. 1006-12 arasnda kurtarmann bylelikle gerek toplumsal
tartlmtr.) Barnma ve acil durum gerekse teknolojik deiim anlamna
altyapsnn etin havayla baakmada geleceini ileri srmektedirler. Var olan
rnein Birleik Krak'tan daha az engin kresel eitsizlikler gz nnde
baarl olduu Banglade gibi deniz bulundurulduunda, gelimekte olan
dzeyine yakn, yoksul lkelerde sel ok dnyann yoksul lkelerinin, byk
daha fazla kiiyi ldrr. A.B.D. gibi lde zengin lkeler tarafndan yara
daha zengin lkelerde, kresel snma tlm olan evre sorunlar yznden
nn siyasetiler iin ortaya kard kendi ekonomik bymelerini gzden
meselelerin, daha dorudan etkilenmi karmalar pek olas deildir. Sosyoloji,
olan alanlardan insanlarn lkeye girme evre sorunlarnn deien toplumsal
ye almasyla ykselen g dzeyleri eilimlerle nasl balantl olduunu
gibi dolayl etkilerle ilintili olmas inceleyebilmemizi salar.
olasdr.
Bu blmde, doal evreye ynelik
ikinci olarak, sosyologlar insan daha geni tehditierin kimilerine bak
davran rntlerinin doal evre yoruz tsunamiden farkl olarak, bunla
zerinde nasl bask yarattna degin rn ou tam da insanlardan gelmekte
bir anlat salayabilirler (Cylke 1993). dir. Tketimin imdiki dzeylerinin
Her ne denli Armaan Gn tsunamisi srdrlebilir olup olmadn soruyo
insan eyleminin bir sonucu deildiyse ruz ve kirlilik, atk ve kaynaklarn azal
de, bu blmde tarttmz pek ok tlmas da iinde olmak zere evremize
evresel meydan okuma yledir. rne ynelik nemli tehdiderden kimilerini
in, sanayilemi lkeler tarafndan inceliyoruz. Bunun ardndan, bugn
retilen kirlilik dzeyleri, dnyann kar karya geldiimiz balca evresel
daha yoksul, sanayilememi uluslarn risklerden kimilerine bakyoruz.
da da yinelenirse felakete neden olur.
(Aada, bymenin snrlar ve srd
rlebilir kalknma ile ilgili tartmamz
Ortak evremiz
da bu meseleye daha ayrntl olarak nsanlarn doal dnya zerindeki
bakyoruz.) Eer dnyann yoksulla zararl etkisiyle ilgili sorular, rnein
m kesimleri daha zengin olanlara kresel snma ve dnyann yamur
yetiecekse, zengin dnyann vatanda ormanlarnn ykm, evresel ekoloji

992

diye bilinir. evreye degin kamusal
ilinti, evresel meselelerle ilgili kam
panya yapan 'yeilci' partilerin ve
Yeryz Dostlar ve Yeilbar gibi sivil
toplum rgtlerinin oluumuna yol
amtr. eitli yeilci felsefeler olmak dzeylerinin srdrlemezliini iaret
la birlikte, dnyann evresini koruma,
onun kaynaklarn tketmekten ok
esirgeme, ve geriye kalan hayvan trle
rini korumak zere eyleme geme
ilintisi, ortak bir konudur.
Bymenin snrlan var mdr?
Yeilci hareketlerin ykseliinin ve
halkn evresel sorunlarla ilikisi
zerindeki nemli bir etkinin, ilk kez
1970'lerin banda yaymlanan nl bir
rapora dek izi srlebilir -Roma
Dernei tarafndan yaymlanan The
Umits to Growth (Bymenin Snrlar -
Meadovvs ve dierleri -1972). Roma
Dernei, talya'nn bakentinde olutu
rulan bir sanayiciler, i danmanlar ve
kamu grevlileri topluluuydu. Bu
topluluun grev vermesiyle, srdr
len ekonomik bymenin, nfus
artnn, kirliliin ve doal kaynaklarn
azaltlmasnn sonularyla ilgili
nceden bildirimlerde bulunmak iin
bilgisayar modelleme uygulaymlarn
kullanan bir inceleme balatld. Bilgi
sayar modeli, 1900 ile 1970 arasnda
yerlemi olan eilimler 2100'e dek
srerse ne olacan gsterdi. Bilgisayar
kestirimleri, dikkate alnan etkenlerin
farkl byme oranlarna bal olarak
eitli olanakl sonular yaratmak zere
deitirildi. Aratrmaclar deikenler Rapor, 20. Blm'de s. 916-920'de
den birini deitirdikleri her keresinde,
sonunda bir evresel bunalmn olaca
n buldular. Roma Dernei Raporu
nun vard balca sonu, sanayiyle ilgili
byme oranlarnn, yeryznn
kaynaklarnn sonlu yapsyla ve gezege
993
evre ve Rsk
nin nfus artn tama ve kirlilii
emme yeterlikliliiyle uyumlu olmad
yd. Rapor, "nfustaki, sanayileme
deki, kirlilikteki, besin retimindeki ve
kaynak azalmasndaki" imdiki byme
ediyordu.
Roma Dernei'nin raporu geni
lde eletirildi, hatta zgn yazarlar
daha sonra eletirilerden kimilerinin
hakl olduunu kabul etmeye baladlar.
Aratrmaclarn kulland yntem
fiziksel snrlara odaklanyordu ve b
ymenin ve teknolojik yeniliin var olan
dzeylerinin sreceini sayltlyordu.
Aktarm, insanlarn evresel meydan
okumalara teknolojik ilerlemelerle ya da
siyasal aralarla karlk verme sasn
yeterince gz nnde bulundurma-
mt. stelik, eletirmenler, pazar kuv
vetlerinin kaynaklarn ar-smrl-
mesini snrlamak zere eylemde bulu
nabildiklerini iaret ediyorlard. rne
in, eer magnezyum gibi bir maden az
bulunur olursa, fiyat artacaktr. Fiyat
artnca, daha az kullanlacaktr, ve
bedeller fazla keskin biimde ykselirse
reticiler ondan hepten vazgemenin
bir yolunu bile bulabilirler. Snrlamalar
her ne olursa olsun, raporun, kamu
bilinci zerinde gl bir etkisi oldu.
Rapor, pek ok insann sanayi gelii
minin ve teknolojinin zararl sonular
nn ayrdna varmasnn yan sra,
kirliliin farkl biimlerinin dene
timsizce gelimesine izin verilmesinin
tehlikeleriyle ilgili uyarda bulundu.
tartlan filizlenmekte olan evreci
hareketler iin bir hzlandrc ilev
grd.
Bymenin Smrlan'nm temel fikri,
yeryznn, sregiden ekonomik
kalknmas ve nfus artn nereye dek
 evre ve Risk
emebileceim snrlayan gerek toplum
sal gerekse doal etkilerin olduuydu.
Roma Dernei'nin bulgulan pek ok
topluluk tarafndan, evreyi korumak
iin ekonomik kalknmann serte
ksdanmasnn gerektiini ne srmek
iin kullanld. Ancak, byle bir gr
bakalar tarafndan inanlmaz ve
gereksiz diye eletirildi. Onlar, ekono
mik kalknmann zendirilebileceini
ve zendirilmesinin gerektiini, nk
onun dnyann zenginliini artrmann
arac olduunu savunuyorlard. Eer bir
ekilde kendi sanayi byme sreleri
ksteklenirse, daha az gelimi lkeler
daha zengin olanlara yetimeyi hibir
zaman umut edemezler.
Srdrlebilir kalknma
Ekonomik bymenin dizginlen
mesi arsnda bulunmak yerine, daha
yeni gelim eler s rd r leb ilir
kalknma kavramna dayanrlar. Bu
terim ilk kez Birlemi Millederin grev
vermesiyle balatlan Ortak Gelecei
miz balkl 1987 tarihli bir raporda
ortaya atlmtr. Raporu ortaya koyan
rgtleyici yarkurula o zamann Nor
ve Babakan Gro Harlem Brunddand
bakanlk ettiinden, bu, Brunddand
Raporu diye de bilinir. Raporun yazar
lar yeryznn kaynaklarnn imdiki
kuak tarafndan kullanmnn srd
rlemez olduunu savlyorlard:
Y ir m in c i y zy ln ak i in d e
d n y as ile onun s rm e sin i
g e z e g e n in a ra sn d a k i ilik i
d e iim d e n ey im lem itir...
to p ra k la rd a , su larda, b itk ile r v e hayvanlar
arasn d a ve t m b u n larn
ilikilerd e n e m li, isten m ed ik d e iim ler
g e re k le m e k te d ir. D e iim
d allarn n b e ce risin i ve b izim
d e e rlen d irm e v e salk v e rm e salarm z
am ak tad r. B u , farkl, d aha p aralan m
b ir d nyad a ev rim lem i o la n siyasal ve
e k o n o m ik k u ra m la rn u y u m lan m a ve
b a a k m a g iriim lerin i b o z g u n a u rat
m aktad r... G e le c e k k u aklar iin see
n ek leri ak tu tm ak zere, im d ik i kuak
ulusal v e u lu slararas o larak ie im di
b alam ald r ve b irlik te balam ald r.
Srdrlebilir kalknma, yenilene
bilir kaynaklarn, ekonomik bymeyi
ve hayvan trlerinin ve yaam-eit-
liliinin korunmasn zendirecek
biimde kullanmna ve temiz havay,
suyu ve karay korumaya adanmlk
olarak tanmlanyordu. Brunddand
Kurulu, srdrlebilir kalknmann,
"gelecek kuaklarn kendi gereksinim
lerini karlama becerisini tehlikeye
atmakszn imdinin gereksinimlerinin
karlanmas" olduunu dnyordu.
Srdrlebilir kalknma, bymenin,
en azndan lksel olarak, fiziksel
kaynaklan azaltmak yerine yeniden
evrimleyecek ve kirlilii en az dzeyde
tutacak bir biimde yrtlmesi gerek
tii anlamna gelir.
Our Common Futu re'un (Ortak
Geleceimiz) yaymlanmasnn ardn
dan "srdrlebilir kalknma" terimi
gerek evreciler gerekse hkmetler
tarafndan geni lde kullanlmaya
balad. 1992'de Rio de Janeiro'daki BM
Yeryz Zirvesi'nde kullanld ve
sonradan BM tarafndan rgtlenen
baka ekoloji zirve toplantlarnda,
rnein 2002'de Johannesburg'daki
in s a n Srdrlebilir Kalknma Dnya Zir
salayan vesi'nde iitildi. Srdrlebilir kal
d erin b ir knma ayrca gelecek yllarda yoksullu
a tm o sfe rd e ,
un pek ok biimini indirgemeyi
aralarnd aki
amalayan, dnyann her yanndan 191
devletin zerinde anlat Binyl
o ran bilim kalknma Hedefleri'nden (BGH)
im diki biridir. Konumuzla ilgili BGH'ler,
srdrlebilir kalknma ilkelerinin lke
siyasalaryla ve programlaryla btn
994

lemesini, evresel kaynaklarn yitimi
nin tersine evriliini, gvenli ime
suyuna srdrlebilir eriimi olmayan
insanlarn orannn yar yarya indirgen
mesini ve gecekondu semtlerinde
barnan en az 100 milyon kiinin yaam
larnda nemli bir iyilemenin elde
edilmesini ierir tm de 2020 ylna
dek.
Binyl kalknma H edefleri ile ilgili
daha fazla bilgi iin 11. Blm ,
"K resel E itsizlik ", s. 461'e baknz.
Tpk yaklak eyrek yzyl nce
Roma Dernei'nin raporunun yapt
gibi, Brunddand Raporu da pek ok
eletiriyi zerine ekmidr. Eletirmen
ler srdrlebilir kalknma kavramnn
fazla bulank olduunu ve daha yoksul
lkelerin zgl gereksinimlerini gzard
ettiini dnrler. Eletirmenlere
gre, srdrlebilir kalknma fikri,
dikkati yalnzca daha zengin lkelerin
gereksinimlerinin zerine odaklama
eilimindedir; daha varlkl lkelerdeki
yksek tketim dzeylerinin baka
insanlar pahasna doyurulma biim
lerini dikkate almaz. rnein, lkenin
yamur ormanlarn esirgemesi ynn
de Endonezya'dan bulunulan istemler
adaletsiz diye grlebilir, nk Endo
nezya'nn, esirgenimi kabul ettiinde
vazgemek zorunda olduu gelire
duyduu gereksinim, sanayilemi
lkelerinkinden daha fazladr.
Tketim, yoksulluk ve evre
evreyi ve ekonomik kalknmay
evreleyen tartmann byk blm,
tketim rntleri meselesine dayanr.
Tketim , insanlar, kurumlar ve
toplumlar tarafndan tketilen mallara,
hizmetlere, enerjiye ve kaynaklara
gnderme yapar. Bu, hem olumlu hem
de olumsuz boyudan olan bir grn
995
evre ve Rlsfc
gdr. Bir yandan, dnyann her
yannda ykselen tketim dzeyleri,
insanlarn, gemi zamanlarda oldu
undan daha iyi koullar altnda yaa
makta olduklar anlamna gelir. Tke
tim ekonomik kalknmayla balantldr
yaam standartlar ykseldike insanlar
daha fazla besin, giysi, kiisel nesne, bo
zaman, tatil, araba v.b. satn alabilir
durumda olurlar. te yandan, tketi
min olumsuz etkileri de olabilir. Tke
tim rntleri, evresel kaynak taban
n zarara uratabilir ve eitsizlik
rntlerini iddetlendirebilir.
Yirminci yzyln ak boyunca
dnya tketim eilimleri irkilticidir.
Yzyln sonuna gelindiinde zel ve
kamusal tketim giderlerinin toplam
yaklak 24 trilyon dolar buluyordu
1 9 7 5 'te k i dzeyin iki kat ve
1950'dekinin alt kat. 1900'de,
dnyadaki tketim dzeyleri 1.5 trilyon
dolarn biraz zerindeydi (UNDP
1998). Getiimiz otuz yldan bu yana
tketim oranlar ok hzl artmaktadr.
Sanayilemi lkelerde kii bana
tketim yllk olarak yzde 2.3 orannda
artmaktadr; dou Asya'da byme
daha bile hzl olmutur -yllk olarak
yzde 6.1. Buna kart olarak, Afrika'da
ortalama bir hane halk bugn otuz yl
ncekinden yzde 20 daha az tket
mektedir. Tketim padamasnn dnya
nn en yoksul beinci nfusunu gr
mezlikten gelmi olmasna degin
yaygn ilintiler vardr.
Dnyann zenginleriyle yoksul-
lannn arasndaki tketim eitsizlikleri
nemlidir. Kuzey Amerika ve Bat
Avrupa dnya nfusunun yalnzca
yaklak yzde 12'sini ierir ama onlann
zel tketimi -hane dzeyinde mallara ve
 evre ve Risk

2 2 .1 . Tablo Tketici harcamalar v e nfus: Blgeye g re, 2 0 0 0 (%)

Dnya Dnya zel tketim
Blge
nfusundaki pay giderlerindeki pay

Birleik Devletler ve Kanada 5.2 31.5

Bat Avrupa 6.4 28.7
Dou Asya ve Pasifik 32.9 21.4
Latin Amerika ve Karayipler 8.5 6.7
Dou Avrupa ve Orta Asya 7.9 3.3
Gney Asya 22.4 2.0
Avustralya ve Yeni Zelanda 0.4 1.5
Orta Dou ve Kuzey Afrika 4.1 1.4
Afrikann Sahrann gneyinde kalan blm 10.9 1.2

Kaynak. VVorldvvatch nstltute (2004)

hizmetlere harcanan miktar- dnya Son olarak, her ne denli dnyann

toplamnn yzde 60'nn zerindedir. balca tketicileri zenginler olsa da,
Buna karlk, dnyann en yoksul byyen tketimin neden olduu ev
blgesinin Afrika'nn, Sahra'nn resel zararn en ar etkisi yoksullar ze
gneyinde kalan ve toplam kresel rindedir. Kresel snmay tartrken
nfusun yaklak yzde 11'ini ieren greceimiz zere (s. 1006-12) zengin
blm dnyann toplam zel ler, olumsuz etkileriyle uramak
tketiminde yalnzca yzde 1.2'lik bir zorunda kalmakszn, tketimin pek
pay vardr (22.1. Tabloya baknz). ok kazanmnn tadn kardklar,
daha iyi bir konumdadrlar. Yerel bir
evreciler imdiki tketim rn-
dzeyde, varlkl topluluklar genellikle,
tlerinin yalnzca byk lde eitsiz
bedellerin ouna kadanmay yoksulla
olmakla kalmayp evrenin zerinde
ra brakarak sorunlu alanlardan tana
canalc bir etkisinin de olduunu ileri
bilirler. Kimya kurulular, g istas
srerler. rnein, taze su tketimi
yonlar, balica yollar, demiryollar ve
1960'tan bu yana iki katma km,
havaalanlar sklkla dk gelirli alan
aada tartlan kresel snmaya balca
lara yakn olarak konumlanr. Kresel
katkda bulunan fosil yaktlann yaklmas
dzeyde, benzer bir srecin ilediini
getiimiz elli yl iinde neredeyse be
grebiliriz: Topran niteliinin bozul
katna kmtr ve odun tketimi yirmi
mas, orman katliam, su ktlklar,
be yl ncekinden yzde 40 daha
kurun yaynmlar ve hava kirlilii, hep,
fazladr. Balk stoklar azalmakta, yabanl
gelimekte olan dnyann ierisinde
trlerin soyu tkenmekte, su stoklan
younlamtr. Yoksulluk da bu
azalmakta ve ormanlk alanlar boyut
evresel tehditleri arlatrr. Pek az
bakmndan daralmaktadr. Tketim
kayna olan insanlarn, kendileri iin
rntleri yalnzca var olan doal eleri
eriilebilir olan kaynaklar olabildiince
azaltmakla kalmayp atk rnler ve
artrmaktan baka pek az seenei
zararl yaynmlar araclyla onlann
vardr. Bunun bir sonucu olarak, insan
niteliinin bozulmasna da katkda
nfusu arttka, daralmakta olan bir
bulunmaktadr (UNDP 1998).

996

kaynak tabanna gitgide daha fazla bask
uygulanmaktadr.
Tehdit kaynaklar
Grm olduumuz zere, ada
dnyann kar karya geldii farkl pek
ok kresel evre tehdi vardr. Bunlar
kabaca iki temel eide ayrlabilir:
evreye salverilen kirlilik ve atk
rnler ile yenilenebilir kaynaklarn
azalmas.
Kirlilik ve atk
Hava kirlilii
Atmosfere yaplan zehirli gazlarn
neden olduu hava kirliliinin ylda 2.7
milyondan fazla kiinin cann ald
dnlmektedir. ki tr hava kirli
liinden szetmek olanakldr: Balca
olarak sanayi kirletkenler ve otomobil
eksozundan kan gazlarn rettii
"dortamsal kirlilik" ve evde snma ve
yemek piirmede yakdarn yaklmas
nn neden olduu "iortamsal kirlilik".
Geleneksel olarak, hava kirlilii, daha
ok saydaki fabrikalaryla ve motorlu
tadaryla, sanayilemi lkeleri skn
tya sokan bir sorun olarak grlm
tr. Bununla birlikte, son yllarda,
gelimekte olan dnyadaki "iortamsal
kirliliin" tehlikelerine dikkat ekil
mitir. Hava kirliliine bal lmlerin
yzde 90'ndan fazlasnn gelimekte
olan dnyada gerekletiine inanl
maktadr. Bunun nedeni, gelimekte
olan lkelerde insanlar tarafndan
yaklan odun ve gbre gibi yakdarn
pek ounun kerosen ve propan gibi
modern yaktiar kadar temiz olmama
lardr.
Yirminci yzyln ortasna dek
Britanya'da hava kirliliinin birincil
997
evre ve Risk
nedeni, atmosfere slfrdioksit ve
youn kara duman salan kmrn
yaygn olarak yaklmasyd. Kmr,
evleri stmada yaygn olarak, fabrikalar
daysa daha az kullanlyordu. 1956'da,
dumanl sisi indirgemeye ynelik bir
giriimde, bacalardan gelen duman
dzenlemek iin bir Temiz Hava Yasas
geirildi. Kerosen, propan ve doal gaz
gibi dumansz yakt trleri zendirildi
ve bunlar imdi Britanya'da ve
sanayilemi teki lkelerde yaygn
olarak kullanlmaktadr.
1960'lardan bu yana hava kirli
liinin balca kayna motorlu tadarn
kullanmndaki art olmutur. Tat
gazlar zellikle zararldr, nk
bunlar, bacalardan gelen dumanlardan
ok daha aadaki bir dzeyden
atmosfere girerler. 22.1. ekilde
gsterildii zere, farkl tat trleri
tarafndan retilen yaynmn snr-
deer aral olduka genitir. Avru
pa'da yolculuklarn yaklak olarak
yzde 80'inin yapld arabalarn evre
zerinde zellikle zararl bir etkisi
vardr. Bu nedenle, sanayilemi
lkelerin pek ounda hava kirliliini
azaltmaya ynelik giriimler yolcu
trenleri, tama kapasitesi yksek oto
bsler ve arabalarn ortaklaa kullanm
gibi yaynm dk yolculuk seenekle
rinden yararlanma zerine odaklan
mtr.
Hava kirlilii soluk alma glk
leri, kanserler ve akcier hastal da
iinde olmak zere insanlar arasnda
rastlanan birka salk sorunuyla
balantlandrlmtr. Her ne denli
dortamsal kirlilik uzun zamandr
sanayilemi lkelerle iliiklendiril-
mekteyse de, o, gelimekte olan dnya
da hzla bymektedir. lkeler hzl
 evre ve Risk
w [nr.^wywfffl!iwnBnn. mm

sanayileme sreleri deneyimlerken likle sert biimde vurulmulardr.

fabrika yaynmlar oalmakta ve rnein, sve'te, toplam 90.000
yollardaki tat says da artmaktadr. glden 20.000'i asitlenmitir.
Gelimi dnyann byk blmnde
evresel tehdiderin pek ou gibi
aama aama elden karlmakla birlikte,
asit yamurunu da etkisizletirmek
gelimekte olan lkelerin pek ounda
gtr nk o kkenleri ve sonular
kurunlu benzin bugn de kullanm
bakmndan ulusardr. rnein, dou
dadr. Dou Avrupa'nn ve eski Sovyet-
Kanada'daki asit yamurunun byk
ler Birlii'nin pek ok alannda hava
blmnn A.B.D.-Kanada snrnn
kirlilii dzeyleri zellikle yksektir.
tesinde bulunan New York eyaletin
Hava kirlilii yalnzca insan ve deki sanayi retimiyle balantl
hayvan nfuslarnn saln etkilemek olduuna inanlmaktadr. Asit yamu
le kalmaz; onun, ekosistemin baka runa urayan baka lkeler de benzer
eleri zerinde de zararl bir etkisi biimde, kkenleri ulusal snrlarn
vardr. Hava kirliliinin zararl sonu tesinde yattndan, sorunu zmenin
larndan biri, bir lkedeki slfr ve kendi denetimlerinde olmadn gr
nitrojen oksit yaynmlar srklenerek dler. Kimi rneklerde, asit yamuru
snrlar geip baka bir lkede asidi nun canalc olmasn azaltmaya ynelik
yalar rettiinde gerekleen bir olgu bir giriimde, iki yanl ya da blgesel
olan asit yamurudur. Asit yamuru anlamalara varld. Ancak, yaynmlar
ormanlar, ekinler ve hayvan yaam iin kimi alanlarda yksek olarak kalmak
zararldr ve gllerin asitienmesine yol tadr ve gelimekte olan dnyada hzla
aar. Kanada, Polonya ve skandinavya artmaktadr.
lkeleri asit yamuru tarafndan zel

ki kiilik kk araba Tek kiilik hafif kamyon

Arabalar / Tama kapasitesi ^
hafif kamyonlar
yksek kent
otobs Tama sas dk, rahatlk yksek
Otobsler /
tramvaylar
Fosil yaktsz elektrik Hz yksek tren, kmrden elde edilen elektrik
Yolcu trenleri 4
Tama uzakl orta Tama uzakl uzun Tama uzakl ksa
Hava
yolculuu
20 40 60 80 100
Karbon miktar (gram) / ton-km

22.1. ekil Bir to n lu k y k bir k ilo m e tr e ta m a n n n e d e n o ld u u y a y n m la r

Kaynaklar. IPPC. Guardian Education (25 Ocak 2000), s. 11; Grafik: Michael Agar,
Jenny Ridley, Graphic News
.u! i. in van sam an:

998

Kar sayfada Brent Spar'la ilgili
kutuda kirletme uygulamalarnn evre
ci eylemcilik yoluyla nasl alt edile
bileceiyle ve deitirilebileceiyle ilgili
bir durum incelemesi bulunmaktadr.
S u k ir lili i
Tarih boyunca, insanlar nemli
birok gereksinimi ime, yemek piir
me, ykama, ekinleri sulama, balk avla
ma ve baka pek ok ura gidermek
iin suya baml olmulardr. Her ne
denli su en deerli ve zsel doal
kaynaklardan biriyse de, insanlarn
ellerinde ok byk ktye kullanma
uramtr. Yllarca, atk rnler -gerek
insansal gerekse retilmi- neredeyse
zerinde ikinci bir kez dnlmeksizin
dosdoru nehirlerin ve okyanuslarn
iine boaltld. Suyun niteliini koru
mak, balklar ve suya baml olan yaba
nl yaam korumak ve insan nfusu
nun temiz suya eriimini gvenceye
almak iin pek ok lkede birleik
abalar ancak yaklak son yarm
yzyldr gsterilmektedir. Bu abalara
karn su kirlilii dnyann pek ok ye
rinde ciddi bir sorun olarak kalmak
tadr.
Birlemi Milletler tarafndan
konulan Binyl kalknma Hedefle-
ri'nden biri, 2015 ylna dek "gvenli
ime suyuna eriimi olmayan insanlarn
orann yar yarya azaltmaktr". Su
kirlilii, kabaca, su birikiminin zehirli
kimyasallar ve mineraller, bcek
ldrcler ya da ilemden geirilme
mi pissu gibi eler tarafndan kirle
tilmesine gnderme yapyor olarak
anlalabilir. Su kirlilii, gelimekte olan
dnyadaki insanlar iin en byk
tehdittir. imdi, dnyann her yannda
bir milyardan fazla insan gvenli ime
999
evre ve Risk
suyuna eriimden yoksundur ve iki
milyardan fazla insan salk korumasn
dan yoksundur. Dnyann en yoksul
lkelerinin pek ounda salkkoruma
sistemleri azgelimi olarak kalmaktadr
ve insansal atk rnler sklkla dos
doru derelere, nehirlere ve gllere
boaltlmaktadr. lemden geirilme
mi pissulardan kaynaklanan yksek
bakteri dzeyleri, ishal, dizanteri ve
hepatit gibi suyla taman eitli
hastalklara yol aar. Kirli su, ylda
yaklak olarak iki milyar ishal olayna
neden olmaktadr; her yl be milyon
kii ishalden kaynaklanan hastalklar
dan lmektedir. Dnyann su kaynakla
rna eriimi iyiletirmek iin ilerlemede
bulunulmaktadr. 1990'larda, yaklak
olarak bir milyar kii gvenli suya ve
ayn sayda kii salk korumaya eriim
elde etti (UNDP 2002; 22.2. ekile de
baknz).
Sanayilemi lkelerde, su kirlilii
olaylarna sklkla tarm alanlarnda
gbrelerin ar kullanm neden olur.
Yllar sren bir dnem ierisinde,
kimyasal bcek ldrclerin iindeki
nitratlar yeralt suyu birikimine szar;
Avrupa'da yeralt suyunun yaklak
yzde 25'i Avrupa Birlii tarafndan izin
verilebilir saylandan daha yksek
kirlilik dzeyleri gsterm ektedir
(UNDP 1998). En kirli suyun bir bl
m, cva, kurun ve baka metallerin
izlerinin keltilere yerlemi olduu ve
yllar sren bir dnem ierisinde su
stounun iine kirleticiler szdrmay
yavaa srdrd eski sanayi alanla
rnn yaknlarnda bulunabilir.
Bat'nn sanayilemi lkelerinin
ounda nehirlerin nitelii son yllarda
iyilemektedir. Bununla birlikte, Dou
 e v r e c i e y le m c ilik : Y e ilb a r , S h e ll v e B r e n t S p a r
e v re ci to p lu lu k lar s o n yllarda g z e a rp a n p e k o k
Y eilb ar ey lem cileri g e re k duyulm ayan d o n an m
k a m p a n y a n n p aras oldular. 1 9 9 8 'd e Y eilb a r'n ,
ig al etti. O ra d a n u zak latrld lar am a n iy etlenilm i
o k u lu slu p e tro l irk eti S h ell'in B r e n t S p a r p e tro l
var y erin e d o ru yapt y olcu lu k srasnda
tesisin i b a tra ra k d en iz tab an n a atm a tasarlarna
y en id en o n u n st n e ktlar. Y eilb a r'n A vru p a
k ar k am p an y as d ik k ate d e er b ir baaryd.
ap n d a yapt k am p an y a k itle d este i yaratt ve
S o n and a yaplan b ir e rte le m e d e n yl so n ra , su so n u n d a S h ell, b e n z in istasy o n larn n b o y k o t
m eza rl n a d o ru ek ilirk e n b ir e v re savann e d ilm esin in ve K ta 'd a yangn bo m b alary la ve
a tm a alan o la n p e tro l tesisi B r e n t Sp ar'n , k u ru n larla saldrya u ram asn n ardndan
so n u n d a d n so n u g eld i. O n u n A tlas O k y an u su n d a [Y eilbar'n g l b iim d e kn ad b ir ey lem ],
b a trlm a s k ararlatrlm t, ta ki Y eilb a r'n atm tasarlarn terk etti. . .
d u rd u rm a k iin y r tt etkileyici ve baarl
G e le c e k yln ban d a, z e l o larak uyu m lan drlm
kam p anyaya dek.
b ir m av n a o lan H 8 5 1 yine H e e re m a tarafn d an
B u n u n la birlik te, d n , y en id en ev rim le n m e sin i ve iletilerek V ats'a gidip, d ilim len m esi v e halkalarn
K u z e y D e n iz i'n d e b ir y k lem e ve d ep o lam a M e k ja rv ik 'e tan m as iin Sp ar' d ikey olarak
am a n d ra s o larak g eird i i 2 2 yldan so n ra kald racak. M e k ja rv ik 'te , T h i a l f o n lar yeni rh tm n
N o r v e 'te b ir fe r ib o t rh tm o lm a sn salam ak tem eli iin k o n u m lan d racak . R h tm n g e le ce k yln
zere o n u p a ralara ay rm ak iin ilk h a rek etler so n u n a d ek tam am lan m as p ro g ram lan d .
yapld. 1 6 0 0 to n lu k u sty an lar', yani tesisin su K aynak: Graem e Smith, 'Brent Spar iin sonun balangc;
z erin d e g r le b ilir o lan b l m , d nyadaki en evresel atma alan feribot terminali olacak, The
b y k y zer v in le rd e n biri o lan T h ia lf tarafn d an H e ra ld (G lasgow ), 2 6 Kasm 1998.

kaldrld. B u , S tav an g er'n ku zey d o u su n d ak i

H je lm e la n d y ak nnd a V ik a n e s e t'te s k l p r e
Sorular:
ayrlm ak z ere kyya k arlacaktr.
1 Y e n i to p lu m sal h a re k e tle r o k u lu slu irk etlerin
S o n ra k i alt ay iin d e, S p ar suda y k se ltilecek ve
ey lem lerin d e b ir fa rk y aratabilir m i, y ok sa B re n t
nih a y etin d e y zm ek te o la n b ir ay ak to p u oyun
S p a r kararlar g ibi r n e k le r o k n e m li deil m id ir?
alan n d an d aha u zu n o lan g v d esi halkalar
b iim in d e k esilecek . B u n la r tem izlen erek 2 o k u lu slu irk etler k im e k ar so ru m lu d u r?
M e k ja rv ik 'te k i d en iz ta b a n n n zerin e k o n u lacak ,
arlkla d o ld u ru lacak ve yeni
rh tm o lu tu rm a k zere b e to n
b ir yzeyle tam am lan acak lar.

4 .5 m ily o n sterlin lik atm

b e d elin e k arlk, d o n a n m n
e v re d o stu y k m n n S h ell iin
bed eli 4 3 m ily o n sterlin olacak .

Y e ilb a r p e tro l u zm an J a n
4
R is p e n s , so n u n d a alm a 14
b alad i in sev in li
old u k larn syledi: "O la n a k l
E -fc V v ^
e n iyi z m bu. O k y an u slar
k o ru y o r, i yaraty or ve
g e re le ri y en id en k u llan y o r."

1 9 9 5 'te K u z e y D e n iz i'n d e
d em irle n m i o la rak A tlas
O k y a n u su 'n a d o ru ek ilm ek
z ere b e k led i i srada,

1000

2 2 . 2 . e k il Gvenli suya eriim i olan nfusun yzdesi: lkeye g re , 2 0 0 0
K aynak: N ature,
h ttp ://w w w .n atu re .co m /n atu re /fo c u s/w ater/m ap .h tm l
Avrupa'da ve eski Sovyetler Biri'nde
nehir kirlilii ok gerek bir tehdit
olarak kalmaktadr. Eski Sovyetler
Birlii'ndeki iki yz nehirden alnan su
rneklerinin bete drd, tehlikeli
biimde yksek olan kirlilik dzey
lerini ortaya konmutur.
K a t a t k
Bir spermarkete, oyuncak maa
zasna ya da ayak st yemek yenen bir
lokantaya bir dahaki gidiinizde, orada
grdnz rnlere elik eden
ambalaj miktarna dikkat edin. imdiki
amzda ambalaj olmakszn san
alabileceiniz pek az ey vardr. Her ne
denli mallarn ekici bir biimde sergi
lenmesi ve rnlerin gvenli oluuna
degin gvence verilmesi bakmndan
evre v e Risk
4 <
m *
I 26- 30
m s
| 7 6 -9 0
| >90%
V e ri y o k
ambalajn ak yararlar olsa da, ok
byk sakncalar da vardr. Artan
tketimin en ak gstergelerinden biri,
dnya apnda retilen, gitgide artan
evsel atk -p kutularmza giden
eyler- miktardr. 1990'larn banda,
gelimekte olan lkeler kii bana 100-
130 kilogram evsel kat atk yaratrken,
Avrupa Biri'nde bu rakam 414
kilogram ve Kuzey Amerika'da 720
kilogramd (UNDP 1998). Dnyann
her yanndaki lkelerde gerek retilen
atn saltk miktarnda gerekse kii
bana retilen miktarda artlar
olmutur.
Sanayilemi toplumlara kimi
zaman "frlat-at toplumlar" denilmitir
nk olaan olarak bir yana atlan
nesnelerin oylumu ok byktr. Dev
1001
 e v r e v e R is k

let istatistiklerine gre, ngiltere ve maktadr. Besin ambalajnda yaygn

Galler'deki hanelerin her biri haftada 22
kilogram atk retmektedir. 1997-
1998'de retilen 27 milyon ton atn
yzde 90' evseldi. Kat atn yaklak
olarak yzde 85'i kara dolgularna
gnderildi (HMSO 2000). Sanayilemi
dnyann ou lkesinde atk toplama
hizmederi neredeyse her yerdedir ama
ok byk miktarlardaki p elden
karmak gitgide glemektedir. Kara
dolgular hzla dolup tamaktadr ve
pek ok kentsel alan evsel atklar elden
karma alanlarn tketmitir.
Birleik Krallk'ta devlet ynetimi
2005 ylna gelene dek belediye atnn
yzde 40'n yeniden evrimleme hedefi
koymutu. Bununla birlikte, 1996-
1997'deki yzde 7'ye karlk, 2001-
2002'de evsel atn yalnzca yzde 12'si
yeniden evrimlendi. Ayn dnemde,
ngiltere'de her hane tarafndan retilen
atk miktar yzde 17 artt (HMSO
2004). Her ne denli bu yeniden
evrimleme miktar retilen evsel atn
toplam miktaryla karlatrldnda
dk grnse de, atlan eylerin byk
bir oran kolayca yeniden sreten gei-
rilememekte ya da yeniden kullanlama
olarak kullanlan pek ok plastik tr,
yalnca, kullanlamaz atk durumuna
gelir; bunlar yeniden evrimlemenin
hibir yolu yoktur, ve bunlar plklere
gmlerek yzyllarca orada kalmak
zorundadr. 22.2. Tabloda, ngiltere'de
atn nasl ynetildii gsterilmitir.
Gelimekte olan dnyada imdiki
zamanda evsel atkla ilgili en byk
sorun, p toplama hizmetlerinin
yokluudur. Gelimekte olan dnyada
evsel atn yzde 20'si ila 50'sinin
toplanmad kestiriminde bulunul
mutur. Kt ynetilen p sistemleri,
pn, hastalklarn yaylmasna katkda
bulunacak biimde caddelerde ylma
s anlamna gelir. Zaman getike,
gelimekte olan dnyann atklarn
elden karlmasyla ilgili olarak sana
yilemi lkelerdeki imdiki durumdan
bile daha ciddi sorunlarla karlamas
ok olasdr. Toplumlar zenginletike,
besin artklar gibi organik atklardan,
ambalaj gibi ayrtrlmas ok daha
uzun sren plastik ve sentetik gerelere
doru aamal bir deiim olmaktadr.

2 2 . 2 . T a b lo B e l e d i y e a t n n y n e t i m i , n g i l t e r e : y n t e m e g r e

1996/7 1998/9 2000/1 2 001/2

Kara dolgusu 20,631 21,534 22,039 22,317
At yakarak enerji elde etme 1,446 2,117 2,391 2,459
Yeniden evrimleme / Gbreye dntrme* 1,750 2,525 3,446 3,907
teki" 761 160 182 140
Toplam 24,588 26,337 28,057 28,823

Yeniden evrimlenmek ya da bir merkezde gbreye dntrlmek zere toplanm evsel olan ve olmayan
kaynaklar iine alr; evde gbreye dntrmeyle ilgili kestirimler bu toplamn iinde deildir
"Atn enerji elde edilmeksizin yaklmasn ve pten tretilmi yakt retimini iine alr. Kara doldurmadan
nceki herhangi bir sreci ve yeniden gere elde etme birimlerine (MRF) gnderilen gereleri iine almaz
Kaynak: HMSO (2004)

1002
 evre ve Risk

Kaynaklarn azaltlmas Su

nsan toplumlar doal dnyadaki Suyun azaltlabilir bir kaynak

pek ok kaynaa bamldrlar -rnein, olmadn dnebilirsiniz -ne de olsa
su, odun, balklar, hayvanlar ve bitkisel ya araclyla o kendini srekli olarak
yaam. Bu eler sklkla, yenilenebilir btnler. Avrupa'da ya da Kuzey
kaynaklar terimiyle anlrlar, nk Amerika'da yayorsanz, olaslkla, su
salkl bir ekosistemde, zamann stounuz zerinde fazla dnmez
gemesiyle, bunlar zdevinimli olarak siniz, yaz aylarnda arada srada onun
kendilerini yenilerler. Ancak, yenilene kullanmna kstlamalar getirildii
zamanlar dnda. Ancak, dnyann pek
bilir kaynaklarn tketiminde dengesiz
ok yerindeki insanlar iin srekli bir su
lik olursa ya da tketim fazla ar
stouna eriim daha sreen ve etin
olursa, onlarn tmden tketilmeleri
bir sorundur. Nfusun youn olduu
tehlikesi vardr. Kimi kantlar byle bir
kimi blgelerde suya olan yksek talep,
srecin gereklemekte olduunu ne
eriilebilir su kaynaklar tarafndan kar
srmektedir. Yenilenebilir kaynaklarn
lanamaz. rnein, Kuzey Afrika'nn
ktleimi pek ok evreci iin byk
ve Ortadou'nun kurak iklimlerinde su
bir ilgi kaynadr.
stounun zerindeki bask ivegendir ve
ktlklara sk rastlanmaya balanmtr.
Bu eilimin gelecek yllarda younla
Blgeye gre nitelii Rusyayla
Endonezyann aca neredeyse kesindir.
bozulmu toprak alan,
1990lar (milyon hektar) toplam kara alan
Bunun byle olmasnn birka
W! Kuzey Amerika nedeni vardr. Gelecek eyrek yzylda
158
olaca kestirilen dnya nfus artnn
^ Avrupa byk blmnn, imdiden su
219
ktlyla ilgili sorunlar yaamakta olan
I Latin Amerika
ve Karayipler alanlarda younlamas olasdr.
243 Dahas, bu artn byk blm, bu
genilemi nfusun su ve salkkoruma
Sahra alt Afrika gereksinim lerini karlamak iin
494 altyapnn mcadele edecei kentsel
Gney Asya alanlarda gerekleecektir.
toplam kara
alan Kresel snmann da su stounun
( Asya
azaltlmas zerinde gizil bir etkisi
vardr. Scaklklar ykseldike, ime ve
747 sulama iin daha fazla suya gereksinim
duyulacaktr. Ancak, yeralt suyunun
kendini nceden olduu kadar hzl
biimde tamamlayamamas ve buhar
lama oranlarnn artabilmesi de
2 2 . 3 . e k i l T o p r a n n it e li in in
olasdr. Son olarak, kresel snmaya
b o z u l m a s n n b o y u t la r
elik edebilecek olan iklim deimele
K aynak: UNDP (1 998), s. 74
rinin, var olan ya rntlerini etkile-

1003
 evre v e Risk
mesi olas olacak, bu da su stoklarna
eriimi nceden bildirilmesi olduka
g olan biimlerde deitirecektir.
T o p r a n n it e li in in b o z u lm a s
v e lle m e
1998 BM nsansal G eliim
Raporu'na gre, dnya nfusunun te
biri az ok dorudan doruya geimini
karadan salamaktadr -yetitirebil-
dikleri ya da toplayabildikleri besinler
den. Onlar yeryzne byk lde
baml olduklarndan, geimlerini
karadan salayabilme becerilerini etki
leyen deiimlerin karsnda zellikle
incinebilir durumdalardr. Hzl nfus
art yaamakta olan Asya'nn ve
Afrika'nn pek ok alannda, topran
niteliinin bozulmas sorunu milyonlar
ca kiiyi yoksullatrma tehdidinde
bulunmaktadr. Topran niteliinin
bozulmas, yeryznn niteliinin
ktletii ve deerli doal elerinin
ar kullanm, kuraklk ya da yetersiz
gbreleme araclyla yok edildii
sretir.
Topran niteliinin bozulmasnn
uzun sreli etkileri ar lde can-
alcdr ve bunlarn tersine evrilmesi
ar lde gtr. Topran niteliinin
bozulmu olduu alanlarda tarmsal
retkenlik azalr ve kii bana den
ekilebilir toprak miktar daha azdr.
Yem yokluu nedeniyle, sr ya da
baka iftlik hayvanlar beslemek g ya
da olanaksz olur. Pek ok rnekte,
insanlar daha bitek topraklar arayarak
g etmeye zorlanrlar. lleme,
topran niteliinin, geni alanlar
boyunca l benzeri koullara yol aan
youn bir biimde bozulduu rneklere
gnderme yapar. Bu olgu imdiden
110'dan fazla lkeyi riske atarak Rusya
ile Endonezya'nn toplam alanna eit
bir blgeyi etkilemitir (22.3. ekle
baknz).
O r m a n s z l a t r m a
Ormanlar ekosistemin temel bir
esidir: Su stoklarnn dzenlenme
sine yardm ederler, atmosfere oksijen
salverirler ve erozyonu engellerler.
Yakt, besin, odun, ya, boya, bitki ve
ila kaynaklar olarak pek ok insann
geimine de katkda bulunurlar.
Ormanszlatrma, ou kez ticari
kerestecilik araclyla olmak zere,
ormanlk alanlarn ykmn tanmlar.
Ormanszlatrma, en byk mik
tarlar (7.4 milyon hektar yitiren) Latin
Amerika'yla Karayipler'de ve (4.1
milyon hektar yitiren) Sahra-alt Afri
ka'da olmak zere 1980'lerde 15 milyon
hektarlk alan etkilemitir.
Her ne denli ormanszlatrma
srecinde pek ok orman tr ierilse
de, en ok, tropik yamur ormanlarnn
yazgs dikkat ekmitir. Yeryznn
yzeyinin yaklak olarak yzde 7'sini
kaplayan tropik yamur ormanlar, yer
yznn yaameitliliine yaam
biimlerinin tr eitliliine katkda
bulunan ok sayda bitki ve hayvan
trnn yuvasdr. Onlar, ilalarn
gelitirildii bitkilerin ve yalarn pek
ounun da yuvasdrlar. Tropik
yamur ormanlar imdi ylda yaklak
olarak yzde 1 orannda daralmaktadr
ve imdiki eilimler durdurulmazsa bu
yzyln sonuna gelindiinde elbette
tmden ortadan yitmi olabilirler.
Tropik yamur ormanlarnn en yaygn
olduu Gney Amerika'nn pek ok
alannda, yamur ormanlar sr
odatmak iin daha fazla yer amak
amacyla yaklmlardr. Ekzotik sert
1004

keresteye olan uluslararas talep, Bat
Afrika ve Gney Pasifik gibi dnyann
baka alanlarnda yamur ormanlarnn
ykmn krklemitir. Dolaysyla,
artan tketimdeki eilimler, gelimekte
olan lkeleri doal mallarn ihra
etmek iin yreklendirir; bu, gerek
evresel ykmla gerekse yaameitli-
liinin yitimiyle sonulanan bir sretir.
Ormanszlatrma gerek insansal
gerekse evresel bedelleri vardr.
nsansal bedellerle ilgisinde, nceleri
geimlerini ormanlardan srdrmeyi ya
da tamamlamay becerebiliyor olan
kimi yoksul topluluklar artk bunu
yapmay becerememektelerdir. Orman-
szlatrma, kerestecilik haklarnn
verilmesinden ve tomruklarn sat
mndan yaratlan ok byk gelirlerde
ender olarak pay olan izgid
braklm nfuslar daha da yoksul
latrabilir. Ormanszlatrma evresel
bedelleri erozyonu ve selleri iine alr:
El dememi olarak kaldklarnda,
dalk ormanlar yatan gelen suyun
pek ounu emme ve yeniden evrim-
leme gibi nemli bir ilevi baarrlar.
Ormanlar bir kez yitince, yamur
yamalardan aa alayarak akar ve
sellere, sonra da kuraklklara neden
olur.
n M M a a n M i H M t o u M ' i u i u a r M J i
Risk, teknoloji ve evre
"nsanlk, dizlerinin stne k",
diye haykrr, Jurassic Park gibi
oksatarlarm yazar ve popler televiz
yon dizisi ER'n yaratmcs Michael
Crichton'm 2002'de yaymlanan roman
Prey' (Av) tantan reklam panolar (The
Economist, 5 Aralk 2002). Av'da.,
Crichton, bilimsel bir deneyin isten
medik etkilerinin felakete neden olduu
bir dnya yaratr. Bir nanoparacklar
evre ve Risk
bulutu -her biri ou toz zerresinden
kk olan kck roboar- bir
laboratuvardan kaar. Bulut kendi
varln srdrebilmekte, kendi
kendine reyebilmekte ve deneyimden
renebilmektedir. Bir avc olarak
eylemek zere yazlmlanmtr ve
bydke, geen her dakikada daha
lmcl olmaktadr. Bulutu ele geir
meye ya da yok etmeye ynelik tm
giriimler baarsz olmaktadr ve daha
kts, onun av insanlardr.
Crichton'm kck robotlarla
ilgili roman bilimkurgunun malzeme
sidir. Ama nanoteknoloji bilimde ve
teknolojide heyecan verici yeni bir
alandr. Bir nanometre bir metrenin bir
milyarda biridir, ve nanoteknolojinin
kabaca bir tanm 100 nanometrenin
alandaki boyudarda (bir insan sa yak
lak 80.000 nanometre geniliindedir)
yanlsz olarak retilebilen herhangi bir
eyi ierir. Bu zamana dek, nanotek
nolojinin etkisi az olmutur. imdi,
rnein, deri kremlerini daha saydam ve
kayak cilasn daha kaygan klmada
kullanlmaktadr.
Kimi yazarlar nanoteknolojiyle
iliiklendirilen risklerden endie duy
mulardr. Michael Crichton gibi
. ik v v . <^
bilimkurgu yazarlarnn ortaya attklar
uyarlarn yan sra, kimi bilginler, eer
nanoparacklarn kendilerini kopyala
malarn salayan teknoloji retilebi
lirse, bunlarn "Rzgardaki iektozlar
gibi yaylabileceinden, hzla kopyala
nabileceinden ve birka gn iinde
biyosferi toza indirgeyebileceinden"
endielenmilerdir. "Tehlikeli kopyala-
yclar durdurulamayacak kadar salam
ve kk olup, hzla yaylabilirler en
azndan, biz hibir hazrlk yapmazsak."
Bu tehdit, "gri yapkanlk sorunu"
1005
 evre ve Risk
olarak bilinmektedir (Drexler 1992).
Bakalarysa, nanoteknolojinin askeri
ya da terrist amalarla kullanlabilece
inden endielenmitir. Belki de bir
gn, seici olarak yalnzca belirli co
rafya alanlarn ya da belirli genleri
tayan insan beklerini hedef alan
nanoteknoloji aygtlar yaplabilir (Joy
2000). Baka bir iliki ise, nanobyk-
lkteki paracklarn solunabilecei,
belki de asbest gibi akcierlerde birike
rek bedene zarar verebileceiyle
ilgilidir.
Eer bu felaketler olasysa, nano-
teknolojide daha fazla kalknmain
riskleri, olumlu yanlarna ok daha ar
basacak gibi grnmektedir. Bununla
birlikte, nanoteknolojinin cokulu des
tekileri, onun kanserle savaan ilalarn
dalmn iyiletirmede kullanlabilip
kullanlamayacan ya da nanolek
karbonun, bilgisayar devrelerinin hzn
ve gcn artrmada kullanlabilip
kullanlamayacan soruturmaktadr.
Nobel dll kimyac Richard Smalley,
bir gn nanoteknolojinin, dnyann
enerji sorunlarn zmek zere gne
panellerinde kullanlabileceini bile ne
srmtr.
Nanoteknoloji tartmalar ve
bilimdeki ve teknolojideki baka yeni
likler, sosyologlar iin nemli sorular
ortaya atmaktadr. Yukarda grd
mz zere, bilimsel ve teknolojik
deiim bize giderek artan biimde
farkl olaslklar sunmaktadr -gri yap
kanlktan snrsz ve gvenli enerjiye
dek, kt olan, iyi olan ve ikisinin
arasnda olan.
insanlar her zaman u ya da bu
trden risklerle kar karya gelmek
zorunda olmutur ama bugnn
riskleri, daha nceki zamanlarnki-
lerden nitelik bakmndan farkldr.
Olduka ksa zaman ncesine dek,
insan toplumlar dsal risk tarafndan
tehdit edilmekteydi -kuraklk, deprem
ler, alklar ve frtnalar gibi doal
dnyadan fkran ve insanlarn eylem
leriyle ilgili olmayan tehlikeler. Bununla
birlikte, bugn bizler gitgide artan
biimde retilm i riskin eitli
trleriyle yzlemekteyiz -kendi bilgi
mizin ve teknolojimizin doal dnya
zerindeki etkisi tarafndan yaratlan
riskler. Greceimiz zere, ada
toplumlarn kar karya kald evre
ve salk risklerinin pek ou, retilmi
riskin rnekleridir: Bunlar, doaya
bizim kendi mdahalelerimizin sonu
lardr. Yukarda baktmz nanotekno
lojinin ortaya k, retilmi riskin
nasl yaylm olduunun bir rneidir;
aada, iki rnee daha bakyoruz
kresel snmay evreleyen tartmlar
ve genetik olarak deitirilmi besin.
Kresel snma
2003 Austosu, kuzey yarkrede
kaydedilmi en scak austostu. Pek ok
insan, scak havann, kresel snmann
Yer'in iklimini nasl etkilediinin bir
rnei olduunu ileri srd. Scakln
etkileri felaket niteliindeydi. evresel
bir beyin takm olan Yer Siyasa
Enstits, scak dalgasnn Avrupa'da
35.000'den fazla insan ldrd kes-
tiriminde bulunmutu. En kt yitimler
Fransa'dayd. 14.802 kiinin -daha yal
insanlar zellikle incinebilir olmak
zere- yksek scaklklara yklenebilen
nedenlerle ld kestirilmiti (Nev
Scientist, 10 Ekim 2003). Bilginler son
zamanlarda kresel snmann, en ok
da gelimekte olan lkelerdeki ocuklar
1006

risk altnda olmak zere, her yl yaklak
160.000 kiiyi ldrd kestiriminde
bulunmulardr. klim deiiminin
stma ve kt beslenme gibi "yan
etkilerinden" tr lenlerin saysnn
2020'ye dek neredeyse iki katna kabi
lecei kestiriminde bulunulmutur
(NeiP Scientist, 1 Ekim 2003). ngiltere
Babakan Tony Blair, iklim dei
mesinin, "uzun dnemde, bizim kresel
bir topluluk olarak kar karya
geldiimiz en nemli tek mesele
olduunu" ileri srmtr, (iklim Top-
luluu'nun kuruluunda yapt konu
ma, 27 Nisan 2004). Burada kresel
snmann arkasndaki nedenlere baka
rak bunun olas sonularn daha
ayrntl olarak inceliyoruz.
Kreselsnma nedir?
Kresel snma, pek ok kii tara
fndan zamanmzn en ciddi evresel
meydan okumas olarak grlmektedir.
Eer pek ok bilimsel ndeyi doruysa,
kresel snmann, yeryznn iklimi
nin ileyiini tersine evrilemez biimde
deitirme ve dnya apnda hissedi
lecek bir dizi ykc evresel sonu
retme potansiyeli vardr. Kresel
snma, atmosferin kimyasal bileimin
deki deiimlerden tr yeryznn
ortalama scaklndaki aamal yk
selie gnderme yapar. Buna byk
lde insanlarn neden olduuna
inanlmaktadr, nk artm ve
yeryznn atmosferini deitirmi
olan gazlar, insan etkinlikleriyle byk
miktarlarda retilen gazlardr.
Kresel snma sreci, sera etkisi
yeryznn atmosferinin ierisinde
sy tutan sera gazlarnn artmas
fikriyle yakndan ilikilidir. lke, yaln bir
1007
e v re v e Risk
> ao*utw vmtttjc/au rjm m j w w um
ilkedir. Gnein enerjisi atmosferden
geip yeryznn yzeyini str.
Gnesel nmn ou dorudan
doruya yeryz tarafndan emilse de,
bunun biraz geri yanstlr. Sera gazlar
dar kan bu enerjiye engel olarak,
tpk bir serann cam panelleri gibi sy
yeryznn atmosferinde kapana
kstrr (22.4. ekle baknz). Yeryz
nn scaklklarn makul rahat dzey
lerde 60 Fahrenheit derece dolaylarnda
tutan, bu doal sera etkisidir. Sera
gazlarnn sy tutmadaki rol olma
sayd, yeryz, 0 Fahrenheit derece
dolaylarndaki bir ortalama scaklkla,
ok daha souk bir yer olurdu.
Bununla birlikte, atmosferdeki sera
gazlarnn younlamalar artnca sera
etkisi younlamakta ve ok daha
yksek scaklklar ortaya kmaktadr.
Sanayilemenin balamasndan bu
yana, sera gazlarnn younlam
nemli lde artmtr. Balca sera
gaz olan karbondioksit 1880'den bu
yana yaklak olarak yzde 30 ile en
yksek younlama artn grmtr.
Metan younlamalar iki katna km,
azodu oksit younlamlar yaklak
olarak yzde 15 artm ve doal olarak
olumayan sera gazlar (kardaki
kutuya baknz) insann sanayi geliimi
tarafndan yaratlmtr. Bilginlerin
ou, atmosferdeki byk karbondi
oksit artnn fosil yaktlarn yaklma
sna ve sanayi retim, byk lekli
tarm, ormanszlatrma, madencilik,
kara dolgular ve tat yaynmlar gibi
baka insan etkinliklerine yklenebile
cei zerinde anlamaktadr.
22.5. ekilde (sayfa 1009'da) ondo-
kuzuncu yzyln sonlarndan bu yana
yzey scaklklarndaki yukarya doru
eilim, 1961-1990 dneminde Orta
 e v r e v e R is k

Kzltesi nmn biraz atmosferden

geer, biraz da sera gaz moleklleri
Gnese] nmn
tarafndan em ilir v e tm ynlerde
biraz yeryz ve
yeniden yaynmlanr. Bunun etkisi,
atmosfer tarafndan
yeyznn yzeyini ve atmosferin alt
yanstlr.
blmlerini stmaktr.

Gnesel nm
duru atmosfer
den geer.

Kzltesi nm
Inmn ou yery yeryznn
znn yzeyi tarafn yzeyinden
dan em ilir ve yaynmlanr.
onu str.

2 2 . 4 . e k i l S e r a e t k is i
K aynak: Environmental Protection Agency w eb sitesi

S e r a g a z la r n e le r d ir ?
K im i sera g a z la n a tm o sfe rd e d o al o larak ortay a
k a rk e n , te k ile r in san etk in lik lerin d en
k ay nak lanm ak tad r. D o a l olarak o rtay a k an sera
g azlar, su b u h a rm , k a rb o n d io k siti, m e ta n , azo d u
o k s iti ve o z o n u i in e alr. B u n u n la b irlik te, belirli
k im i in s a n etk in lik leri b u d o al o larak o rtay a k an
g a z la rn o u n u n d zey lerini y k seltm ekted ir.
K a t atklar, fo sil y ak tlar (ya, d o al g az v e k m r),
ayrca o d u n ve o d u n r n leri yakldn da a tm o sfe re
k a rb o n d io k sit salverilir.
D o a l olarak o rtay a k m ay an sera gazlar, k p k
retim in in , b e sin so u tu m u n u n v e ik lim lem en in
yan r n leri o la n k lo ro flo ro k a rb o n la rn (C F C 'le r)
yan sra sanayi s relerin d e yaratlan
p e rflo ro k a rb o n la rd r (P F C 'le r).
K aynak: E n v iro n m e n ta l P r o te c tio n A g e n cy (E P A )
K re s e l Is n m a S itesi
h ttp :/ /w w w .epa.gov/ g lo b alw arm in g / clim ate/ in d e
x .h tm

K m r n , d o al g azn ve yan retim i v e tan m as

srasn d a m e ta n yaynm lanr. M eta n yaynm lar
ay rca kat atk k ara d olg u larn d ak i o rg a n ik atk larn
a y rm n d an v e iftlik hayvan larn n
y e titirilm e sin d en kaynaklanr.

T a rm v e sanayi etk in lik leri srasn d a old u u g ibi,

kat atk larn v e fo s il y ak tlarn y anm as srasn d a da
a z o d u o k s it yaynm lanr.

1008
 evre ve Risk

1.0

0.5

0.0

-0 .5

- 1.0
1862 1882 1902 1922 1942 1962 1982 2002

2 2 . 5 . e k i l 1 8 6 1 - 2 0 0 2 a r a s n d a o r t a l a m a y z e y s c a k l n d a k i fa rk :
1 9 6 1 - 1 9 9 0 k r e s e l o r t a l a m a y l a v e O r t a n g i l t e r e o r t a la m a s y l a
k a r la t r m a l o l a r a k ( s a n t i g r a t d e r e c e )
Kaynak: O N S

ngiltere'deki ve kresel ortalama Kreselsnmann olas sonulan

scaklklarla kar karya izelgelenerek
gsterilmektedir. Yirminci yzyln
btn boyunca, raporlardaki en scak
on yldan yedisi -o zamana dek rapor
edilmi en scak yl 1998 olmak zere-
1990'larda meydana gelmitir.
Eer kresel snma gerekten
olmaktaysa, sonularnn ykc olmas
olasdr. Yerel etkileri, rnein Birleik
Krallk zerindeki etkileri nceden
bildirmek gtr, nk kresel hava
rntleri deiiktir. Bununla birlikte,
kresel snmann dnya apndaki olas
zararl etkilerinden kimileri unlar iine
alr:
1 Ykselen elenip seviyesi Kresel
snma kutup buzullarnn erimesine ve
okyanuslarn snp genilemesine
neden olabilir. Buzullar ve teki kara
buzu trleri eridike, deniz yzeyleri
ykselecektir. Kylara yakn ya da deniz
dzeyine yakn alanlardaki kender sel
altnda kalacak ve yaanmaz olacaktr.
Deniz dzeyleri bir metre artacak olsa,
Banglade toplam kara alannn yzde
17'sini, Msr yzde 12'sini ve Hollanda
yzde 6'sn yitirir (UNDP 1998). Deniz

1009
 e v re v e Risk
dzeyleri bugn olduundan daha
yksek olsayd, bu blmn banda
tarttmz Hint Okyanusu tsunamisi
dikkate deer lde daha ok ykma
neden olurdu.
2 lleme Kresel snma bitek
topran byk alanlarnn lleme
sine katkda bulunabilir. Sahra-alt
Afrika'nn, Ortadou ve Gney Asya,
lleme ve youn erozyondan daha
fazla etkilenecektir.
3 Hastalklarnyaylmas K r e -
sel snma, stma ve sarhumma gibi
hastalklar yayan sivrisinek gibi
organizmalarn corafi uzanmn ve
mevsimselliini geniletebilir. Scak
lklar 3-5 santigrat derece ykselecek
olsa, stma olaylarnn says ylda 50 ila
80 milyon artabilir.
4 Kt hasat Kresel snma
ilerlerse, dnyann en yoksul alanlarnn
pek ounda tarm rnleri azalabilir.
Bundan en ok etkilenenlerin, Gney
dou Asya'daki, Afrika'daki ve Latin
Amerika'daki nfuslar olmas olasdr.
5 Deien iklim rntleri Binlerce
yldr grece istikrarl olmu olan iklim
rntleri kresel snmadan tr hzl deniz buzunun son yirmi otuz ylda yaz
bozulmalar gsterebilir. imdi, krk alt
milyon kii deniz frtnalar tarafndan
yok edilebilecek olan alanlarda yaa
maktadr, baka pek oklarysa sellere
ya da kasrgalara urayabilir.
6 Jeopolitik istikrarszlk A.B.D.
Savunma Bakanl iin yaymlanm bir
rapor, en apansz gerekletikleri
durumlarda, yukarda tartlan iklim
deiiklii etkilerinin, gitgide snrlan
makta olan tarm, taze su ve enerji
kaynaklarn koruma giriiminde
bulunan uluslar arasnda ekimelere,
hatta savalara yol aabilecei uyarsn
da bulunmutur. Rapor, insanlar iklim
deiimine uyumlanmann kaynakla
rna sahip olan blgelere tanma
giriiminde bulunduklarnda kidesel
gn gerekleebilecei uyarsnda
bulunur (Schwartz ve Randall 2003).
yle grnyor ki, kresel sn
mayla iliiklendirilen kimi eilimler,
bilginlerin zgn olarak nceden
bildirmi olduundan ok daha hzl
hareket etmektedir. rnein, 1999
Aralk'nda uydu araclyla yaplan bir
inceleme, Kuzey Kutbu buz alannn,
bilginlerin nceleri inandndan ok
daha hzl biimde daralmakta olduu
nu gstermitir -gelecek yllarda dn
yann iklimi zerinde arpc etkileri
olabilecek bir sre. Benzer biimde,
2002'nin balarnda iki dev buz raf
Larsen B ve Thwaites buzul dili-
Antarktika'da kt ve birka gn
iinde binlerce buzdana blnp
dald. Buzdaki indirgenmenin doal
deiimlerin sonucu olmas olanakldr
ama kkenleri her ne olursa olsun yle
grnyor ki buz srad bir hzla
erimektedir. lmler Kuzey Kutbu
ve sonbaharda yzde 40 orannda incel
mi ve ilkbaharda ve yazda 1950'lerden
bu yana yzde 10-15 orannda azalm
olduunu gstermektedir. Kresel kar
rts 1960'lardan bu yana yzde 10
orannda azalm ve da buzullar
keskin biimde geri ekilmitir.
Kresel snma riskine verilen
karlklar
Kresel snma sav uzun bir zaman
boyunca tartlmtr. Kimi bilginler
ileri srlen etkilerin gerek olduun-
oo
 evre v e Risk

Kii bana C 0 2 yaynmlar, 1995 dan kukulanm, tekilerse dnyann

iklimindeki deiimlerin insan mda
ABD - E S halesinin sonucu olmaktan ok doal
eilimlerin sonucu olabileceine inan
Kanada D mlardr. Bununla birlikte, kresel sn
Almanya .J B mann gerekten de gereklemekte
|aponya
olduu ve bundan sera etkisinin sulu
olduu grnn arkasnda imdi
Gney Afrika MD gl bir kan birlii vardr. 2000
Meksika 0 Ocak'nda, eitli bilimsel alanlardan on
bir iklim uzmannn yapt bir panelde,
Qn U o gne dek bu konuda retilmi olan en
Brezilya 3 kapsaml raporlarndan biri sunuldu.
7 14 Tm, kresel snmann gerek bir
Yllk ton olgu olduu zerinde anlayordu. Son
yzylda yeryznn yzey scaklnn
Kresel C 0 2 yaynmlar
0.7 ile 1.4 Fahrenheit derece (0.4 ila 0.8
santigrat derece) arasnda ykselmi
olduu sonucuna vardlar. Scaklktaki
art, getiimiz yirmi ylda zellikle
yksek olmutur.
22.6. ekilin gsterdii zere,
kresel karbondioksit yaynmlar rk
tc bir oranda artmaktadr. imdi,
A.B.D. tek bana baka herhangi bir
lkeden daha ok karbondioksit
salmmlamak zere, sanayi lkeleri
gelimekte olan dnyadan ok daha
fazla sera gaz retmektedirler. Bununla
birlikte, sera gazlarnn retimi gelimi
dnyayla snrl deildir. Gelimekte
olan dnyann salnmlar da, zellikle
hzl sanayileme deneyimlemekte olan
ve salnmlarnn 2035'e dek sanayile
mi lkelerinkilerle eitlenmesi bekle
nen lkelerde olmak zere, hzla
artmaktadr.
2 2 .6 . e k il D n y ann i le y im le m i v e d a h a a z 1997'de, Japonya'daki Kyoto'da
g e li m i a la n la rn d a C O z y a y n m la r
yaplan bir dnya evrebilim zirvesinde,
Kaynak: UNDP (1 998), s. 3
sera gaz yaynmlarn 2010 ylna
gelinene dek nemli lde kesme
zerinde anlamaya varlmt. Proto
koln koullarna gre, sanayilemi

1011
 evre ve Risk
uluslar taban yl olan 1990 ile 2010
arasnda yaynmlar azaltmak zere
kendilerini bir hedef aralna bal
kldlar. Dnya hedefleri Avrupa'nn
ou iin ortalama olarak yzde 8'lik bir
kesintiden, zlanda iin en ok yzde
10'luk bir arta ve Avustralya iin yzde
8'lik bir arta dek uzanan bir snrdeer
aralnda deimektedir. (A.B.D.
zgn olarak kendini yzde 7'lik bir
kesintiye adamt.) Pek ok bilgin bu
hedefin fazla alakgnll olduu
iddiasnda bulunmakta ve ciddi iklimsel
sonu-lardan saknlmak isteniyorsa
yaymm-larn yzde 70'lere ya da 80'lere
varan oranlarda kesilmesi gerektiini
ileri s rm ekted ir. H km etler
yaynmlar kesmek iin ne yaparlarsa
yapsnlar, kresel snmann etkilerinin
deitiril-mesi biraz zaman alacaktr.
Karbondi-oksitin doal srelerle
atmosferden uzaklatrlmas bir
yzyldan fazla srer.
2001'de, A.B.D.'nin yeni Bakan
George W. Bush, A.B.D.'nin ekono
misini zarara uratacan ileri srerek
Kyoto Protokol'n onaylamay red
detti. Biraz tartmadan sonra teki
uluslarn ou, dnyann en byk sera
gazlar reticisi olmasna karn Birleik
Devletler olmakszn ilerlemek zerin
de anlatlar. Son yllarda, Birleik
Krallk, Almanya, in ve Rusya -her ne
denli Rusya'nn kesintileri byk lde
ekonomisinin gerilemesiyle aklana-
bilse de- iinde olmak zere sera gazla
rnn en byk reticilerinden birka
yaynmlar baarl bir biimde
kesmitir.
retilmi riskin yeni pek ok
biim inde olduu gibi, kresel
snmann etkilerinin neler olacandan
hi kimse emin olamaz. Nedenleri ok
eitlidir ve sonularn tam tamna
hesaplamak gtr. Bir 'yksek'
yaynmlar senaryosu hakikaten yaygn
doal felaketlerle sonulanr m?
Karbondioksit yaynmlarnn dzeyine
istikrar getirmek dnyadaki insanlarn
ounu iklim deiiminin olumsuz
etkilerinden koruyacak m? imdiki
kresel snma srelerinin bir dizi ileri
iklimsel bozulmay imdiden tetiklemi
olmas olanakl m? Bu sorular kesin
olarak yantlayamyoruz. Yeryznn
iklimi ar lde karmaktr ve eitli
etkenler etkileerek yeryz zerinde
eitli noktalardaki tek tek lkelerde
farkl sonular retecektir.
G e n e tik o la ra k d e i tir ilm i
b e s in le r
11. Blm'de grdmz zere
(s. 475), her gn yerkre apnda 830
milyon kii a kalmaktadr. Kresel
snma sreci artan llemeye ve kt
hasatlara katkda bulunabilir ve bu,
besin ktlklarnn daha bile yaygn
olabilecei korkusuna yol amtr.
Dnyann en youn nfuslu alanlarnn
kimilerinde, insanlar, stoklar gitgide
azalmakta olan pirin gibi temel besin
ekinlerine byk lde bamllardr.
Pek oklar, imdiki iftilik teknikleri
nin artmakta olan nfusu desteklemeye
yeterli pirin rnleri retemeye-
ceinden endielenmektedir. evresel
meydan okumalarn pek ounda
olduu zere, alk tehdidi eit biimde
dalm deildir. Sanayilemi lkelerin
byk miktarlarda tahl fazlalar vardr.
Tahl ktlklarnn sreen bir sorun
olmasnn olas olduu yerler, nfus
artnn en ok olaca kestirilen daha
yoksul lkelerdir.
Kimi insanlar olas bir besin
bunalmn nlemenin anahtarnn, son
1012
 e v r e v e R is k

zamanlarda bilimdeki ve biyoteknoloji- Bilginler bir GD "sper pirin"

deki ilerlemelerde bulunabileceine soyunun pirin retimi toplamlarn
inanmaktadr. Pirin gibi temel ekin yzde 35'e varan oranlarda artrabilece
lerin genetik bileimini manipule etmek i iddiasnda bulunuyor. "Altn pirin"
yoluyla, bir bitkinin fotosentez orann denilen artrlm miktarlarda A vitami
artrmak ve daha byk ekin toplamlar ni ieren baka bir soy, dnya apnda
retmek imdi olanakldr. Bu sre 120 milyondan fazla ocuun A vita
genetik deitirme diye bilinir; bu mini eksikliini azaltabilir. Biyotekno-
biimde retilen bitkilere genetik olarak lojideki byle ilerlemelerin dnyann
deitirilmi organizmalar (GDO'lar) her yannda insanlar tarafndan cokuy
denir. Genetik deitirme eitli la karlanacan dnebilirsiniz.
amalarla gerekletirilebilir -yalnzca Ama, aslnda, genetik deitirme
ekin toplamn artrmak iin deil. meselesi amzn en tartmal
rnein, bilginleri olaandan daha meselelerinden biri olmutur. Pek ok
yksek vitamin ierikli GD O 'lar kiiye gre, o, bir yanda teknolojinin ve
retmilerdir; genetik olarak deitiril bilimsel yeniliin yararlar ile, te yanda
mi baka ekinler, evrelerindeki yaban evresel ykm risklerinin arasnda var
otlar ldrmede yaygn olarak olan ince izgiyi aydnlatmaktadr.
kullanlan ot ldrc tarm ilalarnn
yan sra, bceklere, mantarlara ve G D besinlerle ilgili tartmlar
virslere direnlidirler. Genetik olarak GD besinler destan yalnzca
deitirilmi organizmalardan yaplm birka yl nce, dnyann nde gelen
olan ya da bunlarn izlerini ieren besin kimya ve tarm firmalar, genlerin
rnleri, GD besinler diye bilinir. ileyiiyle ilgili yeni bilgilerin dnyann
GD ekinler daha nce var olmu besin stounu dntrebileceine
olan her eyden farkllardr, nk onlar karar verdiinde balad. Bu irketler
farkl organizmalar arasnda genlerin bcek ldrc ve ot ldrc ilalar
nakledilmesini ierirler. Bu, yllardr yapyorlard ama gelecekteki nemli bir
kullanlan daha eski apraz dlleme pazar olduunu dndkleri eye
yntemlerinden ok daha kkten bir gemek istiyorlard. Amerikal Mon
mdahaledir. GDO'lar, bitkilerin yan santo firmas yeni teknolojinin byk
sra hayvanlar arasnda da gen naklinde blmn gelitirmede nderdi.
kullanlabilen genleri u uca ekleme Monsanto, tohum irketlerini toptan
uygulaymlaryla retilirler. rnein, satn alyor, kimya blmn satp
son zamanlarda deneylerde, sonunda enerjisinin ounu yeni ekinleri pazara
insanlara nakledilmek zere yenileme getirmeye adyordu. O zamanki Bakan
paralar salamak amacyla, domuz Robert Shapiro'nun nderliinde,
gibi iftlik hayvanlarna insan genleri Monsanto, GD ekinlerin iftiler ve
nakledilmitir. Hatta, her ne denli bu tketiciler iin yararlarn tantan devasa
zamana dek pazarlanan GD ekinler bu bir reklam kampanyas balatt. Verilen
trden bir kkten yaammhendisliini ilk karlklar tpk irketin gvenle
iermese de, insan genleri bitkilere bekledii gibiydi. 1999'un balarnda,
nakledilmitir. Birleik Devletler'de retilen soya
fasulyelerinin yzde 55'i ve msrn

1013
 e v r e v e R is k

Yeilbar, Norfolk'taki bir genetik olarak deitirilmi msr tarlasna yaplan bu saldr gibi son
yllardaki GD-kart protestolardan kimilerine nderlik etmitir.
----------| - n n f ----- i m m n r m 1~ r - - -

yzde 3 5'i genetik deimeler ieriyor kullanldnda gerekecek olandan yz

du. Genetik olarak deitirilmi ekinler de 40 daha az kimyasal bcek ldr
o noktada dnyann her yannda 35 cye gereksinim duyduklar iddiasnda
milyon hektar karann zerinde bulunulmaktadr. Monsanto'ya gre,
oktandr bymekteydi -Britanya'nn biyoteknoloji, retim toplam daha
bir buuk kat byklnde olan bir yksek olan daha nitelikli ekinler
alan. Kuzey Amerika'ya ek olarak, GD yetitirmemize izin verirken, ayn
ekinler in'de de yaygn olarak zamanda evreyi koruyacaktr.
yeddriliyordu.
GD ekinler asl olarak olduka yeni
Monsanto'nun sat kampanyas olduklarndan, evreye sokulmala
GD besinlerin birka erdemini vurgu rndan sonra bunlarn etkilerinin neler
luyordu. irket, GD ekinlerin dnya olacandan hi kimse emin olamamak
daki yoksullar beslemeye yardmc tadr. Pek ok ekoloji ve tketici toplu
olabileceini ve kimyasal kirletkenlerin, luu, bu byk lde snanmam
zellikle bcek ve ot ldrc ilalarda teknolojinin benimsenmesinde ierilen
kullanlan kimyasallarn kullanmn olas risklerle ilgilenmeye balamtr.
azaltmaya yardmc olabilecei iddia GD besinlere degin ilgi zellikle
snda bulundu. rnein, GD patatesle Avrupa'da yaygnd. Iskoya'da bir
rin, geleneksel iftilik uygulaymlar devlet laboratuarnda alan dnyaca

1014

tannm g en etiki D r. Arpad
Pusztai'nin bulgular, Britanya'da GD
ekinlerin cari olarak yetitirilmesine
duyulan dmanl canlandrd.
Aratrmasnda, Dr. Pusztai, iine
yerletirilen belirli bir doal bcek
ldrcyle ilgili bir geni olan -belirli
bir iek trnden elde edilen, lektin
diye bilinen bir protein- patatesleri
snad. Sonular, GD patates yiyen
sanlarn baklk sistemlerinde
nemli zararlar ve indirgenmi rgen
bymesi deneyimlediini gsteriyor
du. Dr. Pusztai'nin bulgular baka
nde gelen bilginler tarafndan ele
tirildi ve o, televizyonda GD besinlerle
ilgili endielerinden sz ettikten sonra
devlet laboratuarndaki grevinden
uzaklatrld.
Bu zaman iinde, GD besinler
neredeyse her gn haberlerde bir n-
sayfa yks olmutu. Meseleyi tart
mak zere ok sayda televizyon ve
radyo tartmalar, sohbet gsterileri ve
telefonla katlnabilen programlar
dzenlendi. Britanya toplumunun pek
ok yesi GD ekinlere hasmln
davurdu; hatta kimileri "dorudan
eyleme" geerek, lkenin her yannda
resmi deneme alanlarndaki GD
ekinleri topraktan skt. Bir dizi baka
Avrupa lkesinde de benzer karlklar
verildi. Bunlar, sonunda, daha nce pek
az tartmann olduu A.B.D.'ye geri
yayld. Birleik Krallk'taki balca sekiz
spermarket zincirinden yedisi GD
besinlerle ilgili siyasalarn deitirdi.
Bunlardan bei kendi markal
rnlerinde GD ieriklere bugn de
yrrlkte olan tam bir yasak koydu ve
tm, m aazalarnda daha iyi
etikedeme zerinde diretti. ki byk
irket, Unilever ve Nestle, genetik
olarak deitirilmi yiyeceklerden ona
1015
e v re v r KUh
yn geri ekeceini duyurdu. A.B.D'de
GD ekinleri byk lekli olarak
yetitirmeye girimi olan kimi iftiler
geleneksel ekin retimine geri dnd
ler. 2003'te yaplan bir survey, Birleik
Krallk nfusunun yzde 59'unun
genetik olarak deitirilmi besinlerin
yasaklanmas gerektii zerinde gl
biimde anlatn gsterdi (HMSO
2005).
evrecilerin ve tketici toplulukla
rnn protestolarnn, Monsanto'nun
yazgs zerinde nemli bir etkisi oldu,
ve onun hisse senederinin deerinde
ciddi de neden oldu. Robert
Shapiro, irketinin nemli yanllar
yapm olduunu kabul etmek zere
televizyona kt: "Olasdr ki, inandr
m olduumuzdan daha ok kiinin
sinirine dokunduk ve hasmln
kazandk," dedi. "Bu teknolojiye olan
gvenimiz ve ona olan cokulu deste
imiz, yle sanyorum ki, geni lde
-ve bu, anlalabilir bir eydir- tenezzl
etme ya da gerekten de kendini been
milik olarak grlmtr." Yalnzca
birka ay nce sergiledii baarl gve
nin srad bir ters dnyd bu.
Monsanto, en tartmal tasarlarndan
birinden tmyle vazgemeye zorland
-'sonlandrc' denilen bir geni kullanma
fikrinden. Bu gen, Monsanto'nun
iftilere satt tohumlarn bir kuak
sonra ksr olmasn gvenceye balaya
cakt. iftiler tohumlar her yl irket
ten smarlamak zorunda olacaklard.
Monsanto'yu eletirenler, irketin,
iftileri bir tr "yaamsal-klelie"
kandrmaya alt iddiasnda
bulundular.
G enetik olarak deitirilmi
besinler Avrupa'da ve Afrika'nn geni
blmlerinde tartma yaratmay srd
 e v r e v e R ]sk
ryor. Avrupa Birlii, 1998 ile 2004
arasnda GD ekinlerin patentlerini
reddetti. Moratoryumun tamam,
2004'te daha fazla GD msr ekininin
dalmlar onaylandnda ortaya atld, binlerce dnm geleneksel kolzann,
ve GD rnler ieren besinleri
edkedemek zere yeni bir tasar ortaya
koyuldu. Bununla birlikte, AB'nin
eylemleri byk GD retimcileri iin
fazla yavat; zellikle, 2003 Mays'nda
Dnya Ticaret rgt'yle birlikte
AB'nin GD ekinlerin tticariselletir-
mesini yetkilendirmedeki baarszl
yla ilgili yaknmasn dile getirerek,
Avrupallar'n konumunun bilimsel
hibir temelinin olmad ve serbest
ticaret yasalarn inedii iddiasnda
bulunan ABD'dekiler iin (Toke2004).
Afrika'da, GD besin yardmnn
ba derde girmitir. 2002'de Zambiya,
ounun genetik olarak deitirilmi
olmasndan tr, Amerika'nn msr
ve soya besin yardm balarn almay
reddetti. Zambiya'nn cumhurbakan
Levy Mwanawasa, dalmlar 'zehir'
diye adlandrd. 2004'e gelindiinde,
Zimbabve, Malavi, Mozambik, Lesot-
ho ve Angola, genetik olarak deitiril
mi besin yardmn reddetmede
Zambiya'ya katld.
G D besinlerin risklerinin
deerlendirilmesi
GD reticilerinin iddialarna
karn, hi kimsenin genetik olarak
deitirilmi ekinlerin kesinlikle risksiz
olduunu syleyebilmesi olanakl
deildir. Genetik ifre ok karmaktr
-bitkilere ya da organizmalara yeni
genler eklemek, henz nceden
bildirilemeyen hastalklar ya da baka
zararl sonular retebilir. Teknoloji bu
denli bilinmez olduundan, irkiltici
sklkta yeni bulgulara varlmakta ve
keiflerde bulunmaktadr. 2000 Ma-
ys'mda Britanya hkmeti, iftilerin
dikmi olduu, ya iin yetitirilen
yaknda olan GD ekinlerin tozlaryla
dllendii iin, aslnda "kirletilmi"
olduunu kabul etti. Yalnzca haftalar
sonra yaymlanan Alman aratrmas,
ya iin yetitirilen kolzay dei
tirmede yaygn olarak kullanlan bir
genin, tr engelini atlayarak arlarn
sindirim borularna girmi olduu
iddiasnda bulundu. Bu irkiltici iki
aklamann arasndaki ksa dnemde
M onsanto da deitirilmi soya
fasulyelerinin -ticari amalarla en yay
gn olarak yetitirilmi olan GDO-
daha nce farkna varlmam olan
beklenmedik gen paracklar ierdiini
kabul etti.
Byle bulgular pek ok evreci
eylemcinin bir sredir onunla ilgili
uyarlarda bulunduu eyi berkitmek
tedir. Her ne denli genetik deitirme
nin ok byk olas yararlar olabilirse
de, ierilen riskler nceden bildirileme-
mektedir ve hesaplanmalar gtr. Bir
kez evreye salverildiklerinde,
GDO'lar gzlenmesi ve denetlenmesi
g olacak bir zincirleme etkiler dizisini
balatabilirler. Bu ikilemin karsnda,
evrecilerin pek ou sklkla nlem
ilkesi terimiyle anlan eyi yeliyor. Bu
ilke, yeni yollara sapmann olanakl
riskleriyle ilgili yeterli kukunun olduu
yerde, var olan uygulamalara bal
kalmann onlar deitirmekten daha iyi
olduunu nerir. evrecilerin ilgilerine
karn, GD ekinler yetitirmeye ayrlan
kara miktar, zellikle, evreci hareketin
bu denli gl biimde yerlemi
olmad ve GD ekinlerin yetitiril-
1016

meini kstlayan yasalarn genellikle
daha az kat olduu gelimekte olan
dnyada son yllarda arpc biimde
artmay srdrmtr (arka sayfada,
22.7. ekle baknz).
Kimi yazarlar GD besinlerle nano-
teknoloji arasndaki koutiuklar iaret
etmilerdir (bu blmde daha nce
tartld). Amerikal bir yksekre-
dmci olan Jeffrey Matsuura, nano-
teknoloji sanayisinin GD besinleri
evreleyen toplumsal kar tepkiden bir
eyler renmesinin gerektiini ileri
srmtr. G D besinlerle ilgili
tartmay deerlendiren Matsuura
(2004), ilk gnlerde biyoteknoloji
sanayisinin iki yanl yaptn ileri srer:
lkin kamusal ilgileri yok saymaya
alm, sonra da bunlar salt manksal
savlarla ele almaya girimitir. Matsuura
nanoteknoloji sanayisinin imdi benzer
bir r izlemekte olduunu savunur.
Bunun yerine, o, nanoteknolojinin
savunucularnn, destek kazanmak iin,
gerek mantksal gerekse duygusal
savlara dayanan giriken bir halkla
ilikiler kampanyas balatmasnn
gerektiine inanmaktadr. Teknolojinin
geliimini kesintiye uratabilecek ve
nemli ekonomik yitimlere yol aabi
lecek trden kamusal kar tepkiden
saknmak iin, nanoteknolojiyi zen
diren ivedi eylemin zorunlu olduunu
savunur. Bununla birlikte, Matsuura'nn
sav yeni teknolojilerin getirebilecei
olumsuz riskleri yok sayar ve dar bir
biimde bunlarn byk lde
ekonomiyle ilgili olan olas yararlar
zerine odaklanr. Bir sonraki blmde,
Alman sosyolog Ulrich Beck'in risk
fikrine getirdii daha geni bir
yaklama bakyoruz.
1017
e v r e v e R is k
K r e s e l r is k t o p l u m u '
Nanoteknoloji, genetik olarak
deitirilmi besinlerle ilgili tartma,
kresel snma ve baka retilmi
riskler, gnlk yaamlarnda bireylere
yeni seenekler ve meydan okumalar
sundu. Bu yeni tehlikelerin bir yol
haritas olmadndan, bireyler, lkeler
ve ulusar rgtler yaamlarn nasl
yaanacayla ilgili seimler yaparken
risklerle ilgili zm grmeleri
yapmaldr. Byle risklerin nedenleriyle
ve sonularyla ilgili hibir belirleyici
yant olmadndan, her bir birey hangi
riskleri almaya hazr olduuyla ilgili
kararlar vermeye zorlanr. Bu sersem-
letici bir aba olabilir. retimlerinin ya
da tketimlerinin salmz zerinde ve
doal evre zerinde olumsuz bir etkisi
olabiliyorsa, besini ve ilenmemi
maddeyi kullanmal myz? Ne yiyece
imizle ilgili grnte yaln olan
kararlar bile imdi rnn greli iyi
zellikleriyle ve sakncalaryla ilgili at
an reni ve kanlar balamnda veril
mektedir.
Ulrich Beck (1992) riskle ve
kresellemeyle ilgili pek ok ey
yazmtr ve bu etkenlerin kresel bir
risk toplumunun oluumuna katkda
bulunduunu dnr. Teknolojik
deiim gitgide hzlanarak ilerleyip yeni
risk biimleri rettike, biz srekli
olarak bu deiimlere karlk vermeli
ve uyarlanmalyz. Beck'in savna gre,
risk toplumu evresel ve salkla ilgili
risklerle snrl deildir; o, ada
toplumsal yaamn ierisindeki btn
bir birbiriyle ilikili deiimler dizisini
ierir: Deien alma rntleri, artan
i gvenliksizlii, gelenein ve
grenein z-kimlik zerindeki azalan
etkisi, geleneksel aile rntlerinin
 evre ve Risk

%15lik art, 2002 ile 2003 arasnda 9 milyon hektar ya da 22 milyon hektar

22.7. ekil G e n e tik o la ra k d e i tir ilm i e k in le rin k re se l alan

Kaynak: ISA A A (2003)___________________________________________

#11 #17 #9 *15

Ispanya Almanya Romanya Bulgaristan
<0 05 milyon Hek. <0.05 milyon Hek. > 0 .0 5 milyon Hek <0.05 milyon Hek.
*1 Msr Msr Soya Msr
Kana da in
4 4 milyon Hek. 2 8 m ilyon Hek
M s, soya Pamuk

I #13
ABD Flllplnler
4 2 ,8 milyon Hek <0-05 milyon Hek.
Msr, soya, pamuk Msr

#12 #18
Meksika Endenozya
<0-05 milyon Hek. <0.05 milyon Hek
Pamuk, soya Pamuk

#16
Honduras
<0.05 milyon Hek.
Msr
.
# 14
Kolombiya
\ Hindistan
< 0 .0 5 milyon Hek. #2 #10 4 0 . t milyon Hek.
#6
Pamuk Arjantin Uruguay Pamuk
Brezilya Gney Afrika
13.9 milyon Hek. > 0 .0 5 milyon Hek. 3 .0 m ilyon Hek. 0 ,4 milyon Hek
Soya, msr, pamuk Soya, msr Soya Msr, soya, pamuk

50.000 hektar ya da daha ok GD yetitiren on lke

22.8. ekil G D ek in y e ti tir e n lkeler, 2 0 0 3

Kaynak: ISAAA (2003)

1018

r e t ilm i r is k v e in s a n l n s a k a lm
2003'te Britanya Kraliyet Gkbilim cisi Martin Rees kkrtc
biim de Our Final Country (Son Yzylmz) adlbir kitap
yaymlad; alt balk u soruydu: "nsan soyu yirmibirinci
yzyldan sa kacak m?" Rees, bilimde ve teknolojide,
rnein biyo-, siber- ve nanoteknolojide ve uzayn kefinde
grlen padayc ilerlemelerin yalnzca gelecekle ilgili coku
veren olaslklar sunmakla kalmayp kendisinin karanlk bir yan
dedii eyi de ierdiini savunur.
Bilimsel ilerlemenin, grm olduumuz zere, istenmedik
sonulan olabilir ve Rees'in kitab insan uygarlnn lp
gittii felaket senaryolarnn olasln inceler. Rees,
yirmibirinci yzyln yeni bilimiyle gerekleebilecek olan
kyamet risklerinden kimilerini betimler: Bunlar, terrisderin ya
da uluslarn neden olduu ve yeni hastalklar yaratan biyolojik
silahlarn ya da laboratuvar hatalarnn neden olduu nkleer
soykrm iine alr.
Rees'in vard sonular dndrcdr. Rees, uzun dnemle
ksa dnemi birbirinden ayrr. G elecek yirmi yl diye
tanmlad ksa dnemde, Rees, (deerlendirmesinde yanlyor
olacan gl biim de umut etmekle birlikte) bir milyondan
fazla insan ldrecek nemli bir felaketin olacana degin
iddiaya tutumaya hazrdr. K itabnn altbalna dnldkte,
Rees, gelecek yz yl iinde ki o buna uzun donem der
insanla yirmibirinci yzyldan 50/50 sa kma ans verir.
Bu ntan umutsuzca ktmser grnebilir ama Rees kitabnn
"yeni bilgiyi insann yararna en iyi biimde kullanrken en kt
risklerden nasl (olanakl olduunca) korunulacayla ilgili
tartmay canlandracan" umduunu ileri srer.
anm ve kiisel ilikilerin demokratik
lemesi. Kiisel gelecekler geleneksel
toplumlarda olduundan ok daha az
saptank olduu iin, her trden karar
bireyler iin riskler sunar. rnein,
evlenmek bugn, evliliin mr boyu
sren bir kurum olduu bir zamanda
olduundan daha riskli bir abadr.
Eitimsel niteliklerle ve meslek
yaamndaki yollarla ilgili kararlarn da
riskli olduu hissedilebilir: Bizimki
kadar hzla deien bir ekonomide
hangi becerilerin deerli olacan
nceden bildirmek gtr.
Beck'e gre (1995), risk toplumu-
nun nemli bir yan, tehlikelerinin
mekansal olarak, zamansal olarak ya da
toplumsal olarak kstl olmamasdr.
evre ve RJsk
Bugnn riskleri tm lkeleri ve tm
toplumsal snflar etkiler; bunlarn srf
kiisel deil, kresel sonular vardr.
Yukarda grdmz zere, insan
salyla ve evreyle ilgili olanlar gibi
retilmi riskin pek ok biimi ulusal
snrlar geer. Ukrayna'daki ernobil
nkleer g tesisinde 1986'da
gerekleen patlama bu noktann ak
bir rneini salar. ernobil'in yakn
evresinde yaayan herkes -ya, snf,
cinsiyet ya da konum nemli olmak
szn- tehlikeli dzeylerde radyasyona
maruz kald. Ayn zamanda, kazann
etkileri ernobil'in ok tesine uzand
-patlamadan ok sonra Avrupa'nn her
yannda, ve tesinde, olaan olmayan
yksek radyasyon dzeyleri fark edildi.
leriye bakarken
Yeni bir yzyln ilk onylnda
dururken, gelecek yz yla, barl
toplumsal ve ekonomik gelimenin mi
yoksa kresel sorunlarn -belki de
zlmesi insanln becerisinin
tesinde olan- artnn m damgasn
vuracan nceden grememekteyiz.
ki yz yl nce yazan sosyologlardan
farkl olarak biz, Martin Rees'in yirmi
birinci yzylla ilgili ktm ser
ndeyilerinin tartlmasnn gsterdii
zere (kutuya baknz), modern
sanayinin, teknolojinin ve bilimin,
sonular bakmndan hibir ekilde
btn olarak yararl olmadn aka
gryoruz. Bilimsel ve teknolojik
kalknmaler ok byk kazanmlar ve
yitimleri olanakl klan riskleri ieren bir
dnya yaratmtr. zellikle gelimi
dnyada, nfus daha nce olmad
denli varsldr, ancak, btn dnya
ekolojik felakete daha yakndr.
1019
 e v r e v e R is k
Bir umutsuzluk tutumuna m tes
lim olmalyz? Kesinlikle hayr.
Sosyolojinin bize sunduu bir ey varsa,
o da toplumsal kurumlarn kkeninde
insann olduuna degin derin bir
bilintir. Biz yazgmz denetlemenin ve
yaamlarmz daha iyiye doru biim
lendirmenin olanan grmekteyiz; bu,
daha nceki kuaklar iin imgelenemez
olan bir ey.
Yukarda tartlan srdrlebilir
gelime fikri evresel alanda nemli
yenilikleri zendirmeye yardm etmi
tir. Bunlar, zellikle, evresel verimlilik
ve ekolojik modernleme kavramlarn
ierir. evresel verimlilik, ekonomik
bymeyi yaratmada etkili olan, ama
bunu evreye olabildiince zararsz
biimde yapan teknolojiler gelitirmek
anlamna gelir. Brundtland Raporunun
kt 1980'ler kadar yakn zamanlarda
bile, sanayi geliiminin ou biimiyle
ekolojik korumann birbiriyle uyumsuz
olduu yaygn biimde varsaylyordu.
evrebilimsel modernleme savnn
temel fikri, bu sayltnn yanl
olduudur. evresel verimlilii olan
teknolojilerin kullanm, evreyle ilgili
olumlu siyasalar ekonomik bymeyle
biletiren ekonomik kalknma biimleri
retebilir.
Ekolojik modernlemenin sun
duu olanaklar, atk elden-karma
sanayisine, -sanayicilerin ve tketicile
rin her gn rettii tonlarca at
ortadan kaldran sanayi- gnderme
yaplarak rneklendirilebilir. Son
zamanlara dek, yukarda grdmz
zere, bu atn ou yalnca sreten
geiriliyor ve gmlyordu. Bununla
birlikte, bugn sanayinin btn
dntrlmektedir. Teknolojik geli
imler yeniden evrimlenmi kattan
gazete kad retmeyi, eskiden
kullanlan aa lifli kat hamurundan
ok daha ucuz klar. Bundan trdr
ki, bitimsizce aalar kesmektense
kad kullanmak ve yeniden kullanmak
iin evresel nedenlerin yan sra iyi
ekonomik nedenler de vardr. Yalnzca
tek tek irkeder deil btn olarak
sanayiler etkin olarak 'sfr atk'
hedefinin peindedir -yani, tm atk
rnlerin gelecekteki sanayi kullanm-
iin tamamyla yeniden evrimlenmesi.
Araba yapmclar Toyota ve Honda,
kullandklar araba paralarnda
imdiden yzde 85'k bir yeniden
evrimlenebilirlik dzeyine ulam
bulunmaktadr. Bu balamda, atk, artk
yalnzca gerelerin zararl biimde bir
yana atlmas deil, sanayi iin bir
kaynak ve bir lde, daha ileri
teknolojik yenilikleri drtlemenin bir
aracdr.
Yeniden evrimlemeye ve dolay
syla srdrlebilir kalknma balca
katklardan kimilerinin, bigi teknolojisi
sanayilerinin ar younlukta olduu
alanlardan, rnein Kaliforniya'nn
Silikon Vadisi'nden gelmi olmas
anlamldr. Sanayi retiminin eski
biimlerinin pek oundan farkl olarak
bilii teknolojisi evresel olarak temiz
dir. O, sanayi retiminde ne denli rol
alrsa, zararl evresel etkilerin
indirgenmesinin olasl o denli artar.
Bu dncenin, dnyann daha yoksul
toplumlarnn gelecekteki geliimiyle
bir badam olabilir. En azndan kimi
retim alanlarnda onlarn, eski sanayi
ekonomileri tarafndan retilen kirlilik
olmakszn hzl ekonomik kalknma
elde etmesi olanakl olabilir, nk bilgi
teknolojisi ok daha byk bir rol
oynayacaktr.
1020

Ekolojik modernlemenin en g
l savunucular bile, kresel evreyi
kurtarmann imdi dnyada var olan
eitsizlik dzeylerinde deimeler
gerekdrmesinin olas olduunu kabul
etmeye zorlanmaktadr. Grm oldu
umuz zere, sanayilemi lkeler imdi
dnya nfusunun yalnzca bete birini
oluturuyorlar. Ancak, bunlar atmosfe
rini kirleten ve kresel snmay abuk
latran yaynmlarn yzde 75'inden
fazlasnn sorumlusudur. Gelimi dn
yadaki ortalama insan, doal kaynaklar,
zet
1 D o a l d n y an n , in san etk in li in d en etk ilen m em i
o la n p e k az yan vardr. im d i t m to p lu m lar
e v re se l e k o lo jiy e d egin ilgilerle -m o d e rn sanayinin
ve te k n o lo jin in k arsn d a ev resel zararla en iyi nasl
b a a k la ca v e b u n u n n asl d en etim altnd a
tu tu laca - k ar karya g elm ek ted ir. 1 9 7 0 'le rd e
yaygnlaan "b y m e n in sn rlar" fik ri, sanayi
b a k m n d a n b y m en in v e g eliim in , yery z n n
k ay nak larn n so n lu yapsyla uyum lu olm adyla
ilgilidir. B u n a k art olarak s rd r leb ilir g eliim ,
b y m e n in o lm a s g erek ti in i am a b u n u n , kaynaklar
a zaltacak b iim d e d eil o n la r y en id en e v rim ley ecek
b i im d e o lm a s g erek ti in e inanr.
2 D n y a a p n d a y k selen t k etim r n t le ri
e k o n o m ik b y m en in b ir y an sm asd r am a b u n la r
ayrca ev rese l kaynaklar zarara u ratm ak ta ve
k resel eitsizlii id d ed en d irm ek ted ir. E n e r ji
t k e tim i v e h a m m ad d elerin t k etim i B a t
lk elerin d e d n y an n b ak a alanlarn da old u u n d an
o k d aha yksektir. A n c a k , arta n t k etim in n e d en
old u u e v re sel zararn en can alc etk isi y oksu llar
zerind edir.
3 ev rese l teh d id in p ek o k kayna vardr.
B u n la rd a n k im ileri kirlilikle v e a tm o sfe re salverilen
atk r n lerle ba lan tld r: H av a kirlilii, asit
yam u ru, su kirlilii v e y en id en ev rim len eb ilir
olm ay an kat atklar. te k i e v re se l teh d itler, su,
to p ra k v e o rm a n la r g ib i y en ilen eb ilir d o al
k ay nak larn aza ltlm asn v e y aam -eitlili in in
azalm asn ierir.
e v r e v e R is k
daha az gelimi lkelerdeki ortalama
bireyin oranndan on kat daha fazla
tketir. Yoksulluun kendisi, yoksul
lkelerde evresel zarara yol aan
uygulamalara balca bir katkda bulu
nur. Ekonomik olarak g koullarda
yaayan insanlarn, kendileri iin
eriilebilir olan yerel kaynaklardan
olabildiince ok yararlanmaktan
baka seenei yoktur. Dolaysyla,
srdrlebilir kalknma kresel eitsiz
liklerden ayr olarak dnlemez.
4 ev resel verim lilik , ev rey e o lab ild i in ce zararsz
b i im d e e k o n o m ik b y m e y aratan te k n o lo jile re
g n d e r m e yapar. E k o lo jik m o d e rn le m e , sanayi
g eliim iyle e k o lo jik k o ru m a n n b irb iriy le uyu m suz
olm ad inan cd r.
5 ev resel m eselelerin o u risk le yaknd an
ba lan tld r, n k b u n la r bilim in ve te k n o lo jin in
g en ilem esin in so n u cu d u r. G e n e tik olarak
d e itirim len m i e k in ler b ir b itk in in g en etik
b ileim in in m an ip u lasy o n u y la retilir. K re se l
sn m a, a tm o sfe rd e k a rb o n d io k sitin ve tek i
g azlarn d zey inin y k se lm esin in yery zn n
scak l nd a n e d e n old u u aam al ykselie
g n d e r m e yapar. K re s e l sn m a n n , sel,
hastalk larn yaylm as, ar hav a koullar ve
y k selen d en iz dzeyleri de iin d e o lm a k zere
o las so n u lar can alcd r. K re s e l sn m a tm
in san o lu iin olas risk ler su n m ak tad r am a bu n a
kar d u rm a ab alarn d z en lem ek g t r n k
b u n u n n e d en leri v e olas so n u lar o k eitlid ir.
6 G D b e sin le r tartm ald r: G e n e tik d e itirm en in
al v e k t b e slen m ey i azaltm ad a o k byk
yararlar o lab ilir am a s z k o n u su o lan te k n o lo ji
y en id ir ve in sa n la r ve d o al e v re iin risk ler de
tayabilir. n le m ilk esi, o lan ak l risk lerle ilgili
y eterli k u ku n u n old u u yerd e, ilerlem eyi
s rd rm ek te n se var o lan uygulam alara bal
k alm an n d aha iyi old u u n u n erir.
1021
 e v r e v e R is k

Dnme sorular
1 evresel zarardan tr bilim mi yoksa toplum mu sulanmaldr?
2 Bir kresel riskler anda birey bir fark yaratabilir mi?
3 Bat, sanayilemesini byk lde tamamlamken, gelimekte olan lkelere "byme
snrlar" koymak adil midir?
4 Sera etkisi gz nnde bulundurulduunda, nkleer gce ynelme riskini almak saduyuya
uygun mudur?

Ek kaynaklar
Bili Devall, Simple in Means, Rich in Ends (Londra: Green Print, 1990).
AndrewDobson, GreenPoliticalThought, 3. bask (New York: Routledge, 2000).
Steve Hinchliffe ve Kath Woodward (yay. haz.), The Naturalandthe Social: Uncertainty, Risk, Change
(New York: Routledge 2000).
David Pearce ve Edward Barbier, Blueprintfora SustainableEconomj (Londra: Earthscan, 2000).
Jonathon Porritt, SeeingGreen: The Politicsof Ecology Explained(Oxford: Blackwell, 1984).
Mark J. Smith, Ecologism: Tovards Ecological Cit^enship (Buckingham: Open University Press,
1998).
G. Tyler Miller, Jr., Eiving in the Environment: Principles, Connections and Solutions (Londra:
Brooks/Cole, 2000).
Steven Yearley, The Green Case: A Sociology o f Environmental Issues, Arguments and Politics (Londra:
Unwin Hyman, 1991).

n t e r n e t b a la n t l a r

Department for Environment, Food and Rural Affairs

http://www.defra.gov.uk/environment/index.htm
Environmental Organizadon Web Directory
http://www.webdirectory.com
Yeryz Dostlar (Friends of the Earth)
http://www.foe.co.uk
Yeilbar (Greenpeace)
http://www.greenpeace.org.uk
United Nations Development Programme
http://www.undp.org

1022
Kaynaka
A b b o tt, D . (2 0 0 1 ) 'T h e D e a th o f C lass?', Sociology
'Reviei M (K a s m ).
A b e les, R . P. v e M . W. R iley (1 9 8 7 ) 'L on gev ity , S o cia l
S tru ctu re , and C o g n itiv e A g in g ', C. S c h o o le r ve
K . W S c h a ie , yay., Cognitive Functioning and
Social Structure O verthe U fe Course (N o n v o o d , N J:
A b lex).
A b e l-S m ith , B . ve P. T o w n s e n d (1 9 6 5 ) The P oorand the
Poorest: A N ev Analysis o f the Ministry o f Labour's
'Family Expenditure Survey o f 1953-54 and 1960
(L o n d o n : B ell).
A h m e d , A . S. v e H . D o n n a n (1 9 9 4 ) 'slam in th e A g e
o f P o stm o d e rn ity ', A . S. A h m ed ve D . H astin g s,
yay., slam, Globali^ation and Postmodernity
(L o n d o n : R o u d ed g e).
A k in to y e, S. (1 9 7 6 ) Emergent A frican States: Topics in
Trventieth Century A frican History (L o n d o n :
L o n g m a n ).
A lbrow , M . (1 9 9 7 ) The G lobal A ge: State and S ociety
Beyond Modernity (S ta n fo rd , C A : S ta n fo rd
U n iv e rsity P re ss).
A ld rich , H . E . v e P. V M a rsd en (1 9 8 8 ) E n v iro n m e n ts
and O rg a n iz a tio n s', N . J. S m elser, yay., H andbook
o f Sociology (N evvbury P ark , C A : Sage).
A le x a n d e r, Z . (1 9 9 9 ) The Department o f H ealth Study o f
Black, A sian and Ethnic Minority Issues (L o n d o n ,
D o H ).
A ilen , M . P. (1 9 8 1 ) 'M an ag erial P o w er and T e n u re in
th e L a rg e C o rp o ra tio n ', Social Forces 6 0.
A m n e sty In te r n a tio n a l (2 0 0 2 ) 'S ta te C o n tro l o f th e
In te r n e t in C h in a ', 2 7 u b at.
A m n e sty In te r n a tio n a l (2 0 0 4 ) 'P eo p le's R e p u b lic o f
C h in a C o n tro ls T ig h te n as In te r n e t A ctiv ism
G ro w s ', 2 8 O ca k .
A m s d e n , A . H . (1 9 8 9 ) A sia's N ex t G iant: South Korea
and E ate Industriali^ation (N e w Y o rk : O x fo r d
U n iv ersity P re ss).
A m sd e n , A . H ., J. K o c h a n o w ic z v e L . T a y lo r (1 9 9 4 )
The M arket M eets lts M ateh: Kestructuring the
Economies o f Eastern Europe (C a m b rid g e, M A :
H a rv a rd U n iv ersity P ress).
1023
A n d e rs o n , E . (1 9 9 0 ) Streetvise: Race, Class, and Change
in an Urban Community (C h ica g o : U n iv ersity o f
C h ic a g o P ress).
A n d e rs o n , E S. (1 9 7 7 ) 'T V V io le n c e and V iew er
A g g re ssio n : A ccu m u la tio n o f Stu d y R esu lts 1 9 5 6 -
1 9 7 6 ', Public Opinion Quarterlyil.
A n d e rs o n , S. ve J. C avan ag h (2 0 0 0 ) Top 2 00: The R ise
o f Corporate G lobal Pover, 4 A ralk (Siyasa
A ratrm alar E n stit s ).
A n h eier, H ., M . G la siu s ve M . K a ld o r, yay. (2 0 0 2 )
G lobal C ivil S ociety 2002 (O x fo rd : O x fo r d
U n iv ersity P ress).
A n n e n b e rg e n te r (2 0 0 3 ) 'P a ren ts' U se o f th e V -C h ip
to Su p erv ise C h ild ren 's T e le v is io n U se '
(U n iversity o f P en n sy lvan ia).
A p p ad u rai, A. (1 9 8 6 ) 'In tr o d u c tio n : C o m m o d itie s
and th e P o litics o f V alu e', A . A p p ad u rai, yay., The
Social E fe o f Things (C am b rid g e: C am b rid g e
U n iv ersity P ress).
A p p elb a u m , R . P. v e B . C h riste rso n (1 9 9 7 ) 'C h eap
L a b o r S trateg ies and E x p o r t- O rie n te d
In d u strializatio n : S o m e L e s s o n s fro m th e E a s t
A sia / L o s A n g eles A p p arel C o n n e c tio n ',
InternationalJournal o f l Irban and Rsgional Research
2 1 (2).
A p p elb a u m , R . P v e j . H e n d e rso n , yay. (1 9 9 2 ) States
and Development in the A sian Pacific Rim (N evvbury
P ark , C A : Sag e).
A p ter, T . (1 9 9 4 ) Working Women D on'tH ave Wives:
Professional Success in the 1990s (N ew Y o rk : S t
M a rtin 's P ress).
A rb e r, S. ve J. G in n (2 0 0 4 ) A g ein g and G e n d e r:
D iv ersity and C h a n g e', Social Trends 3 4 (L o n d o n :
H M S O ).
A rb e r, S ., K . D a v id so n v e J. G in n , yay. (2 0 0 3 ) Gender
and Ageing. Changing Roles and Rilationships
(B u ck in g h a m : O p e n U n iv ersity P ress).
A ries, P. (1 9 6 5 ) Centuries o f Childhood (N ew Y o rk :
R a n d o m H o u se ).
A R I S (2 0 0 1 ) American Religious Identification Survey 2001
(T h e G ra d u a te e n te r o f th e C ity U n iv ersity o f
N e w Y o rk ).
 K aynaka
A rrig h i, G . (1 9 9 4 ) The Long Tventieth Century: Money,
Pover, and the Origin o f Our Times (N ew Y o rk :
V e rso ).
A s h to n , D . N . (1 9 8 6 ) Unemployment Under Capitalism:
The Sociology o f British and American T abour M arkets
(L o n d o n : W h e a ts h e a f).
A sh w o rth , A . E . (1 9 8 0 ) Trench Warfare, 1914-1918
(L o n d o n : M a cm illan ).
A sk w ith , R . (2 0 0 3 ) 'Contender', Observer, 6 N isan .
A tch ley , R . C. (2 0 0 0 ) Social Forces and Aging: A n
Introduction to Social Gerontology (B e lm o n t, C A :
W ad sw orth ).
B a c k , L . (1 9 9 5 ) Ethnicities, M ultiple Racisms: Race and
N ation in the U ves o f Young People (L o n d o n : U C L
P re ss).
B a h ra m i, H . ve S. E v a n s (1 9 9 5 ) 'F le x ib le R e cy clin g
and H ig h -T e c h n o lo g y E n tre p re n e u rs h ip 1,
California Management Reviev 22.
Bailey, J. M . (1 9 9 3 ) 'H e rita b le F a c to rs In flu e n c e
S e x u a l O rie n ta tio n in W o m e n ', A rchives o f G eneral
Psychiatry 5 0 .
B ailey, J. M . ve R . C . P illard (1 9 9 1 ) 'A G e n e tic Stu d y
o f M a le Se xu a l O rie n ta tio n ', A rchives oj General
Psychiatry 4 8 .
B a k er, D . v e M . W e isb ro t (1 9 9 9 ) Social Security: The
Phony Crisis (C h ica g o : U n iv ersity o f C h ic a g o
P re ss).
B a lm e r, R . (1 9 8 9 ) M ine Eyes Have Seen the Glory: A
Journey into the Evangelical Subculture in A m erica
(N e w Y o rk : O x f o r d U n iv ersity P ress).
B a lsw ick , J . O . (1 9 8 3 ) 'M ale In e x p re s siv e n e ss', K .
S o lo m a n v e N . B . L evy, yay., Men in Transition:
Theory and Therapj (N ew Y o rk : P len u m P ress).
B a lte s, P. B. v e K . W. S c h a ie ( 1 9 7 7 ) 'T h e M y th o f th e
T w ilig h t Y e a rs', S. Z a rit, yay., Readings in Aging and
D eath: Contemporary Perspectives (N ew Y o rk : H a rp e r
and R o w ).
B a m fo r th , A . (1 9 9 9 ) 'T h e R estiv e S e a so n ', G u ard ian ,
1 5 A ralk .
B a ra sh , D . (1 9 7 9 ) The Whisperings Within (N e w Y o rk :
H a rp e r and Rov,
B a rk e r, M . (1 9 8 1 ) The N ew Racism: Conservatives and the
ldeology o f the Tribe (F re d e ric k M D : U n iv ersity
P u b lic a tio n s o f A m e rica ).
B a rk e r, R . (1 9 9 7 ) Political deas in Modern Britain
( L o n d o n and N e w Y o rk : R o u tled g e).
B a rn e s , C . (1 9 9 1 ) D isabled People in Britain and
Discrimination (L o n d o n : H u rs t and C o ). B a rn e s ,
C . (2 0 0 2 ) D isa b ility Stu d ies (C am b rid g e: Polity).
1024
B a rn e s , C. (2 0 0 3 ) Disability Studies:W hat' the Point?
(U n iv ersity o f L a n ca ste r).
B a r n e t, R . J. v e J . C avan ag h (1 9 9 4 ) G lobal Dreams:
Im perial Corporations and the N ev World Order (N e w
Y o rk : S im o n and S ch u ste r).
B a r r e t-D u c r o c q , F. (1 9 9 2 ) Love in the Time o f Victoria:
Sexuality and D esire Among W orking-Class Men and
Women in Nineteenth-Century London (H a rm o n d s-
w o rth : P en g u in ).
B a r th , F. (1 9 6 9 ) E thnic Groups and Boundaries (L o n d o n :
A ilen and U n w in ).
B a su , A ., yay. (1 9 9 5 ) The Challenge o f L ocal Feminisms:
Women's Movements in G lobalPerspective (B o u ld er,
C O : W estview ).
B au d rillard , J. (1 9 8 8 ) Selected Writings (C am b rid g e:
P olity ).
B a u m a n , Z . (1 9 8 9 ) Modernity and the Holocaust
(C am b rid g e: P olity ).
B a u m a n , Z . (2 0 0 3 ) L iqu id Love: On the Frailty o f
Human Bonds (C a m b rid g e: Polity).
B B C (2 0 0 1 ) Murdoch H eads M edia Pover List, 16
H a ziran . O n lin e ad resi
< h ttp :/ / n e w s.b b c.co . uk/1 / h i/ en tertain m en t/
1 4 4 1 0 9 4 .s t m > .
B B C (2 0 0 2 ) Falvell'SorryforM oham m ed Rjemark, 13
E k im . O n lin e ad resi
< h ttp : //n e w s .b b c .c o .U k / 2/ h i/ a m e rica s /2 3 2 3 8 9 7
.s tm > .
B B C (2 0 0 4 ) O ffcial Dovnloads C hart Taunches, 2 8
H a ziran . O n lin e ad resi
< h ttp :/ / n e w s .b b c.co .U k / l/ h i/ e n te rta in m e n t/ m u
s ic / 3 8 4 6 4 5 5 .s tm > .
B B C (2 0 0 4 ) Q & A : W ill I Be S u edfor Music-Svapp 'ng?, 1
E k im . O n lin e ad resi
< h ttp :/ /n e w s .b b c.co .U k / l/ h i/ e n te rta in m e n t/ m u
s ic / 3 7 2 2 6 2 2 .s tm > .
B B C (2 0 0 4 ) UK M usic to Sue Online 'Pirates', 1 E k im .
O n lin e adresi
< h ttp :/ /n e w s .b b c.co .U k / l/ h i/ en terta in m en t/ m u sic/
3 7 2 2 4 2 8 .s t m > .
B B C (2 0 0 5 ) 1Violent Crime 'Rise1Sparks Row, 21 N isan .
O n lin e ad resi < h ttp : / /n e w s .b b c .c o .u k / 1
/ hi/ u k _ p o litics /v o te _ 2 0 0 5 / fr o n tp a g e / 4 4 6 7 5 6 9 .
s tm > .
B e a ll, J. (1 9 9 8 ) 'W h y G e n d e r M a tte rs1, H abitat Debate
4 (4 ).
B easley , C . (1 9 9 9 ) W hatlsFem inism ? (T h o u sa n d O a k s,
C A , and L o n d o n ).
B e c k , U. (1 9 9 2 ) R isk Society: Tomards a Nev Modernity
(L o n d o n : Sag e).

B e c k , U. (1 9 9 5 ) Ecological Politics in an A ge o f R isk
(C a m b rid g e: P olity ).
B e c k , U. v e E . B e c k -G e r n s h e im (1 9 9 5 ) The N orm al
Chaos o f Love (C a m b rid g e: P olity ).
B e c k e r, H . (1 9 5 0 ) Through Values to SocialInterpretation.
(D u rh a m , N C : D u k e U n iv ersity P ress).
B e c k e r, H . S. (1 9 6 3 ) Outsiders: Studies in the Sodology o f
Deviance (N e w Y o rk : F re e P ress).
B e ll, A ., M . W e in b e rg ve S. H a m m e rsm ith (1 9 8 1 )
S exual Pret erence: Its Development in Men and Women
(B lo o m in g to n : In d ia n a U n iv ersity P ress).
B e ll, D . (1 9 9 7 ) 'T h e W orld and th e U n ited S ta te s in
2 0 1 3 ', Daedelus 1 1 5 (Yaz).
B e r e s fo r d , P. v e J. W a llc ra ft (1 9 9 7 ) 'P sy ch iatric Sy stem
S u rv iv o rs and E m a n c ip a to ry R esea rch : Issu es,
O v e rla p s and D iffe r e n c e s ', C . B a rn e s ve G .
M e r c e r, yay, n Doing D isability Research (L eed s:
T h e D isa b ility P re ss).
B e rg e r, P. L . (1 9 6 3 ) Invitation to Sodology (G a rd e n City,
N Y : A n c h o r B o o k s ).
B e rg e r, P. L . (1 9 6 7 ) The Sacred Canopy:
Elements o f a Sodological Theory o f Religion (G a rd e n
City, N Y : A n c h o r B o o k s ).
B e rg e r, E L . (1 9 8 6 ) The Capitalist Revolution: Fifty
Propositions about Prosperity, Equality, and U berty
(N e w Y o rk : B a s ic B o o k s ).
B e rg e r, P. L . v e T . L u ck m a n n (1 9 6 6 ) The
Social Construction o f Reality: A Treatise in the
Sodology o f Knovledge (G a rd e n City, N Y :
D o u b le d a y ).
B e rle , A . v e G . C . M e a n s (1 9 9 7 ) The
Modern Corporation and Private Property (B u ffa lo ,
N Y : H e im ).
B e r n s te in , B . (1 9 7 5 ) Class, Codes and Control (L o n d o n :
R o u d ed g e ).
B e r te ls o n , D . (1 9 8 6 ) Snow flak.es and Snovdrifts:
ndividualism and Sexuality in America. (L a n h a m ,
M D : U n iv ersity P re ss o f A m erica).
B e rth o u d , R . (1 9 9 8 ) The Incomes o f Ethnic
M inorities (C o lc h e ste r: E s s e x n iv ersitesi, Sosyal
v e E k o n o m ik A ra trm a E n stit s ).
B ir r e n , J. E . ve K . W. S c h a ie, yay. (2 0 0 1 )
H andbook o f the Psychology o f Aging, 5. b asm (San
D ie g o , C A , and L o n d o n : A c a d e m ic P ress).
B la c k b u rn , R . (2 0 0 2 ) Banking on Death (L o n d o n :
V e rso ).
B la ir, T . (2 0 0 4 ) B a k a n n k o n u m as, 1 A u sto s 2 0 0 5
( < h ttp :/ / w w w .n u m b er- 10.g ov .u k / o u tp u t/ p ag e
5 7 1 6 .a sp > ).
Kaynaka
B la n d e n , J., A . G o o d m a n , P. G re g g , ve d ierleri
(2 0 0 2 ) Changes in lntergenerationalM obility in Britain
(L o n d o n : C e n tre fo r th e E c o n o m ic s o f
E d u c a tio n , L o n d o n S c h o o l o f E c o n o m ic s and
P o litica l S c ie n c e ).
B la n k e n h o rn , D . (1 9 9 5 ) Fatherless Am erica (N ew Y o rk :
B a s ic B o o k s ).
B lau ,P .M . (1 9 6 3 ) The Dynamics o f Bureaucracy (C h ica g o :
U n iv ersity o f C h ica g o ).
B la u , P. M . v e O . D . D u n c a n (1 9 6 7 ) The American
Occupational Structure (N ew Y o rk : W iley).
B la u n e r, R . (1 9 6 4 ) A lienation and Freedom (C h ica g o :
U n iv ersity o f C h ic a g o P ress).
B lo c k , E (1 9 9 0 ) Postindustrial Possibilities: A Critique o f
Economic Discourse (B erk eley : U n iv ersity o f
C a lifo rn ia P ress).
B lo n d e t, C. (1 9 9 5 ) 'O u t o f th e K itc h e n and O n to th e
Stre e ts: W o m e n 's A ctiv ism in P eru ', A . B a su , yay.,
The Challenge o f L ocal Feminisms (B o u ld er, C O :
W est-view ).
B o b a k , L . (1 9 9 6 ) 'India's T inj Slaves', O tto w a S u n , 2 3
E k im .
B o d e n , D . ve H . M o lo tc h (1 9 9 4 ) 'T h e C o m p u lsio n o f
P ro x im ity ', D . B o d e n v e R . F ried la n d , yay.,
Novbere Space, Time, and Modernity (B erkeley :
U n iv ersity o f C a lifo rn ia P ress).
B o n a c ic h , E . v e R . P. A p p e lb a u m (2 0 0 0 ) Behind the
E abel: lnequality in the L os Angeles Garment lndustry
(B erk eley : U n iv ersity o f C a lifo rn ia P ress).
B o n n ey , N . (1 9 9 2 ) 'T h e o r ie s o f S o cia l C lass and
G e n d e r', Sodology Reviev 1.
B o o t h , A . (1 9 7 7 ) 'F o o d R io ts in th e N o rth -w e s t o f
E n g la n d , 1 7 7 0 - 1 8 0 1 ', Past and Present 77
B o r ja , J. v e M . C astells (1 9 9 7 ) L o c a l and G lo b a l: The
Management o f Cities in the Information A ge (L o n d o n :
E a rth s c a n ).
B o r n , G . (2 0 0 4 ) Uncertain Vision: Birt, D yke and the
Reinventton o f the B B C (L o n d o n : S e c k e r &
W arbu rg).
B o sw e ll, J. (1 9 9 5 ) The M arriage o f U keness: Sam e-Sex
Unions in Pre-Modern Europe (L o n d o n : F o n ta n a ).
B o u rd ie u , P. (1 9 8 6 ) Distinction: A S odal Critique o f
Judgements o f Taste (L o n d o n : R o u d e d g e and K e g a n
P aul).
B o u rd ie u , P. (1 9 8 8 ) Eanguage and Symbolic Pover
(C am b rid g e: P olity ).
B o u rd ie u , P. (1 9 9 0 ) The Logic o f Practice (C am b rid g e:
Polity).
1025
 K aynaka
B o u rd ie u , P. (1 9 9 2 ) A n lnvitation to Reflexive Sociology
(C h ica g o : U n iv ersity o f C h ic a g o P ress).
B o u rd ie u , P. v e J.-C . P a sse ro n (\911)Reproduciion in
Education, Society and Culture (L o n d o n : Sag e).
B o w lb y , J. (1 9 5 3 ) C hild Care and the Grovth o f ILove
(H a rm o n d s w o rth : P en g u in ).
B o y e r, R . v e D . D r a c h e (1 9 9 6 ) States against M arkets:
The U m its o f Globali^ation (L o n d o n : R o u tled g e).
B ra n n e n , J. (2 0 0 3 ) 'T h e A g e o f B e a n p o le F a m ilies',
Sociology Reviev 1 3 (1 ).
B ra ss, D . J . (1 9 8 5 ) 'M e n 's and W o m e n 's N e tw o rk s : A
Stu d y o f In te r a c tio n P a tte rn s and In flu e n c e in an
O rg a n iz a tio n ', Academy o f ManagementJou rn al 2 8 .
B ra v e rm a n , H . (1 9 7 4 ) L abou r andM onopoly C apital: The
Degradation o f W ork in the Tventieth Century (N e w
Y o rk : M o n th ly R e v ie w P ress).
B re a d fo r th e W o rld In stitu te (2 0 0 5 ) H u n g e r B a sics.
O n lin e ad resi < h ttp :/ / w w w .b read .o rg / h u n g er
b a s ic s / > .
B re e n , R . v e J. H . G o ld th o r p e (1 9 9 9 ) 'C lass In eq u ality
a nd M e rito cra cy : A C ritiq u e o f S au n d ers and an
A lte rn a tiv e A n aly sis', British Journal o f Sociology 5 0.
B re n n a n , T . (1 9 8 8 ) 'C o n tro v e rsia l D is c u s s io n s and
F e m in is t D e b a te ', N . Seg al v e E . T im m s , yay., The
Origins and Evolution o f Psychoanalysis N ev Haven
(N e w H a v e n , C T : Y a le U n iv ersity
P re ss).
B rew e r, R . M . (1 9 9 3 ) 'T h e o riz in g R a ce , C lass and
G e n d e r: T h e N e w S c h o la rsh ip o f B la c k F e m in is t
In te lle ctu a ls and B la c k W o m e n 's L a b o r ', S. M .
Ja m e s v e A . P. A . B u sia , yay, Theorizing B lack
Feminisms: The Visionary Pragmatism o f B lack Women
(N e w Y o rk : R o u tled g e).
B rise n d e n , S. (2 0 0 5 ) Poem sfor Pefect People
( < http :/ / w w w .leed s.ac.u k / d isab ility -
stu d ies/ a rch iv eu k / b risen d en /
P o e m s .p d f> ).
B ro w n , C . v e K . Ja s p e r , yay. (1 9 9 3 ) Consuming Passions:
Feminist A pproaches to Eating Disorders and Weight
Preoccupations (T o ro n to : S e c o n d S to ry P ress).
B ro w n e , K . (2 0 0 5 ) A n Introduction to Sociology, 3. b a sm
(C a m b rid g e : P olity ).
B ro w n e , K . v e I. B o ttr ill (1 9 9 9 ) 'O u r U n eq u a l,
U n h e a lth y N a tio n 1, Sociology Reviev 9.
B ro w n m ille r, S. (1 9 7 5 ) A gainst Our W ili: Men, Women
and Rape (L o n d o n : S e c k e r and W arb u rg ).
B ru b a k e r, R . (1 9 9 8 ) 'M ig ra tio n s o f E th n ic
U n m h d n g in th e "N e w E u r o p e '" , Inter
national Migration Reviep 3 2.
1026
B r u c e , S. (1 9 9 0 ) P ray T V : Televangelism in Am erica
(N ew Y o rk : R o u d ed g e).
B r u c e , S. (1 9 9 6 ) Religion in the Modern W orldfrom
Cathedrals to Cults (O x fo rd : O x f o r d U n iv ersity
P ress).
B ru m b e r g , J. J. (1 9 9 7 ) The Body Project (N ew Y o rk :
V in ta g e).
B ru n d d a n d , C. (1 9 8 7 ) Our Common Future (N ew Y o rk :
U n ite d N a tio n s).
B ry s o n , V (1 9 9 3 ) 'F e m in ism ', R . E a tw e ll ve A .
W rig h t, yay., Contemporary Political Ideology (L o n d o n :
P in te r).
B u ll, P. (1 9 8 3 ) Body Movement and Interpersonal
Communication (N ew Y o rk : W iley).
B u rc h e ll, B . v e d i erleri (1 9 9 9 ) Jo b Insecurity and W ork
lntensification: Flexibility and the Changing Boundaries
o f W ork (Y o rk : Y P S ) .
B u r g o o n , J . v e d i erleri (1 9 9 6 ) N onverbal Commu
nication: The Unspoken Dialogue, 2. b asm (N ew
Y o rk : M c G ra w -H ill).
B u rle ig h , M . (1 9 9 4 ) D eath and Deliverance (C am b rid g e:
C a m b rid g e U n iv ersity P ress).
B u rn s, T . v e G . M . S ta lk er (1 9 6 6 ) The Management o f
Innovation (L o n d o n : T a v isto ck ).
B u t le r ,J. (1 9 9 9 ) Gender Trouble: Feminism and the
Subversion o f Identity (L o n d o n : R o u d ed g e).
B u d e r, J. (2 0 0 4 ) Undoing Gender (L o n d o n : R o u d ed g e).
B u d e r, T . v e M . Sav age (1 9 9 5 ) Social Change and the
M iddle Classes (L o n d o n : U C L P ress).
B ythew ay, B . (1 9 9 5 ) Ageism (B u ck in g h a m and B ris to l,
P A : O p e n U n iv ersity P ress).
C a b in e t O f fic e (1 9 9 9 ) Sharing the Nation's Prosperity.
Variation in Economic and Social Conditions across the
U K (L o n d o n : H M S O ) .
C a b in e t O f fic e (2 0 0 3 ) Ethnic Minorities and the Eabour
M arket: FinalR eport, M arch (L o n d o n : H M S O ).
C ah ili, S. (2 0 0 4 ) 'T h e In te r a c tio n O rd e r o f P u b lic
B a th r o o m s ', C ah ili, yay., inside Social L ife: Readings
in Sociological Psychology and Microsociology, 4. b a sm
(L o s A n g eles: R o x b u ry P u b lish in g C o m p an y ).
C an d e, T. (2 0 0 3 ) ndependent Report o f the Community
Cohesion Rsview Team (L o n d o n : H o m e O ffic e ).
C ap p s, W H . (1 9 9 0 ) The N ev Religious Right: Piety,
Patriotism, and Politics (C o lu m b ia : U n iv ersity o f
S o u th C a ro lin a P ress).
C a rd o so , F. H . v e E . F a le tto (1 9 7 9 ) Dependency and
Development in E atin America (B erkeley : U n iv ersity
o f C a lifo rn ia P ress).

C a rlen , P. (1 9 8 3 ) Womeris Imprisonment: A Study in
Social Control (L o n d o n and B o s to n : R o u d ed g e &
K eg a n P a u l).
C a rrin g to n , K . (1 9 9 5 ) 'P o stm o d e rn is m and F e m in is t
C rim in o lo g ies: D is c o n n e c tin g D is c o u r s e s 1,
InternationalJournal o f the Sociology o f Eaw 2 2 .
C a rrin g to n , K . (1 9 9 8 ) 'P o stm o d e rn is m and
C rim in o lo g ies: F ra g m e n tin g th e C rim in o lo g ica l
S u b je c t', P. W a lto n v e J. Y o u n g , yay., The New
Criminology Revisited (L o n d o n : M acm illan ).
C astells, M . (1 9 7 7 ) The Urban Question: A M arxist
A pproach (L o n d o n : E d w ard A rn o ld ).
C a stells, M . (1 9 8 3 ) The City and the G rass Roots: A
Cross-Cultural Theory o f Urban Social Movements
(L o n d o n : E d w a rd A rn o ld ).
C astells, M . (1 9 9 2 ) 'F o u r A sia n T ig e r s w ith a D r a g o n
H e a d : A C o m p a ra tiv e A n aly sis o f th e S ta te,
E c o n o m y , and S o c ie ty in th e A sia n P a cific R im ',
R . P. A p p e lb a u m ve J. H e n d e rso n , yay., States and
Development in the A sian Pacific Rim (N ew b u ry P ark ,
C A : Sage).
C astells, M . (1 9 9 6 ) The Rise o f theN etvork Society
(O x fo rd : B la ck w ell).
C astells, M . (1 9 9 7 ) The Pover o f Identity (O x fo rd :
B la ck w ell).
C astells, M . (1 9 9 8 ) E n d o f Millenmum (O x fo rd :
B la ck w ell).
C astells, M . (2 0 0 0 ) 'In fo r m a tio n T e c h n o lo g y and
G lo b a l C a p ita lism ', W. H u tto n v e A . G id d en s,
yay., On the Edge: U ving m th G lobal Capitalism
(L o n d o n : C ap e).
C astells, M . (2 0 0 1 ) The Internet G alaxy: Reflections on the
Internet, Business, and Society (O x fo rd : O x fo r d
U n iv e rsity P re ss).
C astles, S. v e M . J. M iller (1 9 9 3 ) The A ge o f Migration:
International Population Movements in the Modern
W orld (L o n d o n : M acm illan ).
C h a m b e rla in , M . (1 9 9 9 ) 'B ro th e rs and S isters, U n c le s
and A u n ts: A L a te ra l P e rsp e c tiv e o n C a rib b e a n
F a m ilies', E . B . Silv a v e C. S m a rt, yay, The Nem
Family ? (L o n d o n : Sag e).
C h a m b ss, W. J. (1 9 7 3 ) 'T h e S a in ts and the
R o u g h n e ck s ', Society, K a sm .
C h a m b ss, W J. (1 9 7 8 ) On the T ake: From Petty C rooks
to Presidents (B lo o m in g to n : In d ia n a U n iv ersity
P re ss).
C h a rlto n , J . I. (1 9 9 8 ) N othingA bout Us W ithout Us:
Disability Oppression and Em pom rm ent (B erkeley :
U n iv ersity o f C a lifo rn ia P ress).
1027
Kaynaka
C h a s e -D u n n , C . (1 9 8 9 ) G lobal Formation: Structures o f
the World Economy (O x fo rd : B lack w ell).
C h erlin , A . (1 9 9 9 ) Public and Private Families: A n
Introduction (N ew Y o rk : M c G ra w H ill).
C h o d o ro w , N . (1 9 7 8 ) The Reproduction o f Mothering
(B erk eley : U n iv ersity o f C a lifo rn ia P ress).
C h o d o ro w , N . (1 9 8 8 ) Psychoanalytic Theory and Feminism
(C am b rid g e: Polity).
C h o m sk y , N . (1 9 9 1 ) M edia Control: The Spectacular
Achievements o f Propaganda (N ew Y o rk : S ev en
S to rie s P ress).
C h u a, A . (2 0 0 3 ) World on F ire: How Exporting Free
M arket Democracy Breeds Ethnic H atred and G lobal
Instability (N ew Y o rk : D o u b le d a y ).
C h u rc h o f E n g la n d (1 9 8 5 ) Faith in the City: The Report
o f the Archbishop o f Canterbury's Commission on
Urban Priority A reas (L o n d o n : C h ristia n A c tio n ).
C IA (2 0 0 0 / 4 ) The World Factbook. O n lin e a d resi<
w w w .cia.g ov / cia/ p u b lic a tio n s / fa c tb o o k > .
C ico u re l, A . V (1 9 6 8 ) The Social Organi^ation o f Juvenile
Justice (N ew Y o rk : W iley).
C isn ero s, H . G . (1 9 9 3 ) Intenvoven Destinies: Cities and the
N ation (N e w Y o rk : N o r to n ).
C lark , K . v e S. D rin k w a te r (1 9 9 8 ) 'S e lf-E m p lo y m e n t
and O c c u p a tio n a l C h o ic e ', D . L eslie, yay., A n
Investigation o f R acial Disadvantag (M a n ch ester:
M a n c h e ste r U n iv ersity P ress).
C lark , T . N . v e V. H o ffm a n -M a r tin o t (1 9 9 8 ) The Nem
Political Culture Boulder (B o u ld e r, C O : W estview ).
C leg g , M ., A . F in n e y ve K . T h o r p e (2 0 0 5 ) Crime in
England and Wales: Quarterly Update to December
2004 (L o n d o n : H o m e O ffic e ).
C leg g , S. (1 9 9 0 ) Modern Organi^ations: Organi^ation
Studies in the Postmodern World (L o n d o n : Sag e).
C low ard , R . v e L . O h lin (1 9 6 0 ) Delinquency and
Opportunity (N ew Y o rk : F re e P ress).
C N N (2 0 0 1 ) Fahvell Apologi^es to Gays, Feminists,
Lesbians, 1 4 E y l l
( < h ttp :/ / a rch iv es.cn n c o m / 2 0 0 1 / U S / 0
9 / 1 4 / F a lw ell.a p o lo g y / > ) .
C o h e n , A . (1 9 5 5 ) Delinquent Boys (L o n d o n : F re e
P ress).
C o h e n , L . E ., J. P. B r o s c h a k v e H . A . H a v em a n (1 9 9 8 )
'A n d T h e n T h e r e W ere M o re ? T h e E f f e c t o f
O rg a n iz a tio n a l S e x C o m p o s itio n o n th e H irin g
and P r o m o tio n o f M a n a g e rs', American Sociologi-
cal Reviev 6 3 (5 ).
C o h e n , R . (1 9 9 7 ) G lobal D iasporas: A n ntroduction
 Kaynaka
(L o n d o n : U C L P ress).
C o h e n , S. (1 9 8 0 ) F olk Devils and M oral Panics: The
Creatiot o f theM ods and Rockers (O x fo rd : M artn
R o b e r ts o n ).
C o le , T. R . (1 9 9 2 ) The Journey o f L ife: A Cultural
History o f Aging in A m erica (C am b rid g e:
C a m b rid g e u n iversity P ress).
C o llin s, J. (2 0 0 0 ) 'Q u a lity by O t h e r M ean s'.
y ay m lan m am m e tin , so sy o lo ji b l m
W is c o n s in M a d iso n n iv ersitesi.
C o llin s, J. v e J. P o rra s (1 9 9 4 ) Built to L ast
(N e w Y o rk : C en tu ry ).
C o n n e ll, R . W. (1 9 8 7 ) Gender and Pornr: Society, the
Person andSexualP olitics (C am b rid g e: Polity).
C o n n e ll, R . W (2 0 0 1 ) The Men and the Bovs (B erk eley
and L o s A n g e les: A ile n and U n w in ).
C o n n e ll, R . W. (2 0 0 5 ) M asculinities (C am b rid g e:
P olity).
C o o k , R . (2 0 0 1 ) R o b in C o o k 'su n 'C h ick en
T ik k a M asa la S p e e c h 1. L o n d ra 'd a S o cia l M a rk e t
F o u n d a d io n 'm n D i le r sek reterin in
k o n u m a sn d a n , Guardian, P e re m b e 19 N isan .
C o o n tz , S. (1 9 9 2 ) The Way W eN ever Were: American
Families and the N ostalgia Trap (N e w Y o rk : B a sic
B o o k s ).
C o rb in , J. ve A . S tra u ss (1 9 8 5 ) 'M an ag in g C h ro n ic
Illn e ss at H o m e : T h r e e L in e s o f W o rk ', Q ualitative
Sociology 8.
C o rsa ro , W (1 9 9 7 ) The Sociology o f Childhood
(T h o u sa n d O a k s, C A : P in e F o rg e P ress).
C o w a rd , R . (1 9 8 4 ) Female D esire: Women's Sexuality
Today (L o n d o n : Palad in).
C o x , O . C . (1 9 5 9 ) Class, Caste and R ace:A Study in
Social Dynamics (N ew Y o rk : M o n th ly R ev iew
P re ss).
C rick , B . (2 0 0 4 ) Is Britain Too Diverse? The Responses
( < h ttp :/ / w w w .p ro sp ect-
m a g a z in e.co .u k / H tm lP a g es / rep lies.a sp > ).
C r o m p to n , R . (1 9 9 7 ) Women and W ork in Modern
Britain (O x fo r d , O x fo r d U niversity P ress).
C r o m p to n , R . (1 9 9 8 ) Class and Stratifcation: A n
Introduction to Current Debates, 2. b asm
(C a m b rid g e : Polity).
C row , G . ve M . H a rd ey (1 9 9 2 ) 'D iv ersity and
A m b ig u ity A m o n g L o n e -P a re n t H o u s e h o ld s in
M o d e r n B rita in ', C. M a rsh ve S. A rb e r, yay.,
Families and Households: Divisions and Change
(L o n d o n : M a cm illa n ).
1028
C u m in g s, B . (1 9 8 7 ) 'T h e O rig in s and D e v e lo p m e n t
o f th e N o r th e a s t A sia n P o litica l E c o n o m y :
In d u stria l S e c to rs , P ro d u c t C y cles, and P o litical
C o n s e q u e n c e s ', F. C . D e y o , yay., The Political
Economy o f the N ev A sian lndustrialism
(Ith a ca , N Y : C o rn e ll U n iv ersity P ress).
C u m in g s, B . (1 9 9 7 ) Korea's Place in the Sun: A Modern
History (N ew Y o rk : N o r to n ).
C u m m in g , E . ve W. E . H e n ry (1 9 6 1 ) Groving Old: The
Process o f Disengagement (N e w Y o rk : B a s ic B o o k s ).
C u rra n , J. ve J. S e a to n (2 0 0 3 ) Pornr W ithout
Responsibility: The Press, Broadcasting and N ev M edia
in Britain (L o n d o n : R o u tled g e).
C u rrie, D . ve M . S in e r (1 9 9 9 ) 'T h e B B C B a la n cin g
P u b lic and C o m m e rcia l P u rp o se ', Public Purpose in
Broadcasting Funding the B B C (L u to n : U n iv ersity o f
L u to n P ress).
C u rrie, E . (1 9 9 8 ) 'C rim e and M a rk e t S o cie ty L e s s o n s
fro m th e U n ited S ta te s', P W a lto n v e J. Y o u n g ,
yay, The New Criminology Revisited (L o n d o n :
M acm illan ).
C ylke, F. K . (1 9 9 3 ) The Environment (N ew Y o rk :
H a rp e r C o llin s).
D a h lb u rg , J.-T . (1 9 9 5 ) 'S w e a tsh o p C ase D ism a y s Few
in T h a ila n d ', L os Angeles Times, 2 7 A u sto s.
D a h re n d o rf, R . (1 9 5 9 ) Class and Class Conflict in
Industrial Society (L o n d o n : R o u tled g e).
D a v ie , G . (1 9 9 4 ) R eligion in Britain Since 1945: Believing
vithout Belonging (O x fo rd : B lack w ell).
D a v ie , G . (2 0 0 0 ) R eligion in M odern Europe: A Memory
M utates (O x fo rd : O x f o r d U n iv ersity P ress).
D a v ie s , B . (1 9 9 1 ) Frogs and Snails and Feminist Tales
(Sydney: A ilen an d U n w in ).
D a v is, M . (1 9 9 0 ) City o f Quart%: Excavating the Future
in L os Angeles (L o n d o n : V in ta g e ).
D av is, S. M . (1 9 8 7 ) Future Perfect (R ead in g , M A :
A d d iso n -W esley ).
D a v is, S. M . (1 9 8 8 ) 2 0 0 1 Management- Managing the
Future Nom (L o n d o n : S im o n and S ch u ster).
D e B e a u v o ir, S. (1 9 4 9 ) L e Deu^ieme S ex (Paris:
G allim ard ).
D e W itt, K . (1 9 9 4 ) 'W ave o f S u b u rb a n G ro w th Is
B e in g Fed by M in o ritie s', N ew York Times, 15
A u sto s.
D 'E m ilio , J. (1 9 8 3 ) S exual Politics, Sexual Communities:
The M aking o f a Homo- sexual Minority in the United
States, 1 9 4 0 - 1 9 7 0 (C h ica g o : U n iv ersity o f
C h ic a g o P ress).

D en n ey , D . (1 9 9 8 ) 'A n ti-R a c ism and th e L im its o f
E q u a l O p p o rtu n itie s P o licy in th e C rim in al Ju s tic e
S y ste m 1, C . J . F in e r v e M . N ellis, yay., Crime and
SocialExclusion (O x fo r d : B lack w ell).
D e n n is , N . v e G . E r d o s (1 9 9 2 ) Families mthout
Fatherhood (L o n d o n : I E A H e a lth ve W elfare U n it).
D e p a r tm e n t fo r E d u c a tio n and Sk ills (2 0 0 3 ) Survey o f
Information and Communications Technology in School
(L o n d o n : H M S O ).
D e p a r tm e n t fo r W o rk and P e n sio n s (2 0 0 2 ) D isabled
forU fe? A ttitu d es Totvards, and Experiences o f
Disability in Britain (L o n d o n : H M S O ).
D e p a r tm e n t o f E c o n o m ic and S o c ia l A ffa irs (2 0 0 2 )
InternationalM igration Keport 20 02 (N ew Y o rk :
U n ite d N a tio n s).
D e p a r tm e n t o f S o c ia l S e cu rity (1 9 9 8 ) N ew A m bitions
fo r Our Country: A N ev Contractfo r Welfare
(L o n d o n : H M S O ).
D e r r id a ,J . (1 9 7 8 ) Writing and Difference {L o n d o n :
R o u d e d g e & K e g a n P aul).
D e r rid a , J. (1 9 8 1 ) Positions (L o n d o n : A th lo n e P ress).
D e v a u lt, M . L . (1 9 9 1 ) Feeding the Family: The Social
Organi^ation o f Caring as Gendered W ork (C h ica g o :
U n iv ersity o f C h ic a g o P ress).
D e y o , E C . (1 9 8 9 ) Beneath the M iracle: L abor
Subordination in the N ev A sian Industrialism
(B erk eley : U n iv e rsity o f C a lifo rn ia P ress).
D H S S (1 9 8 0 ) Inequalities in H ealth (L o n d o n : D H S S ).
D ic k e n , P. (1 9 9 2 ) G lobal Shift: The lnternationali^ation o f
Economic Activity (L o n d o n : C h ap m an ).
D isa b ility R ig h ts C o m m issio n (2 0 0 2 ) Briefng, E k im .
D o b a s h , R . E . ve R . E D o b a s h (1 9 9 2 ) Women, Violence
and Social Change (L o n d o n : R o u d ed g e).
D o H (2 0 0 3 ) Smoking, Drinking and Drug Misuse among
Young People in England (L o n d o n : D e p a rtm e n t o f
H e a lth ). O n lin e a d re s i< h ttp :/ / w w w .p u b lication s.
d o h .g o v .u k / p u b lic/ s d d su rv e y 2 0 0 3 .p d f> .
D o r e , R . (1 9 7 3 ) British Factory, Japanese Factory: The
Origins o f N ational Diversity in Industrial Rslations
(L o n d o n : A ilen and U n w in ).
D o y a l, L . (1 9 9 5 ) W hat M akes Women S ick: G enderand
the Political Economy o f H ealth (L o n d o n :
M a cm illa n ).
D r e n te a , P. (1 9 9 8 ) 'C o n s e q u e n c e s o f W o m en 's
F o r m a l and In fo r m a l J o b S e a rch M e th o d s fo r
E m p lo y m e n t in F e m a le -D o m in a te d J o b s ', Gender
and Society 12.
D r e x le r, K . E . (1 9 9 2 ) Engines o f Creation (O x fo rd :
O x f o r d U n iv ersity P ress).
1029
Kaynaka
D T I (2 0 0 0 ) Ju stA rou n d the Corner (L o n d o n :
D e p a rtm e n t o f T ra d e and In d u stry ).
D u G ay, P. (2 0 0 0 ) In Praise o f Bureaucracy: Weber,
Organiation, E thics (L o n d o n : Sag e).
D u n c o m b e , J. ve D . M a rsd en (1 9 9 3 ) 'L o v e and
In tim acy . T h e G e n d e r D iv is io n o f E m o tio n and
" E m o t io n W o rk ": A N e g le cte d A s p e c t o f
S o c io lo g ic a l D is c u s s io n o f H e te ro se x u a l
R e la tio n sh ip s', Sociology 2 7 .
D u n e ie r, M . (1 9 9 9 ) Sidewalk (N ew Y o rk : F arrar,
Strau s and G iro u x ).
D u n e ie r, M . v e H . M o lo tc h (1 9 9 9 ) 'T alk in g C ity
T ro u b le : In te r a c tio n a l V an d alism , S o cial
In equ ality, and th e "U rb a n In te r a c tio n P r o b le m '",
A merican Journal o f Sociology 1 0 4 .
D u rk h e im , E . (1 9 5 2 ) Suicide: A Study in Sociology
(L o n d o n : R o u d e d g e and K eg a n P a u l).
D u rk h e im , E . (1 9 6 1 [1 9 2 5 ]) E'Education morale (Paris:
A lcan ).
D u rk h e im , E . ( 1 9 7 6 [1 9 1 2 , 1 9 6 5 ]) TheElem entary
Forms o f the Religious U fe (L o n d o n : A ilen and
U n w in ).
D u rk h e im , E . ( 1 9 8 2 [1 8 9 5 ]) The R ules o f Sociological
M ethod (L o n d o n : M acm illan ).
D u rk h e im , E . ( 1 9 8 4 [1 8 9 3 ]) The Division o f F abourin
Society (L o n d o n : M acm illan ).
D u s te r, T . (1 9 9 0 ) Backdoor to Eugenics
(N ew Y o rk : R o u d ed g e).
D u tt, M . (1 9 9 6 ) 'S o m e R e fle c tio n s o n U S W o m e n o f
C o lo r and th e U n ite d N a tio n s F o u rth W orld
C o n fe re n c e o n W o m e n and N G O F o r u m in
B e ijin g , C h in a ', Feminist Studies 2 2 .
D w o rk in , R . M . (1 9 9 3 ) lJfe's Dominion: A n Argument
A bout A bortion, Euthanasia, and Individual Freedom
(N ew Y o rk : K n o p f).
D y e r, C. (1 9 9 9 ) 'L e t's Stay T o g e th e r ', Guardian, 25
E k im .
E a tin g D iso rd e rs A s s o c ia tio n (2 0 0 0 ) Eating Disorders
in the United Kingdom: Reviev o f the Provision o f
H ealth Care Servicesfo r Men vith Eating Disorders.
O n lin e ad resi < h ttp :/ /w w w .edauk.
co m / su b _ s o m e _ s ta tis tic s .h tm > .
The Economist (2 0 0 0 a ) 'A ll-C lear?', 13 N isan .
The Economist (2 0 0 0 b ) 'P arad ise R eg a in ed ', 21 A ralk.
The Economist (2 0 0 2 ) 'T ro u b le in N a n o la n d ', 5 A ralk.
The Economist (2 0 0 4 ) 'T h e K in d n e ss o f S tra n g ers?', 2 6
u bat..
The Economist (2 0 0 5 a ) 'B a c k g ro u n d e r: T h e E U
C o n s titu tio n ', 3 H aziran .
 K aynaka
The Economist{2 0 0 5 b ) 'B a ck g ro u n d e r: E U
E n la rg e m e n t', 2 3 H aziran .
The Economist (2 0 0 5 c ) 'B a ck g ro u n d e r: T h e Ira q
D o s s ie r R o w ', 5 N isa n . .
E f r o n , S. (1 9 9 7 ) 'E a tin g D iso rd e rs G o G lo b a l', L os
Angeles Times, 18 E k im .
E h r e n r e ic h , B . v e j . E h re n re ic h (1 9 7 9 )
'T h e P ro fe ss io n a l-M a n a g e ria l C lass', P. W alker,
yay., Betveen U zbour and C apital (H a sso ck s:
H a r v e s te r P ress).
E ib l- E ib e s f e ld t , I. (1 9 7 3 ) 'T h e E x p re s siv e B e h a v io u r
o f th e D e a f-a n d -B lin d B o r n ', M . v o n C ra n a ch v e
I. V in e , yay, Social Communication and Movement
(N ew Y o rk : A c a d e m ic P ress).
E k m a n , E v e W. V. F rie se n (1 9 7 8 ) FacialA ction Coding
System (N e w Y o rk : C o n su ltin g P sy ch o lo g ists
P re ss).
E ld e r, G . H . J. (1 9 7 4 ) Children o f the G reat Depression:
Social Change in U fe Experience (C h ica g o and
L o n d o n : U n iv ersity o f C h ic a g o P re ss ).
E le c to r a l R e fo r m S o c ie ty (2 0 0 5 ) UK G eneralElections:
Electorates andTurnout 1 9 4 5 -2 0 0 5 ,1 A u sto s.
E li, K . (1 9 9 6 ) 'S o c ia l N e tw o rk s, S o cia l S u p p o rt
C o p in g w ith S e rio u s Illn ess: T h e F am ily
C o n n e c to n ', Social Science and Medicine 4 2.
E ls h t a in ,J . B . (1 9 8 7 ) Women and War (N e w Y o rk :
B a s ic B o o k s ).
E ls te in , D ., D . C o x , B. D o n o g h u e ve di. (2 0 0 4 )
Beyond the Charter: The B B C after20 06 (L o n d o n :
T h e C o n se rv a tiv e z Party).
E m m a n u e l, A . (1 9 7 2 ) Unequal Exchange: A Study o f the
Imperialism o f Trade (N ew Y o rk : M o n th ly R eview
P ress).
E m p lo y e r s' F o r u m o n D isa b ility (2 0 0 3 ) Briefngfor
C SR Practitioners. O n lin e adresi
< h ttp :/ / w w w .em p lo y ers-
fo ru m .co .u k / w w w / csr/ sttn / la b sta n
d ard s/ la b sta n d l.h tm > .
E p s te in , D . (1 9 9 8 ) Failing Boys lssues in Gender and
Achievement (B u ck n g h a m : O p e n U n iv ersity P re ss ).
E p s te in , S. (2 0 0 2 ) A Q u e e r E n c o u n te r : S o c io lo g y and
th e Stu d y o f Sexu ality ', C. L . W illiam s ve A .
S te in , yay, Sexuality and Gender (O x fo rd :B la ck w e ll).
E r ik s o n , K . (1 9 6 6 ) Wayward Puritans: A Study in the
Sociology o f Deviance (N ew Y o rk : W iley).
E r ik s o n , R . v e I. G o ld th o r p e (1 9 9 3 ) The Constant
Flux: A Study o f Class M obility in ndustrial Societies
(O x fo rd : C la re n d o n P ress).
E s p in g -A n d e rs e n , G . (1 9 9 0 ) The Three Worlds o f
Welfare Capitalism (C am b rid g e: Polity).
E S R C (1 9 9 7 ) Tventy-Something in the 1990s: Getting on,
Getting by, Getting Novhere. A ra trm a b rifin g i.
(Sw in d o n : E c o n o m ic and S o c ia l R esea rch
C o u n cil).
E s te s , C . L . v e M . M in k ler, yay. (1 9 9 1 ) Critical
Perspectives on Aging: The Political and M oral Economy
f Grotving Old (A m ityville: B ay w o o d ).
E s te s , C. L ., E . A . B in n e y v e R . A . C u lb e rtso n (1 9 9 2 )
'T h e G e ro n to lo g ic a l Im a g in a tio n : S o cia l
In flu e n c e s o n th e D e v e lo p m e n t o f G e ro n to lo g y ,
1 9 4 5 -P r e s e n t', Aging and Human Development 3 5 .
E s te s , C , S. B ig g s v e C. P h illip s o n (2 0 0 3 ) Social Theory,
Social Policy andA geing (B u ck in g h a m : O p e n
U n iv ersity P ress).
E U (2 0 0 5 ) The European Union at a Glance?
O n lin e adresi
< h ttp :/ /e u r o p a .e u .in t/ a b c / in d e x _ e n .h tm > .
E v a n s, D . J. (1 9 9 2 ) 'L e ft R ea lism and th e Sp atial Stu dy
o f C rim e', Crime, Policing and Place: Essays in
Environment Criminology (L o n d o n : R o u d ed g e).
E v a n s, M . (2 0 0 0 ) 'P o o r S h o w ', Guardian, 6 M art.
and
E v a n s, P. (1 9 7 9 ) Dependent Development (P rin ce to n :
P r in c e to n U n iv ersity P ress).
E v a n s-P ritc h a rd , E . E . (1 9 5 6 ) N uerReligion
(O x fo rd : O x fo r d U n iv ersity P ress).
E y s e n c k , H . (1 9 6 4 ) Crime and Personality
(L o n d o n : R o u d e d g e & K e g a n Paul).
F alu d i, S. (1 9 9 9 ) S tiffe d : The Betrayal o f the Modern
M an (L o n d o n : C h a tto and W in d u s).
F e a th e rs to n e , M ve A . R en w ick , yay. (1 9 9 5 ) mages o f
Aging: Cultural Representations o f E ater U fe
(L o n d o n ; N ew Y o rk : R o u d ed g e).
F e lso n , M . (1 9 9 4 ) Crime and Everyday U fe: Insights and
Im plicationsfor Society (T h o u sa n d O a k s, C A : P in e
F o r g e P ress).
F e rg u so n , K . E . (1 9 8 4 ) The Feminist Case against
Bureaucracy (P h ilad elp h ia: T e m p le U n iv ersity
P ress).
F e rg u so n , N . (2 0 0 4 ) Colossus: The Rise and F ail o f the
A merican Em pire (L o n d o n : A ilen L an e).
F e u e rb a ch , L . (1 9 5 7 ) The Essence o f Christianity (N ew
Y o rk : H a rp e r and R ow ).
F ield er, H . G . (1 9 4 6 ) Textual Studies o f Goethe's Faust
(O x fo rd : B lack w ell).
F in k e , R . ve R . S ta rk (1 9 8 8 ) 'R elig io u s E c o n o m ie s
and Sacred C a n o p ie s:R e lig io u s M o b iliz a to n in
A m e rica n C ities, 1 9 0 6 ', American Sociological
1030
 Kaynaka

R eview 53. Technologies o f the Self: A Sem inar with M ichel Foucault
(A m h erst: U n iv ersity o f M a s sa ch u se tts P ress).
F in k e , R . v e R . S ta rk (1 9 9 2 ) The Churching o f America,
1776-1990: W inners and Losers in Our Religious F o x , O . C. (1 9 6 4 ) 'T h e P re -In d u stria l C ity
Economy (N ew B ru n sw ic k , N J: R u tg e rs U n iv ersity R e co n sid e re d ', SociologicalQuarterly 5.
P re ss). F ra n cis, B. (2 0 0 0 ) Boys, G irls and Achievement: A ddres-
F in k e lste in , Y (1 9 8 0 ) Attitudes and D isabled People sing the Classroom Issues (L o n d o n : R o u d ed g e).
(N e w Y o rk : W orld R e h a b ilita tio n F u n d ). F ra n k , A . G . (1 9 6 6 ) 'T h e D e v e lo p m e n t o f
F in k e lste in , V (1 9 8 1 ) 'T o D e n y o r N o t to D e n y U n d e rd e v e lo p m e n t', Monthly RevievIS.
D isa b ility ', A . B r e c h in v e d i ., yay., Handicap in a F ra n k , A . G . (1 9 6 9 ) Capitalism and Underdevelopment in
Social World (S ev e n o ak s: H o d d e r and S to u g h to n ). Fatin A m erica: H istorical Studies o f Chile and Bra^il
F ire s to n e , S. (1 9 7 1 ) The Dialectic o f Sex: The C asefor (N e w Y o rk : M o n th ly R ev iew P ress).
Feminist R^volution (L o n d o n : C ap e). F ra n k , D . J. v e E . H . M c E n e a n e y (1 9 9 9 ) 'T h e
F is c h e r, C. S. (1 9 8 4 ) The Urban Experience, 2. b asm In d iv id u alizatio n o f S o cie ty and th e
(N e w Y o rk : H a rco u rt). L ib e ra liz a tio n o f S ta te P o lic ie s o n S a m e -S e x
S e xu al R e la tio n s, 1 9 8 4 - 1 9 9 5 ', SocialForces 7 (3).
F isc h e r, S. (2 0 0 4 ) P e n n W o rld T a b le s ', The Economist,
11 M a rt. F ra se r, N . (1 9 8 9 ) Unruly Practices: Discourse and Gender
in Contemporary Social Theory (C am b rid g e: Polity).
F isk e , J. (1 9 8 9 ) Reading the Popular (L o n d o n : U n w in
H y m an ). F ra se r, S. (1 9 9 5 ) The B ell Curve Wars Race, Intelligence
and the Future o f America (N ew Y o rk : B a s ic
F itz g e ra ld , M . (2 0 0 1 ) 'E th n ic M in o ritie s and
B o o k s ). F re e th e C h ild ren (1 9 9 8 ) O n lin e adresi
C o m m u n ity S a fe ty ', R . M a tth ew s v e J. P itts, yay.,
< h ttp :/ / w w w .freeth ech ild ren .o rg /
Crime, Disorder and Community Safety: A Net> Agenda
a b o u tu s / h is to r y _ ftc .h tm > .
(L o n d o n : R o u d ed g e).
F re e d m a n , C , yay.. (2 0 0 1 ) Economic Reform in Japan :
F la h erty , J., J. V e it-W ilso n v e P. D o r n a n (2 0 0 4 ) Poverh:
Can the Japanese Change? (C h e lte n h a m : E d w ard
The Facts, 5. b a sm (L o n d o n : C h ild P o v erty A c tio n
E lg a r).
G ro u p ).
F re id s o n , E . (1 9 7 0 ) Profession o f M ediane: A Study o f
F lo u r A d v iso ry B u re a u (1 9 9 8 ) Pressure to Be Perfect
the Sociology o f A pplied Knovledge (N ew Y o rk : D o d d ,
Report: B readfor L ife Campaign (L o n d o n : F lo u r
M ead ).
A d v iso ry B u re a u ).
F re m lin , J. H . (1 9 6 4 ) 'H o w M a n y P e o p le C an T h e
F o r b e s (2 0 0 0 ) T h e World's RJchest People' (2 9 H aziran ).
W orld S u p p o rt? 1 N ev Scientist.
F o r b e s (2 0 0 4 ) The World's Billionaires. O n lin e adresi
F ried a n , B . (1 9 6 3 ) The Feminine Mystique (L o n d o n :
< h ttp :/ /w w w .fo rb es.co m / b illio n aires/ > .
V ic t o r G o lla n c z ).
F o r d , C . S. v e F. A . B e a c h (1 9 5 1 ) Patterns o f Sexual
F ried lan d er, D . v e G . B u rd e s s (1 9 9 4 ) Five Years A fter:
Behaviour (N e w Y o rk : H a rp e r and R ow ).
The Long-Term E ffects o f W elfare-to-W ork Programs
F o u ca u lt, M . (1 9 6 7 ) Madness and Civili^ation: A Flistory
(N ew Y o rk : R u ssell Sag e).
o f Insanity in the A ge o f Reason (L o n d o n : T a v is to c k
F ries, J. E (1 9 8 0 ) 'A g in g , N a tu ra l D e a th , and th e
P u b lica tio n s ).
C o m p r e s s io n o f M o rb id ity ', New EnglandJournal
F o u ca u lt, M . (1 9 7 1 ) The O rderof Things: A n
o f Medicine 3 0 3 .
Archaeology o f the Fluman Sciences (N ew Y o rk :
F r b e l, E , J . H e in rich s v e O . K re y e (1 9 7 9 ) The Nev
P a n th e o n ).
International Division o f F abor (N ew Y o rk :
F o u ca u lt, M . (1 9 7 3 ) The Birth o f the Clinic: A n
C a m b rid g e U n iv ersity P re ss ).
Archaeology o f M edical Perception (L o n d o n :
F u k u yam a, F. (1 9 8 9 ) 'T h e E n d o f H isto ry ?'
T a v is to c k P u b lica tio n s ).
N ational n teres1 16.
F o u ca u lt, M . (1 9 7 8 ) The Flistory o f Sexuality (L o n d o n :
G a g n o n , J . H . v e W. S im o n (1 9 7 3 ) S exual Conduct: The
P en g u in ).
SocialSources o f Fluman Sexuality (C h ica g o : A id in e).
F o u ca u lt, M . (1 9 7 9 ) Discipline and Punish
G a llie , D . (1 9 9 4 ) A re th e U n em p lo y ed an U n d e rcla ss?
(H a rm o n d s w o rth : P en g u in ).
S o m e E v id e n c e fro m th e S o cia l C h a n g e and
F o u ca u lt, M . (1 9 8 8 ) 'T e c h n o lo g ie s o f th e S e lf, L . H .
E c o n o m ic L ife In itia tiv e', Sociology 2 8 .
M a rtin , H . G u tm a n v e P. H . H u tto n , yay,
G a llu p (2 0 0 4 ) PollTopics and Trends: R^ligion, 1 A u sto s.

1031
 Kaynaka
G a m b le , A . (1 9 9 9 ) M arxism after Communism: The
Interregnum. Controversies in World Politics 1989-1999
(C a m b rid g e: C a m b rid g e U n iv ersity P ress).
G a n s , H . J . (1 9 6 2 ) The Urban Villagers: Group and Class
in the L ife o f Italian-Americans, 2. b asm (N e w Y o rk :
F r e e P re ss).
G a rd n e r, C . B . (1 9 9 5 ) Passing by Gender and Public
Harassment (B erk eley : U n iv ersity o f C a lifo rn ia
P re ss).
G a rfin k e l, H . (1 9 6 3 ) 'A C o n c e p tio n o f, and
E x p e rim e n ts w ith , " T r u s t" as a C o n d itio n o f
S ta b le C o n c e r te d A c tio n s ', O . J. H arvey, yay.,
Motivation and Social Interaction (N ew Y o rk : R o n a ld
P re ss).
G ea ry , D . (1 9 8 1 ) European L abor Protest,
1 8 4 8 - 1 9 3 9 (N ew Y o rk : S t M artin 's P ress).
G e e r tz , C . (1 9 7 3 ) The Interpretation o f Cultures (N ew
Y o rk : B a s ic B o o k s ).
G e ld e r, L . v an (1 9 9 6 ) 'T h e S tra n g e C a se o f th e
E le c tr o n ic L o v e r', R . K lin g , yay., Computeri^ation
and Controversy (S an D ie g o , C A : A c a d e m ic P ress,
In c .).
G e lle s , R . ve C . P. C o rn e ll (1 9 9 0 ) In tim a te Violence in
Families (N e w b u ry P ark , C A : Sag e).
G e lln e r, E . (1 9 8 3 ) N ations and N ationalism (O x fo rd :
B la ck w ell).
G e rb n e r , G . (1 9 7 9 ) 'T h e D e m o n s tra tio n o f P o w er
V io le n c e , P ro file N o . 1 0 ', Journal o f Communication
29.
G e rb n e r , G . (1 9 8 0 ) 'T h e "M a in stre a m in g " o f
A m e rica : V io le n c e P ro file N o . 1 \\ Journal o f
Communication 3 0.
G e r e ffi, G . (1 9 9 5 ) 'C o n te n d in g P arad ig m s f o r C ro ss -
R eg io n a l C o m p a ris o n : D e v e lo p m e n t Strateg ies
and C o m m o d ity C h ain s in E a s t A sia and L a tin
A m e rica ', P. H . S m ith , yay., L atin A m erica in
Comparative Perspective: Nem Approaches to Methods
andA nalysis (B o u ld e r, C O : W estv iew P ress).
G e rs h u n y ,J. (1 9 9 4 ) 'T h e D o m e s tic L a b o u r
R e v o lu tio n : A P ro c e s s o f L a g g ed A d a p ta tio n ', M .
A n d e rs o n , E B e c h o fe r ve J. G ersh u n y , yay., The
Social and Politi a l Economy o f the Household
(O x fo rd : O x fo r d U n iv ersity P ress).
G ersh u n y , J. I. ve I. D . M iles (1 9 8 3 ) The Nem Service
Econom j: The Transformation o f Employment in
Industrial Societies (L o n d o n : F ra n c e s P in te r).
G e r th , H . H . v e C . W M ills, yay. (1 9 4 8 ) From M ax
Weber: Essays in Sociology (L o n d o n : R o u d e d g e &
K e g a n P au l L td ).
1032
G e w ir tz , S., S. B a l! v e R . B o w e (1 9 9 5 ) M arkets, Choice,
and Equity in Education (B u ck in g h a m : O p e n
U n iv ersity P ress).
G ib b o n s , J . H . (1 9 9 0 ) Trading around the Clock G lobal
Securities M arkets and Information Technology
(W ash in g to n D C : U S C o n g re s s).
G id d e n s, A . (1 9 8 4 ) The Constitution o f Society
(C am b rid g e: P olity ).
G id d en s, A . (1 9 9 3 ) The Transformation o f lntimacy: Love,
Sexuality and Eroticism in Modern Societies
(C am b rid g e: Polity).
G id d e n s, A . (1 9 9 8 ) The Third Way: The Reneval o f
SocialDemocracy (C am b rid g e: P olity).
G id d e n s, A ., yay. (2 0 0 1 ) The G lobal Third Way Debate
(C am b rid g e: P olity ).
G id d e n s, A. (2 0 0 2 ) Runavay World: How Globalisation Is
Reshaping O urLives (L o n d o n : P ro file ).
G illa n , A . (1 9 9 9 ) 'S h e lte r B a c k s R e th in k o n
H o m e le s s ', Guardian, 15 K a sm .
G illb o rn , D . ve D . Y o u d e ll (2 0 0 1 ) 'T h e
N e w IQ is m : In te llig e n c e , "A b ility " and
th e R a tio n in g o f E d u c a tio n ', J. D e m a in e , yay.,
Sociology o f Education Today (L o n d o n : Palgrave).
G illea rd , C. ve P. H ig g s (2 0 0 5 ) Contexts o f Ageing:
Class, Cohort and Community (C am b rid g e: P olity ).
G illig a n , C. (1 9 8 2 ) n a D ifferent Voice: Psychological
Theory and Women's Development (C am b rid g e, M A :
H a rv a rd U n iv ersity P ress).
G in n , J. v e S. A rb e r (2 0 0 0 ) 'E th n ic In equ ality in L a te r
L ife : V ariatio n in F in a n cia l C ircu m sta n ce s by
G e n d e r and E th n ic G ro u p ', Education and
Ageing 15 (1).
G in z b u rg , C. (1 9 8 0 ) The Cheese and the Worms
(L o n d o n : R o u d ed g e & K e g a n P aul).
G it n g s, D . (1 9 9 9 ) 'M ick ey M o u s e In v a sio n ',
Guardian, 3 K a sm .
G ittin s, D . (1 9 9 3 ) The Family in Question: Changing
Households and Fam iliar Ideologies (B a sin g sto k e:
M acm illan ).
G la sg o w M ed ia G r o u p (1 9 7 6 ) B ad N em
(L o n d o n : R o u d ed g e).
G la siu s, M ., M . K a ld o r ve H . A n h e ie r, yay. (2 0 0 2 )
G lobal C ivil Society 2002 (O x fo rd : O x fo r d
U n iv ersity P ress).
G la ss, D . (1 9 5 4 ) SocialM obility in Britain (L o n d o n :
R o u d ed g e & K e g a n Paul).
G o f f m a n , E . (1 9 6 3 ) Stigma (E n g le w o o d C liffs, N J:
P re n d ce -H a ll).

G o f f m a n , E . (1 9 6 7 ) Interaction R itual (N ew Y o rk :
D o u b le d a y /A n c h o r ).
G o f f m a n , E . (1 9 6 8 ) Asylums. Essays on the Social
Situation o f M ental Patients and Other Inmates
(H a rm o n d s w o rth : P en g u in ).
G o ffm a n , E . (1 9 7 1 ) Relations in Public: Microstudies o f
the Public Order (L o n d o n : A ile n L a n e).
G o f f m a n , E . (1 9 7 3 ) The Presentation o f S elf in Evetyday
L ife (N ew Y o rk : O v e r lo o k P ress).
G o f f m a n , E . (1 9 8 1 ) Form s o f T alk. (P h ilad elp hia:
U n iv ersity o f P en n sy lv an ia P ress).
G o ld , T . (1 9 8 6 ) State and Society in the Taivan Miracle.
(A rm o n k , N Y : M . E . S h arp e).
G o ld in g , P. v e G . M u rd o ck , yay. (1 9 9 7 ) The Political
Economy o f the M edia (C h elten h a m : E d w a rd E lg a r
L td ). " American Journal o f Sociology '7 8 .
G o ld sc h e id e r, E K . v e L . J. W aite (1 9 9 1 ) Nem Families,
N o Fam ilies? The Transformation o f the American
Home (B erk eley : U n iv ersity o f C a lifo rn ia P ress).
G o ld th o rp e , J. H . (1 9 6 8 -9 ) The A ffluent W orkerin the
Class Structure, 3 cilt (C am b rid g e: C am b rid g e
U n iv ersity P re ss).
G o ld th o rp e , J. H . (1 9 8 3 ) 'W o m e n and C lass A n aly sis
in D e f e n c e o f th e C o n v e n tio n a l V iew ', Sociology
17.
G o ld th o rp e , J. H . ve C. P ayne (1 9 8 6 ) 'T ren d s in
In te rg e n e ra tio n a l C lass M o b ility in E n g la n d and
W ales 1 9 7 2 - 1 9 8 3 ', Sociology 20.
G o ld th o rp e , J. H . v e G . M arsh all (1 9 9 2 ) 'T h e
P ro m isin g F u tu re o f G la ss A n aly sis', Sociology 2 6 .
G o ld th o r p e , J. H ., C. L lew ellyn v e C. P ayn e (1 9 8 0 )
Social M obility and Class Structure in Modern Britain
(O x fo rd : C la re n d o n P re ss; 2. b a sm 1 9 8 7 ).
G o le m a n , D . (1 9 9 6 ) E m otional lntelligence: Why It Can
M atterM ore Than IQ (L o n d o n : B lo o m sb u ry ).
G o o d e , W J. (1 9 6 3 ) World Kevolution in Family Patterns
(N e w Y o rk : F r e e P ress).
G o o d e , W. J. (1 9 7 1 ) 'F o r c e and V io le n c e in th e
F a m i l y Jou rn al o f M arriage and the Family 3 3 .
G o o d h a r t, D . (2 0 0 4 ) 'T o o D iv e rse ? Is B rita in
B e c o m in g T o o D iv e rse to S u stain th e M u tu al
O b lig a tio n s B e h in d a G o o d S o c ie ty and th e
W e lfa re S ta te ?', Prospect M agazine, u b at.
G o r d o n , D ., R . L e v ita s, C . P an tazis ve di. (2 0 0 0 )
Poverty and Social Exclusion in Britain (Y ork : J o s e p h
R o w n tre e F o u n d a tio n ).
G o r z , A . (1 9 8 2 ) Farevell to the W orking Class (L o n d o n :
P lu to P re ss).
G o ttfr e d s o n , M . R . v e T . H irsch i (1 9 9 0 ) A General
1033
Kaynaka
Theory o f Crime (S ta n fo rd C A : S ta n fo rd U n iv ersity
P ress).
G ra b o s k y P. N . v e R . G . S m ith (1 9 9 8 ) Crime in the
D igital A ge: Controlling Telecommunications and
Cyberspace Illegalities (N ew B ru n sw ick , N J: T ra n s-
a ctio n ).
G ra e f, R . (1 9 8 9 ) Talking Blues (L o n d o n : C o llin s).
G ra h a m , H . (1 9 8 7 ) 'W o m e n 's S m o k in g and F am ily
H e a lth 1, S ocial Science and Medicine 2 5.
G ra h a m , H . (1 9 9 4 ) 'G e n d e r and C lass as D im e n s io n s
o f S m o k in g B e h a v io u r in B rita in : In sig h ts fro m a
S u rv ey o f M o th e rs ', Social Science and Medicine 3 8 .
G ra h a m , L . (1 9 9 5 ) On theL in e at Suburu- Isu%u (Ith a ca ,
N Y : C o rn e ll U n iv ersity P ress).
G ra n o v e tte r, M . (1 9 7 3 ) 'T h e S tre n g th o f W eak T ie s 1,
G ray, J. (2 0 0 3 ) A lQ aed a and W hat ItM eans to Be
Modern (C h a th a m , K e n t: F a b e r and F a b e r).
G re e d , C. (1 9 9 4 ) Women and Planning: Creating Gendered
Realities (L o n d o n : R o u tied g e).
G r e e n , E , A . F elstead ve B . B u rch e ll (2 0 0 0 ) 'Jo b
In se cu rity and th e D iffc u lty o f R eg ain in g
E m p lo y m e n t: A n E m p iric a l Stu d y o f
U n e m p lo y m e n t E x p e c ta tio n s ', O xford Bulletin o f
Economics and Statistic 6 2 (S p ecial Issu e).
G re g g , P. ve J. W ad sw o rth (1 9 9 9 ) 'Jo b
T e n u re , 1 9 7 5 - 9 8 ', P. G r e g g and J . W ad sw o rth , yay.,
The State o f Working Britain (M a n ch e ste r:
M a n c h e ste r U n iv ersity P ress).
G rin t, K . (2 0 0 5 ) The Sociology o f W ork 3. basm
(C am b rid g e: P olity).
G ro s s b e rg , L ., E . W artella ve D . C . W h itn e y (1 9 9 8 )
M ediamaking (T h o u sa n d O a k s, C A : S ag e P u b lica -
tio n s). G ru sk y , D . B . v e R . M . H a u ser (1 9 8 4 )
'C o m p arativ e S o c ia l M o b ility R ev isited : M o d e ls
o f C o n v e rg e n c e and D iv e r g e n c e in 16 C o u n trie s',
American Sociological Rvieved.
G u a rd ia n (2 0 0 4 ) Refugees in Britain, 9 E k im . O n lin e
ad resi < h ttp :/ / w w w .gu ardian.co.u k/ R e fu g e e s _
in _ B r it
a in / S to ry / 0 ,2 7 6 3 ,1 3 2 3 3 1 1 ,0 0 .h tm l> .
G u b r iu m ,J. (1 9 8 6 ) Oldtimers and Alzheimer's : The
Descriptive Organi^ation o f Senility (G re e n w ich , C T ;
L o n d o n : Ja i).
G u ib e rn a u , M . (1 9 9 9 ) N a tio n s w ith o u t S ta te s: Political
Communities in a G lobal A ge (C am b rid g e: Polity).
G u n te r , B. (1 9 8 5 ) Dimensions o f Television Violence
(L o n d o n : G o w e r).
H a b e rm a s, J. (1 9 8 6 -8 ) T heT heoy o f Communicative
 Kaynaka
A ction, 2 cilt (C am b rid g e: Polity).
H a d d en , J. (1 9 9 7 ) N ep Religious Movements Mission
Statement. O n lin e adresi
< h ttp : / / relig io u sm o v em en ts.lib .v irg in ia.
e d u / w e lc o m e / m issio n .h tm > .
H a d d en , J. ve A . S h u p e (1 9 8 7 ) 'T elev an g elism in
A m e rica ', Social Compass
H a k im , C . (1 9 9 6 ) Key Issues in Womm's W ork: Female
Heterogeneity and the Polarisation o f Womm's
Employment (L o n d o n : A th lo n e P ress).
H ail, E . T . (1 9 6 9 ) The Hidden Dimension (N e w Y o rk :
D o u b le d a y ).
H ail, E .T . (1 9 7 3 ) The Silent Eanguage (N ew Y o rk :
D o u b le d a y ).
H ail, R ., S. Ja m e s v e J . K e r te s z (1 9 8 4 ) The R apist Who
Pays the Rent, 2. b a sm (B risto l: F allin g W all P ress).
H ail, S. (1 9 8 0 ) Culture, M edia, Eanguage: W orkingPapers
in Cultural Studies, 1972-79 (L o n d o n : H u tc h in s o n ,
in a ss o cia to n w ith th e C e n tre fo r C o n te m p o ra ry
C u ltu ral Stu d ies, U n iv ersity o f B irm in g h a m 'n
birlikteliiyle).
H ail, S. v e M . Ja c q u e s (1 9 8 8 ) 'N e w T im e s ', M arxism
Today.
H ail, S. V e di. (1 9 7 8 ) Policing the Crisis: Mugging, the
State, and Ean> and Order (L o n d o n : M acm illan ).
H ail, S. V e di.. (1 9 8 2 ) The Em pire Strikes B ack
(L o n d o n : H u tc h in s o n ).
Halliday, E (2 0 0 2 ) T m Hours That Shook the World:
September 11, 2001: Causes and Consequences
(L o n d o n : Saq i B o o k s ).
H a llo ra n , J. D ., yay. (1 9 7 0 ) T heE fjects o f Television
(L o n d o n : P a n th er).
H a lp e rn , C . T . (2 0 0 0 ) 'S m a rt T e e n s D o n 't H av e S e x
(o r K is s M u c h E ith e r )\ Journal ofAdolescent H ealth
2 6 (3 ).
H a lp e rn , D . (2 0 0 5 ) Social C apital (C am b rid g e: P olity ).
H alsey, A . H ., yay. (1 9 9 7 ) Education: Culture, Economy,
and Society (O x fo rd : O x fo r d U n iv ersity P ress).
H alsey, A . H . ve J . W eb b , yay. (2 0 0 0 ) Tventieth-Century
British SocialTrends (N ew Y o rk : M acm illan ).
H a m m o n d , P. E . (1 9 9 2 ) Religion and Personal Autonomy:
The Third Disestablishment in America. (C o lu m b ia ,
S C : U n iv e rsity o f S o u th C aro n a P ress).
H an dy, C . (1 9 9 4 ) The Empty Raincoat: M aking Sense o f
the Future (L o n d o n : H u tch in s o n ).
H a rk in , J. v e P. S k id m o re (2 0 0 3 ) Grovn up Trust
(L o n d o n : D e m o s ).
H a r r is ,J. R . (1 9 9 8 ) The Nurture Assumption: Why
1034
Children Turn out the Way They D o (N ew Y o rk : F re e
P ress).
H a rris, M . (1 9 7 8 ) Cannibals and Kings: The Origins o f
Cultures (N ew Y o rk : R a n d o m H o u se ).
H a rriso n , M . (1 9 8 5 ) T l ' N em : Whose Bias?
(H e rm ita g e : P o licy Jo u r n a ls ).H a r ris o n , P. (1 9 8 3 )
in s id e th e In n e r City: L ife u n d er th e C u ttin g
E d g e (H a rm o n d s w o rth : P en g u in ).
H artley-Brevver, J. (1 9 9 9 ) 'G a y C o u p le W ill B e L eg a l
P are n ts', Guardian , 2 8 E k im .
H arvard M agazine (2 0 0 0 ) 'T h e W orld 's P o o r : A
H arv ard M ag azin e R o u n d ta b le ', H arvard M agazine
1 0 3 (2).
H arvey, D . (1 9 7 3 ) SocialJustice and the City (O x fo rd :
B lack w ell).
H arvey, D . (1 9 8 2 ) The Eim its to C apital (O x fo rd :
B lack w ell).
H arvey, D . (1 9 8 5 ) Consciousness and the Urban
Experience: Studies in the History and Theoty o f
Capitalist Urbani^ation (O x fo rd : B lack w ell).
H arvey, D . (1 9 8 9 ) The Condition o f Postmodernity
(O x fo rd : B lack w ell).
H asler, F. (1 9 9 3 ) D e v e lo p m e n ts in th e D isa b le d
P e o p le 's M o v e m e n t', J. Sw ain , yay., Disabling
Barriers, Enabling Environments (L o n d o n : Sag e).
H a tc h , N . (1 9 8 9 ) The Democrati^ation o f American
Christianity (N e w H av en : Y ale U n iv ersity P ress).
H aw ley, A . H . (1 9 5 0 ) Human Ecology: A Theoty o f
Community Structure (N ew Y o rk : R o n a ld P ress).
H aw ley, A. H . (1 9 6 8 ) Human Ecology (G le n c o e : F re e
P ress).
H ealy, M . (2 0 0 1 ) 'Pieces o f the Pu^le', F os Angeles Times,
21 M ays.
H eaphy, B ., C . D o n o v a n v e J. W eek s (1 9 9 9 ) 'S ex ,
M o n e y and th e K itc h e n Sin k : P o w er in S a m e -S e x
C o u p le R e la tio n sh ip s ', J. S e y m o u r v e P. B a g g u -
ley, yay, R elating Intimacies: P oifer and Resistance
(B a sin g sto k e: M a cm illa n ).
H e a th , A . (1 9 8 1 ) S ocialM obility (L o n d o n : F o n ta n a ).
H e b d ig e , D . (1 9 9 7 ) Cut n' M ix: Culture, Identity, and
Caribbean M usic (L o n d o n : M e th u e n ).
H e id e n s o h n , F. (1 9 8 5 ) Women and Crime (L o n d o n :
M acm illan ).
H e ise , D . R . (1 9 8 7 ) 'S o cio cu ltu ra l D e te rm in a tio n o f
M e n ta l A g in g ', C . S c h o o le r v e K . W a rn er S ch aie,
yay, Cognitive Functioning and Social Structure ver
the Fife-Course (N o rw o o d , N J: A b lex ).
H e ld , D . (1 9 9 6 ) M odels o f Democracy, 2. b asm
(C am b rid g e: P olity ).

H e ld , D . (2 0 0 4 ) G lobal Covenant: The Social Democratic
A lternative to the Washington Consensus (C am b rid g e:
Polity).
H e ld , D . v e di. (1 9 9 9 ) G lobal Transformations: Politics,
Economics and Culture (C am b rid g e: Polity).
H e n d e rso n , J. v e R . P. A p p e lb a u m (1 9 9 2 ) 'S itu atin g
th e Sta te in th e A sia n D e v e lo p m e n t P ro c e s s ', R . P.
A p p e lb a u m v e J . H e n d e rso n , yay, States and
Development in the A stan Pacific Rim (N ew b u ry P ark ,
C A : Sag e).
H e n d rick s, J . (1 9 9 2 ) 'G e n e ra tio n and th e G e n e r a tio n
o f T h e o r y in S o c ia l G e r o n to lo g y ', Aging and
Human Development 35.
H e n slin , J. M . v e M . A . B ig g s (1 9 7 1 ) 'D ra m a tu rg ica l
D e s e x u a liz a tio n : T h e S o c io lo g y o f th e V aginal
E x a m in a tio n ', J. M . H e n slin , yay., Studies in the
Sociology o f S ex (N ew Y o rk : A p p le to n -C e n tu ry -
C r o fts ).
H e n slin , J. M . v e M . A. B ig g s (1 9 9 7 ) 'B e h a v io u r in
P u b lic P la ce s: T h e S o c io lo g y o f th e V aginal
E x a m in a tio n ', J. M . H e n slin , yay., Dovn to E arth
Sociology: Introductory Readings, 9. b asm (N e w Y o rk :
F r e e P re ss).
H epvvorth , M . (2 0 0 0 ) Stories o f Ageing (B u ck in g h am :
O p e n U n iv ersity P ress).
H e rita g e, J. (1 9 8 5 ) G atfin kel and Ethnomethodology {N ew
Y o rk : B a sil B la ck w ell).
H e rm a n , E . (1 9 9 8 ) 'P riv atisin g P u b lic S p a ce ', D . K .
T h u s s u , yay., Electronic Em pires G lobalM edia and
L ocal Resistance (L o n d o n : A rn o ld ).
H e rm a n , E . S. v e R . W M c C h e s n e y (1 9 9 7 ) The G lobal
M edia the Nev M issionaries o f G lobal Capitalism
(L o n d o n : C assell).
H e rm s te in , R . J. v e C . M u rray (1 9 9 4 ) The B ell Curve
Intelligence and Class Structure in American U fe (N ew
Y o rk : F re e P re ss).
H E S A (2 0 0 4 ) Increase in Female Academics, H ig h er
E d u c a tio n S ta tistics A g ency . O n lin e ad resi
< h ttp :/ /w w w .h esa.ac.u k/ p re s s / p r7 6 / p r 7 6 .h tm > .
H e x h a m , I. ve K . P o ew e (1 9 9 7 ) N e Religions as G lobal
Cultures (B o u ld e r, C O : W estv iew P ress).
H ills, J. (1 9 9 8 ) 'D o e s In c o m e M o b ility M e a n T h a t W e
D o N o t N e e d to W o rry A b o u t P o v erty ?', A . B .
A tk in so n v e J. H ills, yay., Exclusion, Employment and
Opportunity (L o n d o n : C e n tre fo r th e A n aly sis o f
S o cia l E x c lu sio n ).
H irsch i, T . (1 9 6 9 ) Causes o f Delinquency (B erk eley :
U n iv ersity o f C a lifo rn ia P ress).
H irst, P. (1 9 9 7 ) 'T h e G lo b a l E c o n o m y : M y th s and
R e a litie s', International A ffairs 7 3.
1035
Kaynaka
H irst, P. ve G . T h o m p s o n (1 9 9 2 ) 'T h e P ro b le m o f
"G lo b a liz a tio n ": In te r n a tio n a l E c o n o m ic
R ela tio n s, N a tio n a l E c o n o m ic M a n a g e m e n t, and
th e F o r m a tio n o f T ra d in g B lo c s 1, Economy and
Society 2 4.
H irst, P. v e G . T h o m p s o n (1 9 9 9 ) G lobalization in
Question: The International Economy and the Possibilities
o f Governance, g z d e n g eirilm i b asm
(C am b rid g e: Polity).
H ite, S. (1 9 9 4 ) The H ite Report on the Family: Gromng up
under Patriarchy (L o n d o n : B lo o m sb u ry ).
H M S O (1 9 9 2 ) Social Trends 22 (L o n d o n , H M S O ).
H M S O (1 9 9 9 ) Social Trends 2 9 (L o n d o n , H M S O ).
H M S O (2 0 0 0 ) Social Trends 3 0 (L o n d o n , H M S O ).
H M S O (2 0 0 4 ) Social Trends 3 4 (L o n d o n , H M S O ).
H M S O (2 0 0 5 ) Social Trends 3 5 (L o n d o n , H M S O ).
H o , S. Y. (1 9 9 0 ) Taitvan: A fter a Eong Silence (H o n g
K o n g : A sia M o n ito r R e so u rc e en te r).
H o b s o n , D . (2 0 0 2 ) Soap Opera (C am b rid g e: Polity).
H o ch sch ild , A . (1 9 8 3 ) The M anaged H eart:
Commerciali^ation o f Human Feeling (B erkeley :
U n iv ersity o f C a lifo rn ia P ress).
H o c h sc h ild , A . (1 9 8 9 ) The SecondShift: W orkingParents
and the Rsvolution at Home (N e w Y o rk : V ik in g ).
H o d g e , R . v e D . T rip p (1 9 8 6 ) Children and Television: A
Semiotic A pproach (C am b rid g e: P olity ).
H o g g e , B . (2 0 0 5 ) 'G re a t F irew all o f C h in a'. O n lin e
ad resi < w w w .o p en d em o cracy .n et/ m ed ia-
e d e m o c ra c y / c h in a _ in te rn e t_ 2 5 2 4 . j sp > .
H o lto n , R . J. (1 9 7 8 ) 'T h e C ro w d s in H isto ry : S o m e
P ro b le m s o f T h e o r y and M e th o d ', Social History 3.
H o m a n s, H . (1 9 8 7 ) 'M a n -M a d e M y th : T h e R eality o f
B e in g a W o m a n S c ie n tis t in th e N H S ', A . S p e n c e r
ve D . P o d m o re . A M an's World: Essays on Women in
M ale-DominatedProfessions (L o n d o n : T a v isto ck ).
H o m e O f fic e (2 0 0 2 ) Secure Borders, Safe Haven:
Integration with Diversity in Modern Britain (L o n d o n :
H o m e O ffic e ).
H o m e O f fic e (2 0 0 3 ) World Prison Population List, 4.
b asm (L o n d o n : H o m e O ffic e ).
H o m e O f fic e (2 0 0 4 ) Crim inal Statistics: England and
Wales 2003 (L o n d o n : H o m e O ffic e ).
h o o k s , b. (1 9 9 7 ) Bone B lack: Memories o f G irlhood
(L o n d o n : W o m en 's P re ss ).
H o p k in s, T . H . v e I. W a lle rstein (1 9 9 6 ) The A ge o f
Transition: Trajectory o f the World- System, 1945-2025
(L o n d o n : Z e d B o o k s ).
 Kaynaka
H o rk h e im e r, M . v e T . W. A d o rn o (2 0 0 2 ) Dialectic o f
Enlightenment: Philosophical Fragments (S ta n fo rd , C A :
S ta n fo rd U n iv ersity P re ss ; ilk in 1 9 4 7 'd e
y ay m lan m tr).
H o tz , R . L . (1 9 9 8 ) 'B o o m e r s F irin g M ag ic B u llets at
Sig n s o f A g in g ', b o s Angeles Times.
H o w a rd , J. H . (1 9 8 6 ) 'C h a n g e in "T y p e A " B e h a v io u r
a Y e a r a fte r R e tire m e n t', Gerontologist 2 6 .
H o w ard L ea g u e fo r P en al R e fo r m (2 0 0 4 ). O n lin e
a d re s i< h ttp :/ / w w w .h o w ard leag u e.o rg / p ress/ 200
4 / 0 6 0 1 0 4 a .h tm > .
H u g h es, E . C. (1 9 4 5 ) 'D ile m m a s and C o n tra d ic tio n s
o f S ta tu s', American Journal o f Sociology 5 0.
H u g h e s, G . (1 9 9 1 ) 'T a k in g C rim e Serio u sly ? A C ritical
A n a ly sis o f N e w L e ft R ealism ', Sociology Reviev 1.
H u m p h re y s, L . (1 9 7 0 ) Tearoom Trade: A Study o f
H om osexual Encounters in Public Places (L o n d o n :
D u c k w o rth ).
H u n t, R , yay. (1 9 6 6 ) Stig m a: The Eyperience o f
D isability (L o n d o n : G e o f f r e y C h ap m an ).
H u n tin g to n , S. R (1 9 9 6 ) The Clash o f Civili^ations and
the Remaking o f World Order (N ew Y o rk : S im o n
and S ch u ste r).
H u sto n , A . C , E . D o n n e rs te in , H . F a irch ild v e di.
(1 9 9 2 ) Big World, Sm all Screen: The Role o f Television
in American Society (L in c o ln : U n iv ersity o f
N e b ra s k a P ress).
H u tto n , W (1 9 9 5 ) The State We're in (L o n d o n :
Jo n a th a n C ap e).
H y m a n , R . (1 9 8 4 ) Strihes, 2 .b a s m (L o n d o n : F o n ta n a ).
I C B L (2 0 0 1 ) International Campaign to
Ban EandM ines. O n lin e ad resi < w w w .icb l.o rg > .
Ig a n sk i, R v e G . P ayn e (1 9 9 9 ) 'S o c io - E c o n o m ic R e st-
ru c tu rin g and E m p lo y m e n t: T h e C ase o f M in o ri-
ty E th n ic G ro u p s ', British Journal o f Sociology 50.
Illic h , I. (1 9 7 5 ) M edicalN em esis: The Expropriation o f
H ealth (L o n d o n : C ald er and B o y ars).
Illic h , I. D . (1 9 7 3 ) Deschooling Society (H a rm o n d sw o rth :
P en g u in ).
I L O (1 9 9 9 ) C 1 8 2 W orstForm s o f C hildL abou r
Convention, In te r n a tio n a l L a b o u r O rg a n iz a tio n .
O n lin e ad resi < w w w .ilo .o rg / p u b lic/ E n g lish / stan
d a rd s / ip e c / ra tifica tio n / co n v e n tio n / te x t.h tm x
I L O (2 0 0 0 ) Statistical Information and Monitoring
Programme on C hild Eabour (SIM PO C): Overviev and
Strategic Plan 2000-2002 (In te rn a tio n a l P ro g ra m
m e o n th e E lim in a tio n o f C h ild L a b o u r (IP E C )
and B u re a u o f S ta tistics (S T A T )).
I L O (2 0 0 4 ) G lobal Employment Trendsfo r Women, In te r
1036
n a tio n a l L a b o u r O f fic e , M a rt. O n lin e ad resi
< h ttp :/ / w w w .ilo .o rg / p u b lic/ en g lish / em p
lo y m en t/ strat/ d o w n lo ad / tren d sw .p d f> .
In g le h a rt, R . (1 9 9 7 ) Moderni^ation and Postmoderni^a-
tion: Cultural, Economic and Political Change in 43
Societies (P rin c e to n , N J: P r in c e to n U n iv ersity
P ress).
In n is, H . A . (1 9 5 1 ) The Bias o f Communication
(T o ro n to : T o r o n t o U n iv ersity P ress).
In q u e s t (2 0 0 4 ) Why A re Children Dying in Custody? C ali
fo r a Public Inquiry into the D eath o f Joseph Scholes.
O n lin e adresi < h ttp :/ / in q u est.g n .a p c.o rg /
p d f/ Jo s e p h % 2 0 S c h o le s % 2 0 in q u ir y % 2 0
b r ie fin g % 2 0 0 4 .p d f> .
I P P R (1 9 9 9 ) {Jnsafe Streets: Street Homelessness and Crime
(L o n d o n : In stitu te f o r P u b lic P o licy R esea rch ).
IS S A (2 0 0 3 ) G l o b a l S tatu s o f C o m m ercia liz ed
T ra n sg e n ic C ro p s: 2 0 0 3 ' (In te rn a tio n a l S e rv ic e fo r
th e A cq u isitio n o f A g r i-B io te c h A p p lica tio n s).
O n lin e ad resi < http :/ / w w w .isaaa.org / k c/
C B T N e w s / p re s s _ re le a s e / b rie fs 3 0 / e s _
b 3 0 .p d f > .
Ja c o b y , S. (1 9 9 7 ) Modern M anors: W elfare Capitalism
Since the Nev D eal (P rin c e to n : P rin c e to n
U n iv ersity P re ss ).
Ja h o d a , M ., P. F. L a z a rsfe ld v e H . Z e is e l (1 9 7 2 [1 9 3 3 ])
M arienthal: The Sociography o f an Unemployed
Community (L o n d o n : T a v isto ck ).
Ja m e s , C . (2 0 0 3 ) G lobal Status o f Commercialized
Transgenic Crops (In te rn a tio n a l S e rv ic e fo r th e
A c q u isitio n o f A g ri- B io te c h A p p lica tio n s).
Je n c k s , C . (1 9 9 4 ) The Homeless Cambridge. (H arv ard ,
M A : H arv ard U n iv ersity P ress).
Je n k in s , C. v e B . S h e rm a n (1 9 7 9 ) The Collapse o f Work
(L o n d o n : E y r e M e th u e n ).
Je n s e n , A . (1 9 6 7 ) 'H o w M u ch C a n W e B o o s t I Q and
S c h o la s tic A ch ie v e m e n t?' H arvard Educational
Revietv' 2 9.
Je n s e n , A . (1 9 7 9 ) B ias in M ental Testing (N ew Y o rk :
F re e P ress).
J o b lin g ,R . (1 9 8 8 ) 'T h e E x p e r ie n c e o f P so ria sis U n d e r
T re a tm e n t', M . B u ry v e R . A n d e rs o n , yay., Uving
vith Chronic Illness: The Experience o f Patients and
their Families (L o n d o n : U n w in H y m an ).
J o h n , M . T . (1 9 8 8 ) Geragogy: A Theoryfo r Teaching the
Elderly (N ew Y o rk : H a w o rth ).
Jo h n s o n , M . P. (1 9 9 5 ) 'P atriarch al T e rro ris m and
C o m m o n C o u p le V io le n c e : T w o F o r m s o f
V io le n c e ag a in st W o m e n in U S F a m ilie s \Journal

o f M arriage and the Family 5 7.
J o h n s t o n , C. (2 0 0 4 ) 'W o m en S u ffe r 5 k Pay G a p ',
Times H igher Education Supplement, 3 E yl l.
J o n e s , D . E ., S. D o ty , C . G ra m m ic h , ve di. (2 0 0 2 )
Religious Congregations and Membership in the United
States 2000: A n Enumeration by Region, State and the
County Based on D ata R eportedfor 149 Religious Bodies
(N a sh v ille, T N : G le n m a ry R e se a rch C en tre ).
Jo n e s , T . (1 9 9 3 ) Britains EthnicM inorities (L o n d o n :
P o licy Stu d ies In stitu te ).
Jo y , B. (2 0 0 0 ) 'W h y th e F u tu re D o e s n 't N e e d U s',
W ire d 8 (4 ).
Ju d g e , K . (1 9 9 5 ) 'In c o m e D is trib u tio n and L ife
E x p e c ta n c y : A C ritica l A p p raisal', British M edical
Journal 3 1 1 .
K a rn in , L . J . (1 9 7 7 ) The Science and Politics o f 1Q
(H a rm o n d s w o rth : P en g u in ).
K a n te r, R . M . (1 9 7 7 ) Men and Women o f the Corporation
(N e w Y o rk : B a s ic B o o k s ).
K a sa rd a , J. D . ve M . Ja n o w itz (1 9 7 4 ) 'C o m m u n ity
A tta c h m e n t in M ass S o cie ty ', American Sociological
Reviev 3 9 .
K a t 2 , E . (1 9 5 9 ) 'T h e F u n c tio n a l A p p ro a c h to th e
Stu d y o f A ttitu d e s', Public OpinionQuarterly (24).
K a tz , E . v e P. L a z a rsfe ld (1 9 5 5 ) Personal Influence (N ew
Y o rk : T h e F re e P ress).
K a tz , S. (1 9 9 6 ) Disciplining O ldA ge: The Formation o f
Gerontological Knovledge (C h a rlo ttesv ille and
L o n d o n : U n iv ersity P re ss o f V irg in ia).
K a u tsk y , J. (1 9 8 2 ) The Politics o f A ristocratic Em pires
(C h a p el H ill: U n iv ersity o f N o r th C a ro lin a P ress).
K e ith , M . (1 9 9 3 ) R ace, Riots, and Policing: E ore and
D isorderin a M ulti-Racist Society (L o n d o n : U C L
P re ss).
K elly, M . P. (1 9 9 2 ) C o litis (L o n d o n : T av is-
to ck ).
K e m p , A . v e di. (1 9 9 5 ) 'T h e D a w n o f a N e w D ay:
R e d e fn in g S o u th A fric a n F e m in ism ', A . B a su ,
yay., The Challenge o f EocalFem inism s (B o u ld er, C O :
W estview ).
K e p e l, G . (1 9 9 4 ) The Revenge o f G od: The Resurgence o f
slam, Christianity and Judaism in the Modern World
(C a m b rid g e : P olity ).
K e r r , A . v e T . S h a k esp ea re (2 0 0 2 ) Genetic Politics: From
Eugenics to Genome (C h e lte n h a m : N e w C lario n ).
K ie c o lt, K . J. v e H . M . N e ls o n (1 9 9 1 ) 'E v a n g elica ls
and P arty R e a lig n m e n t, 1 9 7 6 - 1 9 8 8 ', Social Science
Quarterly 7 2 .
1037
Kaynaka
K in sey , A . C . (1 9 4 8 ) Sexual Behaviourin the Human
M ale (P h ilad elp h ia: W B . Sau n d ers).
K in sey , A . C . (1 9 5 3 ) SexualBehaviourin the Human
Female (P h ilad elp h ia: W. B . Sau n d ers).
K irk w o o d , T . (2 0 0 1 ) Ageing Vulnerability: Causes and
Interventions (C h ich e ste r: W iley).
K n o k e , D . (1 9 9 0 ) PoliticalN etw orks: The Structural
Perspective (N ew Y o rk : C a m b rid g e U n iv ersity
P ress).
K n o rr-C e tin a , K . ve A . V C ico u re l (1 9 8 1 ) Advances in
Social Theory and Methodology: Tovards an
Interpretation o f Micro- and M acro-Soaologies
(L o n d o n : R o u d e d g e & K e g a n Paul).
K o h n , M . (1 9 7 7 ) Class and Conformity (H o m e w o o d , IL :
D o rs e y P ress).
K o llo c k , R (1 9 9 9 ) 'T h e P ro d u c tio n o f T ru s t in
O n lin e M a rk e ts', Advances in Group Processes (16).
K o s e r , K . ve H . L u tz (1 9 9 8 ) 'T h e N e w M ig ra tio n in
E u ro p e : C o n te x ts , C o n s tru c tio n s and R ealitie s',
K . K o s e r v e H . L u tz , yay, The Nev Migration in
Europe: Social Constructions and Social Realities
(B a sin g sto k e : M acm illan ).
K o s s , S. E . (1 9 7 3 ) Fleet Street Radical: A . G . Gardiner
and the D aily N em (L o n d o n : A ile n L a n e ).
K ru p a t, E . (1 9 8 5 ) People in Cities: The Urban
Environment and Its E ffects (C am b rid g e: C am b rid g e
U n iv ersity P ress).
K u lk a rn i, V G . (1 9 9 3 ) 'T h e P ro d u ctiv ity P arad o x:
R isin g O u tp u t, S ta g n a n t L iv in g Stan d ard s',
Business Week, 8 u b a t.
K u z n e ts , S. (1 9 5 5 ) 'E c o n o m ic G ro w th and In c o m e
In eq u ality ', Economic Reviev X L V (1).
L a c a n , J. (1 9 9 5 ) Lacan's Four Fundamental Concepts o f
Psychoanalysis (N ew Y o rk : S ta te U n iv ersity o f N e w
Y o r k P ress).
L a m in g (L o rd ) (2 0 0 3 ) The Victoria Climbie lnquiry ,
O ca k .
L a n d , K . C , G . D e a n e v e J. R . B la u (1 9 9 1 ) 'R elig iou s
P lu ralism and C h u rc h M e m b e rsh ip ', American
SociologicalRsviev 5 6.
L an d es, D . S. (1 9 6 9 ) The Unbound Prometheus (N ew
Y o rk : C a m b rid g e U n iv ersity P ress).
L a p p e, E M . (1 9 9 8 .) World Hunger: 12 Myths (N ew
Y o rk : G r o v e P ress).
L aq u eu r, W (2 0 0 3 ) N o E n d to W ar: Terrorism in the
Tventy-First Century Terrorism in the 21 st Century
(N ew Y o rk : C o n tin u u m ).
L a sle tt, R (1 9 9 6 ) A Fresh M ap o f U fe: The Emergence o f
 Kaynaka
the T hirdA ge (B a sin g sto k e : M acm illan ).
L asw ell, H . (1 9 4 8 ) The Structure and Futctiot o f Commu-
nication and Society (N ew Y o rk : H a r p e r& B ro th e rs ).
L a u m a n n , E . 0. (1 9 9 4 ) The Social Organi^ation o f
Sexuality: Sexual Practices in the United States
(C h ica g o : U n iv ersity o f C h ic a g o P ress).
L a z a rsfe ld , P. E , B . B e r e ls o n v e H . G a u d e t (1 9 4 8 ) The
People's Choice? (N ew Y o rk : C o lu m b ia U n iv ersity
P re ss).
L e a ,J . ve J. Y o u n g (1 9 8 4 ) W hat s To Be Done about
E aw and Order? (L o n d o n : P en g u in ).
L e a d b e a te r, C . (1 9 9 9 ) U ving on Thin A ir: The N e w
Economy (L o n d o n : V ik in g ).
L e e , R . B . (1 9 6 8 ) 'W h a t H u n te rs D o fo r a L iv in g , o r
H o w to M a k e o u t o n S c a rc e R e s o u rc e s ', R . B. L e e
ve I. D e V o re , yay., M an the Hunter (C h ica g o :
A id in e P re ss).
L e e , R . B . (1 9 6 9 ) 'IK u n g B u sh m a n S u b s is te n c e : A n
In p u t-O u tp u t A n aly sis', A . P. V ayda, yay.,
Environment and Cultural Behavior (N ew Y o rk :
N a tu ra l H is to ry P ress).
L e e , R . B . v c I. D e V o re , yay. (1 9 6 8 ) M an
th e H u n te r (C h ica g o : A id in e P ress).
L e ise rin g , L . ve S. L e ib frie d (1 9 9 9 ) Time and Poverty in
Western Welfare States (C am b rid g e: C am b rid g e
U n iv ersity P ress).
L e m e r t, E . (1 9 7 2 ) Human Deviance, Social Problems and
Social Control (E n g le w o o d C liffs, N J: P re n tic e
H ail).
L e v in , W. C. (1 9 8 8 ) A g e S tereo ty p in g : C o lle g e
S tu d e n t E v a lu a tio n s', Research on Aging 10.
L ie b e rt, R . M ., J. N. S p ra fk in v e M . A . S. D a v id so n
(1 9 8 2 ) The Early W indow Effects-of Television on
Children and Youth (L o n d o n : P e rg a m o n P ress).
L im , L . L . (1 9 9 8 ) The S ex Sector: The Economic and
Social Bases o f Prostitution in Southeast A sia (G e n ev a :
In te r n a tio n a l L a b o u r O rg a n iz a tio n ).
L ip s e t, S. M . (1 9 9 1 ) 'C o m m e n ts o n L u c k m a n n ', P.
B o u rd ie u v e J. S. C o le m a n , yay., Social Theory in a
Changing Society (B o u ld er, C O : W estview ).
L ip s e t, S. M . v e R . B e n d ix ( 1 9 5 9 ) SocialM obilty in
Industrial Society (B erk eley : U n iv ersity o f C a lifo rn ia
P re ss).
L iste r, R ., yay. (1 9 9 6 ) Charles Murray and the Underclass:
The Developing D ebate (L o n d o n : I E A H e a lth and
W e lfa re U n it, in a ss o c ia tio n w ith T h e Su nd ay
T im e s ).
L lo y d -S h e rlo ck , P. (2 0 0 4 ) Uving Longer (L o n d o n : Z e d
B o o k s ).
1038
L o c k e , J. ve E . P a s c o e (2 0 0 0 ) 'C a n a S e n se o f
C o m m u n ity F lo u ris h in C y b e rsp a c e ?' Guardian, 11
M art.
L o g a n , J. R . v e H . L . M o lo tc h (1 9 8 7 ) Urban Fortunes:
The Political Economy o f Place (B erk eley : U n iv ersity
o f C a lifo rn ia P ress).
T h e L o n d o n P lan (2 0 0 4 ) S patial Development Strategy
(L o n d o n : M a y o r o f L o n d o n ).
L o rb e r, J. (1 9 9 4 ) Paradoxes o f Gender (N e w H av en ,
C O : Y ale U n iv ersity P ress).
L u k es, S. (1 9 7 4 ) Pover: A Rudical View (L o n d o n :
M acm illan ).
L u ll, J . (1 9 9 7 ) 'C h in a T u rn e d o n R ev isited T e le v is io n ,
R e fo r m and R e sista n c e ', A . S r e b e r n y -M o h a m -
m adi, yay., M edia in G lobal Context: A Reader
(L o n d o n : A rn o ld ).
L u ll, J. (1 9 8 0 ) nside Family Vieving: Ethnographic
Research on Television's Audiences (L o n d o n :
R o u d ed g e).
L y o n , C . ve P. de C ru z (1 9 9 3 ) C hild A buse (L o n d o n :
F am ily L aw ).
L y o n , D . (1 9 9 4 ) The Electronic E ye: The RJse o f
Surveillance Society (C am b rid g e: Polity).
L y o ta rd , J.-F . (1 9 8 5 ) The Postmodern Condition
(M in n eap o lis: U n iv ersity o f M in n e s o ta P ress).
M a c an G h a ill, M . (1 9 9 4 ) The M aking o f Men:
Masculinities, Sexualities and Schooling (B u ck in g h am :
O p e n U n iv ersity P ress).
M a c g re g o r, S. v e B . P im lo tt (1 9 9 1 ) 'A c tio n and
In a c tio n in th e C ities', Tackling the Inner Cities: The
1980s Revieved. Prospectsfo r the 1990s (O x fo rd :
C la re n d o n P ress).
M a c k , J. v e S. L a n sley (1 9 8 5 ) Poor Britain (L o n d o n :
G e o r g e A ilen and U n w in ).
M a c k , J. ve S. L an sley (1 9 9 2 ) Breadline Britain 1990s:
The Findings o f the Television Series (L o n d o n :
L o n d o n W eek en d T e le v isio n ).
M c K e o w n , T . (1 9 7 9 ) The Role o f Medicine Dream,
M irage or Nemesis? (O x fo rd : B lack w ell).
M c K n ig h t, A . (2 0 0 0 ) 'E a rn in g s In eq u ality and
E a rn in g s M o b ility , 1 9 7 7 - 1 9 9 7 : T h e Im p a c t o f
M o b ility o n L o n g T e r m In eq u ality ', Employment
Rslations Research Series No. 8 (L o n d o n : D e p a r t
m e n t o f T ra d e and In d u stry ).
M c L u h a n . M . (1 9 6 4 ) Understanding M edia (L o n d o n :
R o u d ed g e & K e g a n P aul).
M c M ic h a e l, P. (1 9 9 6 ) Development and Social Change: A
G lobal Perspective (T h o u sa n d O a k s, C A : P in e
F o rg e ).

M cN ee ly , C . L . (1 9 9 5 ) ConstructingtheN ation-State:
International Organi^ation and Prescriptive A ction
(W e stp o rt, C T : G re e n w o o d ).
M a c p h e rso n , S. W. (1 9 9 9 ) The Stephen iMivrence \nquiry
(L o n d o n : H M S O ).
M c Q u a il, D . (2 0 0 0 ) M cquail's M ass Communication
Theory (L o n d o n : Sag e).
M a k in o , M ., K . T s u b o i ve L . D e n n e r s te in (2 0 0 4 )
'P re v a le n c e o f E a tin g D iso rd e rs: A C o m p a ris o n
o f W e ste rn and N o n -W e s te rn C o u n trie s',
Medscape General M edicine 6 (3).
M a lth u s, T . ( 1 9 7 6 [1 7 9 8 ]) Essay on thePrinciple o f
Population (N e w Y o rk : N o rto n ).
M a rcu se , H . (1 9 6 4 ) One D im ensionalM an: Studies in the
Ideology o f Advanced Industrial Society (L o n d o n :
R o u d e d g e & K e g a n P aul).
M a rsd en , P (1 9 8 7 ) 'C o re D is c u s s io n N e t-w o rk s o f
A m e ric a n s1, American Sociological Reviev 5 2.
M a rsd en , P. v e N . L in (1 9 8 2 ) Social Structure and
Netrvork A nalysis (B ev erly H ills, C A : Sag e).
M a rsh a ll, G . (1 9 8 8 ) Social Class in Modern Britain
(L o n d o n : H u tch in s o n ).
M a rsh a ll, G . ve D . F irth (1 9 9 9 ) 'S o c ia l M o b i ty and
P e rso n a l S a tis fa c tio n E v id e n c e fro m T e n
C o u n trie s ', British Journal o f Sociology 50.
M a rsh a ll, T . H . (1 9 7 3 ) Class, Citi^enship and Social
Development (W e stp o rt, C N : G re e n w o o d ).
M a rtin , D . (1 9 9 0 ) Tongues o f F ire: The Explosion o f
Protestantism in Latin A m erica (O x fo rd : B lack w ell).
M a rtin e a u , H . (1 9 6 2 [1 8 3 7 ]) Society in A m erica Garden
City (N e w Y o rk : D o u b le d a y ).
M a rx , K . ve F. E n g e ls (2001 [1 8 4 8 ]) The Communist
M anifesto (L o n d o n : E le c tr ic B o o k C o .).
M a s o n , A . v e A . P a lm e r (1 9 9 6 ) Q ueer Bashing: A
N ational Survey o f H ate Crimes against Lesbian and
Gay Men (L o n d o n : Sto n ew all).
M a s o n , D . (1 9 9 5 ) R ace and Ethnicity in M odern Britain
O x fo r d : O x f o r d U n iv ersity P ress).
M a tsu u ra , J. H . (2 0 0 4 ) 'C o m m e rcia l T o o ls , P ro c e s se s
and M a teria ls A n ticip a tin g th e P u b lic B a ck la sh :
P u b lic R e la tio n s L e s s o n s f o r N a n o te c h n o lo g y
fro m th e B io te c h n o lo g y E x p e r ie n c e ', Nanotech
2004 3.
M a tth e w s, R . ve J. Y o u n g (1 9 8 6 ) Confronting Crime
( L o n d o n : Sag e).
M au g h , T . H . ve N . Z a m ic h o w (1 9 9 1 ) 'M ed icin e: S an
D ie g o 's R e se a rch e r's F in d in g s O f f e r F irst
E v id e n c e o f a B io lo g ic a l C au se fo r
H o m o se x u a lity ', L os Angeles Times, 3 0 A u sto s.
1039
K a y ra k a
M c F a d d e n , D . ve C . A . C h a m p lin (2 0 0 0 )
'C o m p a riso n o f A u d ito ry E v o k e d P o te n tia ls in
H e te ro se x u a l, H o m o se x u a l, and B ise x u a l M ales
and F e m a le s ', Journal o f the Association fo r Research
in Otolaryngology I.
M ead o w s, D . H . (1 9 7 2 ) The U m its to Grovth (N ew
Y o rk : U n iv erse B o o k s ).
M ead o w s, P. (1 9 9 6 ) The Future o f W ork: Contributions to
the Debate (Y o rk : Y P S ) .
M e llo w s-F a ce r, A ., R . Y o u n g ve R . C rack n ell (2 0 0 5 )
General Election 2 0 0 5 , 17 M ays (L o n d o n : H o u se
o f C o m m o n s L ib rary ).
M e lto n , J. G . (1 9 8 9 ) The Encyclopedia o f American
Religions (D e tro it: G a le R esea rch ).
M e r to n , R . K . (1 9 5 7 ) Social Theory and Social Structure
g z d e n g e irilm i b a sm (G le n c o e : F re e P ress).
M e tro p o lita n P o li e A u th o rity (2 0 0 4 ) R eport o f the
M PA Scrutiny on M PS Stop and Search Practice, M ays
(L o n d o n : M P A ).
M ey er, J. W and B . R o w an (1 9 7 7 ) 'In stitu tio n a liz ed
O rg a n iz a tio n s: F o r m a l S tru ctu re as M y th and
C e re m o n y ', American Journal o f Sociology 8 3 .
M ich els, R . ( 1 9 6 7 [1 9 1 1 ]) Political Parties (N ew Y o rk :
F re e P ress).
M iles, R . (1 9 9 3 ) R acism after Rnce Relations (L o n d o n :
R o u d ed g e).
M ills, C . W. (1 9 7 0 ) T he Sociological Imagination
(H a rm o n d s w o rth : P en g u in ).
M iln e, A . E . H . ve T . H a rd in g (1 9 9 9 ) E aterhfestyles:
A Survey by H elp the A ged and Yours M agazine
(L o n d o n : H e lp th e A g ed ).
M irza, H . (1 9 8 6 ) M ultinationals and the Grovth o f the
Singapore Economy (N ew Y o rk : S t M a rtin 's P ress).
M issio n F ro n tie rs (2 0 0 0 ) A n Overviev o f the World by
Religous Adherents. O n lin e ad resi at
< h ttp :/ / w w w .m issio n fro n e rs.o rg / 2 0 0 0 / 03/
o v erv iew .h tm > .
M itch e ll, J. (1 9 6 6 ) Women: The Longest R^volution. Essays
in Feminism and Psychoanalysis (L o n d o n : V ira g o ).
M itch e ll, J. (1975). Psychoanalysis and Feminism (N ew
Y o rk : R a n d o m H o u se ).
M o d o o d , T . (1 9 9 1 ) 'T h e In d ia n E c o n o m ic S u cce s s',
Policy and Politics 19.
M o d o o d , T . (1 9 9 4 ) 'P o litical B la c k n e ss and B ritish
A sia n s', Sociology 2 8 .
M o d o o d , T . ve di.. (1 9 9 7 ) Ethnic M inorities in Britain:
Diversity and Disadvantage (L o n d o n : P o lic y Stu d ies
In stitu te).
M o h a m m a d i, A . (1 9 9 8 ) 'E le c tr o n ic E m p ire s an
 K a y ra k a
Is la m ic P e rsp e c tiv e ', D .K . T h u ssu , yay., Electronic
Em pires G lobal M edia and h ocal Resistance (L o n d o n :
A rn o ld ).
M o o r e , B . (1 9 6 6 ) Social Origins o f Dictatorship and
Democracy: L ord and Peasant in the M aking o f the
Modern World (B o s to n , M A : B e a c o n P ress).
M o o r e , G . (1 9 9 0 ) 'S tru ctu ra l D e te rm in a n ts o f M e n 's
and W o m e n 's P e rso n a l N e t-w o rk s', American
Sociological Reviev 5 5.
M o o r e , L . R . (1 9 9 4 ) Selling God: American Religion in the
M arketplace o f Culture (N ew Y o rk : O x fo r d
U n iv ersity P re ss).
M o o r e , R . (1 9 9 5 ) E thnic Statistics and the 1991 Census
(L o n d o n : R u n n y m ed e T ru st).
M o rg a n , R . (1 9 9 4 ) The Word o f a Woman: Feminist
Dispatches (N e w Y o rk : N o r to n ). M O R I (2 0 0 0 )
B rita in T o d ay : A re W e A n In to le ra n t N a tio n ? 2 3
E k im , o n lin e ad resi < h ttp :/ / w w w .m o ri.co m /
p o lls / 2 0 0 2 / re fu g e e .s h tm l> .
M O R I (2 0 0 2 ) Attitudes Tovards Asylum Seekersfo r
'Refugee Week\ 1 7 H a ziran . O n lin e ad resi
< h ttp :/ / w w w .m o ri.co m / p o lls/ 2 0 0 2 /
re fu g e e .s h tm l> .
M O R I (2 0 0 4 ) Can We H ave Trust and Diversity? 19
O c a k . O n lin e ad resi < h ttp :/ / w w w .m o ri.co m
/ p o lis/ 2 0 0 3 / c o m m u n ity .sh tm l> .
M o rris , L . (1 9 9 3 ) Dangerous Classes: The Underclass and
Social Citi^enship (L o n d o n : R o u d ed g e).
M u llan , P. (2 0 0 2 ) The lmaginary Time Bomb: Why an
Ageing Population Is N ot a Social Problem (L o n d o n : I.
B . T a u ris).
M u m fo r d , L . (1 9 7 3 ) Interpretations and Forecasts
(L o n d o n : S e c k e r an d W arbu rg).
M u n cie , J. (1 9 9 9 ) Youth and Crime: A Critical
Introduction (L o n d o n : Sag e).
M u rd o c h , R . (1 9 9 4 ) 'T h e C e n tu ry o f N etw o rk in g '.
E le v e n th A n n u a l J o h n B o n y th o n L e ctu re .
A u stralia, C e n tre f o r In d e p e n d e n t Stu d ies.
M urray, C . (1 9 9 0 ) T h e E m e rg in g B rid sh
U n d e rcla ss (L o n d o n : In stitu te o f E c o
n o m ic A ffa irs ).
M urray, C . A . (1 9 8 4 ) Losing Ground: American Social
Policy 1950-1980 (N ew Y o rk : B a s ic B o o k s ).
N aray an , D . (1 9 9 9 ) CanAnyone H ear Us? Voicesfrom
4 7 Countries, A ralk (W ash in g to n , D C : W orld B a n k
P o v erty G ro u p , P R E M ).
N a tio n a l S ta tistics O n lin e (2 0 0 4 ) nternet Access.
O n lin e ad resi < h ttp :/ / w w w .statistics.go v.u k
/ c c i/ n u g g e t.a s p ? id = 8 > .
1040
N a tio n a l Su rv ey o f F am ily G ro w th (1 9 9 5 ),
'C e n te rs fo r D is e a s e C o n tr o l and P re v e n tio n ',
N a tio n a l e n te r fo r H e a lth S ta tistics
(W ash in g to n , D C : G o v e r n m e n t P rin tin g O ffic e ).
N a tu re (2 0 0 0 ) A tlas o f a Tbirsty Planet: Percentage o f
Population mith Access to S a f e Water by Country 2000.
o n lin e ad resi < http :/ / w w w .n atu re.com / n atu re/
fo cu s/ w a te r/ m a p .h tm l> .
N e g r o p o n te , N . (1 9 9 5 ) Being D igital (L o n d o n : H o d d e r
and S to u g h to n ).
N e ig h b o u rh o o d R en ew al U n it (2 0 0 4 ) o n lin e adresi
< h ttp :/ / w w w .n eig h b o u rh o o d .g o v .u k / o u rp ro g s.as
p ? p a g e id = 4 > .
N e td e to n , S. (2 0 0 6 ) The Sociology o f H ealth and Illness,
2. b a sm (C am b rid g e: P olity ).
N e w In te r n a tio n a list (2 0 0 0 ) 'L o v e , H a te and th e L aw ',
Nen> Internationalist 3 2 8 .
N e w m a n , K . S. (2 0 0 0 ) N o Shame in My Game: The
Working Poor in the Inner City (N ew Y o rk : V in ta g e ).
N ic h o la s, S., D . Povey, A . W alk er ve di.. (2 0 0 5 ) Crime
in England and Wales 2 0 0 4 / 2 0 0 5 (L o n d o n : H o m e
O ffic e ).
N ie lse n , F. (1 9 9 4 ) 'In c o m e In eq u a lity and In d u strial
D e v e lo p m e n t: D u a lis m R ev isited ', American
Sociological Reviev 5 9 (E k im ).
N o la n , P. (2 0 0 0 ) 'L a b o u rin g U n d e r an Illu sio n ',
T H E S Millennium M agazine 2 2 ( 2 9 ), A ralk.
O akley, A . (1 9 7 4 ) The Sociology o f H ousem rk (O x fo rd :
M a rtin R o b e r ts o n ).
O ak ley , A . ve d i., (1 9 9 4 ) 'L ife S tre ss, S u p p o rt and
C lass In eq u ality : E x p la in in g th e H e a lth o f
W o m e n and C h ild ren ', European Journal o f Public
H ealth 4.
O F C O M (2 0 0 3 ) Hours Vieved Per Household Per Day by
A ge, Social Class and Platform. O n lin e adresi
< h ttp :/ / w w w .o fco m .o rg .u k / resea rch / in d u stry _ m
a rk e t_ re s e a rch / m _ i_ in d e x /
tv _ ra d io _ re g io n / itc _ m a rk e t_ in fo / tv _
o v e rv ie w / in d u stry _ in fo _ ju n e 0 3 .p d f> .
O h m a e , K . (1 9 9 0 ) The Borderless World: Pover and
Strategy in the IndustrialEconom y (L o n d o n : C o llin s).
O h m a e , K . (1 9 9 5 ) The E n d o f the N ation State: The RJse
o f RegionalEconom ies (L o n d o n : F re e P ress).
O liv er, M . (1 9 8 3 ) Social 1Vork vitb D isabled People
(B a sin g sto k e : M a cm illa n ).
O liv er, M . (1 9 9 0 ) The Politics o f Disablement
(B a sin g sto k e : M a cm illa n ).
O liv er, M . (1 9 9 6 ) Understanding D isability: From Theory
to Practice (B a sin g sto k e : M acm illan ).

O liv er, M . v e G . Z a r b (1 9 8 9 ) 'T h e P o litics
o f D isa b ility : A N e w A p p ro a c h ', D isa b il-
ity, H a n d ica p & S o c ie ty 4.
O m i, M . v e H . W in a n t (1 9 9 4 ) R acial Formation in the
United Statesfrom the 1960s to the 1990s, 2. b asm
(N e w Y o rk : R o u d e d g e).
O 'N e ill, O . (2 0 0 2 ) The Reith hectures: A Question o f
Trust. O n lin e ad resi
< h ttp :/ / w w w .b b c.co .u k / ra d io 4 / re ith 2 0 0 2 / > .
O 'N e ill, R . (2 0 0 2 ) Experim ents in Uving: The Fatherless
Family, E y l l (L o n d o n : C ivitas).
O N S (2 0 0 1 ) Geographic Variations in H ealth - Decennial
Supplement (L o n d o n : O f fic e o f N a tio n a l S ta tistics).
O N S (2 0 0 2 a ) LabourForce Survey, Spring (L o n d o n :
O f f ic e o f N a tio n a l S ta tistics).
O n lin e ad resi < http:/ / w w w .statis
tics.g ov,u k / c c i/ n u g g e t.a s p ?id = ll> .
O N S (2 0 0 2 b ) Focus on Ethnicity andIdentity (L o n d o n ,
O f fic e o f N a tio n a l S ta tistics). O n lin e adresi
< h ttp :/ / w w w .statistics.go v.u k / d o w n lo a d s/ th em e
_ c o m p e n d ia / fo e 2 0 0 4 / E th n ic ity .p d f> .
O N S (2 0 0 3 a ) Ethnicity: Population Si%e:
7.9% from a Minority Ethnic Group
(L o n d o n , O f fic e o f N a tio n a l S tatistics).
o n lin e ad resi http:/ / w w w .statis
tics.g ov.u k / c c i/ n u g g e t.a s p ? id = 2 7 3 > .
O N S (2 0 0 3 b ) F o c u s o n L o n d o n (L o n d o n :
O f fic e o f N a tio n a l Sta tistics).
O N S (2 0 0 3 c ) A Century o f E abour M arket Change
( O ff ic e o f N a tio n a l S ta tistics). O n lin e ad resi
< h ttp :/ / w w w .n atio n alstatistics.o rg .u k / articles/
la b o u r_ m a rk e t_ tr e n d s/ c e n tu ry _ la b o u r_ m a rk e t_ c
h a n g e _ m a r 2 0 0 3 .p d f> .
O N S (2 0 0 4 a ) Focus on the Labour M arket 2002
( L o n d o n : O f f i c e o f N a tio n a l S ta tis tic s ) O n lin e
a d r e s i < h ttp :/ / w w w .s ta tis tic s .g o v .u k / C C I /
n u g g e t .a s p ? I D = 6 7 9 & p o s = 2 & C o l r a n k = 1 r a n k = 3 1 0 >
O N S (2 0 0 4 b ) Travel Trends, 17 A ralk (L o n d o n : O f fic e
o f N a tio n a l S ta tistics).
O N S (2 0 0 4 c ) Focus on Gender (L o n d o n : O f fic e o f
N a tio n a l S ta tistics).
O N S (2 0 0 4 d ) Social Focus in Brief: Ethnicity 2002
(L o n d o n : O f fic e o f N a tio n a l S ta tistics). O n lin e
a d resi < h ttp :/ / w w w .statistics.go v.u k / d ow n load s/
th e m e _ s o c ia l/ s o c ia l_ fo c u s _ in _ b rie f/ e th n ic ity / e th
n icity .p d f> .
O N S (2 0 0 5 ) Focus on Ethnicity and Identity, M a rt
(L o n d o n : O f fic e o f N a tio n a l Sta tistics).
P ah l, J. (1 9 8 9 ) Money and M arriage (B a sin g sto k e:
1041
Kaynaka
M acm illan ).
P aku lsk i, J. ve M . W aters (1 9 9 6 ) The Death o f Class
(L o n d o n : Sag e).
P a lm o re , E . B. (1 9 8 5 ) Retirement: Causes and
Consequences (N ew Y o rk : S p rin g er).
P an y arach u n , A . (2 0 0 4 ) A M ore Secure World: Our
Shared Responsibility: Report o f the H igh-Level Panel on
Threats, Challenges and Change (N ew Y o rk : U n ited
N a tio n s).
P a re k h , B . (2 0 0 4 ) Is Britain Too Diverse? The Rsponses
(< h ttp : / /w w w .p ro sp ectm ag azin e.co .u k / H tm lP ag
es/ rep lies.a sp > ).
P ark , R . E . (1 9 5 2 ) Human Communities: The City and
Human Ecology (N ew Y o rk : F r e e P ress).
P ark er, H ., J. A ld rid g e ve F. M e a sh a m (1 9 9 8 ) illegal
Leisure: The Normali^ation o f Adolescent Recreational
Drug Use (L o n d o n ; N e w Y o rk : R o u tled g e).
P arry, N . v e J. P a rry (1 9 7 6 ) The R ise o f the M edical
Profession (L o n d o n : C r o o m H e lm ).
P a rso n s, T . (1 9 5 2 ) The Social System (L o n d o n :
T a v isto ck ).
P a rso n s, T . (1 9 6 0 ) 'T ow ard s a H e alth y M atu rity ',
J ournal o f H ealth and Social Behavior\.
P a rso n s, T . ve R . F. B a le s (1 9 5 6 ) Family Sociali^ation
and Interaction Process (L o n d o n : R o u tle d g e &
K e g a n P aul).
P e a rce , F. (1 9 7 6 ) Crimes o f the Poverful: M arxism, Crime
and Deviance (L o n d o n : P lu to P ress).
P erlm u tter, H .V (1 9 7 2 ) 'T o w a rd sR esea rch o n and
D e v e lo p m e n t o f N a tio n s, U n io n s, and F irm s as
W orld w id e In s titu tio n s ', H . G u n te r , yay.,
T ransnational Industrial Relations (N ew Y o rk : S t
M a rtin 's P ress).
P e te r so n , E G . (1 9 9 9 ) Gray Davn: How the Corning A ge
Wave vill Transform A m erica - and the World (N ew
Y o rk : R a n d o m H o u se ).
P ew F o r u m o n R elig io n and P u b lic L ife (2 0 0 2 )
Americans Struggle vith Religion's Role at Home and
A broad , 2 0 M a r t (W ash in g to n , D C : T h e P ew
R e se a rc h en te r).
P h ilo , G . ve M . B e r r y (2 0 0 4 ) B ad N em From Israel
(L o n d o n : P lu to P ress).
P h iz a ck lea , A . v e C . W o lk o w itz (1 9 9 5 ) H om em rking
Women: Gender, Racism and Class at W ork (L o n d o n :
Sag e).
P iach au d , D . (1 9 8 7 ) 'P ro b le m s in th e D e fn itio n and
M e a su re m e n t o f P o v e rty ', Jou rn al o f SocialPolicy
1 6 (2 ).
 Kaynaka
P ia ch a u d , D . v e H . Su th erla n d (2 0 0 2 ) Changing Poverty
Post-1997 (L o n d o n : C e n tre fo r A n aly sis o f S o cia l
E x c lu s io n , L o n d o n S c h o o l o f E c o n o m ic s ).
P ie r s o n , C . (1 9 9 4 ) Dismantling the Welfare State? Reagan,
Thatcher and the Politics o f Retrenchment (C am b rid g e:
C a m b rid g e U n iv ersity P ress).
P ilk in g to n , A . (2 0 0 2 ) 'C u ltu ral R e p re se n ta tio n s and
C h a n g in g E th n ic Id e n titie s in a G lo b a l A g e ', M .
H o lb o r n , yay., Developments in Sociology (O rm sk irk :
C au se-w ay P ress).
P I S A (2 0 0 0 ) Student Achievement in England: Results in
Reading, M athem atical and Scientific Eiteracy among 15-
Year-Olds (L o n d o n : P ro g ra m m e fo r In te rn a tio n a l
S tu d e n t A s s e s s m e n t.O E C D ).
P o lla k , O . (1 9 5 0 ) The Criminality o f Women
(P h ilad elp h ia: U n iv ersity o f P en n sy lv an ia P ress).
P o lle rt, A . (1 9 8 8 ) 'D is m a n tlin g F lex ib ility ', C apital and
Class 3 4 .
P o stm a n , N . (1 9 8 6 ) Amusing Ourselves to D eath: Public
Discourse in the A ge o f Show Business (L o n d o n :
H e in e m a n n ).
P re sid e n t's C o m m issio n o n O rg a n iz e d C rim e (1 9 8 6 )
Rscords o f Hearings, June 24-26, 1985 (W ash in g to n ,
D C : U S G o v e r n m e n t P rin tin g O ffic e ).
P u tn a m , R . (1 9 9 3 ) 'T h e P ro s p e ro u s C o m m u n ity :
S o cia l C ap ital and P u b lic L ife ', Kmerican Prospect
13.
P u tn a m , R . (1 9 9 5 ) 'B o w lin g A lo n e : A m e rica 's
D e c lin in g S o c ia l C ap ital', Journal o f Democracy 6.
P u tn a m , R . (1 9 9 6 ) 'T h e S tra n g e D isa p p e a ra n c e o f
C iv ic A m e rica ', American Prospect 7 (2 4 ).
P u tn a m , R . (2 0 0 0 ) Bontling A lone: The Collapse and
Revival o f American Community (N ew Y o rk : S im o n
and S ch u ste r).
Q u a h ,D . (1 9 9 9 ) The Weightless Economy in Economic
Development (L o n d o n : C e n tre fo r E c o n o m ic
P e rfo rm a n c e ).
Radw ay, J . A . (1 9 8 4 ) Reading the Romance (C h ap el H ill:
U n iv e rsity o f N o r th C a ro lin a P ress).
R ic h a rd so n , D . ve H . M ay (1 9 9 9 ) 'D e s e rv in g V ic tim s?
R a k e , K . yay. (2 0 0 0 ) Womens Incomes ver the Eifetim e
(L o n d o n : H M S O ).
R a n is, G . (1 9 9 6 ) W ili L atin A m erica Non> Put a Stop to
Riley, M . W, A . F o n e r ve J. W arin g (1 9 8 8 ) 'S o c io lo g y
'Stop-and-Go?' (N ew H av en , C T : Y ale U niversity,
E c o n o m ic G r o w th en te r).
R a p o p o rt, R . N ., M . P. F o g a rty v e R . R a p o p o rt, yay,
R iley, M . W, R . L . K a h n v e A . F o n e r (1 9 9 4 ) A ge and
(1 9 8 2 ) Families in Britain (L o n d o n : R o u d e d g e &
K e g a n P aul).
R a tc liffe , P. (1 9 9 9 ) 'H o u s in g In eq u ality and " R a c e " :
S o m e C ritica l R e fle c tio n s o n th e C o n c e p t o f
1042
"S o c ia l E x c lu s io n '" , E thnic and R acial Studies 2 2.
R a w s to rn e , S. (2 0 0 2 ) 'E n g la n d and W ales', R . W.
S u m m e rs ve A . M . H o ffm a n , yay., Domestic
Violence: A G lobal View (W e stp o rt, C T :
G re e n w o o d P ress).
Reay, D . (2 0 0 2 ) 'S h a u n 's S to ry : T ro u b lin g D is c o u r s e s
o f W h ite W o rk in g -C la ss M ascu lin ities', Gender
andEducation 14.
R cd m a n , P. (1 9 9 6 ) 'E m p o w e rin g M e n to D ise m p o w e r
T h e m se lv e s : H e te ro se x u a l M a scu lin ities, H I V and
th e C o n tra d ic tio n s o f A n ti-O p p re ss iv e
E d u c a tio n ', M . M a c an G h a ill, yay., Understanding
Masculinities (B u ck in g h a m : O p e n U n iv ersity
P ress).
R ees, M . (2 0 0 3 ) Our F in al Centuy: W ill the Human Race
Survive the Twenty-First Centuy ? (L o n d o n : WilLiam
H e in e m a n n ).
R eg io n a l T re n d s 3 8 (2 0 0 3 ) Unemployment: By Highest
Qualiftcation. O nline ad resi
< h ttp :/ / w w w .statistics.g o v .u k / S tatB ase/ ssd ataset
.a s p ? v ln k = 7 7 0 5 & M o r e = Y > .
R e ich , R . (1 9 9 1 ) The W ork o f N ations: Preparing
Ourselves for 21 st-century Capitalism (N ew Y orjc:
K n o p f).
R eid , I. (1 9 9 1 ) 'T h e E d u c a tio n o f th e E lite ', G .
W a lfo rd , yay., Private Schooling Tradition, Change and
Diversity (O x fo r d : C h ap m an ).
R e ism a n , D . (1 9 6 1 ) The Eonely Crowd. A Study o f the
Changing American Character (N ew H av en : Y ale
U n iv ersity P ress).
R esk in , B . v e P. A . R o o s (1 9 9 0 ) JobQ ueues, Gender
Queues: Explaining Women's lnroads into M ale
Occupations. (P h ilad elp h ia: T e m p le U n iv ersity
P ress).
R e x , J. v e R . M o o r e (1 9 6 7 ) Race, Community and
Conflict: A Study o f S parkbrook (O x fo rd : O x fo r d
U n iv ersity P ress).
R ic h , A . (1 9 8 1 ) Compulsory Heterosexualivy and Eesbian
Existence (L o n d o n : O n ly w o m e n P ress).
Sexu al S tatu s and th e S o c ia l C o n s tru c tio n o f
V io le n c e ', Sociological Reviev A l.
o f A g e', N . J. S m e lse r, yay., H andbook o f Sociology
(N ew b u ry P ark , C A : Sag e).
Structural L ag: Changes in W ork, Family, and
Retirement (C h ich e ste r: J. W iley).

R itz e r, G . (1 9 8 3 ) 'T h e M c D o n a ld iz a tio n o f S o cie ty ',
Journal o f American Culture 6 (1 ).
R itz e r, G . (1 9 9 3 ) T h e M c D o n a ld iz a tio n o f S o cie ty
(N ew b u ry P a rk , C A : P in e F o r g e P re ss ). R itz e r, G .
(1 9 9 8 ) The M cDonaldization Thesis: Explorations and
Extensions (L o n d o n : Sag e).
R o b e r ts , R . (1 9 7 1 ) The Classic Slum: Salford L ife in the
FirstQ uarter o f the Century (M a n ch e ste r:
M a n c h e ste r U n iv ersity P ress).
R o o f , W C. (1 9 9 3 ) A Generation o f Seekers: The Spiritual
Journeys o f the Baby Boom Generation (San F ra n c isc o :
H a rp e r S a n F ra n c isc o ).
R o o f , W C . ve W. M c K in n e y (1 9 9 0 ) American M ainline
Religion: ts Changing Shape and Future Prospects
(N e w B ru n sw ic k , N J) R u tg e rs U n iv ersity P ress).
R o s e , S ., L . K a rn in v e R . C. L e w o n tin (1 9 8 4 ) N ot in
Our Genes: Biology, Ideology and Human N ature
(H a rm o n d s w o rth : P en g u in ).
R o se n a u , J. N . (1 9 9 7 ) A long the Domestic- Foreign
Frontier: Exploring Governance in a Turbulent World
(C a m b rid g e : C a m b rid g e U n iv ersity P ress).
R o ss , P. v e B . R e sk in (1 9 9 2 ) 'O c c u p a tio n a l
D e s e g re g a tio n in th e 1 9 7 0 s : In te g r a tio n and
E c o n o m ic E q u ity ', Sociological Perspectives 3 5 .
R o ss i, A . (1 9 7 3 ) 'T h e F irs t W o m a n S o cio lo g ist:
H a rrie t M a rd n e a u ', The Feminist Papers: From
A dam s to D e Beauvoir (N ew Y o rk : C o lu m b ia
U n iv ersity P re ss).
R o sto w , W. W. (1 9 6 1 ) The Stages o f Economic Grovtb
(C a m b rid g e: C a m b rid g e U n iv ersity P ress).
R o w lin g ,J. K . (1 9 9 8 ) Flarry Potter and the Philosopher's
Stone (L o n d o n : B lo o m sb u ry ).
R u b in , L . (1 9 9 0 ) The E rotic Wars: W hatFiappened to the
Sexual Revolution? (N ew Y o rk : F arrar).
R u b in , L . B . (1 9 9 4 ) Families on the F au ltL in e (N ew
Y o rk : H a rp e r C o llin s).
R u d e, G . (1 9 6 4 ) The Crovd in History: A Study o f
Popular Disturbances in France and England, 1730-
1848 (N ew Y o rk : W iley).
R u sp in i, E . (2 0 0 0 ) 'L o n g itu d in a l R e se a rc h in th e
S o c ia l S c ie n c e s ', Social Research Update 2 8.
R u stin g , R . L. (1 9 9 2 ) 'W h y D o W e A g e?' Scientifc
American 2 6 7 .
R u th e rfo r d , J . v e R . C h a p m a n (1 9 8 8 ) 'T h e F o n v a rd
M a rch o f M e n H a lted ', R . C h a p m a n v e J.
R u th e rfo rd , yay., M ale Order: Unvrapping
Masculinity (L o n d o n : L a w re n ce and W ish a rt).
S a b e l, C. F. (1 9 8 2 ) lVork and Politics: The Division o f
E abour in Industry (C am b rid g e: C am b rid g e
1043
Kaynaka
U n iv ersity P ress).
S a c h s, J. (2 0 0 0 ) 'A N e w M a p o f th e W o rld ', The
Economist, 2 2 H aziran .
S ak s, M . (1 9 9 2 ) A ltem ative Medicine in Britain (O x fo rd :
C la re n d o n P ress).
alter, H . (1 9 9 8 ) 'M ak in g a W o rld o f D iffe r e n c e :
C e le b ra tin g 3 0 Y e a rs o f D e v e lo p m e n t P ro g re ss',
2 5 H a ziran , U S A I D Press Release.
S a ssen , S. (1 9 9 1 ) The G lobal City: New York, London,
Tokyo. (P rin c e to n : P r in c e to n U n iv ersity P ress).
S a ssen , S. (1 9 9 8 ) Globali^ation and Its Discontents: Essays
on the M obility o f People and Money (N ew Y o rk : N ew
P ress).
S a ssen , S. (2 0 0 1 ) The G lobal City: New York, London,
Tokyo. (P rin c e to n : P r in c e to n U n iv ersity P ress).
S a s se n , S. (2 0 0 4 ) Is Britain Too Diverse? The Responses,
2 3 K a s m ( < h ttp :/ / w w w .p ro sp ect-
m a g a z in e.co .u k / H tm lP a g es/ rep lies.a sp > ).
Sau n d ers, P. (1 9 9 0 ) Social Class and Stratification
(L o n d o n : R o u d ed g e).
Sau n d ers, P. (1 9 9 6 ) U nequalB utFair? A Study o f Class
Barriers in Britain (L o n d o n : I E A H e a lth and
W elfare U n it).
Savage, M . v e di. (1 9 9 2 ) Property, Bureaucracy and
Culture: M iddle Class Formation in Contemporary
Britain (L o n d o n : R o u d ed g e).
S a y e r s ,J. (1 9 8 6 ) Sexual Contradiction: Psychology,
Psychoanalysis andFem inism (L o n d o n : T a v isto ck ).
S c a rm a n , L . G . (1 9 8 2 ) The Scarman Report
(H a rm o n d s w o rth : P en g u in ).
S ch aie, K . W. (1 9 7 9 ) 'T h e P rim a ry M e n ta l A b ilid es in
A d u lth o o d : A n E x p lo r a tio n in th e D e v e lo p m e n t
o f P s y c h o m e tric In te llig e n c e ', P. B . B a lte s ve O.
G . B rim , yay, Lifespan Development and Behav-
ior, 2 cilt (N e w Y o rk : A c a d e m ic P ress).
Sc h a ie, K . W (1 9 9 0 ) 'H a n d b o o k o f th e P sy ch o lo g y
o f A g in g ', J. E . B ir r e n K . W. S ch aie, yay.,
H andbook o f the Psychology o f Aging, 5. b asm (San
D ie g o , C A , and L o n d o n : A c a d e m ic P re ss, 2 0 0 1 ).
S c h u m a ch e r, E . F. (1 9 7 7 ) S m ail Is Beautiful: A Study o f
Economics A s I f People M attered (L o n d o n : A b a cu s).
S ch w a rtz , G . (1 9 7 0 ) Sect Ideologies and Social Status
(C h ica g o : U n iv ersity o f C h ic a g o P ress).
S ch w a rtz , P. ve D . R an d all (2 0 0 3 ) A n A brupt Climate
Change Scenario and Its mplicationsfo r United States
N ational Security, E k im (N ew Y o rk : P en ta g o n ).
S ch w a rz , J. ve T . V o lg y (1 9 9 2 ) The Forgotten Americans
(N ew Y o rk : N o r to n ).
 K a y ra k a
S c o tt, J . (1 9 9 1 ) W bo Rjtles Britain? (C am b rid g e: P olity ).
S c o tt, S. v e D . M o rg a n (1 9 9 3 ) 'B o d ie s in a S o cia l
L a n d sca p e ', S. S c o t t v e D . M o rg a n , yay, Body
M atters: Essays on the Sodology o f the Body (L o n d o n :
F a lm e r P re ss).
S c o tt, W R , v e J. W. M e y e r (1 9 9 4 ) Institutional
Environments and Organi^ations: Structural Complexity
an d Individualism (T h o u sa n d O a k s, C A : Sag e).
Se d la k , A . v e D . B ro a d h u rst (1 9 9 6 ) Third N ational
Jnddence Study o f C hildA buse an d Neglect.
(W a sh in g to n , D C : U S D e p a rtm e n t o f H e a lth and
H u m a n S e rv ice s).
S eg u ra, D . A . v e j . L . P ie rce (1 9 9 3 ) 'C h ica n a / o F am ily
S tru c tu re and G e n d e r P erso n ality : C h o d o ro w ,
F a m ilism , and P sy ch o a n a ly tic S o c io lo g y
R e v isited ', Signs 19.
S e id m a n , S. (1 9 9 7 ) Difference Troubles:Q ueeringSodal
Theory and Sexual Politics (C am b rid g e: C a m b rid g e
U n iv ersity P re ss).
S e n n e tt, R . (1 9 9 3 ) The Consdence o f the Eye: The Design
and S od al U fe o f Cities (L o n d o n : F a b e r and F a b e r).
S e n n e tt, R . (1 9 9 8 ) The C.orrosion o f Character: The
Personal Consequences o f W ork in the N ev Capitalism
(L o n d o n : N o r to n ).
S e y m o u r-U re , C. (1 9 9 8 ) 'L ea d ers and L e a d in g A rticle s
C h a ra cte riz a tio n o f J o h n M a j r and T o n y B la ir in
th e E d ito ria ls o f th e N a tio n a l D a ily P re ss ', I.
C rew e, B . G o s s c h a lk v e J. B a rtle , yay, Political
Communications: Why E abour Won the General Election
o f 1997 (L o n d o n : F ra n k C ass).
S h a k esp e a re , T . ve N . W a tso n (2 0 0 2 ) 'T h e S o cial
M o d e l o f D isa b ility : A n O u td a te d Id e o lo g y ? 1
Research in Social Sdence and Disability 2.
S h a rm a , U. (1 9 9 2 ) Complementary M edidne Today:
Practitioners andPatient (L o n d o n : R o u d ed g e).
Shaw , W. (2 0 0 1 ) 'In H e lsin k i: V irtu a l V illa g e', W ired,
M art.
S h e ld o n , W. A . (1 9 4 9 ) Varieties o f Delinquent Youth
(N e w Y o rk : H a rp er).
S h e lto n , B . A . (1 9 9 2 ) Women, Men, and Time: Gender
Differences in P aid W ork, Housevork, and Leisure
(W e stp o rt, C T : G re e n w o o d ).
S h e lto n , B . A . ve D . J o h n (1 9 9 3 ) D o e s M arital S tatu s
M ak e a D iffe r e n c e ? : H o u se w o rk a m o n g M arried
and C o h a b itin g M e n and W om eri, Journal o f
Family Issues 1 4 (3).
S ig n o rielli, N . (2 0 0 3 ) 'P rim e -T im e V io le n c e 1 9 9 3 -
2 0 0 1 : H a s th e P ictu re R eally C h a n g e d ?' Journal o f
Broadcasting and Electronic M edia 4 7.
1044
S im m e l, G . (1 9 7 1 [1 9 0 3 ]) 'T h e M e tro p o lis and M en tal
L ife ', D . N . L e v in e , yay., On lndividuality and S od al
Forms: Selected Writings o f Georg Simmel (C h ica g o :
U n iv ersity o f C h ic a g o P ress).
S im p so n , G . E . v e J. M . Y in g e r (1 9 8 6 ) R adal and
Cultural M inorities: A n A nalysis o f Prejudice and
Discrimination (N e w Y o rk : P le n u m P ress).
S im p so n , J. H . (1 9 8 5 ) 'S o c io -M o r a l Issu es and R e c e n t
P resid en tia l E le c tio n s ', Reviev o f Religious Research
2 7.
S in clair, P. (1 9 8 7 ) Unemployment: Economic Theory and
Evidence (O x fo rd : B lack w ell).
S jo b e rg , G . (1 9 6 0 ) The Pre-Industrial City: Past and
Present {Nev York: F r e e P ress).
S jo b e rg , G . (1 9 6 3 ) 'T h e R ise and Fail o f C ities: A
T h e o r e tic a l P e rsp e c tiv e ', InternationalJournal o f
Comparative Sodology' 4.
Sk eg g s, B. (1 9 9 7 ) Formations o f Class and Gender:
Becoming Respectable (L o n d o n : Sag e).
S k o c p o l, T . (1 9 7 9 ) States and S odal Rjvolutions: A
Comparative A nalysis o f France, Rmss and China
(C am b rid g e: C a m b rid g e U n iv ersity P ress).
Slap p er, G . v e S. T o m b s (1 9 9 9 ) Corporate Crime
(E s s e x : L o n g m a n ).
S m a rt, C. v e B . N e a le (1 9 9 9 ) Family Fragments?
(C am b rid g e: P olity ).
S m ith , A . (1 9 9 1 [1 7 7 6 ]) The Wealth o f N ations
(L o n d o n : E v e ry m a n 's L ib rary ).
S m ith , A . D . (1 9 8 6 ) The Ethnic Origins o f N ations
(O x fo rd : B lack w ell).
S m ith , D . (1 9 9 0 ) Stepmothering (L o n d o n : H a rv ester).
S m ith , D . (1 9 9 7 ) 'Jo b In se c u rity and O th e r M y th s',
Management Today.
S o , A . (1 9 9 0 ) S odal Change and Development:
Modernitation, Dependency, and World-Systems Theories
(N ew b u ry P ark , C A : Sag e).
S o cia l E x c lu s io n U n it (1 9 9 8 ) Rough Sleeping (L o n d o n :
H M S O ).
S o k o lo v sk y , J. (1 9 9 0 ) The Cultural Context o f Aging:
Worldnnde Perspectives (N ew Y o rk : B e rg in and
G arv ey ).
S p e n n e r, K . (1 9 8 3 ) 'D e c ip h e rin g P ro m e th e u s:
T e m p o ra l C h a n g e in th e Sk ill L ev el o f W o rk ',
American Sodological Reviem 4 8.
S ta n to n , E . C . (1 9 8 5 [1 8 9 5 ]) The Woman's Bible: The
Original Feminist A ttack on the Bible (E d in b u rg h :
P o ly g o n B o o k s ).
S ta n w o rth , M . (1 9 8 4 ) 'W o m e n and C lass A nalysis: A

R e p ly to J o h n G o ld th o r p e ', Sociology 18.
S ta rk , R . ve W. S. B a in b rid g e (1 9 8 0 ) 'T ow ard s a
T h e o r y o f R elig io u s C o m m itm e n t'. Jou rn alfor the
Scientifc Study o f Religion 19.
S ta rk , R . v e W S. B a in b rid g e (1 9 8 5 ) The Future o f
Religion: Secularism, Revival, and Cult Formation
(B erk eley : U n iv ersity o f C a lifo rn ia P ress).
S ta rk , R . ve W S. B a in b rid g e (1 9 8 7 ) A Theory o f
Religion (N e w B ru n sw ick , N J: R u tg e rs U n iv ersity
P re ss).
S ta th a m , J. (1 9 8 6 ) Daughters and Sons: Experiences o f
N on-Sexist Childraising (O x fo rd : B lack w ell).
S tea d , W. E . v e j . G . Stead (1 9 9 6 ) Managementfo r a
Sm all Planet: Strategic Decision M aking and the
Environment (T h o u sa n d O a k s, C A , and
L o n d o n ).
S te r n , V. (1 9 8 9 ) Bricks o f Shame: Britain's Prisons
(L o n d o n : P en g u in B o o k s ).
Stig litz , J. E . (2 0 0 2 ) G lobaliation and Its Discontents
(L o n d o n : A ile n L a n e).
S to n e , L . (1 9 8 0 ) The Family, Sex, andM arriage in
England, 1 5 0 0 - 1 8 0 0 (N ew Y o rk : H a rp e r and R ow ).
S tra te g y U n it (2 0 0 3 ) E thnic M inorities and the E abour
M arket. O n lin e dresi:
< w w w .n u m berl0.g o v.u k / su / e th n c % 2 0 m in o r itie s
/ re p o rt/ d o w n lo a d s/ e th n ic _ m in o ritie s.p d f>.
S trau s, M . A . ve R . J . G e lle s (1 9 8 6 ) 'S o c ie ta l C h a n g e
a nd C h a n g e in F a m ily V io le n c e fro m 1 9 7 5 to
1 9 8 5 as R ev eale d by T w o N a tio n a l Su rvey s',
Jou rn al o f M arriage and the Family 4 8 .
Su llivan , A . (1 9 9 5 ) Virtually N orm al: A n Argument
A bout Homosexuality (L o n d o n : P ica d o r).
Su llivan , O . (1 9 9 7 ) 'T im e W aits fo r N o W o m a n : A n
In v e stig a tio n o f th e G e n d e re d E x p e r ie n c e o f
D o m e s tic T im e ', Sociology 3 1.
S u th e rla n d , E . H . (1 9 4 9 ) Principles o f Criminology
(C h ica g o : L ip p in c o tt).
S w a n n C o m m itte e (1 9 8 5 ) Education fo r A li: Report o f
the Committee into the Education o f Ethnic Minority
Children (L o n d o n : H M S O ).
T a n , A . v e K . R a m a k rish n a , yay. (2 0 0 2 ) The N ev
Terrorism (S in g a p o re: E a s te r n U n iv ersities P ress).
T a y lo r, L , K . E v a n s ve P. F ra s e r (1 9 9 6 ) A Tale o f Two
Cities. G lobal Change, h ocal Feeling and Eveyday U fe
in the N orth o f England: A Study in M anchester and
Sheffeld (L o n d o n : R o u tled g e).
T a y lo r, I., P. W a lto n v e J. Y o u n g (1 9 7 3 ) T heN ev
Criminologyfo r a SocialTheory o f Deviance (L o n d o n :
1045
K aynaka
R o u tle d g e & K e g a n P aul).
T e m p e s t, R . (1 9 9 6 ) 'B a rb ie and th e W orld E c o n o m y ',
Uos Angeles Times, 2 2 E yl l.
T h o m a s W. I. veF. Z n a n ie ck i ( 1 9 6 6 [1 9 1 8 -2 0 ] The
Polish Peasant in Europe and A m erica: Monograph o f
Our Immigrant Group, 5 cilt (N ew Y o rk : D o v e r).
T h o m a s , C. (1 9 9 9 ) Female Forms: Experiencing and
Understanding Disability. (B u ck in g h a m : O p e n
U n iv ersity P ress).
T h o m a s , C . (2 0 0 2 ) 'D isa b ility T h e o r y : K e y Id eas,
Is su e s and T h in k e r s ', C. B a rn e s , L . B a r to n v e M .
O liv er, yay., Disability Studies Today (C am b rid g e:
P olity).
T h o m a s , G . M . (1 9 8 7 ) Institutional Structure: Constituting
State, Society and the Jndividual (N ew b u ry P ark , C A :
Sag e).
T h o m p s o n , J. B . (1 9 9 0 ) Ideology and Modern Culture
(C am b rid g e: P olity ).
T h o m p s o n , J. B. (1 9 9 5 ) The M edia and Modernity: A
SocialTheory o f the M edia (C am b rid g e: Polity).
T h o m p s o n , P. ve P. F in d lay (1 9 9 9 ) 'C h a n g in g the
P eo p le: S o c ia l E n g in e e r in g in th e C o n te m p o ra ry
W o rk p la c e ', A . Say er v e L . Ray, yay., Culture and
Economy afterthe Cultural Turn (L o n d o n : Sag e).
T h o m p s o n , W. S. (1 9 2 9 ) 'P o p u la tio n ', American Journal
o f Sociology 3 4.
T h o r n e , B . (1 9 9 3 ) Gender Play: G irls and Boys in School
(N e w B ru n sw ick , N J: R u tg e rs U n iv ersity P ress).
Tilly, C. (1 9 9 5 ) 'G lo b a liz a tio n T h r e a te n s L a b o r's
R ig h ts', International U bor and Working Class
H istoy 4 7 .
T iz a rd , B . v e M . H u g h es (1 9 8 4 ) Young Children
hearning, Talking and Thinking at Home and at School
(L o n d o n : F o n ta n a ).
T o k e , D . (2 0 0 4 ) The Politics o f G M Food: A Comparative
Study o f the UK, U SA, and E U (N ew Y o rk :
R o u d ed g e).
T o n n ie s, F. (2 0 0 1 [1 8 8 7 ]) Gemeinschaft Und Gesellschaft
fCommunity and C ivil Society] (N ew Y o rk :
C a m b rid g e U n iv ersity P ress).
T o u g h , J. (1 9 7 6 ) Ustening to Children Talking (L o n d o n :
W ard L o c k E d u c a tio n a l).
T o w n se n d , I. (2 0 0 2 ) 'T h e B u rd e n o f T a x a tio n ', 9
H a ziran , L o n d o n , H o u s e o f C o m m o n s L ib rary :
R e se a rch P a p er 0 2 / 4 3 .
T o w n se n d , P. (1 9 7 9 ) Poverty in the United Kingdom
(H a rm o n d s w o rth : P en g u in ).
T o y n b e e , P. (2 0 0 3 ) H ard 1V ork: U fe in Low Pay Britain
 Kaynaka

(L o n d o n : B lo o m sb u ry ). in 2001, 8 O c a k (N ew Y o rk : U n ite d N a tio n s

T r e a s ,J . (1 9 9 5 ) 'O ld e r A m e rica n s in th e 1 9 9 0 s and W o rld F o o d P ro g ra m m e ).
B e y o n d 1, Population Bulletin 5. U P I A S (1 9 7 6 ) Fundamental Principles o f Disability
T r o e lts c h , E . (1 9 8 1 [1 9 3 1 ]) The Social Teaching o f the (L o n d o n : U n io n o f P hy sically Im p aired A g a in st
Christian Churches, 2 cilt (C h ica g o : U n iv ersity o f S e g reg a tio n ).
C h ic a g o P re ss). U rb a n T a sk F o r c e (1 9 9 9 ) Tovards an Urban Rsnaissance.
U K C h ristia n H a n d b o o k (2 0 0 4 ) R eligious Trends N o. 4, F in a l R e p o r t o f th e U rb a n T a sk F o r c e , C h aired
C h ristia n R e se arch . by L o r d R o g e rs o f R iv ersid e (L o n d o n :
D e p a r tm e n t o f th e E n v iro n m e n t, T ra n s p o r t and
U K F ilm C o u n c il (2 0 0 3 ) Statistical Yearbook 2 0 0 3 .
th e R eg io n s).
U N (2 0 0 3 a ) World Population Prospects: The 2002
U rry, J. (1 9 9 0 ) The Tourist Ga%e: Leisure and Travel in
R^vision Highlights (N ew Y o r k :U N D e p a r tm e n t o f
Contemporary Societies (L o n d o n : S ag e; 2. b asm
E c o n o m ic and S o c ia l A ffa irs P o p u la tio n
2001).
D iv isio n ).
U S B u re a u o f J u s tic e (1 9 9 8 ) C apital Punishment 1997,
U N ( 2 0 0 3 b ) World Urbanisation Prospects: The 2001
Statistics Bulletin (W a sh in g to n D C : U S
Revision Highlights (N ew Y o rk : U N D e p a r tm e n t o f
G o v e r n m e n t P rin tin g O ffic e ).
E c o n o m ic and S o c ia l A ffa irs P o p u la tio n
D iv isio n ). U S B u re a u o f J u s tic e (2 0 0 4 ) C apital Punishment 2003
(W ash in g to n , D C : O f fic e o f Ju s tic e P ro g ra m s,
U N D P (1 9 9 8 ) Human Development Report (N ew Y o rk :
B u re a u o f Ju s tic e S ta tistics). O n lin e adresi
U n ite d N a tio n s D e v e lo p m e n t P ro g ra m m e ).
< http:/ / w w w .o jp .u s d o j.g o v / b js/ g la n ce .d r.h tm > .
U N D P (1 9 9 9 ) Human Development Report (N ew Y o rk :
U S D e p a rtm e n t o f H e a lth and H u m a n S e rv ice s
U n ite d N a tio n s D e v e lo p m e n t P ro g ra m m e ).
(2 0 0 0 ) C hild M altreatment 1998: Reportsfrom the
U N D P (2 0 0 2 ) A re the Millennium Development G oals
States to the N ational C hild A buse and Neglect D ata
Feasible?, U n ited N a tio n s D e v e lo p m e n t
System (W ash in g to n , D C : U S G o v e r n m e n t
P ro g ra m m e . O n lin e adresi
P rin tin g O ffic e )
< h ttp :/ / w w w .u n d p .o rg / d p a / ch o ices/ 2 0 0 2 / sep te
U sh e r, R . v e R . E d w ard s (1 9 9 4 ) Postmodernism and
m b e r / C h o ic e s 0 9 0 2 p 7 .p d f> .
Education (N ew Y o rk : R o u d ed g e).
U N D P (2 0 0 3 ) Human Development Keport (N e w Y o rk :
V allas, S. ve J . B e c k (1 9 9 6 ) 'T h e T r a n s fo rm a tio n o f
U n ite d N a tio n s D e v e lo p m e n t P ro g ra m m e ).
W o rk R ev isited : T h e L im its o f F lex ib ility in
U N D P (2 0 0 4 ) Human Development Report: Cultural
A m e rica n M a n u fa ctu rin g ', SocialProblem s 4 3 (3).
Tbertv in Today's Diverse World (N ew Y o rk : U n ited
V an d er V eer, P. (1 9 9 4 ) Religious N ationalism : Hindus
N a tio n s D e v e lo p m e n t P ro g ra m m e ).
and Muslims in India (B erk eley : U n iv ersity o f
U N F A O (2 0 0 1 ) T helm pact o f H IV /A ID S on
C a lifo rn ia P ress).
Food Secuntv. U n ite d N a tio n s F o o d and
v an G e n n e p , A . ( 1 9 7 7 [1 9 0 8 ]) The RJtes o f Passage
A g ricu ltu ra l O rg a n iz a tio n , C o n fe re n c e o n W orld
(L o n d o n : R o u d e d g e & K e g a n Paul).
F o o d Security.
V a tica n (2 0 0 4 ) L etter to the Bishops o f the Catholic Church
U N F P A (2 0 0 4 ) State o f the World Population
on the Collaboration o f Men and Women in the Church
2 0 0 4 .0 n h n e ad resi < h ttp :/ / w w w .u n fp a.org / sw p
and in the World. O n lin e ad resi
/2 0 0 4 / p d f/ e n _ s w p 0 4 .p d f> .
< h ttp :/ /w w w .vatican.va/ ro m a n _ cu ria / co n g re g a ti
U N I C E F (2 0 0 0 ) The State o f the World's Children, 2 0 0 0
o n s / c f a ith / d o c u m e n ts / r c _ c o n _ c fa ith _ d o c _ 2 0 0 4
(N e w Y o rk : U n ite d N a tio n s C h ild ren 's F u n d ).
0 7 3 1 _ c o lla b o r a -tio n _ e n .h tm l> .
U n io n o f In te r n a tio n a l A ss o c ia tio n s (1 9 9 6 -7 )
V au g h an , D . (1 9 9 0 ) Uncoupling: Turning Points in
'In te r n a tio n a l O rg a n iz a tio n s by Y e a r and b y T y p e,
Intimate Relationships (N ew Y o rk : V in ta g e).
1 9 0 9 - 1 9 9 6 ', Year-book o f International Organizations,
V id al, J. (2 0 0 3 ) '1 0 M illio n J o i n W orld P ro te s t R allies',
1 9 9 6 -9 7 .
Guardian, 13 u b at.
U n io n , T . E . (2 0 0 5 ) The European Union at a Glance.
V in c e n t, J. (1 9 9 9 ) Politics, Pover, and O ldA ge
O n lin e adresi
(B u ck in g h am : O p e n U n iv ersity P ress).
< h ttp :/ /e u ro p a .eu .in t/ a b c / in d e x _ e n .h tm > .
V in c e n t, J. (2 0 0 3 ) O ldA ge (L o n d o n : R o u d ed g e).
U N W F P (2 0 0 1 ) N em R^lease: W FP H ead Rtleases
World H ungerM ap and Warns o f Hunger 'Hot Spots'

1046

V io r s t, J. (1 9 8 6 ) 'A n d th e P rin c e K n e lt D o w n and
T rie d to P u t th e G la ss S lip p er o n C in d erella's
F o o t', J. Z ip e s , yay., Don't Bet on the Prince:
Contemporary Feminist Fairy Tales in N orth A m erica
andE ngland (N ew Y o rk : M e th u e n ).
V o g le r, C. v e J. P a h l (1 9 9 4 ) 'M o n ey , P o w er and
In eq u a ty in M a rria g e', Sociological R em v 4 2 .
V o ld , G . B ., T. J. B e rn a rd v e J . B . S n ip es (2 0 0 2 )
Theoretical Criminology (N e w Y o rk : O x fo r d
U n iv ersity P re ss).
W agar, W. (1 9 9 2 ) A Short History o f the Future
(C h ica g o : U n iv ersity o f C h ic a g o P ress).
W alby, S. (1 9 9 0 ) Theori^ingPatriarchy (O x fo rd :
B la ck w ell).
W alby, S. A . (1 9 8 6 ) 'G e n d e r, C lass and S tra tifca tio n
to w a rd a N e w A p p ro a c h ', R . C r o m p to n v e M .
M a n n , yay., Gender and Stratifcation (O x fo rd :
B la ck w ell).
W alker, C . (1 9 9 4 ) 'M a n ag in g P o v erty ', Sociology Reviav
(N isan ).
W a lle rste in , I. (1 9 7 4 ) The Modern World-System (N ew
Y o rk : A ca d e m ic P ress).
W a llerstein , I. (1 9 9 0 ) The Modern World-System I I (N ew
Y o rk : A c a d e m ic P ress).
W als, R . (1 9 8 4 ) The Elementary Forms o f Nev Religious
L ife (L o n d o n : R o u d e d g e and K e g a n Paul).
W ard e, A . v e K . H e a th e rin g to n (1 9 9 3 ) A C h a n g in g
D o m e s tic D iv is io n o f L a b o u r? Issu e s o f
M e a s u re m e n t and In te r p re ta d o n ', W ork,
Employment and Society 7.
W a rn er, S. (1 9 9 3 ) 'W o rk in P ro g re ss tow ard a N e w
P arad ig m fo r th e S o c io lo g ic a l Stu d y o f R elig io n
in th e U n ite d S ta te s', American Journal o f Sociology
98.
W a rren , B . (1 9 8 0 ) Imperialism: Pioneer o f Capitalism
(L o n d o n , V e rso ).
W a tso n , J. (2 0 0 3 ) M edia Communication: A n Introduction
to Theory and Process (B a sin g sto k e: P algrave
M a cm illa n ).
W eav er, M . (2 0 0 1 ) 'U rb a n R e g e n e ra tio n - th e Issu e
E x p la in e d ', Guardian, 19 M art.
W eb er, M . ( 1 9 5 8 [1 9 2 1 ]) The City (G le n c o e , IL : F re e
P re ss).
W e b e r, M . (1 9 5 8 ) The Religion o f India (N ew Y o rk :
F re e P re ss).
W e b e r, M . (1 9 6 3 ) The Sociology o f Religion (B o s to n ,.
M A : B e a c o n ).
W e b e r, M . (1 9 7 6 ) The Protestant E thic and the Spirit o f
Capitalism (L o n d o n : A ile n an d U n w in ).
K aynaka
W eb er, M . (1 9 7 9 ) Economy and Soriety:A n Outline o f
lnterpretive Sociology (B erk eley : U n iv ersity o f
C a lifo rn ia P ress).
W eek s, J. (1 9 7 7 ) Corning Out: H om osexual Politics in
B ritain,from the Nineteenth Century to the Present
(N ew Y o rk : Q u a rte t).
W eek s, J. (1 9 8 6 ) Sexuality (L o n d o n : M eth u en ).
W eitz m a n , L . (1 9 7 2 ) 'S ex u a l S o cia liz a tio n in P ictu re
B o o k s fo r P re s c h o o l C h ild ren ', American Journal o f
Sociology 7 7.
W ellm an , B. S., P. J. C a rrin g to n v e A. H ail (1 9 8 8 )
'N e tw o rk s as P e rso n a l C o m m u n itie s', B. W ellm an
v e S. D . B e rk o w itz , yay., Social Structures: A
Netvork A pproach (N ew Y o rk : C am b rid g e
U n iv ersity P ress).
W esterg aard , J. (1 9 9 5 ) Who GetsW hat? The Hardening
o f Class Inequality in the L ate Tmntieth Century
(C am b rid g e: P olity ).
W e ste rn , B . (1 9 9 7 ) Betveen Class and M arket: Postvar
Unioni^ation in the C apitalist Democracies (P rin ce to n :
P rin c e to n U n iv ersity P ress).
W h ead ey , P. (1 9 7 1 ) T h eP iv otof the FourQ uarters
(E d in b u rg h : E d in b u rg h U n iv ersity P re ss ).
W h e e le r, D . L . (1 9 9 8 ) 'G lo b a l C u ltu re o r C u ltu re
C lash : N e w In fo r m a tio n T e c h n o lo g ie s in th e
Isla m ic W orld - a V ie w fro m K u w ait',
Communication Research 2 5 (4 ).
W h ite , M . v e M . T re v o r (1 9 8 3 ) UnderJapanese
Management: The Experience o f British Workers
(L o n d o n : H e in e m a n n ).
W H O (2 0 0 1 ) R ethinking Care from thePerspective o f
D isabled People. W o rld H e a lth O rg a n iz a tio n
C o n fe re n c e R e p o r t and R e c o m m e n d a tio n s,
A ugu st.
W ild e, O . (1 9 6 0 ) The Picture o f Dorian Gray (B ro w n ,
W a tso n : L o n d o n ).
W ilk in s, L . T . (1 9 6 4 ) Social Deviance: Social Policy Action
and Research (L o n d o n : T a v isto ck ).
W ilk in so n , H . (1 9 9 4 ) N o Turning B ack (L o n d o n :
D e m o s ).
W ilk in so n , H . v e G . M lg an (1 9 9 5 ) Freedom's Children
W ork, Rlationships and Politicsfo r 18-34 Year Olds in
Britain Today (L o n d o n : D e m o s ).
W ilk in so n , R . (1 9 9 6 ) Unhealthy Societies: The A fflictions
o f Inequality (L o n d o n : R o u d ed g e).
W ill, J., P. S e lf ve N . D a ta n (1 9 7 6 ) 'M a tern a l B e h a v io r
and P erceiv ed S e x o f In fa n t', American Journal o f
Orthopsychiatry 4 6 .
W illiam s, S. J. (1 9 9 3 ) Chronic Respiratory Illness
1047
 Kaynaka
(L o n d o n : R o u tled g e) .W illis, R (1 9 7 7 ) L e a r n in g t o
L a b o u r: H o w W o rk in g -C la ss K id s G e t W o rk in g -
C lass J o b s (L o n d o n : S a x o n H o u se ).
W ils o n , B . (1 9 8 2 ) Religion in Sociological Perspective
( O x fo rd : O x f o r d U n iv ersity P ress).
W ils o n , E . (2 0 0 2 ) 'T h e S p h in x in th e C ity: U rb a n
L ife , th e C o n tro l o f D is o rd e r', G . B rid g e v e S.
W a tso n , yay, The Blackrvell City Reader (O x fo rd :
B la ck w ell).
W ils o n , E . O . (1 9 7 5 ) Sociobiology: The N ev Synthesis
(C a m b rid g e, M A : H a rv a rd U n iv ersity P ress).
W ils o n , W. J. (1 9 8 7 ) The Truly Dsadvantaged: The Inner
City, the Underclass, and Public Policy (C h ica g o :
U n iv ersity o f C h ic a g o P ress).
W ils o n , W J . (1 9 9 6 ) W h e n W o rk D isa p p e a rs: T h e
W o rld o f th e N e w U rb a n P o o r
(N ew Y o rk : K n o p f).
W irth , L . (1 9 3 8 ) 'U rb a n ism as a W ay o f
L if e 1, A m e ric a n Jo u r n a l o f S o c io lo g y 4 4 .
W o o d , S. (1 9 8 9 ) T h e T ra n s fo r m a tio n o f
W o rk ? Sk ills, F le x ib ility and th e L a b o u r
P ro c e s s (L o n d o n : U n w in H y m an ).
W o o d ru m , E . (1 9 8 8 ) 'M o ra l C o n se rv a tism
and th e 1 9 8 4 P resid en tia l E le c tio n ',
J o u r n a l f o r th e S c ie n tific Stu d y o f R eli-
g io n 2 7 .
W o o lg a r, S. v e D . P aw lu ch (1 9 8 5 ) 'O n to -
lo g ica l G e rry m a n d e rin g th e A n a to m y o f
S o c ia l P ro b le m s E x p la n a tio n s ', S o cia l
P ro b le m s 3 2 .
W o rld B a n k (1 9 9 5 ) W o rk ers in an In te g ra t-
in g W o rld (N ew Y o rk : O x fo r d U n iv ersity
P re ss).
W orld B a n k (1 9 9 6 ) P o v erty R e d u ctio n : T h e
M o s t U rg e n t T a sk (W ash in g to n , D C :
W orld B a n k ).
W orld B a n k (1 9 9 7 ) W o rld D e v e lo p m e n t
R e p o r t 1 9 9 7 : T h e S ta te in a C h an g in g
W orld (N ew Y o rk : O x f o r d U n iv ersity
P re ss).
W o rld B a n k (2 0 0 0 -1 ) 'W orld D e v e lo p m e n t
In d ic a to rs ', W orld D e v e lo p m e n t
R e p o rt 2 0 0 0 - 2 0 0 1 : A tta ck in g P o v erty
(N e w Y o rk : O x f o r d U n iv ersity P ress).
W orld B a n k (2 0 0 1 ) P o v erty n e t: T o p ic s R ele-
va n t to S o c ia l C ap ital (N ew Y o rk : O x fo r d
U n iv ersity P ress).
W o rld B a n k (2 0 0 3 ) W o rld D e v e lo p m e n t
In d ic a to rs (N ew Y o rk : O x f o r d U n iv ersity
P ress).
1048
W o rld B a n k (2 0 0 4 ) W o rld D e v e lo p m e n t
R e p o rt: M a k in g S e rv ic e s W o rk f o r P o o r
P e o p le (N e w Y o rk : O x f o r d U n iv ersity
P ress).
W orld B a n k A d as (2 0 0 3 ) W o rld B a n k A d as
2 0 0 3 (W ash in g to n , D C : W o rld B a n k ).
W orld B a n k G ro u p (2 0 0 2 ) 'D isa b ility in
D e v e lo p in g C o u n trie s ', D n y a B a n k a s
U lu slararas S ak ad ar G n K o n fe r a n s
W o rld w atch In stitu te (2 0 0 4 ) S ta te o f th e
W o rld 2 0 0 4 : C o n s u m p tio n by th e
N u m b e rs . O n lin e ad resi < h t t p :/ /
w w w .w orld w atch.org / p re ss/ n ew s /
2004/ 01/07/>.
W o rrall, A . (1 9 9 0 ) Offendirg Women: Female Law -
Breakers and the Crim inalJustice System (L o n d o n :
R o u d ed g e).
W rig h t, E . O . (1 9 7 8 ) Class, Crisis and the State
(L o n d o n : N e w L e f t B o o k s ).
W rig h t, E . O . (1 9 8 5 ) Classes (L o n d o n : V erso ).
W rig h t, E . O . (1 9 9 7 ) Class Counts Comparative Studies in
Class A nalysis (C am b rid g e: C a m b rid g e U n iv ersity
P ress).
W rig h t, E . O . (2 0 0 0 ) Class Counts: Student Edition (N ew
Y o rk : C am b rid g e U n iv ersity P ress).
W rig h t, C. R . (1 9 4 0 ) 'F u n c tio n a l A n aly sis and M ass
C o m m u n ica tio n ', Public Opinion Quarterly 2 4 .
W rigley, E . A . (1 9 6 8 ) Population and History (N ew
Y o rk : M c G ra w -H ill).
W uth now . R . (1 9 8 8 ) 'S o c io lo g y o f R e lig io n 1, N . J.
S m elser, yay., H andbook o f Sociology (N ew b u ry
P ark , C A : Sag e).
Y o u n g , I. M . (1 9 9 0 ) Throving L ik e a G irl and Other
Essays in Feminist Philosophy and Social Theory
(B lo o m in g to n : In d ia n a U n iv ersity P ress).
Y o u n g , J. (1 9 9 8 ) 'B re a k in g W in d o w s: Situ a tin g the
N e w C rim in o lo g y ', P W a lto n v e J. Y o u n g , yay., The
N ev Criminology Revisited (L o n d o n : M acm illan ).
Y o u n g , J . (1 9 9 9 ) The Exclusive Society: Social Exclusion,
Crime and Difference in E ate Modernity (L o n d o n :
Sage).
Y o u n g , M . ve P. W illm o tt (1 9 7 3 ) The Symmetrical
Family: A Study o f W ork and Leisure in the London
Region (L o n d o n : R o u d e d g e ve K e g a n Paul).
Z a m m u n e r, V. L . (1 9 8 6 ) 'C h ild ren 's S e x -R o le
S te re o ty p e s: A C ro ss-C u ltu ra l A n aly sis', P. S h av er
v e C . H e n d rick , yay., S ex and Gender (B ev erly H ills,
C A : Sag e).
Z a m m u n e r, V. L . (1 9 8 7 ) 'C h ild ren 's S e x -R o le
S te re o ty p e s: A C r o ss-C u ltu ra l A n aly sis', P S. C.
 K aynaka

H e n d rick , yay., S ex and Gender (L o n d o n : Sag e).

Z e itlin , I. (1 9 8 4 ) A ncient Judaism : Biblical Criticism from

M ax W eberto the Present (C am b rid g e: P oty).
Z e itlin , I. (1 9 8 8 ) The H istoricalJesus (C am b rid g e:
P oty).
Z e ru b a v e l, E . (1 9 7 9 ) Patterns o f Time in H ospital L ife
(C h ica g o : U n iv ersity o f C h ic a g o P ress).
Z e ru b a v e l, E . (1 9 8 2 ) 'T h e Sta n d a rd iz a tio n o f T im e a
S o c io h is to ric a l P ersp e c tiv e ', American Journal o f
Sociology 8 8 .
Z h a n g , N . v e W X u (1 9 9 5 ) 'D is c o v e r in g th e P o sitiv e
w ith in th e N eg ativ e: T h e W o m e n 's M o v e m e n t in
a C h a n g in g C h in a ', A . B a su , yay.., The Challenge o f
EocalFem inism s (B o u ld er, C O : W estview ).
Z im b a rd o , P. G . (1 9 6 9 ) 'T h e H u m a n C h o ice :
In d iv id u a tio n , R e a so n , and O rd e r V ersu s
D ein d iv id u a tio n , Im p u lse, and C h a o s ', W J.
A rn o ld and D . L e v in e , yay, N ebraska Symposium on
M otivation (L in c o ln : U n iv ersity o f N e b ra sk a
P re ss).
Z im b a rd o , P. G . (1 9 7 2 ) 'P a th o lo g y o f Im p riso n m e n t',
Society 9.
Z u b a id a , S. (1 9 9 6 ). 'H o w S u c c e s sfu l is th e Isla m ic
R e p u b lic in Isla m iz in g Ira n ?' J . B e in e n v e I.
S to rk , yay., Political slam Essaysfrom the M iddle E ast
Report (B erk eley : U n iv ersity o f C a lifo rn ia P re ss ).
Z u b o ff , S. (1 9 8 8 ) In the A ge o f the S mart M achine: The
Future o f W ork and Pover (N ew Y o rk : B a s ic
B o o k s ).

1049
 Szlk
AIK L E V L E R (M a n ifest fu n ctio n s) B ir
top lu m sal etk in lik t r n n b ilin en ve iin d e
y er alan bireylerin g erek letirm ey e
niyed end ii ilevler.
A (Netvvork) n san lar b irb irin e balayan
b iim se l v e b iim se l olm ayan b a lar km esi.
AHLAK PANK (M oral p an ic) Stan ley
C o h e n tarafn d an yaygnlatrlan, m edyadan
k aynaklanan v e g en el b ir top lu m sal
d zensizli in b ir b elirtisi diye g r le n belirli
b ir g ru b a ya da d avran b iim in e yn elik
ola rak g ste rile n ar b ir tepkiyi b e tim lem ek
iin kullanlan b ir terim . A hlak i p an ik ler
o k lu k , g e re k te giriilen ed im in d o as ve
iin d e yer alan in san larn says b ak m n d an
g r e c e n em siz olan olaylar ev resin d e ortaya
karlar.
A L E (Fam ily) B irb irleriy le kan balar, evlilik
ya da evlat ed in m e yoluyla ak rab a olan ,
e k o n o m ik b ir b irim olu tu ran , yetikin
yelerin in o cu k la rn y etitirilm esin d en
so ru m lu old uklar b ir bireyler topluluu.
B ilin e n b t n top lu m lard a, aile ilikileri o k
d e ik en o lsa da, b ir aile sistem i biim i
s zk on u su d u r. a cl top lu m lard aki esas aile
b iim i ek ird ek aileyken, eitli n itelik tek i
g e n i aile ilikileri de sk sk g r lm ek ted ir.
A L E KA PTA LZM (Fam ily capitalism )
G iriim ci aileler tarafn d an sahip olu n an ve
y n etilen k ap italist giriim .
AKRABALIK (K in sh ip ) B irey leri, kan
b a lan , evlilik ya da evlat ed in m e yoluyla
b irb irin e balayan b ir iliki. A k rab alk
ilikilerind e, tan m g erei evlilik ve aile
s z k o n u su o lsa da, b u k u ru m lard an o k daha
g en i kapsam ldr. a cl to p lu m larn b yk top m ak a i in kullanlan deiik in celem e
b l m n d e dolaysz ailenin kap sam n aan y n tem leri. T o p lu m b ilim d e saysz aratrm a
p ek az to p lu m sal ykm llk o lsa da, tek i
1051
p ek o k k ltrd e ak rab alk, top lu m yaam nn
o u y n i in esastr.
AKRANLAR G RU BU (P eer g ro u p ) A yn ya
v e top lu m sal k o n u m d a olan bireylerin
o lu turd uu arkada g ru b u .
A L T E R N A T F T IP (A ltern ativ e m ed icine)
H astal n tedavisi v e n le n m e si k on u su nd a,
ayn zam and a tam am layc tp da d en en bu
yaklam , yerleik tb b i uygulam alarn dnda
yer alan ya da on u n la r t e n g eni b ir
iy iletirm e tek n ik leri yelpazesini
kapsam aktad r. A lte r n a tif ya da tam am layc
tp, bireyin re fa h n n b t n fizik sel ve ru hsal
elerin i dikkate alan b t n c b ir yaklam
ierm ek ted ir.
A L TK L T R (Su bcu ltu re) N fu su n ,
to p lu m u n g en elin d en kltrel kalp
b ak m n d an ayrd edilebilir o lan h erh an g i bir
p aras.
A LT S IN IF (U n d erclass) S n f sistem in in en
altnd a k o n u m lan m o lan , o la an o larak etn ik
aznlk k k en li in san lard an o lu an b ir snf.
AN ASO YLULUK (M atrilineal) A talarn
izle n m esin in , an n e tarafn d an g id erek
yaplm as ya da on u n la ilikilend irilm esi ya da
dayanlm as.
A N A YER L (M atrilo cal) K o c a n n , ein an n e-
b ab asn n yaad yere yakn b ir yerde yaad
aile sistem le rin e ilikin.
A N N E D E N YO K SU N LU K (M atern al
d ep rivatio n ) B ir o cu u n y aam nn ilk
yllarnda an n esi ile arasnd aki istikrarl ve
balan m aya dayal b ir ilikin in yokluu.
A N OM (A n o m ie) D u rk h e im tarafnd an,
a cl d nyadaki d eiim s relerin in yol
at , top lu m sal n o rm la rn bireysel d avran
zerin d eki snrlam alarn yitirm eleriyle
so n u lan an am aszlk v e u m utsu zluk
duygularn b e tim le m e k iin kullanlan b ir
kavram .
A PA R TH ED (A p arth eid ) G n e y A frik a'd a
1 9 4 8 'd e kurulan, 1 9 9 4 'e kadar s rd r len,
resm i rk ayrm cl sistem i.
A RATIRM A Y N T E M L E R (R esearch
m eth o d s) D e n e y se l (olgusal) m alzem eyi
y n tem i vardr, an ca k b elk i de en fazla
 S z l k
kullanlan y n te m ler, alan alm as (ya da
k atlm c g z le m ) ve d erlem e y n tem lerid ir. P e
o k am a iin , te k b ir aratrm a p ro jesin d e iki
ya da d aha fazla y n tem i k u llan m ak yararldr.
ARKA B L G E (B a ck R eg io n ) E n v in g
G o ffm a n 'n betim led i i, n b lg e
p e rfo rm a n sla rn d a n uzakta o la n , in san larn
rah adayabild ikleri v e b iim se l olm ay an
davranlar g ste reb ild i i alanlar.
A R T IK D E E R (Su rplus value) M ark sist
k uram d aki, b ir iin in yaratt, iv eren in iiyi
istih d am ed e rk en d ed ii m aliy etten arta
k alan deer.
A SM LA SYO N (A ssim ilatio n ) B ir aznlk
g ru b u n u n , b a sk n k lt r n d eer ve
n o rm la rn b e n im s e m e k kouluyla n fu su n
o u nlu u tarafn d an k abu llen ilm esi.
A T LY E (Sw ea tsh o p ) alan larn k t
koullarda, uzu n sre ve d k cred e
al a k la n fabrik a ya da d kkanlar iin
kullanlan k lt c b ir terim
AVCI ve TO P L A Y IC I TO PL U M L A R
(H u n tin g and g a th e rin g so cieties) G e im
aralar, payvanlar avlam ak, balk tu tm ak ve
y en eb ilir bitk ileri to p lam ak la elde ed ilen
toplum lar.
A Y N L E R (R ituals) B ir g ru b u n ya da
top lu lu u n yelerin in d zenli olarak
g erek letird ik leri b iim sellem i d avran
trleri. D in , ayinlerin uyguland ana
ba lam lard an b irisin i tem sil eder, an cak ayin
d av rann n k apsam b u zg l alann o k
te sin e uzanr. o u g ru p u ya da bu biim d e
ayin uygulam alarn b en im sem ek ted ir.
A Y R IM C IL IK (D iscrim in a tio n ) B ak a
g ru p larn elde etti i, a n c a k belirli b ir g ru b u n
yelerin d en e sirg e n e n etkin likler. A y rm clk ,
ikisi birbiriyle yaknd an ilikili o lsa da,
n y arg d an ayr tutulm aldr. B irb irlerin e kar
nyargl o la n in san larn b irb irin e kar ayrm c
uygulam alara g irim esi g erek m ey eb ilir; tersin e,
ayrm c b ir b iim d e d avranan in san larn , b u tr
ayrm cla urayanlara kar nyarg (bam l d eiken ) n e d en sel olarak etkileyen
b e sle m e leri gerek m ey ebilir.
A Z IN L IK G RU BU (M in o rity g ro u p ) Verili
bir to p lu m d a k i, ayr fizik sel ya da kltrel
zellik leri y z n d en k en d ilerin i to p lu m iin d e
eitsizlik d uru m u iin d e b u la n aznlktaki
in san larn olu turd uu gru p. B u t r g ru p lar
etn ik aznlklar da ierm ek ted ir.
B A B A E R K L L K (Patriarchy) E rk e k le rin
kad nlara st nl . B ilin e n b t n to p lu m lar
bab aerk ild ir; erk ek lerin , kadnlara kyasla,
kulland klar g c n d o as ve d erecesi arasnd a
fark llam alar bu lu n sa da. a cl top lu m lard a
kadn h arek ed erin in birin cil h e d efle rin d en
b irisi, v aro lan b ab aerk il k u ru m lara kar
savam aktr.
BA BA SO YLU LU K (Patrilineal) A talarn
izle n m esin in , b a b a tarafn d an g id erek
yaplm as ya da on u n la ilikilend irilm esi ya da
dayanlm as.
BA B A Y ER L (P atrilocal) K o c a n n , ein
an n e-b a b a sn n yaad yere yakn b ir yerde
yaad aile sistem le rin e ilikin.
BA IM LI D E K E N (D e p e n d e n t
v ariab le) N ed en sel olarak b ir b ak a d eiken
(ba m sz deiken) ya da etk en d en etk ilen en
b ir d eiken ya d a etk en .
B A IM L IL IK KURAM I (D e p e n d e n cy
th eo ry ) M ark sizm d en t retilen , d k gelirli
lk elerin y oksu llu un un d o ru d an d oru ya
zen g in lkeler ile bu lkelerd e slen en
ulusar irk ed er tarafn d an
s m r lm elerin d en kaynaklandn ileri s ren
e k o n o m ik kalknm a kuram .
B A IM L IL IK K LT R (D e p e n d e n cy
cu lture) C h arles M u rray 'in , ig c piyasasna
g irm e k yerine d evletin sosyal gvenlik
yardm laryla yaayan bireyleri b e tim le m e k iin
kulland b ir terim . B a m llk kltr,
bireysel h rslar ile in san larn kend i k end ilerine
yardm etm e y eten ek lerin i and ran 'dad
d ev let'in b ir so n u cu olarak g r lm ek ted ir.
B A IM L IL IK O RAN I (D e p e n d e n cy ratio)
B ak alarn a ba m l o lm a yalarndaki
in san larn (o cu k la r v e yallar) e k o n o m ik
bak m d an etk in yalardaki in san lara ba m l
o lm a oran.
BA IM SIZ D E K E N (In d e p e n d e n t
variable) B ir b ak a d eiken ya da etk eni
b ir d eiken ya da etk en .
BALANM ACI B R E Y C L K (A ffectiv e
evlilik
individualism ) R o m a n tik b a lan m an n ,
ba larn k u rm ak iin g erek li tem el olduu
in an c.
1052

B A N L Y L E M E (Su b u rb an izatio n )
B a n liy lerin , k e n t m erk ezlerin d en uzaktaki
yerleim alanlarn n ortay a k.
BAAT STAT (M aster status) G en ellik le
top lu m d aki y erin in te k i g sterg elerin e
n celi i o lan ve b ir k iin in to p lu m d ak i g en el
k on u m u n u belirley en stat ya da statler.
B E B E K L M O RA N I (In fa n t m o rtality
rate) Y aam larn n ilk ylnda len b e b e k le rin
saysnn, can l d o an h er b in b e b e e oran.
B E D E N SO SY O L O JS (S o c io lo g y o f th e
body) B iz im b e d en lerim izin top lu m sal
etk en lerd en nasl etk ilen d i i zerind e duran
so sy o lo ji dal. rn e in salk ve hastalk ,
top lu m sal ve kltrel etk en ler tarafn d an
belirlen m ek ted ir.
B E N M E R K E Z C (E g o c e n tric ) P iag et'y e
g re , o cu u n y aam nn ilk yllarnda sahip
old uu ayrdedici nitelik. B e n m e rk e z ci
d n ce, ev red ek i n esn elerin ve olaylarn
yalnzca o cu u n kend i k o n u m u n a g re
anlalm asn ierir.
B E N Z E T L E R (Sim u lacra) F ra n sz yazar
J e a n B au d rillard tarafn d an kullanlan b ir
kavram . B e n z e tile r, orijin ali olm ay an eylerin
kopyalardr. rn e in , b ir T u d o r taklid i ev,
z g n T u d o r yaplarnn h ib irin e b e n z e m ez .
BEYA Z YAKALI SULARI (W h ite co llar
erim e) B ey a z yakal ya da p ro fesy o n el
ilerd ek ilerin y rtt kleri su etkin likleri.
B M S E L L K L E R (F o rm a l R elatio n s)
G ru p la r ile rg d er iin d e v aro lan , re sm i
yetke sistem in in n o rm la r ya da kurallar
tarafn d an b elirlen m i ilikiler.
B M S E L L E M AAMASI (F o rm a l
o p era tio n a l stage) P iag et'n in k u ram n a g re,
b yyen o cu u n , soyut kavram lar ve
varsaym sal duru m lar an lay ab ilecek hale
geldii, b ilisel b ir g eliim aam as.
B M S E L OLMAYAN L K L E R
(In fo r m a l relatio n s) K iise l balan tlar
tem elin d e ortay a k an g ru p ya da rg d erd e
v a ro la n ilikiler; ileri, b iim se l o larak tan n m
o la n ilem lerd en ayr b ir b iim d e y r tm e
yollar.
B L G E K O N O M S (K n o w led g e
eco n o m y ) A rtk n celik le m addi m allarn
retim in e dayanm ayp b ilg inin retim in e
1053
Sz] k
dayanan b ir to p lu m . B u to p lu m u n ortaya
k , tek n o lo jiy e yatkn o la n ve kendi
yaam larn da hesap yapm a, e len ce v e iletiim
k on u larn d a yeni ile rlem eler y ap abilen g eni
b ir t k etici k itlesin in ortay a kyla
balantldr.
B L G T E K N O L O JL E R (In fo r m a tio n
tek n o lo g y ) B ilg i ilem e s relerin e dayanan ve
m ik ro elek tro n ik d evreleri ie re n te k n o lo ji
biim leri.
B L G T O PL U M U (K n o w led g e society)
E n fo rm a s y o n top lu m u iin kullanlan b ir
bak a yaygn terim ; bilgi v e e n fo rm a sy o n
retim i ve t k etim in e dayanan top lu m .
B L M (S cien ce) F iz ik sel bilim anlam n da,
fiziksel d nyann sistem atik olarak
in celen m esi. B ilim ve bilim sel b ir a b a olarak
so sy o lo ji- d en ey sel verilerin d isiplinli olarak
sralanm as ile b u n u n la birletirilen , b u verileri
aydnlatan ya da aklayan kuram sal
y aklam larn ve k u ram larn olu tu ru lm asn
ierm ek ted ir. B ilim se l etk in lik , ce su rca yeni
d n ce b iim lerin in yaratlm asn, h ip o te z ve
d n celerin d ikkatle sn an m as ile birletirir.
B ilim i, te k i d n ce sistem lerin d en (dinde
s zk o n u su olan lar gibi) ayrm aya yard m c olan
n em li b ir zellik , b t n bilim sel
d n celerin , bilim top lu lu u n u n yeleri
tarafn d an y n eltilecek o rta k eletiriye ve
g z d en g e irm e y e ak olm asd r.
B L S E L L K (C o g n itio n ) n sa n n , alglam a,
akl y r tm e ve an m sam ay da ie re n d n ce
sreleri.
B R E Y S E L E N G E L L L K M O D E L
(Ind ivid ual m o d e l o f disability) E n g e lli
in sanlarn yaad so ru n larn esas ned en i
olduunu ileri s ren b ir kuram . B e d e n se l
"a n o rm a llik " b ir d erece en gellilik ya da ilevsel
snrlam aya n e d e n o lu r diye dnlr. B u
ilev sel snrllk b ir birey in "g e e rli" olm ad
b iim in d ek i daha g en el b ir sn flam an n
tem elidir. B irey sel en gellilik m o d eli, top lu m sal
en gellilik m od elin i savu nan lar tarafn d an
eletirilm ek ted ir.
B R N C D N YA (F irst W orld) K a p ita list
retim e d ayanan, g elim i sanayi lkelerini
kapsayan u lu s-d ev letler g ru bu .
B R N C L SA PK IN LIK (P rim ary d evian ce)
Sap kn lk so sy o lo jisin d e, ilk kez giriilen su ya
da sapknlk ed im i. E d w in L e m e rt'e g re,
 S z l k
b irin cil sapknlk d zeyind eki ed im ler bireyin
kend ilik kim lii i in n e m siz olm ay srdrr.
N o rm a l olarak , sap k n ed im in
n o rm alletirild i i b ir s re g erek leecek tir.
B R N C L TO PLU M SALLAM A
(P rim ary so cia liz a tio n ) o cu u n iin d e
d oduu to p lu m u n k ltrel n o rm larn
re n m e s reci. B irin cil to p lu m sal byk
l d e aile iin d e g erek leir.
B R L K T E YAAMA (C o h ab itatio n )
B irb irleriy le evli olm a d an , b elirli b ir sreklilii
o la n b ir cin sel birlik telik iin d e yaayan iki
insan.
B R L K T E L K AKI (C o n flu e n t love)
Romantik akn so n su za d ek zelli in e
sahip olm ay an, e tk e n ve d eiken ak.
B S E K S E L (B isexu al) H e r iki cin siy etten
in san lara kar duygular h issetm e ya da cin sel
b irliktelie y n elm e.
B Y O L O JK E T L L K (B iod iversity)
T rle rin ya da y aam fo rm la rn n eitlilii.
B Y O M E D K A L SALIK M O D E L
(B io m e d ica l m o d el o f h ealth ) B a t tp sistem
ve uygu lam alarnn tem elin d e yeralan ilkeler
k m esi. B iy o m e d ik a l salk m o d eli, hastalklar
b ilin en b e lirtile rin varln a uygun olarak
n e sn el b iim d e tan m lar ve salkl b e d en in
bilim sel te m e le dayanan tb b i tedavi yoluyla
y enid en k azan lab ilece in e inanr, in sa n
b e d en i, uygun tam irler yoluyla y enid en iler
h ale g e tirile b ile ce k b ir m akin eye benzetilir.
B L G E K E N T L E R (C o n u rb a tio n ) K e n tle r
ya da k asabalarn kesin tisiz b ir b iim d e k en tsel
alanlard a top lan m as.
B L G E S E L L E M E (R eg ion alization )
E tk in lik leri o ld u k a yerel, yaknlk d zeyinde
'b lg ele tirm e k ' iin k u llan lab ilecek olan
z am an v e u zam b l n m eleri; ya da d aha g eni
olarak , to p lu m sa l v e e k o n o m ik yaam n ulus
d ev lette n b yk ya da o n d a n k k b ir le k te
b lg e se l o rta m la ra ya da b lg e lere b l n m esi.
E N FO R M A SY O N YO KSU LLU U
(In fo r m a tio n p o verty ) E n fo rm a s y o n
y oksu lu olan lar, bilgisayarlar g ibi bilgi
te k n o lo jile rin e eriim i olm ay an ya da o k az
olan insanlardr.
BURJUVALAM A SAVI
(E m b o u rg e o is e m e n t thesis) B u rju v a
h e d efle rin in ve b u rju v a yaam b iim i ve
l le rin in , ii sn f arasnda k u ru m lam as
s reci. M a rk sistler b u olg u n u n ii snf
b ilin cin in altn oyduunu v e ii sn fn n
to p lu m sal d eim e y aratm a ab alarn
zo rlatrd n ileri s rm ekted ir.
B RO K RA S (B u reau cracy ) B ir yetke
p iram id i b iim in i alan, h iy erarik b ir rg t.
B ro k ra si terim i terim i, M a x W eb er
tarafn d an yaygnlatrld. W eb er'e g re,
b ro k rasi, byk lek li in sa n rg tlerin in en
etk in b iim id ir. W eb er, rg tlerin b yklkleri
a rttk a, o n larn kan lm az olarak g ittik e
d aha b ro k ra tik yapya sahip o lm a eilim leri
old uun u ileri s rm t r.
B R O K R A SN N A ZALTILM ASI
(D eb u rea u cra tiz a tio n ) a cl top lu m d ak i tipik
rg t fo rm u o larak W eb erian b ro k rasin in
eg em en li in d ek i g erilem e.
B R O K R A SN N G E R L E M E S
(D eb u rea u cra tiz a tio n ) acl to p lu m la n n
ierisin d ek i tip ik rg tsel fo rm olarak W eb erci
tip tek i b ro k rasilerin bask n olm a
d u ru m u nd ak i g erilem e.
B T N C KU RUM LAR (T o tal
in stitu tio n s) E r v in g G o ffm a n tarafn d an , akl
h astan eleri, h ap isan eler ve m an astrlar g ibi
sak in lerin e, d dnyadan tam b ir yaltlm lk
iin d e, z o r yoluyla d zen len en b ir yaam
dayatan kuru m lara g n d e rm e d e b u lu n m ak
iin , kullanlan b ir terim .
C A N L IC IL IK (A n im ism ) D n y ad aki
olay larn ru h larn etk in lik leri ile h arek ete
geirild ii inan c.
C N S E L TACZ (Sexu al h arassm en t) B ir
birey tarafn d an b ir b ak asn a kar ta ra f
istem ed i i, h atta ak a d irend ii hald e, srarla
cin sel nitelik tek i iyiliklerin yaplm asn
b e k lem e.
C N S E L Y N E L M (Sexu al o rie n ta tio n )
K i in in cin sel ya da ro m a n tik b ak m d an
ek ilm esin in yn.
C N S E L L K (Sexu ality) n sa n la rn cin sel
n itelik leri ve cin sel d avrann a g n d e rm e d e
b u lu n an g en i kapsam l b ir terim .
C N S Y E T (Sex) E rk e k le ri kadnlard an
ayran a n a to m ik farkllklar. S o sy o lo g la r
cin siy eti o k lu k top lu m sal cin siy etin k arsna
koyar. C in siyet, b e d en in fizik sel n itelik lerin e
g n d e rm e d e b u lu n u r; to p lu m sal cin siy et,
1054
 S z l k

to p lu m sal o larak ren ilm i davran O K K LT RC L K (M ulticulturalism )

b iim le rin e g n d e rm e d e bu lun m u r. C in siyet E tn ik g ru p larn ayr ayr varo lm alar;
v e top lu m sal cin siy et ayrlklar ayn ey e k o n o m ik ve p o litik y aam a eit olarak
deildir. rn e in , b ir tran sv estit, fiziksel katlm alar.
olarak b ir erk ek o la n an cak k im i zam an b ir
O K TA N R IC ILIK (P o ly th eism ) k i ya da
k ad n n cin siy etin i y k len en b ir kiidir.
daha fazla saydaki tan n y a inan m a.
C N S Y E T TO PLU M SALLAM ASI
L L E M E (D e se rtifca tio n ) B y k alanlar
(G e n d e r so cializatio n ) T o p lu m sallam a
b o y u n ca, to p ra n k alitesin in le b e n z e r
s releri srasn d a bireylerin to p lu m sal cin siy et
k oullarn ortay a k m asn a yol a acak b iim d e
zellik lerin i nasl gelitird ikleri.
youn o larak k t lem esi.
ALIM A (w ork) n san larn d o al dnyadan
D A ILIM D E R E C E S (D e g re e o f
rettik leri v e b y le ce varlklarn
d ispersal) B ir saylar k m esin in k ap sam ya da
s rd rm elerin i salayan etkinlik. alm a, ille
dalm .
d e c re t karl alm a olarak
d n lm em elid ir. G e le n e k se l k ltrlerde, DAMGA (Stigm a) A la ltc old uu d n len
yalnzca o k ilkel b ir p ara sistem i vard ve pek h erh an g i b ir fizik sel ya da top lu m sal zellik.
az in sa n p ara karl alm aktayd. acl
DAYATMA (S an ctio n ) T o p lu m sal b ak m d an
top lu m lard a, d o ru d an c re t ya da m aa
d avran biim lerin i p ek itiren b ir d l ya da
d en m e sin in s zk o n u su olm ad (ev ileri
ceza biim i.
gibi) p ek o k alm a b iim i varln
s rd rm ektedir. D E E R L E R (Values) n sa n bireyleri ya da
g ru plar tarafn d an , neyin istenir, uygun, iyi ya
ATIM A KURAM LARI (C o n flic t
da kt old u u h ak k n d a b e n im se n e n
th eo ries) n sa n top lu m larn d a v aro lan
d nceler. F ark llaan d eerler, in san
gerilim ler, b l n m e le r ve rakip k arlar
klt r n n g sterd i i deiikliklerin tem el b ir
zerin d e od ak lan an so sy o lo jik b ir b ak as.
y nn tem sil eder. B irey lerin d eer verd ikleri
a tm a k u ram clar, top lu m d aki kaynaklarn
eylerin n e old uu, iin d e yayor old uklar
ktl ile d eerin in , g ru p lar b u kaynaklar elde
kltr tarafn d an n e m li l d e etkilen ir.
e tm e k ya da d e n etlem ek iin m cad ele
ettik lerin d e, atm alar y arattna inanrlar. D E K E N (V ariable) G e lir ya da uzunluk
g ibi, b ir n e sn e, birey ya da g ru b u n ,
E K R D E K A L E (N u clear fam ily) A n n e,
sn flan ab ilm esin e ve zam an ierisin d e
b a b a (ya da bu n lard an birisi) ve bam l
tek ile rle zg l karlatrm alar
o cu k lard an olu an b ir aile g ru bu .
y ap labilm esin e olan ak salayan b ir boyut.
E V R E L K E L E R (P erip h eral co u n tries)
D E M O G R A F (D em o g rap h y ) n sa n
D n y a e k o n o m isin d e n em siz b ir ro lleri o lan
n fu slarn n , b yklk, b ileim ve din am ikleri
ve b u yzd en d e ticari ilikilerind e m erk ezi,
de dahil o lm a k zere zellik lerin in
re tk en e k o n o m ile re ba m l o lan lkeler.
in celen m esi.
E V R E S E L E K O L O J (E n v iro n m e n ta l
D E M O G R A FK G E (D e m o g ra p h ic
e co lo g y ) a cl sanayi ve te k n o lo jin in etk isin e
tran sitio n ) N fu s d eim esi hakkndaki,
a k o la n fizik sel ev ren in b t nl n
d o u m lar ile l m ler arasnd aki o ran n
k oru m aya y n elik b ir ilgi.
istikrarl o lm a sn n belirli b ir ek o n o m ik
O K E L L K (Polygam y) B ir k iinin ayn zen gin lik dzeyi eriildiind e g erek leece in i
anda iki ya da d aha o k ee sahip o lab ild i i bir ileri s ren b ir y oru m . B u anlaya g re , sanayi
evlilik tr. n ce si top lu m lard a d o u m lar ile l m ler
arasnd a k aba b ir d en g e bu lun uyordu, nk
O K K A R IL IL IK (Polygyny) B ir erk e in ayn
yeterli yiyecein o lm a m a s, hastalk ya da sava
and a iki ya da d aha fazla ee sahip olduu b ir
yz nd en
evlilik tr.
D EM O K R A S (D em o k ra si) V atand alarn
O K KO CA LILIK (Poliandry) B ir kadnn
siyasal karar v e rm e s recin e , o k lu k y n etsel
ayn and a iki ya da daha fazla k ocay a sahip
o rg an lar iin tem silcilerin i se m e yoluyla
old uu b ir evlilik tr.
k atlm alarn a o lan ak salayan b ir siyasal sistem .

1055
 S z l k
D E N E Y (E x p e rim e n t) B ir varsaym n
k o n tro ll v e sistem atik b ir b iim d e, ya
a ra trm a cn n olu tu rd u u yapay b ir d u ru m
iin d e, ya da d o al olarak ortay a k m
o rta m la r ierisin d e snand b ir aratrm a
y n tem i.
D E N E Y S E L A RA TIRM A (E m p irica l
in v estig atio n ) S o sy o lo jik in ce le m e n in belirli b ir
alannda y r t len olgusal aratrm a.
D E R L E M E (Survey) n c e le n e n yna
uygulanan an k ed erin ve b u an k ed ere v erilen
y andard a k alp lam a ya da d zenlilikler
b u lm a k iin istatistik sel olarak
z m le n m e sin in s zk o n u su old u u b ir
so sy o lo jik a ra trm a y n tem i.
D E V L E T (State) V erili b ir to p rak p aras
zerind e e g em en o la n , o to rite s i yasaya ve g
k u llanm a y e ten e in e dayanan (h k m et
k u ru m la n ile kam u g rev le lerin d en olu an) b ir
p o litik aygt. B t n to p lu m lar b ir d evletin
varl ile n itelen m ezler. A v c ve toplayc
k lt rler ve k k tarm to p lu m larn d a d evlet
k u ru m la n yoktur. D e v le tin d o u , in san lk
tarihind ek i ayrc b ir g eii g sterm ek ted ir,
n k d ev let olu u m u n d a s z k o n u su o lan
p o litik g c n m e rk ezilem esi, top lu m sal
d eiim s relerin d e yeni d in am ik leri ortaya
karr.
D E V L E T M E R K E Z L KURAM (State
cen tred th eo ry ) U y g u n e k o n o m ik p o litik alarn
e k o n o m ik kalknm ay en gellem ed i i,
k alk n m a n n g e re k lem esi i in tem el b ir rol
oynadn ileri s ren k alknm a kuram lar.
D E V L E T OLMAYAN ULU SLA R
(N a tio n s w ith o u t states) B ir ulu su n yelerinin
kend ilerinin old uun u ileri s rd kleri top raklar
zerin d e siyasal eg em en lik lerin in olm ad
durum lar.
D E V R lM (R e v o lu tio n ) K id e halind eki b ir
to p lu m sa l h a rek etin b alatlm asn n s zk o n u su
old uu, v aro lan b ir rejim i id d et kullanm
so n u cu n d a baaryla ykarak yeni b ir h k m et
b iim i o lu tu ran b ir p o litik d eim e s reci. B ir
d ev rim , co u p d 'eta t [h k m et d arbesi]'d an ayr
tutulm ald r, n k d ev rim d e b ir kide h arek eti
ile p o litik siste m in b t n n d e n em li b ir
d e im en in g ere k lem esi s zk on u su d u r. B ir
co u p d 'eta t, iktid arn silah yoluyla, an cak
h k m et sistem in i k k ten b ir b iim d e
d e itirm ed en v a ro lan p o litik lid erlerin yerine
g e e c e k o la n k iiler tarafn d an ele
g e irilm esin e g n d e rm e d e bulun m aktadr.
D e v rim le r, v aro lan p o litik o to rite le re m eydan
ok u y an, an cak yine p o litik sistem i b t n
olarak d n t rm e k te n o k o to ritey i tem sil
ed en kiilerin y erlerin e b ak alarn n
g eirilm esin i h e d efle y en bakald rlard an da
ayr tutulm aldr.
D I G (E m ig ra tio n ) n sa n la rn b ir
lk ed en, b ir b ak asn a y erlem ek zere,
darya d o ru hareketi.
D ISA L R SK (E x te rn a l risk) D o a l
dnyadan g elen v e in san larn eylem leriyle
ilikisi olm ay an tehlikeler. D sa l risk rn ek leri
arasnd a, kuraklk, d ep rem , ktlk v e frtn alar
yer alr.
D A SPO RA (D iasp o ra) E tn ik b ir n fu su n
kend i top rak larn d an , o k lu k z o rla ya da
trav m atik koullar so n u cu y ab an c b lg e lere
d o ru yaylm as.
D K E Y H A R E KF.T T Jl.tK (V ertical
m obility ) B ir top lu m sal tabak alam a
sistem in d e, k on u m lar hiy erarisind ek i yukar
ya da aa d o ru hareket.
D N (R elig io n) B ir top lu lu lu u n yelerinin
bal old uu, b ir k en d in d en g e m e ya da
m u cize duygusu ile birlik te d n len
sim g elerin , ayrca toplulu u n ylerin in katld
ayin uygu lam alarn n s zk o n u su old uu b ir
in a n la r k m esi. D in le r h e r zam an d o a st
varlklara in an c g erek tirm e m ek ted ir. D in ile
sih ir arasnd aki ayrm y ap m ak z o r o lsa da
g en ellik le sih irin , top lu lu k ayininin od a
o lm ak tan o k esas olarak bireyler tarafn d an
uyguland d n lm ektedir.
D N E K O N O M S (R eligious eco n o m y )
D in so sy o lo jisi iin d ek i, d in lerin , in an an lar iin
birb irleriy le re k a b e t iin d e o la n rg d er diye
g r lm e sin in yararl o laca n ileri s ren
kuram sal b ir erev e.
D N D I I (P ro fa n e) D n y ev i, g n d elik o lan a
ait.
D R E N G E N D L L K (R esistan t
fem in in ity ) R . W. C o n n e ll'in top lu m d aki
cin siy et hiyerarisi hakkn daki yazlaryla anlan
b ir terim . D ire n g e n diillii b e n im sey en
kadnlar to p lu m d ak i g elen ek se l d iilliin ( n e
k arlan diillik) n o rm larn y ad sm akta ve
k u rtarlm y aam b iim leri ve kim likleri
1056

b e n im se m ek ted ir. rn e in , fem in iz m ile
lezb iy en lik h e g em o n y a c erkekliin eg em en
ro l n e b o y u n e m ey en d iren g en diillik
biim lerid ir.
D O A N IN T O P L U M S A L L A M A S I
(S o cia liz a tio n o f natu re) re m e g ibi d o al
diye g r le n olgular k o n tro l etm e s reci.
D O U R G A N L I K (Fertility) B elirli b ir
to p lu m d a o c u k d o u racak yataki kadnlarn
d ourduu yaayan o cu k la rn o rtalam a says.
D R A M A T U R jlK Z M L E M E
(D ra m a tu rg ical analysis) T o p lu m sal
etk ileim lerin in celen m esin e yn elik,
tiy atro d an alnan m eta fo rla rn kullanlm asn
tem el alan b ir yaklam .
D U Y G U S A L Z E K A (E m o tio n a l n tellig en ce)
B irey lerin kend i duygularn, em p ati, kendi
k en d in i k o n tro l, co k u lu ve azim li o lm a g ibi
n itelik lerin in g elitirm ek iin kullanabilm e
y etenek leri.
D U Y U S A L -M O T O R A A M A
(S e n so r im o to r stage) P iag et'y e g re, o cu u n
ev resi hak k n d ak i farknd alnd a, alglam a ve
d o k u n m an n bask n old uu in san bilisel
g elim e aam as.
D N Y A S S T E M L E R K U R A M I (W orld
Sy stem s th eo ry ) Im m a n u el W allerstein 'in
n c l n yapt b u ku ram , k ap italist b ir ortam lard a
dnya e k o n o m isin in g en ilem esin e dayanan
lkeler arasnd aki karlkl ilikileri
vu rgulam aktadr. B u dnya e k o n o m isi m erk ez,
y ar-ev re ve e v re lk elerin d en oluur.
DNYAYI D ESTEK LEY EN
H A R E K E T L E R (W o rld -affrm in g
m o v e m en ts) zley icilerin in d dnyada baarl
o lm a s iin on lara kendi in san p o tan siy elin in
n n am alarn d a yard m c o lan b ir dinsel
hareket.
D N Y A Y I Y A D S IY A N H A R E K E T L E R
(W o rld -rejectin g m o v em en ts) D o a s g erei
kstlayc olan , d dnya h ak k n d a eletirel
bak a sah ip v e y elerin d en o k ey istey en
b u r d in sel h arek et.
D N Y A Y L A U ZLA M A
H A R E K E T L E R (W orld a cco m o d a tin g
m o v e m en ts) D n y a ilerin d en o k ie y n elik
d in sel y aam ve ru h sal safln n e m in i
vurgulayan b ir d in sel hareket.
1057
Szlk
D K - G V E N S S T E M L E R (L o w
tru st system s) B irey lerin , yaptklar iler
zerin d e o k az so ru m lu lu k ya da d en etim
sah ibi old uklar b ir rg t ya da i ortam .
D N G S E L L K (R eflexivity) B u terim ,
bilgi ile to p lu m yaam arasnd aki balantlar
b etim lem ek ted ir. T o p lu m h ak k n d a elde
etti im iz bilgi, b izim to p lu m iin d e nasl
d avranacam z etk ilem ek ted ir. rn e in , b ir
siyasal p a rtin in d este in in yksek olduunu
g s te re n b ir kam uoyu yoklam as o k u m ak , b ir
bireyi k end isinin de o partiyi d estek lem esin e
yn eltebilir.
D Z E L T C A D A L E T (R esto rativ e ju stice)
C eza hu k u k u n u n , sald rganlarn ey lem lerin in
etk ileri h ak k n d ak i farknd alklarn
artrab ilm ek iin , cezalan d rc n le m le r yerine
top lu lu k tem elli cezalar te rcih ed en b ir dal.
E G E M E N L K (So vereig nty ) A k seik
belirlen m i snrlar o lan b ir alan ierisin d ek i
b ir m o n a rk n , n d erin ya da h k m etin en
stn g o lm a zellii.
E T M (E d u ca tio n ) B ilg in in b ir k uaktan
dierine d o ru d an retim yoluyla aktarlm as.
E itim s releri b t n top lu m lard a o lsa da,
an cak a cl d n e m d e k id esel eitim
ok u llam a yani kiilerin y aam larn n belirli b ir
b l m n g eird ik leri u zm an lam eitsel
retim b iim in i alm tr.
E K M E K G E T R E N E R K E K (M ale
b read w inn er) Y a k n zam an lara kadar, p ek o k
sanayilem i to p lu m d a erk ek lerin g elen ek sel
ro l , ev d n d a alm a yoluyla ailenin
g erek sin im lerin i k arlam akt. 'E k m e k g etiren
erkek' m o d eli, aile kalplarndaki d e im eler ile
kadnlarn g id erek artan saylarda igc
piyasasna g irm eleri so n u cu n em in i
y itirm itir.
E K O - E T K N L K (E c o -e ffc ie n c y )
E k o n o m ik b y m e yaratan, an ca k ev rey e en
az zarar v ere cek o lan tek n o lo jile rin geliim i.
E K O L O JK M O D E R N L E M E
(E c o lo g ic a l m o d ern iz a tio n ) ev re i in p o z itif
p o litik alar i e re n e k o n o m ik b y m e ve
kalknm a. E k o lo jik a cllam a yandalar
sanayinin g elim esi ile e k o lo jik k o ru m an n
birbiriyle ba d am az olm ad na
inanm aktadrlar.
E K O N O M (E c o n o m y ) B elirli b ir top lu m d a
yaayan bireylerin m add i g erek sin im lerd im
 S z l k
salayan retim v e dei to k u sistem i. B t n
top lu m sal d zen lerd e e k o n o m ik k u ru m lar
te m e l b ir n e m tar. E k o n o m id e olu p b iten
g en ellik le to p lu m y aam n n b ak a p e k o k
y n n etkiler. a cl ek o n o m ile r, g elen ek sel
olan lard an te m e l b ak m lard an ayrlr nk
n fu su n o u n lu u artk tarm sal retim d e yer
alm az.
E K O N O M K K A RILIK LI
B A IM L IL IK (E c o n o m ic in terd ep en d en ce)
ib l m ve u z m a n lam an n so n u cu olarak ,
k en d in e yeterli o lm a aldnda v e bireyler
yaam larn s rd rm ek iin g erek sin d ik leri pek
o k m al ya d a b u m allarn b yk b l m n
re te b ilm ek iin b ak alarn a ba m l olm alar.
E K O N O M K K A RILIK LI
B A IM L IL IK (E c o n o m ic in terd ep en d en ce)
U z m a n la m a v e ib l m n n , k end ine
yeterlilik m m k n olm ad n d a v e bireyler
yaam larn s rd rm ek iin g erek li o lan pek
o k m al ya da m allarn b yk b l m n E S N E K R E T M (F lex ib le p ro d u ctio n )
re tm ek iin te k i birey lere bal olduu
d u ru m d a ortay a k an so n u cu .
EN D O G A M (E n d o g am y ) K i in in iin d e
old uu top lu m sal g ru b u n d n d akilerle evlilik
ya da cin sel iliki iin e g irm esin in
yasaklanm as.
EN FO R M A SY O N TO PLU M U
(In fo r m a tio n so ciety ) A rtk birin cil m addi
m allarn retim in e deil, b ilg inin retim in e
dayanan to p lu m . E n fo r m a s y o n top lu m u , bilgi
tek n o lo jile rin in g eliim iyle yakndan ilikilidir.
E N G E L L L N B R E Y S E L M O D E L
(Ind ivid ual m o d e l o f disability) bireysel
k stlam alarn, en gelli in san larn yaad
so ru n la rn tem el kayna old uun u ileri s ren
kuram . B u k u ram a g re , b e d en sel
n o rm a ld lk , kim i d erecelerd e bir
en gelli lik ya da ilev sel kstlam a
yaratm aktadr. B u ilev sel kstlam a, b ir bireyin
g e e rs iz diye yaftaland daha g en el b ir
sn fla m a n n tem elin d e yer alr. E n g ellili in
bireysel m o d eli, engelliliin top lu m sal
m o d elin i savu nan lar tarafn d an eletirilm itir.
E N S E S T (In ce s t) Y a k n aile bireyleri
arasnd aki cin se l etkin lik.
E P D E M Y O L O J (E p id em io lo g y ) N fu s
ierisin d ek i h astalk ve salgnlarn d alm ile
ortay a k m a sn n in celen m esi.
E R L L K K R Z (C risis o f m asculinity)
K im ile rin in b e n im sed i i, g elen ek se l erillik
b iim lerin in , erk ek lerin k en d ilerin d en ve
to p lu m d ak i ro llerin d en em in o lm am alarn a yol
aan ada etk ilerin bileim i tarafn d an
andrld in an c.
E R L E N STAT (A ch iev ed Statu s)
B iy o lo jik etk en lere dayanan zellik ler yerine
birey in kend i ab alarn a dayanan top lu m sal
stat. 'Sava g azisi1, ' niversite m ezu n u ' ya da
'd o k to r1, k azanlm stat n n rn ek lerin d en d ir.
E R T M E POTA SI (M eltin g p o t) E tn ik
farkllklarn, deiik kltrel kaynaklard an
b e sle n e n yeni d avran kalplar yaratacak
b iim d e biraraya g etirileb ilece i d n cesi.
E R K E N A N LA TIM Y E T E R S Z L
(M ale in ex p ressiv en ess) E rk e k le rin kendi
duygularn b ak alarn a ak e tm ek te ya da
k o n u m ak ta ek ti i glk.
Bilgisayarlarn , k itlesel b ir m ark ete su nu lacak
r n leri, m terin in iste in e g r e tasarlad
sreler.
E C N S E L E R L L K (H o m o sex u a l
m asculinity) R.W . C o n n e ll'in top lu m sal cin siy et
ilikileri m o d e lin e g re, ecin sel erkeklii
d am g alan m v e erk ek ler iin g eerli olan
top lu m sal cin siy et h iy erarisinin en altna
yerletirilm i d urum dadr. G e e rli olan
top lu m sal cin siy et d zen in d e, ecin seller,
h e g em o n y a c erkeklii dile g etiren 'g ere k
erk ek ' sn fn n tam k arsn d a yer alyor diye
gr l r.
E C N S E L L K (H o m o sexu ality ) C in sel
etk in lik ya da istek lerin d e ayn cin s te n insanlara
duyulan yn elim .
E T K L E M D E K IR IP D K M E
(In te ra ctio n a l vandalism ) K a rlk l k o n u m an n
st kapal kurallarnn b ilerek ihlal ed ilm esi.
E T N (E th n ie ) A n th o n y S m ith tarafn d an
o rta k b ir ata, o rta k b ir kltrel kim lik ile belirli
b ir lkeyle ba lan tl o lm a d n cesin i paylaan
g ru p la n b e tim le m e k iin kullanlan b ir terim .
E T N K L K (E th n icity ) V erili b ir g ru b u n
yelerini tek ile rd en ayrd eden k lt rel d e er ve
n o rm lar. E tn ik b ir g ru p yelerin in kend ilerini
etraflarn d ak i tek i g ru p lard an ayrdeden o rta k
bir kltrel k im li in k esin olarak fark nd ak
1058

olm ay paylatklar b ir gru ptu r. H e m e n h e m e n
b t n top lu m lard a, etn ik farkllklar, g ve
m add i serv ettek i farkllam alarla el ele gider.
E tn ik farkllklarn ayn zam an d a rksal
farkllklar olarak algland d u ru m lard a, b u
ayrm alar daha da n e karlr.
E T N K M E R K E Z C L K (E th n o c e n tric )
B ir b ak a k ltr n d n ce ya da
uygulam alarn, kiinin kend i k lt r ne
b ak arak anlam aya alm as. E tn ik m erk ezci
yarglar, tek i k ltrlerin g e re k n itelik lerin i
anlayam az. E tn ik m e rk e z ci b ir birey, b ak a
k ltrlere kendi iin d en b ak am ay an ya da
b a k m a k istem ey en birisidir.
E T N K T E M Z L K (E th n ic C lean sing )
te k i etn ik g ru p larn k itlesel o larak s r lm esi
yoluyla etn ik b ak m d an trd e to p rak larn
y aratlm as
E TN O R A FY A (E tn o g rap h y ) n san larn
b in rin ci eld en , k atlm c g z le m cilik ya da
m lak at yoluyla in celen m esi.
E T N O M E T O D O L O J (E tn o m e th o d o lo g y )
in sa n la rn , g n d elik top lu m sal etk ileim
srasn da, bak alarn n syled ikleri ve
yaptklarna nasl anlam k attklarn n
in cele n m esi. E tn o m e to d o lo ji, insanlarn
b irb iriy le anlam l dei tok u lar srdrd y n tem leriy le ayrlm az b iim d e balayan
aralar d ik k ate alan, e tn o m e to d lar ile
ilgilenir.
E V A N G EL K NAN (E v an g elicalism )
R u h sal yenid en d o u a ( b ir kez d aha d o m u
o lm a k ) o lan in a n ile n ite le n e n b ir
P ro te sta n lk biim i.
E V (evii igc) (H o u sew o rk D o m e s tic
la b o u r) E v d e , y em ek p iirm e, tem izlik ve
alveri g ibi g en ellik le kadnlar tarafn d an
g e re k le tirilen , karl d en m ey en alm a;
E V L L K (M arriage) k i kii arasnd aki,
top lu m sal b ak m d an on ay g re n b ir cin sel
b irlik telik . E v lilik nered ey se h e r zam an kar
cin ste n iki kii arasnd a g erek leir; an cak kim i
k lt rlerd e, ecin sel evlilik trleri h o g r y le
karlan m aktad r. E v lilik o la an olarak , ailenin
o a lm a sn n tem elin i o lu tu ru r yani, evli
iftin o c u k yaparak o n lar y etitirm eleri
b e klen ir. P ek o k to p lu m , kiin in ayn anda
b irk a ele b ird en evlend ii o k elili e izin
v erm ek ted ir.
E V SZ (H o m eless) U yuyacak b ir yerleri
1059
S z l k
o lm ay an, bed ava snaklarda ya da yaam ak
iin d n lm em i o lan kam u alanlarnda
uyuyan insanlar.
FA H E L K (P ro stitu tio n ) C insel
h izm etlerin sat.
FARKLILAM I B R L K (D iffe re n tia l
A ss o cia tio n ) E d w in H . Su th erlan d tarafnd an
ortay a atlan, su d avrann n ortay a k
hak k n d ak i b ir y o ru m . Su th erlan d 'a g re, su
davran, d zenli olarak su iley en tek i
insanlarla birarad a o lm a yoluyla
ren ilm ek ted ir.
F E M N S T KURAM LAR (F em in ist
th eo ries) T o p lu m sa l d nyann in celen m esin d e
to p lu m sal cin siy etin m erk ezi n em in i ve
zellik le kadnlarn d en ey im lerin in b en zersiz
niteliin i vurgulayan so sy o lo jik b ir bak as.
F em in ist k u ram n p ek o k kolu
b u lu n m ak tad r; an ca k bu n larn h e p si de,
top lu m d aki cin siy et eitsizlik lerin i ak lam ak
v e bu nlarn stesin d en g elm ek iin alm a
istein i paylar.
F O R D Z M (F o rd ism ) H en ry F o rd 'u n
n c l n yapt, harek etli m o n ta j h attn n
retim e so k u lm as ile k itlesel retim i, retilen
r n ler iin k itlesel b ir m ark etin yaratlm a
sistem F o rd 'u n kendi d u ru m u n d a b u y n tem ,
zellik le n l F o rd T M o d eliy le ilikiliydi.
GAYR SAF ULU SA L G E L R (G ro s s
N a tio n a l In c o m e G N I) G ay ri saf yurtii
haslaya, d ardan elde ed ilen n e t m lk
gelirleri (faiz, ran t, pay gelirleri ve karlarn)
ek len d i in d e ortay a k an gelir. ( G N I terim i
artk, esk i an cak b e n z e r b ir l o lan gayri saf
m illi hasla [gross n a tio n al p ro d u ct G N P ]
yerine kullanlm aktadr.
GAYR SAF Y U R T HASILA (G ro s s
D o m e s tic P ro d u c t - G D P ) B elirli b ir ylda,
sah iplerinin kim old u u n d an ba m sz olarak ,
b ir ek o n o m id ek i retim fak t rlerin ce retilen
kaytl b t n n ih ai m al v e hizm etler.
G E L M KO D (E la b o ra te C o d e)
S z c k lerin , kesin anlam lar b e lirte ce k ve
deiik k ltrel o rta m la ra uyarlayacak b iim d e,
istey erek v e tanm layarak kullanm n n
s zk o n u su old u u b ir k o n u m a biim i.
G E L T R M E SO RU LA RI
(D e v e lo p m e n ta l q u estio n s) So sy o lo g larn ,
 S z l k
top lu m sal k u ra m la rn k k en leri ile g e m ite n
bu g n e izledii g elim e y ollarn a bak arken
ortay a attklar sorular.
G E N E L L E M T E K (G e n eralized o th er)
G e o r g H e rb e r t M e a d 'in k u ram n d ak i, bireyin
top lu m sallam a s reci srasn d a belirli bir
g ru b u n ya da to p lu m u n g e n e l deerlerini
b e n im se m esin i anlatan b ir kavram .
G E N E L Y A R D I M (U niversal b e n efits) B t n
vatand alara, g elir dzeyi ya da e k o n o m ik
stat s d ik k ate alnm ad an v erilen sosyal
g ven lik yardm lar. B ritan y a'd a U lu sal Salk
H iz m etle ri, b t n B ritan y allarm d zenli b ir
salk b a k m i in s rekli olarak o n u kullanm a
h ak k n a sahip olm alar anlam n d a ev ren sel
yardm lara b ir rn ek tir.
G E N E T K O L A R A K D E T R L M
O R G A N Z M A L A R (G e n e tic a lly m od ifed
o rg a n ism s - G M O s ) G e n e tik olarak d eitirilm i
org an izm alar, kend ilerini olu tu ran g en lerle
o y n an m as so n u cu retiglm i o lan bitk i ya da
tahllardr.
G E N A L E (E x te n d e d fam ily) A yn evde, ya
da b irb irle rin e o k yakn yerlerd e yaayan iki
kuaktan daha fazla ak rab ad an o lu an b ir aile
g ru bu .
G Z L M F R E D A T (H id d en cu rricu lu m )
O k u ld a ren ile n , a n cak b iim sel m fred atta
yer alm ayan d avran b iim leri ya da tutum lar.
G iz li m fred a t, ok u ld a s zk o n u su o lan rn e in ,
cin siy e t farkll y n lerini ileten dile
g etirilm ey en g n d e m dir.
G R E L Y O K S U L L U K (R elative poverty)
H e rh a n g i b ir to p lu m d ak i g en el yaam
stand ard n a g r e tan m lan m yoksulluk.
G Z E T M (Su rv eillan ce) K im i birey ya da
g ru p la rn etk in lik lerin in bakalar tarafnd an,
uyum lu d avran iin d e olm alarn n salanm as
iin g z le m altnd a tutulm as.
G Z E T M T O P L U M U (Su rv eillan ce society)
B ire y le rin srekli o larak izlend ii ve
etk in lik lerin in b elg elen d i i b ir top lu m . Y o llar,
cad d e ve alveri m erk ezlerin d ek i k am eralarn
yaygnlam as, g z e tim in g en ilem esin in bir
yndr.
G R L E M E (G rey in g ) B ir top lu m u m n
n fu su n u n yalanan b l m n n oran n d ak i
art an latm ak iin kullanlan b ir terim .
G R U P K A P A N M A S I (G ro u p closu re) B ir
g ru b u n kend isini te k i g ru p lard an ayrm ak
iin kulland k esin b ir sn r o lu tu rm a k iin
kulland aralar.
G R U P R E T M (G ro u p p ro d u ctio n )
B ire y le r yerine k k g ru p lar kullanlarak
rg d en en retim .
G (Pow er) B irey lerin , ya da b ir g ru b u n
y elerin in , h e d e fle rin e u laabilm e ya da sahip
o ld u k lar karlar ile rleteb ilm e y eten ek leri.
G , b t n in san ilikilerinin h e r yerde
kend ini g s te r e n b ir yndr. T o p lu m d ak i p ek
o k a tm a, g atm asd r, n k b ir birey
ya da g ru b u n n e kadar g eld e ed ebildii,
ken d i istek lerin i bak alarn n istek leri p ah asn a
uygulam aya k oy ab ilecek lerin i b elirlem ek ted ir.
G N A H K E S Y A R A TM A
(Scap eg o arin ) B ir birey ya da g ru b u ,
ken d ilerin in so ru m lu olm ad k lar yanllklar
iin su lam a.
H A P S E T M E R G T L E R (C arceral
o rg an izatio n s) M ich e l F o u ca u lt'n u n yazlaryla
b irlik te anlan b u terim bireylerin fiziksel
olarak dardaki dnyadan ayrld v e uzu n
z am an d ilim leri iin 'g z lerd en sakland'
h ap isan eler v e akl h astan eleri g ibi ku ru lu lan
betim lem ek ted ir.
H A S T A R O L (Sick role) A m e rik an
ilev selcisi T a lc o tt P a rso n s ile birlik te anlan,
h a sta b ir k iinin h astal n n tek ile r
zerin d eki ykc etkilerin i en aza in d irm ek iin
b en im sed i i d avran k alplarn b e tim ley en b ir
terim .
H E D E F N Z O R L A T I R I L M A S I (T arg et
hard en ing) P o tan siy el su d u ru m larna
d o ru d an m d ah aleler yoluyla su u n
g e rek letirilm esin i zorlatrm ay am alayan
su n le m e teknikleri. rn e in , kim i
b lg e lerd e arab a hrszl nn ek icili ini
azaltm ak iin arab alar i in d irek siy o n kilitleri
z o ru n lu tutulm aktad r.
H E G E M O N Y A C I E R L L K ( H e g e m o n ic
m asculinity) lk kez R . W. C o n n e ll tarafn d an
ortay a atlan h e g em o n y a c erillik terim i,
top lu m sal cin siy et hiyerarisi ierisin d ek i
b a sk n erillik b iim in e g n d e rm e d e
bu lu n m ak tad r. H e g em o n y a c erillik tek i
erillik ve kadnlk b iim lerin i etk isi altna alsa
da, b u b iim le r tarafn d an k en d isin e m eydan
da oku nabilir. B u g n B a t to p lu m larn n
1060
 S z l k

o u n d a, h e g em o n y a c erillik, beyaz olm a, d n em lerd e h e m e n h e m e n b t n h k m etlere

h e tero sek s ellik , evlilik, yetke ve fizik sel sertlik b ir m o n a rk ya da im p a ra to r tarafnd an
ile elem ek ted ir. bak an lk ed iliyord u ise d e, a cl top lu m larn
b yk b l m n d e, siyasal yetkililer seim le
H ET E R O S E K S EL L K (H etero sexu ality )
ib an a g elir; bu n larn g rev lileri d e u zm an lk
C in sel etk in lik ya da istek lerin d e kar cin ste n
v e y eten ek lerin e g r e atanrlar.
insanlara duyulan ynelim .
IQ (IQ ) Z e k a K atsay s s zc k lerin in
H PER G ER EK LK (H yperreality) F ran sz
ksaltlm as o lan b u terim , b ir dizi k avram sal ve
yazar Je a n B au d rillard 'la anlan b ir d nce.
h esap lam a g erek tiren p ro b lem le rin
B au d rillard , e lek tro n ik iletiim in
k arm n d an o lu an so ru lara v erilen yantlardan
yaygnlam asnn b ir so n u cu olarak , artk
elde ed ilen pu an g sterir.
telev izy o n p ro g ram larn n ya da tek i kltrel
r n lerin g n d e rm e d e b u lu n ab ilece i ayr b ir IRK (R ace) B irey ler ve g ru p larn
gerek li in b u lu n m ad n ileri s rm ek ted ir, sn flan d rlm asn a o lan ak v ere n top lu m sal
bu n u n yerine, 'g ereklik ' diye grd m z ey, ilikiler ile b iy o lo jik zellik lere d ayanarak,
b u t r iletiim in kend isi tarafn d an bireyler ve g ru p lara yk lenen deiik n itelik ya
yaplanm tr. D o laysy la h ab erlerd e da b e ce rile r k m esi.
g sterilen ler, yalnzca ayr ayr b ir dizi olay
IRKILIK (R acism ) K a lt yoluyla ed in ilen
h ak k n d a d eildir; g e re k te bu n lar b u olaylarn
belirli fizik sel zellik leri paylaan b ir n fusa,
n e le r old uunu kend ileri tan m lar ve on lar
st n o lm a ya da aada o lm a n itelik lerin in
olu turu rlar.
y klenm esi. Irk lk , n y arg n n , insanlar
H Z M E T SIN IFI (S erv ice class) arasndaki fiziksel farkllklar zerind e
a ltrlm as, b ir igc s z lem e si yerine b ir od ak lan an zg l b ir biim id ir. Irk tutum lar,
h iz m e t kod u n a bal olan , b u yzden de B a tn n s m rg eci g en ilem esi srasnda
yksek d ereced e gvenilirlik v e zerk lik y erlem ilerd i; n e ki b u tutum lar, in san
g e re k tiren kiileri an latm ak iin J o h n H . top lu m larn n p ek o k b a lam n d a bu lu n an
G o ld th o rp e tarafn d an b e n im se n e n b ir terim . nyarg ve ayrm clk m ek an izm alarn a da
G o ld th o rp e 'u n anlayna g re, h iz m e d e r snf dayanr g r n m ek ted ir.
(o b u n u , S n f I diye k a teg o rize e tm ek ted ir),
IRKM ER K EZC LK (E th n o c e n tric is m ) B ir
p ro fe sy o n e l, st d zey y n e ci ve
b ak a k lt r n d n ce ya da p ratik lerini,
yard m clarn ie rm e k te d ir (H iz m e tler snf
k iin in kend i k lt r n e dayanarak anlam aya
yeleri, h iz m e d e r sek t r n d e alan kiiler
alm as. Irk m e rk e z ci yarglar b ak a kltrlerin
deildir.)
g e re k n itelik lerin i fark ed em ez. Irk m erk ez ci bir
H O M O FO B (H o m o fo b ia ) E c in s e lle re birey, b ak a k ltrlere b u k ltrlerin kend ilerine
kar duyulan akld k orku ya da h o rg r . dayanarak b ak am ay an ya da b ak m ak istem ey en
birisidir.
H O M O SEKSEL KURAMI (Q u e e r
T h e o ry ) B u ku ram , so sy o lo ji ile tek i IRKSALLATIRMA (R acialization ) Irk a
d isip linlerin h e tero sek s el olm ayanlara kar ilikin anlaylarn b ireylerin ya da in san
nyargl old uun u, bu yzd en de ada g ru p larn n sn flan d rlm asn d a kullanlm a
d n cen in byk b l m n n altnd a yatan s reci. Irk ayrm lar in san lar arasndaki
h e te ro se k s e l varsaym lara m eydan o k u m ak farkllklarn b e tim le n m e yollarn dan daha fazla
iin h e tero sek s el olm ayan seslerin n e b ir eydir: bu n lar g v e eitsizlik kalplarnn
k arlm as g erek tiin i ileri s rm ek ted ir. y en id en retim in d eki n em li etkenlerdir.

H K M ET (G o v e rn m e n t) D e v le t G (Im m ig ratio n ) n san larn b ir lkeye,

p o litik alar, kararlar ve k o n u larn n , siyasal b ir b ir b ak a lked en g elerek y erlem ek zere yer
aygt iin d e yer alan resm i g rev liler tarafn d an d eitirm esi.
d zenli b ir b iim d e y rtlm esi. H k m et
DAM CEZASI (C apital p u n ish m en t) l m le
te rim in d en , bir s reci anlayabiliriz; ya da
cezalan d rlacak b ir su tan su lu bu lan an b ir
h k m et, p o litik alarn n resm i g rev liler
kiinin d ev let tarafn d an ld r lm esi, id a m
ta ra fn d an y r t lm esini g z e te n siyasal
cezas yaygn o larak l m cezas diye de
yetkililere g n d e rm e d e bulunabilir. G e m i
bilinir.

1061
 S z l k

D E A L T lP (id e a l type) V erili b ir top lu m sal l i t ir i l e n s t a t (A scrib e d status) rk,

m a lz e m e n in belirli zellik lerin i vu rgulam ak cin siy et ya da ya g ibi b iy o lo jik etk en lere
iin olu tu ru la n , g erek li in h i b ir yerind e dayanan to p lu m sal stat.
v a ro lm a s g erek m e y en b ir 's a f tip'. S z k o n u su
IN F O R M E L E K O N O M (In fo r m a l
z ellik lerin ille d e iste n ir olm alar
ek o n o m i) Y erle ik cretli e m e k alan dnda
g e rek m e m e k te d ir; bu n lar yalnzca tanm layc
g erek letirilen e k o n o m ik ilem ler.
zelliklerdir. B u n a b ir rn e k , M a x W eb er'in
b ro k ra tik rg t ideal tipidir. n s a n k a y n a k la r i y n e t im !
(H u m an rcs o u rce s m a n ag em en t) Y n e tim
D E O L O J (Id eo lo g y ) E g e m e n g ru p larn
ku ram n n , alan larn co k u v e k end ilerini
karlarn h ak l g ste rm e y i salayan, paylalan
ad am ln, ek o n o m ik re k a b e t gc
d n ce ya da inan lar. d e o lo jile r, g ru p lar
b ak m n d an tem el diye g r e n b ir dal. n sa n
arasnd a sistem a tik v e yerleik eitsizlik lerin
kaynaklar y n etim i ( IK Y ) yaklam iilerin ,
old uu b t n top lu m lard a bulun m aktadr,
k en d ilerin i irk etin r n lerin e ve alm a
id e o lo ji kavram , id e o lo jik sistem lerin
s recin in ken d isin e yatrm y apm diye
g ru p larn sahip old uu g ler arasndaki
g rm e le rin i salam aya alm aktadr.
farkllklar m eru klm aya yarad nd an, g
kavram yla yaknd an ilikilidir. IN T E R N E T (In tern et) Bilgisayarlar
arasnd aki, in san larn b irb irleriy le iletiim iin e
iK l E K R D E K L A L E L E R (B in u clear
g irm elerin i ve W orld W id e W eb zerind e
fam ilies) B ir o cu u n , ayrld ktan so n ra iki ayr
g rse l, iitsel ya da m etin sel bilg ilere, zam an,
evde otu ra n v e h e r ikisi de o cu u n
m ek an , m aliyet ve uzaklk snrlam alarn a ayn
b y t lm esin d e katks o lan alan b ir aile yaps.
zam an d a h k m ed erin to p rak snrlam alarn a
iK lN C l D N YA (S e co n d W orld ) D o u da- bal olm ad an erieb ilm elerin i salayan,
A vru pa ve S o v y ed e r B irli i'n in daha n c e k resel b ir b a lan t sistem i.
k o m n ist o la n , sanayilem i toplum lar.
N T E R N E T E DAYALI R E N M E
K N C L SA PK IN LIK (S eco n d a ry (In te rn e t-b a se d learn in g) n te r n e t araclyla
d ev ian ce) A m e rik a n k rim in o lo g u E d w in b irb irin e b a lan m e itim etkinlii.
L e m e rt'le b irlik te anlan b ir d nce. B irin cil
I G V E N C E S YO KLU U (Jo b
sapknlk, b ir n o rm u ya da yasay i n ey en b ir
in secu rity ) alanlarn , kend i i k on u m larn n
ilk ed im e rn e in , b ir d k k and an b ir eyler
istik rar ve iyerin deki ro lleri hak k n d a
alm ak g n d e rm e d e bu lu n m ak tad r, ik in cil
yaadklar b ir endie.
sapknlk, d kkand an b ir eyler alan n b ir
h rsz o larak g r lm e si g ibi, edim i I b I r l I k I E R L L K (C o m p licit
g e re k le tiren bire ye yapk h ale g elen b ir m asculinity) R . W C o n n elll'in top lu m sal
yaftadr. cin siy et hiyerarisi hak k n d ak i yazlaryla
b irlik te anlan b ir terim . b irlik i erillik
iK lY E KATLANM A S R E S (D o u b lin g
to p lu m d ak i, h e g em o n y ac erillik idealini
tim e) B e lirli b ir n fus b yklnn iki katna
yaam ayan, an cak o n u n b ab aerk il b ir d zen
k m a s iin g e e n zam an.
iin d ek i e g em en k o n u m u n d an yarar salayan
L E T M (C o m m u n ica tio n ) B ilg in in b ir p ek o k erk ek tarafn d an b e n im sen m ek ted ir.
bire y ya da g ru p ta n te k in e aktarlm as.
B L M (D iv iso n o f lab o u r) B ir retim
le tiim , b t n top lu m sal etk ileim lerin
sistem in in , e k o n o m ik karlkl ba m llk
tem elin d e yatar. Y z yze balam larda, iletiim
yaratacak b iim d e, u zm an lam ay a dayanan
dilin k u llanm n n yannda tek ile rin ne
ilere ya da m eslek lere b l n m esi. B t n
syled iklerin ve ne y aptklarn anlam ak iin
top lu m lard a, e n azn d an balan g dzeyind e,
yorum lad klar p e k o k b e d en sel iaret yoluyla
zellik le erk ek lere y k len en d ev lerle
da yrtlr. Y a z n n v e radyo, televizy on ya
kad nlarn g erek letirece i iler arasnd a, b ir
da bilgisayar ak tarm sistem leri gibi elek tro n ik
ib l m vardr. B u n u n la birlik te
aralarn g elim esi ile, iletiim , yz yze
san ay ilem en in g eliim i ile ib l m , daha
ilikilerin yakn b a lam n d an d eiik
n ce k i b t n retim sistem lerin d e old uun dan
d erece lerd e uzaklam tr.
o k daha k arm ak hale gelir.

1062

ii SIN IFI (W ork in g class) G e n e l olarak
m avi yakal ya da el em e in e dayanan ilerd e
alan larn olu turd uu b ir top lu m sal snf.
LEM NCES AAMA (P re -o p era tio n a l
stage) P iag et'n in k u ram n d a, o cu u n tem el
m a n tk sal d n ce biim leri zerin d e y eterin ce
u stalk kazand b ir bilisel g eliim aam as.
LEV SEL C E H A L E T (fu n ctio n a l illiteracy)
G n d e lik yaam s rd rm ek iin g erek en
ok u ry azarlk v e saylardan an lam a b e cerile rin in
yokluu.
I LEV SELC lLlK (F u n ctio n a lism ) T o p lu m sal
olaylarn en iyi b iim d e, yerine getird ik leri
ilev lere yani, b ir to p lu m u n s rekliliine
yaptklar katklara g re ak lan ab ilecei
anlayna v e to p lu m u n , d eiik p aralarn n
birb irleriy le ilikili olarak anlalabiecei
k a rm a m b ir sistem olduu d n cesin e
dayanan k uram sal b ir bak as.
ILEVSlZLK (D isfu n ctio n ) T o p lu m
y aam n n , top lu m sal b ir sistem e m eydan
ok u y an ya da g erilim ler y aratan zellikleri.
SlZLlK (U n em p lo y m en t) siz lik oran lar,
'e k o n o m ik o larak etk en ' o lan in san larla i
arayan an cak bu lam ayan in san larn o ran n
ler. 'g c d' kalan b ir in san n , y apacak KAMUSAL ALAN (P u b lic sp ace) A lm an
h i b ir eyi o lm am as an lam n d a isiz olm as
g erek m em ek ted ir. E v kadnlar, rn e in , b ir
cret elde etm ezler, an cak g en ellik le o k
alrlar.
T M E V E EK M E E T K E N L E R (P u sh
and pull fa cto rs) K re se l g e ilikin ilk
alm alard a, b u etk en ler g kalplarn
e tk iled i in e in an lan isel ve d sal etk en ler
o larak biliniyord u. 'tm e etk en leri', g n
kaynakland lked eki, isizlik, sava, ktlk ya
da siyasal k o v u tu rm a gibi d in am ik lere
g n d e rm e d e bulunur. ' ek m e etk en leri', gidi
lkelerind eki, can l b ir ig c piyasas, dk
n fu s younluu ve yksek yaam standard
g ibi zellik leri b etim lem ek ted ir.
IZ L E N lM Y N E T lM l (Im p re ssio n
m a n a g em en t) A m e rik a n to p lu m b ilim cisi
Ervving G o ffm a n 'la b irlik te an lan b ir d nce.
n sa n lar, b ak alarn n kend ileri hak k n d ak i
izle n im lerin i, b ak a in san larla biraraya
geld ik lerin d e neyi ortay a d k p neyi
g izley eceklerin i seerek , 'y n etirler' ya da
d ened erler.
1063
S z lk
KABA DOUM ORANI (C ru d e b irth rate)
B ir yl iin d e v erilm i b ir n fu s iin d ek i
d o u m saylarn tem sil ed en , n o rm a l olarak
b in kii b an a d en d o u m saysn olarak
h esap lan an istatistik sel b ir l . K a b a d o u m
oran kullanl b ir g s te rg e o lsa da, y alnzca
g en el b ir l d r, n k d o u m larn saysnn
ya dalm yla ilikisin i ortay a koym az.
KABA LM ORANI (C ru d e d eath rate)
B ir ylda verilm i b ir n fu s iin d ek i l m
saylarn tem sil ed en v e n o rm a l o larak b in kii
b an a d en l m says olarak h esap lan an
istatistik sel b ir l . K a b a l m oran lar, b ir
to p lu m ya da top lu lu ktak i l m ll k
d zeylerinin g en el b ir l s n verir, an cak
ya d alm n d ikkate alm ad ndan
kullanll snrldr.
KALIP YARGI (Stereo ty p e) B ir g ru p in san n
kat v e e sn ek olm ay an betim lelereri.
KALTE em ber ! (Q uality circle Q C )
ilerin u zm an lk larn, k arar v e rm e s recin e
etk en b ir b iim d e katlrk en kullandklar
sanayilem i g ru p retim biim leri.
KAMUOYU (P u b lic o p in io n ) H alk n gnn
so ru n lar h ak k n d ak i g r leri.
to p lu m b ilim cisi Ju rg e n H a b e rm a s ile anlan b ir
d nce. K a m u alan, a cl top lu m lard aki
kam usal tartm a ve g r alverii alanna
g n d e rm e d e bulunm aktadr.
KAPTALSTLER (C apitalists) irked ere,
to p ra a ya da h isse sen ed i ve ortak lk lara sahip
o lan , bu nlar e k o n o m ik g etiri salam ak iin
kullanan kiiler.
KAPTALZM (C ap italism ) Piyasa dei
to k u u n a dayanan b ir e k o n o m ik giriim
sistem i. S e rm ay e , p ara, m lk ya da
m akin alar g ibi, piyasada satlacak m allarn
retim in d e k u llan lab ilecek ya da b ir kar
b ek len tisiy le b ir piyasaya yatrlabilecek
h erh an g i b ir varla g n d e rm e d e
bu lu n m ak tad r. B u g n n sanayilem i
to p lu m larn n n ered ey se h ep si, kapitalist
y n elim e sah ip tir b u to p lu m la n n e k o n o m ik
sistem leri se rb e s t g iriim v e ek o n o m ik
rek a b ete d ayanm aktadr.
KARILAMA (E n c o u n te r) k i ya da daha
fazla k iinin, yz yze geldii duru m lard aki
birlik te o lm a d uru m u . B iz im g n d elik
 S z l k
y aam larm z, g n n ak b o y u n ca d izilm i o lan
farkl k arlam alard an oluur. acl
top lu m lard a, bakalaryla girdiim iz p ek o k
k arlam a, iyi tand m z insanlarla deil,
y aban clarla g erek leir.
KA RILA TIR M A SO R U LA R I
(C o m p arativ e q u estio n s) S o sy o lo ji kuram ya da
aratrm as iin , b ir top lu m d ak i b ir ba lam n
tek iy le karlatrlm asn a ya da farkl
to p lu m lard an g e le n b irb irin e kart rn ek lerin
bu lu n m asn a y n elik o lan sorular.
K A R ILA TIR M A LI A RATIRM A
(C o m p a ra tiv e R ese a rch ) B ir to p lu m hakkn da
elde ed ilen b ir bu lgu lar k m esin i tek i
top lu m lar h ak k n d a eld e ed ilen ayn t rd en
bulgu larla karlatran aratrm a.
KA R ILIK LI KO N U M A
Z M L E M E S (C o n v ersa tio n analysis)
K a rlk l k o n u m a la rn , e tn o m e to d o lo jid e n
alnan te k n ik le r kullanlarak yaplan d eneysel
in cele m e si. K a rlk l k o n u m a z m lem esi,
k o n u m a n n o rg a n iz e ed ilm e ilkeleri ile
k on u m a n n to p lu m sal d zen in retim i ve
y enid en retim in d ek i ro l n ortay a k oym ak
iin , d oal b iim d e g e re k le e n karlkl
k on u m alarn ayrntlarn in celer.
KAST (C aste) B ir birey in top lu m sal
k o n u m u n u n d o u m la b elirlen d i i v e
d eitirilem ed ii b ir tab ak alam a biim i. Farkl
k ast g ru p larn n yeleri arasnd a n ered ey se hi
evlilik olm az.
K A TILARAK G Z L E M (P articip an t
o b se rv a tio n ) T o p lu m b ilim v e an tro p o lo jid e
yaygn olarak kullanlan a ratrm acn n
in ce le n e n g ru p ya da top lu lu u n etk in lik lerin d e
yer ald b ir a ra trm a y n tem i.
K A T IL IM C I D EM O K R A S (P articip ato ry
d em o cra cy ) B ir g ru b u n ya d a top lu lu u n b t n
yelerinin n e m li kararlarn alnm asna toplu
olarak katld klar b ir d em o k rasi sistem i.
KAYNAK (S o u rce) A t f yaplan b ir yayn, b ir
yayndan b ir pasaj ya da b ak a bilgi.
KAYNAK D A ILIM I (R eso u rce allo catio n )
T o p lu m sa l v e m add i kaynaklarn to p lu m sal
g ru p lar ya da to p lu m d ak i te k i u n su rlar
tarafn d an n asl paylald ya da nasl
kullanld.
K E N D L K K M L (Self-id en tity )
K e n d im iz e ait b e n z e rsizlik duygusu ile
ev rem izd ek i dnyayla o lan ilikim izi
b iim len d irm em iz i salayan, srekli b ir kendi
kend ini g elitirm e ve kiisel kim liim izin
tan m lan m as s reci.
K E N T E K O L O JS (U rb a n eco lo g y ) K e n t
yam am a ilikin, b itk ilerle hayvanlarn fiziksel
ev rey e uyum g s te rm e le ri b e n z e tm e sin e
dayanan b ir yaklam . E k o lo ji ku ram clarn a
g r e k en tlerin iind ek i d eiik sem tler ve
b lg e ler, k e n t n fu su n u n , v aro lan kaynaklar
iin b irb irleriy le re k a b e t etm eleri b iim in d ek i
d o al uyum g s te r m e s relerin in b ir so n u cu
olarak olum ulardr.
K E N T GRUPLAM ASI (C o n u rb a tio n )
K a s a b a ve k en tlerin srekli b ir k en tsel ev re
o lu tu racak b iim d e k m elen m esi.
K E N T L E M E (U rb an izatio n ) K a s a b a ve
k en d erin geliim i.
K E N T L lL lK (U rb an ism ) L o u is W irth 'in
k en tin to p lu m yaam n n , k iisellik d olm as
g ib i ayrc zellik lerin i an latm ak iin kulland
b ir terim .
K E N T S E L G E R K A ZAN IM (U rb an
recycling ) K t le e n sem d erin , d aha yeni
b lg e lere tan m ak yerine, esk i bin alarn
on arlm as ile yeni bin alarn yaplm as yoluyla
yen ilen m esi.
K E N T S E L D N M (U rb a n renew al)
T o p ra n ve bin alarn geri k azan m , k en tsel
ev ren in iyiletirilm esi, yerel alanlarn d aha iyi
ve v atand alarn katlm yla y n etilm esi ve
kam u fo n larn h e m b lg ey i y en id en kazan m ak
h e m de daha fazla z e l y atrm e k m e k iin
kullanlm as yoluyla k t leen m ahalleleri
can lan d rm a.
K IR T O P L U M L A R I (P asto ral so cieties)
G e im le rin i evcilletirilm i hayvanlarn
y etitirilm esiyle salayan to p lu m lar; g en ellik le
m ev sim sel d e im elere g re ya da taze o t
bu lm ak am acyla farkl b lg e le r arasnd a g
e tm e g erek sin im i ortaya kar.
K IR IK P E N C E R E L E R K U RA M I (T h e o r y
o f b ro k e n w ind ow s) K rk b ir cam ya da krp
d k m e g ibi d zen sizlik g r n t s ile
g e re k le e n su arasnd a b ir b a lan tn n
old u u d ncesi.
K IS IT L I KO D (R estricted co d e) G l b ir
b iim d e g elim i, p ek o k d n cen in
s z c k lere d k lm esin in g erek m ed i i ve
1064

d k lm ed i i- kltrel anlaylara dayanan b ir
k o n u m a biim i.
K BA R LA T IR M A (G e n trifca tio n ) E sk iy en
k on u tlarn b lg e y e tan an varlkl in san lar
tarafn d an y en id en ina ed ilm esi ile
g e re k le e n b ir k en tsel y en ilen m e sreci.
K L S E (C h u rch ) Y erleik d in sel b ir
rg tlen m ed e yer alan byk b ir insan
toplulu u . M ez h ep lerin ola an olarak din sel
g re v liler arasnd aki b ir sra d zen in
bu lu n d u u b iim se l b ir yaplar bu lu n u r; terim
ayrca b u g ru b u n d in sel t ren lerin in
g erek letirild i i b in alar iin de kullanlr.
K M LK (d en tity ) B ir in san n kiiliini ya da
b ir g ru b u n niteliin i belirley en , o n larn kim
o ld uun u ve neyin o n la r iin anlam l olduunu
b elirley en ayrdedici zellikler. K im li in kim i
ana kaynaklar arasnd a, top lu m sal cinsiy et,
cin se l y n elim , ulus ya da etn ik d u ru m ve
top lu m sal s n f yer alm aktadr. B ir bireyin
kim liinin en n em li b e lirtelerin d en birisi, o
bireyin addr; ad v erm e, g ru p kim lii iin de
nem lid ir.
K L N ST K R A R KAZANM ASI
(P erson ality stabilizatio n ) lev selcilere g re,
aile yetik in y elerin e duygusal bak m d an
yard m c o lm ak ta yaam sal b ir ro l oynar.
Y e tik in erk ek ve kadnlar arasnd aki evlilik,
yetik in kiilik lerin d estek len m esin i ve salkl
tu tu lm asn salayan d zenlem elerd ir.
K S E L UZA M (P erso n al sp ace) n san larn
kend ileri ile kiisel olarak tand klar tek i
in san lar arasnd a brak tk lar fizik sel u zam ; bu
u zam yakn ilikiler iin m ah rem uzaklktan
b iim se l k arlam alar i in to p lu m sal uzakla
v e b ir izleyici toplulu u k arsn d aki kam usal
u zakla kadar farkllklar g stereb ilir.
K T L E L E T M ARA LA R I (M ass
m ed ia) G a z e te le r, dergiler, rad yo v e televizy o n
g ib i izleyici k itlesin e u lam ak iin tasarlan m
iletiim biim leri.
K T L E S E L R E T M (M ass p ro d u ctio n )
M a k in e g c kullanlarak byk m ik tarlard a
m al retim i. K itle se l retim Sanayi D e v rim in in
so n u larn d an birisiydi.
K L E (Stereo ty p e) B ir gru p in sa n n kat ve
e sn e k olm ay an b iim d e nitelen m esi.
K O M N Z M (C o m m u n ism ) M arx'n adyla
anlan , zellik le L e n in tarafn d an g elitirilen ve
1065
S z l k
in 'in yansra 19 9 0 'a kadar S o v y etler B irli i ile
D o u A vru p ad a k u ru m lam b u lu n an b ir
siyasal d n celer km esi.
K O N T R O L K U RA M I (C o n tro l th eo ry )
S u u , su etkin liini uyaran itk iler ile on u
caydran k o n tro lle r arasndaki b ir d eng esizliin
so n u cu olarak g re n b ir kuram . K o n tr o l
kuram clar su lu larn , top lu m sal ya da fiziksel
k o n tro ller yoluyla b y le yapm alar
en gellen m ed i i s rece kendi d llerini
en o k la tra ca k b iim d e d avranacak olan
rasy o n el varlklar old uun u ileri s rm ek ted ir.
K O N T R O L L E R (C o n tro ls) B a k a
d eiken lerin n e d en sel etkilerin i
in celey eb ilm ek iin kim i d eiken leri sab it
tutm ay salayan istatistik sel v e d eneysel b ir
ara.
K O N U M A (Talk) G n d elik top lu m
yaam nd a karlkl k on u m alarn ya da s zel
iletiim in yrtlm esi. B u k on u , so sy olo glarn ,
zellik le de e tn o m e to d o lo g la rn g id erek artan
ilgisini e k e n b ir kon u halin e gelm itir.
K O R E L A S Y O N (C o rrelatio n ) k i bo y u t ya
da iki d eiken arasnd aki, g en ellik le
istatistik sel olarak dile g etirilen d zenli b ir
iliki. K o re la sy o n la r p o z itif ya da n e g a tif
olabilir, ik i d eiken arasnd a, b ir d eiken in
st d eerleri d zenli olarak tek i d eiken in
yksek deerleri ile eleti in d e, p o z itif b ir
k orelasy on vardr. B ir d eiken in yksek
d eerleri te k i d e ik en in d k deerleri ile
eleti ind e ise n e g a tif b ir k orelasy on vardr.
K O Z M O P O L T (C o sm o p o lita n ) S rekli
olarak yeni d n ce v e d eerlere ak olm alar
so n u cu n d a p ek o k top lu m sal nitelii paylaan
in san ya da top lu m lar betim ley en b ir terim .
K K T E N C F E M N Z M (R ad ical
fem in ism ) T o p lu m sal cin siy et eitsizliinin
top lu m sal ve e k o n o m ik yaam n b t n
y n lerin d ek i erk ek eg em en li in in b ir so n u cu
old u u n a in an an b ir fem in ist kuram biim i.
K K T E N D N C L K (Fu n d em en talism )
T a n rsal m etin lerin s z c k anlam larn a
d n lm esin in g erek li olduu in an c.
K k te n d in cilik , a cllam a ile
rasy on ellem ey e k ar, in an ca dayanan yantlar
zerin d e srar ed erek v e g elen ek se l y n tem leri
kullanm a yoluyla g elen e i savu narak g ste rile n
b ir tep k i so n u cu n d an ortay a kar.
 S z l k
K L E L K (Slavery) K im i b ireylerin , s z c k
an lam n d a bak alarn n m al old uu b ir
top lu m sal tab ak alam a b iim i.
K R M N O L O J (C rim in o lo g y ) C ez a yasas
tarafn d an su saylan d avran b iim lerin in
in cele n m e si.
KURAM (T h e o ry ) D z e n li o larak g z le n e n
olaylar ak lam ak iin giriilen g en el zellikleri
b e lirlem e a b a s. B t n so sy o lo jik alm alard a
k u ram lar va z g eilm ez b ir unsurdur. K u ram lar,
d aha g en i kuram sal yaklam larla ilikili olm a
e ilim in d e o lsalar da, y aratlm asna yard m c
old uklar a ra trm a so n u larn d an da b yk
l d e etkilenirler.
K U RA M SAL SO R U LA R (T h e o re tica l
q u estio n s) T o p lu m b ilim c i tarafn d an , b elirli b ir
k apsam daki g z le n m i olaylar aklam aya
a k rk en so ru la n sorular. K u ra m sa l so ru larn
so ru lm a s, to p lu m y aam nn d o as h ak k n d a
g en e lle m e ler y ap m am z salam akta esastr.
K U R B A N A LIM A LA R I (V ic tim iz a tio n
stud ies) N fu su n , be lirli b ir d n em d e su u n
k u rban o lm u o ra n n ortay a koym ay
a m alay an anked er. K u rb a n an k ed eri 'kaytd
su u n k aran lk saysn1, d o ru d an in sanlarn
su a g e r e k te n m aru z kalm alar zerin e
o d ak lan arak tela fi etm ey e alrlar.
K U RU M SA L IR K IL IK (In stitu tio n al
racism ) V a ro la n top lu m sal kurum larda
y aplam h ale g e le n , etn ik d u ru m a d ayanan
ayrm clk kalplar.
K U R U M SA L K A PTA LZM
(In stitu tio n a list capitalism ) K u ru m sa l h isse
sen ed i sah ibi o lm a tem elin d e rg d en m i olan
kapitalist giriim .
K U R U M SA L O LM AK TAN IKARM A
(D ein stitu tio n a liz a tio n ) D e v le te ait
kurulularda b a k m yaplan bireylerin kend i
ailelerin in y anna ya da to p lu lu k d en etim in d ek i
kon u d ara g n d erilm esi.
KUAKLARARASI H A R E K E T L L K
(In te rg en e ra lito n a l m obility ) B ir top lu m sal
tab ak a hiy erarisind ek i yukar yada aa
d o ru , b ir k u aktan d i erin e g erek leen
harek et.
KUAKLAR T E S H A R E K E T L L K
(In tra g en e ra tio n a l m obility ) B ir to p lu m sal
tab ak a h iy erarisind ek i yukar yada aa
d o ru , k iisel kariyer b o y u n ca g erek leen
hareket.
K U T SA L (Sacred ) V erili b ir d in sel d n celer
k m esi iin d ek i, k en d in d en g e m e ya da sayg
duygusu uyandran eyler.
K U Z N E T S E R S (K u z n e ts cu rve)
K a p ita list g eliim in ilk aam alarn d a eitsizliin
artaca n , d aha so n ra azalacan v e so n u n d a
g r e c e d k b ir dzeyde istik rar k azanaca n
g s te r e n b ir fo rm l. k tis a t S im o n K u z n e ts
tarafn d an gelitirilm itir.
K L T (C ult) B irey lerin g e v e k b ir b iim d e
balan d, an cak srekli b ir yapd an yoksu l
o lan , k k b ir din sel g ru p lam a. K ld e r o k
sk olarak , ilh am v erici b ir lid erin etrafn d a
oluur.
K L T R (C ulture) B elirli b ir g ru b u n
ayrdedici zellik leri olan d eerler, t re n le r ve
y aam biim leri. T o p lu m kavram g ib i kltr
kavram da, so sy o lo jid e, te k i top lu m sal
bilim lerd e (zellik le a n tro p o lo jid e) old uu gibi,
o k g en i b ir anlam d a kullanlm aktadr. K lt r,
in san larn top lu m sal birliinin e n ayrdedici
zelliklerid ir.
K L T R E L O U L C U L U K (C u ltu rel
pluralism ) V erili b ir to p lu m d ak i b irk a
altk lt r n eit dzeyde b irarad a yaam as.
K L T R E L Y E N D E N R E T M
(C ultural rep ro d u ctio n ) K lt rel d eer ve
n o rm la rn b ir kuaktan te k in e aktarlm as.
K lt re l y enid en retim , k ltrel yaan tn n
zam an iin d e s rdrld m ek an izm alara
g n d e rm e d e bulunur. a cl top lu m lard aki
ok u llam a s releri, k ltrel y en id en retim in
tem el m ek an izm alar arasnd a bu lu n u r; bu n lar
y aln zca d erslerd e, b iim se l m fred at srasnda
retilen lerle snrl da deildir. K lt rel
y en id en retim in d aha n e m li b ir g ere k le m e
b iim i, gizli m fred at, yani bireylerin
oku ld ayken b iim se l olm ayan y ollard an
ren d ik leri d avran biim lerid ir.
K R E S E L ISIN M A (G lo b a l w arm in g)
D n y a n n a tm o sferin d ek i ted rici art. K re se l
sn m a ya da sera etk isi , b irik m i
k arb o n d io k sid in g n ein nlarm alkoym las
v e dnyay stm asyla g erek leir. K re s e l
sn m an n etk ileri, sel b ask nlar, kuraklklar ve
d nyann ik lim in d ek i te k i d eiiklikler de
iin d e o lm a k zere, p o tan siy el olarak ykcdr.
K R E S E L E H R (G lo b a l city) L o n d ra ,
N e w Y o r k ya da T o k y o g ibi, yeni k resel
e k o n o m in in r tsel b ir m erk ezi h alin e g elen
b ir kent.
1066

K R E S E L Y N E T M (G lo b a l
G o v e rn a n ce ) K re s e l so ru n larla b a e tm e k iin
g erek en kurallar erev esi ile b u kurallar
erev esin in iley eb ilm esi iin g ere k e n farkl
n itelik tek i k u ru m lar (h em uluslararas y n etim
rg tleri h e m ulusal h k m etleri d e ieren )
k m esi.
K R E S E L K Y (G lo b a l village) E le k tro n ik
iletiim in yaylm asnn dnyay k k b ir
to p lu lu k h alin e getirdiin i d n en K an ad al
y azar M arsh all M c L u h a n ile zd elem i olan
b ir kavram . B u n a g re, d nyann farkl
b lg e lerin d en yaayan in san lar ayn olaylar
telev izy o n p ro g ram lar yoluyla izleyebilirler.
K R E S E L M AL Z N C R L E R (G lo b a l
co m m o d ity ch ain s) N ih a i b ir r n ortaya
k aran dnya ap n d ak i b ir ig c v e retim
a.
K R E S E L L E M E (G lo b alizatio n )
T o p lu m sal v e e k o n o m ik ilikiler dnya
ap n d a yaygnlatka, d nyadaki farkl
insanlar, b lg e ler ve lk eler arasnd a g id erek
a rta n karlkl bam llk.
L A K L E M E (Secu larization ) D in in etk isin in
azalm as s reci. a cl to p lu m lar g id erek
laik lem ilersed e, laik lem en in k ap sam n n
iz le n m esi k arm ak b ir konud ur. L aik lem e,
d in sel rg tlerle iliki iin d e o lm a (kiliseye
d evam e tm e oran k ar gibi) d zeylerine, din sel
rg d erin bu lunduu top lu m sal v e m add i
e tk ilere ve in san larn d in sel d n celeri ne
l d e b e n im sed ik lerin e g n d e rm e d e
bulunabilir.
L E Z B lY E N L lK (L esb ian ism ) K a d n la r
arasndaki ec in sel etk in lik ya da balanm alar.
L B E R A L D EM O K R A S (L iberal
d em o cracy ) P a rla m en to k u ru m larn a dayanan,
e k o n o m ik retim alannda se rb e s t piyasa
sistem in i b e n im sem i b ir d em o k ra si sistem i.
L B E R A L F E M N Z M (L ib eral fem in ism )
T o p lu m sa l cin siy et eitsizliinin , kadn ve
kzlarn sivil hak lar ile eitim v e istih d am gibi
belirli top lu m sal kaynaklara eriim in in az
o lm a sn d an kaynaklandn n e s ren bir
fem in ist kuram b iim i. L ib e ra l fem in istler,
bire y lerin h ak larn n k o ru n m a sn g aran ti altna
alan yasam a d eiiklikleri yoluyla b u d uru m u
z m e y e alrlar.
M A K RO -SO SYO LO JI (M a cro so cio lo g y )
1067
S z l k
B y k lek li g ru p larn , rg tlerin ya da
to p lu m sal sistem lerin in celen m esi.
M A L T H U S C U L U K (M alth u sian ism ) lk kez
iki yzyl n c e T h o m a s M alth u s tarafn d an
ortay a atlan, n fu s artn n , b u art
d estek ley eb ilecek kaynaklardaki arttan fazla
olaca d n cesi. M alth u s, ar n fus art ve
g elecek te k i sefa let v e alk tan k an ab ilm ek
iin in san larn cin sel b irlem e sklklarn
sn rlan d rm as g erek tiin i ileri srm t .
M E D Y A E M P E R Y A L Z M (M edia
im p erialism ) K im ile rin ce , sanayilem i
lk elerd en k aynaklanan m edya ieri in in kendi
k ltrel ba m szlklarn koru m ay salayacak
kaynaklard an y o k su n az g elim i uluslara
dayatld b ir k ltrel im p arato rlu u n
y aratlm asna y ol at ileri s r len iletiim
te k n o lo jisin in o lan ak verdii b ir em p ery alizm
tr.
M ED YAD A K YASAL
D Z E N L E M E L E R (M ed ia reg u lation )
M ed y a sahiplii v e m edya iletiim in in ieri ini
k o n tro l etm ek iin yasal yollarn kullanlm as.
M E D Y A N (M ed ian) B ir saylar d izisinin
o rtasn d a yer alan say kim i zam an b ir
o rtalam a h esap lam ak tan daha kullanl
o lab ilen b ir m erk ezi eilim h esap lam a
y n tem i.
M E G A E H R L E R (M eg acities) M an u el
C astells'in , b yk, y k sek b ir younlam aya
sahip olan , k resel e k o n o m i iin ba lan t
n o k talar ilevi g re n k en tsel uzam lar
b e tim lem ek iin te rcih ettii b ir terim . 2 0 1 5
ylna kadar, n fu slarn n sekiz m ilyon u at
otu zalt m eg ak en t' olaca tah m in
ed ilm ekted ir.
M E G A O P O L (M eg alop o lis) E s k i Y u n an llar
tarafn d an ad k o n an , b t n uygarlklar
k sk an d rm as p lan lan an b ir k en t d evletin e
g n d e rm e d e b u lu n an b t n k en tlerin k en ti
an cak a cl d n e m d e o k b yk k en d eri, ya
da ar b yk k en t g ru p lam asn
(co n u rb a tio n s) an latm ak iin kullanlm aktadr.
M E R lT O K R A S l (M erito cracy ) T o p lu m sal
k on u m larn , m iras alnm serv et, cin siy et ya
da to p lu m sal artalan y erin e bireysel k atk ve
baar tem elin d e tanm land b ir sistem .
M E R K E Z L K E L E R (C o re C o u n tries)
D n y a S istem i k u ram n a g re , dnya
 S zl k
e k o n o m ik sistem in d e k i k arlarn aslan payn
alan en g elim i sanayi lkeleri.
M E R K E Z E L M L L E R
(M easu res o f Central ten d en cy ) B u n lar,
ortalam alar h e sap lam a yollardr; en yaygn
o lan lar da o rta la m a , m edyan ve m od dur.
M E S L E K (O ccu p a tio n ) K iin in d zenli b ir
b iim d e alt h erh an g i b ir cretli istih d am biim i.
b iim i.
M E S L E K T O P L U M S A L C N S Y E T
A Y R IM I (O ccu p a tio n a l g en d er seg regation )
E r k e k v e kadnlarn , uygun 'erk ek ' ve 'kadn'
ilerin in n e le r old u u n a ilikin yaygn
anlaylara dayanan fark l i trlerindeki
y o u nlam a biim leri.
M E R U Y E T (L eg itim acy ) B elirli b ir siyasal
d zen , e er on u y n ete n lerin o u n lu u on u
adil ve g ee rli g r y o rsa m eru iy et kazanr.
M E T A O LM A K TA N IKARM A
(D e c o m m o d ific a tio n ) So sy al gvenliin
salanm as ba lam n d a, sosyal g ven lik
h z m e d erin in piyasadan ba m sz o lm a
d erecesi. B y k l d e m eta o lm ak tan
k a n lm b ir sistem d e eitim ile salk
h iz m etleri g ib i sosyal g ven lik hizm etleri
h e rk e se salanr ve piyasa sreciyle
ilikilend irilm ez. M e ta halin e d n m b ir
sistem d e, sosyal g v en lik h izm ed eri, te k i m al
ve h iz m e tle r g ib i piyasada sa lacak m etalar
o larak d eerlendirilir.
M E T A -A N L A T IL A R (M etanarratives)
T o p lu m u n ileyii ve top lu m sal deiim in
d o as h ak k n d ak i g e n e l, g en i k apsam l kuram
ya da in an lar. M a rk sizm ile ilevselcilik ,
so sy olo g larn d nyann nasl ilediini
ak lam ak iin kullanlm o la n m eta-an latlara
v e rileb ilece k rn e k le r arasndadr.
M E Z H E P (D e n o m in a tio n ) C anlln
s rd rm e d in am izm in i y itirm i o lan ve
k u ru m lam b ir b iim alan, n em li saydaki
in sa n n bal old uu d in sel b ir hizip.
M K R O -SO SYO LO J (M icro so cio lo g y )
n sa n d avrann n yz yze etkileim d e yer alm aktadr.
ba lam larn d a in cele n m esi.
M O D (M o d e) V erilm i b ir veri setin d e en
fazla tek ra rla n a n say. B u k im i zam an m erk ezi
eilim lerin o rtay a k on u lm asn d a kullanl b ir
yol olabilir.
M O D E R N L E M E KURAM I
(M o d e rn iz a tio n T h e o ry ) Piyasa y n elim li
k alkn m a k u ram n n , d k gelirli lkelerin
e k o n o m ik olarak , an ca k g elen ek se l y n tem leri
terk ed erek m o d e rn e k o n o m ik k u ru m lan ,
tek n o lo jileri v e ta s a rr u f ile retk en yatrm a
n c e lik v ere n kltrel d eerleri b e n im sem eleri
d u ru m u n d a k alkn ab ilecek lerin i ileri s ren b ir
M O N A R L E R (M o n arch ies) G c ,
kuaklar b o y u n ca aileden g e e n , tek b ir k iinin
b an d a old uu b ir siyasal sistem ler.
M U T L A K Y O K S U L L U K (A b so lu te
P overty ) Salkl b ir v aro lu u s rd reb ilm ek
iin esas o la n o lan asgari g erek lilik lere g re
tan m lan an yoksulluk.
M L K S A H P L E R (E sta te ) B ire y gru p lar
arasnd aki yasa tarafn d an k on ulm u
eitsizlik leri i e re n b ir tabak alam a biim i.
M L T M E D Y A (M ultim ed ia) E sk id e n farkl
te k n o lo jile r ( rn e in g r n t v e ses)
g ere k tire n farkl iletiim aralarn n , b ir
bilgisayarda aln ab ile n b ir C D -R O M g ibi, tek
bir arata birletirilm esi.
M T E R K T L E S N E U Y D U R M A K
(M ass cu sto m iz a tio n ) Y en i te k n o lo jile r yoluyla,
zellik le belirli tip ten m teriler iin
tasarlan m r n lerin b yk lek li retim i.
N A N O -T E K N O L O J (N a n o te ch n o lo g y )
G e n i b ir tan m a g re , b o y u tlar 10 0
n a n o m e tre d e n (bir n a n o m e tre , m etren in
m ilyard a birid ir) d aha kk o lan elek tro n ik
d ev relerin ve aralarn yaplm asyla uraan
bilim ve tek n o lo ji.
N E D E N S E L LK (C ausal relation sih p )
B ir d u ru m u n (etk i), b ir b ak as tarafn d an
(n ed en ) yaratld b ir iliki.
N E D E N S E L L K (C au sation ) B ir etk en in b ir
b ak as zerin d e sah ip old u u n e d en sel etki.
S o sy o lo jid ek i n e d en sel etk en ler arasnd a,
bireylerin n e yaptklarna ilikin g erek elerin
yansra, d avranlar zerin d eki dsal etk iler
N E O -L IB E R A L Z M (N eo -lib era lism )
yaam zerin d eki d ev let kstlam alarn n en
aza ind irilm esiy le g ery ek letirile cek olan
se rb e st piyasa g lerin in , e k o n o m ik b ym eye
g id en tek y ol old u u n a ilikin e k o n o m ik in an .
1068

NORM LAR (N o rm s) V erili b ir to p lu m sal
ba lam lar kapsam n daki uygun d avran
be lirley en d avran kurallar. B ir n o rm , ya verili
b v ir d avran b iim in i bu yuru r; ya da on u
yasaklar. B t n in sa n g ru p lar, h e r zam an u ya
da b u b iim d ek i d ayatm alarn b iim se l olm ay an
kn am ad an fiziksel ceza ya da id am a kadar
d estek led ii k esin n o rm trlerini ben im ser.
ODAKLANM AM I E T K L E M
(U n fo cu se d in te ra ctio n ) B elirli b ir o rtam d a
bu lu n a n , an cak d o ru d an yz yze etk ileim e
g irm ey en in san lar arasndaki etk ileim .
OD AKLA N M I E T K L E M (F o cu sed
in tera ctio n ) O rta k b ir etkin lie k atlan ya da
birb iriy le d o ru d an k o n u an in san lar arasnd aki
etk ileim .
O LG U SA L SO R U LA R (F actu al q u estio n s)
O lg u so ru n larn a (ku ram sal ya da ahlaki
so ru n la r yerine) y n elik kon ular g n d em e
g etiren sorular.
O L G A R N N D E M R YASASI (Iro n law
o f oligarch y) W eb er'in ren cisi o lan R o b e r to
M ich e ls'in ortay a att, byk rg tlerd e
g c n az sayda kiinin elind e to p lan m as ve
dolaysyla d em o k rasin in g lem esi an lam n a
g elen b ir terim .
O L G O P O L (O lig o p o ly ) B elirli b ir sanayi
kolu n d ak i, az sayda firm a n n eg em enlii.
O LM A YA N BABA (A b sen t F a th er) B o a n m a
ya da te k i n e d en lerin b ir so n u cu olarak ,
o cu k lary la b a lan ts ya h i olm ay an , ya da
o k az olan b ir bab a.
O R G A N K DAYANIM A (O rg a n ic
solidarity) E m ile D u rk h e im 'a g re , d eiik
p a ra la n b t n lem i b ir b iim d e ileyen
to p lu m u yaratan, to p lu m sal iyapkanlk.
O R M A N SIZ LA T IR M A (D e fo re s ta tio n )
G e n e llik le ticari k ereste retim i yz nd en
o rm a n lk b lg e lerin yoked ilm esi.
O RTA S IN IF (M idd le class) H iz m e tle r
se k t r n d e alan lard an retm en lere, tb b i
u zm an lara kadar o k farkl m eslek lerd e alan
in san larn olu turd uu g en i yelpaze. G elim i
lk elerd e, p ro fe sy o n e l ve y n etsel m eslek lerin
b y m esi y z n d en , o rta snf, B rita n y a g ibi
lkelerin n fu su n u n byk b l m n
o lu tu rab ilm ek ted ir.
S z l k
ORTAKLAA T K E T M (C ollective
co n su m p tio n ) M an u el C astells tarafnd an,
tam aclk h izm etleri ve b o zam an etkinlikleri
g ibi k e n t tarafn d an n e k arlan o r ta k m allarn
t k etim s recin e g n d e rm e d e b u lu n m ak iin
k ullanlm o lan b ir kavram .
ORTALAM A (M ean ) sta tistik sel b ir m erk ezi
eilim l s ; b ir to p lam bireysel rn ek lere
b lerek eld e ed ilen o rtalam a.
O TO M A SYO N (A u to m atio n ) retim
s relerin in m akin alar tarafn d an , insanlara
yalnzca asgari g z e tim d ev i v erilerek , g z etim
ve d en etim altnd a tutulm as.
L M L L K (M ortality) B ir n fus iin d ek i
l m lerin says.
O N B L G E (F r o n t reg ion ) n san larn bakalar
iin belirli b ir p e r fo rm a n s g ste rm e y e
a l k la n b ir top lu m sal etk in lik ortam .
N L E M L K E S (P re cau tio n ary prin ciple)
Y en i g iriim lerin olas risk lerin e ilikin y eterin ce
kuku varsa, o n lar d e itirm ek yerine varolan
uygulam alar s rd rm en in daha iyi olaca
varsaym .
N YA RG I (P reju d ice) B ir birey ya da gru p
hakkn daki n c e d e n ed in ilen , yeni b ilg inin ortay a
k m as h alin d e bile d eim eye d iren g ste re n
d n celerin e n im sen m esi. n y arg , o lu m lu ya da
olu m su z olabilir.
R G T (O rg a n iz a tio n ) B elirli b ir o to rite
ilikileri k m esin i ie re n , b yk b ir in san g ru bu .
San ayilem i top lu m lard a, y aam larm zn p ek o k
yn n etk iley en o k sayda rg t tr vardr.
B t n rg tler, b iim se l anlam yla b ro k ratik
d eilseler b ile, rg d erin g eliim i ile b ro k ratik
eilim ler arasnd a o ld u k a yakn b a lan tlar vardr.
R N E K L E M (Sam plin g) D a h a b yk b ir yn
ierisin d ek i bireylerin ya da d u ru m larn b elirli b ir
o ran n n , b u yn b ir b t n olarak tem sil ettii
d ncesiy le in celen m esi.
PA R T (Party) O rta k k k en e, h e d e f ya da
karlara sahip o lm alarn d an t r birlik te alan
b ir g ru p birey. W e b e r'e g r e p arti, s n f ve
statyle birlik te, to p lu m sal tabakalam ay
b iim len d iren etk en lerd en birisidir.
P A T O L O JL E R (P ath o lo g ies) T a m karl,
h astalk larn d o as, ned en leri, s releri, g eliim
ve so n u larn n bilim sel o larak in celen m esi.
1069
 S z l k
PA YLA ILA N A N LA Y I LA R (Sh ared
un d erstan d in g s) n sa n la rn b e n im sed ik leri ve
k end ilerine birb irleriy le sistem atik etk ileim d e
bu lu n m a olan a vere n o rta k varsaym lar.
P E Y G A M B E R L E R (P ro p h ets) zley icilerin i,
kutsal m e tin le ri y o ru m lam a yoluyla h arek ete
g e ire n d in sel n d erler.
P L O T A LIM A LA R (P ilo t stud ies) A n k et
a ratrm asn d a y r t len d en em e alm alar.
P Y A S A -Y N E L M L K U RA M LAR
(M a rk e t-o rien te d th eo ries) E k o n o m ik kalknm a
hakkn d aki, en iyi e k o n o m ik so n u larn ,
bireylerin k en d i e k o n o m ik kararlarn, h k m et
sn rlam as o lm a d a n yine k end ilerinin v erm esin e
olan ak salandnda eld e ed ilece in i varsayan
kuram lar.
PLA S T K C N S E L L K (P lastic sexuality)
re m e g e re k sin im in d en k urtu lm u o lan bireyin
ken d isin in biim len d ird i i cinsellik.
P O L S E N T R K U LU SA IR I R K E T L E R
(P o ly cen tric tran sn a tio n als) Y n e tim yaplar
k resel o la n , a n ca k irket etkin likleri yerel
koullara uyarlanan ulusar irkeder.
P O R T F Y S (P o rtfo lio w orker) F ark l
b e ce ri ya da nitelikleri o lan ve b u yzd en de b ir
ite n te k in e kolayca g e e b ile n b ir ii.
PO ST F O R D Z M (P o st-F o rd ism ) F o rd ist
y n te m le rle ralan an k itlesel sanayi retim in d en
yenilie ve t k eticilere g re biim len d irilm i o lan
r n ler iin piyasa taleb in i karlam aya y n elik
o la n daha e sn e k retim b iim lerin e g eii
b e tim lem ek iin kullanlan b ir terim .
P O S T M O D E R N F E M N Z M (P o stm o d e rn
fem in ism ) P o stm o d e rn fem in iz m , tek b ir
ak lam an n ya da fe lse fe n in yadsnm as
ba k m n d a n , p o stm o d e rn iz m in g en el
zellik lerin e dayanr. F e m in ist p o stm o d e rn iz m ,
b ak a eylerin yam sra, zc l e (erk ek ler ve
kadnlar arasnd aki fark larn top lu m sal olarak ya
da d eney im yoluyla k urulm u o lm a k yerine
d o u tan geldii in an c) kar olm ay ve b ilg inin
d aha o u lcu b iim lerin e o lan in an c
ierm ek ted ir.
P O S T M O D E R N Z M (P o stm o d ern ism )
T o p lu m u n a rtk tarih ya da ilerlem e tarafn d an
y n etilm ed i i in an c. P o stm o d e rn to p lu m
o ld u k a eitlilik v e o u lcu lu k g ste re n ,
g eliim in i h ib ir b yk anlat nn
y n len d irm ed ii b ir toplum d ur.
P O Z T V Z M (P o sitivism ) S o sy o lo ji
a sn d an , to p lu m sal d nyan n in ce le n m e sin in
d o a b ilim lerin in ilk elerin e g r e y rtlm esi
g erek tii g r . S o sy o lo jiy e y n elik p o zitiv ist
b ir yaklam n e sn el bilg in in dikkatli g zlem ler,
k arlatrm alar v e d eney yoluyla
retileb ilece in i ileri s rm ek ted ir.
P R O L E T A R Y A (P ro leteriat) M arx'a g re,
k apitalizm d eki ii snf
PSK O PA TLIK (P sych op ath y ) B elirli b ir
kiilik tr. B y le kiiler, o u in sand a olan
ahlaki duygudan v e bak alarn d n m e
d uygusu nd an yoksundurlar.
R E F A H B A IM LILI I (W elfare
D ep a n d en cy ) isiz lik sig o rtas g ib i refah
yardm lar alanlarn , gvenli b ir cretli ii
aram ak yerine bu yardm b ir "y aam b iim i"
o larak g rd k leri duru m
R E F A H D E V L E T (W elfare state)
V atand alar iin k apsam l b ir sosyal yardm
salayan b ir siyasal sistem .
R E F A H K A PT A LZ M (W elfare
cap italism ) B y k irk ed erin kendi alan lar
piyasann ykc etk ilerin d en k o ru m a
uygulam alar.
R SK T O P L U M U (R isk so ciety ) A lm an
to p lu m b ilim cisi U lrich B e c k ile birlik te anlan
b ir kavram . B e c k , sanayi to p lu m u n u n g em i
d n em lerd e bilin m ey en yeni p ek o k tehlik e
ile risk yarattn ileri s rm ek ted ir. K re se l
sn m a n n getirdii risk , b u n a b ir rn ek tir.
R O M A N T K AK (R o m a n tic love) T u tk u lu
ak tan ayr olarak , ro m a n tik ak kavram
o n sek iz in ci yzylda ortay a k m tr; evliliin,
e k o n o m ik g erek eler yerine karlkl ek im e
d ayanm as g erek tii d n cesin i ierm ek ted ir.
S a f iliki anlayna b ir giri, am a ayn zam and a
o n u n la g erilim li diye g r lebilir.
SAAT ZA M A N I (C lo ck tim e) S aat ile l le n
saatlerin , d akikalarin v e san iyelerin g em esiy le
tan m lan an zam an . Saatlerin ica t ed ilm esin d en
n c e , zam an anlay d oal dnyadaki, g n ein
d o u u ve b at g ibi olaylara dayanm aktayd.
SA B IK A LILIK (R ecid ivism ) D a h a n c e su lu
bu lu n m u olan kiilerin giritii yeni tacizler.
SAF LK (P re relatiosh ip ) C in sel ve
duygusal eid i e dayanan iliki.
1070

S A G E R E K L K (R ig h t realism )
K rim in o lo jid e , sa g erek ilik k o n tro l kuram
ile siyasal tu tu cu lu k g r n d en
k aynaklanm aktad r. Y ak lam , su ve
k a b a h atte, alglanan trm an m ay , bireysel
so ru m lu lu k tak i g erilem e ve ahlaki b o z u lm a ile
ilikilen d irm ek ted ir. Sa g ere k ile re g re , su
ve sapknlk bireysel b ir p a to lo jid ir bireysel
b e n cillik , kend i kend ini d e n e d em ek ten y ok su n
o lm a k ve ahlaksz o lm ak tan kaynaklanan ve
e tk en olarak seilen ykc, kanu nsuz
d avranlarn olu tu rd u u b ir km e. Sa
g e re k ile r su u n in celen m esin d e kullanlan
k u ram sal yaklam lar g zard ederler.
S A L I IN B iY O M E D iK A L M O D E L
(B io m e d ica l m o d el o f health) B a t tp
sistem leri ve uygu lam alarnn altnd a yatan
ilk eler k m esi. Saln biy om ed ik al m od eli
hastalk lar n e sn el olarak , fark ed ilen b elirtilerin
varlna d ayanarak tan m lam ak ta ve salkl
b e d en in bilim sel tem ele dayanan b ir tb b i
tedavi yoluyla tek rar kazanlacan a
inan m aktad r, in s a n b e d en i, uygun tam irad ar
yoluyla tek rar ilerlik k azan d rlab ilen b ir
m akin eye ben zetilm ek ted ir.
S A L I K K A Y M A S I (H ealth tran sitio n ) B ir
top lu m d aki l m lerin tem el kayna olarak
akut, b u lac h astalk lard an k ro n ik , bu lac
olm ay an hastalklara d o ru g erek leen kaym a.
Salk kaym as yaam o lan sanayilem i
top lu m lard a, v ere m , k olera v e stm a gibi
b u lac hastalk lar pratik olarak o rtad an
k alkm , k an ser v e kalp hastalklar g ibi bu lac
olm ay an hastalk lar l m lerin en yaygn ned en i
h alin e gelm itir.
S A N A Y D E V R l M l (In d u strial R ev o lu tio n )
San ayinin a cl b iim lerin in g eliim in i
ev reley en g en i to p lu m sal ve ek o n o m ik
d n m ler dizisi. Sanayi d evrim i, san ayilem e
s recin i balatt.
S A N A Y S O N R A S I T O P L U M (P o st-
ind u strial so ciety ) T o p lu m sal d eim e
s relerin in bizi sanayilem i b ir d zenin
te sin e g t r y o r old uun a in an an kiilerin
savunduu b ir kavram . Sanayi so n ras b ir
to p lu m , m addi m allar yerine bilgi retim in e
dayanan b ir toplum d ur. Sanayi so n rasn
savu nan lara g re bu g n , iki yz yl kadar n c e
balayan sanayi an d aki kadar ciddi
nitelik tek i b ir dizi top lu m sal d eim eyi
y ayoruz.
1071
S z l k
S A N A Y T O P L U M L A R I (Ind ustrial
so cieties) ig c n n b yk b ir o u nlu u nu n
sanayi retim in d e istih d am edildii toplum lar.
S A N A Y L E M E (In d u strializatio n )
San ayinin a cl b iim lerin in fabrikalar,
m akin eler ve b yk le k li retim s releri-
g elim esi. San ay ilem e, so n iki yzyldan b u
yana top lu m sal dnyay etk iley en ana s re
k m elerin d en birisi olm utu r. Sanayilem i
lkeler, az g elim i lk elerin sahip
old u k larn d an o k d aha farkl zellik ler
sergilem ekted ir. rn e in , san ayilem en in
ilerlem esiy le birlik te, n fu su n yalnzca o k
k k b ir b l m tarm k esim in d e alm aya
balam ak tad r sanayi n c e si lkelerle olan
tem el b ir kartlk.
S A P K I N A L T K L T R (D ev ia n t
su bcu ltu re) y eleri, b ir top lu m d aki
o u n lu u n d eerlerin d e n em li l d e
farkllaan d eerleri b e n im sey en b ir altkltr.
S A P K I N A L T K L T R (D ev ia n t
su bcu ltu re) y eleri, b ir top lu m d aki
o u n lu u n d eerlerin d e n em li l d e
farkllaan d eerleri b e n im sey en b ir altkltr.
S A P K IN L I IN O A L T IL M A S I
(D ev ian cy am p lifcatio n ) B ir d en etim
k uruluunu n b ir d avran sap k n diye
yaftaladnd a, g e r e k te ayn davran daha da
fazla uyaraca b iim in d e ortay a k ab ilen
isten m ed ik so n u lar. rn e in , sapknlk diye
alglanan b ir d avrana p o lisin , m ed y an n ve
h alk n g sterd i i tep k i, sapknln kend isini
o altab ilir ve b ir sapknlk spirali
yaratabilir.
S A P K I N L I K (D ev ia n ce ) B ir g ru p ya da
to p lu m u m n yelerin in b yk b l m n n
ben im sed i i n o rm la r ya da d eerlere uyum
g s te rm e y e n eylem biim leri. S ap k n
d avrann n e olaca , farkl kltr ve
altk lt rleri b irb irin d en ayran n o rm ve
d eerlerin g sterd ik leri kadar o k deiiklik
g sterm ek ted ir.
S A P K I N L I K S O S Y O L O J S (S o cio lo g y o f
d evian ce) Sap k n d avran v e n e d en kim i
d avrann sap k n diye tanm land nn
in celen m esin e y n elik so sy o lo ji dal.
S A P M A (B ias) z ellik le tarafsz yargy
en g elley eb ilecek n itelik te o lan g e n e l b ir tercih
ya da eilim . sta tistik sel rn ek lem ed e ya da
snam ad a, kim i so n u larn tek ile rd en d aha
 S z l k
fazla tercih e d ilm esin d en kaynaklanan b ir hata.
S E M E G R E Y A R D IM S ST EM
(M ea n s-te ste d b e n e fts) Y a ln z ca , h e m ihtiyaca
g re , h e m d e g elir ve ta s a rr u f d zeylerine
dayanan belirli l tleri karlayan vatand alara
su nu lan sosyal g ven lik hizm ed eri.
S E K N L E T R M E (G e n trifica tio n )
E sk iy e n , h arap olan evlerin b lg e y e tan an
varlkl k iiler ta ra fn d an y enid en yapld b ir
k e n tsel d n m s reci.
SEKS T U R Z M (S ex to u rism ) F ah ieli e
y n elik ulu slararas g ezileri b e tim le m e k iin
kullanlan terim . E n fazla, y u rtd n d an erk ek
g ru p la rn n kadnlar ve k k o cu k larla ucuz
cin sel iliki k u rm a frsad ar b u lm ak iin
geld ikleri U z a k D o u d a yaygndr.
SER A E T K S (G re e n h o u se e ffe c t)
D n y a n n a tm o sferin d ek i, sy tu tan sera
gazlarn n birik m esi. 'D o a l' b ir sera etkisi
d nyann scakln rah ad atc b ir dzeyde
tu tsa da, sera gazlarn n in san etkin likleri
yoluyla g e rek le en yksek you nlam alar,
k resel snm ayla balantldr.
S E R S E R L E T R M E (P au p erizatio n ) T a m
karl serseri hale g e tirm e ya da
y ok su llatrm a. M a rx , ii sn fn n kapitalist
sn fa kyasla artan b ir b iim d e y ok su llaacm a
s recin i b e tim le m e k iin terim i kullanm tr.
S IF IR H O G R L P O L S L K (Z e ro -
to le ra n ce p o licin g ) Su u n n le n m e si ve
k o n tro l h ak k n d a, d zen in s rekli olarak
k o ru n m a sn n ciddi su u n azaltlm asn da
an ah tar old uunu vurgulayan b ir yaklam .
K k su lar ile n e m siz rahatszlklar h e d e f
alan sfr h o g r l p o lislik , k n k cam
k u ram n n altnd a yatan ilkeleri yanstm aktadr.
SI IN M A C I (A sy lu m -seeker) K e n d i
lk esin d e d in sel ya da siyasal k o v u tu rm a
korku su yla y aban c b ir lkede m lteci olm ak
iin b av u ran b ir kii.
S IN IF (C lass) S o sy o lo jid ek i en sk kullanlan
k avram lard an birisi o lm asn a k arn, kavram n
e n iyi n asl tan m lan aca zerin d e b ir an lam a
b u lu n m am ak tad r. M arx'a g r e b ir snf,
retim aralaryla ayn t rd en b ir iliki iin d e
o la n in sa n g ru b u idi. W eb er d e snf
e k o n o m ik b ir k a teg o ri diye g r y o rd u ; an cak
sn fn to p lu m sa l stat ile etk ileim i ve 'parti'
ile yaknln da vurguluyordu. Y ak n
d n em lerd e, kim i so sy al b ilim ciler yaygn
o larak , m eslek kavram n to p lu m sal sn fn b ir
g s te rg e si olarak k u llanrlark en, bak alar m lk
sah ib i olm ay n e k arm lar; d aha bakalar
ise yaam b iim i seim lerin e bakm lard r.
S B E R SU (C y b ercrim e) E le k tro n ik alar
k ullanlarak giriilen ya da yeni bilgi
tek n o lo jile rin in k ullanm n i e re n su
etk in lik leri. E le k tro n ik kara p ara aklam a,
k iisel kim lik b ilg ilerin in aln m as, elek tro n ik
krp d k m e ve e lek tro n ik y azm ann
izle n m esi h e p yeni ortay a k an sib er su
rn ek leri arasndadr.
S B E R U Z A Y (C y b ersp ace) H erh an g i b ir
fizik sel snr olm ad an ya d a fizik sel varla
g erek d uym ad an b ir b o y u tta- farkl bilgisayar
term in allerin d e yer alan in san lar arasnd a
g e re k le e n elek tro n ik etk ileim alar.
SM G E (Sy m b o l) B ir b ak a eyi anlatan ya da
tensil ed en b ir ey b ir ulusu tem sil ed en b ir
bayrakta olduu gibi.
S M G E S E L E T K L E M C L K (S y m b o lic
in tera ctio n ism ) T o p lu m b ilim d e, M ead
tarafn d an g elitirilen , b t n in san
etk ileim lerin d ek i tem el b ileen ler olarak
sim g elerle dilin ro l n o k vurgulayan
k uram sal b ir yaklam .
SV L T O P L U M (Civil S o ciety ) D e v le t ile
piyasa arasnd aki, aileyi, oku llar, top lu lu k
birliklerini ve ek o n o m ik olm ayan k u ru m lan da
barn d ran etk in lik alan. 'Sivil T o p lu m ' ya da
sivil kltr, can l d em o k ratik to p lu m lar iin
esastr.
SY A H F E M N Z M (B la ck fem in ism )
B ey az olm ayan kadnlarn y aantlarn
b iim len d iren top lu m sal cin siy et, s n f ve
rk tan kaynaklanan o k lu d ezav an tajlarn altn
iz e n b ir fem in ist d n ce akm . Siyah
fem in istler, b t n kadnlarn eit dzeyde
yaadklar b iricik o lan birletirilm i b ir cin siy et
b a sk s old uu d n cesin i yadsyarak, ilk
fe m in ist z m lem elerin beyaz v e o r ta s n f
kad nlarn n zg l so ru n la n n y an stt n ileri
s rm ek ted irler.
SYASAL P A R T l (P o litical party) H k m et
g c n ele g e irm e ve b u g c zg l b ir
p ro g ra m izle m ek i in k u llanm a h ed efiy le
k u ru lan b ir rgt.
S Y A S E T (P o litics) H k m e t etk in lik lerin in
yap ve ieri ini etk ilem ek iin g c n
k u llanlm asn salayan aralar. P o litik alan,
1072

h k m ette olan larn etk in lik lerin i, an ca k ayn
z am an d a da b ak a pek o k g ru p ya d a bireyin
ey lem lerin i de kapsar. H k m et aygtnn
d n d ak i in san larn h km eti etk iley eb ilecek leri
p ek o k yol vardr.
SOUK SAVA (C old W ar) A .B .D . ile
S o v y e tler B irli i ile bu n larn balaklar
arasnd aki, 1 9 4 0 'la rn so n larn d an 1 9 9 0 'a kadar
s ren b ir atm a duru m u . B u , S o u k b ir
Sav at nk iki ta ra f da h i b ir zam an birbiriyle
askeri b ir atm aya g irm em iti.
SO L G E R E K L K (L e ft realism )
1 9 8 0 'le rd e , J o c k Y o u n g tarafn d an
yaygnlatrlan, su kurban lar zerin d e
y o u nlaan ve k rim in o lo jin in p ratik olarak su
k o n tro l ve top lu m sal p o litik a soru n lary la
uram as g erek tiin i d n en b ir k rim in o lo ji
yaklam .
SO M U T 1 L E M AAMASI (C o n cre te
o p era tio n a l stage) P ia g e t tarafn d an dile
getirilen , o cu u n d n m esin in esas olarak
d nyan n fiziksel alglanna d ayandrld, b ir
bilisel g eliim aam as. B u aam ada, o cu k
hen z soyut kavram lar ya da varsaym sal
d u ru m larla b aed eb ilm e y eten e in e sahip
deildir.
SO SYA LST F E M N Z M (S o cialist
fe m in ism ) K a d n la rn , b ab aerk il k ap italist
top lu m lard a ik in ci s n f v atand alar diye
g r ld ve kadnlarn ezilm esin in kken leri
k ap italizm in b t n e k o n o m ik sistem in d e yatt
iin , h e m retim aralarnn sah ipliinin h e m de
kadnlarn to p lu m sal y aan tlarnn d n m esi
gerek tii in an c. So sy alist fem in isd er,
so sy alisd erin top lu m sal cin siy ete kapal olan
kim i anlaylarn eletirm ekted irler.
SO SYO LO J (S o cio lo g y ) n sa n g ru p lar ve
to p lu m la rn n , sanayilem i dnya zerind e
zellik le d uracak b iim d e, in celen m esi.
T o p lu m b ilim , aralarnd a a n tro p o lo ji, ek o n o m i,
siyaset bilim i ile in san co rafy asn n da
bu lu n d u u b ir g ru p top lu m sal b ilim d en birisidir.
D e iik top lu m sal b ilim ler arasndaki
b l n m e le r ak seik deildir ve b u bilim lerin
h e p si de b ir dizi o rta k ilgi, k avram ve
y n te m le re sahiptir.
SO SYO LO JK M G E L E M (S o cio lo g ica l
im ag in ation ) D g c n n , to p lu m b ilim sel
so ru la rn so ru lm as v e y antlanm asna
uygulanm as. T o p lu m b ilim sel d g cn d e,
1073
S z l k
kiinin k end isini g n d elik yaam n bildik
ru tin lerin d en uzaklatrarak d n m ek
szkon usu d u r.
SO YK IR IM (G e n o c id e ) Irk sal, siyasal ya da
kltrel b ir g ru b u n sistem atik , planl b ir
b iim d e yoked ilm esi.
S M R G E C L K (C o lo n ialism ) B a t
ulu slarnn kend i eg em en lik lerin i, dnyann
lk elerin d en uzaktaki b l m lerin d e o lu tu rm a
sreci.
S M R (E x p lo ita tio n ) B ir tarafn g
d eng esizlikleri yoluyla, b ir bak a tarafn
aleyhine yarar salad top lu m sal ya da
ku ru m sal b ir iliki.
S Y L E M L E R (D isco u rse s) T o p lu m
yaam nn zg l b ir alan hak k n d ak i d n ce
erev eleri. rn e in , su luluk sylem i, belirli
b ir top lu m d aki in san larn su h ak k n d a ne
d nd ve n e le r k on u tu u an lam n a gelir.
S Z E L O LM A Y A N L E T M (N o n
v erb al co m m u n ic a tio n ) B irey ler arasnd aki,
dilin kullanlm as yerine yz ifad eleri ya da
b e d en sel jestlere dayanan iletiim .
S Z L T A R H (O ra l h isto ry ) B ireylerin
yaam larn n d aha n ce k i b l m lerin d e tank
old uklar ya da yaadklar olaylar hak k n d a
o n larla yaplan m lakatlar.
STANDART SAPMA (Stan d art d eviation )
B ir g ru p saynn yaylm asn h esap lam an n b ir
yolu.
STAT (Statu s) B elirli b ir g ru b a , top lu m u n
tek i yeleri tarafn d an yklenen top lu m sal
o n u r ya da saygnlk. S tat g ru p lar olaan
olarak ayr yaam b iim leri g ru b u n yelerinin
izledii d avran kalplar ierir. S tat ayrcal,
o lu m lu ya da olu m su z olabilir. rn e in ,
p arya stat g ru p larn a, n fu su n o u n lu u
tarafn d an h o rg r y le b ak lr ya da bu nlar
top lu m d diye g rlr.
STAT K M E S (Statu s set) B ir bireyin
sahip old u u to p lu m sal stat ler g ru bu .
SU (C rim e) P o litik b ir o to rite tarafn d an
kon u lan yasalar kar g elen herhan g i b ir eylem .
Su lu lar to p lu m u n ayr b ir alt k esim i diye
d n m e eilim in de o lsa k da, yaam larn n
h i b ir d n em in d e b ir b iim d e yasalan
i n em ey en p ek az k im se vardr. Y asalar d ev let
o to rite le rin ce b iim len d irilse de, bu
 S z l k
o to rite le rin k en d ilerin in b elirli ba lam lard a su
davran iin e g irm eleri h i rastlan m ayan b ir
ey deildir.
s r d r l e b il ir k a l k in m a
(Su sta in a b le d ev elo p m en t) E k o n o m ik
b y m en in an cak, d o al kaynaklarn
y ok ed ilm ek yerine g eri kazanld , biyo-
eitlili in k oru n d u u v e tem iz hava, su v e
to p ra n k oru n d u u s rece s rd r lm esi
gerek tii anlay.
AMAN (Sch am an ) z e l sih ir g lerin in
old u u n a in an lan b ir k ii; b ir b y c ya da cin
kovu cu .
lR K E T K L T R (C o rp o ra te cu lture)
Y n e tim k u ram n n , b ir firm a n n b t n
yelerini i e re c e k b ir te k rg t k lt r n n
yaratlm as yoluyla verim lilik ve re k a b e t art
salam aya alan b ir dal. D in a m ik b ir irket
k lt r n n irk et olaylar, t re n le r ve
g elen ek leri i e re n - alan larn balln
artraca v e g ru p d ayan m asn g len d irece i T E K T A N R IC IL IK (M o n o th e ism ) B ir, tek
dnlr.
lR K E T SU LA R I (C o rp o ra te erim e)
T o p lu m d a k i byk irk etlerin giritii su
etkin likleri. irk et su lar arasnd a kirlilik
y aratm a, yanltc rek lam ile salk v e g ven lik
ihlalleri yer alm aktadr.
T A L lB A N (T aliban ) K k te n d in c i b ir slam i
silahl g ru p ; T a lib a n , 1 9 9 6 'y a kadar
A fg a n ista n ' k o n tro l etm i v e z o rla kat b ir
M sl m a n d avran b iim in im uygulayan b ir
s la m c h k m eti y n etm itir. T alib an , 2 0 0 1
ylnda, N e w Y o k v e W a sh in g to n 'a yaplan
sald rlard an so ru m lu tu tu ld u k tan so n ra,
A .B .D .'n in b a n ek ti i uluslararas b ir
k o a lisy o n tarafn d an iktid ardan
uzaklatrlm tr.
T A N R IC IL IK (T h eism ) B ir tanrya ya da
tanrlara inan m a.
TA R IM T O P L U M L A R I (A grarian
S o cie tie s) H ay atta k alm ak iin g erek li olan
aralarn tarm sal r n e (tahl y etitirm ey e)
dayal old u u toplum lar.
T A R H N M A T E R Y A L S T KAVRAYII
(M aterialist c o n c e p tio n o f h isto ry ) M a rx
tarafn d an g elitirilen , 'm add i' ya da e k o n o m ik
e tk en lerin tarih sel d eiim i b e lirlem ek te
b irin cil ro l old uun u ileri s ren g r .
T A R K A T ( S E C T ) O rto d o k s lu k ta n ayrlan
b ir d in sel h arek et.
T A Y L O R l Z M (Taylorism ) F re d e rick
W in slo w T ay lo r'u n gelitird i i, bilim sel
y n etim d e d en en , sanayideki ileri,k esin
b iim d e z am an lan ab ilen v e e n etk in b iim d e
k o o rd in e ed ileb ilen b ir dizi yaln ile m e b lm e
yoluyla verim liliin b yk l d e
artrlab ilecein i savu nan d n celer k m esi.
T E K E L (M o n o p o ly ) B e lirli b ir sanayi
k olu n d a tek b ir firm a n n eg em en olm as.
T E K E L L K (M o n o g am y ) E v li h e r ein
ayn anda yalnzca tek b ir kiiyle evli
o lab ilece i b ir evlilik biim i.
T E K N O L O J (T ech n o lo g y ) B ilg in in , m add i
dnyaya dayanan retim e uygulanm as.
T e k n o lo ji, in san n d oayla etk ileim in d e
kullanlan m add i aralarn (m ak inalar gibi)
y aratlm asn ierir.
b ir T an ry a in an .
T E L E K O M N K A S Y O N
(T e le co m m u n ica tio n ) T e k n o lo jik b ir ara
yardm yla, bilg in in , ses ya da g r n t lerin
u zak tan ak tarlm asn a dayanan iletiim .
T E M S lL l D EM O K R A S (R ep resen tativ e
d em o cracy ) B ir topluluu etk iley en kararlarn,
b u top lu lu u n b t n yeleri tarafn d an deil,
b u am ala setik leri k iiler tarafn d an verildii
b ir siyasal sistem .
T E M S lL l R N E K (R ep resen tativ e sam ple)
D a h a b yk b ir yndan g e le n v e istatistik sel
olarak o yn tam olarak y an stan rn ek .
T E P K H A Y K IR I LA R I (R e s p o n se cries)
K iile rin , rn e in ard klar, b ir ey
d rd kleri ya da h o lan m ay dile g e tirm e k
i in g eek letird ik leri, iste n m e d e n yaplr
g r n e n b u haykrlar, to p lu m yaam nn
ayrn tlarnn k o n tro ll y n etim in in b ir p aras
olab ilir; b u n lar e tn o m e to d o lo jistle r ile karlkl
k o n u m a z m lem ecileri tarafn d an
n celen m ek ted irler.
T E S A D F R N E K L E M E (R a n d o m
sam pling) rn e in , yndaki h e r y en in rn e k
iin d e yer alm a olasln n ayn o lm asn
salayacak b iim d e seild ii b ir rn e k le m e
y n tem i.
1074

T H A T C H E R lZ M (T h a tch e rism ) E sk i
In g iliz b ab ak an M arg aret T h a tc h e r ile
b irlik te an lan retiler. B u retiler g l bir g en elin d e yaygn o lan g
ulusal h k m etin tem el rol n k o ru rk en
d ev let m d ahalelerini azaltm aya elik ed en
e k o n o m ik giriim in n e m in i vu rgulam aktadr.
T IB B BAKI (M ed ical gaze) a cl tptaki,
tp u zm an larn n b ir hastay g z le rk e n ve
tedavi ed erk en b en im sed i i tarafsz ve
d e erd en ba m sz yaklam .
T O P L U M (So ciety ) T o p lu m kavram ,
to p lu m b ilim d ek i en n em li k avram lardan
birisidir. B ir to p lu m , belirli b ir to p rak
p arasn d a yaayan, o rta k b ir p o litik o to rite
sistem in e tabi o lan v e ev relerin d ek i tek i
g ru p lard an ayr b ir k im likleri old u u n u n
fark n d a o lan b ir in san g ru bud ur. A vc ve
toplayc top lu m lar g ib i kim i top lu m lar, b irk a
d zin ed en fazla olm ay an in san d an o lu acak
k adar k kt rler. tek iler, p ek o k m ily on
kii i e re c e k kadar b yktrler rn e in , a cl to p lu m y aam nd a varln h e r zam an duyuran
in top lu m u , b ir m ilyard an fazla kiiden
o lu an b ir n fu sa sahiptir.
T O P L U M S A L H A R E K E T L L K (S o cial
m obility ) B irey lerin ya da g ru p larn farkl
top lu m sal k o n u m lar arasnd aki h arek eti. D ik ey
ak k an lk , b ir tab ak a sistem in d eki hiyerarinin
yukar ya da aa d zeylerine d o ru
h a rek etin e; yatay h arek etlen m e de, bireylerin
ya da g ru p larn b ir b lg e d en d ierin e fizik sel
h a rek etin e g n d e rm e d e bu lun m aktad r.
T o p lu m b ilim c ile r dikey akkanl
z m lerlerk en , birey in kend i kariyeri b o y u n ca
n e kadar ilerlem e kaydettii ile k iin in kendi
a n n e b ab asn n k on u m larn d an n e kadar farkl
b ir k o n u m a ilerlediini b irb irin d en ayr
tutarlar.
T O P L U M S A L C N S Y E T (G e n d er) H e r iki
cin sin yeleri iin uygun diye g r le n
davranlar h ak k n d ak i to p lu m sal beklen tiler.
T o p lu m sal cin siy et, erk ek lerle kadnlar
arasnd aki farklla yol aan fizik sel n itelik lere
deil, erk ek lik ile kadnln to p lu m sal olarak
k urulm u o lan zellik lerin e g n d e rm e d e
bu lun m aktadr. T o p lu m sal cin siy et ilikilerinin
in celen m esi, u zu n b ir d n e m o k az ilgi
g rm se de, s o n yllarda so sy o lo jin in en
n em li alanlarn dan birisi h alin e gelm itir.
T O P L U M S A L C N S Y E T D Z E N
(G e n d e r ord er) R . W. C o n n e ll'in yazlaryla
1075
S z l k
an lan b ir terim . T o p lu m sa l cin siy et d zeni,
kadnlk ve erk ek lik arasnd aki top lu m u n
ilikilerinin
k alplarn tem sil etm ek ted ir.
T O P L U M S A L C N S Y E T E T S Z L
(G e n d e r inequality) G ru p la r, top lu lu klar ve
to p lu m lar iin d e kadn v e erk ek lerin sahip
old uu stat, g ve saygnlk farkllklar.
T O P L U M S A L C N S Y E T L K L E R
(G e n d e r relatio n s) K a d n la r ile erk ek ler
arasnd aki, to p lu m sal olarak kalplam
etkileim ler.
T O P L U M S A L C N S Y E T R E JM
(G e n d e r reg im e) O k u l, aile ya da sem t gibi
zg l b ir o rta m iin d ek i top lu m sal cinsiyet
ilikilerinin k m elen m esi.
T O P L U M S A L D E M E (S o cial C h an g e)
B ir to p lu m sal g ru p ya da to p lu m u n tem el
yapsndaki d eiim . T o p lu m sa l d eim e,
bir olgud ur; n e ki a cl d n em d e zellik le
youndur. a cl to p lu m b ilim in k k en leri,
g elen ek se l dnyay p ap am p ara ed en ve yeni
to p lu m d zeni b iim lerin i g etiren arp c
d eiim leri anlay ab ilm e ab alarn a balanabilir.
T O P L U M S A L E N G E L L L K M O D E L
(S o cial m o d el o f disability) E n g ellili in
n ed en in i bireyd e deil, to p lu m d a arayan bir
kuram . E n g ellili e yol aan ey bireysel kstlar
deil, to p lu m u n koyduu, en gelli kiilerin tam
olarak k atlm n n n n e k o n an engellerdir.
T O P L U M S A L D ILA N M A (So cial
exclu sio n ) B ireyleri ya da g ru p lara, iin d e
bu lun duklar to p lu m u n e k o n o m ik , top lu m sal
v e siyasal y aam na tam olarak k atlm ak tan
alkoyan o k lu y ok su n lu u n so n u cu .
T O P L U M S A L E T K L E M (So cial
in teractio n ) K i ile r arasndaki h erh an g i b ir
top lu m sal k arlam a biim i. Y aam larm zn
b yk b l m , u ya da b u trd eki top lu m sal
etk ileim lerd en olu m aktad r. T o p lu m sal
etk ileim , in san larn biraraya geldikleri
b iim sel old uu kadar b iim sel olm ayan
d u ru m lara da g n d e rm e d e bulunm aktadr.
T o p lu m sal etk ileim in b iim sel d uru m larna
b ir rn e k , oku ld aki b ir sn ftr; b iim se l
olm ay an etk ileim e b ir rn e k ise, so k ak ta ya da
b ir p artid e k arlaan iki insandr.
 S z l k
T O P L U M S A L G E R O N T O L O jI (So cial
g e ro n to lo g y ) Y a la n m a n n ve yallarn
in cele n m e si.
T O P L U M S A L G R U P (S o cial g ro u p )
B irb irleriy le sistem a tik b iim lerd e etk ileen
in san lar toplulu u k. G ru p la r o k k k
b irlik lerd en b yk lek li rg d er ya da
top lu m lara kadar d eiken lik g sterir.
B ykl n e olu rsa o lsu n , b ir g ru b u n
tanm layc zellii yelerinin o rta k b ir
kim liin fark nd a olm alard r. Y aam larm zn
b yk b l m g ru p b a lan tlarnd a g eer;
a cl to p lu m lard a o u in san o k farkl
t rd en g ru p lara aittir.
T O P L U M S A L H A R E K E T (So cial
m o v em en t) B ir to p lu m sal d eiim s recini
g e re k letirm ey e ya da en g ellem ey e alan
o k saydaki in sa n n biraraya g elm esi.
T o p lu m sa l h a rek ed e r ola an olarak , h e d efle ri
ile bak a sn a o k lu k k ar olduklar
rg d erle, a tm a b iim in d ek i ilikileri
ierisin d e varolurlar. B u n u n la birlik te, g elde
e tm ek iin baarl b ir b iim d e m eydan oku yan
h arek ed er, b ir kez k u ru m latklarnd a,
rg d ere d n eb ilirler.
T O P L U M S A L K E N D L K (So cial self) G .
H . M e a d 'in k u ram n a g re , insan
b ireylerin d ek i kend ilik b ilin cin in tem eli.
T o p lu m sa l kend ilik, bireye, tek ile rin tepkileri
so n u cu y k len en kim liktir. B ir kii, bu
to p lu m sa l k im lik ten h ab erd ar o lm a yoluyla
kend ilik b ilin cin e ular.
T O P L U M S A L K ISIT (S o cial co n strain t)
B iz im b ir p aras old uum uz g ru p lar ve
top lu m larn d av ranm z zerin d e belirleyici
b ir etk id e bu lun duu olg u su n a g n d e rm e d e
b u lu n an b ir terim . T o p lu m sal k st D u rk h eim
tarafn d an , to p lu m sal olguIarn ayrc
z ellik lerin d en birisi diye g r lm t r.
T O P L U M S A L K O N U M (So cial p o sitio n )
B ir bireyin b elirli b ir g ru p ya da top lu m d a
sahip old uu to p lu m sal kim lik. T o p lu m sal
k on u m lar d oalar itibariyle g en el (to p lu m sal
cin siy et rolleriyle z d elee n ler) ya d a daha
zg l (m eslek i k on u m lar) olabilir.
T O P L U M S A L K U R M A C A C ILIK (So cial
co n stru ctiv ism ) T o p lu m sal g erek li in in san lar
ve g ru p lar arasnd aki e tk ileim ler tarafn d an
yaratldn ileri s ren kuram
T O P L U M S A L O L G U L A R (S o cial F a cts)
E m ile D u rk h e im 'a g re, to p lu m y aam nn,
b iz im birey olarak eylem lerim izi b iim len d iren
y n leri. D u rk h e im top lu m sal olgularn bilim sel
olarak in celen eb ilece in e inan yord u.
T O P L U M S A L R O L (S o cia l role) B elirli b ir
to p lu m sal k on u m d a yer alan b ir bireyd en
b e k le n e n davran. T o p lu m sa l ro l d n cesi ilk
o larak , b ir oyu nu n sah n elen ii srasnda
oy u n cu larn oynadklar b l m lere
g n d e rm e d e bu lu n d u u nd an, tiyatrodan
g elm ek ted ir. B irey ler, g erek letird ik leri
d eiik etk in lik ba lam larn a g r e b irb irin d en
farkl o la n eid i top lu m sal ro lleri oynarlar.
T O P L U M S A L S E R M A Y E (S o cial capital)
in sa n la rn kend i h e d efle rin e erim elerin i
salayan ve etkilerin i artran to p lu m sal bilgi ve
balantlar.
T O P L U M S A L TABAKALAM A (So cial
stratificatio n ) T op lu m d ak i g ru p lar arasnd aki,
m add i ya da sim g esel d llere erieb ilm eleri
asn d an s zk o n u su o lan yaplam
eitsizlik lerin varl. B t n top lu m lard a b ir
b iim d e tabak alam a olsa da, b yk g ve
serv et farkllklar, y alnzca d ev let tem elli
sistem le rin gelitii d uru m lard a ortay a kar.
a cl top lu m lard aki tab ak alam an n en ayrc
b iim i, s n f ayrlklardr.
T O P L U M S A L Y A PI (S o cial stru ctu re)
B ire y le r ya da g ru p lar arasnd aki etk ileim
kalplar. T o p lu m yaam rastsal b ir b iim d e
y r m ez. E tk in lik lerim izin b yk b l m ,
yap lam tr: b u etkin likler, d zenli ve
y in elen ir b ir b iim d e rg d enir. K y aslam a
y anltc olab ilirse de, b ir top lu m d aki
to p lu m sal yapy, b ir b in a n n tem elin d e yer
alan v e o n u birarad a tu tan isk elet g ibi
d n m ek yararl olabilir.
T O P L U M S A L YA (S o cia l age) B elirli b ir
k ro n o lo jik ya ile kltrel olarak zd elee n
n o rm la r, d e erler v e roller.
T O P LU M S A L L A M A (So cializatio n )
o cu k la rn , to p lu m sal n o rm la r ile d eerler
h ak k n d a b ir fark nd a o lm a d u ru m u na
u latm alarn v e ayr b ir b e n lik duygusunu
ed in m elerin i salayan top lu m sal sreler.
T o p lu m sallam a s releri b e b e k lik ve
o cu k lu k ta zellik le n em li iseler d e, b ir
l d e yaam boyu s rerler. H i b ir in san
bireyi, ev relerin d e bu lu n an tek i in san larn ,
1076

yaam ev rim in in b t n aam alarn da
davranlarn etk iley en v e d e itirm elerin e
y ola a an tep k ilerin e kar ba k deildirler.
T O P LU M S A L L A M A N IN
E Y L E Y E N L E R (A g en cies o f so cializatio n )
T o p lu m sallam a s relerin in ierisin d e
g erek leti i g ru p ya da top lu m sal balam lar.
A ile, iin d e yer alnan gru p lar, o k u llar, m edya
ve iyeri hep kltrel re n m e n in g erek leti i
alanlardr.
T O P R A IN N T E L l N N
B O Z U L M A S I (So il d egrad ation ) A r
k ullanm , ku raklk ya da y etersiz g b re
yz nd en to p ra n k alitesin in b o z u lm a ve
d eerli d oal u n su rlarn o rta d a n kalkm as
s reci.
T O T E M C L K (T o tem ism ) B elirli b ir tipteki
hayvan ya da b itk iy e tanrsal n itelik ler ykleyen
b ir d in sel in a n sistem i.
T R (G e n re) letiim aralar hakkn daki
alm alard a, belirli tip tek i b ir nedya rn ya
da k ltrel u n su ra g n d e rm e d e b u lu n m ak iin
kullanlan b ir kavram . T elev izy o n d nyasnd a,
rn e in , aralarnda sab u n k p d izileri,
k o m ed i, h a b e r p ro g ra m la n , sp o r ve d ram n da
bu lu n d u u d eiik trler vardr.
U LU SA IR I R K E T L E R (T ran sn atio n al
co rp o ra tio n s) ik i ya da d aha fazla yzyldan bu
yana v aro lan irkeder. U lu s- te si irked erin
ak seik b ir ulusal tem eli olsa d a, k resel
piyasalar ve k resel karlar p ein d e koarlar.
U L U S U L U K (N atio n alism ) V erili b ir ulusal
top lu lu u n kim liini dile g etiren in an lar ve
sim g eler km esi.
U L U S -D E V L E T (N a tio n -sta te) a cl
dnyann ayrdedici b ir zellii olan ,
h k m etin tan m lan m b ir to p rak p aras
zerin d e e g em en g old uu ve n fu s
k itlelerin in kend ilerini tek b ir ulu su n b ir
p aras olan v atand alar diye g rd k leri belirli
b ir d ev let tipi. U lu s-d ev letler, ulu sulu un
ykselii ile elele g itm ek te d irler; h e r n e kadar
ulu su ballklarn h e r zam an bu g n v aro lan
zg l d ev letlerin snrlarna uym alar
g e re k m e se de. U lu s-d ev let, A vru p ad a ortaya
k an an ca k bu g n b t n dnyaya yaylm
ola n ykselen ulu s-d ev let sistem in in b ir
p a ra s o larak o rtay a km lardr.
1077
S z l k
U LU SLA RA RA SI S lV lL T O P L U M
R G T L E R (In te rn a tio n a l n o n -
g o v e rn m e n ta l o rg an izatio n s) y e o lan bireyler
ya da z e l k u ru m lar arasnd aki anlam alar ile
kurulan b ir uluslararas rgt.
ULU SLA SA RA SI D E V L E T R G T
(In te rn a tio n a l g o v e rn m e n ta l o rg a n iz a tio n
I G O ) H k m ed er arasnd aki, ye o lan uluslar
arasnda i yapm a am acyla, anlam alar ile
k u ru lan b ir uluslararas rgt.
U SSA LLA TIR M A (R atio n alizatio n ) W eb er
tarafn d an soyut kural v e ilem leri ie re n kesin
h esap ve rg tlen m e b iim lerin in g iderek
artan b iim d e to p lu m sal dnyaya eg em en
o lm a s recin e g n d e rm e d e b u lu n m ak zere
kullanlan b ir kavram .
UYG A R K A Y IT S IZ L IK (C ivil in a tten tio n )
A yn fizik sel etk ileim o rtam n d a bu lu n an
bireylerin b irb irlerin e, tek in in farknd a
old uun u, an cak on u teh d it ed er b iim d e ya da
o n a kar g ere in d en fazla d o st canls
olm ad n g sterd ik leri s re.
U Z A K LA T IR M A KURAM I
(D ise n g a g e m e n t th eo ry ) n sa n la r yaland ka
o n lar g elen ek se l ro llerin d en u zak latrm an n ,
b u ro lleri te k i in san lar iin ak hale
g etirece in d e n to p lu m i in ilevsel olduunu
ileri s ren ilev selci b ir yallk kuram .
G E N L E T R M E (T rian g u latio n ) T e k b ir
y n tem le elde ed ilen d en daha gvenilir
d eneysel veriler elde e tm e k iin o k lu
aratrm a y n tem lerin in kullanlm as.
N C D N Y A (T h ird W orld ) Sanayi
retim in in ya h e m e n h e m en h i o lm ad , ya
da snrl b ir l d e g elim i old uu azgelim i
lkeler. D n y a n fu su n u n o u n lu u , n c
D n y a lk elerin d e yaam aktadr.
N C YA (T h ird age) n san larn h em
an n e bab al n so ru m lu lu k larn d an h em de
ig c piyasasnd an kurtu ld uklar, yaam n
so n raki yllar. ad a top lu m lard a, n c ya
g e m ite old u u n d an d aha uzu nd ur ve
insanlara etk in v e ba m sz yaam s rd rm e
olan a salam aktadr.
N C Y O L SYASASI (T h ird way
p o litics) Y e n i i P a rtisin in n c l n
yapt v e tek i m erk ezd ek i d em o k rat
lid erlerin tercih etti i, so sy alizm in d eerlerini
k o ru rk en serv et yaratm ak ve ek o n o m ik
 S z l k

eitsizlii o rta d a n k ald rm ak iin piyasa varlklar tarafn d an elim izd en alnm as. T e rim ilk
p o litik alarn b e n im se m e y e ad anm siyasal b ir o larak M a rx tarafn d an , in san g lerin in tanrlara
felsefe. y an stlm asn an latm ak iin kullanlm tr. M arx
d aha so n ra, iilerin yaptklar iin nitelii ile
R E M E T E K N O L O J L E R (P ro creativ e
kendi em ek lerin in r n leri zerin d eki
tech n o lo g y ) n sa n n rem e s relerin i etk iley en
d en etim lerin i y itirm elerin e g n d e rm e yapm ak
te k n o lo jiler.
iin kullanm tr.
R E T l L M l R l S K (M an u factu red risk) n sa n
Y A F T A L A M A K U R A M I (L ab ellin g theory)
bilgi ve te k n o lo jisin in d o al dnya zerind eki
Sap kn l n in ce le n m e sin e , in san larn , politik
etkisi tarafn d an yaratlan tehlikeler. retilm i
o to rite le r ve bak alar tarafn d an k en d ilerin e
riske v e rileb ilece k rn e k le r arasnd a k resel
yaptrlan belirli yaftalar yz nd en 'sap kn ' hale
sn m a v e g e n e tik olarak d eitirilm i yiyecek ler
g eld ik lerini n e s ren b ir yaklam .
bulun m aktadr.
Y A K I N L I K Z O R L A N I M I (C o m p u lsio n o f
R E T M A R A L A R I (M ean s o f p ro d u ctio n )
p ro xim ity ) B irey lerin tek i in san larla yz yze
B ir top lu m d aki m add i m al retim in in
old u u o rtam lard a etk ileim e g irm e yn n d e
g e re k le tirilm esin i salayan, y alnzca tek n o lo jiy i
duyduklar g erek sin im .
deil, reticiler arasndaki top lu m sal ilikileri d e
ie re n aralar. Y A P I L A M A (S tru ctu ratio n ) B iz im kendi
bireysel ey lem lerim izle to p lu m sal d nyam z
R E T M T A R Z I (M o d e o f p ro d u ctio n )
b iim len d i im iz v e ken d im izin d e to p lu m
M a rk siz m iin d e, b ir to p lu m u n , o top lu m u n
tarafn d an biim len d i im iz iki ynl s re.
iin d e b a sk n o la n so sy o -e k o n o m ik sistem e bal
o la n ayrdedici zellii rn e in , k ap italizm , Y A R A T I L M I E V R E (C reated en v iro n m en t)
feo d a liz m ya d a sosyalizm . F iz ik sel dnyan n, te k n o lo jin in uygulanm as
so n u cu n d a ortay a k an y n leri. K e n d e r,
R E Y E B I L I R L I K (fecu nd ity) B ir kadnn
in san larn g erek sin im lerin i k arlam ak iin ina
d o u ra b ilece i, b iy o lo jik o larak olan ak l olan
ed ilm i yollar, d em iry o llar, fabrikalar, b ro lar,
o cu k saysn g s te r e n b ir l .
k o n u d ar ve te k i yaplan ie re n - yaplar
S T S I N I F (U p p e r class) G e n e l olarak barn d ran yaratlm evrelerd ir.
to p lu m u n daha varlkl y elerin d en , zellik le
Y A R I - E V R E L K E L E R (S em i-p h erip h eral
serv ed erin i kalt yoluyla ed in m i, i sah ibi ya da
co u n tries) M erk ezd ek i sanayi lkeleri ile dnya
byk m ik tarlard a h isse sen ed in e sahip
e k o n o m isin e ig c ve h am m ad d e arzed en ,
o lan lard an o lu a n b ir to p lu m sal snf.
an cak kend ileri tam olarak san ay ilem em i olan
V A R S A Y I M (H y p o th esis) B elirli b ir d u ru m lkeler
hak k n d a, d eney sel sn am a iin b ir tem el olarak
Y A A Y R I M I (A geism ) B ir kiiye, ya
ileri s r len b ir d n ce, ya da tahm in .
yz nd en uygulanan ayrm clk ve nyarg.
V A T A N D A (C itizen ) B ir p o litik toplulu u n
Y A D E R E C E S (A ge grad e) K k g elen ek se l
yesi o la n ve b u yelikten kaynaklanan haklar ve
klt rlerd e bu lu n an , b e n z e r ya g ru b u n a m en su p
g rev le ri o la n kii.
in san larn ayn k atego riy e k on d u u ve b e n z e r
V U R G U L A N M I D l l L L l K (E m p h a siz e d hak lar v e yk m llklere sahip old uu sistem .
fem in in ity ) R.W . C o n n e ll'in top lu m d aki
Y A A M A K I I (L ife co u rse) n san larn
to p lu m sa l cin siy et h iyerarisi hakkn daki
yaam lar b o y u n ca g erek letird i i d eiik
yazlaryla b irlik te anlan b ir terim . V u rg u lan m
g eiler.
diillik, h e g em o n y a c erkekliin n em li b ir
tam am laycsn o lu tu ru r, n k erkeklerin Y A A M S R E S B E K L E N T S (L ife
g erek sin im ve k arlarm karlam aya ex p e ctan cy ) n sa n la rn d od u k lan n d a yaam ay
yn elm ek ted ir. M ed y a ve reklam lardaki um duklar o rtalam a zam an sresi. K a v ra m zg l
kadnlarn su nu lm a b iim lerin in p ek o u , olarak , yeni d o m u b ir b e b e in , cin siy ete
vu rg u lanm diillik anlayna dayanm aktadr. bak lm ak szn , d o u m u srasn daki l m l l k
kalplar kend i yaam b o y u n ca g eerli olu rsa,
Y A B A N C I L A M A (A lien ation ) in san lar olarak
yaam ay b ek ley eb ilece i yl saysn
sahip old u u m u z kend i y eten ek lerim izin , b ak a
g sterm ek ted ir.

1078

YAAM B M S E M L E R (L ifesty le
ch o ice s) B irey lerin kend i m al, h iz m e t ve kltr
t k etim leri h ak k n d a verd ikleri kararlar. Y a a m
b iim i seim leri p ek o k so sy o lo g tarafn d an
s n f k on u m larn n n e m li yansm alar diye
g r lm t r.
YAAM B O Y U O K U R YA Z A R LIK
(L ife lo n g literacy) O k u y ab ilm e v e yazabilm e.
YAAM B O Y U R E N M (L ife lo n g
learn in ) re n m e ile b e ce ri k azan m an n
yalnzca b ir bireyin y aam nn erk en
d e n m lerin d ek i b iim sel e itim yoluyla deil,
y aam nn b t n aam alarn d a g erek lem esi
gerek tii d n cesi. Y etik in ler iin srekli
eitim p ro g ram lar, k ariy er-ortasn d ak i i
eitim i, in te rn e te dayanan ren m e frsad ar
ve to p lu lu k tem elli ' ren m e b an k alar' h ep
bireylerin yaam bo y u ren m elerin i
g e re k le tirm e yollar arasndadr.
YAAM Y K L E R (L ife h isto ries)
B irey lerin b t n yaam larn n, o k lu k h em
kendi ifad elerin e h em de m ek tu p lar gibi
b e lg elere d ayanan in celem esi.
YAAM S R ES (L ife-sp an ) B elirli b ir t r n
yelerin in yaayabilecei, b iy o lo jik olarak
o lan ak l o la n en fazla yaam sresi.
Y A L IL IK (A geing) n sa n la r yalanrken
o n lar etkileyen b iy o lo jik , p sik o lo jik ve
top lu m sal s relerin birleim i.
YATAY H A R E K E T L L K (L ateral
m obility ) n sa n la rn b ir lk en in bir
b lg e sin d en d i erin e, ya da lkeler arasndaki
hareketi.
Y E N A H A R E K E T (N ew A g e
m o v e m en t) s e l ru hsalla y n elen in an ve
uygulam alarn eitlilik g s te re n yelpazesini
b e tim le m e k iin kullanlan g en el b ir terim .
P a gan clk , D o u m istisizm i, am anclk ,
a lte r n a tif iy iletirm e y n tem leri v e astro lo ji
h e p 'Y en i a' etkin likleri arasndadr.
Y E N D N S E L H A R E K E T L E R (N ew
religious m o v em en ts) A n a akm d in lerin
yansra ortay a k m o lan din sel ve ru hu
g ru p lar, k ld er v e tarikadar ie re n g en i b ir
yelpaze. Y D H , Y en i a h arek eti iin d ek i
ru h u v e kend i k en d in e yardm g ru p larn d an
H a re K rish n a la r g ibi zg l tarikadara kadar
eid ilik g sterm ek ted ir.
S z l k
Y E N G (N ew m ig ration ) 1 9 8 9 ylnn
ard ndan A vru pa'd a g kalplarnda ortaya
k an d eim eleri an latm ak iin kullanlan b ir
terim . 'Y en i g ', S o u k Sav an b itim i, B e rlin
D u v a rn n yklm as, esk i Y u g oslavy a'd ak i uzun
etn ik atm a ile A v ru p a b t n lem esin d en
etk ilen m i ve 'g elin en lkeler' ile 'gidilen lkeler'
arasnd aki g elen ek se l d in am ik leri d eitirm itir.
Y E N IR K IL IK (N ew racism ) A yn zam and a
kltrel rk lk da d en en , b iy o lo jik farkllklar
yerine k ltrel ya da d in sel farkllklara dayanan
rk bak alan .
Y E N I l PARTS (N ew L a b o u r) T o n y
B lair'in n g iliz i P artisin in liderliine
g etirild ik ten so n ra uygulam aya koyduu ve
bu n lar araclyla, zellik le ilk zam anlarn d a
P artin in sanayide yaygn b ir b iim d e kam u
m lkiyetine sahip o lm a p o litik asn n g re n
M ad d e 4 ' iptal e tm e k i in yrtt baarl
kam p anya ile partiyi yeni b ir d oru ltuya
y n eltm ey e alt refo rm lar.
Y E N l K R M N O L O J (N ew crim in o lo g y )
B ritan y a'd a 1 9 7 0 'le rd e g z d e olan , sapknln
b ilerek g erek letirild i in i ve siyasal b ir nitelii
olduunu ileri s ren b ir k rim in o lo jik d n ce
biim i. 'Y en i k rim in o lo g lar' su ve sapknln
yalnzca to p lu m iin d ek i g ve eitsizlik
ba lam lar ierisin d e an lalabilece in i ileri
srm lerdir.
Y E N l S A N A Y L E E N L K E L E R (N ew ly
ind u strializin g co u n tries) B rezily a v e Sin g ap u r
g ibi, s o n yirm i - o tu z yl iin d e g l b ir sanayi
tem eli g elitirm ey e b alam o lan n c
D n y a lkeleri.
Y E N l T O P L U M S A L H A R E K E T L E R (N ew
so cial m o v em en ts) B a t top lu m larn d a
1 9 6 0'lard an b u yana, in sa n to p lu m larn n
karsn daki d e ien risk lere tep k i o larak ortaya
k an b ir d izi top lu m sal h arek et. F em in iz m ,
ev recilik , a n ti-n k leer h arek et, g en etik olarak
d eitirilm i yiyecekleri p ro te sto harek eti ve
'k resellem e kart' h arek ed er g ibi Y S H , daha
n ce k i top lu m sal h a rek ed erd en , m add i olm ayan
h e d efle re y n elm i o la n tek b ir so ru n
hakkn daki kam p anyalar ile farkl snflard an
d estek bu lm alar bak m n d an farkllam aktadr.
Y E N D E N D O U (R ein carn atio n ) R u h u n
b ir b ak a b e d e n ya da b iim d e y en id en d ouu.
B u in a n e n fazla H in d u lar ile B u d isd erd e
g rlr.
1079
 S z l k

Y E N D E N K U R U L M U A L E altnd a b ir gelirle yaayan in san lar y oksu llu k

(R e co n stitu te d fam ily) Y a evd e, ya da iin d e yayor diye tanm layan resm i b ir l .
yaknlarda yaayan, e n azn d an b ir yetikin in P ek o k lkede g eerli b ir y oksu llu k snr
daha n ce k i b ir b irlik telik ten o cu u n u n olu tu ru lm u ise de, B ritan y a'd a b y le b ir l
old uu b ir aile. Y e n id e n k urulm u aileler ayn belirlen m em itir.
zam an d a 'vey aile' diye de bilinir.
Y N E T S E L K A PT A LZ M (M an agerial
Y E N -Y E R L K A M E T (N e o -lo ca l cap italism ) Sah ip ler yerine st dzey
resid e n ce), ailedeki h e r o cu u n evlend iin de y n eticiler tarafn d an y n etilen kapitalist
ya da y etik in li e eriti in d e v e ek o n o m ik giriim ler.
o larak e tk e n h ale g eldiind e yeni b ir evin
Y K S E K R E T M (H ig h er ed u catio n ) lk
alm asn ierir.
ve o rta retim d zeyinin tesin d e,
Y E R lN E G E R M E (D isp la cem en t) y ksekoku l ya da n iversiteler d zeyinde
D n c e ya da duygularn kend i g e re k s rd r len eitim .
kaynaklarn dan b ir b ak a n esn ey e y n eltilm esi.
Y K S E K -G V E N S S T E M L E R (H ig h -
Y E T K E (A u tho rity ) M a x W e b e r'I izleyerek, tru st sy stem s) B irey lerin b yk o ran d a bir
pek o k so sy o lo g y etken in b ir kii ya da zerk lik ile yaptklar iler zerin d e d en etim e
g ru b u n b ak a g ru p la r zerin d e sahip olduu sahip olm alarn a izin verilen rg tler ya da
m eru g old uun u ileri s rm t r. alm a o rtam lar.
M e ru iy e t u n su ru , yetkeye ilikin bu anlay
Z E K A zellik le I Q (Z e k a K atsay s) ile
i in esa str ve y etken in daha g e n e l g
l le n , en tellek t el y eten ek dzeyi.
kavram n d an ayrd edilm esini salar. G , z o r
kullanm ya da id d et yoluyla uygulanabilir.
B u n a k arn yetke, b o y u n e en lerin ,
k en d ilerin in zerin d e yer alanlarn em ir v erm e
ya da z o rla m a hak larna sahip olduklarn
k a b u llen m elerin e baldr.

Y E T K E C D E V L E T L E R (A u tho ritarian
states) D e v le tin g erek sin im ve karlarnn
o rta la m a v atand alarn g erek sin im ve
k a rla n n a n c e geldii v e siyasal yaam a
halk n k atlm n n cidd i b iim d e
snrlandrld ya da b u k atlm a izin
verilm edii siyasal sistem ler.

Y I IN (P o p u la tio n ) T o p lu m sal aratrm a

ba lam n d a, b ir a lm a ya da ank etin
od a nd a yer alan insanlar.

Y O K S U L L U K K L T R (C u ltu re o f
po verty) O s c a r L ew is tarafn d an
yaygnlatrlan, yoksu llu un bireysel
y etersizliklerin b ir so n u cu o lm ad , ak sine
iin d e b irb irin i izle y en o c u k n esillerin in
to p lu m sallat d aha g e n e l to p lu m sal ve
kltrel a tm o sfe rin b ir so n u cu old uu sav.
Y o k s u llu k kltr ' m add i y ok su nlu k
iere sin d e yaayan in san lar arasnd a yaygn
o la n d eerler, in a n la r, yaam b iim leri ve
g e len ek lere g n d e rm e d e bulunur.

Y O K S U L L U K S IN IR I (P o verty ne)
H k m etin kullandklar, b u g elir dzeyinin

1080
 ndeks

A b e l, S m ith , 3 8 8 B a r r e t-D u c r o c q , E , 4 9 0
A b eles, R . P , 221 B au d rillard , Je a n , 1 5 2 -3 , 1 5 6 , 1 5 8
A b ra m o v ich , R o m a n , 3 5 6 B a u m a n , Z y g m u n d , 2 8 5 , 691
A c h e so n , D o n a ld , 3 1 8 B B C , 6 3 5 -6 , 6 5 3 , 6 5 9 , 6 6 4 , 675
A d o rn o , T h e o d o r e , 6 4 6 , 6 4 7 B e a c h , F ra n k , 4 8 5
A lbrow , M ., 95 B easley, C ., 5 2 3
A ld rich , H . E , 6 8 3 B eau v o ir, S im o n e de, 5 2 3
A lex an d er, Z ., 3 2 2 B e c k U lrich , 1 5 5 -6 , 16 0
A li, m a m , 6 1 9 B e ck e r, Hovvard, 8 4 8 -9
A ilen , M ich ael, 7 0 3 , 7 0 6 B e ll, A , 4 9 8
E l K a id e , 6 2 2 , 9 2 9 , 9 3 5 ,9 3 6 , 9 3 7 , 9 3 8 an erisi savalar, 7 7 4
A lte r n a tif T p , 3 0 1 , 3 0 4 B ell, D a n ie l, 9 0 6
A m sd en , A . H ., 4 4 6 , 4 5 8 B e n d ix , R ein h ard , 3 7 3
A n d e rso n , S., 7 0 2 , 7 0 5 B e n th a m , Jerem y , 6 9 6
A n d e rso n , E S., 6 5 8 B erg er, P eter, 1 2 9 , 1 9 0 ,-1 , 3 4 5 , 4 5 0
A n d e rs o n , E lija h , 9 6 6 , 9 6 7 B e rn s te in , B asil, 7 5 2 , 7 5 6 ,- 7 -8 - 9
A n n a n , K o f i, 9 0 9 B ev erid g e R a p o ru , 4 1 6
A n o m i, 4 8 , 5 0 , 8 4 4 , 851 sapm a, 11 5
A p p ad u rai, 9 8 U sa m e b in L ad in , 6 2 2 , 6 3 1 , 9 3 5
A p p elb au m , R ich ard , 89 b isek s el, 4 8 4 , 4 9 7 , 5 0 2
A rb er, S , 2 3 1 ,2 3 4 B lau n er, R o b e r t, 8 1 6
A sa h ara, S h o k o , 5 9 8 B o d e n , D e ird re , 1 9 5 -6
A s h to n , D . N ., 8 3 3 B o r ja , Jo r d i, 9 7 9 , 981
A sh w o rtn h , A n th on y , 12 7 B o u rd ieu , P ierre, 3 6 6 - 7 , 5 0 8 , 7 2 0
A sk w ith , R . 2 1 9 B ra v e rm a n , H arry, 7 1 5 , 8 1 6 , 8 1 8
A tchley, R . C ., 2 2 1 - 2 -3 krk p e n ce re lcr ku ram , 8 5 7
B ack, L , 542, 544 Brovvne, K e n , 3 1 6
arka b lg e , 1 8 2 B ru c e , S tev e, 6 1 5
B a h ra m i, H ., 8 2 3 B ru e g e l, P ieter, 4 3
Bailey, J . M ., 4 9 8 B u d d h izm , 5 9 2 , 5 9 6
B a in b rid g e, W S , 5 8 2 B u rch e ll, B , 8 2 6 - 7 -8
B a lm e r, R ., 6 1 5 B u sh , G e o r g e W , 6 1 3 , 6 2 3 , 8 5 4 ,1 0 1 2
B a lsw ick , J. O ., 2 1 4 B u sh m e n , 1 8 8
B a ltes, P. B ., 2 2 3 b u tler, Ju d ith , 1 4 8 , 5 0 4 , 5 0 9
B a lz a c, H o n o re de, 6 8 5 C ahili, S p e n ce r, 18 2
B a m fo r th , A ., 4 0 9 K a lv in iz m , 1 4 0 , 5 8 6 , 5 9 4
B a ra sh , D av id , 4 8 3 - 4 kapitalizm , 8 1 -2 , 5 0 -1 -2 - 3
B a rk er, M ., 541 C astells, M an u el, 1 5 8 , 4 4 9
B a rn e s , C o lin , 3 2 6 , 3 2 8 C astles, S te p h e n , 5 6 9
B a rn e t, R ich a rd , 7 0 7 ned en sellik , 1 1 6 , 11 8

1081
 n d eks
u n n a M iM ^ m v ^ .A u n B r v t a b
C h arles, P rin ce , 2 7 2 , 3 3 8
ik a g o O k u lu , 9 4 5 , 9 5 2 - 3 -4
o cu k g eliim i, 2 0
o c u k bak m , 2 5 7 , 2 5 9 , 2 7 7 , 2 8 0 -1
o cu k la r, 2 7 7 , 2 7 9 , 2 8 3 , 2 8 8
C h o d o ro w , N an cy , 2 1 3 - 4
C h o m sk y , N o a m , 6 4 6 , 6 6 4
n g iliz K ilise si, 5 9 3 , 5 9 9
C h u rch ill, W in s to n , 9 0 8
C ico u rel, A a ro n , 6 0 , 1 7 3 , 1 9 1
kentler, 9 8 5
sivil itaatsizlik, 1 6 7
C low ard , R ich a rd , 8 4 6 , 8 4 8 , 8 5 3
So u k Sav a, 7 6 , 9 1 , 10 2
s m rg ecilik , 9 2 5
k o m n iz m , 7 6 , 9 1 , 8 9 9 , 9 0 0 , 9 1 2
C o m te , A g u ste, 4 5 - 6
a tm a kuram lar, 7 6 2 , 7 3 3
b irlik telik ak, 2 8 2 - 3
K o n f y s l k , 4 5 0
C o n n e l, R . W , 4 9 4 ,, 5 0 6 , 5 0 9 , 5 1 0 , 5 1 2
su , 8 5 3 ,-4 -5
C ro m p to n , R o sem a ry , 3 6 6 , 3 6 8 , 8 0 4
klt, 5 9 1 , 6 1 7
C u rran , Ja m e s , 6 3 3 - 4 , 6 4 7
sib er su , 8 7 8
l m , 3 0 1 -2 , 3 0 8
d em o k ra si, 8 9 0 , 8 9 2 , 8 9 6 ,9 0 0 , 9 1 6
d em o g ra f, 4 6 6 , 4 6 9 , 4 7 0 - 1 , 4 7 4
bam llk k ltr , 3 9 7 -8
bam llk o ra m , 2 3 3
bam llk kuram lar, 4 5 1 , 4 5 9
b a m l d eiken , 1 1 8
D e rrid a , Ja c q u e s, 5 2 3
g elim e, 4 6 3 , 4 6 8
engellilik, 3 2 4 - 5 -6 , 3 2 8 -9 , 3 3 3
ayrm clk, 2 3 6
ib l m , 8 0 8 -9 , 8 1 0
ev ii id det, 2 6 0 - 1 -2 , 281
D u G ay, Paul, 691
D u rk h e im , E m ile , 4 6
e k o n o m i, 9 4 4 , 9 5 0 , 9 6 0
e itim , 7 6 2 , 7 6 6 - 7 , 7 6 9 , 7 7 0 , 7 7 2
E k m a n , P aul, 1 6 9
e-m ail, 6 4 0
E n g e ls, F rie d rich , 5 1 , 5 1 8
A yd n lanm a, 5 4
ev re, 9 9 1 - 2 - 3 - 4 - 5 - 6 , 1 0 0 5
E sp in g -A n d e rse n , G o s ta , 4 1 2 - 3
E s te s , C a rro ll, 2 2 5 - 6
e tik d inler, 5 9 2
e tn ik lik , 5 3 1 , 5 3 3 , 5 3 5 ,5 5 2 , 5 5 4
A vru p a B irli i, 9 0 3 , 9 2 4 , 9 2 8
E v a n s-P ritc h a rd , E . E ., 5 8 9
deney, 12 5
g en i aile, 2 4 7 - 8 , 2 5 2
ek ird ek aile, 2 4 7 , 2 4 9 , 2 5 2 , 2 5 4
faizm , 9 0 2
fem in iz m , 5 0 1 , 5 1 8 , 5 2 0 , 5 2 2 - 3 -4 - 5
F erg u so n , K ath y , 7 1 0
F erg u so n , N ., 9 2 9
F e u e rb a ch , L udw ig, 5 8 3
F ie ld , F ra n k , 4 1 4 , 421
F ield er, H . G , 2 3 2
Findlay. P , 7 1 5
F in k e, R o g e r, 6 1 4
F in k e lste in , V ic , 3 2 6
F ire s to n e , Sh u lam ith , 5 1 9
F irth , D a v id , 3 7 3 - 4
F isch e r, C laud e, 9 4 9
F lah erty , Ja n , 3 9 4 - 5 -6 , 4 2 2
F o rd iz m , 7 9 4 , 7 9 6 , 7 9 7 , 8 0 1 , 811
b iim se l ilem aam as, 2 0 4
F o u ca u lt, M ich el, 1 5 3 -4 -5
F ra n k fu rt O k u lu , 6 4 6 - 7 -9 , 6 5 5
F ra n sz D e v rim i, 4 4
F reu d , Sig m u n d , 2 1 2 -3
n b lg e ler, 181
G a lileo , G a lei, 45
G a n d h i, M a h atm a, 80
G e e r tz , C ., 581
top lu m sal cin siy et, 2 5 9 , 2 6 2 , 2 6 9 , 2 7 6 - 7 , 2 8 1 - 2
g en etik olarak d eitirilm i yiyecekler, 1 0 1 5
G e rb n e r , G e o r g e , 2 0 8 , 6 5 7
G ersh u n y , J., 2 8 1 , 7 9 1 ,8 0 1
G id d en s, A n th o n y , 1 4 5 , 1 5 9 ,1 6 0
G la sg o w M ed y a G ru b u , 6 4 5 , 6 5 3 - 4 -6
k resel eh irler, 9 7 4
k resel y n etim , 9 8 5
k resel eitsizlik, 4 3 4 - 5 , 4 3 8 , 4 4 0 , 4 5 5
k resel g , 4 5 2
kresel sn m a, 9 9 2 , 1 0 0 3 ,1 0 1 7
k resellem e, 8 5 -6 , 9 5 ,1 0 1 7
G o ffm a n , E rv in g , 1 4 5
G o ld th o rp e , J o h n , 3 5 0 , 3 6 0 ,3 7 5
G o rb a o v , M ih ail, 9 0 0 , 9 0 2
G o r d o n , D av id , 3 9 1 , 4 0 2
G o u ld , S te p h e n Jay, 7 7 4
h k m et, 8 9 2
sera etk isi, 1 0 0 7
sera g azlar, 1 0 0 7 , 1051
Y eil B a r, 6 9 9 , 701
K r fe z Sava, 8 7 , 6 4 8 , 6 7 3
H a b e rm a s, J rg e n , 155
H ail, Stu a rt, 1 5 2 , 5 4 4
H arvey, D av id , 7 9 5

H eld , D av id , 8 9 , 9 5 , 6 6 5
H e rm a n , E d w ard , 6 6 4
H in d u izm , 5 8 1 , 5 8 6 , 591
tarih sel aratrm a, 1 2 6 -7
H itler, A d o lf, 8 0
H o ch sch ild , A rlie, 5 8 -9
so y krm , 5 4 7 , 571
ev sizler, 4 0 7
ecin sellik , 4 8 1 , 4 8 5 , 4 9 7
evii, 8 0 4 , 8 0 9
in sa n haklar, 4 0 , 6 6 4 , 6 7 5
H u m p h rey s, L au d , 1 0 9 , 1 1 4 , 127
H u n t, Paul, 3 2 5
ideal tip, 5 3 , 6 8 8 , 7 1 2
k im lik, 5 4 4 , 5 6 9 , 5 7 2
id e o lo ji, 1 4 6
U lich, Iv an , 3 0 4 , 7 5 2
b ireycilik , 271
sanayilem e, 4 2 - 3 , 4 6 , 4 8 , 6 0
eitsizlik , 3 3 9 , 3 7 5
b e b e k l m oran lar, 4 3 8
bilgi top lu m u , 88
uluslar aras sular, 9 0 9
uluslar aras rg tler, 6 9 7 - 8 -9
in te rn e t, 6 3 4 , 6 6 4 , 6 6 7 -8 -9 -
I Q , 7 7 2 - 3 -4 - 5
Ira k Sava, 9 1 3
sla m , 591
sla m i C ih ad , 9 3 5
Ja sp e r, K ., 2 9 5
K a t z ,J . E , 1 9 2 , 1 9 5
K au tsk y , J., 75
K ey n es, J o h n M aynard , 8 2 9
A yetu llah A li H am an ey, 621
A yetu llah H u m ey n i, 621
M u h a m m ed H a tem i, 621
ak rabalk, 2 4 6
K u -K lu x -K la n , 5 3 3
bilgi top lu m u , 88
IK u n g , 1 8 8
yaftalam a kuram , 8 4 8 - 9 , 851
L a ca n , Ja c q u e s, 5 2 3
L a o -tz u , 5 9 2
L aqu eu r, W., 931
L a w ren ce, S te p h e n , 5 4 0
L a z a rsfeld , Paul, 6 4 7 , 6 5 5
lib eralizm , 5 1 7
y aam b e k len tisi, 4 6 9
yaam yk leri, 12 5
yaam tarz, 3 6 6
L in c o ln , A b ra h a m , 6 3 0
L ip se t, S e y m o u r M a rtin , 3 7 3
L o m b r o s o C esare, 8 4 0
1083
n d e k s
L y o ta r d ,J. E ., 1 5 2
M a c an G h a ill, M a rtin , 5 1 4
M a c p h e rso n R a p o ru , 5 6 4
m a k ro so sy o lo ji, 6 0
M aj r, Jo h n , 9 1 2
M alth u s T h o m a s , 4 6 8
M alth u su lu k , 4 6 8
M arsh all, G o r d o n , 3 7 3
M arx, K a ri, 50
M arx izm , 57
M a so n , A ., 8 6 9
M a so n , D av id , 5 5 4
M a so n , J a n , 2 9 9
kide iletiim aralar, 6 3 1 -2 , 6 3 5 , 6 4 5
M cC h esn ey , R o b e r t, 6 6 4 , 6 7 2
M c L u h a n , M arsh all, 631
M ead , G e o r g e H e rb e r t, 57
M eadovvs, D . H ., 4 6 8
M e r to n R o b e r t, 1 3 8
m ik ro so sy o lo ji, 60
M ic r o s o ft, 4 3 0
g m e n le r, 5 5 5 -6 , 5 6 9
M ili, J o h n Stu a rt, 5 1 7
M ills, C. W rig h t, 3 8 , 4 1 , 61
m o d e rn le m e ku ram , 4 5 5
M o d o o d , T a riq , 2 5 6 , 5 3 6
M o h a m m a d i, A li, 6 7 6
M o lo tc h , H arvey, 1 9 5
tekelilik, 2 4 7 , 2 5 3
M o rm o n la r, 2 4 8
H azreti M u h a m m ed , 5 9 1 , 5 9 5 , 6 1 9
M u rd o ch , R u p ert, 6 4 5 , 6 6 1 , 6 7 2
M urray, C h arles, 3 6 1 - 2 - 3 - 4
n a n o te k n o lo ji, 1 0 0 5 -6 , 1 0 1 7
N A TO , 698
Y e n i i P artisi, 4 2 0 - 1 -2
Y e n i S o l, 8 5 2
N e w to n , Isa a c, 4 6
ek ird ek aile, 2 4 8 - 9 , 2 5 4
O akley, A n n e , 281
yallk, 2 1 8 , 2 2 2 , 2 2 4
oligari, 6 9 2
o lig o p o l, 7 0 2
A k n iv ersite, 781
s zl tarih, 1 7 6
rg tler, 6 8 3 , 7 0 4 , 7 0 6 , 7 1 0
rg tl su , 8 7 5
O sm a n l m p arato rlu u , 1 3Pakulsky, J a n , 3 5 3
P arso n s, T a lc o tt, 7 3 3
katlarak g z le m , 120-1
k atlm c d em o k rasi, 8 9 7
P a sco e , E ., 193
P a ssero n , J. C ., 7 5 8
 n d e k s

p olis, 8 4 3 , 8 7 7 d erlem e, 1 2 2 ,1 2 8
siyaset, 8 9 0 , 8 9 9 , 9 0 3 , 9 3 8 T a lib a n , 621
kirlilik, 9 9 2 T a y lo riz m , 7 9 4
p o rn o g ra fi, 4 8 5 , 491 T h a tc h e r, M arg aret, 3 1 8
p o z itiv iz m , 4 5 n c Y o l, 9 1 3
p o stm o d e rn iz im , 1 5 2 , 1 5 6 n c D n y a , 75
yoksulluk, 3 8 8 , 3 9 0 , 3 9 2 T im e , W arn er, 6 6 6 , 6 6 9
g , 8 9 2 -3 T n n ie s , F erd in an d , 9 4 5
m o d e rn n c e si to p lu m lar, 6 2 to te m iz m , 5 8 4
m ahk u m lar, 8 4 1 , 8 7 9 k en tsel d n m , 9 5 8
p ro testa n la r, 6 11 k end ilik , 9 4 4
halk sal, 3 0 2 su kirlilii, 9 9 9
kam usal alan, 1 5 5 , 1 6 0 W eb er, M a x , 52
P u tn a m , R o b e r t, 3 6 7 beyaz yakal sular, 8 4 8 , 8 7 2
rk m k , 3 4 2 -3 W ild e, O sc a r, 2 3 2
H aim i R a fsa n ca n i, 621
R eagan , R o n a ld , 4 1 7 , 4 2 3
R e ich , R o b e r t, 7 0 8
R eid , Iv a n , 7 3 7
R e ith , J o h n , 6 3 5
R o o s v e lt, F. D ., 7 0 4
11 E y l l olaylar, 901
Sad d am H sey in , 8 9 6
S a sse n , Sask ia, 9 7 4 , 9 7 7
laiklik, 5 8 8 , 6 0 1 , 6 1 5
seks tu rizm i, 4 9 3
Sh a k esp ea re, T ., 3 0 6 , 3 2 7
Sh ap iro , R o b e r t, 1 0 1 3 , 1 0 1 5
Shaw, W illiam , 9 7 6
S h eld o n , W. A , 8 4 0
S h e rm a n , B ., 8 2 9
S h u p e, A ., 6 1 3
S id d h arta G a u ta m a , 5 9 2
S im m el, G e o r g , 9 4 5 , 9 5 4
S im o n , W illiam , 4 9 4 , 5 0 4
S im p so n , G . E ., 5 3 9
S im p so n , J. H ., 6 2 3
S im p so n , O . J ., 6 4 8
S in g h , F a u ja , 2 1 8
S jo b e rg , G ., 9 5 5
Sk eg g s, B everley , 3 6 7
S k o c p o l, T h e d a , 12 7
Slap p er, G ary , 8 7 4 -5
S m a rt, C a ro l, 2 6 5
S m ith , A d a m ,7 9 4
top lu m sal serm ay e,7 2 0
to p lu m sa l d eim e, 2 9 8
top lu m sal d lan m a, 391
to p lu m sa l etk ileim , 1 9 5 , 1 6 9 , 1 7 1 , 1 8 0
top lu m sal h a rek etlilik , 3 7 2
d am g a, 3 0 2 , 3 1 1 , 3 1 2 , 3 2 5
tabak alam a, 3 3 9 , 3 4 5 , 3 7 8
intihar, 5 0 , 5 9

1084
 nrm wr^w
[Sosyoloji
S o s y o lo ji, n e m li k o n u ta r t m a v e k u ra m sa l b a k a larn , e n y e n i ta rtm a la r
g z n n d e b u lu n d u ru p ta rih se l a rta la n la ry la b irlik te s e rim le m e k te d ir. Bun u
y a p a rk e n d e , r n e in "Su v e Sap kn lk", "Irk, Etniklik v e G ", 'T o p lu m sa l C in siy e t
v e C insellik" g ib i u z m a n lk k on u larn a k v e a n lalr bir b i im d e e le alm ak tad r.

K itabn n e m li z e llik le rin d e n biri d e ayrn tl b ilg ile r k m e si i e r is in d e g e n e l

s o s y o lo jik b a k a s ta m a sd r. B u d a r e n c ile r in g e n e llik le d e rs k itap larn d an
ed in d ik leri p a r a la n m lk v e farkllk iz le n im in e kar h o bir p a n z e h ir g ib i
d u rm a k ta d r.

S o s y o lo ji g n l k y a a m d a k i p e k o k m a lz e m e y i, in san larn k e n d i y aa n tla rn

so s y o lo jin in b a k a sy la e le a lm a y z e n d ird i i iin , sra d a n o k u r iin d e n e m li
bir b av u ru kitab o lm a z e lli i ta m a k ta d r.

Tmyle Gzden Geirilmi

5. Basm