You are on page 1of 158

SRNRT SOSYOOJISI

NATHALIE HEINICH

eviren : Turgut Arnas

:I:
)>
c
m
:I:
m
z
o
:I:

ARATIRMA
DIZISI
Q}
BAGLAM
Nathalie HEINICH Sanatlar ve Dil zerine Aratrma Merkezi
erevesinde, CNRS'te aratrma yneticisidir. Pierre Bourdieu'nn
eski rencisidir; Bourdieu izgisinde anket sosyolojisine arlk
vermek gerektiine inanr, bununla birlikte "eletirel" amal bir
sosyolojiye srt evirmitir. almalar bugn en ok pragmatik
sosyoloji perspektifinde konumlanyorsa da, Norbert Elias'n zellikle
tarihsel sosyolojisinin katklarna balln srdryor. Balca
olarak plastik sanatlara, edebiyata ve sinemaya ayrlm olan eski
alma alanlarndan destek bulan yeni almalar, kendi deyiiyle,
sanat "n" sosyolojisi deil, sanat "dan kalkan" bir sosyolojiye
eilimlidir ve ampirik, analitikbetimsel, anlamak nitelikli, normatif
kart bir deerler sosyolojisine ynelmitir.
ok sayda alma ve yazlar arasndan u balklar verebiliriz:
La G/oire de Van Gogh (Van Gogh'un nam, 1991), Du peintre a /'artiste
(Ressamdan sanatya, 1993), Le Trip/e jeu de /'art contemporain
(ada sanatn l hareketi, 1998), Ce que /'art fait a la socio/ogie
(Sanatn sosyolojiye getirdii, 1998), Etre ecrivain (Yazar olmak,
2ooo), L'Efite artiste (Sanat elit, 2005), La fabrique du patrimoine
(Ulusal mirasn yapl, 2009), De la visibilite(Grnrlk, 2012).
SH NHT SOSYOLOJISI
NATHALIE HEINICH

eviren Turgut Arrc.s


Balam Yaynlar 370
inceleme-Aratrma 256

ISBN 978-605-5809-67-6

Natalie Heinich
zgn Ad: La Sociologie de l'art

Sanat Sosyolojisi

La Decouverte, 2004
Balam Yaynclk

Birinci Basm: ubat 2013


Kitap Tasarm: Canan Suner
Bask: Huzur Ofset
Davutpaa Cad. Gven Sanayi Sitesi
B Blok 336/1 Topkap/i stanbul

Yaynevi Sertifika Numaras: o81


Matbaa Sertifika Numaras: 25116

BAGLAM YAYINCILIK Ankara Cad. 13/1 34410 Caalolu/lstanbul


Tel: (0212) 513 59 68/ 244 41 60 Tel-Faks: (0212) 243 17 27
Web: www.baglam.com e-mail: baglam@baglam.com
iiNDEKiLER

Giri ..................................................................................... 9
Sanat sosyologlarnn sosyolojisi ................................ 10
Sosyoloji zellii ...... .................................................. 11
Sanat zellii ............................................................... 12

Birinci Blm
SANAT SOSYOLOJiSiNiN TARiHi .
.. ....... ....... . .. . ;............... 15
. ..

1/ Bir tarih ncesinden tarihe doru ....................... .. .... .. . . . 17


Sosyoloji katksnn snrll ....................................... 17
Kltr tarihi gelenei ................................................... 18
OErwin Panofsky'ye gre perspektif ............................ 21
kuak...................................................................... 22

ll/ ik kuak:_Sosyolojik estetik ..... . ..


. .. ... . .... ...... .. . .
.. .. ....... . 25
Marksist gelenek.......................................................... 27
Dlucien Goldmann'n Gizli Tanrt's ...
..... . . . . .
... .. ......... ... 28
Frankfurt Okulu ............................................................ 30
DWalter Benjamin'de yaptn bys olgusu ............... 31
Pierre Francastel'in sosyolojisi .................................... 31
Dfrancastel, sanattan sosyale doru ........................... 32
Sosyoloji ncesi bir aama........................................... 35

lll/ ikinci kuak: sosyal tarih .


.......... ... ..... . . .
............ ........... 37
Mesenlik ...................................................................... 37
Kurumlar ............... :...................................................... 39
Balamlarn saptanmas ............................................. 40
DMichael Baxandall'a gre grme kltr .................. -43
Sanatseverler ............................................................... 45
Ofrancis Haskell'in Yeniden Keifleri ........................... 45
OPhilippe Junod'ya gre estetik .................................. 48
retenler ................................................................. so
DR. ve M. Wittkower'e gre sanatlar ......................... so
IV1 O nc kuak: anket sosyolojisi S4
Sanat sosyolojisinin bir tarihi var. ............................... ss
U Bir nc: Roger Bastide ......................................... s6
[jBirka deerlendirme S7

ikinci Blm
SONULAR ........................................................................ s9
V1 Kabul grme, resepsiyon ............................................. 61
Sanatla ilgili evreler morfolojisi ................................. 6s
Beeninin sosyolojisi .................................................. 6s
DAyrduru ................................................................. 66
Kltrel pratikler ......................................................... 67
[JSanat sergilerinin ykselii. ..................................... 68
Estetik alg ................................................................... 70
OVasat bir sanat ........................................................... 71
Sanatta beeni ............................................................. 74
OYan Gogh'un nam ..................................................... 74
VI/ Arac sre, mediasyon .................... . . ................ .......... 76
Kiiler ........................................................................... 76
DSergileme grevinden kratre gidi ......................... 79
Kurumlar ..................................................................... So
DKltrel eylemde ikilemler ......................................... 81
Kelimeler ve eyler . . .................................................... 82
DSanat ve para ............................................................ 84
Arac sre, mediasyon kurarnlar ............................... Ss
CJMediasyon sosyolojisi ............................................... 87
DAlanlar sosyolojisi ......................................... ............ 88
man(n)ma sosyolojisi ................................................. 91
Kendine zg bir hiyerari ..................................... ..... 94
cKurumlarn krlganl .............................................. 94
VII/ Oretme .
....... ............... . .
. . .... . . . ...
. . . .......... . .. ..
.. .. . 97
. . . . . . ..... .

Sosyal morfoloji ........................................................... 97


c-JGrnrlk kriteri ..................................................... 99
Basknln sosyolojisi ............................................... 100
r::.Yapt, alan, habitus .................................................. 102
Etkileirnci sosyoloji................................................... 104
CJBecker ve Bourdieu.................................................. 106
Kimlik sosyolojisi ....................................................... 107
lJNorbert Elias'n Mozart' .......................................... 107
J"Sanat" szc .................................................... 111

VIII/ Yaptlar sorunu ..... ............. ... ........ .. . . ...... . . ... 113
.. .... . . . .. .

Sanat yaptlarndan konumak gerei ....................... 113


DYapt, obje, kii ........................................................ 115
Yaprta deer biilme: grecelik sorunu ....................... 117
IJSanatn snr izgileri ............................................... 119
Yorumlamak: zgnlk sorunu .................................. 121
iJYorum disiplinleri .................................................... 122
Gzlem yapmak: Pragmatik bir sosyoloji iin............. 125
OBir enstalasyo n pragmatii.................................. 127
Sonu/ Sosyolojinin zorlanmas . .
... . . . ......... ...... . .
....... ...... 130
Sanat sosyolojisine otonomi getirmek ....................... 131
Sosyologculuktan syrlmak ....................................... 132
Eletiriden kmak...................................................... 133
CJGenellemenin belirsizlii ......................................... 133
Normatif sosyolojiden betimsel sosyolojiye .............. 135
osanat ve siyaset.. ,..................................................... 136
Aklama'dan anlama'ya doru .................................. 137
LJSanat ve tekil duru ................................................. 138
Bir drdnc sanat sosyolojisi
kuana m gidiyoruz? .............................................. 140
Kaynaka ................................................................ .................... 142
Gi ri

italya'da bir sre nce srdrlm bir aratrma


sosyoloji almalar n n yalnz %o.s'inin sanat sosyoloji
*
sine girebileceini gsteriyord u [Strassoldo, 1998] . Bu
sonu iki eyi dikkate almaya gtrr ve bizi sosyoloji
disiplininin ortaya att sorunun ortasna tar: birincisi
sanat sosyolojisinin snr lar n belirleyen lterin hayli
aynak olmas. Bu nedenle neyin sanat sosyoloj isi, neyin
olmad stnde an lama n n kolay olmad; ikincisi
neminin saysal okluk ile llemeyecei, genelde
sosyoloji iin nemsenecek sorunla( balatmas, ve sos
yoloji snrlarn srekli sorgulamasdr.
Sanat sosyolojisin in snrlar n izmenin gl ge
leneksel olarak ayn kon uyla u raan disipliniere (sa
nat tarihi, eletiri, estetik) sk yaknlndan te, sos
yolojiye bitiik sosyal bilim iere (tarih, antropoloji, psi
koloji, ekonomi, h ukuk) olan yakn lndandr . Bu n e
denle b u d isiplin lerin tmyle ilgili bir a n ket yaplsa
byk bir olaslkla sanat sosyolojisine daha ok arl k
tan yacaklardr, nk sanat sosyolojisi deyimi sosyo
lojiden uzakta kullanlmak istenebilir. Altml y llarda
bir i ngiliz aratrmac n n sapta d gibi, sanat incele
yen sosyologlar sosyal tar ihilerd en, sanat tarihiler i n
den y a d a sanat eletirmenlerinden p e k far kl deildir
ler [Barnett, 1965, s.198] : bu saptama bugn bir lde
doru luu n u koruyor.

Keli parantez iindeki referanslar kitap sonundaki bibliyografyaya


gnderir.

9
Sanat sosyologlarnn sosyolojisi

i k nce sanat sosyologlarnn ki mler olduu n u sora


lm. Bu soruya iki yan t verilebilir: Jenealoji (ecere) diliyle
tarihsel yant, mesleksel stat diliyle sosyolojik yan t. Bu
bilgi dalnn bugnk d urumuna bakmak iin son uncudan
balayp grelim: bir kurum olarak sanat sosyologlarnn
sosyolojisine bakmak bu daldaki entelel<tel geleneklerin
eitliliin i gstermek iin bir giri olabilir.
Sanat sosyologlar ilk nce niversite iindendir: bu
ilk k noktalardr. Paradoksal olarak en ok sosyoloj i
de deil, sanat tarihi ya da edebiyat b lmlerinde olu
yorlar ki bu, konunun disipline ar bastn gsteriyor.
Bu balamda daha ok, yaptlar incelemeye dnk,
yapt yor u m lamak isteyen bir yorum sosyolojisi kar
sndayz. Bu sosyoloji tarihle, estetik, felsefe ve hatta
sanat eletirisiyle s k balar kurabiliyor. almalar
dergiler veya bilgince yazlm kitaplarda yayn lanrlar.
Bu alanda Fransz dilinde tek uzman dergi Sociologie de
/'art (Sanat Sosyolojisi). Doksanl yllardaki kndan
beri marjinal bir yeri var d r.
Devlet aratrma servislerinin anket kurumlarnda yr
tlen sanat sosyolojisi farkldr nk bir kuaktan eskiye
gitmez. Bu kurumlarda metodoloji asl olarak istatistik
arlkldr ve yapt incelemesi pek olmaz: kamu, devlet
kurumlar, fnansman kaynaklar, pazarlar ve reticileri
dikkate alrlar. alma sonularnn dolam daha ok
anket raporlar yoluyla yaplr-"gri literatr" denilen alandr
bu-, ender olarak da halka dnk yaynlar yaparlar.
n iversite ve a n ket kurumlarndan sonra bir nc
alan ara trma kurumlardr: d lke enstitleri, vakfla
r, CN RS (Ulusal Bilimsel Aratrmalar Merkezi), Sosyal
Bilim Aratrmalar Yksek Okulu (EH ESS) ve Fransa
10
"Byk Okullar". Bun larda retim eitlidir, edebi yo
rumdan istatistik analize uzanr; ikisi aras, n itelik anketi
-syleiler ve gzlem- burada niversiteler ve devlet
kurumlar nda olduundan fazladr. Akademik ar lktan
uzak olduklar ve kararlar nda yan yar d miara baml
olmad klar iin bu sanat sosyolojisi bir yere kadar nor
matif ilevlerden (estetik deerin saptanmas) kendini
syrmtr. Bu normatif ilevler niversitelerde sor unsal
olarak ve ayrca inceleme kurumlar i in nem tayan
ekspertiz grevleri olarak yaygn d r . Belki inceleme ile
vine dayal temel aratrma kriterlerine uygun luu nede
n iyle bu byledir . Yaptklar yayn larn sosyoloji alan
iinde kimi zaman da onu aarak yan k yapmas bu yz
dendir .
Sanat sosyolojisinin tarihesine girmeden nce bu
noktalar gzden karlmamaldr: nk gn mze, son
aratr clar kuana varncaya dek sanat sosyolojisi
yalnzca niversite erevesinde icra edild i ve bu ender
olarak sosyoloji b lmlerinde yapld.

Sosyoloji zellii

Bir olaslkla sosyolojinin hibir alan bu kadar farkl ku


aktan entelekteli ve bu nedenle heterojen alma krite
rini bir arada grmedi. Sanatyla yapt aras ndaki balar
inceleyen sanat tarihi geleneiyle, seyredenle yapt arasn
daki balar ineeleyer estetik gelenei arasndaki sanat
sosyolojisi, tanm okluu ve sosyolojiyi uygulamadaki
oulluu aa vurarak, hem gen hem de ayr anlaylar
gden bir bilim dal oluunun skntsn ekti.
stelik kon usunun ekicilii, yol at sylem
!erin okluu ve eitlilii, metotlar ve ara lar ya da

11
problematikleri zerine dnmeyi gletiriyor. ok say
da incelemeye yol am ve bu denli deerlendirmeye u
ram bir alanda nasl zgn sosyolojik bir yaklam kuru
labilir (bir sanat ya da sanat tarihinde bir sanat akm
stne en kk almann bile bizi bitmez tkenmez bib
liyografya okumak zorunda braktn bir d nelim)?
Sanat ve edebiyat h manist gelenein seilmi alan
dr. Bu gelenek sosyolou "kltr efendisine" indirgemek
ister, bunun obje olarak kendi bana bir deer olduunu
ve bu deerlere yakn d uran kiiyi ekeceini bilir. Bu,
tam da bu nedenle sosyolog iin uygunsuz alandr. En
azndan amac "sanat stne dil dkmek" olmayp, ger
ek sosyoloji yapmak ise ve alan n n kendisinden bekle
dii llere yz evirmiyorsa. Sosyoloji kimi zaman ken
disi bir aratrmav ilgin klabileceinden, gelecekteki
deeri sosyal bilimler tarihi iin belgesel deerinden ba
ka nitelii olmayan bir yn almaya yol at. Bunlarn
bazlar burada bu yanyla alnt olacaklard r.
Bu nedenle -kendisine duyulan ilgiden te- neyin sos
yoloji olabileceinin net olarak sanat sosyolojisinde belir
lenmesi gerekir. Bu kaygm z sanat sosyologlar n n bt
n tarafndan paylalmyorsa da, sunumumuzu, konuyla
ilgili belirecek sorun larda, bu kayg ynlendirecektir.

Sanat zellii

Kanlmaz bir baka glk sanat sosyolojisinin u


ra ala n n belirlemekle ilgilidir. Sanat sosyolojisi sklk
la "kltr" sosyolojisi ile kar trlr veya birlikte dn
lr. Kltr terimi bilindii gibi son derece okanlaml,
polisemiktir, zellikle daha ok sanat pratiklerine odak
lanan Fransz anlay ile, daha a ntro polojik olan, bir

12
toplumda uygarlk veya trelerle ilgili her eye alan
angio-sakson anlay arasndaki ayrlk bakmndan
okanlamldr [Cuche, 2004].
Burada yalnz "sanatlar", baka deyile yaratclk ola
rak kabul edilmi edimleri ele alacaz. Sanat sosyolojisi
nin amalarndan biri zellikle zamanda ve mekandaki
deimeleriyle bu tr bir kabul etme srecinin nasl ile
diini incelemektir. Dolaysyla (ksmen ulusal zenginlik
dnda) ne bo vakit uralar, ne medya, ne gnd ik
yaam, ne arkeolojiye deinilecektir. lanaatl beceriler,
spantan yaratclk biimleri de, naif yaptlar, ocuk ve deli
yaptlar, kurumsal ada sanat snrlarna entegre deil
seler ilgi alanmzn dnda kalacaklardr. Bu, sanatn
zgn yapsyla (ki sosyolojinin ii bu deil)ilgili bir pozis
yon olmayp kitabn snrn belirlemektir.
Plastik sanatlara, edebiyat, mzik, sahne sanatlar,
sinema [Dam. 2ooo] ya da uygulamal sanatlara girip
girmediklerine gre, sanat sosyolqjisinin deiik akmla
r bugne dek eit biimde geli m e gstermediler. Yer
darl ve okunurluk nedenleriyle, kitap bunlardan g
nmze dek en ok incelenmi ilk zerine odaklana
caktr. ok sayda aratrma ve zengin yeni almlar
rettikleri iin plastik sanatlar ayrca vurgulanacaktr.
Birinci blmde kronolojik ve entelektel ayr ku
akta bu disiplinin tarihine bakacaz: bunlar sosyolojik
gzle estetik, sanatn sosyal tarihi ve anket sosyolojisi
kuaklardr. Bir ikinci blmde sonuncuya odaklanarak
ana ternalarna gre elde ettii belli bal sonular gs
tereceiz: sanat yaptnn kabul grmesi, araclk kurumu
(mediasyon), sanat retimi ve yaptlar. Sonu blmn
de, sanat sosyolojisinin dourduu sorunlar gsterme
ye alrken, neden sosyoloji iin bir alternatif duru

13
oluturduunu anlamaya da alacaz. nk sanat
sosyolojisinin grevi sanat olaylar ve sanat deneyiminin
yapsn iyi anlamaya almak ise de, bunun sonucunda
sosyolojiyi kendisi ve kendi snrlar zerine dnmeye
de gtrmektedir.

Ll.
Birinci Blm
SANAT SOSYOLOJiSiNiN TARiHi

Sosyoloji yeni bir disiplindir ve geliimi yzyldan bi


raz fazla bir srede ok hzl oldu. Bu durum sanat sos
yolojisi iin daha da gze batc: bu nedenle bugn sanat
sosyolojisini genel ve homojen bir disiplin olarak tanm
lamann hibir anlam olamaz. Ne olduunu grmek ve
elde ettii deiken ve sayca ok sonuta yol bulmak
iin tarihesine bakmak zorunludur. Bu tarihe onun
kua iinde kronolojisini ve sorunsallar iin kulland
entelektel donanm grmeyi gerektiriyor.
1/Bir tarih ncesinden tarihe doru

Sanat sosyolojisinin ne olduunu belirlemenin g


lklerinden biri onun asl kkeninin sosyoloji disiplininin
tarihinde konumlanmyor oluundadr.

Sosyoloji katksnn snrll

Sosyolojinin kurucularnn estetik meselesine az


nem verdikleri bir gerektir. Emile Durkheim sanat ola
yna onu din balarnndan bir sapma grerek yaklat
[Durkheim, 1912]. lm sonras 1921'de yaynlanm
mzik stne bir yazsnda Max Weber, slup farklarn
rasyonalizasyon srecinin tarihine ve eldeki teknik kay
naklara balyor ve mzik teknikleri sosyolojisinin de
temellerini atm oluyordu.
Ayn dnemde yalnz Georg Simmel bu aray az te
ye tad ve Rembrandt, Michel Angelo ve Rodin zerine
yazlarnda [Simmel, 1925], sanatn sosyal koullanma
sna, zellikle Hristiyanlkla olan baiarna ve dnyaya
fetseti bakn yaptlar zerindeki etkisine aklk getir
mek istedi. rnein sanatta simetri beenisi ile otoriter
devlet ynetimi biimleri veya sosyalist toplumlar ara
sndaki yaknla atfta bulunuyor, liberal devlet biimle
rinde ve bireycilikte ise daha ok asimetri olgusunun yer
aldn sylyordu.
Bu ilk balang sosyologlar arasnda, sanat ze
rine en ok eilen kiinin ayn zamanda "kltr tarihi"

17
diyebileceimiz bir alana en yakn olmas da kukusuz
rastlant deildir: Simmel'in almalar da aslnda aka
demik sosyolojinin snrlarnda konumlanr [Vanden
berghe, ooo]. Bu eilim bakalarnda da grlr: sana
ta yakn gelmek sosyolojiden uzaklatm ve sa'iat tari
hine, sanatn bu eski inceleme alanna kaydrr. Bu iki
alann u snrlarnda "sanatn kltrel tarihi" gibi bir yer
belirir ve sanat sosyolojisinin balanglar olarak geriye
doru okuyabileceimiz almalar oradan kalk yapar
lar. Fakat sanat sosyolojisi adn ve hedefini tamazlar
nk yalnzca bal olduklar tarih ve sanat tarihi alan
n gelitirmeye dnktrler.

Kltr tarihi gelenei

Sanat sosyolojisinin balanglarnda kltr tarihi


nemli bir yer tutuyordu. Bu akm XIX. yzyldan bala
yarak ortaya kt: Jacob Burcl<hardt'n italya'da Rne
sans Uygarltt t da [186o] siyasal ve kltrel balam ile
sanattan ayn lde sz ediliyordu; ingiliz sanat tarihi
lerinden John Ruskin ve zellikle William Morris [1878]
sanatn sosyal fonksiyanlarna ve uygulamal sanatlara
ilgi duydular. Fransa'da Durkheim'e yakn Gustave lan
son [1904], byk kuramsal senteziere deil de, olgular
zerine kurulu ampirik, endktif bir yaklam izlemesiyle
edebiyat tarihine sosyolojik bir ynelim vermeyi denedi.
Fakat XX. yzylda sanatn kltrel tarihi en ilgi ekici
gelimelerini en ok iki sava arasnda Almanya ve Avus
turya'da kaydedecektir.
rnein 1926'da gen tarihi Edgar Zilsel Deha,
Antikite 'den Rnesans'a Bir Kuramm Tarihiti yaynlar,
kitap birka yzyl zerinden yaratclk ve bulu'un farkl

18
alanlar arasnda -air, ressam, heykeltra, bilim adam,
mucit ve byk kaiflerde- deha olgusundaki anlam
kaymalarn ve zellikle balangta yaptiara atfedilen
deer'in nasl yaratcnn kendisine gittiini gsterir ve
gnmzde sanat iin soylu bir ama olmayan nam
salma arzusunun Rnesans dneminde kabul gren bir
motivasyon olduu grlr.
*
Bu sorunsada Otto Rank' n Kahramanm Douu Mi
tosu [1909] adl kitabnda daha nce inceledii mesele
baka bir adan ele alnr. Max Scheler daha sonra ko
nuyu ne kararak, Aziz, Deha, Kahraman [1933) ile
byk adamlarn ilgin bir tipolojisini nererek, sanaty
srad insanlardaki sivrilme ve deerlenme srecinde
ele alr. Ayn perspektiften bakarak Ernst Kris ve Otto
Kurz 1934'de hakl olarak n kazanan ve kendi trnde
imdiye dek almam bir baka alma yaynlarlar:
Sanat Adammm imaji, Efsane, Mitos ve By adl al
ma sanatnn zihinsel tasarmlar zerine bir ankettir;
sanat biyografleri, sk grnen sanat motifleri incele
mesi kolektif bir imgelemin varln artrrlar. Kah
ramanlatrma, doutan gelen yetenek, sanata erken
adanma, yetenein kurduu sanat bys ya da sanat
yaptlarnn doast erki bu kolektif imgelerde yer alr
lar. Burada sanatnn sanat projesi ile aklama getir
mek, sanat yaptma odaklanma, sanatda eletirel gizli
ama ya da gerei gsterme amac yol<: incelemeleri
yazanlar yalnz sanat stne kurulu bir kolektif imgelemi
aa karmak isterler; bu neredeyse antropolojil< bir
yaklam, ama ne yazk ki en azndan iki kuaklk bir
sre iin balad gibi biter.

'Avusturyal psikiyatr, psikanalist (1884-1939) (.n.) . .

19
Bu yzyln en nl Alman sanat tarihisi Erwin Pa
nofsky'nin ok ynl yapt da sanatn kltrel tarihine
balanr. iki sava arasnda Almanya'da, daha sonra
Birleik Amerika'da alan Panofsky kendini hibir za
man sosyolog olarak grmedi, fakat sonradan Pierre
Bourdieu'nn 1967'de Panofsky'nin Gotik Mimari ve
Sko/astik Dnal sinin [1951] Franszca evirisine yaz
d sonszle sanat sosyolojisine sokulmu oldu.
Panofsky bu yaptnda Orta a'da mimari formlarla
kltrl snfn sylemindeki yap arasndaki homolojiyi,
baka deyile yapsal benzerlii gsteriyor. Galile Sanat
Eletirmeni [1955a] kitabnda da ayn ekilde Galile'nin
estetik dnceleriyle bilimsel konumu arasndaki ho
molojiyi aklyor, zaman iin modern olan estetik d
ncesinin paradoksal olarak, onun Kepler'den nce,
gezegenlerin bir elips yrnge izdii buluunu engel
lemi olduunu gsteriyordu. Ayrca, Panofsky'nin sa
natta imajlar yorumu stne byk katklarndan biri de
aamal bir analiz getirmesinde yatar: bunlar srasy
la, ikonlar analizi (imajn, ikonun plastik boyutu), iko
nografk analiz (bunu tanmlayan sanatsal konvansiyon
lar), ve ikonolojik analizdir (imajn arkasndaki dnya
gr); bu nc aama bir toplumun y;3ptlaryla
"sembolik formlar" arasnda balar kurulabileceini
gsteriyordu [Panofsky, 1955b].

20
Erwin Panofsky'ye gre perspektif

i k kitaplarndan birinde, bir dzizgisel perspektif ge


Sembolik Form Olarak Perspek limitir. Bize artk "doal"
tifte [1932], Panofsky perspekti grnen bu perspektif bir an
fin kullanmn, insann dnya ile lamda, Weberci bir sorunsal
ilikilerinin felsefesine gnde dan bakacak olursak, grme
ren bir uzam felsefesinin yap o lgusunun "rasyonalizasyonu"
lanmas olarak analiz ediyordu. srecini oluturur:
Geleneksel kurama gre, R "Sanat "bilim" boyutuna
nesans'n objektif, natralist karmasndan baka (Rnesans
bir d nya grne karlk iin sz konusu olan, yksel
olan merkezi dzizgisel mektir), merkezi d zizgisel
(lineaire) perspektifi buluu n perspektifin bulunuu znenin
dan nce, perspektif yoktu. grsel duyumlarnda rasyonali
Panofsky ise i lk a'da ampi zasyon u yle ileriye gtrd ki
rik, sbjektif bir dnya gr tam da bu sbjektif d uyum
ne karlk olan ve Rnesans'ta bundan byle, modern anlamda
baz sanatlarn kullanmay salam temelli ve de "sonsuz"
srdrecekleri bir eriizgisel bir deneyim dnyasnn yaplan
(ya da trigonometrik) perspek masnda temel oluturd u (...) .
tifin var olduunu ileri srer. Psikofzyolojik uzarnn matema
B una paralel olarak Orta a tik uzama dntrlmesi baa
boyunca, natralist bir objektif rlmt, baka trl syleyelim,
lik'e deil de, bir "d nya gr sbjektifn objektivasyonu ba
"ne, bir tr "sembolik form" arlmt (Sembolik Form Olarak
fikrine kar lk olan, zellikle Perspektif, Minuit Yaynlar, Pa
de sonsuzluk kavramn ieren ris, 1975, s.159).

Panofsky'nin sayca ok olan yaptlar sosyolojik bir


bakn tesine geer. Onun sosyolojik bak bir "kt
tr"n genel olan dzeyiyle bir yaptn zet dzeyi arasn
daki bamllk ilikiterini vurgutamasnda grlr. Sanat
sosyotojisiyte kesime noktas az; fakat sosyotojide de,

21
sanat tarihinde de pek benzeri olmayan, mant, aratr
cl ve dnce boyutundan kaynaklanan byteyid etki
Panofsky'yi bilgi alanlarnn stnde bir entelektel kl
yor. O, her halkarda sanat tarihi ile sosyolojiyi ayran
izgiyi pek katniatrmamak gerektiini iaret ediyor.

O kuak

Sonuta, sanat sosyolojisi yaptklarn ileri sren ya


da kabul edenler balangta ne sosyolojiden ne de kl
tr tarihinden gelmilerdi. Sanat sosyolojisi sanat
lar/yaptlar ikilisine geleneksel ynelimi krmak isteyen
estetik ve sanat tarihi uzmanlarnn elinden kt: sanat
stne incelemelere nc szc -"toplumu"- yer
letirmeleriyle yeni bir bak as, bu ayla da yeni alan
ortaya km oldu. Fakat bu bak farkl biimlerde kul
lanld. Burada ana eilim ayryoruz, bu eilimler
entelektel kuaklara, corafi kkenlere, farkl eitim
alanlarna ve epistemolojik anlayiara datyor.
Sanata ve topluma ilgi duymak, geleneksel estetii
dndmz zaman sanat sosyolojisini balatan an
oluyor. Fakat yeni alann yarm yzyldr gerekletirdii
gelimelere baktmzda, bugn bize az ok miyad
dolmu, daha ok sosyolojik estetik adna layk bir y
nelme olarak grnyor. Sanatta toplum arasnda ba
olduunu dnmek XX. yzyln ilk yarsnda estetik ve
felsefede, marksist dncede ve de ikinci Dnya Sava
sralarnda, snflandrlmas g sanat tarihilerinde
ortaya kt. Ender istisnalar dnda, genelde iinden
kt Alman geleneine uyarak, soyut dn teme
linde biinlendi. "Sanat sosyolojisi" ad altnda uzun

22
sre niversitelerde verilen eitim en ok bu "sosyolojik
estetik"e gnderir.
ikinci Dnya Sava'na doru ortaya kan ikinci ku
ak, zellikle ingiltere ve italya'da gelimi olan, ok
daha ampirik bir gelenekten, sanat tarihilerinden hare
ket ediyor. "Sanat" ve "toplum" arasna kprler atmak
yerine, belgesel alma tarafls bu aratrmaclar sanat
somut olarak toplum iinde grmeye altlar: bu ikisi
arasndaki uzakl yaklatrmak ya da ktlemek yerine
ikisinin nasl birbirini ierdiini bulup gstermek gereki
yordu. Sosyolojik estetikten sonra gelen, sanatm sosyal
tarihi diyebileceimiz bu ikinci "akm", geleneksel ya
panlar (sanatlar) ve yaptlar sorununun stn rtt ve
sorun yerini yapanlar ve yaptlarn iinde gelitikieri
balamda incelenmelerine brakt. ncekiler kadar ideo
loji amal deillerdi, ne bir sanat kuram, ne bir sosyal
kurarn dnyorlard, fakat bu "sosyal tarihiler" gene
de somut ve kalc, tarihsel bilgiyi bereketlendiren sonu
lar elde ettiler.
Altml yllarda grnen bir nc kuaksa apayr bir
gelenekten kalkt: bir yandan istatistik, bir yandan etno
metodolojiden hareket eden modern metotlarn gelitir
dii anket sosyolojisi sz konusudur burada. Fransa ve
Amerika bu sosyolojinin balca merkezleri oldular ve
niversitenin burada rol nemlidir. Bu nc kuak
ncekiyle ampirik anket deneyiminde eit pay sahibidir;
yalnz bu kez ariv lmas yollu gemi zamana deil,
istatistik, ekonometri, sylei, gzlem metotlaryla imdi
ki zamana uygulanr. Sorunsal da deiiklie urar: birinci
kuan kuramclarnn yapt gibi sanat ve toplum'la
uralmaz; ikinci kuan tarihilerinin yapt gibi top
lum 'da sanatta da uralmaz; artk sz konusu olan top
lum a1smdan sanattr, baka deyile karlkl etkileimin,

23
aktrler, kurumlar ve nesnelliin, bunlarn oluturduu
btnn birlikte ilerleyerek varlk kazandrd olgu, "sa
nat" denilen olgu sz konusudur.
Bu noktada sanat artk sorgulamann balangc de
il, var noktasdr. Buradan sonra aratrmacnn ilgi
lendii ey ne sanatn iindeki (geleneksel, yaptiara
odakl "isel" yaklam) ne de sanatn dndaki (ba
lam'a odakl sosyal yan, "dsal" yaklam)dr: sanat,
sanat kendi olarak retiyor olan ve kendinin rettii
olandr -tpk bir toplumun herhangi bir paras gibi-,
Norbert Elias'n deyiiyle bir "konfigrasyon''u.n [Hei
nich, ooob]. Bizce yeni ve yeniliki sanat sosyolojileri
de bu ynde gidiyorlar: byk metafizik kavgalarn (sa
nat veya sosyal, yaptlarn zdeeri veya sanatta bee
ninin grecelii sorular) yerine bu yeni sosyoloji somut
durumlarn incelenmesini getirir.
Sosyolojik estetik, sanatn sosyal tarihi, anket sosyo
lojisi demitik: fakat gerekte durumlar byle net ayrl
mazlar ve kesimelerle rtmeler de yer alr. Bu sosyo
loji "kuaklar"nn her biri kaln izgilerle, temel ayrmlar
grnr klnacak biimde gsterilecektir.

24
ll/ ilk kuak:
Sosyoloji k estetik

Norbert Elias otobiyografisinde sosyolog olarak ilk


klarndan birini anlatyor: Marianne Weber'in kabul
salonunda verdii konferansta, Gotik mimarinin geli
mesini maneviyatta ykselrnek kaygs ile ve bu kaygnn
sonucunda katedral an kulelerinin giderek ykselmesi
dncesi ile deil, Orta a sitelerinin grkemlerini
artrma ve ibadet mekanlarnn grnrl iin yaptk
lar rekabetle aklar [Heinich, ooob ]. Burada sanat
sosyolojisinin kurulu dnemi admlarndan birini gr
yoruz: geleneksel maneviyat ya da estetiki yorumlarn
(dinsel duygu, sanat zevki) yerine, maddi ve geici kar
tarla belirlenmi, meruiyeti ve deeri kolay kabul edil
meyecek, sanat dnda bir nedenseilikle aklama ge
tirmek istei. Sanatn bamszl fikrinden geri dnmek
(sanat yalnz estetik deildir) ve sanat idealize etme
mek (sanat salt bir deer deildir) sanat sosyolojisinin
iki kurucu olgusudur ve .ikisi de sekinci, bireyci ve ma
neviyat olan estetiki gelenei eletiriye dayanrlar.
Sanat sosyolojisinin belirttii d nedensellik faktr
leri deiik kategoriden olabilirler. Elias'n szn ettii
nedensellik, gruplar arasnda etkileime dayal olup
"sosyal olana" girer; baka yazarlar daha maddi -
ekonomik, teknik- veya kltrel-dnya gr, bir top
lumun btnne zg sembolik formlar-nedenseilikler
ileri srerler. Yukarda verdiimiz bu farkl aklayc

25
katmanlar en nl yazarlar ve onlarn en yetkin yapta
rna gnderme yaplarak entelektel gelenekler iinde
verileceklerdir.
Estetik d belirlenme fikri ilk rneklerini felsefede
verir. XIX. yzyldan balayarak, Hippolyte Taine [1865]
bilim modelini sanata uygulama amac gderek, sanat ve
edebiyatn rka, evreye, yaanlan zamana gre deiti
ini ileri srer, pozitivist byk bir atlmla sanat yaptn
belirleyen balam', "gelenekleri, o lke zihinseli ve
iinde bulunulan an", "moral atmosferi" vurgular. Da
ha sonra Charles lalo [1921], "estetik bilin" iinde "es
tetik olmayan" olgular (rnein bir yaptn konusu) ve
"estetik" olgular (plastik zellikleri) ayrt ederek "sos
yolojik estetik"in ilk temelini atar: "Milo Vens'n g
zel olduu iin beenmiyoruz; beendiimiz iin gzel
buluyoruz" tezini ne srerek yirmi yl ncesi Mareel
Mauss'un by kuramnda yapt biimde, by etkisi
nin bycnn kudretinin deil, yeriiierin onun glerine
inancn sonucu olduuna benzer bir devrim yapar
[Mauss, 1904].

SANAT VE TOPLUM

SANAT

26
Marksist gelenek

Marksist d nceyle sanat konusu ak biimde


"sosyolojik"leerek, materyalist tezlerin ne karlmas
iin merkezi bir nem kazand. Bun unla birlikte, marks
old uklar n syleyen dnrler sanat sosyolojisini
Marx' n yaptnda bulmadlar. Marx, Politik Ekonominin
Eletirisine Katkt 'da [1857] birka paragrafta Yunan sa
natnn zerimizdeki -Marx asndan paradoksal
"ebedl bys" saptamasyla yaklar estetik sorunlara
ve "byk sanatsal alm devirleriyle" "toplumun genel
gelimesi" aras nda bir bant bulun madn ima eder.
Sanata marksist yaklam n temelleri ni Rus Georges
Plekhanov belirler; sanat bir toplumun maddesel ve
ekonomik "altyap"snn belirledii bir "styap" elema
n olarak verir. Macar George lukacs bir devrin "hayat
slubu", ekonomik koullarla sanatsal retim arasndaki
badadr dncesiyle daha az mekani k bir marksist
uygulama nerir. Roman Kuramt tda [1920], deiik
roman trlerini Bat tarihinin byk aamalaryla i linti
ler; Edebiyat, Felsefe, Marksizm'de [1922-1923], stilisti k
te ritimler olgusun u bir toplumun i olgusu ile arasndaki
ban bir yansmas olarak analiz ederek, edebiyat pro
letarya ve burjuv azi arasndaki savam iinden okur ve
edebiyatta realizmi sosyal hayat btnlyle ortaya
karan tek olgu olarak ver.
Fransa'da, Marx Raphael de 1933'den balayarak este
tik sorunlarnda marksist bir yaklam dener (Proudhon,
Marx, Picasso adl yapt). Daha sonn=.lar, lukacs'n balat
t edebiyat sosyolojisini izleyerek lucien Goldmann
zgn bir alma gsterecektir.

27
Lucien Goldmann'n Gizli Tanr'S

Goldmann marksist analizlere olan "yapy", d nyaya "trajik


yaplan, ekonomik "altyap" ile bak" yapsaln ortaya karr.
kltrel "styap" arasnda fazla Bu analize gre Racine ve
mekanik, fazla soyut bir ba Pascal yeni bir sosyal snfn,
dnmekle sulayan eletirileri soylu adliler snfnn "d nya
gz nne alr. Ve bylece bu iki gr"n ifade ederler; saray
dzey arasndaki ara aamalarn soylular nn aksine bu snf
saysn sosyal grubun "dnya hem ekonomik adan monar
gr"nn yan sra, yaptn iye baml hem de ideolojik
"edebi yaps"n aa kararak ve politik adan ona kardr.
oaltr [Goldmann, 1964]. Dnyaya "trajik bak"lar da
Gizli Tann'da [1959] Goldmann, byle aklanr: m utlakiyet ve
Pascal felsefesi ile Racine'in iman etii ile bireyci ve rasyo
trajedilerinden kalkarak, XVII. nalist etik arasnda kalmlar
yzylda )ansenisme'e zg *
dr.

i mge sanatlar konusunda marksist analiz balca


uygu lamalarn i ngiliz sanat tarihilerinde bu lur. Art and
the lndustriel Revolution adl kitabnda [1947] Francis
Klingender, resim retimi i le XVI I I . yzyldan balayan
endstri devrimi arasndaki balar, bu devrimi sanat
yaptlarnda bir yansma olarak deil, yaptlar bu devri
me katlmclar gzyle, sanatlar ise srecin oyuncula
r gzyle inceler. Floransa ve Ressamlarinda [1948]
Frederick Antal XV. yzylda, ayn balam iinde, rnei n
Masaccio ve Gentile de Fabriano'nun madonna resimleri
gibi form asndan biri i lerici, dieri gerici, ok farkl
yaptlarn birlikte bulunma nedenlerini sorgular. Bunda,

Jansenius ve rencilerinin doktrini youn dinsellik (.n.)

28
orta snflarn ykseldii ve resmetme tarzlar'nda ras
yonalizasyon ve matematiklemeyi yeleyen byk t ica
ret ve maliye burj uvazisinin ykseldii bir dnemde fark
l sosyal snflarn d nya tasarmlarndaki ayrmlarn
yansmas n grr.
Ayn dnemde, Arnold Hauser, birka ciltte btn sa
nat tarihini tarihi materyalizmle aklamay nerir ve sanat
eserlerine sosyal ekonomik koullarn yansmas olarak
yorum getirir: rnein maniyerizm Rnesans'n dini, siyasi
ve kltrel krizinin ifadesidir [Hauser, 1951]. Hauser ku
kusuz marksist analizde en kari katr rneklerden biridir
ve bugn ancak entelektel tarihte, iledii kon uya bilim
sel yerine ideolojik bakma rnei olarak an msanr. Birok
yanyla eletirilmiti: (ayrks sesiere duyarl olan Antal'in
tersine) devirleri bir tek btn olarak ele almas; prensip
olarak, yaptlar balamlarndan syrlm yaptlar olarak,
retilme ve kabul grme koullarna bakmadan dn
mesi; ya da pein tasarlanm estetik kategoriler kullan
masyla -"maniyerizm", "barok"- sanat tarihsel tesi bir
veri gibi grmesi bu eletirilerdendir.
Bu marksist yaklama bir baka i ngiliz tarihisi, Ernest
Gombrich [1963] tarafndan yaplan gl itiraz bu tr ana
lizierin ideolojik yandalk dnda uzmanlarda yaratt
septisizme iyi bir rnektir: sanat yapt gibi ok zel bir
btnle sosyal snf gibi ok genel bir btn arasnda ne
densellik ba kurulmas belli ki, dogmatik kantlamaya
deil de, asl olana, gerekliin bilinmesine ulalmak iste
nirse, baarszla adanm bir giriim olacaktr. Bir btn
derinliine anlamak yerine, kendi bildii yolun geerliini
kantlamakta bu srar ancak, marksist sanat tarihlerinin
yetmili yllardan sonra neden yaym grmeyeceklerini
aklayabilir: rnein Nicos Hadjinicolaou'nun kitab Sanat

29
Tarihi ve StmfSavat [1973) sanat yaptlarn snf savann
aralar olarak grr ve onlar "imgelenmi ideolojiler" diye
yorumlar. Masaccio'nun slubu, kendisinde dindarlk ve
rasyonaliteyi birletiren Floransa tccar burjuvazisinin tipik
rnei olur.

Frankfurt Okulu

Marksist akma paralel olarak otuzlu yllarda, sonra


dan "Frankfurt Okulu" ad altnda toplanm olan, Alman
filozoflarnn yazm olduu bir seri deneme olumutu
(Theodore Adorno ve Watter Benjamin'in yan sra arala
rnda sinema stne yazan Sigfried Kraucauer ve Max
Horkeimer, Franz Neumann, Herbert Marcuse vard). Bu
akm sanat sosyolojisi asndan belirgin deildir. Evet, bir
bakma dncesinin merkezine sanatta yaam arasnda
ki ilikileri koymas, sonuta sanatn "dabaml", yal
nzca sanatsal belirlenmeden gelmeyen, "heteronom"
boyutuna vurgu yapmasyla da sanat sosyolojisine girer.
Fakat kltr, bireyi yceltmesi, "sosya li", "kalabalklar"
hor grmesiyle de marksist gelenekten ve genelde sanat
sosyolojisinin idealizmi d layan temelinden uzaklar.
Ve Theodore Adorno, Yeni Mziin Felsefesi'nde
[1958a] bu mzii bir sosyal olgu olara k gstererek,
rnein Stravinsky'nin "egemen ideolojiye" uyum sa
lam l m l modernizmini, Schnberg'in sanatn ba m
szlk d uruuyla burjuva kartln birletiren radika
lizm iyle kar karya getirir. Edebiyat zerine Not
/at'nda [1958b] sanat ve edebiyat "negatif' g verici
aralar olarak grr. Daha ilerde Estetik Kuram1'yla
[1970] sanatn ve bireyin otonomisini "yn lamaya"
kar savunacaktr.

JO
Walter Benjamin'de yaptn bysil olgusu

"Teknikle retilebilirlik a Fakat bu akl yrtmeyle rep


nda Sanat Eseri" [1936] adl rod ksiyon tekniklerinin yaptn
nl denemesinde Benjamin bysn hazrlayan koul
teknik yenilikterin sanatn alg olduu gzard ediliyor: foto
lanmasna etkileri ve zellikle raf, imajlar oaltt iindir ki
fotoraf zerine yeni bir d orijinaller ayrcalk stats
kazanyor. Otantiklik kavramn n
n balatr. Kitleler tarafndan
sosyalle kurulmu vasfn ortaya
algsndaki genilemeyle sanat
karmak yerine, bunu yaptlarn
eserinde bir by kayb (onun
znde mevcut bir zellik olarak
esiz oluunun bys) ortaya
gsteriyor; akl sosyolojik yr
kyor. Bunun yan sra Ben
tecekken, demokratikletirilen
jamin'e gre yaptta kurulan
kltrn negatif etkilerine kar
ilikide bakalam oluuyor,
normatif ve tepkici bir tematik
dinsel n-estetik klt deerin kurmaya gidiyor; bu da ilerici bir
yerini sanatl bir "sergilenme estetik adamn belli belirsiz bir
gsterilme deeri" alyor. duruma sokuyor.

Watter Benjamin ise yaptnda ilericilik ideali ve kl


trel fenomenleri -siyasal ve sanat avantgardlar n n bu
iki deerini- badatrmav dener; sanat ve kltre, top
lumun dayatt yabanclama'ya kar, ynlarn zgr
leme arac olarak bakar.

Pierre Francastel'in sosyolojisi

Marksist tarihiler ve Frankfurt Okulu flozoflaryla


ada bir sonuncu akm sanat tarihinin iinden gelir.
Fakat bu akma artk ne sanatlar ve yaptlar tarihilii
olarak, ne de byk estetik ekallerinin genel bir sentezi

31
olarak baklr: sz konusu olan sanatn neyi nasl ortaya
koyduudur; marksist gelenekteki sonu olma durumu,
sanat n kolektif realitelerin, d nya grlerinin (We/tan
schauungen), ya d a Alman filozof Ernst Cassirer'in deyi
mi olan "sembolik formlar"n gstergesi olmas deildir.
Bu akmn felsefi nclleri var: Fransa'da XIX. yzyln
sonunda Jean-Marie Guyau [1889], Taine'in determiniz
mini eletirerek, sanatn estetik d glerini ycelten
vitalist bir yakla m savunuyordu.
Sanatn bu "sosyologcu" tarihini Fransa'da Pierre
Francastel zellikle Resim ve Toplumd a [1951], Sanat
Sosyo/ojisi ince/emelerihde [1970]gsterir. Sanat tarihi
olarak resim ve heykelde sluplar analizine arlk vere
rek formalist dncelerden yola kar. Fakat geleneksel
sanat tarih inin yapt gibi sluplar ayrmak, ierden
analiz etmek, etkilemeleri incelemek yerine onlar za
manlarnn toplumu iinde d nr: rnein Rne
sans'n tablolarndaki plastik mekann ressam larn bak
nda kurulmasnn btn toplumun uzama bakn bi
imlendirdiini ima eder. Sanat tarihinin byk yaptla
rndan hareketle bir zihniyetler tarihi potansiyeli belirir
onda, bu ters evirme hareketiyle sanat, reten koulla
rn yansmas deildir, sanat, kendisine ada dnya
grlerinin yaratcsd r.

Francastel, sanattan sosyale doru

Sanat ve Teknik'de [1956] sa- in i stedii gibi bir "yansma"


natsal retiin maddi ve teknik olmadn, tersine "bir yap
koullarna vurgu yapan Fran- kurma, dzen veri ve n
castel, sanatn marksist gelene- haberci" olduunu ileri srer.

32
"Sanat eviri yapmaz, yaratr. rnn etkilerine takl iseler de
imgelem gerekleri dnyasn onlarn da toplumlarna etki
dayz". Roger Bastide'in Sanat yaptn dnr. Sanat sosyo
ve Toplum'da [1945 ve 1977] log iin "gzalc bir bilgi dee
zetle dedii gibi "sanat eseri ri" tar: sanat "toplumlarn
nin sosyolojik analizi bir ama rtl dinamiklerini grmek iin
sosyoloji iin deil, bir metot sekin bir aratr: insann insana
sosyoloji iindir ve bizim, sana yan etkilerini, gereksinimler
tn sosyal belirleyicilerini deil, yaratmasn, glerin denge
toplumsal deneyimin estetik lenmesi ile insan ynetiminin
yaplanmasn anlamamza el zerinde destek bulduu gyabi
verir: bir manzara resmi sosyal birliktelik balarn grmek iin
yapnn yansmas deildir, bir aratr". Sanat toplumu iyi
ressam simgeledii doay tanmak iin bir belgedir ve
kendisi yaratr, sanat, bu du gene Bastide'in deyiiyle: "sos
rumda, kendisinde zihinsel yali sanatta arayan bi r sosyalo
yaplarn kvamland olu'tur. jiden yola ktk, sanatn bilgi
Bylece Versailles Yontucu sinden sosyalin bilgisine gt
lutlndan [1930] balayarak ren bir sosyolojiye u layoruz".
Francastel, sanatlar toplumla-

"Yaamn yeni bir genel tasarm", "toplumun d


d nyaya ilikisindeki tutum deimeleri", "gndelik
hayatn deiime uramas", "insanln sosyal ve ente
lektel sn rlar": bu deyiierin ileri lde genelleyicilii
gene de Francastel'in sosyolojik yaklamnn snrlarn
gsteriyor. Gnmz sosyolojisinin elindeki entelektel
ller ve aratrma o lanaklarna bakld nda bu yakla
m ar lde esl <'i mi grnyor ve sosyologlarn
kullanmna ak bir katkdan ok, ayrks bir sanat tarih
isinin alm istemini belirtiyor.
Sanat tarihisi Hubert Damisch'in aratrmalar, Bu
lut Kuramitda [1972] bulut ikonu iziminden kalkarak,
tablonun kurulumunda kutsal uzamla kutsal olmayan

33
uzam arasndaki kartl analiz ederken, benzer bir
esinde yer alrlar; tekrarlanan bu bulut motif i talyan
Rnesans'nn tablolarnda bu d nyann alt plan yla
tanrsall n st plan n birbirine eklemler. Tiyatronun
sosyalou Jean D uvignaud'da ise "sanat sosyal d ina
mizmi baka aralarla srd rr". Duvignaud bir "imge
lemin sosyolojisi"ni [1972]nerir; ve Tiyatronun Sosyolo
jisitde [196 5 ] dram yazarlarnn hayall kahramanlar
evresinde d nerek toplumsal deimeler karsnda
d uyulan korkuyu ekillendirmeleri nedeniyle, tiyatroda
byk dnemlerin bir toplumda byk deiimlerle bir
likte yrdn gstermek ister.
Sanat bu durumda belirlenenden ok belirliyor
olan'dr; kurmaya katld kltrn gstereni olduu
kadar, bu kltrn bir rndr. Bu bak as estetiin
geleneksel idealizasyonunu -sanatn gleri sz konu
su- sosyolojiden ald otonomi kaybyla -toplumla olan
bayla- badatrr, fakat Frankfurt Okulu'nun siyasi
angajman boyutu burada yoktur: sanat tarihi ile sosyolo
ii arasnda bir yerdeyiz, Frankfurt Okulu'yla felsefe ile
sosyoloji arasnda bir yerde old uumuz gibi.
Francastel l<endini "sosyolog" olarak nitelese de, bu
ancak snrlarn genil . ettii sanat tarihi ynnden bak
lnca dorudur: sosyoloji ynnden, yaklamnda yalnz
metodoloji deil, sosyoloji disiplinine zg kavramsal
referanslar (ilk kuan belli bal akmlarnda da durum
buydu), stratlara ayrlm bir toplum tasarm, yekbtn
olmayan, farkl gru plarn, snf ya da evrelerin birbirine
eklem lendii bir toplum tasarm eksikti. Bu olmayn
ca, sanatn gnderme yapt var saylan gerekler
"sosyal"den ok, geni anlamyla "k ltrel" bir dzende
yer bulmu oluyorlar.

34
Sosyoloji ncesi bir aama

Bu ilk "sosyolojik estetik" kua, douundan ok


sonra znde felsefi boyuttarla srd : rnein ingiliz
Jan et Wolff [1981, 1983] materyalist bak as ve snrla
r zerinde, bu bakn "indirgeyicilii" diye kabul edilen
ve sanatta yalnz maddi ve sosyal belirleyicileri aa
vurmak eilimi zerinde dnd. Ama bu entelektel
alm parlak ve yeniliki olmasna karn gerek ara
trmalara pek alamad: Antoine Hennion'un, sosyoloji
disiplininin bilanosunu yaparken iaret ettii gibi [1993,
s.90], sanat ve sosyal arasndaki, "sosyolojiye sanat
kavramaya olanak verecek mesafeli duru bir kere daha
niyetlerle son bulmu oldu" [1993, s.90].
Geriye baklnca, sosyolojik estetiin byk akm
arasndaki farkllklar daha da netleiyor: ortak yanlar
sanat-toplum arasndaki balar ararken sanatn otonami
sini kaldrmak olsa da, uygulamada normatif olan deer
sorununa baklar ve kullanmlar farkl. ematik biimde
yle sylenebilir: Marksist gelenek heteronomi ile ideal
d kalmay birletirerek sanat olgularn estetik-d be
lirlenmeye indirger; sosyologcu sanat tarihi heteronomi
ile ideal-ii kalmay birletirerek sanatn sosyal glerine
nem verir; Frankfurt Okulu'nun heteronomi ile idealde
kalmay birletirmesi ise, Francastel'de olmayan bir siyasi
perspektifte, sosyalin getirdii yabanclama karsnda
sanatn otonomisine ar isteiyle oluyor.
Kukusuz estetik gelenee oranla burada nemli bir
yenilenme ve sosyolojide yeni bir alan al gryoruz.
Ama bu akmlar arasndaki ayrlklardan te, ayn zayf
noktatarla karlayoruz, ya sanat tarihi, mzik ve edebi
yat tarihi nnde sosyolojik projenin otonomi eksikliine

35
ya da sosyolojinin kendisinin henz az gelimi bir evrede
oluuna tanklk ediyorlar. Birinci zayf nokta eser fetiiz
mi: bu fetiizm, -en belirgin biimleriyle- dnme eyle
minin hep nne dikiliyor, oysa estetik deneyimin dier
boyutlar -rnein yaratma sreci, genel balam ve yapt
larn kabul grme boyutlar- aratrma d tutulmutur.
i kinci zayf noktaya bir tr "sosyalde" z aray denilebi
lir. Nereden baklrsa baklsn (ekonomik, teknik, katego
riel, kltrelden) incelenen olgularn stnde soyut du
ran, kendi iinde bir gerek gibi alg lanmaya yz tutuyor
z aray; bylece "sanat" ve sosyal arasnda, kanlmaz
olarak zmsz kalacak gereksiz problemlere yol aacak
ayr duran, ikili bir durum gibi kabul edilmi oluyor. n
c zayf noktaysa nedensekilik eilimi; sanat stne her
d n betimleyici ya da analitik tasarmlarn yerine, bir
neden-sonu aklamasna uzanyor.
Eser fetiizmi, sanatn sosyal zn aray ve ne
denselcilik bu entelektel kua n, zamannda yenilik
getirmi olsa bile, bizi sosyolojik analiz kavram stne
d n meye itecek balca e pistemolojik sn rlardr. Bu
s n rlar ikinci, hatta nc sanat sosyolojisi kuanda
d a pek kaybolmu say lmazlar. Sanat nce sosyalden
ay r kabul eden, sonra da sanat ve toplum arasnda
ba arayan sosyolojik estetik bugn sosyoloji disipli
ninin tarihinde sosyoloji ncesi bir dnem gibi grnr.
Gelimeler karsnda, sanat sosyolojisinin uzun sre
" klasikleri" olarak kabul edilmi yaklamlar stat de
itirdiler: bugn o lsa olsa estetiki gelenei modern
letirmilerdir.
lll/ ikinci kuak: Sosyal tari h

Eliili yllardan balayarak gelien ikinci kuak daha


ok toplumda sanatla, toplumsal balamla-ekonomik,
sosyal, kltrel, kurumsalla- ilgilenir, yaptlarn retimi
ve kabul grme balarnma tarih disiplininin anket metot
lar uygulanr. i lk kuan speklatif geleneinin nn
de, "sanatn sosyal tarihi" diyebileceimiz bu gelenek ilk
nce metotlaryla, ampirik aratrmaya bavurmasyla
ne kar, (marksist yazarlardaki gibi) ideolojik kantla
ma gzetmez ve eletirel ama gtmez.

TOPLUMDA SANAT

TOPLUM TOPLUM

Mesenlik

Bu kuak da nc leriyle belirir. rnein Martin Wac


,
kernagel 1938'de byk boyutlu sanat siparileri, mes
lek tekilat, demografik yap, sanat pazar ya da dinin
stats [Wackernagel, 1938] arasndaki ilikileri inceli
yordu. Mesenlik konusu sanatn sosyal tarihine ayrca
lkl bir giri oluturur, nk aklama projesini (yapt
lardan kalkarak yaptlarn douu ve biimlerini aklama)

37
sanatlarn dtan ald basklarla birlikte dnr: bu
da bu t r yaklamlar n , sonular iyi olsa bile, gelene k
sel estetik izgisinde kald n gsterir.
i ngiliz sanat tarihisi Francis Haskell, Mesenler ve
Ressamlar, italyan Baroku Dneminde Sanat ve Top
lum'da [1963] resim retimine d tan gelen deiik tip
ten zorlamalar, -yaptn kt yer, boyut, konu, malze
me, ren kler, retme sresi ve fyatlar inceden analiz
eder. Fiyatlarn oluma mekanizmasn gsterir; muha
tabn st d zeyden mesenler oluu, sradan alclar ol
may fiyatlarn nceden belirlenmesini o lde gle
tirir: sosyal hiyerarinin alt blmnde fiyatlarn stan
dartiamas malzeme fiyatlaryla e dzeydedir, bir yan
dan d a verilen hizmetin ve alc larn sradl gene
srad fiyatlara yol aar. Haskell realizm merak nn
halkn demokrattamas olgusuyla ykseldiini kabul
eder. Ayrca, paradoksal biimde .ok yard msever bir
mesenliin sanatlara tam yetki tan makla Barok a
i talya'snda yenilik yaratmay tkad n gsterir: genel
de d nlenin tersine, yaratma zgrl, sanatlarn
nceden denenmi sanat formlarna bel balamasyla
yeni yollar arayn pek kolaylatrmaz; bazen d zor
lamalard r dayatlm kurallarla oynamaya iten.
Mesenlik sorunu sanatn sosyal tarihi iin nemli bir
aratrma izgisidir. rnein, yakn gemite Hollandal
sanat tarihisi Quatrocento uzman (XV. yzyl i talyan
Rnesans) Bram Kempers [1987] birden fazla byk me
senlik kategorisi arasndaki ekonomik, politik ve estetik
ayrmlar ak klmak yolunu seti: iane ile yaayan dinsel
tarikatlarla, Sienna Cumhuriyeti, Floransa'nn byk
aileleri ve U rbino, Roma, Floransa saraylar bu mesen ler
arasndadr.
Kurumlar

Nikolaus Pevsner yle yazar: " Bir sanat tarihinin s


lupta deiimlerle deil, sanat ve evresi arasnda
ilikilerdeki deiimlerle dnlmesi gerektiini imdi
anlyorum". Akademiler stne, i kinci Dnya Sava
srasnda yaymianm nc bir kitabn yazardr Pevsner
[Pevsner, 19 40]. Kitap, sonradan nemli almalara yol
aan ve bugn de kullanlabilen -enderdir bu- kuru msal
bir sanat tarihi balatyordu.
Fransa'da 16 48'de Kraliyet Resim ve Heyket Akad e
misi'nin kuruluuyla XIV. louis dneminde d esen mi
renk mi nemlidir diye atan kk apta bir uzman
evresinin ortaya kt, edebiyatta Eskiler ve Modern
ler tartmasnn alp gittii bir srada, Fransa'da ilk
a kademik tartm alarn kuru msal arka planlarnn ka
rlmasn Bernard Teyssedre'e borluyuz [1957]. Birle
ik Amerika'da, Harrison ve Cynthia White ise [1965],
trnde rnek bir almayla, XIX. yzyl Fransz resmi
ile ilgili altlar. Harrison ve Wh ite deii k kategori
d en arivleri istatistik yoldan tarayarak -o dnem en
d erdi bu- resim kurumlarn (okullar, yarmala r, jriler,
dller ...) be yal, tutucu ressamn tasarrufuna
brakan, bir yanda rutinleme ve akademi sekincilii
ile, br yanda ressam saysnd aki art ve byyen
pazar olanaklar arasndaki ayrksl gsterdiler. Bu
ayrkslk zellikle yeni anlatm biimlerinin (realizm ve
empresyonizm) yerleik sistemle atmak pahasna
ortaya kmalarn aklyor. Bu sonular, XIX. yzyl
Fransz a kademik sisteminin kurumsal balamda i ngiliz
sanat tarihisi Albert Boime tarafndan [1971] incelen
mesi ile dorulan p derinletirildiler.

39
Ksa sre nce, Fransz tarihiler Gerard Monnier
[1995] ve Pierre Vaisse'in [1995] almalarnda kltr
ynetimleri, kkenieri ve ileyi modlar sz konusu
old u . Mzelerin de bugn tarihileri var, rnein Domi
nique Pou lot [1997] Fransz Devrimi'nden balayarak
mzelerin evrimiyle atba olarak ulusal duygunun ve
ulusal miras kavramnn evrimini inceledi.

Balamlarn saptanmas

Daha genel bir biimde, birok sanat tarihisi yaptla


rn retim ve kabul grme balamlar zerine eildiler.
Kimi maddi boyut stnde d urdu : rnein Amerikan
Millard Meiss XIV. yzyln byk veba salgnn Tasca
ne'da resim retimi iin belirleyici bir d koul olarak
grdn, bunun salgn sonrasnda dindarl artrd
n, siyasi ve dindar tutucu kesimlerce h manist sanata
kar kullan ldn syledi [Meiss, 1951]. Baka tarihiler
bu sanatn maddi ve kltrel boyutu zerinde altlar.
rnein, Fransa'da Georges Duby XIV. yzylda yeni
sanat biimlerinin ortaya kn , maddiden kltrele
d oru faktrn etkileimi ile aklar: zenginliin da
lmnda corafi deiikliklerin rol, yeni mteri tipleri
nin douu ile yeni inanlar ve zihniyet biimlerinin rol,
sarayl kltrn yaylmas ile ifade gcnde farkl biim
terin dinamii ve bu dinamiin sanatsal zmler aray
n beraberinde getirmeleri [Duby, 1976].
Bu almalar okurken, aratrmada belli bir aamadan
sonra salt materyalist bak asnn, yerini az ekonomist
az "ayrk" olan, yaratclkla ilgili belirleyici motivasyonla
rn zelliine saygl, sanatn "otonomisini gzeten" para
metrelere braktn gryoruz. Maddi balamdan ok,

40
kltrel baiamn ne karlmas, ilk blmde deindii
miz "kltrel tarihin" at yolda, sanatn sosyal tarihi
stne en verimli almalar getirmitir.
Tarihiler de, sanat tarihileri de kltrel balam so
rununa aklk getirmek iin uramlardr. Byk Bri
tanya'da Raymond Williams [1988] zellikle kltrel
terimierin ortaya k jenealojisi zerinde, sanat
sanatsever i likisinin yapsnda deimeler, ya da sanat
da otonominin ortaya k zerinde durdu. Peter Bur
ke, ok yn l bir bak asnda kalarak, toplum iinde
"sanat sisteminin" ileyii zerine [Bu rke, 1972], ya da
halk kltr zerine eildi; bu kltrn iletilme biimle
rini, zgn trlerini, aktrlerini ve geirdii deiimleri
kurgutad [Burke, 1978]. Bir baka i ngiliz, Timothy Clark
XIX. yzyl Fransa's ile ilgilendi: ilk elde [Clark, 1973 ],
1848-18 5 1 dneminde sanattarla (zellikle Cou rbet,
Daumier, Millet) siyaset arasndaki ilikileri, yaptlarn
ideolojik yan anlamlarn ortaya karacak bir biimde
inceledi; sonra [Clark, 198 5 ] Manet ve sonra gelen sa
natlarn Paris ortamn inceden ineeye kurmaya alt.
Ayn biimde, edebiyatn sosyal tarihi erevesinde
Fransz Christophe Charle [1979] XIX. yzyln ikinci yar
snda, edebiyat "ekolleri" arasnda ve edebiyat trleri
arasnda g ilikilerini inceledi.
Birinci kuaktan marksist sanat tarihilerinin biro
unun tersine, bu "sosyal tarihiler" belirgin biimde
snrlanm, ince dokmantasyana dayal olgular zerin
de yakn plan analizleri yaparlar. Bu durum, sorunsalia
rn "sosyal" trden almalara aan tarihiler iin de
aynd r. Sorunsaliarn "mikrososyal" aratrmalara ay
ran -mesenlik, sanat trleri, sanat eletirisi, sanat ve
satn alanlar arasndaki ilikiler gibi- Amerikal Meyer

41
Schapiro [1953] veya Ernst Gombrich [1982] bu tarihi
lerdendir. " slup kavram " zerine 1953 yl makalesin
de Schapiro yaklamn, slubu bir sosyal grupla belli
bir sanat arasnda bititirme izgisidir diye analiz ede
rek, genelletirir: en genelden (dnem) e n zele ("el") ,
bu kavramn tarihini vermek isteyerek, slupla ilgili de
imezlerin, sosyal ereveterin tesinde, Avru pa'da
ulusalclk trleri ve kltrel rklklarda nasl rol oldu
unu gsterir.
italya'da "mikro-tarih" ak m , Enrico Castelnuovo
[1976] gibi sosyolojiye ak sanat tarihileriyle, Carlo
Ginzburg [198 3 ] gibi tarihiterin bulumasn salar. Her
ikisi de "Centroe Periferia" stne bir yazda, sanat dn
yasnda merkezlerle evreler arasndaki karlkl bam
llkla d evrenin zamanda gecikmeye dnmesini
inceleyeceklerdir. Sanat bireyler ve sluplar artk sa
nat uzmanlarnn "kurgular m zesine" oturmu "byk
isim terin" rekabet ortamnda deil, fakat kk ve byk
merkezlerin, devinim karsnda bu ekim ve direnme
merkezlerinin ilikiler alan iinde dnlrler. Bu ma
kale 1979'da Einaudi Yaynlar'nn Storia deii'Arte italia
na 'snda yaynland; cilt uluslararas sanatn balca
sosyal tarihi isimlerini toplar. Benzer bir giriim Fran
sa'da Xavier Barret 1 Altet [1986] ynetiminde Orta a
konusunda oluur.
Sanatsal pratiklerde balamlar saptanmas konusu
sanat tarihisi i ngiliz Michael Baxandall'da en parlak
yazarlarndan birini bulur: Quatrocento 'nun Gzt de
[1972] devrin "gz kltrnn" dokunulmam yanlarn,
grmeyi dzenleyen kolektif sosyal ereveyi analize
alr; Resimde Kompozisyonun Bulunuunda Hmanist
ler. 1340-1450 [1974] kitabnda kltr adamlarnda

42
imaj iara ilginin ykseliini inceler; The Limewood
Sculptorsof Renaissance Germany'd e [1981] Alman aa
heykelcilerinin d nyasn yeniden kurar, inantan kma
korkusuyla, zneden ok forma dnk estetik bir algla
mann geliip ortaya k arasndaki ba gsterir.

Michael Baxandall'a gre grme kUltUrU

"Resim yalnzca ressarnlara durur: bir tabloya nasl bakl


braklmayacak kadar nemli yordu, imajlarn dinsel fonksi
dir" der Baxandall ilk kitab olan yonu neydi. Din d kltrle
Painting and Experience in ilgilenir: fizyognomoni (yz
Rfteenth Century ltalyde (kitap izgilerinin anlam), jestterin
1985'de Franszcaya Quattro dili, sahne teknii, dans, kutsal
cento'nun Gz diye evrildi). O dramlar, renklerin sembolizmi,
dnemde bir resim ona gre, lm teknikl.eri, vcut oranla
"bir sosyal ilikinin rndr" rnn incelenmesi, geometri ve
ama ayn zamanda "bir ekono aritmetiin ticarete uygulan
mik hayat fosili dir". mas.
Birinci blmde, kurallarda ve Son ve nc blm ente
szlemelerde kaytl zorlayc lektel donanm, dier bir
tedbirlerin yan sra pazarn deyile, bir bilginin, Cristoforo
yapsn inceler; ve giderek Landino'nun kulland vokab
sanatnn ozgun deerine lerin analize tutulmas aracl
duyarl alcnn obje sipari eden yla "moral ve ruhsal bak"
bir koroanditer olmadn ve inceler. Ve resmin bir spek
yava yava bir "sanatsal yete lasyon objesi olmadn, "sos
nek alcs" olduunu gsterir. yal tarih iin nemli bir malze
i kinci blmde, kiilerin gr me olarak" grlmesi gerekti
sel plandaki konumlar stnde ini kantlamak ister.

43
Sanat n uygulanmasnda kltrel balama gsterilen
bu dikkat Amerikal sanat tarihisi Svetlana Alpers'de de
grlr. Betimleme Sanati- XVII. Yzyilda Hollanda Res
mi[198 3] kitabnda by k Hallandal ustalarn adala
rnda grme kltr n yakndan gzleme alr, ve zellik
le de bunu kartograf, harita kulla n mnda yapar. Remb
randt'm Atlyesi - zgrlk, Resim ve Para 'da [1988]
Rembrandt' n , yaptnn kabul iin dnd deiik
yollar analiz eder: Rembrandt bunu resim slubunu
kiiselletirerek, (genel anlamda resim sanatnn deeri
ni artrmak iin) tablolar satn alarak, veya o dnem mi
nr kabul edilen resim trlerine yountaarak (portre
resmi, gndelik sahneler) yapar; ve bu da baklar ko
nudan ok, estetik bir alglamann koulu olacak resmin
formel, biimsel zelliklerine kaydrr. Bylece resim
sanatnn ykseklii uygulamal beyan edilmi oluyor ve
romantik sanat anlaylarn haber veriyordu.
Sanaty yaptnn kabulnde kurucu olarak grmek,
onu pasif bir obje olmaktan karmak: bu, seksenli yllar
daki geliimi ile sanatn yeni sosyal tarihinin kuwetli ei
limidir de. Bu eilimi i svireli sanat tarihisi Dario Gam
boni'de [1989] grrz; Gamboni, Odilon Redon rnein
de, XIX. yzyln sonunda plastik sanatlarn elikili mo
duslardan geerek uzun sre baskn kalm bir edebi mo
delden kendini syrmasn ayrntyla gsterir. Ayn eilim
i ngiliz tarihi Tia De Nora'da da [199 5 ] grlr. Beethoven
mziinin alglan koullar bu mzik adamnn uyum
kurmas gerektii dnem(in) verileri arasnda deildir;
tersine bu koullar mzisyenin eseriyle ayn sre iinde
kendisinin yaratt bir gelime olgusudur.

44
Sanatseverler

Bu bizi bu kez sanat yaptlar retim srecinin -


mesenlik ve maddi ve kltrel balam- alm aamasna
deil, yaptlarn bitim aamasna, kabul grme aamas
na gtrr: byle ikiye blmek yapaysa da, Norbert
Elias'n karlkl bamllk kavramyla, aktrlerin, ey
lemler, objeler ve baklarn birbirine bamll ned e
niyle yararl da olabilir. Yaptlarn kabul grme aama
snda, koleksiyoncular ve sanatta ilgili kesimler sosyalo
jisi ile sanat zevkinin tarihi, estetik algnn sosyal tarihi
bu kabul gr inceleme maddeleridir. Kabul grme
"yaptlar" asndan d arda bir yerde durur, yaptn
douu ve deerini aklamaya kalkmaz; daha tesi,
aklamac bakla -"yaptlar aklamakla"- ban kopa
rr; "sanat ve toplum" trnde yaklamlar zora sokan
"aklayc tavr"dan kurtararak yeni perspektifler aar.
retme ve kabul edilme: bu gelimede dikkati eken,
mesenlik stne kitabndan on yl sonra, ingiliz sanat
tarihisi Francis Haskell'in "sanatta yeni keifler" [1976]
konulu en nemli almalarndan birini gene kabul
grme sorununa ayrm olmasdr.

Francis Haskell'in Yeniden Keifleri

Haskell [1976] 1872 tarihli, miz ressamlarn: Botticelli, Goya,


Londra'da bulunan, Armstead'in Greco, Piero della Franceska,
Ressamlar Podyumu adl heyke- Wermer, Watteau ... nun bstleri
line ve 1841 tarihli, Paris Gzel nin olmadn fark eder. "Deer"
Sanatlar Okulu'nda Delaroche'un kavramn beeni dalgalanmala
yapt amfye dikkat eder ve rnda boacak estetik bir rlati
orada bugn byk kabul ettii- vizm sonucu karmak yerine, bu

45
dalgalanmalar sanatta yeniden sosyolog olarak beeni'nin nasl
gneele kazand rmann kronolo oluyor da uzun mrl estetik
jik bir incelemesini yaparak paradigmalarda tutarl kaldn
grmek ister. Bu noktadan sormalyz (bu, antik gzellik
estetik duyarln geirdii konusunda Karl Marx'n sordu
deiimleri aa karr; bu u sorudur), oysa biz beeninin
duyarlk siyasetin, modann, srekli gelien balamlar ve
ticaretin, dinin geirdii geli sosyal kategorilere bal oldu
melerle bamldr... u nu biliyoruz. Bu, Franszca
Bunu yaparken sz konusu baln geerliine de glge
olan atalarmzn beenisindeki dryor: "Norm ve Kapris"
akld lklar knamak deil, adl kitap-Rediscovedes in
esteti k yarg ile kolektif hayatn Att1n tam tersi sonulara vara
br boyutlar arasndaki sk rak- bir estetik "norm"un varl
ba gstermektir. Bu, balan n, bu norm'un dnda kalan
g sorunumuzu tersyz ediyor: sapmalarn ancak "kapris"
bir tarihi gibi beeni'nin de olacan sylemek istiyor.
imesine amak yeri ne, bir

Koleksiyonculuun sosyal tarihi de yeni saylabilecek


bir katk oluturuyor. Birleik Amerika'da Joseph Al
sop'un [1982], Fransa'da Krzysztof Pomian'n almalar
[1987) zellikle buna rnektir. Fakat sanata ilgi mesenler
ve koleksiyoncularla snrlanmaz: ilgili kesim kavram da
burada yer alr. ingiliz sanat tarihisi Thomas Crow
[198 5 ), XVI I I. yzyldan balayarak, Akademi'nin d zen
ledii yeni resim "Salonlar" erevesinde ilgili kesimin
douunu anlatr. Ayn dnemde ortaya kan sanat
eletirisine paralel olarak, sanatta ilgili bu kesim salon
larn oluturduu kamusal mekanda bakn eiterek,
amatrterin beenisini akademik normlar nnde bir
lde zgrletirmitir (zellikle Watteau'nun baars
ya da Greuze'n baars buna tanklk ediyor) ; ve zel
likle sanat trlerinin resmi hiyerarisi nnde, tarih
konulu resme ayrcalk veren, "minr" resim trlerini,
gnlk hayat sahneleri ve natrmortu deerinden d
ren bu hiyerari nnde zgrletirir. Artk Akademi,
Gzel Sanatlar Dairesi, basn ve ilgili kesim arasnda
drtl bir oyun kurulacaktr.
Edebiyat incelemelerinde okuyucu kitlesi de konum
kazan r; bunu, zellikle yapt' deil, beeni'nin kurucu
faktrlerini (sosyal pozisyonu, eitimi, eletiriyi, kolektif
propaganda aralarn) incelerneyi nerir. Fransa'da, Ro
bert Escarpit [19 5 8,1970], tarihsel incelerneyi ampirik
ankette birletiren, yaptlarn gerek dolamyla ilgilenen
bir "edebiyat sosyolojisi" nerdi. Bir kitap ancak okundu
u srece vardr ve kutup ierir: reten, datan, tke
ten. Bylece, edebiyat uzmanlarnn elinden kan ve
okuma eyleminde kompetanslar, model ve stratejiler
zerine eilen, okuma stne incelemeler ortaya kt
[Leenhardt ve Jozsa, 1982]. Srf tarihsel bir perspektifte,
Roger Chartier [1987], bugn bildiimiz sessiz ve bireysel
okumadan ok daha yaygn bir pratik olan yksek sesle
kolektif okuma dneminde okuma'nn niteliini aratrc,
kitabn ve yayncln bir sosyal tarihini kurgulad.
Bilgi sosyolojisi almalarnn (Karl Mannheim) ve
hermeneutik zerine dncelerin (Hans Georg Gadamer)
ardndan "yapt kabul edilmenin sosyolojisi" Almanya'da
ortaya kt. Wolfgang lser ve zellikle Hans Robert Ja
uss'un [1972] iinde bulunduu bu Constance Okulu yap
tn tarihsellii stnde .durur, onun oul anlamn vurgu
lar, bu kabul grme'deki oulluk nedeniyledir. i lk alc
kesimin "beklenti ufkunu" yeniden dnmek, "estetik
aralk" (beklenti ufkuyla yeni yapt arasndaki uzaklk)
"alc kesimin reaksiyonlar ve eletirel yarglar boyutun
da" lm le me k ve her yapt ait olduu "yaznsal grupta"

47
konumlamak sz konusudur. Bu akm gene de byk
lde, bir program olarak kalyor; ayrca bak yapt
zerinedir, somut edebiyat olgusu deneyiminden ok
yapt arat rmalarn ilk ve son noktas olarak gryor.

Philippe Junod'ya gre estetik

i svireli sanat tarihisi Philippe mu na girerken, bunun sanatnn


Junod 1976'da estetik uzmanlar birinci amac olduu sanlyor.
nn yapm olduu sanat kuram Burada ilkin sz konusu olan,
larnn yetkin bir analizini yaym oklu kla uzmanlarca deersiz
lar (Saydam ve Saydamsiz bulunan, "ite olan"la "d bi
Modern Sanatm Kuramsal Te im" arasndaki ayrma nem
melleri Ostne Deneme). Junod vermektir, oysa bu ayrm sanatta
(basit algdan bilgin deerlen bantnn znde bulunur; ikinci
dirmeye dek) yaptlarn biimsel, olarak sz konusu olan i'le d
slupsal, plastik boyutunun arasnda seim yapmamaktr,
neminin, "ierik"e kart olarak, nk burada nemli olan ikisi
nasl gelitiin i gsterir: balan nin kartlndaki mant, ya da
gta bu biimsel boyut, stelik uzmanlarn onlara balad
gerein temsilinde mimetik bir yelemeyi anlamaktr. Bu sorun
sanat anlay hkm srd her birimizin sanatta bana
iin saydamlap, neredeyse dakunduu lde temel bir
grnmezleiyor; ve giderek sorundur: sanatta formun say
edebiyat adamlarnda bir biim dam'dan saydamszla getii
sel boyutun bilinci oluuyor, yol tek bilgin adamlar estetiine
bilin saydamszlaarak, ar ayrlmamtr, dz/ortak akl
ar, bakn "sar objesi duru- estetii de oradan geer.

Ancak burada, estetik alglama sorunu ya da insanla


rn bir yapt grme, iitme, okuma biimi, sosyolog iin
en az yaptn anlamlar sorusu kadar -sanat tarihi veya
estetiin yakn olduu bak-, ya da estetik algnn
pratikte kullanmlar sorusu kadar ( kabul grme sosyolo
iisinin ilgi alan) dikkate deer. Altml yllarla Fransz
sanat tarihi Robert Klein sanatta d eer'in d eiime
uramas sorunu stne alt, modern sanatta deere
bir yenilik yaratma ve orjinalite sorunsal baznda yakla
ldna ve bu bakn daha ncelerde geerli olmad
na dikkat etti. Almanya'da Hans Beiting [1981] imgenin
stats ve farkl gruplarda urad deiimler stne
eilecektir. Philippe junot [1976] estetik algnn tarihsel
liine akl k getirir; bu, bir insandan dierine ayr boyut
lu ve "formlara" ( plastik, yaznsal, mzikal zelliklere)
deer verme yararna "ierik"i (tablo ya da metinterin
konusunu) dlama kapasitesidir.
Benzer bir adan Fransz felsefeci Louis Marin, XVI I .
yzy l Fransa'snda edebi kltr yakndan inceleyerek
estetik algy konu edinir; zellikle Quatrocento'da
i talyan fresk sanat larnn beenilme koullarn a k
lar [Marin, 1989]; ya da XVI I . yzy lda her eyden nce
resimde " konunun soylu luunu" nemseyen, kltrl
gru p tarafndan hor grlm, ama akademik koulla r
la arasn am olan, slup yeniliklerine dikkatli birok
ressam ve sanat merakllarnca ok beeniten Caravag
gio resmini gsterir [Marin, 1977]. Felsefeci gzyle
Jacqueline Lichtenstein kltrl tabaka beenisinin,
geleneksel olarak desene ren kten fazla nem vermenin
arka plan larnda yatan beeni hiyerarisini ortaya ko
yar: XVI I . yzyln ikin'ci yarsnda ilk sanat kurarnclar
n hareketlendiren bu tartmada felsefi durular, este
tik seimler ve sosyal aidiyetler birlikte rlrler [Lich
tenstein, 1989].

49
O retenler

Mesenlikten balam'a ve kabul grme'ye geerken,


yaptara odakl ve ilk kuak sanat sosyolojisine zg
aklamac bak asndan uzaklamtk. Sanatlarn
statsne eilirsek bir adm daha atm oluruz: retimin
kendi koullarna dikkat ettike "sosyali" "sanatn" d
nda gren, sanatlara estetik d nda kayg tanmayan
eski dnceden kurtulmu olu ruz.
Sanat retenterin stats sorun u, hem sanat etkin
liinin gerek erevesi iinde kurumsal bir adan d
nlebilir, h e m de sanatnn kim lii, i maj asndan,
bu kim lik ve imaj n gsterdii zihinsel tasarmlar ara
cyla, 193 4'te Ernst Kris ve Otto Kurz'un at, Bemard
Smith 'in devam ettii [1988] yoldan, sanatnn kahra
man olarak lm motiflerini inceteyecei gibi ele al
nabilir.

R. ve M. Wittkower'e gre sanatlar

1963'de sanat tarihi R udolf yaparak, yazarlar ayrkslk,


ve Margot Wittkower taraf ndan arlk, marjinallik figrlerinin
yaymianm olan bir anket dnp geldiini gsterirler:
(Saturn'n ocuk/an, ilkadan delilik, melankoli, intihar, id
Franstz Devrimine Sanattiann det, zevk safa, su ileme,
Psikoloji ve Davramt) Satrn savurganlk veya ar yoksul
etkisine atfta, metankoli alego luk... gibi.
risini temsil eden Drer'in nl Fakat, sanatlarn deimez
gravrndeki "Satrn temal" psikolojik zelliklerini mi yoksa
matifte belirtilmi olan, sanat eskilerde kalm imgelerini mi
larda sradlk, ayr olu soru betimledikleri sorusu yantsz
nunu ele alr. Sanat biyograf kalyor. Metotlar ne yazk ki
lerinden geni bir derleme buna yant vermiyor; nk

so
biyografler b u rada aratrmann olduu ynn ayn. Birinci alt
konusu olarak deil basit kay blmde kitab vermitik:
naklar olarak ele alnm, bir Sanatmm imajt. Efsane, Mit ve
kategorinin belirli psikolojisine By [1934]; bir kuak nce ne
inmeyi hedefliyor, fakat bu sosyolojinin, ne sanatn sosyal
psikolojinin tad kolektif tarihinin konuulduu, yalnz
imgeleme geemiyor. i lk yne kltrel tarihin sz konusu
limde bir sosyal psikoloji var olduu bir balamda yaynlan
gibi, ikincisi ise bir tasarmla r m t. Biyografiterin yayd
sosyolojisi daha ok. H e r ikisi sanatn n bir kahraman otarak
de olas grnyor kukusuz, grld kolektif imgelemi
yalnz problematikterin ak ete atarak, orijinal bir sanat
klnmas ve metot seimi gerek. sosyolojisi program iziyorlar
ikinci almann yn aka d, ama gereklemesi hayli
Ernst Kris ve Otto Kurz'un alm aba gerektiriyor.

Sanatnn imgelemi stat ve kimlikten ayr d n


lemez; stat ve kim liin deiimleri sanat uran orga
nize eden mekanizmalarn tarihinden anlalr. Yazarlar
statsnn tarihi bugn edebiyatta geni biimde belge
lenmitir. Fransz tarihi Paul Benichou, Yazarm BataCI
Edilmesinde [1973] daha nce rahipler ve peygamberle
re adanm olan deer olgusunun XVI I I . yzylda yazar
figrne kaymasn ustaca gsterir. Tiyatro ynetmeni
nin yazar otarak ge ortaya k J ean Jacques Roubine
[1980] tarafndan yazld . XVI I . yzyl Fransa'snda Alain
Viala edebiyat adam nn profesyonellemesini onun
kuramsal ve ekonomik koullarndaki deiirnde incele
di. Jean-Claude Sonnet'nin [1988] ynettii "Fransz
devriminde edebiyat ve sanat" stne kolektif al
mas, ya da Jose-Luis Diaz'n [1989] romantik dnemde
yazarlk tasarmlar stne aratrmalar da rnek olarak
verilebilir.

51
Plastik sanatlarda, i ngiliz sanat tarihisi Andrew Mar
tin dale [1972], Rnesans'tan nce imaj retenler stat
snn sosyal ortamda y kseliini anlatarak, kon u st
ne ilk yazan tardan biri oldu. Almanya'da bir baka sanat
tarihisi, Martin Warnke SanatI ve Saray'da [1985] sa
natlarn modern statsnn, ehir toncalar ile, "ayr
cal klar" olan ve bunlar araclyla lonca kuratlar ndan
syrlan saray sanatlar arasndaki gerilimlerden do
duunu gsterir. Amerika'da John Michael Montias
[1982], XVI. yzy lda Saint-Luc toncas n n laiklemesini
farkl parametrelerde. ressamlarn sosyal kkenleri,
sanat pazarn n eitlenmesi ve XVII. yzylda sanat ko
leksiyonlar n n bymesi, sanatta imzan n ortaya k
veya tarih konulu resmin minr trterin lehine geriteyii
gibi parametrelerde karlatrmaya alr.
Fransa'da Nathalie Heinich [199 3 ] "ressamdan sanat
ya" geii sosyolojik bir bakla inceler. Paris'te XVI I.
yzyl ortas nda Resim ve Heyket Kraliyet Akademisi'nin
kurulu koullarn imge sanatlarn n artk "mekanik"
olmayan "liberal" bir stat istei olarak kurgulayarak,
bu hak isteinin ortaya koyduu btn sonular betim
ler. Kurumlarn roln, siyasi balarnn etkisini, sosyal
hiyerarilerin yen iden d zenlenmesini, kitlelerin deiim
geirmesini, statik n ormlarn geliimini ya da kullanlan
terimierin semantiini gz nnde tutarak, Rnesans'la
XIX. yzyl o rtasnda. birbirini izleyen, bazen de rten
eylem tipi dnerek, sanat statsnn geirdii
deiimleri anlatr: ilki zanaat dzeni. Rnesans'a kadar
baskn dzendir; meslein akademik dzeni, krallktan
empresyonist dneme uzan r; ve sanatsal yetenek d ze
ni ( modern an lamda) , XIX. yzyln ilk yarsnda belirir,
XX. yzylda kendini bulur. "Yaptlar aklamaya"

52
girmeden, objektif ve sbjektif boyutlaryla bir sanat
"kimliini" yeniden kurmaktr sz konusu olan : asl olan
bu, fakat keke Michel Foucault'dan sonra yaygnlaan
ve sanatlar "iktidarn basks altna alan" yorumlar
olmasa.
Burada sanatlarn stats stne nemli almalar
buluyoruz. Bu almalar, modern ada marjinalitenin,
siyasal ve sosyal marjinalitenin ykseltilmesi olgusu
karsnda duydu klar yaknl belli ederler. zellikle
Amerikal tarihiler "bohem" hayatn romantik kiilikle
rine enikonu ilgi duyarlar: Cesar Grena [1964], Donald
Egbert [1970], Jerrold Seigel [1987] ya da Priscilla Park
hust Ferguson [1991] bunlardandr.
Son dnya savandan beri sanatn sosyal tarihinin
geirdii olaanst gelimeyi, birinci kuan ender
kltrel tarih ya da sosyolojik estetik almalarn d
nnce lebiliyoruz. Fakat sanat tarihini byk lde
zenginletirip yenileyen bu nemli sonulara altml
yllardan beri zellikle sosyolojik gzle ve gemiten
bugne baknca, u ana kadar aniatlan bile sanat sos
yolojisinin marjlarnda brakan, onu temelden deitiren
bir nc yol eklendi.

53
IV 1 nc kuak: an ket sosyolojisi

Ampirik aratrma bu nc kuan sanatn sosyal


tari h iyle ortak yann oluturur; tek fark gemiin belge
lerine deil de yaad mz dneme uygulanr olmasdr.
Daha ok Fransz ve Amerikan giriimli anket sosyolojisi,
artk ne sanat ve toplumu, ne topl u m da sanat alr; sanat
evresinin ileyii, aktrleri, etkileimleri, i yapsyla
ilgilenerek sanat toplum olarak dnr. Bu, anket sos
yolojisinin sanat tarihinin seimini yapt eseriere artk
normatif bir ayrcalk tanmyor olmas demektir; bu on
larn nemini, sanatsal kalite farklarn grmyor anla
mnda deil, daha fazla olarak eserlerin yol at, neden
olduu, getirdii -irili ufakl- srelere de yakndan bak
yor olmasdr.

TOPLU M OLARAK SANAT

SANATl LAR

? VAP LAR

".
:; r*
KURU M LAR

ARA R
KURUMLAR

/
i LG i L i KAMUSAL K iTLE

54
Gnmz sanat sosyolojisinin zgnlk ve gcn
yapan ey kuak farkndan, bilimsel alan ya da konu
farkndan daha da ok bu anket kullanmdr: istatistik
l ler, sosyolojik grmeler, etnolojil< gzlemler yeni
sonular getirmekle kalmayacak, en ok da sorunsallar
yenileyecektir; ve bu srete sosyolojinin dier alanla
ryla -kurum lar, karar alma, tketim, meslekler, bilimler,
teknikler, deerler sosyolojileri- diyalog sanat sosyoloji
sinin hzl gelime kte olan genel sosyolojinin iterteyiine
ayak uydu rmasn salayacaktr.

Sanat sosyolojisinin bir tarihi var

u bakmdan ki sosyolojinin kendisi son iki kuanda


otonomi kazand, problematiklerini ve zgn metotlarn
edindi: o zaman, sosyolojiye dahil olmasyla, sanat sosyo
lojisinin estetik ve sanat tarihine bamllktan syrlp
kendinin olmas artmamal. "Sosyolojinin" soyut bir
gelenekten kalkarak, ilk nce edebiyat yorumlarna
kald, sanat tarihi ve estetie bal olduu ve Alman
geleneinde kendine zg metotlar olan belirli bir daldan
ok felsefe temaliklerinin iinde duran, felsefeye ait oldu
u kurucular kuandan ne kadar uzaktayz.
"Sanat ve toplum" stne, "toplumda sanat" stne
standart sorgulama, iki, kuak ncesi yeniliki olsa da
artk sosyoloji iin tarihe karm bir aama olarak d u
ruyor. Bugn b u dal , bir entelektel eilimler zinciri de
il, kendisinin bir tarihi var, ncleri, cedleri, reformcu
lar var, bugn ve yarn. Baz problematikler eski duru
yor, dier bazlar belirmekteler. Bu en azndan sosyal
bilimlerde ilerleme olduunun kant: bugn "toplum"
dnda belirlenmi bir sanat -ya da herhangi bir insan

55
deneyimi- dnmek olas deil (birbirinden keyf bi
imde ayr tutulmu bu iki szc, sanat ve toplumu bir
araya getirmenin yol at skntlara ramen) , bunu
toplum un iinde ayr dnmek de yle, nk sanat ve
toplum birlikte oluurlar. Sanat d ierleri gibi bir sosyal
aktivite formudu r ve kendi zelliklerini tar.

Bir ncU: Roger Bastide

Sanat sosyolojisinin tarih s rekli, daha "bu iin banda


ncesine gnderme yapan yz" der (s.u) .
balna ve sosyolojik estetik Sanat sosyolojisini bilimsel
iinde yer almasna ramen, ilk klmay durduran engelleri
1945'te, sonra 1977'de yaym gsterir: normatifilik ("sosyo
lanm olan Sanat ve Toplum, loji betimleyen bir bilimdir,
srad bilgisinin yan sra, grevi kanun yapmak deildir"
sanat sosyolojisinin ana sorun (s.129); sosyal tzclk engeli
larn artc biimde nceden ("sanat toplumun yansmasdr
grr. dememeli, nk toplum diye
Kitabn blmleri de mo bir ey yoktur. E zamanda
derndir: retenler Sosyolojisi toplumlar vardr, baka trl
("herhangi bir toplumun sanat syleyelim "sosyal gruplar"
yla ilgili kolektif tasarmlarn vard r s.105); ve bir de felsefi'
derinletirmemiz" gerektiini ideoloji engeli; bu sonuncu,
syler), sanatta ilgili evre, bilimsel olan sosyolojik bakla
kurumlar (antropolojik adan felsefi' bak kartrmaktan
dnlr: ya, cinsiyet, sosyal doar [ .. ]. ou kez farknda
.

evreler), bunlarn hepsi zihin olmadan birinden dierine


sel tasarmlar reten kurum geilir ve bilim yapld sanl r,
olarak sanat olgusuna dnk oysa yaplan belli bir sanat
tr. Bastide ilerde yaplacak grn anlatmadr" (s.18o) .
ampirik anketleri dnr

s6
Bylece, "sanattan" kalkp "sosyal kuram", "sosyal
den" kalkp "sanat kuram" retme yknden kurtulan
sanat sosyologlar kendilerini zgrce, eylemlerin, obje
lerin, aktrler, kurumlar, zihinsel tasarmlarn akn
ynlendiren dzenleri aratrmaya verebilirler, "sanat"
terimi altnda dnlen btn bu kolektif olgularn.
Kukusuz, sosyolojik metotlardan kalkarak yaplan,
gne uygulanan btn almalar ayn lde ilgin ve
kusursuz olmaktan uzaktr. En azndan somut sonular,
bilgide gerek almlar nerme stnln tayorlar.
Artk yalnz sosyolojik estetik trnde sanat ya da top
lum tasar mlar nermiyorlar.
Anket sosyolojisinin elde ettii sonular nasl gste
rebiliriz? Bunu ideal adan, kullanlan metotlara bakarak

Birka deerlendirme

Sanat sosyolojisinin alan ola analiz (sanatta toplum) ve dsal


rak otonomi kazanmasnn analiz (toplumda sanat) kartl
gstergesi eritii sonular iinden okur -bu kartlk
gsteren yaynlarn olmasd r. edebiyatta yaznsal sosyoloji
Her yayn farkl bir yerden ba versus edebiyat sosyolojisi
kar. Constructing a Sociology of biiminde anlatlr. Sociologia
the Arts'da [1990), Amerikal del arMde ispanyol Vicen
Vera Zolberg, belli bal eilim Furio, XIX. yzyl nclerinden
leri gzden geirirken, gelenek bugnk yeni anketiere kadar
sel estetiin bireyci ve sl;jektif alma sahiplerinin uluslararas
anlayiarna aykr, sosyolojik bir panoramasn nerir. Beli
yaklamn yerindeliini gs kal Paul Dirkx [2ooo] daha
termek ister. Mzik Tutkusilnda uzmanlam bir alanda Edebi
[1993), Fransz Antoine Hennion yat Sosyo/ojisi ile bu ynde
belli bal mzik yazarlarn isel alr.

57
yapmak gerekir, n k problematikterin kurgulanmasn
metotlar belirler. Bu corafi alanlar veya ekollere gre,
sosyolojik gelenekleri gsterecek biimde de yaplabilir.
Tek rnek rnler (plastik sanatlar) , kalite kayb olmadan
oaltlabilen rnler (edebiyat, sinema, fotoraf), canl
gsteriler (tiyatro, mzik) olmalarna gre sanat tipleriyle
anlatma temel oluturabilir. Fakat aniatmda aklk kay
gsyla, sanatsal eylemin farkl aarnalarna uygun den
bir kesit alacaz: kabul grme (reception), arac sre
(mediation), retme, yaptlar.
Bunlar gemiten aldmz tematiklerdir: Roman Ja
kobson'un iletiim emasndan esintenmi retim
datm- tketim ls daha nce Roger Bastide'de
Edebiyat Sosyo/ojisi [1958] kitabnda Robert Escarpit'de
ve Enrico Castelnuovo'da [1976] sanatn sosyal tarihinde
son durum almasnda, ya da ala n n tarihinde nemli
Marsilya Kolokyumu'nda Raymonde Moulin'de kullanl
mlard. Sanatsal aktiviteye zg etkileim sisteminin
bir karlkllk ve bad aklk d zeni iinde ileyiini
gstermeye alan yeni sanat sosyolojisinin nemse
rnek istemedii bu tematik ayrmtarla d evam etmeye
almak kukusuz gereksiz grnebilir. Yalnz u var ki,
sanat sosyolojisi yapanlarn birou sanat sosyolojisini
bu tr kesitler yaparak rendiler.

ss
ikinci Blm
SON ULAR

Sanat uzmanlarnn zel yaklam ilgilerini eken ya


ptlardan hareket ederek retme, datm ve kabul edilme
koullarna doru alr. Sosyolojik yaklamn zgnl
n belirtmek iin ters ynde ilerleyeceiz, sanatsal
etkinliin ortaya k aamas olan kabul grme'den ba
layp yapttarla bitireceiz.
V 1 Kabul grme, resepsiyon

Antropolog Mareel Mauss'un, bycnn mterile


rinin onun gcne inanmalar bu gcn etkisini artrr
dedii sralarda, sanat Mareel Duchamp, "tablolar
yapan ona bakanlard r" aklamasn getiriyordu. Bu sz
"konstruktivist" bir manifestonun slogan olabilirdi; her
sosyal fenomen gibi sanat da doann bir verisi deil,
tarih ve insan pratikleri iinde yap lanan bir fenomendir.
Sanat sosyolojisi iin bu tr deyiler bile gereksizdir, o
ilgili evreler, onlarn morfolojisi, davran biimleri, moti
vasyonlar ve heyecanlaryla dorudan ilintilidir: yaptlar
aklamaya odakl anlaytan syrlm olmasyla, bakn
sanat dnyasnn herhangi bir noktasna evirme hakkna
erimitir, ve kimse bu sosyolojiden estetik deerler ve
sosyologcu kantlamalar adna hizaya gelmesini isteyemez.
Yaptn kabul grmesi olgusuna eilrnek de "son kertede"
(marksist dnrlerin ekonomik belirlenme iin kullandk
lar deyimle) bize "yaptlar" daha belirgin klmyor: yalnz
ca aktrlerin sanatsal olaylarla kurduu Hintinin bilgisine
gtryor ki, bu da nemlidir.

Sanatla ilgili evreler riorfolojisi

Altml yllarn banda, sanat sosyolojisinin kurucu


eylemlerinden biri, Amerika'da iki sava aras dnemde
Paul lazarsfeld'in gelitirdii istatistik anket metotlarn
gzel sanatlar m zelerine "giri"e uygulamak oldu. O

61
zamana kadar, ticari veya siyasi marketingde kullan lm
bu kamu yoklamas sondajlarnn, davran farkllklarn,
sosyodemografik katmanlar -ya, cinsiyet, corafi kken,
sosyal evre, eitim ve gelir durumu- dorultusunda l
mede ve bir olaslkla davranlar bu katmanlarla akta
mada deerli aralar olduklar ortaya kt.
Pierre Bourd ieu istatistik anketin kltr dnyasna ta
nmasnda balca nc oldu. Ekip almas olarak yr
tlen ampirik soruturma Avrupa mzelerinin kurumsal
bir gereksinimini karlayarak kltrel pratikler alannda
yeni sorunsaliara yol aacakt: 1966'da Sanat Akinn
(I'Amour de /'art, Alain Darbel'le birlikte) yaynlanmas
niversite sosyolojisinin soyut bak nnde byk l
de yenilik yaratyor, yaklam dnsz olarak deitire
cek baz son ular getiriyordu. Bunlarn bazlar bugn iin
sradan grnebilirler; fakat bu tr pozitif bilginin o gnn
basit sezgileri, bilgisizlikleri, daha da beteri gerek d
bilgilerinden ne lde ayr durduunu kestirrnek iin
kendimizi dnemin balarnma koymamz gerekir.
Buradan kan ilk sonu bundan byle toptan bir
sanat seyircisinden sz edilerneyecei idi -mzelere
girileri saymak o zamana dek bunu gsteriyordu-,
farkl seyirci kesim lerinden sz etmek gerekiyordu :
sanatta i lgili evreler konusunda toptanc bak brak
mak, sosyal olarak farkllam, sosyal evre olarak
snftam seyirci kesimleri terimleriyle konumak
gerekiyordu art k. Snfsat kitleler yaptamas sanat
mzeleri klt rne girite olaanst bir sosyal eitsiz
liin varln belli ediyord u : yllk mze gezim oran
tarm la uraanlarda %o. s 'den st d zey yneticilerde
%43.3 ve retim elemanlar ve sanat uzmanlarnda
% s 'e kadar varan bir aklk gsteriyordu.

62
karlan ikinci sonu bu d uruma bir aklama getir
mek istiyor: sosyal kken parametresine bavurma,
burada sosyal kkenin etkisini ortaya karyor,
oysa nceler gelenekse l olarak "sanat ak" bilgisizlik ya
da bilmez grnme nedenleriyle insan n kiisel yetenek
leri hanesine yazlyordu. Bourdieu burada "kltrllk

FARKLI KATEGORILERDEKI SANAT MZELERININ YILLIK


GEZILME ORANI
(yzde olarak bir ylda matematik gezi beklentisi)

Diplomasz CEP EPC Lise Lisans ve Trnil


Diplomas Li sansUstU

Tarmla 0,2 0,4 20,4 0,5


Uraanlar

Iiler 0,3 1,3 21,3 1

lanaatkar 1 ,9 2,8 30,] 59 .4 4.9


ve Esnaf

Memurlar 2,8 19, 9 73,6 9. 8


ve Orta
Seviyede
Yneticiler

Ost Yneti- 2,0 12,3 64.4 n.6 43.3


ciler

zel Sanat (68,1) 153. 7 (163,8) 151,5


Meslekleri

Tm 1 2.3 24 ]0,1 8o, 6,2

Erkek 1 2. 3 24.4 64.5 6s, 6,1

Kadn 1,1 2,3 23,2 8].9 122,8 6,3

15 -2 4 Ya 7.5 s.8 6o 286 258 21.3

25-44 Ya 1,1 ,. 14.7 40,6 ] O, S s.?

45-64 Ya 0,7 1,5 1 5.3 42.5 69,8 3.8

65 Ya Ost 0,4 1,6 5.3 24,6 33.2 1,6

Okuma: Anketin yapld yl (1964), Fransa'da her oo ifti


den yaklak bir iftinin, her 100 st dzey kadroludan
43'nn sanat mUzesine girdii saptanyor.
Kaynak: Bourdieu, Darbel [1966].
yetilerinin" doutan geldii inancn sk bir eletiriye
tutar, aileden ocua geen izierin temel nemini gsterir.
"Ar ve nedensiz sanat beenisi" bir znelliin eseridir,
amac da sanatn tadn almaktr; bu illzyon estetik du
yarllklarn sosyal aidiyete, "sanat zevkinin sosyal kulla
nmlarna", "sembolik rnlere" (eitim, dilsel ve estetik
becerilere) sahipliin verdii "ayr duru"a konumludur.
Sosyal kkenin etkisi, ou kez sanld gibi, gelir ve
hayat seviyesi eitsizlikleriyle snrlanmaz: sanat mzeleri
gezimi ve eitim seviyesi (zellikle annenin eitim seviye
si) arasndaki istatistik ilikiyi gstererek Bourdieu, mark
sist "ekonomik sermaye" kavramna, diplomalarla llen
"kltrel sermaye" kavramn ekleyecektir. Ticari deere
indirgenir olmayan "sembolik rnlere" erime olasl
yalnz mali olanak kouluna bal olmayp, ayn zamanda
derin iselletirilmi, biraz bilind, ifadesi zor eilimler
ce de koullanm tr: i ller, zevkler, alkanlklar gibi.
Ekonomik kazanla belirlenmi olan geleneksel sosyal
pozisyonlar pirarnidi ikiye blnyor: ekonomik sermaye
ve nemli bir nedensellik faktr olan kltrel sermaye.
Bylelikle "sanat sevgisi"nin ilk elde "egemen snfn
basksn alm kesimlerde" (entelekteller bunlarn ara
snda) varolduu beliriyor; ekonomik sermayeden ok
kltrel sermaye ile donanml olmalarndan trdr bu.
kan sonular pratik uygulamalarda da kullan lyor.
nk, mzeler kltre erimenin sosyal faktrlerini
gstermeyerek, grnmez engelleri daha da oaltyor,
zellikle yaptlar stne aklayc bilgileri koymamakla
(kltrller iin gereksiz, dierleri iin zorunlu bilgileri)
yapyor bunu . Sanatsal deerlerin "saydaml" illzyo
nunu ve her insana balanm olan sanata bir tr mis
tik "ihsanla" duyarl bulunma illzyonunu bozarak, m
zelerin sanata erimede demokratikleme olasln n
64
araclar olmak yerine, sanata eriir olanlarla olmayanlar
arasndaki mesafeyi ve niversitelerin de ayn biimde
bilgiye eriimi demokratikletirmeye almak yerine,
baskn gruplarla basknlk grme arasndaki mesafeyi
daha da amas olgusunu knyor Bourdieu.
Bylelikle, altm l yllardan beri m ze ynetimleri,
birok alan almas yardmyla, seyirci kitlesinin perla
gojik gereksinmeleri ve sorunlarnn gz nnde tutul
mas bakmndan nemli lde gelime gsterdi. Kuru
lu dnemini bitirmi olan sanat sosyolojisinin demokra
tikletirme misyonu iki kuak sonunda bylece kendini
pratikte gstermi oluyor.

Beeninin sosyolojisi

Sanat kendi kendisini belirler diyen ortak akl idea


lizmine kar duran sosyoloji, aktrlere zg kltr yeti
lerini ne karr, yaptiara zg estetik zelliklere pek
dikkat etmez: nk "tablolar yapan onlara bakanlar
d r". Bu nokta bizi iki ayr alma, kltrel pratikler ista
tistiine ve bir beeni sosyolojisine ynlendirir.
"Habitus" kavram Sanat Ak1 kitab ile, on be yl son
ra yaynlanan Ayaduru [ la Distinction, Bourdieu, 1979]
arasnda kpr ilevi grr. nk, bir fotorafn kalitesi
ni yarglama, ya da bir mzede yol bulmaya olanak veren
ey, aktrlerde isellemi olan bu "yetiler dzeni", "ha
bitus"dur. Bourdieu burada bir "kalc yetiler ve i dzen
sistemi" dnr, "kendisi yap alm ve yap veren bir
dzen", tutarllk tayan bir yetenekler, alkanlklar,
bedensel sinyaller btndr bu dzen; bireye bilincinde
olmadan telkinle ve bir evreye zg olu-duru tarzlar
nn iselletirilmesi yoluyla form veriyor bu btn.

6s
Habitus kavram olmadan yksek kltr evrelerine "giri
te hissettiimiz duvarm" ne olduunu sezinlemek pek
mmkn olmaz: bu ne bir ekonomik g eksii, ne de bir
bilgi eksiidir, bu bir rahat olma, aina olma eksiidir,
"kendini ayr bir yerde" bulmann belli belirsiz bilincidir;
ki kendini bedensel durularda, giysilerdeki grnmde,
konumada ve bedenterin deviniminde ortaya karr.

Ayrduru

Kltrel sermayenin eitlik d adan ayr durmak isteyen


nda "meru" grnml "habi davranlarla ynlendirildiini
tus" durumlarnda i ler grd istatistik olarak gsterirler.
bu "sembolik pratikler" sorunsal Eseri n i ksa keserek okuya n
"ayrduru" kavramna zengin larn d nd rd gi bi Bou r
ampirik rnekler oluturur; dieu'nn analizi sosyal kat
kavram Amerikal sosyolog manlar g stermekle snrl
Thorsten Veblen'in [1899] "gs deildir: Bourdieu kuramsal
terii tketim" konusundaki olarak da beeni'nin doasal
nsezilerini gelitirir. olduun u kabuln sosyal
Bourdieu'y geni bir okuyu motivasyonlar red de yarad
cu kitle sine tantacak olan bu n vurgular; burada beeni,
kitap deiik metotlar kullanr: yarglarn evrensellik ve ne
istatistik anket, grme, gz den sizliini ileri sren Kant
lem, reklam analizi... Mzikler tezlerin i n kar sndad r.
ve mzeler, masa adab ve Bu ayrduru so syolojisi bun
okuma biimleri, ark yarma dan sonra baka alanlarda
lar, kitap ve plak sat birine ilik (niversite, yksek devlet ma
leri ve btn bu un surlar sosyal kamlar) snanarak bir eletirel
evreye, eitim seviyelerine bask kurma sosyolojisi olacak
gre deerlendirilerek estetik tr. Balangcnda paradoksal ve
seimlerimizin sbjektif olmad put krc grnen bu sosyoloji,
n, sosyal evreyle baml bugn bir ortak akl referans
olduunu, "snobizmle", sosyal olmay baard.

66
KUltUrel pratikler

nmzde alan, kuramsaldan ok y n etimsel olan


ikinci yol, kltrel pratikterin istatistik lmlenmesi
yoludur. Sosyal bilimlerin altml yllarla bilgiyi ileriet
me ve karar alma srelerine yardm amacyla metodoto
jik kazanmlarn kullanan aratrma servislerinin sayca
artmasyla ie balad .
Bylelikle mze, tiyatro, konser, o pera, sinema, ta
rihsel antlar ... kullanm stne ok sayda inceleme
yap lacaktr. Birebir anket raporlarndan oluan bu ha
cimli "gri edebiyatn" yan sra, Fransa'da 1974'den ba
layarak Kltr Bakanl'nn yrtt [Don nat, 1994,
1999] Frans1zlarm Kltrel Pratikleri adl anketin sonu
larnn dzenli olarak yaynlanmas gelecektir. Buradan
rnein 1997'de Franszlarn %9'unun son on iki ayda en
az bir kere bir klasik mzik konserine, %3'nn operaya
gittiini reniyoruz; bu rakamlar yirmi yldr da sabit
durumda. Daha yaygn olmakla birlikte mze kullanm
olduka snrl bir gruba kalyor; kk bir arta ramen
nfusun te birden azn ilgilendiriyor: 1973'de yaplan
ilk an kette Franszlarn %27'si ayn yl iinde en az bir
kez mzeye gittiini beyan ediyorlar; yirmi y l sonra bu
rakam %33'e kyor. Ayn zamanda mze kullanm sos
yal hiyerarisi olan bir kullanmdr: sosyal mesleksel
kategorilerde fark 1'den 3'e deiiyor, tarmla uraan
larda %23, st d zey kadrolar ve serbest mesleklerde
rakam %65 [ Donnat, 1999].
Fakat yzde olarak nfusa oranla bu zayf art gene
de brt rakam olarak mzeye giri saysnda net bir art
gsteriyor: 196o'dan 1978'e ulusal mzelere giri says
51'den 10.4 milyona geerek ikiye katlanm t -genel
eitim seviyesinde ve arzdaki ykselile-. Sosyaloun
67
nnde bu olguyu aklayacak iki yorum var: 1. Halka
doru bir demokratikleme sz konusudu r: mzelerin
yeni sosyal kategorilere almas var, bu kategoriler say
ca ykseliyor ve daha az eleniyorlar (rnein, Paris'te
Pompidou Klt r Merkezi'ndeki sergiterin mteri kitlesi
orta snflardan nispeten daha fazla ziyareti ekiyor,
Grand Palais sergilerinde ise st snflar ounluktalar) ; 2.
Ayn sosyal kategorilerde mze kullanmnda yountama
sz konusu olabilir, nk sergiterin saysndaki ve bo
zamana ayrlan zamandaki art onlar mzelere ekmitir.

Sanat sergilerinin ykselii

Sanat sergileri Fransa'da yzyln ortas ndan balayarak,


XVIII. yzyla kar; bu, akade byk boyutlu sanat sergileri
misyenlerin kendi yaptlarn, kalabalklar ekiyordu. Buna
geleneksel olarak zanaat adam paralel olarak, mze bakanl
larnn yaptklar gibi, sokakta grevi, giderek, yaptlarn sergi
sergileyip satmaya kendilerinin lenmesi ilevinin, geleneksel
koyduu yasa gidermek iin mzecilik aratrma, koruma ve
resim "salonlar" at dnem ynetme fonksiyonlar karsn
dir. rettiklerini ticari olmayan da, deerini ykseltiyordu.
bir mekanda-Louvre'un salonlar Ayrca XIX. yzyl sonunda resim
gibi- dorudan kazan gtme galerilerinin gelime kazanmas
den sergileyerek, ressam ve da, sanat eserine uygulanan
heykeltralar artk "meslein" yeni ticari sistemle ayn zamana
hor grlen bu yanyla ba rastladndan sanat sergileri
kopardklarn kantlyorlard . saysn oaltt.
Flaubert'in Ka/tp Dnceler XX. yzyln son otuz yl, ei
Szlilndeki deyiiyle bir tim seviyesn n ykselmesi
"XIX. yzyl lgnl" olan sanat sonucu kltrel kullanmlarn
sergileri resmi yaygnlatrp younlamasna tank oldu.
onun statsn y kseltmekle By k sanat sergileri sayca ve
kalmyor, bir yandan da, XIX. ziyareti saysyla grlmedik

68
boyutlara u latlar: 1967'de kltrl bir kitle buradaki,
Grand Palais'de Tutankhamon ziyareti d zenlilii, zellikle
sergisi bir buuk milyon ziya- de katalog ve yan rnlerin
reti ekmiti ve Grand Palais satyla mzelerin btelerine
,

ya da Pompidou Kltr Merke- katk salayan bu seyirci kitle


zi'nin sergileri de dzenli bi- si, seksenli yllarda mzelerin
imde yarm milyon seyirci btnnn modernletirilme
ekiyor. Tabii sz konusu olan siyle gelime kazanr.

O halde sz kon usu olan ne? Demokratikleme mi,


kullanrnn younlamas m? Baktmzda, bu iki a k
lamann ikisinde de bir gerek pay var; ikincisi daha
belirleyici grnyor: mzeler dnyas yalnz marjinal
boyutta demokratikleti; talebe daha iyi yant vererek, -
ya da talebin olumasna katk salayarak- eski seyirci
kitlesinden yana modernleti. Fakat bu iki yorum ok
farkl meselelere gnderme yapyor: ikinci olaslkta -
kullanmlarn younlamasnda-, giderek kendi kaynak
laryla, zellikle m ze giri cretiyle, ilemesi gerekli
resmi kltr kurumlannn ticari karllk hedefi sz konu
su; birinci olaslkta -farkl seyirci kitlelerine demokratik
leme alm- sz konusu olan sosyal ama, altml
yllardan beri devlet politikalarnn vermek istedii, zel
likle kltr evleri aarak, kltrel icraatn gelitirilmesi,
*
kltr hakk kavram veya kamu-d y gz nne alma
yoluyla vermek istedii, desteksiz kalm halk gruplar
nn kltre erimesini salamaktr.
Demokratikleme siyasiler ve sosyologlarn ortak tar
tma konusudur. i ki seenek koyar orta yere ama ikisi de
kartlarnca meruiyetilik ya da poplizm sulamasyla

Kamu-d (le nonpublic) terimi bir kltr duvarnn veya kltr d


na iten olgularn varln vurgular. (.n.)
eletirilir. Birinci seenek halk snflarnn "meru" bilinen
kltre snrl erimesine bir "yoksun bral<lmlk" gzyle
bakar ve buna kar nlemi aktif bir "kltr-verme" politi
kasyla -"meruiyet dayatma" riskini gze alarak, "baskn"
kltre yatrma deer tek kltr gzyle bakarak, almak
ister; bu, eilim olarak "Bourdieu" izgisidir. ikinci seenek
bu kltr propagandacln kabul etmeyerek "popler
kltre" deer tamak ve onu bir (meru) kltr eksii
olarak deil de, deerler baznda zgn bir modus, kendi
mant ve geerlilii olan bir modus olarak grmek ister.
Bu nedenledir ki Claude Grignon ve Jean-Ciaude Passeron
[1989], i ngiliz sosyolog Richard Hoggart'n [1957] halk kl
tr stne verimli analizlerinden destek alarak Bour
dieu'nn yoksunluk kuramma cephe aldlar.

Estetik alg

Burada istatistiki yaklamn snrlarn gryoruz;


"kim neyi gryor?" sorusuna yant veriyor, fakat "gr
len nedir?", "nasl grlyor?", ya da "gren iin bunun
deeri nedir?" sorularn yantsz brakyor. Oysa bunlar,
sanatta ilgili evreler stne nitelik arl kl incelemele
rin gsterdii gibi, temel sorulard r. Fakat, burada da,
Bourdieu ve ekibi fotorafn "sosyal kullanmlar" s
tnde durarak [1965] yol gstermilerdi. i statistiki yak
lam, derinletirilmi sylei temelli, sonralar sanat ve
kltr sosyologlar tarafndan alan almalarnda kulla
nlacak, daha nitelikli bir metotla btnlenecektir.
Etnolojiden alnan gzlem metodu da, aklama geti
rici sonulara yol amasa bile, ilgin deneyimler dour
du. rnein, Eliseo Veron ve Martine Levasseur 1983'de
Sanat Sergisinin Etnografisi adl almada, bir sergide

70
Vasat bir sanat

Byk bir frmann istei ze rans alanlarla, daha halk gr


rine kolektif olarak hazrlanm nml teknik yanls kiilerin
bir anketten doan yukardaki kar karya geldii bir fotoraf
kitap fotorafn btn kullanm kulb yeleri stnde, daha
larn ele alr. i lk bata fotorafn, sonra zel kurallar olan rpor
sosyal btnleme gstergesi ve taj fotorafl zerinde ("flu
ara olarak zellikle aile iinde gndelik fotorafn baskn
ilevi asndan genel kullanmn zelliini oluturur, nk otan
analiz eder; bu tr bir kullanm, tiklik garantisidir"), reklam fo
yaygn olma nedeniyle, fark atma torafl ve fotorafn estetik
araynda snobizm mantndan kurarnlar zerinde durur. Anket,
tr deer kaybna uruyor. kullanclarn sosyal kken fark
Kitap sonra, fotorafn alglan lar nedeniyle farkl anlaylar
mas ve deeri stnde duruyor: ieren ve zayf bir btnlk ta
"sanat taklit eden bu .sanatn" yan fotoraflk meslei zerine
sosyal tanm gene de onda bir bir incelemeyle biter.
doa taklitilii buluyor; Bour Fotorafn o dnem salt este
dieu ve alma arkadalar tik bir yaklama uzak olduunu,
burada bir dzeltme yapyor, fotoraf keyfini, znenin gcn
fakat diyorlar "ancak safderun biimsel deer asndan lecek
bir realizm gerein fotografik apta olmadn gsteriyor ve bu
temsilini realist olarak grebilir". almay yapanlar da gemi
"Yararsz" bir sanat gerekesi dnemin bilgi kurarnlar ve
gden meru estetiin kart kamunun ykseliini gsteren
olan fotoraf byk bir lde sanatn sosyal tarihi trne dahil
"barbar beeninin" alandr. oluyorlard. Bourdieu'nn deyi
"Fotografk rnde ya da foto iyle, "spesifik (estetik) kategori
raflarda ifade bulan popler lerden yoksun olanlar", "sanat
estetik Kant estetiinh ters yaptiarna ancak evrelerindeki
yzdr; imaj retimini ve kulla gndelik objelere kattklar l
nmn ve imajn kendisini sosyal ekle yaklaabilirler'' (moral ve
fonksiyonlara balar." faydac kategorilerle) .
Anket daha sonra, resmi refe-

71
Ziyaretiterin izdii hareketlerin filme ekilmesi sonun
da birbirinden o k ayr gezilme yrngeleri tipolojisi
gsteriyordu. Jean Claude Passeron ve Emmanuel Pedler
bir serginin ziyaretilerince Tablolara aynlan zamart
kayda alarak burada anlaml sosyolojik ilintiler bulmak
istedilerse de, lmlerdeki incelik, bak sresinin ta
d elikili anlamlarla bulanklar; bu sre bir uzman
kompetans ya da tersine kltrel gstergelerden yok
sun kendi halinde bir kltr meraklsn da gsterebilir.
Kitaplar alannda ise, anket "okuyucu izlekleri" grr ve
bunlarn kiilerin biyografk izgisiyle nasl btnletii
ni gsterir [Mauger, Poliak ve Pudal, 1999].
Aykr grnse de, beeni davra n lar insanlarn o b
jelere bitii dee rlerin nasl dald n anlamakta en
uygun metodotojik balanglar say lamazlar: d lama
ya da tahrip etme bunu negatif ynyle daha iyi gste
rir. rnein deersiz grme ya da tiksinmenin, barba r
ca davrana dnebilseler bile bir tarih sreci vard r
[Reau, 1958]; ama beeni davran lar nn b i r de kendi
mantklar vard r ki sanatsal deer sistem leri yannda
sosyal deerler de belirtirler (rnein i olgusunun
deer ykseltmesi); bunu Dario Gamboni [1983] ada
sanat yaptlarn tahrip rneklerinden kalkarak bize
gstermiti. Ayn biimde, Amerikal siyaset bilimci
Erika Doss, ada bir sanatya sipari edilmi bir
esere kar bir halk itiraz olayn inceleyerek estetik ve
demokrasi aras ndaki karma k balar zerinde d
nmt [ Doss, 1995].
Fransa'da Nathalie Heinich, ada sanat yap tiarna
gsterilen ani d lama biimlerine ve d evletin sanat
lara verd ii siparilere duyulan itirazlar incelemeyi,
onlar snflamay ve saymay denedi [ Heinich,

72
1998b]. zellikle Luc Boltanski ve laurent Thevenot'nun
[1991] "siyaset ve tre sosyolojisi"nden esinlenerek bir
ayn kltrn katlmcianna zg, kii lerde deiik
lde yerleik ve deiik trden yaptlarn cezbettii
bir byk "deerler cetveli" elde etmeye alt: estetik
(gze llik ya da sanatta) , hermeneutik (anlam aray),
etik deerler (ahlakllk lleri), yurttalk deerleri
(kamu yararna d uyulan hassasiyet), fon ksiyonel deer
ler (pratik hayat), ekonomik deerler cetvelleri, vb.
Yaptlarn deerlendirilmesindeki bu prensip ve anlay
eidi modern ve ada sanata zgdr, bu sanat
dz/ortak akln estetik deerlerini altst eder [Heinich,
1998a]. i spanyol filozof Jose Ortega y Gasset'in "san a
tn insandan uzaklamas"ndan sz ederken deindii
gibi, ierie deil forma dnk modern sanat "znde
halka tutulmaz", kamuyu bilgili bir aznlkta, habersiz
bir ounluk olarak ikiye bler -ve bu ada sanat iin
daha bir geerlidir.
Bu durumda, kabul grme sosyolojisi beeni sosyo
lojisinin stnde yer alyor; estetik tercihleri sorgulamaz
o, "gzellik" (ya da irkinlik) , "sanat" (ya da sanatszlk)
szckleriyle ifade edilecek bir yargnn oluma koulla
rn sorgular. Estetikteki yaklamn tersine, bu soruya
yant srf yaptlarda aranamaz; "sosyolojizm", sosyolog
culuk olarak nitelenebilecek ideolojik bir sosyoloji anla
ynn tersine, yant yalnz, seyircilerin gznde de,
gruplarn sosyal zellilerinde de bulunmuyor. Yaptlarn
nesnel zellikleri, sanat alglayanlarn zihinsel yaps,
kabul grmenin pragmatik balamlar (yer, zaman, etki
leim...) bir objeyi estetik terim ierde n iteleyebilmek iin
gereklidirler. Btn bu yollarn betimi ve mantkianna
aklk getiritme sosyoloji iin zengin olaslklar ykl bir
aratrma programdr.
73
Sanatta hayranlk

Sanat sosyolojisi burada daha genel bir adan bir de


erler sosyolojisine doru gidiyor: nk insann sanatn
kendisinde deer aray, geleneksel biimde uzmanlarn
yaptlarn kkeni, deeri ve anlam stndeki araylarn
dan nemlidir. Bir kltre zg "deerler defterinde",
estetik, sanat yaptlarn ya da icra eden sanatlar nite
lernede yalnzca bir modustur, yan sra ahlak, duyarllk,
ekonomik rasyonalite ve de adalet d uygusu vardr. Ku
kusuz, bu deiik yarg trleri, yaptn zde sanatsal de
eri nnde ayn arlkta deiller. Fakat onlarn yarg
olarak varoluu bile, sosyal aktrleri yarglamaya deil de
anlamaya dnkse sosyolog iin bir nem tar.
Sanatta dlamalar beeniler kadar, habersizler ha
berdarlar kadar, zevksizlik zevk sahiplii kadar, kiiler
yaptlar kadar nem tarlar, yeter ki sanat hayatlarn
dan tablolarnn deeri kadar sz alsn. Nathalie Heinich
bir "Beeni Antropolojisi Denemesi"nde "Van Gogh'un
Nam"n [1991] incelerken bu alma prensibini izledi.

Van Gogh'un nam

lmnden on yl sonra Van yapt stne yaplan inceleme ve


Gogh'un "eletiri nnde duru biyografi okluu, hayranlarnda
mu" analiz edildiinde yok sa yaygnlam olan fikri, onun
ylm ya da anlalamam ol trajik sonunun, maruz kald
mas bir yana, yaptnn uzman anlalmama olgusunun bir
eletirmenlerce fark edildii ve sonucu olduu fikrini yaymtr.
hatta kutland grlyor. Buna Sorun burada bu efsanenin
karn, XX. yzyl ilerinde aralk artk yanlln gstermek deil,
sz biimde byyen, hayat ve nedenlerini anlamaktr. Bunun

74
iin ressama duyulan hayranln anlamak. Sosyologun ii bura
deiik boyutlarn, zellikle da ne bu yaratc adamn zde
azizlik mertebelerinden kotanl bakalna inanmak, ne de bu
m dinsel motifleri hesaba kolektif "inanc" basit bir tasa
katmak gerekiyor. Bylece ken rm ya da bir "sosyal kur
disini sanatna "feda etmi" bu gu"dur, sonuta yapay diye
"baka adama" kar giderek bir knamak deil. Onun grevi
kolektif manevi bor duygusu tekil olu d u rumunu zel bir
nun olutuunu ve bir yandan da deer modusu olarak analiz
farkl trden bireysel hak helal etmektir; bunu yaparken, sos
ettirme moduslarnn -eser satn yal aktrlerce spontane biim
alma yoluyla, eserlerini uzun de ortaya konulan nitelemeler
uzun seyrederek, ya da ressamn tek oluu, orijinal oluu, anor
yaad yerlere ayak basarak mal oluu vurguladklarnda,
gelimekte olduunu gryoruz. sosyolog bunlardan kolektif
Ama, " inanlarn" yanl n durularn zgn ileyi bii
karmak, eletirel bir . sosya mini ortaya karr; bu "tekil
loun yapaca biimiyle "ya duru stats" tam olarak
nlglar" knamak deil, tasav modern ada sanatn farkllk
vur ve eylemlerin nedenlerini gstergesidir.

imdi "tablo" ile ona "bakanlar" arasna, roman ile


okuyucu arasna, mzikal yaptta din leyici arasna klt
rel zihin dzeninin -alglama, tan ma, deerlemenin
sanat heyecaniarn a bilgiyi ileten objelerin, -aralar,
imgeler, dzenler, yaplarn- nasl yerlemi olduunu
gryoruz. Btn bunlar sosyaloun dikkatini alan bir o
kadar ara duraklard r.

75
VI/ Arac sre, mediasyon

Arac s re, "mediation" terimi sosyolojide yeni bir


kullan md r: bir yaptta kabul grmesi arasndaki btn
m dahaleleri gstererek yava yava "datm"n ya da
" kurumlar"n yerini almaktadr. i lk anlamyla bir pazar
sosyolojisi, klt rel aralar, eletirmenler, kurumlar
sosyolojisi anlalr: yeterince gelime kazanm btn
bu alanlar, klasik sosyolojinin uyguland atanlard r,
nk snanm sorunsallar ve metotlarla uyumludur.
Fakat "arac sreler sosyolojisi", kuramsal olarak daha
donanml ve geleneksel sosyolojik dekupaja -sil batan
olmasa da- yeni bir gzle bakan, daha radikal bir anlam
kazand .
Birka t r med iatr kategorisi ayrt edebiliriz: dikka
timiz srasyla, gerekte sk balarla birleik olmalarna
ramen, kiilere, kurumlara, kelimelere ve eylere yne
lecektir

Kiiler

Bir sanat yapt, zde ancak karmak bir aktrler a


araclyla var olabilir. Satc olmadan satlmas, kolek
siyoncu olmadan satn alnmas, eletirmen olmadan
yorumlanmas, uzman olmadan tannmas, ak artrc
olmadan artrmaya konulmas, mze yneticisi olmadan
gelecek kuaklara aktarlmas, restoratr olmadan temiz
lenmesi, kratr olmadan gsterilmesi, sanat tarihisi
olmadan betimi ve yorumlanmas olanakszd r, kendisi
ne seyirci bulamayacaktr, tpk yorumcu, yaync, mat
baac olmadan dinieyecek dinleyici, okuyacak okur bu
lamayaca gibi.
Raymonde Moulin Fransa'da Resim Pazarinda [1967]
bu farkl sosyal aktr kategorilerini ayrntl inceledi.
Syleilerle ve evreyi yakn gzleme olarak, orada res
samlarn parasal rayicinden lm sonras nlerine varn
caya dek, karlar kesien ya da atan bu farkl grev
kategorilerinin etkinlii sonucunda "sanatsal deerlerin
nasl kuru lduunu gzlemledi. Bu bak as sanata ve
baka alanlara zg olanla -mali karlar, uzmanlk, he
sap yapma-, yalnz sanata zg olan ortaya karmaya
alt: rnein, sanatsal baarnn temel bir boyutu olan
gelecek'in burada oynad rol, ya da yaptlarn deer
artnda deimez bir faktr olan [Moulin, 1995] ender
lik kavramna atfedilen nemi (ei bulunmayan yaptlar
da maddesel nem, orijinalite durumunda slupsal
nem) gsterdi.
Yirmi be y l sonra, ayn yaklam R. Moulin'in Sanat
I, Kurum ve Pazar da [1992] bu kez modern sanatn
'

deil, ada sanatn zelliklerini, en ok da "pazara


dnk sanatla", "mzeye dnk sanat" arasndaki iki
yanl bir retim gelimesinde kurumlarn birincil etkisini
incelemesine yol aacaktr. Bu sanat pazar sosyolojisi,
uzmanlar [Moulin et Quemin, 199 3 ] ya da ak artrma
yneticileri gibi [Quemin, 1997] baz sosyal aktr kate
gorilerine de eilebiliyor.
Ayn adan bakan baka almalar da yapld. rne
in, Liah Gree n feld i srail'de sluplar, beeri tipleri ve
ilgili evre kategorilerini birbirleriyle ilikilendirdi; farkl
"gatekeepers" kategorilerinde (eletirmenler, mze

77
baka n lar, ga leri sahipleri) abstre sanat ya d a figra
tif sanat sz konusu olmasna gre iki farkl kariyer
biiminin alyor olduu n u gsterdi ; ve altml y l
larda konseptualizm'in ortaya kyla sanatta ba
Iam n ve ye nilik geti rme kriterinin nem kazand
grld [Greenfeld, 1989]. Amerika'da Stuart Plattner
[1996], St. Louis ehri stne almasnda a nalizini
bir yerel pazara evirdi, sanat, tacir ve koleksiyoncu
lar aras n d a ki balarn e ko no misini gsterd i.
Galeri sahipleri gibi, sanatta parasal deerlerin dola
mna katlan aktrler sz kon usu olu nca, sanat eko
n omisine yn eliriz; bu dal da ayrca geliti -zellikle
kltr endstrileri kon usunda-, buna burada girmeyece
iz [Benhamou, 2003]. Antoine Hennion'un [1981] plak
profesyonelleri kon usunda, mzik yaym aralar nn
yapm ve datmndaki kiilerin roln gstererek yap
t gibi meslekler sosyolojisine daha yakn bir yol da
izlenebilir. Ayn biimde, Nathalie Heinich, se rgi kratr
leri konusun u ele alarak, bu kategorin i n nasl giderek bir
"mesleki" statden, tpk sergilenen sanatlar gibi n
plana kma aray gerekeleriyle, bir "kurucu" stats
ne yneldiini gsterdi.
Eletirmenlerin etkinlii de bir kabul grme sosyalo
jisi konusu olabilir; bu artk geleneksel edebiyat incele
melerinde yapld biimiyle bir "eletiricilerden yana
ansl olman n tarihi" olmaktan kt. Burada, Pierre
Bourdieu'nn almalar izleinde kalp, eletirmenlerin
sosyal veya siyasal pozisyonu ile estetik durular ara
sndaki ba aklamak sz kon usu olabilir; Joseph jurt
Almanya'da gazeteciler syleminin yaz yazlan kuru mun
ideolojik tercih lerine bal olduunu gstermiti [Jurt,
1980]. Fakat bir deerler antropolojisi perspektifinden,
Sergileme grevinden kratre gidi

Seksenli yllarda Fransa'da koratrn yardmyla ilendi.


yeni bir kltr aracl tipinin ada sanat konusunda,
ortaya k grlr: sergi d zenleyiciler belirgin bir g
kratrl. Bu dneme kadar, kazand lar (yves Michaud
bir serginin "organizasyonu" [1989] bu gcn lszlkle
hep bir mze bakannn iiydi rini eletirdi): az bilinen, daha
ve anonim kalrd. Mze kolek sonra sz edilecek bir sanat
siyonundan yaptlar semekle y sergilemek, hem kendi
ve deiik mUzelerden baka nn yapmak hem de sanat
yaptlar dn almakla, resmin y lanse etmek oluyordu.
duvara asksnn banda olmak Sanat eletirmenleri kendile
ve sergi kataloundaki yaptla ri de bu gelimenin iindeler:
ra anonim kalacak notlar yaz bir sergiyi tantm yazsnda,
makla yetinirdi organizatr. bugn sergilemenin nitelikleri
Giderek, d zenleyiciler, ya ni (duvara ask dzeninden
zar olmak durumunda deilse d uvar rengine dek), yalnz
ler bile, sergi katalounda yaptlarn niteliklerini de deil,
gerek bir giri yazsna imza lp biiyorlar. Huku k da bu
atmaya baladlar; isimleri yeni yapmcnn douunda rol
basma iletilir ve sergide verilir oynuyor: 1998'de Paris'te Henri
oldu. i leri karmaklat: sergi Langlois tarafndan Yeni Sine
temalar kiisel bir sorunsal ma Mzesi'nin al sunumu,
belirtmeye balad; az tannm tarihte ilk kez, yapmclk hak
sanatlar ya da ender gste lar verilmeye, "entelektel
rilmi yaptlar aranr oldu; eser" olarak korunmaya layk
deiik alanlarda uzmanlara . grlyordu [Edelman ve Hei
bavuruldu; sergi dekoru ince nich, 2002].
bir biimde, profesyonel bir de-

yarumcularn kullanma koyduu deerlendirme dzenle


rini (rejimlerini) ortaya karmak da sz konusu olabilir:
rnein Pierre Verdrager [oo] ayn yazar stnde esin'e,

79
ya da brt yazm almasna arlk verilmesine gre,
farkl bir deer yarglar mantnn varln ortaya kard .

Kurumlar

Kiiler ska-sanatn sosyal tarihinin gsterdii gibi


zgn tarihleri ve mant klar da olan kurumlar ereve
sinde kalarak etkide bulunurlar. Burada da gene birka
sosyal bilim disiplininin snr izgisindeyiz.
rnein, Amerikal William Baumol devlet kurumlar
nn parasal desteinin seyirlik d zenleme maliyetlerinin
ykselmesine neden olduunu, bu desteklerin, kalite
beklentilerini pazarn sunabileceinin ok stne kard
n [Baumol, 1966] gsterdiinde e konomiyi ne karr.
Gene, Fransa'da ada mzikle grevli devlet kurulula
r, mzik seiminde hiyerari gzetmenin ve maliyette
enflasyonun ortaya kard seyirci saysndaki byk
d ile kendi iinde kapal kalan bir duruma yol atlar
[Menger, 1983].
Eser ve yazar statlerinin h ukuki tarihi de, Ameri
ka'da [Merrymen ve Elsen, 1979], Fransa'da [Soulillou,
1995 ; Edelman, ooo] buna katkda bulundu. Ayrca, ok
sayda organizasyon sosyolojisi a nketleri mevcut ve
bunlar ou zaman, klt rn yaylmas iin uraan dev
let kurulularnn bilirkiilik siparilerine dnktr. Son
olarak da, kltrel tarih Fransa'da devlet kurumlarnn
incelendii birden fazla almaya yararl oldu [Laurent,
1983 ; Ory, 1989; Urfalino, 1996] ; bu almalarda kltr
politikalarndaki byk eksenin nasl gelitii grl
mektedir: koleksiyonlar oluturma, sanatya dorudan
yardm ve XX. yzyln ikinci yarsnda daha geni kesim
lere kltr yayma abas.

Bo
Kltrel eylemde ikilemler

Altml, daha ok seksenli vermeye alt. Bu politika


yllardan beri sosyalist bir gerek baarlarn yannda belli
hkmetin geliiyle, kamu yenilgiler grd; ya ak ve sert
erkinin kltrel icraat Fran biimde yadsnd, ya da belli
sa'da "kltre erime eitlii" belirsizce nfuzu g eseriere
sloganyla zetlenebilecek bir eriebilme llerine sahip
ikilemle kar karya geldi. olmayanlarca duyulan bir d
Gerekten de demokrasi talebi lanmlk hissi ile karlk grd.
ou zaman kltrel taleple Bir nc politika yok sayma
ters dyor: kltre eriim kullanmyor, fakat kart politi
bunu Bourdieu'nn almalar kay, ileriye doru ka kulla
ile biliyoruz- ilk elde ayrcalk nyor: buna poplizm denir,
ile e anlama geliyor; dier dianmlk byklktr deyip
taraftan, sanatta kalite giderek popler kltre alk tutuyor,
"avantgard"la lld iin farkl olu hakk istiyor. Burada
buna yabanc kalan d lyor. da, otantik ifade biimlerine
Bu eliki nnde birka poli hakkn vermek frsatlar doabi
tika uyguland. i lki sorun yok lir, fakat bu, kltrce en yoksun
mu gibi -eliki yokmu gibi braklmlar sanat haklarna,
yapp mdahale etmeden ii baka deyile sanat tv'den
olacana brakmak: bu liberal futbola giden bir bo zaman
politikadr, az maliyetlidir fakat "kltrne" hapsederek oluyor.
kendinden olmayan dlama Seksenli yllar bu ok gerilimli
kusuru tayor ve zellikle kl konu stUne zellikle retmen
trel dzlemde kltre uzak lerde youn bir entelektel
kiinin kendini dlamas na. tartmaya yol amt.
i kinci politika da sorunu yok Bir drdnc politika da ileri
saymaya alyor ama kararl ye katadr, ama kar ynde,
lkla kltrn herkese ulama elitizme doru kata, pop
mas iin bir neden yok diye lizme deil: bu politika avant
karar alarak: zellikle tiyatro garda destek verir, demokrasi
alannda "kltrel eylem" diye ile uramaz. Bu seenein
bilinen eylem bu yolu seti, en avantaj sanat uzmanlarnn ve
yoksun olanlara kaliteli yaptlar en kabul grm sanatlarn

S
dar fakat prestijli evresine ho Bugn kltrel eylemde siyasal
grnmek istemesidir. Saknca- pozisyonlar bu ekilde belirgin
s ise n planda olmayan sanat- leir, elitizm ve poplizm, libera
lar ve kesimleri dlamas ve lizm ve m dahalecilik kesiirler.
devlet mdahaleciliine kar
eletirileri krklemesidir.

Bir kurumun, bir sanatsal etkinliin kullanmn, sta


tsn ya da kabul grmesin i eip bktn ve dei
ime urattn gstermek ilgin olacaktr. rnein
Amerika'da Rosanne Martarella operann i yapsn n
mzikal retime nasl arln koyduunu ya d a irket
koleksiyonlarn n sanat evresini nasl etkilediini gs
terdi [Martorella, 1982, 1990]. Ayn ekilde, Serge Guil
baut [198 3], enternasyonal sanat evresinde belli bal
karar adamlar n da stratejilerin deerler corafyasn
sreli biimde saptrdn betimledi. M zeler d e yaptla
rn ekonomik ve kltrel deerinde etki yapyorlar [Gub
bels ve Van Hemel, 1993], sergiler ise kltrel bir olay
halka tan trken onun algsna bir nbiim getiriyorlar
[Heinich ve Pollak, 1989]. Ve, vaktiyle aynadklar nemli
rol bugn oynayacak gerek akademiterin olmay
nedeniyle, devlet memuru uzmanlarn oluturduu "g
rnmez akademiler" kltr politikalarn ynlendiriyor ve
bunun sonucunda yaratma olgusunu etkiliyorlar [ U rfali
no, 1989; Urfalino ve Vilkas, 1995].

Kelimeler ve eyler

Mediasyonlarn incelenmesini kiilerin ve kurumla


rn eylemleri tesine gtrebiliriz: kelimeler, rakamlar,

82
imgeler, objeler de bir yaptta ona evrilen baklar ara
snda araclk salayabilirler. Bir kere daha, sosyoloji bu
noktada, bizi bir tablo, bir yaznsal metin, bir mzikle
dorudan bantya alan direkt deneyimi zenginletse de
onunla ayn dili kullanmaz. Mzik rnei, bu noktada,
araclklarn gzard edilmemesinde tam bir pratik rne
idir, nk objeler, plastik sanatlarda tablo ve heyket
olarak gz dotd u rsalar da, retim ya da mzik yaym
aralar olarak vazgeilmez fakat ikincil bir yer tutarlar.
Genelinde, bu araclklarn zellii ayn anda grn
mez ve grnrde olmalardr. Fotoraf bunun tipik bir
rneidir; icad, nce siyah-beyaz sonra renkli gelimesi
her insann, Malraux'nun deyiiyle "imgelem mzesine"
zenginlik katt. Baklan bir yapt artk kimi zaman bilme
den karlatrd mz baka yaptlarn imgeleriyle doy
gundur. Sanat yayncl bugn imgelerin, yorum layan,
bilgilend iren, deerlendiren szcklere karm old uu
estetik evremizin iinde yer tutuyor. Sanatlar stne
monografilerin, mektuplamalar yaynnn, ince arat
rlm biyografler saysnn artmas grsel, mzikal ya
da yaznsal kltrn genlemesini daha da artryor.
Sanat kurumlarnn duvarlar bile baka ya da dinie
tiye yn veriyor; d uvarlarn kendileri de yaptiarnda rol
oynayan baka basklarn (zorlamalarn) -teknik, idari,
ekonomik, sanatsal basklarn- ou l etkisiyle uyum
grmlerdir [ U rfalino, 1990]. Sanat imzasna verilen
ve benzersiz objelerin hakikiliklerini kantlayan "parasal
rakam" n kendisi de, Benjamin'in deyiiyle sanat yaptn
haleleyen bu "by"de reprodksiyonlar, kopyalar,
sahteleri bulunduu lde yapc bir rol oynuyor
[Fraenkel, 1992; D utton, 1983]. u da var, ak arttrma
lar iin yaplan reklam bu sanatsal imajlara, okluk
yaptlar stne yaplan kimi yorumlar besleyen olaan
d rakamlar ekliyor.
Daha az gr nr biimde, estetik algya n biim ve
ren, az ok bedensel yeteneklerde ekillenmi zihinsel
ereveler de var: deiik trden dee r snflamalar gibi
[Dimaggio, 1987 ] ve, zellikle sanat trleri hiyerarisi,
profesyonel bilirkiilerde birikim kazanm bilgisel ya da
d uyusal kom petanslar gibi [Bessy ve Chateauraynaud,
1995], amatrlerde birikim bulmu kompetanslar [Hen
nion, Maisonneuve ve Gomart, 2001]; ve gerek bir sa
natnn ne olmas gerektii stne, hayat hikayeleri,
anekdotlar ve bazen de efsanelerden rl, bir toplu
mun ortak kltrn biimleyen tasarmlar, tasawurlar.
Alglama sosyolojisinden tasawurlar sosyolojisine dek,
sanat sosyologlar nnde, yeni yeni izlenmeye alnan,
birok yol almaktadr.

Sanat ve para

Sosyal yaam n birok ala franka satlm bir tablo, yzyl


nnda gr ldnn tersine, sonra birka milyon dolara ve
para sanatta deerin uygun daha ileriki ak artrmada
ls deildir, en azndan yardan azna satlabilir; on yl
modern dnemde. Yaynlan nce sanat pazarndaki "pat
n n i l k birka ylnda birka yz lama" srasnda byk deer
kopya satm bir kitap, orta ve biilmi ada sanat yaptlar,
uzun vadede bir yayncya bugn o zamanki fiyatnn onda
servet getirebilir, yeter ki ticari birine alc bulamyor.
yayncln ksa vadesi yerine Bu hep byle olmad. Orta
"salt edebiyatn" "uzun vade ada, imge retiminin zanaat
sine" odaklanmay baarsn rejimine (dzenine) bal oldu
[ Bourdieu, 1977]. Ayn biimde, u sralarda, deme normal
yaratcsnn salnda bir avu biimde "metre" hesabyla,
baka deyile boyanm ya da ru kuralna" girmitir [Heinich,
yontutmu yzey hesabyla, ok 1991]. Standartlara, edeeriik
ender olarak da "ustaya", sa Iere dmandr bu kural. Ksa
natnn n ne gre yaplyordu. vadeli ticari baar nn olduu
Akademik organizasyonun mes yerde, sanat byk olaslkla
leki kuralnda -sanatnn n kendini sradanlk llerine
arttka meru baarsn yk brakmtr ve ondan zgn
selten bir lyle-objenin (ese yapt beklenemez. Bir yandan
rin) satn alnmas, obje iin da, imge sanatlarnda byk
sanatya sipari verilmesi ve fiyat artlar olasl var, n
sanatya aylk balanmas k burada yaptlarda bir tek
derecelerini ieriyordu. ada olma vasf vard r (felsefeci
dnemlerdeki "yetenek" kura Netson Goodman'e [1968] gre
lnda, yetenei kabul grme bunlar "otografik" sanatlar
mise sanatnn hi kazanma oluyor) ; karda edebiyat ve
mas ("bohem " yaay), ya da mzik gibi "allografik" sanat
deha olarak bakldnda byk lar, kitap ve partisyon eklinde
lde kazanmas normal gr deer kaybetmeden sonsuz
nyor (Picasso'nun byk ser biimde oaltlabilirler. Fakat
veti rnei; sylendiine gre pazara srlm olaanst ve
eer tablolarn lmnde sat deiik trden miktarlarn
m olsayd, dnyann en zengin gsterdiinin tersine para
adam olurdu). sanatta deerin doru ls
nk sanat artk "tekil du olamyor.

Arac sre, mediasyon kurarnlar

Yaptmz bu "mediatrler" turu gene de sorun ka


ryor, nk "arac sreci" ona bitiik olan iki kutuptan,
retimle kabul grme'den (resepsiyon'dan) ayr tutmak
ou kez g grnyor. retim tarafnda, zihinsel er
eve, sanat olsun olmasn ayn evrenin yelerine
zeldir. Kratrler davranta sanat lara ayak uydurma
ya bakyor; sanatlarsa okluk kabul grme olgusu
kendilerinden kmyorsa da, kendi eserlerinin en iyi

ss
temsilcileridirler; Svetlana Alpers [1988] bunu Rem
brandt stnde, Tia De Nora [1995] Beethoven stnde,
Pierre Verdrager ise [2001] Sarraute stnde gsterdiler.
Ayrca, mediasyon kimi zaman eser retimine katkda
bulunur; sanat kabul ilemleri (sergiler, yaynlar, yorum
tarla) sanatnn sanat nerme srecinin parasdrlar ve
sanat bu durumda prodktr, mediatr ve reseptr ara
snda l bir oyuna dnyor [ Heinich, 1998a].
Resepsiyon katnda, eletirmenler reseptr md r
mediatr m ? B u , yapta balan mak istenen kabul tr
ne gre deiir ve uzmanlarn yargsna ve gelecek kuak
etke n ine belli bir arlk kazandrr: abuk yaym gren
yaptlarda nemleri azalacandan, eletirmenler herkes
kadar reseptrd rler. Yaym yava yaptlar, g yaptlar
sz konusu olunca, eletirmen zoru nlu mediatr olacak
tr. zetle yle d iyelim: "mediasyon" kavramnn zelli
i biraz da kullanmda eriyip gitme deil midir?
Burada, bu kavramn geerliliinden kuku d uymak
deil istediimiz, tersine sanat d nyas yaklamn ba
ka trl kurmaya bir ar. "Sanat" n iki kutbunu, eseri
ve "sosyal"i {balam ya da resepsiyonu) net biimde
ayrk objeler olarak ele almakta srar edersek, o zaman
bu ikisi arasnda bizi birinden dierine ad m ad m gt
recek olan bir "araclar" dizisi olmaldr: i te gene bildik
o yere geldik, sosyolojinin tarih ncesine, "sanat ve
toplum" biimindeki deyiieri sineye ekeceiz, bu deyi
in birinci terimi ikinciden yle bir arnd ki en usta aba
lar bile artk ikisi arasnda bir ilinti kuramaz. Ama sosyo
log gzyle bakacak ve "sanat toplum olarak" alacak
olursak, o zaman bu iki kalp arasnda geilmez snrlar
yerine kiiler, kurumlar, objeler, szckler arasnda,

86
sanat evreninin oul boyutlarndaki srekli devinimi
d zenleyen bir ilintiler sistemi olacaktr.
Byle olunca da, ayr dnyalar arasnda,olmad k ba
lantlar kurmaya alan "araclar" olmayacaktr, bunun
yerine, d nmler gerekletiren-ya da "bir dili baka
sna eviren"- med iatrler olacaktr; bu dnmler
sanatn ken disidir ve sanat da onlara varl k kazandrr.
"Mediasyon sosyolojisi" iin gerekli program budur.
Bu program iki trl dnlebilir. " i nsan deneyimi
nin" "sosyalle kurulu" (doasal olmayan, objektif olma
yan) boyutu n u vurgulayan "konstruktivist" modele gre
estetik deerlerin sonradan kon u lmuluk olgusu eletiri
tir: bu eletiri, nc kuak sanat sosyolojisinin byk
bir blmn az ok ak biimde hareketlendiren eleti
ri oldu. Buna karlk, bilimler ve teknikler sosyolojisin
den esin alm ve zellikle objelerin roln vurgulayan
modele gre sz konusu olan ise maddesel gereklerin,
insan eylemlerinin, veri'nin ve kurgu'nun birlikte kurul
mu olduunu, ya da yaratlm eserlerin objektif zellik
lerini ve bunlar bu biimde tutan tasawurlar ak bi
imde gstermektir. Mediasyon sosyolojisi bu i kinci yolu
d nr, Bach'n lm sonras kariyerine uygulanan
rnekteki gibi [ Fauquet ve Hen nion, zooo].

Mediasyon sosyolojisi

Fransa'da zellikle Bruno La- kartlktan kmaya ya da yapt


tour'un yaptlarnda uygulanan larn zde deeriyle (dz/ortal<
bilimler sosyolojisi dorultu- akla ve sanat uzmanlarna gre)
sunda alan Antoine Hennion, bu deere inanma arasndaki
sanat sosyologlarn isel analiz- (rlativist sosyologlar) kartlk
le dsal analiz arasndaki ksr tan kmaya arr. Bilimler
sosyalou David Bloor'un [1983] "- sonra da, ek olarak, yapt
izmi olduu "sk program larn d nyasyla sosyalin dn
dan" esin alan Hennion'un yasn, birin i n dierini nedensel
gznde bir mediasyo: sosyolo yorumlamak gcne sahip
iisinin taban koullar yle olaca iki kapal kutu gibi
olmaldr: ayrmamak; tersine kendimize
"- nce sanat tarihinin gl aratrlacak husus olarak, ve
zamanlar n belirleme ilemle farkl gerekleri birbirinden
rini srdrmek, yaptlarn bize ayrmak iin, onlar balayan
var yollarn ihmal etmeden nedenleri gstermek, bir nede
yaratma olgusundan resepsi nin hangi nedeni atn belir
yon srecine kadar ulamak, lemek iin ve genel nedensel
pahal yapttarla onlar deer liklerde aniaabilmek n,
lendirme biimlerinin, evrele aratrlacak husus olarak
rin ve niteleyici uzmanlk sz sosyal aktrlerin hareketin i
cklerinin birlikte ortaya k konu almak" [ Hennion, 1993,
n sorgulamak; S.100].

Geni bakarak, "mediasyonu" yaptla seyirci arasna gi


ren her ey diye dnebilir ve bunu yaptla seyircinin yz
lemesi, kar karya gelmesi diye gren sosyoloji ncesi
bak zor durumda b rakabiliriz. Bu ada baka yaklamlar
da mediasyon kavramna kuramsal destek salayabilir. r
nein, Pierre Bourdieu'nn gelitirdii [1977, 1992] "alan"
kavram da bir mediasyon sorunsalma ba oluturabilir.

Alanlar sosyolojisi

"Alan" "champs" bir etkinli bunu iki boyutlu, ekonomik ve


in "balam" anlamnda basite kltrel boyutlu bir ortama
indirgenemez. Bourdieu'nn alyor N. alt blmde grdk) .
nerdii model sosyal pozisyon B u ekilde, kolektif yaamn
larn tek boyutlu lei ni krarak farkl alanlarn ok faktrn

88
belirledii bir karmak dzende bert iin, bir izgi roman yazar
tasartamak olasl douyor: iin [Boltanski, 1975], Manet ve
hiyerarik pozisyonlar, "serma bir moda yaratcs iin de geer
ye" hacmi ve trleri, kdem lidir bu [Bourdieu ve Delsaut,
durumlar, vb. gibi. 1975 1
Bu ekilde, edebiyatn "alan" Yaratclk pratiklerini btn
yaratc "bireyle" geni "top dierleri gibi "alan" ilikisi
lum" arasnda ilkel bir kartl iinde dnmekle, hem estet
deil, prod ktrler, yaynclar, idealizmini, hem de sanat yara
uzmanlar, okuyucular, "eskiler" tcln snf karlarnn bir
ve "yeni gelenler", eskiyi miras "yansmas" olarak tasarlayan
alanlar ve yrtarak gelenler, mekanist marksizmin indirgeyi
ekonomik sermaye veya kltrel ciliini nlemi oluruz. Meydan
sermaye sahipleri arasndaki artk zgn kolektif belirlenme
somut ilikileri ortaya koyacak lerindir, bunlar sosyal snflar
tr. Ve bu, b rleri karsnda bir mant iinde dnemeyiz; bir
"alann" greceli pozisyon u (bu alann zel pozisyonlar olarak
pozisyon da hiyerari iindedir) dnlmelidirler bunlar.
ne olursa olsun geerlidir: Flau-

Alan kavramyla birlikte giden, Bourdieu' n n sanatsal


alan konusunda nemle kulland "greceli otonomi"
kavram var. Aslnda, hibir alan tam bamsz deildir,
nk sosyal aktrler zorunlu biimde birden fazla
alan'da yaarlar, bunlardan bazlar dierlerinden daha
kapsayc ya da daha gldr. rnein, sanat eletir
menleri "alan" sanatsal "alan"dadr; bu alan ise sanat
pazarndan daha geni bir pazarn basklarna, h u kuk
"alan" erevesinde hazrlanm yasalarn, siyaset "ala
n "na giren karar srelerinin hasklarna aktr. Ancak,
ayn zamanda hibir alan btnyle bamsz ve d be
lirlenmelere btnyle ak da deildir: o zaman bir
"alan" olmazd ; kuralsz, zgn yap sallktan yoksun
basit bir etkinlik kon usu olurdu.
Baka deyile, bir etkinlik bir yapsal pozisyon ayla,
kurumlar, aktrler ayla ne lde ara srelenmise,
mediatize edilmise, meselelerinde o lde bamsz
dr: ara srecin cssesi alan'n otonomisiyle doru oran
tld r. Bunu rnein yaznsal alan'da grrz; farkl oto
nomi dereceleri vard r burada, m ediatrlerin eylemine ya
da zgn meselelerin (salt edebiyat) daha genel mesele
lere (angaje edebiyat) "evrilmesi" operasyonlarna b u
derece farkl otonomiler ayn lde bavurmazlar. r
nein siyasi avantgardizm ile estetik avantgardizm ara
sndaki gerilim bir otonomi aray atmas olarak oku
nabilir; bu, kalem sahiplerinin, alan d deerlere mi
(heteronomi) , alan ii deertere m i (otonomi) yatrm
yapmalarna gre deiir [Sapiro, 1999]. "Kltrel ser
maye" kavram atan otonomisi" kavram yla birlikte,
sanat sosyolojisi iin nemli bir adm old u ve sosyolojide
Pierre Bourd ieu'y byk bir referans durumuna getirdi.
Alan'n bamszt kavram ve mediasyon kavram
baka bir yaklamla da kurulabilir: tannma (kabul edil
me) sosyolojisi ile. Felsefe [Honneth, 1992] ve antropolo
jiden [Todorov, 1995] kalkarak yapland rlm bu sorunsal
bugn sosyolojide de grnrleiyor. Sanata uygulanma
s d urumunda haliyle, i ngiliz sanat tarihisi Alan
Bowness'in [1989] nerdii alternatif modelle desteklene
bilir: bu modelin doru yan, sade oluu dnda, sanatn bu
iki eldemli temel zaman ve mekan boyutunu yani sanatta
nlerin nasl yaplandn deerlendirmeye almas oldu.
Tan(n)ma sosyolojisi

The Conditions of Success - alrlar. Sonuncu ember ise


How the Modem Artist l?ises to byk kamu kitlesinin emberi
Fame [1989] adl almasnda dir (ksmen bilgili ya da haber
Alan Bowness modernitede sidir), sayca nemlidir ama
plastik sanatlar rneinden sanatlarn uzandadr.
kalkarak "tan(n)mann drt Bu modelin yla, ada
emberi" adn verdii konuya sanatn modern sanat iinde
aklk getirir. Birinci ember stat farkn, hi deilse Fran
sanatnn akranlarndan oluur, sa'da, sosyolojik terimlerle
sayca azdrlar fakat yarglar okuyabili"iz: ikinci ve nc
sanatlar iin byk nem tar emberler artk yer deitirmi
(sanatlarnn yeniliki, ve tabii durumda; eser satn alma,
hazr yargdan uzak olma l sergi dzenleme ya da eser
snde bu nem daha da artar). yorumu aracyla yaplan tann
i kinci ember tacir ve koleksi ma srecinde, devlet araclar
yonculardan oluur, alm-satm nn eylemi -mze bakanlar,
sanattarla dorudan temasla kratrler, sanat merkezi so
zelde yaplr. ncs uzman rumlular, uzman eletirmenler
larn, bilirkiilerin, eletirmen zel pazarn nne geiyor.
ler, mze bakanlar, kratrle "ada sanatn krizi" dedii
rin emberidir; devlet kurumlar miz nesnenin boyutlarndan
erevesinde ve sanattarla - biri de ite budur.
zaman ve mekanda- uzaktan

Grnrdeki sadeliine ramen, bu i ie gemi em


berler modeli boyut iermesiyle ilgi ekicidir: ilk nce
sanatya mekanda yaknlk boyutu (sanat aluanlarn
zel olarak tanyabilir, bir olaslkla taeirierini ve koleksi
yoncularn, belki kendi uzmanlarn da, sanatyla ilgili
kesimi ise pek az) ; ikinci olarak sanatnn sanat hayatn
daki hareketlilik (akran sanatlarda yarg abukluu,
satn alclarn ksa vadesi, eserini bilenlerin orta vadesi,

91
basit seyircinin uzun vadesi ve belki gelecekte n) ; son
olarak da, sz kon usu tannmann sanat iin tad
nem, bu nemin yarglayanlarn yarg deeri ile ls
(drdncden birinci embere doru, sanata ilikisinde
kazan lm otonarnlama derecesi).
Bu bize modern ada sanatsal etkinliklerdeki tezatl
ekonomiyi iyi gsteriyor, nk yenilik getirmek ve ariii
nalite olgular, sanat "tekil d uru kuralnn" gzde gs
teri alan klarak; en nemli deerlendirme kriterleri
old ular. Bir yaptn "mediatrleri" silsilesinde sayca az
olu (sanata parasal deerle deil, estetik gvenle de
me yapanlar) byk bir kitleden daha fazla bir sekinlik
getirir; byk kitle sanatya uzun vadede dnerse du
rum deiir (byk kitle sanatya o zaman bu demeyi
ge yapm tr, bazen de lmnden sonra). Eer bu ta
nma akranlarndan birkandan, ya da ok sekin uz
manlardan (Van Gogh rnei) geliyorsa byk sanat
ksa srede tan n abilir; fakat tannma byk kitleden
gelirse, byk olaslkla kt bir sanat, doru deyile
gelecei olmayan bir sanat ("itfaiyeci" diye tanmlanan
ressamlar rnei), ya da minr (hiyeraride kk) bir
resim tr icra etmi sanat olacaktr. Tersi durumda,
bir sanat eer lmnden ok sonra birka sanat
tarafndan tannmsa, tannma snavn byk lde
kaybetmi olacaktr.
Avantgardlarn mant da burada beliriyor [Poggioli,
1962], uzmanlar iin bu mantk o kadar tandk ki haber
sizlerde dourduu garipsemenin farknda olmayabiliyor
lar. Habersizler sanatta bykln para ile l lerneme
si fikrinde zorlanyorlar; daha doru bir deyile, bu alan ve
sanatnn bu alandaki pozisyonu otonomsa, para kriteri
nemsizdir; yle de diyebiliriz, para ok standartiam
bir mediasyon olduu iin ve eer daha gz alc, daha
92
bireysel, daha heyecan tayan med i asyon tarla -
beenilme boyutu, sanat kltr sahiplii, esere d uyulan
heyecan yk- birlikte gitmiyorsa, nemsizdir.
Med iasyon, alan'lar sosyo lojisi, tannma: bu mo
del arasnda tercih yapmak gerekir mi? Bunlar birbirle
rinden ayr yaklam lar olmaktan ok, bir yaptn " kariye
rini", ressam atlyesi, yazar, mzisyen alma odasyla
yaptn insana erimesi arasndaki srete izlemek iin
bak alardr. n k yapt retmek iin, med iatrlerin
kurmu olaca yapsal tanma arac yoluyla atlyeden
kmak, bir kede yaz yazma durumundan kmak ge
rekir, bir alan'a girmek, ve orada, mekanda ve zamanda
gerektii gibi ekillenmi dier mediasyonlarn desteini
de alarak, dolama girmek gerekir. Bu rakip modeller
nnde en iyi seim gene de onlar ampirik uygulama
snavndan geirmektir.
Med iasyon kuram sosyal alar'n nasl ilediini an
lamamza yardm ed iyor, fakat bunun yapsaliamas
kon usunda fazla bir ey syleyemiyor. Alanlar kuram,
buna karlk yapsal olumalara (zellikle onlarn hiye
rarik boyutlarna) dikkat ediyor, fakat a priori olarak
zgn alan'lar saptamann ("reten alan", "kabul alan"
gibi) g okunur kld alansal dnmleri ve yakn
lamalar betimlemek iin gerekli aralar pek veremiyor.
Tan nma kuram mediasyonlar zincirini ve yapsal btn
leme'nin her ikisini de ayd nlatma avantajna sahip;
bunun dnda, "autoomisation" bamszlama (ba
msz ileyi) kavramn, evrensel kabul grm, ka
nlmaz bir geliim gibi gsterme hatasna d meden,
greceli klyor; fakat bir yandan da geri dnsz geli
im srelerini anlamaya yardm ediyor, oysa "medias
yon" kavram, mekansal ve zamansal kurulmad srece
buna yardmc olmuyor.
93
Kendine zg bir hiyerari

Tan n m a sorunu bizi, kabul edilme'ye, resepsiyan a


bakarken grdmz b i r zellie gtrr: sanatsal
olgularn zel old uunu kamu kesimlerinin katmanlar n
dnmeden a nlayamayz v e katman olan yerde sekin
olanlar d a yer alr, ki bu sanatsal baanya ulama zama
n ve moduslarndaki farktarla ortaya kar: ksa vadede
bir (corafi) m ekanda n salma veya uzun vadede gele
cek zamanlara u taabilmedir bu. Sanatn bu fark yaratan
gc ya da bu e litist grn m daha ilk balarda, de
mokrasi kaygsyla, sanat sosyoloj isin i n nemli bir b
lmn yaratt. Ama, sosyoloji sanatta sekinlii kna
mak ya da yadsmakla kalrsa, onun mekanizmalarn
tam olarak anlayamayacaktr.
" Basknln sosyolojisi", eitsizlikleri ortaya karsa
da, oyuncular ve kurumlar apraz iliki alarnda sk
tutan, onlara bulunduklar yeri belirten yapsal bant ve
bamllklar dzeni stne dnmek iin yeterli dona
nma sahip deildir; en gller bile orada balarna buy
ruk olamazlar, yoksa gven kaybna urayacaklardr. Sos
yolojik paradigmamz deitirmemiz, bask ilikilerini

Kurumlarn krlganl

Kendine zg bir "kurum" aka yadsd eyi yinele


olan edebiyat dlleri rneini mekle kalr. Fakat dllerin
ele alalm. Sosyolog dllerin alcianna yapt etkiyi, daha
gizli nedenlerini Griler ve yakndan ele alabilir: sanatsal
yaynclar arasnda anlamalar, olgulara zg olan hiyerari
vb.), yapay niteliini gster gz nne alnnca edebiyat
mekle yetinirse, aktrlerin de dllerinin elikili sonular

94
dourduunu, nemli adalet ve destek sistemi, devlet kurumla
kimlik dengesi sorunlar ortaya r, akademi ...) grlen temel
kardn gryoruz [Heinich, bir zelliktir. Marjinal kurulmu
1999]. dl akranlar ve evre olana resmi bir nitelik balayan
ile yalnz arpc "l farklar" kurum, d yargya dnk ol
yaratmakla kalmyor, kk bir mayan ve oto no m bir anlatrnda
uzman evresinin ve uzun bakalk gden sanatsal dene
vadede gelecek kuaklarn yime kolektif tannma getirerek
estetik kabulnden gemeyi sanat yolundan sapt rmakla
parasal baanya ve ksa vadeli suland .
ne yeledikleri lde de, Burada da sanatn bu para
dl yazarlarca benimsenme doksal zellii sanat sosyoloji
yen bir tannma biimi oluyor. iin son derece ilgin bir alan
Ancak, eletiri nnde knl klyor: sanatta devlet eli ge
ganlk modern dnemde her nelde kendini gsteremez.
sanatsal kurumda (parasal

yadsmay brakp aktrleri zorunlu sosyal balar iinde


grmemiz asld r, yoksa toplum yaamnda-zellikle
sanatta- birbirini kabul etmenin, gereke olduunu, bu
kabuln g ilikisine, "sembolik iddete" indirgeme
den, "meru olmayan" sanatlar gareze, "meru" olan
lar ise sululuk duygusuna itmeden yaplmas gerekti
ini anlayamayz.
Tan(n)ma sorunsal, d z/ortak akln tasarm biimini
(znel d uyumlaryla birey) ve bilgi estetiin i (gndelik
dnyadan uzaklam ve objektif deer ieren sanat
yaptlar ortam), her ikisini birden aarak, estetik hiye
rari sorununu yeniden dnmemize yardm eder. n
k, bu bak asnda sesyolou ilgilendiren nokta, sa
natta deerler hiyerarisinin objektif biimde mi kuru l
duuna, bir sbjektiflik grnm, salt bir kurgu mu
olduuna karar vermek deildir: "objektiflik nasl yk
seltilir" bunu betimlemektir; baka trl sylersek,

95
gerekli zelliklere sahip bir objeye, farkl aktr kategori
leri gznde onu bir "sanat eseri" yapacak deer gs
tergelerini kazanmas ve tutmas iin bunu salayacak
objektivasyon srecini bir btn olarak betimlemektir
[Heinich, ooo].Bu "objektivitenin ykseltilmesinde"
deiik faktrlerin rol var: yayn lama, sergileme, bir
pazarda d eer biitme ve dolama girme, heyecan ifade
lerine ve bilgin yorumlara neden olma, dl alma, okul
kitap larna girme, sergilenme iin uzaa tanma, za
manda korunmaya alnma -ve bakalar-. "Objektif de
erin ykseklii" yannda "tekil d uru ykseklii" yer
alnca sanatsal by kln zgn formuna eriilir. B
tn bunlar sanat sosyolojisi nnde ak aratrma prog
ramlardr.
V I I / retme -

Kabul grme ve arac sre'ten geerek retenlere


kl r: yaratclara. Sanatlar, ilgili evre ve araclarn
tersine, birey olarak aldklar dller ve haklarnda yaz
lan biyografilerle, sanat "ekolleri" eklindeki slupsal
gruplamalar bunun d nda brakrsak, sanat tarihinde
hep hazr olmulard r. Baka bir deyile, yaratclarn
kolektif stat altnda ineelenmeleri sanatn sosyal tarihi
nin, zellikle sanata dnk meslekler sosyolojisinin bir
getirisidir.

Sosyal morfoloji

Felsefeci gzyle "yazar nedir?" sorusunu soruyordu


Michel Foucault [1969] ve grnrde yaln, yakndan
baknca ar karma k bir kategorinin yapbozumunu
balatyordu. Gerekten de, meslekler sosyolojisinin
temel ilevi olan, bir alanlar kategorisinin "sosyal
morfolojisin i" (ka kiiler ve kimdirler?) belirlemek ama
cyla yap lan sayma ve betimleme ilemleri, sanatlar
sz konusu olunca -uzun bir sre sanatlar I NSEE'nin
saptad sosyal meslekler kategorisinde "ve dierleri"
grubunda gsterildiler neredeyse olanakszdr [Des
rosicres ve Thevenot, 2002].
Anketler ilk nce bu engele taklr: Michele Vessillier
Ressi'nin [1982] yazarlar (yaz) stne sosyoloji k iddias
olmayan anketi, daha sonra Raymonde Moulin'in

97
ynettii [1985] daha iddial plastik sanatlar anketi,
yakn tarihte Pierre Michel Menger'in [1997] ya da Cathe
rine Paradeise'in [1998] sahne ve perde sanatlar anke
ti var."Sanat meslekleri sosyoloji k analize bir meydan
okumadr", bu, Amerikal sosyolog Eliot Freidson'n
[1986] bir kitabnn ad dr. Etnometodoloji k bir bak
asyla kendini tan mlama kriterinde kalmakta yetinme
yi, kendilerine sanat diyen herkesi sanat kabul etme
yi neriyordu : bir zaman U nesco da byle yapmt, ama
bu, elbette, bu tr anketierin amalar iinde olan ku
ramsal tanm ve pratikte uygulama sorunlarn zemi
yordu.
Sanatn n tanm h iyerari boyutuyla iki snrn ok
iyi belirlenmesi glyle kar karyadr: nce yksek
sanattarla minr sanatlar (sanat meslekleri) ayran izgi
var; sonra profesyoneller ve amatrleri ayran izgi var
bu sonuncular Fransa'da Kltr Bakanl desteindeki
anketlerle incelenmeye balad [ Donnat, 1996; Fabre,
1997]. Bu noktada, meslekler sosyolojisinin klasik kriter
leri -gelir, diploma, mesleki derneklerle ba kriterleri
pek kullan labilir deiller: sanatsal etkinlik ekonomik
amaca ancak ksmen bal oluundan, yan nda ou
zaman asl geliri getiren bir ikinci meslek var; sanatsal
etkinlik resmi bir renimden gemeden renilebilir ve
icra edilebilir; sanat loncalarnn ortadan kalk ve
akademiterin gerilemesi sonras ve nemli bireyselleme
ortam nedeniyle, sanat gruplarna dahil olma olana
yok saylabilecek kadar azdr.
GrOnOrtk kriteri

Sanat sosyolojisinde sk g temel gstergesi oluyor; sanat


rld gibi, gztenecek obje larn meslekten olduklarna ve
nin zelliini yanstmak iin meslee katlm derecelerine
zgn metotlar bulmak gerekir. objektif bir temel oluturuyor.
rnein, Raymonde Mou lin ve Burada da gene "mediatrlerin"
alma arkadalar [1985] Sa "alandaki" etki pozisyonlarna
natIIar anketi iin ilk plana gre sahip olduklar nemli rol
meslekler sosyolojisinde kenar gryoruz.
da kalm bir kriteri n plana Kukusuz, diye uyarda bulu
kardlar: n ya da "sosyal nuyor yazarlar, bu "geni al
grnrlk" kriteri; kriterin sondaj bize mesleki kriterlerle
yerindelii bu evreye yakn yaratmaya dnk kriterleri
olunca ortaya kar. kartrmamay syler genelde":
alma iin ok sayda mes sosyoloji objektivasyonu (objek
leki yayn setiler (sanat dergi tif kriterler) hibir ekilde yara
leri, sat kataloglar, vb.), bun tclktaki sbjektif deneyimi
lardan sanatlarn adlarn ve (sanat olma duygusunu) ve
anlma saysn kard lar. Ant yaptlarn kalitesini aklama
ma, sanatsal "tannmann" bir iddiasnda deildir.

Raymond Moulin'in ynettii alma seksen li yllarn


banda Fransz sanatlarn ilgi ekici nitelikleri ni gste
riyor. Ressam ve heykeltralar oun lukta ve zellikle
baar seviyesi ykseldike erkek says artyor. Baar
dier lkelere gre daha ge geliyor: Pierre-Michel Men
ger'in gstermi olduu gibi [1989], bu kategorinin te
mel zelliklerinden biri geleceinin ngrlemez oluu.
Bekarln sk grlmesi ve ortalaman n altnda ift ba
na ocuk says n n da belirttii gibi aile kurma durumu
daha ok marjinal. iftierin sosyal kkenieri ender

99
olarak heterojen: oysa sanatlar ok farkl evrelerden
kyorlar. Evlilikler daha ok sosyal skalann st seviye
lerine doru yaplyor, bu da, sanat statsnn getirdi
i prestiji gsteriyor: pek ok erkek sanat kendi evre
sinin stnden bir kad nla evlen mi grnyor.
Bir de u, anketiere yant verenlerde kendilerini "otodi
dakt" (diplomasz, kendi kendini yetitirmi) gstereniere
sk rastlanyor, niversite eitimi grm olsalar bile. Bu
"otodidaktlk miti", aklamac ve verisel adan, verileri
ortaya koyma ynnde geree vurulunca dzeltme gerek
tiriyor; fakat zihinsel tasarmlar analizi asndan, iten
idrak etme bu mit erevesinde irrasyonel bir hayal deil:
bu, romantik adan beri kiisel yetenei renimden,
kiisel deeri kolektif sanat bilgileri edinmekten, esini a
lmaktan stn gren modern sanat imgesi tasawurlar
nn bir sonucudur.
Anket, estetik eilim deimelerinde kuaklar etkisini
arayan bir deneme ile biter; ama sanatsal anlatm see
neklerini kuak determinizmi ile -kolektifle- aklamal<tr.
Fakat sonu tatmin edici deil; ayrksl, istatistik kad
rajdan kaynaklanan metodotojik glklerle bile gzken,
bu srad grubun, sanatlarn bir ilk betimlemesi olsa da
doyurucu deil.

Basknhtm sosyolojisi

Buna karlk, sanat "reticilerin sosyolojisi"ni yapma


ya baladnda Pierre Bourdieu'nn alma projesi net
biimde aklama amaldr, yaptlara ve Sanatm Kuralla
rinda [1992] merkezi bir yer tutan Flaubert'e ve yazartara
dnktr. Yaplmak istenen ak biimde bir "yaptt
lar biliminin temellerini atmak" olup, yaptn maddesel

100
retimi yannda deerinin retimini de sorgulayacaktr.
Bu retenler sosyolojisi bir yaptlar sosyolojisine zorunlu
geittir, bak as betimleme (sosyal morfoloji) ve isel
anlam (zihinsel tasarmlar analizi) olmayp, aklaycdr
(yaptlarn douu kon usu) ve aktrlerin "inanlarn"
knamak istediinde kimi zaman eletireldir.
Sanat yaptn a klamak isteyen klasik materyalist
projeye yakn duruluyor bylece: yaknlk burada sanat
nn mesenlerinin zelliklerinden ya da kabul grme
balarnndan deil, retenin zelliklerinden geliyor.
reten artk geleneksel estetikte olduu gibi bir psikolo
jik birey o larak, ya da bir sosyal sn fn yesi olarak
marksist gelenekte olduu gibi dnlmyor, yaptlar
nn yakn olduu "s n rl retim alan'ndaki" belirli ko
numu ile d n lyor. "Alan"a, bu kolektif parametreye
benzeme (homoloji) d zeyinde bir bireysel parametre
karlk oluyor -sosyal koullar sonucunda-, bireyin
etkinlik yaps n n ve isellik kazanm yelilerinin ba
damas sonucu ortaya kan bu oluum "habitus"tur.
"Arac sre" olarak "alan" konusunda grdmz
gibi, byle bir analiz yaptn ve bireysel reten'in, "gre
celi otonomi" kavram araclyla, ok genel bir srece
("toplum"a, sosyal snfa) srlmelerini enge lliyor. Fakat
bu analiz kendi alma projesine kendisi snr getiriyor;
analiz "meruiyet" oynamalarn aratrma stne kuru
lu olduundan, "baskn" deerler "basknla urayan la
ra" dayatlyor, bu deerler "meru" beltenerek "yeni
den retilme" yoluna gidiliyor ve bunu yapmakla grece
li otonomi yitirilmi olunuyor.
Max Weber'den alnan "meruiyet" kavram sanata
uygulanmada ayrcalkl bir yer edindi: bir basknlk sos
yolojisine temel oluturdu. Baskn ln sosyolojisi, alan'

101
Yapt, alan, habitus

"yleyse yapt'n konusu, d iye iblmnde edinmi olduu ya


zetler Bourdieu, bir habitus'la da o/ast bir pozisyonu n bir araya
bu habitus'un konumland gelmesidir [ . ]. . .

yerdir, br deyile bir alan [... ]. Bylece, sanat yap tnn z


Sanat yaptnn izlerini tad nesi ne zgn bir sanatd r
sosyal determinizmler retenin (sanat grnr neden'dir) , ne
sahip olduu habitus'un iinden de bir sosyal grup [ ...] . zne bir
geerek etkide bulunurlar, ve btn olarak sanatsal retim
retimindeki sosyal koullara alanid r [ .. ].
.

gnderirler: sosyal zne olarak "Raubert, bir sanat sanat iin


(aile, vb.), reten olarak (ekol, dir tarafls olarak yaznsal retim
mesleki temaslar, vb.) iinden alannda ntr bir pozisyon sahi
getii koullara gnderirler. bidir, bu pozisyon iki kartlk
Sosyal determinizmler ayrca ilikisi ile "sosyal sanat" ve
sanat retenin belirli bir retim
"burjuva sanatn" yadsr [ ... ]. Bu
alannda (belli lde otonom bir
ikili negatif iliki "sanat" olarak
alanda) tuttuu pozisyonda
onu "burjuvaya" ve "halka",
ekillenmi olan talepler ve
sanat iin "ar" sanat olarak da
sosyal basklar araclyla etkide
"burjuvaya" ve "sosyal sanata"
bulunurlar. "Eser yaratma"
kar durdurur [Bourdieu, 1984,
dediimiz olgu sosyal olarak
S.210-213).
kurulmu bir habitus'la bir klt
rel retim almasnn sosyal

yaplayan, bir yere kadar ak hiyerari ilikilerini su


yzne karmaya ve sosyal aktrlerin sanata balarnda
kurguladklar yanlsamalar "gstermeye" alr. Bu
amaca dnk olarak konstruktivist yaklam ("Peki yara
tclar kim yaratt" sorusu bu yaklam zetler) zorunlu
olarak eletirel bir yapbozumculua girer ki dz/ortak
akl kavramlar n n bir ekilde h ad lerinin almasyla

102
kavramlar yapayla srkler: "sosyal olarak kurulmu"
olan sanat yaptnn baskn zihinsel tasarmlar, strateji
lerle bozulmu olmalarndan tr objelerine uyumlu
dmeyeceklerdir.
Kald ki bu eletirel yol yalnz rahatlatc etkiler getir
miyor. Sosyal aktrlerin gznde, sosyal yaplarn tad
mant anlamaya elvermedii gibi, eletiri yolu artk kl
tr dnyasna girmi olan Bourdieu sosyolojisi rneinde
grld gibi, sululuk duygularna ve aktrlerde be
nimsenince kendini sulama d uygularna yol ayor. n ve
g sahibi her bir baskn kii bu kltr dnyasnda "bas
kc" niteliiyle bir dayatmal merulatrma hareketinde
ya kusurlu ya da su orta oluyor, fakat sosyolog iin bu
doru yol deildir.
Sosyolojide bu yol fazladan bir dizi analiz ilemini zora
sokma sakncas tar. i lk bata, ok boyutlu bir alan'n ve
hem de alan'lar okluunun tek bir basknlk kuralna
indirgenmesi, kuramda uygun grnse bile, basknlk
oyunlarnn oulluu ile gerek anlamda yzlemeye el
vermiyor. Meruiyet, farkl d uru ve basknlk tek boyutlu
bir dnyada deer alrlar; meru ile meru grlmeyen,
zarif ile kaba, baskn kanla bask gren orada hep ayn
kalarak karttrlar. Yalnz, lekler ve deerlerde, adalet
moduslarnda okluk, karmaa ve anlam belirsizlikleri
yaratyor: bir deer kategorisinde bask altnda olan bir
bakasnda baskc oluyor. rnein ada bir sanat
tarafndan ok uluslu . irketlerin egemenliinin gsteril
mesi [bl<. Bourdieu, 199 4] bu sanaty "bask altnda" ya
da marjinal yapmyor: kald ki o, dier sanat larda a
da sanatn kurumlarca desteklendii "baskc" kutbuna
ait olmakla en ok sulananlardan biridir.

103
stelik basknln sosyolojisi hiyerarik yaplama
lara odaklanmasyla da gerek etkileimierin somut
biimde gsterilmesini kolaylatrm yor, nk bu etki
leim bask kuran/bask alan indirgernesinde grnd
nden daha karmaktr. Basknln sosyolojisi ayrca
sosyal aktrlerin yaratma sreci tasawurlarnn anlam
stndeki n itel semantik analizle de pek badamaz.
rnein, Hans Haacke'nin kendini m arjinal bir sanat
olarak gstermek istemesi, onun alma m ant nn ve
baar koullar n n bir parasdr: sosyaloun bunu iyi
anlamas ve zm lemesi gerekir; sosyaloun ii, sanat
y ve ada sanatn deer kabul sistemini, siyasi kar
tln ille de sanatta marjinallik anlamna gelmedii
fikrin e inandrmak olmamaldr.
Bu da bize sanat reten ler sosyolojisi iin baka mo
dellere yerin ald n gsteriyor.

Etkileirnci sosyoloji

Sanat Dnyalanhda [1982], marjinalite stne alan


almalaryla tan nm olan Amerikal sosyolog Howard
Becker sanat retimini sorgular; yaratclarn kimliin
den ya da onlarn yapsal pozisyonlarn irdelemekten
yola kmaz, yaptlarda sonu olarak grnen eylemler
ve etkileimierin betimlenmesiyle balar. almasnn
giriinde belirttii gibi, sz konusu olan, "bayapt"
analizine dnk h manist estetiin ve geleneksel sanat
sosyolojisinin karsnda yer alan "rlativist, septik ve
demokratik" gelenee uyarak, "sanatta kolektif etkinli
in yapsaln" incelemektir.
Becker'in en nemli orijinalitesi sanatta tek tip bir
yaratclkla snrl kalmayp, ayn zamanda resmi ve

104
edebiyat, mzii, fotoraf, sanat mesleklerin i ve caz
incelemesinded ir. Btn bu alanlarda, temelde oul
olan bir sanat d nyasnda btn eylemlerin zorun lu bir
egdm iinde bulunduu n u gsterir: etkinlik anlarn
daki oulluk (tasarm, uygulama, kabul edilme), kom
petans farkllklar (film jeneriklerinde gr ld gibi),
sanat retenterin deiik kategorileri (Becker u ayrm
yapar: sisteme entegre profesyonel sanat, bana buy
ruk sanat, halk sanats ve na if sanat).
Gerek deneyimin bu ampirik betimlenmesi bu dene
yimin znde kolektif, koordine ve heterenom olduunu,
baka deyile salt estetik sorun lar dnda kalan madde
sel ve sosyal hask lara maruz olduunu ortaya koyar. Bu
betimleme ile geleneksel tasarmlarn bir yapbozumunu
getirir Becker: sanatlara ve byk sanat trlerine zg
stnlk, yaratc almann bireysellii, sanatnn oriji
nalitesi ve bakal olgular yapbozarlar.
Burada btn sosyolojiye dnk temel bir soru n la
kar karyayz: imgesel ve sembolik zihinsel tasarmlar
yadsnmak gereken yanlsamalar statsne indirgemek
le, o nlarn aktrler indindeki tutarllk ve mantn gz
den karm yor muyuz, insan n sanatta bandaki zellii
es gemiyor muyuz (bu riske "sosyologculuk, sosyolo
jizm" de deniyor)? Bu ban znde yaratmann bireysel
ve esinli bir tasarm old uu, kolektif ve d zorlama ol
mad yatyorsa, sosyolojinin kendisine i olarak "bir
de" aktrlerin bu tasanma sarlma neden lerini, sar lma
n n doruluk ya da zayflk derecesi ne olursa olsun,
ortaya karmas gerekmez mi?
Baka deyile, sosyolojinin rol deerlerin rlativite
sini gstermekle yetinmek mi olmaldr, yoksa sosyal
oyuncularn bu deerleri nasl ve neden salt deerler
olarak grdn anlamak m? Bu noktada her sosyolog
105
Becker ve Bourdieu

Becker'a gre etkileim sos ar lde bireyletirilmi


yolojisine zg "sanat dnya varlklara da (sanatlara), ar
s" kavram bir objenin sanat lde genelletirilmi katego
yapt olarak formasyonunu, rilere de (kamusal kesim, sanat
"markalamasn", maddesel evresi, iktidar ...) kar durur.
ve zihinsel etiketlenmesini Pozitivist projede bu iki yakla
hazrlayan sk balar ve ger mn tek objesi gerein dene
eklemi etkileimiere vurgu yimidir, oyuncularn gerek
yapar. Bourdieu'ye gre bas zerine zihinsel tasarmlar
knlk sosyolojisine zg "alan" deil, bu tasarmlar orada
kavram, dier etkinlik "alanla yalnzca yads n mak gereken
r" karsnda gizli yaplara, i yanlsamalar olarak bulunurlar.
hiyerarilere, atma d urumla Bu yzden, bu iki yaklamn
rna ve pozisyon olgusuna ortak yan sosyolojinin eletirel
vurgu yapar. konumuna zg olan durutur
Buna karlk, her ikisi de sa da: sanatn bamszl ve
nat olgusuna bulam oyuncu sanat dehasnn bakal
kategorilerini ve somut konum stne kurulu dz/ortak akl
lar ve bulunduklar balamlar inanlarn ortaya karp gs
gstermek d urumundadrlar: termek (bu Becker'in tanmn
sosyolojinin zgn katks da yapt "rlativist, septik ve
buradadr, sosyoloji dz/ortak demokratik projedir).
akln doal olarak odakland,

sanat stne almann kanlmaz kld bir karar


nndedir. Eer olgularn ne karlmas zihinsel tasa
rmlar tasarmlar olarak (bu ilem, sanat gibi deerlerle
younlam bir alanda gereklidir) yakalamak iin bir
zorun luluk ise, sosyolog gene de u iki ey arasnda se
im yapmaldr: pozitivist projede olduu gibi bu ilk aa
mada durup zihinsel tasarmlarn gzden kard gerei

o6
kendi eletirel erei dorultusunda sylemek, ya da bu ilk
aamay bir gei kabul ederek, antropoloji esinli bir pro
jede zihinsel tasarmlarn olumas ve tutarll k kazanma
snda rol olan zgn mantklar aa karmak.

Kimlik sosyolojisi

Burada da gene sanat retenler sosyolojisine baka


bir yoldan gei var: yalnzca, kategorinin bir morfolojisi,
yapsal egemenlik ilikilerinin ortaya karlmas ve etki
leimierin neminin gsterilmesi sz kon usu deil; bu -
klasik meslekler sosyolojisinde olduu gibi-hem objektif
boyutlaryla ve hem de kurulmay bekleyen tasarmlar
sosyolojisi izgisinde, sbjektif boyutlaryla sanat yara
tclarn kolektif bir kimlik analizi olmald r.

Norbert Elias'n Mozart'

Mozart' n saraydaki objektif de tutulmu bir bende arasn


durumunu bir sosyal kklkle daki ayrmdr bu; sanat alanlar
yaratc bir stnl n paradok ve deerleri ne olursa olsun,
sal karm diye analiz ederek sanatlarn, XIX. yzyl ilerinde
Norbert Elias yukarda deindi kazanacaklar prestijden henz
imiz sonuncu yolu ilk aan yoksun olduklar bu devirde
oluyordu. Elias'a gre Mozart iki mzik adamlar alt seviyede
boyut farknn kurban olmutu: tutulurdu. Burada, iki yzyl
kkenierindeki burjuva habi
, nce Rnesans italya'snda
tusu ile statsnn onu mecbur mcevher ustas Benvenuto
kld saray hayat; byk fakat Cellini'nin yaad durumla,
hizmetkarnn sanatn gerek srad yaratclarn ayrksla
anlamda deerlendirmekten itildii, bu nedenle de hor g
yoksun bir hkmdarla olaa rld ayn durumla kar
nst yetenekli ama alt seviye- karyayz.

107
Henz pek "bamsz" olma iinde tad byklk sezgisi
yan bir alan'da, yaratc ile onu ile hizmetkarlk statsnn
izleyen kamu kesimi arasndaki verdii d kklk arasndaki
"mediasyon" olanaklarnn, bu gerilime bir bakas ekleniyor,
kesimin sanaty "alglama" babasyla ilikilerindeki belirsiz
kapasitesi kadar zayf kald bir lik kaynakl ruhsal gerilim.
alan'da, sanatya z deerinin Bylece Elias, sanatlk kim
bilinci lsnde davranlm liinin sosyolojik analizini yara
yordu. Yenilik getirici, orijinal ve tclk durumunun psikanalitik
kendi stnlnn tanmn bir yaklam ile birletirmeyi
netletirmi sanat modeli baarr; ve sbjektif olarak
henz evreye girmemi olduu dehann, bu huzursuzluu Mo
iin de, sanat pek yenilik zart'n erken lmne yol aan
vermek durumunda da deildi. gizli bir depresyonla yaam
Ve Mozart'n mzisyen olarak olduunu ileri srer.

Burada da gryoruz ki rtk ya da kapal braklm


koullar ortaya karmak, bir konuda edinilmi kalp fikir
leri ya da halk mitoslarn, rnein Roland Barthes [1957]
veya Etiemble'la [1952] ada eletirinin yapm olduu
gibi, eletirel bir gz ama almasna tutmak demek
deildir: kiilerin yaratc etkinlik stne olan zihinsel
tasarmlarnn mantn ak klmak da gereklidir.
Bu tasarmlar ayrca a n ketin ortaya kard u ob
jektif olgular da aklayabilirler: profesyonel sanat ile
amatr sanat arasndaki sn r belirleme gl ;
sanatnn ankette gerek bir otodidaktla m, bir l
de hayalci bir otodidaktla m vurgu yapt; ya da baz
dnemlerde (rnein XIX. yzylda, XX. yzyln son
kuanda) sanat saysnn gz alc biimde art gs
termesi, ki bu sanatn stat ve prestij ykselttiin i belir
tiyor. Bu son zellik modern dnemde hem sanat
statsn anlamak -sanat baz bakmlardan eski

108
aristokrasi n i n yerine benzer bir yer tutuyor toplumda
hem de sanat nn sosyoloj ideki zel yerini anlamak
b yk ld e nem tar. Sosyoloji, eer ken d isini nor
matif bir dzeye koyar ve aktrlerin youn latklar de
erler zerinde taraf olmaya giderse, ister istemez (bunu
Frankfurt Okulu'nda grmtk) bir sekin ler sanatl
n n demokratik kayglarla yadsnmas ile burjuva kar
t deerleri n estetik yceltilmesi arasnda blnm
olacaktr. Burada bir i eliki gryoruz, kltrel ser
mayenin ekonomik sermayeden nce geldii toplum
kategorileri iin Bourdieu' n n rettii "hakim sn fn
kendi iinde baskd a tutulan kesimleri" deyiinin ierdii
elikiye benzer bir eliki sz konusu.
Bu tr analizieri n metodolajik temelini istatistik bili
m i ve davranlarn dorudan gzlemi deil, sylem ana
lizi oluturur -ve eer varsa imgelerin analizi: yazl
metinler, biyografiler, otobiyografiler, sanat mektup
lamalar; ya da "nitel", " kalitatir' sosyolojide kullanlan
sylei kaytlar bunlardandr. Max Weber'in tan m lam
olduu "btn kavray sosyolojisi" bak asnda
kalarak, Nathalie Heinich, "bir yola ba koyma kuralyla"
yazan ada yazarlarn yazarlk olanaklar d nyasn
kurgulad ve bu noktada, geimini temin etmenin yarat
ma eyleminden gelmediini, tersine geim temin etmek
le yaratmaya zaman bulunabileceini gsterdi. Bu yol
dan farkl temalarda durarak yazarlk ideal tipleri sapta
n abilir: yaratmaya arl k verme ile geinme arasnda
denge kurarak, belirsizlik stats iinde ilikiler kurma
ya alarak, kendini adayarak ve esin'e gvenerek, ya
yn larla kendini kabul ettirerek, deiik yaama rnekle
rine bakarak ve " byk yazarlk" stats ile [Heinich,
ooo]. Burada sz kon usu olan, alma masasndaki
yazar psikolojisi, yazn n sosyal koullarnn sosyolojisi,
109
ve yazma eylemi ile biriikte yol alan ideolojiterin eletiri
si deil, yazma eyleminin bireyi tan m layan trl etkin
liklerden farkl olarak hangi koullarda bir yazarlk kim
lii yarattn a n lama d enemesidir.
Sosyal pozisyon la aklama dn d a, san at retente
rin sosyolojisi, aktrlerin tasarmlarn n an lamlanmas
biiminde de ele alnabilir. rnein, esin sorun u burada
da sosyalou d u ruu n u ak biimde gsterme ynnde
balyor. Eer nesnesini sosyolojiye yakn ortak bir er
eveye alarak incelemek isterse, baz kiilerin kulland
"esin" olgusunun "gerekte" bir yan lsama ya da bir
"mit" olduunu, yaratclar n da herkes gibi "almak"
d u rumunda kalacaklarn gsterecektir; bunu yaparken,
d z/ortak akl tasarm lar n olaaniidan neden iyle kr
may yeleyen, kendilerini, bakalk tasalar bile stan
dart imajlar altnda gstermek istemeyen birok gn
m z sanatsyla ayn sylemi kullanacaktr. Ama eer
sosyolog, bu deiik tasarmlardaki mant anlamak
isterse (bu tasarmiara baz sanat sosyologlarnca dola
ma sokulanlar da el<leyebiliriz), a ktrlerin szlerinden,
esinlenme ile brt alma anlarnn birbirini izlediini,
sanatnn iini aniat ve iinde savunduu deerler
balarnma gre, sanat yapanlarn esin ya da brt al
ma boyutundan biri ya da tekisi stnde daha ok dur
duunu grecektir.
Sanat kariyerleri aniatlmak istendii zaman da ayn
durumla karlayoruz. Pozitivist ve aklamac sosyolo
ji, istatistik kullanara k, benzerlik tayan kariyer profille
rinin dnt olarak ortaya kt n ve sanat d faktr
lerin buradaki roln de ortaya koyar: sosyal kl<en,
y ksek sosyete ii stratejiler, siyasal sempati, sanat
deerinin gzknesine uygun d en araclar ve seyirci
ler grubuyla zihinsel yaknlk bu faktrlerdendir. i sel
110
anlama sosyolojisi baka trl davranr: kendi kariyerleri
stne kendi grleri aln mak iin sanatlar dorudan
sorgular; ya da bu sanatlar ve hayranlarn , sanat iin
"kariyer" deyimi kullanlmasndan haz etmemelerinin
nedenini grmeye alr. nk kariyer kavram hem o
kiin i n izledii kiisel klnm amalar, hem de (diplo
masideki gibi) bir grevden tekine geereesine stan
dart klnm aralar artrr; oysa gerek sanatya
zg olan ey, kiiden kurtulmu bir objektifi (sanatn
yceliini) -elden geldiince kiisel aralarla- orijinal,
zel, belki bambaka, srann dnda bir sanat yaratcl
gzetmektir. Bu durumda, sanatnn, sanat izgisini bir

"Sanat" szc

"Sanat" szc isim olarak mesini ve sanat yaptnda estetik


XVIII. yzyln sonunda nceden yargnn sanatnn kiiliine
"zanaatkar" olarak grlen kaydrldn anlatr: Edgar Zilsel
ressam ve heykeltralar belirt [1926] bunu o zaman grmt.
rnek iin kabul grd [bk. Hei Bylelikle, geriye doru bakarak,
nich, 1993a]. XIX. yzyldan gemi zamann srad sanat
balayarak mzik ve tiyatro ve larn kendi kategorilerinin sin
XX. yzylda sinema yorumcula geleyici tipleri gibi dnmeye
rn kapsad. Bu semantik kayma gidiliyor: dz/ortak akl insan,
ile ar aksak bir yananlam ba bazen de sanatta uzman kiiler
gsterdi: "sanat" sz deer Rnesans sanatlarnn tm
olgusu oldu, pozitif deer yarg nn Leonardo, Rafaello ya da
lar yklendi. Edebiyat, mZik ve Mikelangelo ile ayn statde
sinemadaki "yazar" gibi, "sanat olduunu sanmaya balyorlar,
" sz isim olarak kullanlnca oysa onlar srad ve izlenecek
da, niteleyici klnd ("ne sanat model klan ey tekil olular,
!", "gerek bir sanat!"). genel tip oluturnaylar idi.
Bu sre, Bat toplumlannda 1930'lu yllardan balayarak
eser yaratmann deer ykselt- sanatlar ilk kez, kahraman

111
olarak alan yaznsal kurgularn aar, sanat kategorisinde pres
belirmesi sanata bu yeni bak tij bydke snrlar belirsizle
n bir gstergesid ir. Roman ir. ada sanatta flu alan artar,
tizmle birlikte ressam ve yazar yeni pratikterin izini al r; resim,
lar yeni bir tasawur dnyasna heykel, video, fotoraf, senogra
girerler; sanat uran n (artk fi, ehireilik ve felsefe araya
bir renim ii olmad), bir girerler. Bu da, gnmzdeki
ar olduu belirir, stnlk "plastisyen" teriminin neden
ve yetkinli k kanonlara ustal k tuttuunu aklar, nk "sanat
kurmakta deil, tekil olu'tadr: " szcne gre daha ntrdr
sanat yaratcs, gerek bir ve de "ressam ", "heykeltra"
sanat ise, orijinalitesini ve i terimlerini kullanmay nler, bu
dnyasn antatma yeteneini ikisi klasik ve modern sanat iin
evrensel bir forma eriecek geerli idiler, fa kat ada sanat
boyutta gsterebilmelidir. ta grnr biimde uyumsuz
"Sanat"nn bu deer yk kalmlardr [Heinich, 1996a].
seltmesi szcn kapsamn

"kariyer"in standartiam aarnalarna indirgemek iste


meyi nedenlerini anlamaya almak, kariyerden kurtul
mann aslnda neden zor olduunu grmek kadar nem
tar. Kukusuz, her iki perspektif (anlayc-analitik ve ak
layc-eletirel) birbirlerini btnleyebilirler ve antinomi
oluturmazlar; fakat burada sorun u ki aklayc-eletirel
yol ne karlnca, orada kalnmak isteniyor, ortaya kar
ma ve eletirmenin de kendi hazlar olsa gerek.
Burada bir kez daha sanat olgu larndaki ayrcaln
sosyoloji iin nemini gryoruz, bu ayrcalk sosyolojiyi
u snrlarna tayor, ama ona yepyeni yollar aarak.

112
VI I I / Yaptlar soru nu

Sanat yaptlar sosyolojisi, sanat sosyolojisinin e n


beklenilen, e n tartmal v e belki en d krc boyutudur.
Bu noktada uzmanlar arasndaki konsenss imd iye dek
grlenden daha da zayf [Raynaud, 1999].

Sanat yaptlarndan konumak gerei

"Yaptlarn kendi sosyolojisini yapmak", "d analiz


den i analize gemek", balamdan estetie gemek: bu
gereklilik ok konuuldu, yalnz sosyoloji d ndan uz
manlarca deil, sanat sosyologlarn n bir blm tara
fndan da. Yaptlar sosyolojisi deiik programlar iin
uygulanabilir ve bu programlar yaptn maddesel bile
enleri analizinden (pigmentlerin atlyede i blmne
etkisi, ya da tp boyann bulunuunun resim pratikleri
nin bireysellemesi zerine etkisi [White, 1965]), yaptn
estetik zelliklerinin d zelliklerle ilintilendirilmesine
(skolastik d nce [ Panofsky, 1951]), hesap tekniiyle,
dans sanatyla [Baxandall, 1972] ya da kartografi ile
[Alpers, 1983] ilintilendirilmesine kadar uzanrlar. Yapt
lar konumak gerei her halkarda sosyolojinin yukarda
saydmz ynlerde yalnz genel baiarn ve kuru m lar,
stat problemlerini ya da alglama dzeylerini incele
mekle yetinemeyeceini gsterir.
Sosyolojinin araya girmesinin dourduu bir ilk
sorun bu mdahalenin bir hegemonyac d uru stne

113
kurulu olduudur; bu, sosyolojinin geleneksel olarak bir
konuyu ileyen bilim kollarndan -burada sanat tarihi,
estetik, eletiri- daha keskin o lduu, en azndan onlar
ayarnda olduu d ncesi idi. Ama burada, sanat s
tne bir ey sylemekten ok, sosyoloj inin bu uzmanlara
baka trden bir reti vereceini gstermekti, yle ki
bu uzman lar doru almak iin hep birlikte sosyolojiye
gemeliydiler. rtl biimde tahakkmc bu modelin
kars na, amacna kilittenmi bir sosyoloji stnl
yerine, yakn bilim kollar arasnda gei salayacak ve
bu geii kendi dnda alanlar iin de dnecek, bilgi
sel yetkileri merkezletirmeyen modeli karabiliriz.
i kinci problem ilkinin tersine, sosyolojinin, sosyoloji
ye yabanc bir bak as n ince leme konusu yapmak
isterken, bu aya kayma riski. Aslmda, yaptlar incele
me gereklilii bilgi d nyasnda ve zellikle uzmanlarda
ok zorlu, rtl bir projedir, yaptlar kiiler ve eylerden
nce gelir. "Yaptn kendisine eitmek" gerektiini iyi
bilen ve bu bilgi adamlarnn zm n i hiyerarileri ana
takl kalan sosyolog, yapt incelemek derken bunun
yaln zca bir paradigma olduunu gzden karabilir,
fark nda olmadan paradigma olan e pistemolojik duru
sayabilir, oysa paradigmay, aktrlerce konulup dota
mda tutulan olas bir d eer gibi e le almaldr sosyolog,
aktrler onun niversite akranlar olsa bile.
Aktrlerin tantma yazlarna bavurmak dnda,
ki bu durumda resepsiyona, yapt-kabul sosyolojisine
geri dnm oluruz, yaptlar sosyolojik betimleyen bir
metodun olmay bir nc problem oluturuyor.
Kiilerin, gruplar, kurumlar, tasawurlarn istatistik ana
lize, syleiye, gzleme alnmalar olaandr; sanat ya
ptlarna eletirmen , uzman ve sanat tarihisiyle eskilere
giden betimleme giriim leri d nda ampirik yaklam
114
pek yoktur. Bizim burada yaptmz gibi, bir bilim kolu
nun her eyden nce metotlar nn zellii ile grnr
olduunu d nen herkes, bu noktann "yaptlar sosyo
lojisi"nin yaplabilirlii stne temel bir sorgulama ol
d uunu da anlayacaktr. Jean-Ciaude Passeron'un deyi
iyle [1986]: "Farkl deer sosyolojileri arasnda, sosyo
loji anlatsnn snrlarna ilk tasiayan sosyoloji, sanat
sosyolojisidir".

Yapt, obje, kii

Van Gogh'un bir tuvalini bir i kinci anlamyla "eser", bir


komusunun, kmesinde al yapana ait yaptlarn tmn
m bir delii kapamak iin gsterir: bu o yaarken ak,
kulland sylenir. Bu koulda lnce de kapal bir btndr.
o tuva! bir "sanat yapt" myd Bu sonuncu durumda "yapt"n
veya hala yle midir? say snr boyutlu lde dei
ilk anlamyla "yapt" bir yap ebilir; Rembrandt rnei by
cnn yaratt bir sanat objesi ledir, yaptlarnn aidiyeti sz
dir. Bir obje (bir ey) olarak konusu edilmi ve bunlardan
deil de, bir yapt gibi alglan bazlarnn "atlyesi" (asistanla
mas iin en az koul gerekli r) tarafndan yapld ileri
dir: birincisi estetik dnda srlmtr: bu yeni anakro
btn ilevlerden (yarar ilevi, nizm iddias Rembrandt zama
dinsel tapnma ilevi, hatrlatma nnda sanat almalarnn
ilevi, belgesel nitelik ilevi, kolektif yapld ve bireysel
erotik ilev, vb.) arnm olmas; lemenin XIX. yzylda balad
ikincisi, imza ya da atfta zel bi r zerine dayanyor. "Eser" ile
sanat ismine, ya da yaratcs yapcs hangi durumda olursa
bilinmiyorsa ona edeer bir olsun ayrlmaz btnlerdir,
sfatla ("...nin ustas") balan Michel Foucault'nun belirttii
m olmas; ncs tekille gibi [1969], birbirlerini tanmlar
mi olmas, baka deyile oriji lar. rnein, Van Gogh'un ya
nalite ve tek oluuyla esiz am, eseri kadar d ikkat konusu
klnm olmas [Heinich, 1993b]. olmaya devam ediyor.

115
Fakat eser-yapc nosyonu sanat yapt mistisizmi, ya da
nun ayrlmaz oluu o bje (yapt) bir strap ethik'i (hagiograf)
ve kii (yapc) kutuplar ara doar. Entelektel deerler
snda nemli deiiklikler hiyerarisinde yu kar kldka
gsterebilir. nk, kltrl biyografden ok estetik, sa
beeninin sanat yapt n g nat ile em pati kuran hayran n
zetmesi gibi (bu, "yapt" temel heyecanndan ok, objeye
li hayranlk kutbudur) , halk odaklanan analiz adamnn
beenisi biyografi ve sanat serbestisi ayrcalk kazanr.
strab ykleri araclyla Yapt kavram bylece iki
yaralcya gider (bu, "kii kar kutup arasnda, objeler ve
kiilik" kutbudur). Psikolojik kiiler arasnda yer deitirir.
yatrm sanatda tekil olu'a Bu nedenle sanat sosyoloj isi
yapldnda, eserci kutu p nin, yaptlardan sz etmeden
sanat yapt estetiini (forma nce, bunlarn hangi koullarda
lizmi), kiiliki kutup da yarat ve hangi aktrler tarafndan
cln psikolojisini (biyografici yapt olarak alglanp ele aln
yan) doururlar; yatrm evren dna aklk getirmesinde
sellie yapldnda ise ya bir yarar vardr [Heinich, 1997b].

B ugne kadar, sosyolojiye ait olan tek metodotojik


katk iki geden oluur: sosyal katmanlarn dikkate
alnmas (rnein Goldmann ve Bourdieu'de toplumun
deil sosyal kategorinin gz nnde tutuluu) ; ve cor
pus'un (incelenecek alan rneinin) boyutu, nk kar
latrma yapmak ancak boyutta olasdr ve sosyal bilim
lerin zgn metodu karlatrmadr. Boyutlu bir corpus,
yaptlar bir tm olarak analize elverir, onlar tek tek
yorum lamak yerine bir kurgusal rnler okluunun
ortak niteliklerini karr. nk sosyolojinin bir zellii
varsa, o da kolektif dzeyde alma yeteneidir: en
azndan bireysel o bjeleri kolektif fenomenlerle ilintilen
dirir ve buradan kolektif corpuslar kurar.

116
rnein, sosyolog Clara Levy [1998] ada Yahudi
romanclnda kimli ksel tutarllklar arayyla, ya da
edebiyat eletirmeni Pascale Casanova [1998] Fransz
yazn modelinin yaygnlk kazanmas ve edebiyatn bir
evrensel dokunu yaratmas olgularn analiziyle byle
alt. Nathalie Heinich, yzlerce kurgusal yaptta, ge
im srdrme parametresiyle seksel zgrlk paramet
resin i birletirerek kadn kimlii altyaplar n gsterme
siyle byle alt; bu ekilde ortaya geleneksel "yapy"
oluturan bir gen kzlk ve kad nlk durumu (birinci
kad nlk, ikinci kad n lk, nc kadnlk diye) kard;
geleneksel yapya daha sonra iki dnya sava aras
dnemde, moderniteye zg "ba olmayan" kadnlk
durumu eklendi [ Heinich, 1996b].
Hegemonya kurma sakncas, aktrlerin bak as
n a brn me, has bir betimleme dilinin olmay: bunlar,
sosyolojinin sanat yaptarna yakndan bakmakta d o
n a n m l b i r bilim kolu olduundan kukuya d recek
bir o kadar nedendir [Heinich, 1997a]. Bir yaptlar sos
yolojisi kurma giriimleri, genelde yukardaki engelle r
den habersiz olsa da, bugne kadar sanat tarihi ve
eletirisinin nn at balca iki aldama trne,
sanat dee rlendirme ve yoru mlamaya odaklanarak,
gene de sayca artyor.

Yapta deer biilme: grecelik sorunu

Yukarda alnt yaplan yazda Passeron [1986] sanat


sosyolojisine, "yaptlarn sanat deerlerini yapan sosyal
sreleri ve kltrel zellikleri gsterme ve aklama
grevini" ykledii zaman, zorluk bu "yapmak" olgusu
n u n statsnn belirlenmesidir: aranan, sanatsal deeri

117
nesnel olarak oluturuyor olan nokta mdr, yoksa onu
sosyal olarak kuruyor olan ey mi? i lerde greceimiz
gibi, birinci d urum bir sosyolojik aksiyolojiye (baka
trl sylersek bir deerler bi timine) gnderme yapar;
i kinci durumda bir rlativizme gnderme yaplyor; bu ya
normatif (eletirel) ya da betim leyici (antropoloji k) bir
rlativizmdir.
Veya yaptlarn deerine (bu birinci durumdu: aksiyolo
jik durum) bir sosyolojik neden verilmeye allyor, rne
in bir sanat yaptnn nemini devrin duyarln aniatma
gcyle "aklamak" istemek. rnein "yeni gerekilik"
(altml yllarn banda ada sanatn bu akm, gndelik
hayattan alnm malzemeleri, eski afi paralar, yemek
artklar, otomobil iskeletleri, vb. kullanyordu) bu perspek
tifte, tketim toplumunun yetkin bir semptomu oluyordu.
Burada da bir saknca var, bir yerin insan grubunun zihinsel
kategorilerini olduu gibi kabul ederek onlarn deer yarg
tarna onay vermek ("yeni gerekilii" eletirmence d
nlm bir grup sanat olarak deil de, gerek bir grup
olarak almak) ve sanat eletirmenlerinin yapt sn flama
ve deerleme iini srdrmek: bu eletirmenler "sosyolojik
estetik" adn verdiimiz olguya uygun aklama ve yorum
lar kesip bimekte en bata gelirler.
Veya sanatn sn rlarn zorlamay gze alarak, yerel
insan grubunun d eerlend irmelerine set ekmek, ya da
bu deerlerin yapbozumu yoluna gitmek (bu, ikinci d u
rumdu: eletirel rlativizm): bu bak asnda salt este
tik deer olmak ve sanatn minr retimleri by k sanat
yaptiarna eit meruiyet tarlar. Sanat sosyolojisi (ya
da, Enrico Castelnuovo'n u n ileri srd gibi [1976],
"kend isine ncelikli grev olarak inceledii objelerin
hiyerari dzenini bozmakla balamas gereken" sanatn
sosyal tarihi) , bu durumda geleneksel estetiin kk
118
grd sanat trlerinde uzmanlayor: h alk romanlar
[Thiesse, 1984; Pequ ignot, 1991], eskimeye yz tutmu
yaz trleri [ Ponton, 1975], ya da kadn pratikleri [Noch
lin, 1988; Saint-Martin, 1990] bu trler arasndad r.
Deerler leinin altnda yer alan yaptlar incele
mekte, sosyoloji yerel'in h iyerari snrlarndan teye
geer. Ama kendisini minr sanat retimlerine brakmak
la da ikili bir riske girmi olur: birincisi, epistemolojik bir
karardan (estetik deer yarglarn askya almak kararn
dan) az ok grnr olan normatif bir pozisyona gemek
(geleneksel hiyerarilere kar durmak) riski; ikincisi,
sosyolojinin kendisin i, aktrlerce bayapt ya da sanat
sal deer kavramna anlamn veren deerlendirme s
relerini anlamaya kapal tutmak riski.

Sanatn s nr izgileri

Sanatn kabul edilmi snr hiyerari kategorisidir: "byk


larn greceliletirme birka sanat"la "minr sanatlar'', "elit
aamada olur. Bu nce, ufku sanat"yla "kitle sanat", "gzel
sanat tarihinin kltr ereve sanatlar"la "halk sanatlar" ya da
si dna eken corafi snrlar "kltr edstrileri" arasndaki
greceliidir; antropolojik bir hiyerari [Bologna, 1972]. Bu,
bakla burada sz konusu Birleik Amerika'da ok gelimi
olan, primitif sanatlardan bir aratrma izgisidir. Richard
balayarak estetik kavra m n n Peterson'n [1976] kltr kavra
n iteliini v e bu kavram n fay mnn tarihsel yaplanmas st
dac, sembolik veya dinsel ne almalar, Vera Zolberg ve
ilevlerle oluturduu kesime )oni Cherbo'nun [1997] marjinal
d u ru m larn sorgulamakt r [bk. sanat etkinliklerinin tedrici ola
Clifford, 1988; Price, t989]. rak gncel sanatn snrlarn
Sanatn snrlaryla ilgili ikinci hareketlendirmesi zerine al
bir kategori, toplumumuzdaki malar bu izgide rneklerdir.

119
Bir nc snr kategorisi de, tipografi, araplk da resim,
dilde ve mze duvarlannda edebiyat, mzik gibi sanatlar
grlen, sanatta non-sanat ayr mdr? "Kltrel pratikleri" ince
m zerinedir. "Sanat yapc" ne lerken geni bir a m kullanl
demektir? Duchamp'n "ready mal (bo zaman aktiviteleri, spor
mades"lerine, paragraf ba seyrO. sanatlk meruiyeti olan
desenlerine (brt sanat), otodi etkinliklerle (tiyatro, mzeler,
daktlarn (naif sanat), ocuklarn, opera) bir mi tutulmaldr?
hatta hayvanlarn [lenain, 1990] Bunlar sanat sosyolojisinin
yapt deseniere sanat yaptlar bandan beri zmek duru
denebilir mi? Sanatta snrlar munda olduu sorunlardan
vardr kuraln kabul etmeli midir, bazlardr.
yoksa yemek yapma becerisi,

nc durum daha antropolojik esinlidir: aratrma


kon usu olarak (ikinci durumdaki gibi eletiri konusu ola
rak deil) deerler, bir deerlendirme srecinin var nok
tas olarak ele alnyor, "yaptlarn iinde duran" objektif
estetik gerekler olarak dnlmyorlar (birinci durum
daki gibi). O zaman sanat yapt olarak nerilen bir pi
suar'n (Magritte) "sosyolojik" deerinin nereden geldii
ni karmak sz kon usu olmuyor (bu, modern d nyann
endstrileme semptomu, sava halinde bir toplumun
ocuklua dn, ya da sanatn doasn sorgulama
ifadesi olabilir) ; sanat mdr, deil mi diye sormak da ge
rekmiyor: burada asl olan Magritte'in bu yaptn sanat
kategorisine sokmama ya da sokma konusunda aktrlerin
hangi zihinsel yollardan getiini ve kullandklar neden
leri betimlemektir. Burada rlativizm normatif olmayp
-deerlerin greceliini ileri srmek iin deer'in tr
zerinde durmaz-, yalnzca betimleyicidir -deerler'in
deiimlerini inceler, z'de ne olduklar stnde yargda
bulunmaz, baka deyile bu deerler sanat yaptlarnn

120
objektif zellikleri midir, yoksa sosyal kurgular mdr so
rusuyla ilgilenmez.
Buradaki sakn ca ise, sanatta ilgili kesimleri, balam
lar ve yaptlar birlikte alrken yaptlarn zgnlkleri
nin, kabul grme ve mediasyon moduslar yararna geri
plana atlmalardr: bu geri ekili kukusuz sosyolojiyi
statlar estetiinden biraz uzaklatryor, fakat bunu ya
parken sosyoloji iin asl kendisinin olan alan belirliyor.

Yorumlamak: zgnlUk sorunu

"Yorum" kavram son derece o k anlam ld r. Bir obje


nin kendisi dndaki olgutarla aklanmas anlamna
gelebilir; baka deyile bir lde heterojen z'ler ara
snda neden-sonu balar n aratrma (rnein bir sa
natnn yapt ynnden biyografsi, roman tr ynn
den bir toplumun genel d urumu ya da bir yazn trnn
form kazanmas ile o toplumun pozisyonu aras ndaki
ilinti) ; yorum, bir btnde nemsenen gelerin saptan
mas (Panofsky iin retorik alt yaplarta genel altyapla
rn saptanmas) ve buradan hareketle ampirik bir cor
pus'tan (katedraller ve Ortaa metinlerinden) bir genel
model belirleme (sembolik formlar) ; veya gizli bir anla
mn aratrlmasdr yorum (rnein klasik dnemde
krallk iktidarnn geirdii deiimler) . Yaptlar sosyalo
jisi balam nda bu boyut ou kez karm olduun
dan, biz bu oul anlamll azattmay dnmeyeceiz.
Yorum konusu sosyolojiye bandan beri ura ver
mitir: bunu, kullanlan l ler hangi trden olursa ol
sun, sosyolojik estetik konusunda grm tk -sanat
yaptlarnn sosyali yanstmas, sosyalin gstergesi olu
u, bakta benzeme, yaptiara bakn programlanm

121
oluu ... Fakat sosyoloji, son kua dneminde bu tipten
yaklarnlara yer vermedi.
Bir Estetik Sosyo/ojisi iin [1993] adl taraftar alma
snda, sosyolog Bruno Pequignot'ya gre, Michel Fouca
ult'n un Velasquez stne denemesi [1966], deiik tema
tarla (rnein saray portresi) ve formel altyaplar ereve
sinde (perspektif kullanm, aynalarda yansma) genel
olgular yakalayabilecek bir yaptlar sosyolojisinin olasl
n kantlad . Fakat, bir felsefecinin eseri stnden sos
yoloji yapmak biraz paradoksal olmaktan te, bak as

Yorum disiplinleri

Gnmz "nc kuak" sa ressam tabloda kendisini kral


nat sosyolojisinde balca yapt ve kralieyi resmederken gs
yorumu rneklerinden biri Pierre terir, kralla kralie yalnzca
Bourdieu'nn analiz almas uzakta bir aynada yansrlar:
yapt Raubert'in Duygusal bize gsterilen, gelenee uy
Eitimfdir. Sosyolog, Flaubert'in gun biimde kral ve kralienin
kitabnda, "bir miras kabul imgesi yerine, portrelerini
etmekte" mtereddit gen burju yaptnrken onlarn grdkleri
valarn kararszlk ifadesini grr; imgedir -sarayda nii n n do
riskli fakat getiri vadeden bir ruunda bir ressamn imgesi.
bohem hayatyla rahat bir burjuva Yazn tarihi de yaptlarn sos
hayat arasnda duraksarlar [Bo yolojik yorumuna katkda bu
urdieu, 1975]. Sosyoloji amal lunmutur, rnein Jacques
yarumcu yaklamlar daha ok Dubois [1973] Proust'ta Kaytp
yakn bilgi kollarnda grlr: Zamanm Peindr! de sosyal
felsefede, kltrel tarih, edebiyat lemeye ynelik zel bir yete
tarihi ve etnolojide. nein gstergelerini . arad;
Szckler ve ey/et' de Mi "sosyoeletiri" okulu, "sosyo
chel Foucault [1966], Velas metin'de "yan-metin"i (metnin
quez'in Les Menines adl tablo yan sra ilerleyen sylemlerin
sunun nl analizini verir; btn) ve "d-metin"i (sos-

122
yokltrel gndermeler alan), lemesinin ve bireysellemesi
"sosyal sylev"i ya da bir d srecinin hem belirtisi hem de
nemin "sosyogramlarn" arad arac olarak analiz eder [Todo
[Duchet Yaynevi, 1979]. rov, 2ooo]. Daha spesifik etno
Bir baka yorum kategorisi lojik bir perspektifle ise, M i k
kltrel tarihten geliyor: rne hail Bakhtine'in [1965) izinde
in Tzvetan Todorov, Batda giden "etnoeletiri" yaznsal
hmanizmin antropolojisi ile yaptlarda bir devre zg olan
ilgili aratrmasnda, Rne kolektif yaam izgilerinin
sans'ta Felemenk resmn, ekillenmesini grmeyi ama
Rnesans'ta kutsaln dnyevi- lar [Privat, 1994].

olarak Foucault'n u n denemesinin z deerinden ba


msz bir d izi soru getiriyor -zellikle orada yorumcu
nun d nsel amac n n pay ile, inceledii objenin ze l
li klerinin paynn ne old uu kon u sunda.
Bir kere, Foucault rneindeki genelin d nda kalm
yapt analizlerinin son derece ender oluu var: nk,
genel anlamlar yklerneye bu denli ak yaptlarn ender
lii, mzeler, kitaplklar ve hatta konser salonlarndan
tamad bilinen bir gerek. Bunun dnda, yoruma
bra klan alann daha da kstl olduunu, bu tr analizte
rin en ok aniatsal ve fgratif yaptlar iin (edebiyat,
resim) anlaml olaca, mzii iermedii -bu yzden
"yorumcu"nun i.ist dzey genelierne yetenei ile (bir
sosyal olgu sz konusu olursa) "yorumlanan eyin" (bir
sanat yaptnn) formel zellikleri arasnda sakncal
uyumsuzluklar yaratad neden leriyle daha da kstl
olacan dnelim. Bu analizierin anlam dolgunluu
sz konusu yaptlarn otonomi zellii ile sn rlanm
oluyor. rnein Rnesans resmi, kurucu unsurlan kendi
iinde kalan, "sosyal grnm" kapal duran ada
sanattan daha aktr anlamlandrmaya.

123
Bir ikinci sorun analiz edilen yaptlarn dnld
kategoriler sorunudur. Bu nedenle, yerel deerlerin
(kart: evrensel) sn flama ve ltlerini objektif kate
gorilermi gibi kabul edersek a ktrleri kopyalam olu
ruz. rnein Barok sanat sosyolojik adan yorumlamak
iin, simgeledii sanattan (XVII. yzylda resim ve m zik,
XVI I I . yzylda dekoratif sanatlar ve mimarlk) daha son
ra ortaya kan, ve slup betim leme ile kronolojik dilimi
birlikte kullanan "baro k" kavramnn nce kendisinin
yap zmn yapmamz gerekir. Baka bir rnek vere
lim: Birleik Amerika'da [Crane, 1987], Fransa'da [Ver
ger, 1991] avantgard hareketlerin sosyolojik analizini
yaparken, ampirik lekte yaplan eletirileri istatistik
lekteki ilevmi gibi ilernek hatasna debiliriz: r
nein, yaptlar seerek bunlar "sanat hareketi" grupla
rna ay rmak, ve sonra estetik d na kara k onlar eko
nomik, siyasal ve sosyal belirleyenlerine gre snflamak
bu tr bir yanl olur. Sonuta bu, aktrlerin (ve her za
man en bilgili olmayanlarnn) kullanm olduu katego
rileri, bu kategorilerin ortaya k, deiim ve ilevlerine
nce aklk getirmeden kabul etmek olmaz m?
Bir nc problem bu analizierin proje amac ile ilgili
dir, nk bu analizlerde, geleneksel estetie uyan bir
davranla, sanatn idealizasyonuna ve otonomisine kar
klyor. Byle olunca, sosyolojik estetik birinci kuann
daha nce yapt gibi, yaptlarn heteronom niteliinionla
rn bir toplumun ya da bir sosyal snfn ifadeleri diye yo
rumlamak isternek o yaptiara byk bir erk tanmak olur
ki, bu da gene idealize etmektir. Sosyolojiye zg olan
eletiri projesi bunun tersine sanat yaptlarnn yalnzca
biimsel (formel) retimler olduklarn, kendilerine zel
etkilemelere (plastik, yaznsal, mzikal etkilemelere)
ba1ml1 olduklarn, iinde doduklar toplumla ilgili bir ey
12 4
gstermediklerini kabul etmeyi gerektirir. Bu durumda ise
yorumlama, proje olarak amacndan btnyle uzaldam
olacaktr. Sanatn anlamn kendi dnda genel bir btne
(topluma, sosyal snfa) gndererek heteronom olduunu
ve onu idealize etmemeyibirli kte savunmak olmaz: eletiri
ile hermeneutil< arasnda bir seim yapma zorunluluu var
-ya da bak a m z temelden deimelidir.

Gzlem yapmak: Pragmatik bir sosyoloji iin

Bunun karsnda daha elverili "pragmatik" yaklam


var. Nedir bu? Burada bir kere sanat yaptn sanat yapan
ey deil, deeri ve tad anlam deil, etkinlik olarak
yapt incelenecektir. Daha sonra ampirik aratrma yoluy
la, yaptlar sosyal konumlarmda gzle me alnrlar.
Yaptlar kendi i zelliklerine (plastik, mzikal, yazn
sal zellikler) sahiptir ve bunlar etken olurlar: heyecanlar
etkileyerek "duygulandrr", "coturur", "iz brakr"lar;
bilgi kategorilerini etkileyerek zihinsel kesitler oluturur,
mevcut kesitlerde karklk yaratr; deer sistemterini
etkileyerek yeni yarglar dourur; alglama snrlarn etki
leyerek duyumsal deneyimleri, algsal ereveleri ve bun
lar entegre eden deerlendirme kategorilerini programlar
ya da onlarn nn aarlar.
rnein resim, evreleyen dnyann tasarm zerinde
etkili oluyor, d dnya sanat formlarnn gsterdii bi
imde ressamn baknda yeniden kuruluyor. Yaznsal
kurgu yaptta duygusal olaslklar, roller ve mekanlar im
geleminin kolektif yapsn programlyor ve tarihin yanst
t bir kesinlikle durumsal gerei yanstyor. ada
sanat zihinsel bilgi kategorilerinde yap bozarak, sanatn
ne olduu zerinde bir konsenss kuruyarsa da endstri

125
toplumunun iinde bulunduu durumu ve sanatlarn
modernitedeki stats n gsterneyi pek baaramyor:
ada sanatta non-art arasndaki zihinsel ve maddesel
snrlarn sistemli biimde almas sonucunda, ada
sanatlar nerileriyle sanat kavramnn hem gz alc
biimde genilemesine, hem de bu genilii zihinsel dn
yaianna katan sanata yakn kiiler ile, d z/ortak akl snr
larn geerneyerek tepki veren uzak kesim arasnda gide
rek byyen bir kopua yol atlar [ Heinich, 1998a].
Yalnz, yaptlarn yapt bu etkileri incelemek iin et
kisel zincirin iki ucunu tutabilmeliyiz: bir yanda aktrle
rin tasarrufunun, objelerin, kurum larn, mediasyonlarn,
deerler dola mnn betimlenmesi var; yaptlardan ha
reketle ve yaptlar gz nnde tutarak bu yap lmaldr;
dier yanda ise, yaptlarn biimsel zellikleri iinde
-rnein sanatsal bir corpus'ta bireysel yenilikterin ya
n nda tekrar eden deimezler-ve bu tasarrufu kan l
maz klan eyin betimlenmesi var. Sosyoloji bylelikle,
geleneksel deerlendirme kriterlerinin yapsn bozarak,
ya da onlarn imgelem art yaplarn retebilme ya da
hareketlendirme yardamlarn gstererek, "yaptlarn
kendilerine" eilebilir: bunlar nedensel balar, yaptn
deeri, anlam zerine kantlar kotarmak iin deil, ya
ptlarn kendilerini toplum yaamnda d ier aktrler gibi,
doal objeler, makineler ve insanlarla ayn nem ve
"sosyallii" -etkenlii- tayan aktrler gibi ele alr.
Otantiklik rneini ele alalm, sanat yaptiarna ba
mzn bu temel kavramn. Sosyolojik estetik bir sanat
yaptnn neden "otantik" olduunu yalnz soyut biim
de gstermeye alr, ya da daha ileri giderek sanat
yaptnn "yabanc lamasna", otantiklik kaybetmesine
(bk. Watter Benjamin'in yapt) yol aan sosyal sreleri
knar. Eletirel sosyoloji ise onda bir ideolojinin, modern
126
deyile bir "sosyal oluu mun" varln grr. Bu sosyal
oluum , a ktrlerin "sembolik iddet gsterilerek" "este
tik meruiyete inandr lmak" d u rumunda bra kld bu
sreleri maskeleyecektir. Pragmatik sosyoloji ise, "et
nometodolojik" geleneinde, somutta kalarak, yaptlarn
eksperler ve gerekli kiilerce belirlenen hakikilii ilem
lerini inceler; a ktrlerin "otantiklik" balad objelerin
zelliklerinin ve bu ilemin yapld balamlar n envan
terini karr; pragmatik sosyoloji ayrca, "otantik" ola
rak alg lanan bir obje karsnda -bir kutsal emanet, bir
feti, bir sanat yapt karsnda- aktrleri etki altnda
tutan heyecann ne trden olduunu ve bu duyu eylemi
ile objenin zellikleri arasndaki ilikiyi analiz eder.

Bir enstalasyonun pragmatli

Doksanl yllarda Fransz sa almann sanatya ait olduu


nat Christian Boltanski Paris nun imzas ile grUnriU bu
kenti Modern Sanat MUze olmazsa olmazlardandr [Heinich,
si'nde bir "enstalasyon" ger 1998a, 1998b]. Tersi de olasdr,
ekletirdi. Bu, bodrum katnda beeni, yaptn btn snrlar bir
bir depoda raftara diziimi rpda ama kapasitesinden do
kullanlm giysi katmanlarn abilir. Fakat, seyircinin ada
dan oluuyordu. Bu sanatsal sanat karsnda duruunun ya
neri deiik tepkilere yol at: nnda, yaptn seyirciye, beeni ya
aknlk, beeni ve dlamaya. da dlama ile aklanamayacak
Yaptn tetikledii bu dlama byk bir duygu akm verdii
eylemi -btn ada sanatta de olur. Bu nereden kaynaklan
olduu zere- dz/ortak akla yor olabilir?
gre belirli sanat snrlarnn Bu, kukusuz enstalasyon ob
geilmi olmasndan trydU: jelerinin farkl kodlar olutur
gzellik, kalclk, anlam tez masndan. nk giysilerin
okuyabilme dnda kaliteli mal kullanlm grnm, onlar
zeme kullanm, zel yetenek, ve giymi insanlarla l<urduu bala

127
giysilere duygu yklyor; yn belirtmeyi engelliyor); ticari
sal olu ansal olmalarn, isim meta kullanm grmeyecekler
leri belli kiileri belirtmeterini dir: bu belirsiz, karmak konu
engelliyor; zenle katl ve dizili ma bir de bireysel zn oul
olular, onlar atklk durumun lukta bireysellik yitirmesinin
dan kartyor; mzede sergi oluturduu eliki efekti ekle
lenmeleri, satlk olmamalaryla niyor. Bu tr bir operasyon bir
da ticari mallktan kurtuluyorlar. toplama kamp dzeni de d
Atk deillerse, yaam kii ndrebilir (Auschwitz'de giysi
lerden geliyorlar (iz, belki koku ynlarna "Kanada" deniyor
tayorlar); kullanma ak ve du), ve bu kimi seyircide, a
orada birilerine (grnrde da sanata yaknlk duyma ya da
kimseye) ait deiller; hatra da bu sanat kabullenme noktasn
deil bunlar, kiilerle iliki da, zel bir negatif duyarlk
kurmuyorlar (say okluu kii ortaya karabilir.

O halde, sanat yaptlarn a priori olarak sosyolojik


alann dna itmek iin de, orada tutmak iin de yeterli
neden yok. Tek geerli olan sosyoloa aktrlerin kendile
rinin salad neden deil mi? Aktrler yaptiara ilgi duy
duklarnda (sanatnn biyografsine, sergilenme koulla
rna, kamu erkinin bu alanda eylemine ilgi duymak yeri
ne), sz konusu olan, bu ilgiyi gerekelendiren nedenleri
anlamak, ilginin nasl deerlendiini, geerlik kazandn,
hangi deer yarglar, hangi yorumlar, hangi kurumsal
aktrler, hangi maddesel objeler aracyla istikrar kazand
n anlamaktr: sanata verilen arlk, ncelikli olarak
yaptlardan kalkmad zaman sz kon usu olan, aktrleri,
beendikleri ya da beenmedikleri objelerde, fke ve
beenilerinde izlemektir. Sorun yleyse yaptiara ayrcalk
tanmak ya da nemsememek deil, sorun demek ki bu
rada farkl kategorilerden aktrlerin sanata verdikleri
arl, ayrmlar iinde izlemeyi bilmektir.

128
Sanatn bir zellii ok konuturup yazdrmasndadr,
o sze gelmez, sze indirgenmez dense bile: buna yapt
larn "sr perdesi" diyoruz; bu sre, bilinmezleri gste
rilmeden nce analiz gerektirir. Dourduu sylemler
gz nnde tutulmadan, yalnz biimsel ve maddesel
boyutta sanat sosyolojisi yapmak, bu sosyolojin in zel
liini savsaklamak olur. Sosyolog objeleri, yaptlar,
kiileri, sosyal retim koullarn, bunlar merak ediniz
arsnda bulunmasyla, sanatta sosyologluk yapmaz:
sosyolog, aktrlerin, iinde bulunduklar kon umlarda
yukardaki hangi duruma arlk koyarak sanata ve sa
natta deere katlma tarzlar zerine eilerek sanat sos
yolojisi yapar. Baka d eyile, sosyolog "objesini" (geni
anlamyla), ilgi alanlarn kendisi semek durumunda
deildir: o, aktrlerin dnyad a d uru biimlerine gre
devinmelerini kendisine rehber edinir. Bu durumda,
yaptlara, salt olarak, "iyi" ve "kt" sosyoloji uygula
mas d iye bakmak sz konusu olamaz; yaplmas gere
ken en fazla analizde sosyolojik zgnlk derecesini
belirlemektir: bir yaklam ne lde sosyolojid ir, ne
lde dz/ortak akl sylemine kaymtr ya d a baka
bilgi koliarna girer? Sorun budur. Bireysel bakarak,
byk yaptlarn analizini, yorumunu yapmak hep mm
kndr. Yalnz bu sosyoloji d eildir, bu yol bir metot da
gerektirmez. Buna karlk, bir eylemin pragmatik anali
zi, byk apl corpus'larn yapsal analizi gibi analizler
sosyolojik zellik boyutunu artrr, nk pragmatik ve
yapsal analiz aktrler ve baka bilgi disiplinleri tarafn
dan gerekletirilemezler. Buradan da bu analizierin
yararl olduklar karlabilir.

129
Sonu/ Sosyolojinin zorlanmas

Birinci kuan sosyolojik estetiinden, ikinci kuan


sanatn sosyal tarihinden sonra, nc kuan anket
sosyolojisi, sanat sosyolojisinin bundan byle kesinlik
kriterleri, d eneti metotlar ile sosyal bilimlerin bir par
as old uunu kantlayan pozitif sonular elde edebile
ceini ve geleneksel " hmanist" deerlerden ayrlm
olduunu gstermitir. Altml yllardan beri srdrlen
deiik arlkta aratrmalarda d ikkatleri eken nokta
bilgi mimarisinde gzlenen bu byk atlm ve farkl
okullar arasndaki yaklamlarn -sosyal morfolojinin,
basknlk sosyolojisinin, etkileim sosyolojisi, medias
yon sosyolojisi, deerler sosyolojisi, tekil duru sosyolo
jisinin- balatt (ya da balatabilecei) bilimsel tart
malarn varldr.
Bugn sanat sosyolojisinin ana sorunu artk gem i
le karlatrlmak, z alann, uzun sre tekelci kalm
estet gelenek basksndan kurtarmak d eildir. Bu sos
yoloji yeni bak alar, somut sonular retebildiini
kan tlad . Daha dn retildii gibi, "sanat"la "toplum"
arasndaki ilikiyi gstermek sz konusu deil imdi;
bu tr yaklamlar sosyoloji ncesinde kald ve N orbert
Elias'n birey/to plum ikilemi kon usunda yadsd, bir
dnemin homo dausus yan lgsn gsteriyor: Elias,
sosyalizasyon grmemi bir "birey"in yan nda bireysel
eylemleri aan, bireyselin stnde d u ran bir "sosyal"in
olabileceini varsayyordu . Sosyalizasyon her bireyi bir

130
utan bir uca yaplad gibi sanatsal etkinlii de her
insani' etkinlik gibi yaplar.
Sorun bugn daha ok sosyolojinin kendi iinde ele
alnr: sanat sosyolojisini sosyoloji sorunlar iinde gr
mek sz konusudur. Bu nokta ok nemli, o lde ki
sanat, sanat sosyolojisin i aan, btn sosyologlar bu
gn de dndren ve blen sorunlar douruyor. Bu
nedenle, sunacamz neriler bir saptamadan ok, sos
yolojinin birok "okul" arasnda dalm olduu bir
srada -XXI. yzyl balarnda- sosyoloji pratii ile ilgili
duruumuzu anlatr. Bu bakmdan, bu sonu yazs yaza
r n kiisel ynelimi olarak okunmal d r (daha geni bir
aklama iin, bk. [Heinich, 1998c]).

Sanat sosyolojisine otonomi getirmek

Birinci nem sanat sosyolojisinin alan, objesi bak


mndan gerekli otonamiyi elde etmesidir: "sanat"n eki
cilii, tarihle, sanat eletirisiyle yarma istei zgn ara
trmann yerini ald srece, kendini byk gren, az
reten, sonusuz programlar kaleme alan, yaznsal so
runsallara gml, yapt incelemeye, elikilere, normla
ra, yorumsal takntlara kucak am bir "sosyolojik este
tik" aamasnda taklp kalacaktr sanat sosyolojisi.
Dier bir deyile, sanat sosyolojisin i ucuza modernlik
cilas salad sanatsal disiplinlerin iinden ekip
karmak, bugn, iinde ok marjinal bir yer tuttuu sos
yolojinin sorunsallar ve metotlaryla boyunu lmesini
salamak sz konusudur. Bu, sanat, edebiyat, mzik
tarihiyle (bunlarn arasna katlmak ya da ona meydan
okumak yerine) ve de sosyolojiyle (kmsenmeden)
gerek bir diyalog balangc olur.

131
Yaptlar sorunu bylece daha doru bir yaklam g
recektir ve onlar ayrcalkl konumda tutan inceleme
d allarndaki merkezi pozisyonu yitirecektir. Ve sanat
sosyolojisini bir sanat yaptlar sosyolojisine odaklama
nn, yaptlarn kabul grmesi, yapt belirleme modlar, ve
reticiler stats sosyolojilerine zarar verecei anlala
caktr; bu, retmenlik mesleinin morfolojisini, mesle
e zg tasarmlar, renciler demografisini, eitim
m imarisini ya da eitim politikalarn gz nnde tutma
dan, yalnz pedagojik konulara eilen bir eitim sosyalo
jisi ileri srmeye benzer.

Sosyologculuktan syr lmak

Grlyor ki sanat, "sosyologculuk", sosyolojizm d i


yebileceimiz bir olguya kolayca yataklk edebilir; bu,
geneli, ortak izgiyi, kolektifi -sosyali- zel olann, tekil
d u ruun, bireyselliin temeli, bireyselin gerei ya da
d eterminizmi gibi grmektir. Oysa, sosyolojinin rol bu
atk tasarmlar polemiinde taraf tutmak m olmaldr?
Bu tartman n nerede bitecei, kazanmlarmz stne
doutan gelen'le sonradan kazanlan yandalar ara
sndaki bitmeyen tartma gibi belirsizdir. Sosyolojinin
rol daha ok bu grleri dnme konusu yapmak ve
onlara temel oluturan zihnin genelierne ve zele indir
me devinim leri zerine eilrnek deil midir?
Aslnda yalnz kendisinin iinden kaca bu indir
gemeci tutumdan kurtulmak iin, sosyolog zele kar
geneli, genele kar zeti savunmaktan vazgeip bu iki
gr biimini bir "simetride" [Latour, 1997] ve aratr
ma duruu gibi deil, obje/erolarak grmelidir. Bu yap
lnca, aktrlerin devinimlerini yalnz eylemde deil,

132
deerlendirmede, genelle zel, "sosyal"le bireysel ara
snda, sanatn heteronomi ve otonomi kutuplar arasnda
izieye bilecektir.

Eletiriden kmak

Sosyolojide temel sorun olan deerler kon usu burada


devreye girer: sosyoloji, teamldr ya da elitisttirler diye
"baskn" deerlerin karsnda aykr deerleri mi se
melidir? Ya da tavr almadan, aktrlerin deerlerle iliki
sini inceleme konusu mu yapmaldr? Byle yaparsa,
sanat sosyolojisinin otonomi elde etmesinde yeni bir
adm atlm olacaktr: bu otonomiyi yalnz yakn ara
trma disiplinleri karsnda deil, dz/ortak akla kar
ve bu alanda alanlar nnde de -bu kiiler uzman da
olsalar- kazanacaktr.

Geneliernenin belirsizlii

Sanat yaptlarn yorumla n kantlama amac gdebi


maktan ama, yaptlar genel lirler: bu, "genellemeyi yk
bir nedensellik prensibi iinde, seltme" ilemidir; monograf ya
maddesellikleri, baka deyile da tarih yazcl n bir kenara
plastik, sylemsel ve ses zel brakarak, bir lde sosyoloji
liklerinden daha genel bir arlkl estetik senteze ula
nedensellik iinde konumla mak istediinde, sanat tarihi
'
maktr. Fakat, bu "genele yk bu yola bavurur.
seltme" ilemlerinin anlam Bunun karsnda, yaptlarn
[Boltanski ve Thevenot, 1991] bykln azaltc genelierne
belirsizlik ierir. Bir kere bu ilemleri vardr; yaptlarn, ori
ilemler, yaptlarn grnenin jinal ve otonom olmak bir yana,
stnde deer tama olasl ekonomik, sosyal, politik deter
nedeniyle, yaptlarn bykl- minizmterin rnleri olduklarn

133
gsterirler: bu, "genele indir Ne var ki bu duru, kendisine
geme"dir, zellikle "tekil d u ru gl aralar saiasa bile,
konumu" deerleri iin devreye sosyolojinin tekelinde deil:
girer; bu deerler, romantik dz/ortak akl da sanat "din
dnem eserleri gibi, tek olan, darlarnn" safyane beenisiy
orijinal, srad olanla kurulur le ve sanata uzak kiilerin
lar. Sosyoloji atlm gcn, sanat idealizmiyle istihza ede
sanatlarn ikin estetik deer bilir. Eletirel d uru sosyolojiye
lerine ve hibir eye indirgene zg deil: yalnz aktrlere
meyecek zelliklerine olan degin bir yetkidir bu, u var ki
"inan"n karsndaki bu eleti eletirel sosyoloji bu yetkiye,
rel durutan ald. bir kuaktr, gz dotdurucu bir
atlm katt.

Gerekte, sosyolog, sanat yaratsnn bireysel olmad


n, kolektif olduunu, bireye olan "inancn" "baskn"
gruplarca "basknlk altnda olanlara" uygulanan bir
"sembolik iddet" olduunu kantlamal mdr? Yoksa,
yaratma konusunda, bireyselle kolektif arasnda kaymala
r betimleyerek, bu tasarmlarn soy ktn kurgula
mak, deneyimle badamalarn ve rakip tasarmtarla
birlikte gidebileceklerini incelemek ve sanatta d urularn
ve basknlk kurma formlarnn oulluunu belirgin kl
mak amac m tamal mdr? Sosyolog "bilim" adna,
aktrlerin "inanlarna" kar durma pahasna, objektif
gereklerdir diye deer sistemleri dayatabilir mi?
Bir kuak nce paradoks olan, bu gerei aa
karma sosyolojisinin bugn tmyle yerlemi olduunu
ekleyelim: bu sosyoloji, a ktrlerde gzlenen basknlk
d u ru mlarn yadsyarak, bireysel rt ardnda sosyal
gerei gstermekteki eletiri kapasitesini her geen
gn snyor. Fakat bunu yaparken, yadsd noktalarn
ters etkilerini pek d nemiyor. rnein, Sanat Ak1 adl

134
almasnda Bourdieu, sanatsal deerlerin idealize
edilii olgusunu, "basknlk altnda olanlarn" kltre
ulamas n nde engeller olarak, bu deerlerden, sanat
d nyasna bu ilk uzantan uzak tutan paradoksal bir
sonu olarak grr: buradaki kinik, sanat yere indiren
bak, ona yakn olduklar iin kendi deerleriyle elenir
gibi yapanlarn bakdr. Sanat idealize etme ondan
uzak oluun bir sonucu ise de sanatta ba kurmann
nemli bir aracdr ayn zamanda: ne var ki sosyal eit
sizlikterin sosyoloji ile aa karlmas adna bu ideali
zasyonu yadsmak sanata uzak braklnay bu kez sulu
luk duygumuzla ikiye kattamak olur.

Normatif sosyolojiden betimsel sosyolojiye

luc Boltanski'nin deyiiyle, eletirel sosyoloji mi, eleti


rinin sosyolojisi mi? Burada temel bir seim sz konusu,
normatif yn ile -bu, sanat sosyolojisinin balanglarndan
beri ald ynelimdir- analitik-betimsel yn arasnda bir
seim gerekiyor. i lk durumda, olaan deer yarglarnn
kart yarglar alnr: rnein sanatta byklk kurmann
"tekil durula ykselme" ve "objektiflikte ykselme" ile
olaca olgusu, ilkinin gerek ortak zelliklere, dierinin bir
sbjektiviteye dayal olmasyla gsterilir. Analitik-betimsel
durumda ise, aratrc, Weber'in "deerlere kar tarafsz
lk" kuralnca, her deer yargsn, deerleri de sorgu konu
su yapacak tarzda, askya almaldr. Unutmamak gerekir,
bu seim hayati nemdedir, nk sosyologluk sanatn
kendisi kadar deerler ile ykldr.

135
Sanat ve siyaset

Sanat sosyolojisindeki eleti rnek zorundadr, ve tarihsel


rici duru kendisini en iyi "sanat adan istisna olan kural sa nm
ve siyaset" temas iinde belli tr: sprematizm ve srrealizm
eder ve iki ayr mesele orada rneindeki sanat ve politika
ifade bulur: d-bamllk (sa avantgardlarnn bulumas ok
nat, sanat dnda sreler ender olarak ortaya kar.
tarafndan belirlenmitir) ve Ya da aratrma dzlemine
sanat gkten yere indirme sosyolojik planda, buna bir
(sanat ne "ar"dr ve ne de dz/ortak akl tasarm gibi
Kant modelin tersine "ya bakarak, girer: tasarmn mant
rar"dan arnmtr). Sanat ve n romantik dnemde yakala
siyaset temas ounlukla teo maya alr. Sanat imgesinin
risyenlerin "angaje sanat" marjinallikte vcut bulmaya
nnde duyduklar bylenme balad dnemdir bu; tekil
ile grnr; estetik boyutta duru ve eski deerlere kar
(sanata yenilik katma), siyasi k sanatsal yaratya ya da
boyut (demokratik ilericilik) bu politik eyleme almtr.
byde bir araya gelmelidir. Bu iki yol, kusurlu bir sosyo
Burada, eletirel olmayan ses lojik modeli geersiz sayma ve
yoloun karsna iki seenek eletirel sosyolojide sradan
kar. Avantgard sanat modelle Iam bir dz/ortak akl tasav
rine bilimsel neri gibi bakarak, vurunu analize alma birbirine
aratrma aralar plannda, kapal olmayan ve byk olas
epistemolojik planda kalmay lkla hep birlikte gidecek ilem
semitir; bu durumda modelin lerdir.
yanl olduunu bulup gster-

Bu zellik (deerlere obje gzyle bakma) sanat sos


yolojisinin eleti rici konumunu ok hassas klar ve onu
istemeden bile eletirel gsterebilir. Aratrcnn uygu
lad betimleme hedefi rlativizm -rnein estetik
deerlerin deikenliini gstermek- d z/ortak akl
136
deerlerinin greceliini normatif biimde okumaya,
deerlere taraf tutarak bakmaya yol aabilir-, rnein
sanat yaptlarnn deerinde bir objektivite ve dourdu
u heyecanlarda bir gereklik olmadn d nmek.
Daha da ileri giderek, eletirici konum, eletirel ol
mayan her konumu zselcilie (essentialisme'e) doru
bir geri dn olarak yaftalayabilir, estetik deerlerin
objektif gerei bulunmadn ne srebilir. Fakat, nor
matif kon um u yads mak, her durumda, nce deerlerin
n itelii konusunda yargdan saknnakla olur. Bu, idea
lizme geri dnmek deildir, idealizmi de, sosyolojizmi de
e boyutlu ve analiz edilmeleri gereken zihinsel tasar m
lar olarak ele almaktr. Zihinsel tasarmlarn analizi iliz
yonlar gstermekle ayn ey deildir, bu analiz aktrlere
ynelim salayan mantklar aa karr.
O zaman unu eklemek gerekir, sesyoloun rol artk
fikir tartmaianna kant yetitirmek -bir deere baka bir
deerle, gereklie tasarmtarla karlk vermek- deil,
bunlar analiz etmektir; o zaman, normatif tutumdan ve
deer yargsndan uzak durarak, yetkisine snr koymak
gerektiini anlayacaktr: aktrlerin "haklln" gster
mesi beklenmiyor kendisinden, beklenen onlarn neden
lerini gstermesidir. Yarglamamak bugn sosyolojinin
yaygn anlayyla radikal bir krlma oluturuyor ve bu
anlay sanat sosyolojisinde kendine asl bir yer edindi.

Aklama'dan anlama'ya cloru

Burada sanat sosyolojisinin sosyolojiye verdii bir lti


matom nndeyiz: doa bilimleri modeli zerine kurulu
aklamac anlay, aratrmalar yneitmeyi srdrmeli

137
midir, yoksa buna bir de insan bilimlerinin -aklamay
elden karmadan- iten kavrama yaklam m katlmaldr?
Aklamac tutu mda nemli olan, istatistik arac kul
lanarak incelenen olgular (objeler, eylemler, dnler)
ile d nedenseilikler (maddesel ve ekonomik balamlar,
sosyal kkenler) arasnda balar saptamaktr. Anlamak
arlkl tutumda ise aktrlerin yaad deneyimlere
tutarllk salayan mantktan, aktrlerin isteyerek ve
kendilerinden istenerek salad ve salamad belge
lere, raporlara dayanarak belirlemek sz konusudur.
Bu iki yakla m atmazlar, birbirlerini btnlerler.
Bir sanat dehas eer anlalmamsa, bu, sanatnn
kendi has zelliklerinden ok gklere karantarla da
aklanabilir, fakat bunu yaparken, onlar iin sanatnn
imgesinin hangi anlamla ykl olduunu ve bu anlam
bilinte ya da bilind isteme nedenlerini belli etmek
gerekir.

Sanat ve tekil duru

Normatif olmayan, bu neden nemli olan tekil duru zerine


le eletirel olmayan bir bak kurulu bir deerler dzeninin,
asnda, "tekil duruun sosyo sisteminin aktrler iin ne
lojisini" yapmak, nasl ki dinler anlama geldiini ak klmaktr.
sosyolojisinin amac dinsel Tekil duru sanat yaptlarn
inanlarn doruluunu kant da, sanatlarda z'de yer
lamak deilse, sanatn ayrcal almayan, tanm koyma, deer
na inanc sosyolojik yoldan belirleme anlamnda bir nite
dorulamaya almak deildir. lendirme modusudur ve teklii,
Sosyal belirlemelerden uzak orijinaliteyi, hatta anormaliteyi,
tutulmu, estetiki ve sosyoloji ayrcalk olarak, sanatta by k
ncesi bir anlaya geri dn llln koulu olarak grr. Bu
mek sz konusu deil; burada "tekil duru konumu". ortak,
standart, paylalm olana sonulara yol aarak (ada
ayrcal k tanyan ve her tekil sanata tannm olan sanat
durua bir sapma, ne id snrlarn ama ayrcal du
belirsiz bir iz olarak bakan rumu) retiyor olduudur.
"toplu luk konumuna" karttr. Bu anlayta "tekil duru"
Sanat n doasnda her zaman yaln biimde bir "zellik" ya
bir tekil durua var yok; sanat da gnmzde basknlk kaza
tarihi bunu kantlyor, roman nan bir "zgnlk" anlamna
tizm hareketiyle XIX. yzyl indirgenemez: tekil durmak,
banda sanat bir utan bir uca dndmz ar anlamda
savrulmutu. bir yeridold urulmazlk duru
yleyse sanatn tekil duru mudur, pragmatik sosyolojinin
olduu ya da olmadn sy betimleyecei gibi, bir dizi
lemek sosyoloa dmez: ona somut ilemler sonucu (dle
den -ama nemle- aktrlerin yarar olma, deer, beceri),
bu tip nitelemelerini hangi tek olu d urumuna ulamaktr.
koullarda ve sanatsal retim Eletirel sosyolojinin amala
zerinde, mediasyon zerinde d biimde, bozulmas gere
(sanat saptama srelerinin ken bir "dsel kurgu", este
zel yaps, bunun ksa ya da tiki gelenein amalad
uzun zaman srecinde mi ol biimde, savunulmas gerekli
duu), ve kabul grme meka bir deer olmaktan te, tekil
nizmalar zerinde (satn alc duru konumu tutarl bir tasa
kesimlerin sekinci zihniyeti rmlar ve eylemler sistemi,
sonucu orijinalitenin deer btn olarak karmza kar.
kazanmas durumu) , ne trden

Sorun u ki metodotojik tutumlar ou kez ynlendi


ren hegemonyaclk zihniyeti aratrmaclar kesinkesi
seim ler iine iterek zora sokar. Dahas, aklamaclk,
dorunun nnde engeller gibi grd imgesel ve
sembolik tasarmlarn zararna, gerekilik boyutuna
odaklanr. i ten anlama tutumu, gerei ve tasarmlar
yaanan gerein boyutlar kabul ederek ayn dzlemde
tutar; doruluk saptamasnn (bir kantn doruluk ya da

139
yanlln n) yerine tutarllk saptamasm (bir kant man
t bir baka manta nasl balanr?) koyar. Sosyoloji
nin tek m isyonu gerekteki doru nun aklanmasdr,
nk gerek determ inizmlerden gemitir diyorsak
eer, bu tutum dnmn onaylamak kolay olmaya
caktr. Fakat ak olan u var, sosyoloji tutarllk tayc
olduklar lde zihinsel tasarmlarn arka planlarn ne
karma grevi sttenerek de retici olur.
Her eyden nce: sanat sosyolojisi zselcilik ile ele
tiri, "inan" ile "inan krkl", "isel analiz" ile "dsal
analiz", "yaptn kendisi" ile yapt stne sylem arasn
da salnmaya adanm deildir: bu sosyoloji, a priori
olarak d nlm bir h iyerariye gre deil, aktrler
deki anlam na gre, kiileri, balamlar ya da objeleri ele
alr, aksiyonlar ve tasarmlar (dogmatik inanma ve tez
inanma sulamalar, yanlmazlk gstericilii dah il) ier
den anlamak amacyla betimler.

Bir drdUncU sanat sosyolojisi kuana m gidiyoruz?

Belirgin biimde ayrks sosyoloji kua pratiin


den sonra bir drdnc kuan belirmekte olduu sy
lenebilir mi? Bu kuan zellii ncekilerin yerine ge
mek olmayacaktr; nce kileri, zelci ve normatif pers
pektifin tesine, tasarmlar iten anlamak, yalnzca
obje ve olgularn aklamasna dnk olmayan, daha
antropolojik ve daha pragmatik bir ynelime tayacak
tr. i te o zaman sanat ve toplu m u ve toplu m da sanat
incelerneyi bitirmi olacak, kendimizi toplum olarak sa
nata, ve aktrlerin retimi olan sanat sosyo/ojis/ne d e
v e re bileceiz.
Aktrler, sanat ile, yaantlanan d nya arasndaki
ilintileri, materyalist gelenekteki gibi ileri karmak, ide
alist gelenekteki gibi gzard etmek ynnde yorumlar
elden brakmazlar. Tarihsel olarak tinsellik ve bireyselli
in -sosyolojinin bu ilk iki d mannn- yapland ideal
nokta olmas nedeniyle, sanat, sradan sosyologluun
gz diktii ve onu dz/ortak akln normatif sosyolojiyle
paylat alandr. Sosyoloji disiplininin tarihini yapan
sanat sosyologlarndan bir blm de deerleri ve tasa
rm laryla belki bir gn sanat toprana ayak basan, yeni
bir din yaymak isteyen "sosyalin" m isyon'erleri olarak
yerliler gibi aratrma konusu da olabileceklerdir.
Fakat bu, giderek sanat sosyolojisine doru evrilen
tm bir sosyoloji olan bu disiplinin nnde alan dei
ik yollardan yalnzca biridir. Bu u demek, kendi dn
ce alan srkleyici de olsa, sanat sosyolojisi bu alann
dna tayor ve btn sosyoloji disiplinini balayacak
meselelere doru yol alyor.
Kaynaka

AD LER Judith E. [1979], Artists in Offices. An Ethnography ofan


Academie Art Scene, Transaction Books, New Brunswick.
ADORNO Theodor [1958a], Philosophie de la nouvelle mu
sique, Gallimard, Paris, 1962.
ADORNO Theodor [1958b], Notes sur la litterature, Flamma
rion-Champs, Paris, 1999.
ADORNO Theodor [1970], Theorie esthetique, Klincksieck,
Paris, 1974.
ALPERS Svetlana [1983], l rt de depeindre. la peinture hol
landaise au xvir siecle, Gallimard, Paris, 1990.
ALPERS Svetlana [1988], L telier de Rembrandt. la liberte, la
peinture et l'argent, Gallimard, Paris, 1991.
ALSOP Joseph [1982], The Rare Art Traditions. The History of
Art Col/ecting and i/s Linked Phenomena wherever these
have appeared, Harper and Row, New York.
ANTAL Frederick [1948], Florence et ses peintres. la peinture
florentine et son environnement social, Gerard Monfort,
Paris, 1991.
BAKHTI N E Mikha"1 [1965], l 'CEuvre de Franois Rabelais et la
culture populaire au Moyen Age et sous la Renaissance,
Gallimard, Paris, 1970.
BARNETI James H. [1965], "The Sociology of Art", Burlington
Magazine.
BARRAL 1 ALTET Xavier (ed.), [1986-1988], Artistes, artisans et
production artistique au Moyen Age, Picard, Paris.
BARTHES Roland [1957], Mythologies, Points-Seuil, Paris,
1970.
BASTI DE Ro ger [1945], Art et societe, L'Harmattan, Paris, 1997.

142
BAUMOl William . [19661, Performing Arts. The Economie
Dilemma: a Study of Problems Common to Theater, Opera,
Music and Dance, MIT, Cambridge.
BAXANDAll Michael [19721, L '{Ei/ du Quattrocento. L 'usage de
la peinture dans 1'/talie de la Renaissance, Gallimard, Pa
ris, 1985.
BAXAN DAll Michael [19741. Les Humanistes a la decouverte de
la composition en peinture, 1340-1450, Seuil, Paris, 1989.
BAXANDAll Michael [19811, The Limewood Sculptors of Rena
issance Germany, Ya le University Press.
BECKER Howard S. [19821, les Mondes de /'art, Flammarion,
Paris, 1988.
B ElTI NG Hans [19811, l 'lmage et son public au Moyen Age,
Gerard Monfort, Paris, 1988.
BENHAMOU Franoise [20031. l 'economie de la culture, la
Decouverte ("Reperes") , Paris, 4" ed.
BENICHOU Paul [19731. Le Sacre de !'ecrivain. Essai sur tave
nement d'un pouvoir spiritue/ /ai'que dans la France mo
deme, Gallimard, Paris, 1996.
B ENIAM IN Walter [19361, "L'ceuvre d'art a l'ere de sa reproduc
tibilite technique", in Poesie et revolution Denoel, Paris,
1971.
B ESSY Christian et CHATEAU RAYNAUD Francis [1995], Experts
et faussaires. Pour une sociologie de la perception Metai
lie, Paris.
BlOOR David [19831, Sociologie de la logique ou fes limites de
l'epistemologie, Pandore, Paris.
BOIME Albert [19711, The Academy and French Painting in the
Nineteenth Century, Phai-don, londres.
BOlOGNA Ferdinando [19721, Dal/e arti minori a/1'/ndustria/
Design. Storia di una ideologia, laterza, Bari.
BOlTANSKi luc [19751. "la constitution du champ de la bande
dessinee", Actes de la recherche en sciences soda/es, n1.

143
BOLTANSKI Luc et THEVENOT Laurent [19911, De la justifica
tion_ Les economies de la grandeur, Gallimard, Paris.
BONNET jean-Claude (ed.) [19BBI, La Carmagnole des muses.
L 'homme de lettres et l'artiste dans la l?evolution, Armand
Colin, Paris.
BOURDIEU Pierre, avec Luc Boltanski, Robert Castel, jean
Claude Chamboredon [1965l. Un art moyen. Essai sur fes
usages sodaux de la photographie, Minuit, Paris.
BOU RDIEU Pierre, DARBEL Alain [1966l, L' Amour de /'art. Les
musees europeens et leurpublic, Minuit, Paris, ed. 1969.
BOU RDIEU Pierre [1967l, postface a Erwin PANOFSKY, Architec
ture gothique etpensee scolastique, Minuit, Paris.
BOU RDIEU Pierre et D ELSAUT Yvette [19751. "Le couturier et sa
griffe. Contribution a une theorie de la magie", Actes de la
recherche en sdences soda/es, n " 1.
BOURDIEU Pierre [1975l, "L'invention de la vie d 'artiste", Actes
de la recherche en sdences soda/es, n .
BOU R D I EU Pierre [19771. "La production de la croyance: con
tribution a une economie des biens symboliq ues", Actes de
la recherche en sdences soda/es, n 13.
BOU R D I EU Pierre [19791. La Distinction. Critique soda/e du
jugement, Minuit, Paris.
BOU R D I EU Pierre [1984l, "Mais qui a cree les createurs ?",
Questions de sodologie, Minuit, Paris.
BOU R D I EU Pierre [19921. Les Regles de !'art. Genese et struc
ture du champ litteraire, Seuil, Paris.
BOURD IEU Pierre [19941. Libre-echange. Entretiens avec Hans
Haacke, SeuiiLes Presses du Reel, Paris.
BOWN ESS Alan [1989l, The Conditions of Success. How the
Modem Artist Rises to Fame, Thames and H u dson, Lond
res.
BU RCKHARDT jacob [186ol, La Civilisation de la Renaissance
en ltalie, LGF, Paris, 1986.

144
BURKE Peter [19721, Culture and Society in Renaissance lta/y,
Batsford, londres.
BURKE Peter [19781, Popu/ar Culture in Early Modem Europe,
Temple Smith, londres.
CASANOVA Pascale [19981, La Republique mondiale des let
tres, Seuil, Paris.
CASTELNUOVO Enrico [19761, "l' histoire sociale de l'art: un
bilan provisoire", Actes de la recherche en sciences so
cia/es, n6.
CHARlE Christophe [19791. La Crise litteraire a /'epoque du
natura/isme. Roman, theatre, politique, PENS, Paris.
CHARTIER Roger [19871. Lectures et /ecteurs dans la France
d'Ancien Regime, Seuil, Paris.
CLARK Timothy J. [19731. Le Bourgeois abso/u. Les artistes et la
politique en France de 1848 a 1851, Art editions, Vil
leurban ne, 1992.
CLARK Timothy J, [19851. The Painting of Modem Life. Paris in
the Art of Manet and his Fol/owers, Thames and Hudson,
lo nd res.
CLIFFORD James [19881, Malaise dans la culture. L 'ethnogra
phie, la litterature et /'art au XX siecle, ENSBA, 1998.
CRANE Diana [19871, The Transformatian of the Avant-garde.
The New York An World, 1940-1985, Un iversity of Chicago
Press.
CROW Thomas E. [19851, La Peinture et son public a Paris au
dix-huitieme siecle, Macula, 2ooo.
CUCHE Denys [20041. La notian de culture dans fes sciences
soda/es, la Decouverte ("Reperes"), Paris, 3 ed.
DAM ISCH Hubert [19721, Theorie du nuage, Se u il, Paris.
DARRE Yann [2ooo1, Histoire soda/e du cinema franais, la
Decouverte ("Reperes"), Paris.
DE NORA Tia [19951. Beethoven et la construction du genie.
Musique et societe a Vienne, 1792-1803, Fayard, Paris,
1998.

14 5
DESROSI ERES Alain et THEVENOT laurent [20021, Les Catego
e
ries socio-professionne/les, 5 ed., la Decouverte ("Re
peres"), Paris.
DIAZ )ose-luis [19891. "le scenario a uctorial des )eune
France", Textuel, n 22.
DIMAGGIO Pau l [19871. "Ciassifcation in Art", American Socio
logica/ Review, vol. 5 2, aoCit.
DIRKX Paul [2ooo1, Sociologie de la litterature, Armand Colin,
Paris.
DON NAT Olivier [19941. Les Franais face a la culture. De l 'ex
c/usion a l 'ec/ectisme, la Decouverte, Paris.
DONNAT Olivier [19961, Les Amateurs. Enquete sur /es activites
artistiques des Franais, la Documentation franaise, Pa
ris.
DON NAT Olivier [19991. "la stratifcation sociale des pratiques
culturelles et son evolution 1973-1997", Revue franaise de
sociologie, n .

DOSS Erika [19951. Spirit Ples and Flying Pigs. Pub/ic Art and
Cu/tura/ Democracy in American Communities, Smithso
nian lnstitution Press, Washington.
DUBOIS Jacques [19971. Pour Albertine. Proust et le sens du
social, Seuil, Paris.
DUBY Georges [19761, Le Temps des cathedra/es. L 'art et la
societe, 980-1420, Gallimard, Paris.
DU CH ET Claude (ed.) [19791. Sociocritique, Nathan, Paris.
DURKHEIM Emile [1912], Les Formes elementaires de la vie re/i
gieuse, PUF, Paris, 1985.
DUTION Denis (ed.), [19831. The Forger's Art. Forgery and the
Phi/osophy ofArt, University of Califomia Press.
DUVIGNAUD Jean [19651. Socio/ogie du theatre, PUF, Paris.
DUVIGNAUD )ean [19671, Sociologie de /'art, PUF, Paris.
EDELMAN Bemard [2ooo1, La Propriete litteraire et artistique,
PUF, "Que sais-je ?", Paris.
EDELMAN Bernard et HEINICH Nathalie [20021, l 'Art en con
flits. l 'lEuvre de /'esprit entre droit et socio/ogie, La Decou
verte, Paris.
EGBERT Donald Drew [19701, Social Radica/ism and the Arts, A.
Knopf, New York.
ELIAS Norbert [19911, Mozart. Sociologie d'un genie, Seuil,
Paris, 1991.
ESCARPLT Robert [19581, Socio/ogie de la litterature, PUF,
"Que sais-je ?", Paris.
ESCARPIT Robert [1970], le litteraire et le Social. t/ements
pour une sociologie de la litterature, Flammarion, Paris.
ETIEMBLE Rene [1952, 19541. le Mythe de Rimbaud, Gallimard,
Paris.
FAB RE Daniel [19971. Par ecrit. Ethno/ogie des ecritures quoti
diennes, E ditions de la Maison des sciences de l'homme,
Paris.
FAUQUET )oei-Marie et HENNION Antcine [2ooo1, la Grandeur
de Bach. l 'amour de la musique en France au xix' siecle,
Fayard, Paris.
FOUCAULT Michel [1966], les Mots et /es Choses, Gallimard,
Paris.
FOUCAULT Michel [19691. "Qu'est-ce qu'un auteur ?", Bul/etin
de la societe franaise de philosophie, 63, n 3.
FRAENKEL Beatrice [19921, la Signature. Genese d'un signe,
Gallimard, Paris.
FRANCASTEL Pierre [19301, la Sculpture de Versail/es. Essai
sur fes origines et Nvolution du goiit franais classique,
Morance, Paris.
FRANCASTEL Pierre [19511, Peinture et societe. Naissance et
destruction d'un espace plastique, de la Renaissance au
cubisme, Denoei-Gonthier, Paris, 1977.
FRANCASTEL Pierre [19561, Art et technique aux xof et JOf
siec/es, Minuit, Paris.

14 7
FRANCASTEL Pierre [1970], ttudes de socio!ogie de / 'art. Crea
tion picturale et societe, Denoel-Gonth ier, Paris.
FREI DSON Eliot [1986], "Les professions artistiques comme
defi a l 'analyse sociologique", Revue franaise de socio/o
gie, vol. XXVI I, n 3, juillet-septembre.
FURI Vicen [ooo], Sociologia del arte, Catedra, Madrid.
GAMBONI Dario [1983], Un iconoc/asme moderne. Theorie et
pratique du vanda/isme artistique, Editions d ' En-bas, Lau
sanne.
GAMBONI Dario [1989], La Plume et le Pinceau. Odi/on Redon
et la litterature, Min u it, Paris.
G I NZBURO Carlo [1983], Enquete sur Piero de/la Francesca,
Flam marion, Paris, 1983.
GOLDMAN N Lucien [1959], Le Dieu cache, Gallimard, Paris,
1976.
GOLDMANN Lucien [1964], Pour une sociologie du roman,
Gallimard, Paris.
GOMBRICH Ernst H. [1963], Meditations sur un cheval de bois
et autres essais sur la theorie de /'art, W Editions, Paris,
1986.
GOMBRICH Ernst H. [1982], L 'tco/ogie des images, Flam
marion, Paris, 1983.
GOODMAN Netson [1968], Langages de / 'art, Jacqueline Cham
bon, NTmes, 1990.
GRAiiA Cesar [1964], Bohemian versus Bourgeois. French Soci
ety and the French Men of Letters in the Nineteenth Cen
tury, Basic Books, New York.
GREENFELD Liah [1989], Different Worlds. A Sociological Study
of Taste, Choice and Success in Art, Cambridge University
Press.
GRIGNON Claude et PASSERON Jean-Claude [1989], Le Savant
et le Populaire, Gallimard-Seuil, Paris.
GUBBELS Truus et van Hemel Annemoon (eds) [1993], Art Mu
seums and the Price ofSuccess, Amsterdam.
G U I LBAUT Serge [1983], Comment New York vola l'idee d'art
moderne, Jacqueline Chambon, Nimes, 1989.
G UYAU Jean-Marie [1889], L rt au point de vue socio/ogique,
Fayard, Paris, 2001.
HADJI NICOLAOU Nicos [19731. Histoire de /'art et lutte des
classes, Maspero, Paris.
HASKELL Francis [1963], Mecenes et peintres. L 'art et la sadete
au temps du baroque italien, Gallimard, Paris, 1991.
HASKELL Francis [1976], La Norme et le Caprice. Redecouvertes
en art, Flammarion, Paris, 1986.
HAUSER Arnold [19511, Histoire soda/e de /'art et de la littera
ture, Le Sycomore, Paris, 1982.
H EINICH Nathalie [1991], La Gloire de Van Gogh. Essai d'an
thropo/ogie de l'admiration, Minuit, Paris.
HEINICH Nathalie [1993a], Du peintre a l'artiste. Artisans et
academiciens a /'age classique, Minuit, Paris.
HEINICH Nathalie [1993b], "Les objetspersonnes: fetiches,
reliques et ceuvres d 'art", Sociologie de /'art, n" 6.
HEINICH Nathalie [1995l, Harald Szeemann, un cas singulier.
Entretien, L' Echoppe, Paris.
HEINICH Nathalie [1996a], ttre artiste. Les transformations du
statut des peintres et des sculpteurs, Klincksieck, Paris.
H E I N ICH Nathalie [1996b], ttats de femme. L 'identite teminine
dans la tiction occidenta/e, Gallimard, Paris.
H EI N ICH Nathalie [1997a], "Pourquoi la sociologie parle des
ceuvres d 'art, et comment elle pourrait en parler", Socio/o
gie de /'art, n 10.
HEINICH Nathalie [1997bl, " Entre ceuvre et person ne: l'amour
de l ' art en regime de singularite", Communications, no 64.
HEIN ICH Nathalie [1998a], Le Trip/e jeu de /'art contemporain.
Socio/ogie des aris plastiques, Minuit, Paris.
HEINICH Nathalie [1998bl, L rt contemporain expose aux
rejets. ttudes de cas, Jacqueline Chambon, Nimes.

1 49
HEINICH Nathalie [1998el, Ce que /'art fait a la socio/ogie,
Min uit, Paris.
HEIN ICH Nathalie [19991. L 'tpreuve de la grandeur. Prix lifte
raires et reconnaissance, La Decouverte, Paris.
HEIN ICH Nathalie [2000], !tre ecrivain. Creation et identite, la
Decouverte, Paris.
H EIN ICH Nathalie [20021, La sociologie de Norbert Elias, la
Decouverte ("Reperes"), Paris, 2 ed.
HEIN ICH Nathalie et POLLAK Michael [1989], Vienne a Paris.
Portraif d'une exposition, Centre Pompidou-BPI, Paris.
H ENNION Antoine [1981l, Les Professionnels du disque. Une
sociologie des varietes, Metailie, Paris.
HENNION Antoine [1993], La Passion musicale. Une sociologie
de la mediation, Metailie, Paris.
H ENNION Antoine, MAISONN EUVE Sophie et GOMART Emilie
[20011, Figures de l'amateur. Formes, objets, pratiques de
l'amateur de la musique aujourd'hui, la Documentation
franaise, Paris.
HOGOART Richard [19571. La Culture du pauvre, Minuit, Paris,
1970.

HONNETH Axel [19921, La Lutte pour la reconnaissance, Edi


tions du Cerf, Paris, 2000.

JAUSS Hans Robert [1972], Pour une esthetique de la recep


tion, Gallimard, Paris, 1978.

J UNOD Philippe [1976l, Transparence et opacite. Essai sur les


fondements theoriques de l'art moderne, L'Age d'homme,
Lausanne.
J U RT Joseph [1980], La Reception de la litterature par la cri
tique journa/istique. Lectures de Bernanos, 1926-1936,
Jean-Michel Place, Paris.
KEMPERS Bram [1987], Peinture, pouvoir et mecenat. L 'essor
de l 'artiste professionnel dans 1'/ta/ie de la Renaissance,
Gerard Monfort, Paris, 1997.

so
KLEIN Robert [1970l, La Forme et 1'/nte//igib/e, Ga llimard Paris.
,

Kll NGENDER Francis [19471. Art and the lndustrial Revolution,


Paladin, Londres.
KRIS Ernst et KURZ Otto [19341. L 'Image de f'artiste. Legende,
mythe et magie, Rivages, Marseille, 1987.
LALO Charles [19211, L )1rt et fa vie soda/e, Doin, Paris.
LANSON Gustave [1904l, Essais de methode, de critique et
d'histoire fitteraire, Hachette, Paris, 1965.
LATOU R Bruno [19971. Nous n 'avons jamais ete modernes:
essai d'anthropologie symetrique, La Dtkouverte, Paris.
LAURENT )eanne [1983l, Arts et pouvoirs en France de 1793 a
1981. Histoire d'une demission artistique, CI EREC, Saint
Etienne.

LEENHARDTJacques et JOZSA Pierre [19821, Lire la /ecture. Essai


de socio/ogie de fa /ecture, L'Harmattan, Par i s, 1999.
LENAIN Thierry [1990], La Peinture des singes, Syros, Paris.
LEVY Clara [1998), tcritures de /'identite. Les ecrivains juifs
apres la Shoah, PUF, Paris.
LICHTENSTEIN Jacqueline [1989), La Cou/eur e/oquente, Flam
marion, Paris.
LUKACS Georg [19201, Theorie du roman, Gonthier, Paris, 1963.
LU KACS Georg [1922-1923], Litterature, philosophie, mar
xisme, PUF, Paris, 1978.
MARI N Louis [1977], Detruire la peinture, Galilee, Paris.
MAR IN Louis [1989l, Opacite de la peinture. Essai sur la repre
sentation au Quattrocento, Usher, Paris.
MARTINDALE Andrew [1972), The Rise ofthe Artist in the Midd
,
le Ages and Early Renaissance, Thames and Hudson, Lond
res.
MARTRELLA Rosanne [1982), The Socio/ogy of Opera, Prae
ger, New York.
MARTRELLA Rosanne [1990], Corporate An, Rutgers Univer
sity Press, New Brunswick.

s
MARX Karl [185 71. Contribution a la critique de /'economie
politique, Editions sociales, Paris, 1957.
MAUGER Gerard, POUAK Cla u d e F. et PU DAl Bernard [19991.
Histoires de /ecteurs, Nathan, Paris.
MAUSS Mareel [19041, "Esquisse d ' u n e theorie generale d e la
magie", in Sociologie et anthropologie, PUF, Paris, 1950.

M EISS M illard [1951l, Painting in Florence and Siena after the


Black Death, Princeton U n iversity Press.
M EN G E R PierreMichel [1983l, Le Paradoxe du musicien. Le
compositeur, le melomane et ! 'ttat dans la societe con
temporaine, Flam marion, Paris.
M E NGER Pierre-M ichel [1989l, " Rationalite et incertitude de la
vie d 'a rtiste", L 'Annee socio/ogique, vol. 39
M EN G E R Pierre-Michel [19971. La Profession de comedien. For
mations, activites et carrieres, la Docum entation franaise,
Paris.
M E R RYMAN J o h n et ELSEN Albert [19791. Law, Ethics and the
Visual Arts, Matthew Bender, New York.
M I CHAUD Yves [1989l, L 'Artiste et tes commissaires, Jacque
line Chambon, Nlmes.

M O N N I ER Gerard [19951. L 'Art et ses institutions en France, de


la Revolution a nos jours, Gallimard-Folio, Paris.
M O NTIAS John M i chael [1982l, Artists and Artisans in Delft. A
Socio-economic Study ofthe Seventeenth Century, Prince
ton U n iversity Press.
MORRIS William [18781, Cantre /'art d'elite, Hermann, Paris,
1985.
M O U L I N Raymonde [1967l, Le Marche de la peinture en France,
Min uit, Paris.
MOULIN Raymonde et a/ii, [19851, Les Artistes. Essai de mor
phologie socia/e, la Docu mentation fra naise, Paris.
MOULIN Raymonde (ed.) [1986l, Socio/ogie des arts, la Docu
mentation fra naise, Paris.

15 2
MOULIN Raymonde [1992], l 'Artiste, 1'/nstitution et le Marche,
Flammarion, Paris.
MO U LIN Raymonde [19951. De la valeur de /'art, Flammarion,
Paris.
MOULIN Raymonde et QUEMIN Alain [1993l. "La certification
de la valeur de !'art. Experts et expertises", Anna/es ESC,
48, n6.
NOCHLI N Linda [1988l, Femmes, art et pouvoirs, Jacqueline
Chambon, Nimes, 1993.
ORTEGA Y GASSET jose [1925], The Dehumanization ofArt and
other Essays on Art, Culture, and literature, Princeton Uni
versity Press, 1972.
ORY Pascal [1989], l 'A venture culturelle franaise, 1945-1989,
Flammarion, Paris.
PANOFSKY Erwin [1932], la Perspective comme forme symboli
que, Minuit, Paris, 1975.
PANOFSKY Erwin [1951], Architecture gothique et pensee sco
/astique, Minuit, Paris, 1967.
PANOFSKY Erwin [1955a], Gali/ee critique d'art, les lmpres
sions nouvelles, Paris, 1993.
PANOFSKY Erwin [1955b], l 'fEuvre d'art et ses significations,
Gallimard, Paris, 1969.
PARADEISE Catherine [1998], les Comediens. Profession et
marches du travail, PUF, Paris.
PARKH UST FERGUSON Priscilla [1991], La France, nation litte
raire, Labor, Bruxelles.
PASSERON jean-Ciaude [1986], "Le chasse-croise des ceuvres
et de la sociologie", in Raymonde MOUUN (ed.) , Socio/ogie
de !'art, 1986.
PASSERON Jean-Ciaude et PEDLER Emmanuel [1991], le Temps
donne aux tableaux, CER-COM/IMEREC, Marseille.
PEQU IGNOT Bruno [1991], la Relation amoureuse. Analyse
socio/ogique du roman sentimenta/ moderne, L'Harmattan,
Paris.

153
PEQUIGNOT Bruno [1993], Pour une sodologie esthetique,
l'Harmattan, Paris.
PETERSON Richard (ed.) [1976], The Production of Culture,
Sage, londres.
PEVSNER Nikolaus [1940], l es Academies d'art, Gerard Mon
fort, Paris, 1999.
PLATINER Stuart [1996], High An, Down Home. An Economie
Ethnography ofa loca/ Art Market, The U n iversity of Chi
cago Press.
PLEKHANOV Georges [19121, l 'Art et la vie soda/e, Editions
sociales, Paris, 1975.
POGGIOLI Renato [1962l, The Theory of the Avant-Garde, Har
vard University Press, 1968.
POM IAN Krzysztof [1987], Col/ectionneurs, amateurs et cu
rieux, Paris, Venise: xvl-xv11l siec/e, Gallimard, Paris.
PONTON Remy [1975l, "Naissance du roman psychologi
que", Actes de la recherche en sciences soda/es, no 4, juil
let. POULOT Dominique [1997l. Musee, nation, patrimoine:
1789-1815, Gallimard, Paris.

PRICE Sally [1989], Arts primitifs, regards civilises, ENSBA,


Paris, 1995.
PRIVAT Jean-Marie [19941. Bovary Charivari. Essai d'ethno
critique, CNRS editions, Paris.
QUEMIN Alain [19971. les Commissaires-priseurs. La mutation
d'une profession, Anthropos, Paris.
QUEMIN Alain [20021, l 'Art contemporain international entre
/es institutions et le marche, Jacqueline Chambon, Paris,
Artprice, Saint-Romain-au-Mont-d 'Or.
RANK Otto [19091. le Mythe de la naissance du Mros, Payot,
Paris, 1983.
RAPHA l Max [19331. Proudhon, Marx, Picasso, Excelsior,
Paris.

15 4
RAYNAUD Dominique [1999], L'emergence d ' une sociologie
des ceuvres: une eva luation critique, Cahiers internatio
naux de sociologie, vol. 106
R EAU Louis [1958], Histoire du vandalisme. L es monuments
detruits de !'art franais, Laffont, Paris, 1994. ROUBINE Jean
Jacques [1980], Theatre et mise en scene 1880-1980, P U F,
Paris.
SAINT MARTIN Monique DE [1990], Les Femmes ecrivains
et le champ litteraire", Actes de la recherche en sciences
sociales, n 83, juin.
SAPIRO Gisele [1999], La Guerre des ecrivains. 1940-1953
Fayard, Paris.
SCHAPI R O Meyer [1953], Style, artiste et societe, Gallimard
Paris, 1982.
SCHELER Max [1933], Le Saint, le Genie, le Heros, Egloff, Fri
bou rg, 1944
SCH CKING Levi n [1923], The Sociology of Literary Taste, Ro
utledge and Kegan Paul. Londres.
SElGEL Jerrold [ 1987], Paris boheme. Cultu re et politique a ux
marges de la vie bou rgeoise, 1830-1930, Gallimard Paris,
1991.
SH USTERMAN Richard [1991], L n a /'efat vif. La pensee pragma
tiste et l'esthetique populaire, Minuit, Paris, 1992.
SI MM EL Georg [1925], La Tragedie de la culture et autres es
sais, Rivages, Marseille, 1988.
SM ITH Bernard [1988], The Death of the Artist as Hero. Essays
in History and Culture, Oxford U n iversity Press, Melbourne.
SOULI LLOU Jacques [1995], L 'lmpunite de /'art, Se u il, Paris.

Storia dell'arte ltaliana [19?9-1982], Einaudi, Turin.

STRASSOLDO R. [1998], La Forma e lafunzione, Forum, Udine.


TAI N E H ippolyte [1865], Philosophie de /'art, Faya rd, Paris,
19 8 5 .

155
TEYSSEDRE Bemard [19571. Roger de Piles et tes debats sur le
coloris, La Bibliotheque des arts, Lausanne.
TH I ESSE Anne-Marie [1984l. le Roman du quotidien. Lecteurs
et lectures popu/aires a la Belle-tpoque, Le Chemin vert,
Paris.
TODOROV Tzvetan [19951. la Vie commune. Essai d'anthropo
logie generale, Seuil, Paris.
TODOROV Tzvetan [2oool, ttoge de l'individu. Essai sur la pein
ture flamande de la Renaissance, Adam Bi ro, Paris.
URFAUNO Philippe [19891. "Politiques culturelles: mecenat
cache et academies invisibles", l 'Anme sociologique, n89.
URFAUNO Phi lippe [19901, Quatre voix pour un opera. Une
histoire de !'opera Bastille, Metailie, Paris.
URFAUNO Phi lippe [1996l, L 'lnvention de la politique cultu
relle, La Documentation franaise, Paris.
U RFAUNO Philippe et VILKAS Catherine [1995l, les Fonds
regionaux d'art contemporain. la Delegation du jugement
esthetique, L'Harmattan, Paris.
VAISSE Pierre [19951. la Troisieme Republique et tes peintres,
Flammarion, Paris.
VANDENBERG H E Frederic [oool, la sociologie de Georg Sim
me/, La Decouverte ("Reperes"), Paris.
VEBLEN Thorstein [1899l. Theorie de la classe de loisir, Galli
mard, Paris, 1970.
VERDRAGER Pierre [20011, le Sens critique. La reception de
Nathalie Sarraute par la presse, L'Harmattan, Paris.
VERGER Annie [19911, "Le champ des avant-gardes", Actes de
la recherche en sciences sociales, n88.
VERON Eliseo et LEVASSEUR Martine [19831. Ethnographie de
l'exposition: l'espace, le corps et le sens, Centre Pompi
dou-BPI, Paris.
VESSILUER-RESSI Michele [1982l, Le Metier d'auteur, Dunod,
Paris.

156
VIALA Alain [1985], Naissance de l'ecrivain. Sociologie de la
litrerature a l'age classique, Minuit, Paris.
WACKERNAGEL Martin [1938], The World of the Florentine
Renaissance artist. Projects and Patrons, Workshop and
Art Market, Princeton Un iversity Press.
WARNKE Martin [1985], l'Artiste et la cour. Aux origines de
l'artiste moderne, Editions de la Maison des sciences de
l'homme, Paris, 1989.
WEBER Max [1921], Socio/ogie de la musique, Metailie, Paris,
1998.
WH ITE Harrison et Cynthia [1965], La Carriere des peintres au
XIX' siecle, Flammarion, Paris, 1991.
WI LLIAMS Raymond [1958], Culture and Society, Anehor Book
Edition, New York.
WIITKOWER Rudolf et Margot [1963], Les Enfants de Saturne.
Psycho/ogie et comportement des artistes, de I'Antiquite a
la Revolution franaise, Macula, 1985.
WOLFF )anet [1981], The Social Production of Art, Macmillan,
lo ndres.
WOlFF )anet [1983], Aesthetks and the Sodology ofArt, Geor
ge Alien & Unwin, londres.
ZILSEL Edgar [1926], Le Genie. Histoire d'une notion, de I'Anti
quite a la Renaissance, Mi nu it, Paris, 1993.
ZOLBERG Vera [1990], Constructing a Sociology of the Arts,
Cambridge University Press.
ZOLBERG Vera et CH ERBO )oni (eds) [1997], Outsider art: Con
testing boundaries in contemporary culture, Cambridge
University Press.

15 7
SRNRT SOSYOLOJISI
NATHALIE HEINICH

Sanat sosyolojisi kltrel tarih , estetik, sanat tari h i , sosyal

psikoloj i , anket sosyolojisi gibi heterojen entelektel gelenekler

arasnda d u ran, sn r izgileri pek net olmayan bir disipl i n d i r.

Ondaki bu ayr mantklar gstermek iin, kitap, zaman srecinde

kuaklar , d isipl i n i n gelenekleri n i , kavramsal tutum l ar n , ve

ze l l i kle kul lan l an metotlar ele alyor. Bu tr bir yaklam , n

planda ol ular etki n olmak anlamna gelmeyen gem iteki

modellerin ve ideolojiden uzakta d uran , e h i l. ol mayanlar n pek

tanmad bug n n yakla m l ar n n bu d isipl ine katk payn

belirliyor. Sanat eserin i n kabul grmesi stne, mediatize

edilmes i , sanat retme ya da sanat eserleri n i n kend i leri

stne krk yldan bu yana birok alma sosyoloji k aratrma

metotlar n n etkisi altnda reti l m i , somut son ular getirmi,

ama en ok ta bir btn olarak sosyoloj i n i n nne son derece

problematik soru iaretleri karmtr.

ISBN 978-605-5809-67-6

BAGLAM
1 1111 1 11111 1 1 11111 1 1111 1
9 786055 809676

You might also like