Professional Documents
Culture Documents
NATHALIE HEINICH
:I:
)>
c
m
:I:
m
z
o
:I:
ARATIRMA
DIZISI
Q}
BAGLAM
Nathalie HEINICH Sanatlar ve Dil zerine Aratrma Merkezi
erevesinde, CNRS'te aratrma yneticisidir. Pierre Bourdieu'nn
eski rencisidir; Bourdieu izgisinde anket sosyolojisine arlk
vermek gerektiine inanr, bununla birlikte "eletirel" amal bir
sosyolojiye srt evirmitir. almalar bugn en ok pragmatik
sosyoloji perspektifinde konumlanyorsa da, Norbert Elias'n zellikle
tarihsel sosyolojisinin katklarna balln srdryor. Balca
olarak plastik sanatlara, edebiyata ve sinemaya ayrlm olan eski
alma alanlarndan destek bulan yeni almalar, kendi deyiiyle,
sanat "n" sosyolojisi deil, sanat "dan kalkan" bir sosyolojiye
eilimlidir ve ampirik, analitikbetimsel, anlamak nitelikli, normatif
kart bir deerler sosyolojisine ynelmitir.
ok sayda alma ve yazlar arasndan u balklar verebiliriz:
La G/oire de Van Gogh (Van Gogh'un nam, 1991), Du peintre a /'artiste
(Ressamdan sanatya, 1993), Le Trip/e jeu de /'art contemporain
(ada sanatn l hareketi, 1998), Ce que /'art fait a la socio/ogie
(Sanatn sosyolojiye getirdii, 1998), Etre ecrivain (Yazar olmak,
2ooo), L'Efite artiste (Sanat elit, 2005), La fabrique du patrimoine
(Ulusal mirasn yapl, 2009), De la visibilite(Grnrlk, 2012).
SH NHT SOSYOLOJISI
NATHALIE HEINICH
ISBN 978-605-5809-67-6
Natalie Heinich
zgn Ad: La Sociologie de l'art
Sanat Sosyolojisi
La Decouverte, 2004
Balam Yaynclk
Giri ..................................................................................... 9
Sanat sosyologlarnn sosyolojisi ................................ 10
Sosyoloji zellii ...... .................................................. 11
Sanat zellii ............................................................... 12
Birinci Blm
SANAT SOSYOLOJiSiNiN TARiHi .
.. ....... ....... . .. . ;............... 15
. ..
ikinci Blm
SONULAR ........................................................................ s9
V1 Kabul grme, resepsiyon ............................................. 61
Sanatla ilgili evreler morfolojisi ................................. 6s
Beeninin sosyolojisi .................................................. 6s
DAyrduru ................................................................. 66
Kltrel pratikler ......................................................... 67
[JSanat sergilerinin ykselii. ..................................... 68
Estetik alg ................................................................... 70
OVasat bir sanat ........................................................... 71
Sanatta beeni ............................................................. 74
OYan Gogh'un nam ..................................................... 74
VI/ Arac sre, mediasyon .................... . . ................ .......... 76
Kiiler ........................................................................... 76
DSergileme grevinden kratre gidi ......................... 79
Kurumlar ..................................................................... So
DKltrel eylemde ikilemler ......................................... 81
Kelimeler ve eyler . . .................................................... 82
DSanat ve para ............................................................ 84
Arac sre, mediasyon kurarnlar ............................... Ss
CJMediasyon sosyolojisi ............................................... 87
DAlanlar sosyolojisi ......................................... ............ 88
man(n)ma sosyolojisi ................................................. 91
Kendine zg bir hiyerari ..................................... ..... 94
cKurumlarn krlganl .............................................. 94
VII/ Oretme .
....... ............... . .
. . .... . . . ...
. . . .......... . .. ..
.. .. . 97
. . . . . . ..... .
VIII/ Yaptlar sorunu ..... ............. ... ........ .. . . ...... . . ... 113
.. .... . . . .. .
9
Sanat sosyologlarnn sosyolojisi
Sosyoloji zellii
11
problematikleri zerine dnmeyi gletiriyor. ok say
da incelemeye yol am ve bu denli deerlendirmeye u
ram bir alanda nasl zgn sosyolojik bir yaklam kuru
labilir (bir sanat ya da sanat tarihinde bir sanat akm
stne en kk almann bile bizi bitmez tkenmez bib
liyografya okumak zorunda braktn bir d nelim)?
Sanat ve edebiyat h manist gelenein seilmi alan
dr. Bu gelenek sosyolou "kltr efendisine" indirgemek
ister, bunun obje olarak kendi bana bir deer olduunu
ve bu deerlere yakn d uran kiiyi ekeceini bilir. Bu,
tam da bu nedenle sosyolog iin uygunsuz alandr. En
azndan amac "sanat stne dil dkmek" olmayp, ger
ek sosyoloji yapmak ise ve alan n n kendisinden bekle
dii llere yz evirmiyorsa. Sosyoloji kimi zaman ken
disi bir aratrmav ilgin klabileceinden, gelecekteki
deeri sosyal bilimler tarihi iin belgesel deerinden ba
ka nitelii olmayan bir yn almaya yol at. Bunlarn
bazlar burada bu yanyla alnt olacaklard r.
Bu nedenle -kendisine duyulan ilgiden te- neyin sos
yoloji olabileceinin net olarak sanat sosyolojisinde belir
lenmesi gerekir. Bu kaygm z sanat sosyologlar n n bt
n tarafndan paylalmyorsa da, sunumumuzu, konuyla
ilgili belirecek sorun larda, bu kayg ynlendirecektir.
Sanat zellii
12
toplumda uygarlk veya trelerle ilgili her eye alan
angio-sakson anlay arasndaki ayrlk bakmndan
okanlamldr [Cuche, 2004].
Burada yalnz "sanatlar", baka deyile yaratclk ola
rak kabul edilmi edimleri ele alacaz. Sanat sosyolojisi
nin amalarndan biri zellikle zamanda ve mekandaki
deimeleriyle bu tr bir kabul etme srecinin nasl ile
diini incelemektir. Dolaysyla (ksmen ulusal zenginlik
dnda) ne bo vakit uralar, ne medya, ne gnd ik
yaam, ne arkeolojiye deinilecektir. lanaatl beceriler,
spantan yaratclk biimleri de, naif yaptlar, ocuk ve deli
yaptlar, kurumsal ada sanat snrlarna entegre deil
seler ilgi alanmzn dnda kalacaklardr. Bu, sanatn
zgn yapsyla (ki sosyolojinin ii bu deil)ilgili bir pozis
yon olmayp kitabn snrn belirlemektir.
Plastik sanatlara, edebiyat, mzik, sahne sanatlar,
sinema [Dam. 2ooo] ya da uygulamal sanatlara girip
girmediklerine gre, sanat sosyolqjisinin deiik akmla
r bugne dek eit biimde geli m e gstermediler. Yer
darl ve okunurluk nedenleriyle, kitap bunlardan g
nmze dek en ok incelenmi ilk zerine odaklana
caktr. ok sayda aratrma ve zengin yeni almlar
rettikleri iin plastik sanatlar ayrca vurgulanacaktr.
Birinci blmde kronolojik ve entelektel ayr ku
akta bu disiplinin tarihine bakacaz: bunlar sosyolojik
gzle estetik, sanatn sosyal tarihi ve anket sosyolojisi
kuaklardr. Bir ikinci blmde sonuncuya odaklanarak
ana ternalarna gre elde ettii belli bal sonular gs
tereceiz: sanat yaptnn kabul grmesi, araclk kurumu
(mediasyon), sanat retimi ve yaptlar. Sonu blmn
de, sanat sosyolojisinin dourduu sorunlar gsterme
ye alrken, neden sosyoloji iin bir alternatif duru
13
oluturduunu anlamaya da alacaz. nk sanat
sosyolojisinin grevi sanat olaylar ve sanat deneyiminin
yapsn iyi anlamaya almak ise de, bunun sonucunda
sosyolojiyi kendisi ve kendi snrlar zerine dnmeye
de gtrmektedir.
Ll.
Birinci Blm
SANAT SOSYOLOJiSiNiN TARiHi
17
diyebileceimiz bir alana en yakn olmas da kukusuz
rastlant deildir: Simmel'in almalar da aslnda aka
demik sosyolojinin snrlarnda konumlanr [Vanden
berghe, ooo]. Bu eilim bakalarnda da grlr: sana
ta yakn gelmek sosyolojiden uzaklatm ve sa'iat tari
hine, sanatn bu eski inceleme alanna kaydrr. Bu iki
alann u snrlarnda "sanatn kltrel tarihi" gibi bir yer
belirir ve sanat sosyolojisinin balanglar olarak geriye
doru okuyabileceimiz almalar oradan kalk yapar
lar. Fakat sanat sosyolojisi adn ve hedefini tamazlar
nk yalnzca bal olduklar tarih ve sanat tarihi alan
n gelitirmeye dnktrler.
18
alanlar arasnda -air, ressam, heykeltra, bilim adam,
mucit ve byk kaiflerde- deha olgusundaki anlam
kaymalarn ve zellikle balangta yaptiara atfedilen
deer'in nasl yaratcnn kendisine gittiini gsterir ve
gnmzde sanat iin soylu bir ama olmayan nam
salma arzusunun Rnesans dneminde kabul gren bir
motivasyon olduu grlr.
*
Bu sorunsada Otto Rank' n Kahramanm Douu Mi
tosu [1909] adl kitabnda daha nce inceledii mesele
baka bir adan ele alnr. Max Scheler daha sonra ko
nuyu ne kararak, Aziz, Deha, Kahraman [1933) ile
byk adamlarn ilgin bir tipolojisini nererek, sanaty
srad insanlardaki sivrilme ve deerlenme srecinde
ele alr. Ayn perspektiften bakarak Ernst Kris ve Otto
Kurz 1934'de hakl olarak n kazanan ve kendi trnde
imdiye dek almam bir baka alma yaynlarlar:
Sanat Adammm imaji, Efsane, Mitos ve By adl al
ma sanatnn zihinsel tasarmlar zerine bir ankettir;
sanat biyografleri, sk grnen sanat motifleri incele
mesi kolektif bir imgelemin varln artrrlar. Kah
ramanlatrma, doutan gelen yetenek, sanata erken
adanma, yetenein kurduu sanat bys ya da sanat
yaptlarnn doast erki bu kolektif imgelerde yer alr
lar. Burada sanatnn sanat projesi ile aklama getir
mek, sanat yaptma odaklanma, sanatda eletirel gizli
ama ya da gerei gsterme amac yol<: incelemeleri
yazanlar yalnz sanat stne kurulu bir kolektif imgelemi
aa karmak isterler; bu neredeyse antropolojil< bir
yaklam, ama ne yazk ki en azndan iki kuaklk bir
sre iin balad gibi biter.
19
Bu yzyln en nl Alman sanat tarihisi Erwin Pa
nofsky'nin ok ynl yapt da sanatn kltrel tarihine
balanr. iki sava arasnda Almanya'da, daha sonra
Birleik Amerika'da alan Panofsky kendini hibir za
man sosyolog olarak grmedi, fakat sonradan Pierre
Bourdieu'nn 1967'de Panofsky'nin Gotik Mimari ve
Sko/astik Dnal sinin [1951] Franszca evirisine yaz
d sonszle sanat sosyolojisine sokulmu oldu.
Panofsky bu yaptnda Orta a'da mimari formlarla
kltrl snfn sylemindeki yap arasndaki homolojiyi,
baka deyile yapsal benzerlii gsteriyor. Galile Sanat
Eletirmeni [1955a] kitabnda da ayn ekilde Galile'nin
estetik dnceleriyle bilimsel konumu arasndaki ho
molojiyi aklyor, zaman iin modern olan estetik d
ncesinin paradoksal olarak, onun Kepler'den nce,
gezegenlerin bir elips yrnge izdii buluunu engel
lemi olduunu gsteriyordu. Ayrca, Panofsky'nin sa
natta imajlar yorumu stne byk katklarndan biri de
aamal bir analiz getirmesinde yatar: bunlar srasy
la, ikonlar analizi (imajn, ikonun plastik boyutu), iko
nografk analiz (bunu tanmlayan sanatsal konvansiyon
lar), ve ikonolojik analizdir (imajn arkasndaki dnya
gr); bu nc aama bir toplumun y;3ptlaryla
"sembolik formlar" arasnda balar kurulabileceini
gsteriyordu [Panofsky, 1955b].
20
Erwin Panofsky'ye gre perspektif
21
sanat tarihinde de pek benzeri olmayan, mant, aratr
cl ve dnce boyutundan kaynaklanan byteyid etki
Panofsky'yi bilgi alanlarnn stnde bir entelektel kl
yor. O, her halkarda sanat tarihi ile sosyolojiyi ayran
izgiyi pek katniatrmamak gerektiini iaret ediyor.
O kuak
22
sre niversitelerde verilen eitim en ok bu "sosyolojik
estetik"e gnderir.
ikinci Dnya Sava'na doru ortaya kan ikinci ku
ak, zellikle ingiltere ve italya'da gelimi olan, ok
daha ampirik bir gelenekten, sanat tarihilerinden hare
ket ediyor. "Sanat" ve "toplum" arasna kprler atmak
yerine, belgesel alma tarafls bu aratrmaclar sanat
somut olarak toplum iinde grmeye altlar: bu ikisi
arasndaki uzakl yaklatrmak ya da ktlemek yerine
ikisinin nasl birbirini ierdiini bulup gstermek gereki
yordu. Sosyolojik estetikten sonra gelen, sanatm sosyal
tarihi diyebileceimiz bu ikinci "akm", geleneksel ya
panlar (sanatlar) ve yaptlar sorununun stn rtt ve
sorun yerini yapanlar ve yaptlarn iinde gelitikieri
balamda incelenmelerine brakt. ncekiler kadar ideo
loji amal deillerdi, ne bir sanat kuram, ne bir sosyal
kurarn dnyorlard, fakat bu "sosyal tarihiler" gene
de somut ve kalc, tarihsel bilgiyi bereketlendiren sonu
lar elde ettiler.
Altml yllarda grnen bir nc kuaksa apayr bir
gelenekten kalkt: bir yandan istatistik, bir yandan etno
metodolojiden hareket eden modern metotlarn gelitir
dii anket sosyolojisi sz konusudur burada. Fransa ve
Amerika bu sosyolojinin balca merkezleri oldular ve
niversitenin burada rol nemlidir. Bu nc kuak
ncekiyle ampirik anket deneyiminde eit pay sahibidir;
yalnz bu kez ariv lmas yollu gemi zamana deil,
istatistik, ekonometri, sylei, gzlem metotlaryla imdi
ki zamana uygulanr. Sorunsal da deiiklie urar: birinci
kuan kuramclarnn yapt gibi sanat ve toplum'la
uralmaz; ikinci kuan tarihilerinin yapt gibi top
lum 'da sanatta da uralmaz; artk sz konusu olan top
lum a1smdan sanattr, baka deyile karlkl etkileimin,
23
aktrler, kurumlar ve nesnelliin, bunlarn oluturduu
btnn birlikte ilerleyerek varlk kazandrd olgu, "sa
nat" denilen olgu sz konusudur.
Bu noktada sanat artk sorgulamann balangc de
il, var noktasdr. Buradan sonra aratrmacnn ilgi
lendii ey ne sanatn iindeki (geleneksel, yaptiara
odakl "isel" yaklam) ne de sanatn dndaki (ba
lam'a odakl sosyal yan, "dsal" yaklam)dr: sanat,
sanat kendi olarak retiyor olan ve kendinin rettii
olandr -tpk bir toplumun herhangi bir paras gibi-,
Norbert Elias'n deyiiyle bir "konfigrasyon''u.n [Hei
nich, ooob]. Bizce yeni ve yeniliki sanat sosyolojileri
de bu ynde gidiyorlar: byk metafizik kavgalarn (sa
nat veya sosyal, yaptlarn zdeeri veya sanatta bee
ninin grecelii sorular) yerine bu yeni sosyoloji somut
durumlarn incelenmesini getirir.
Sosyolojik estetik, sanatn sosyal tarihi, anket sosyo
lojisi demitik: fakat gerekte durumlar byle net ayrl
mazlar ve kesimelerle rtmeler de yer alr. Bu sosyo
loji "kuaklar"nn her biri kaln izgilerle, temel ayrmlar
grnr klnacak biimde gsterilecektir.
24
ll/ ilk kuak:
Sosyoloji k estetik
25
katmanlar en nl yazarlar ve onlarn en yetkin yapta
rna gnderme yaplarak entelektel gelenekler iinde
verileceklerdir.
Estetik d belirlenme fikri ilk rneklerini felsefede
verir. XIX. yzyldan balayarak, Hippolyte Taine [1865]
bilim modelini sanata uygulama amac gderek, sanat ve
edebiyatn rka, evreye, yaanlan zamana gre deiti
ini ileri srer, pozitivist byk bir atlmla sanat yaptn
belirleyen balam', "gelenekleri, o lke zihinseli ve
iinde bulunulan an", "moral atmosferi" vurgular. Da
ha sonra Charles lalo [1921], "estetik bilin" iinde "es
tetik olmayan" olgular (rnein bir yaptn konusu) ve
"estetik" olgular (plastik zellikleri) ayrt ederek "sos
yolojik estetik"in ilk temelini atar: "Milo Vens'n g
zel olduu iin beenmiyoruz; beendiimiz iin gzel
buluyoruz" tezini ne srerek yirmi yl ncesi Mareel
Mauss'un by kuramnda yapt biimde, by etkisi
nin bycnn kudretinin deil, yeriiierin onun glerine
inancn sonucu olduuna benzer bir devrim yapar
[Mauss, 1904].
SANAT VE TOPLUM
SANAT
26
Marksist gelenek
27
Lucien Goldmann'n Gizli Tanr'S
28
orta snflarn ykseldii ve resmetme tarzlar'nda ras
yonalizasyon ve matematiklemeyi yeleyen byk t ica
ret ve maliye burj uvazisinin ykseldii bir dnemde fark
l sosyal snflarn d nya tasarmlarndaki ayrmlarn
yansmas n grr.
Ayn dnemde, Arnold Hauser, birka ciltte btn sa
nat tarihini tarihi materyalizmle aklamay nerir ve sanat
eserlerine sosyal ekonomik koullarn yansmas olarak
yorum getirir: rnein maniyerizm Rnesans'n dini, siyasi
ve kltrel krizinin ifadesidir [Hauser, 1951]. Hauser ku
kusuz marksist analizde en kari katr rneklerden biridir
ve bugn ancak entelektel tarihte, iledii kon uya bilim
sel yerine ideolojik bakma rnei olarak an msanr. Birok
yanyla eletirilmiti: (ayrks sesiere duyarl olan Antal'in
tersine) devirleri bir tek btn olarak ele almas; prensip
olarak, yaptlar balamlarndan syrlm yaptlar olarak,
retilme ve kabul grme koullarna bakmadan dn
mesi; ya da pein tasarlanm estetik kategoriler kullan
masyla -"maniyerizm", "barok"- sanat tarihsel tesi bir
veri gibi grmesi bu eletirilerdendir.
Bu marksist yaklama bir baka i ngiliz tarihisi, Ernest
Gombrich [1963] tarafndan yaplan gl itiraz bu tr ana
lizierin ideolojik yandalk dnda uzmanlarda yaratt
septisizme iyi bir rnektir: sanat yapt gibi ok zel bir
btnle sosyal snf gibi ok genel bir btn arasnda ne
densellik ba kurulmas belli ki, dogmatik kantlamaya
deil de, asl olana, gerekliin bilinmesine ulalmak iste
nirse, baarszla adanm bir giriim olacaktr. Bir btn
derinliine anlamak yerine, kendi bildii yolun geerliini
kantlamakta bu srar ancak, marksist sanat tarihlerinin
yetmili yllardan sonra neden yaym grmeyeceklerini
aklayabilir: rnein Nicos Hadjinicolaou'nun kitab Sanat
29
Tarihi ve StmfSavat [1973) sanat yaptlarn snf savann
aralar olarak grr ve onlar "imgelenmi ideolojiler" diye
yorumlar. Masaccio'nun slubu, kendisinde dindarlk ve
rasyonaliteyi birletiren Floransa tccar burjuvazisinin tipik
rnei olur.
Frankfurt Okulu
JO
Walter Benjamin'de yaptn bysil olgusu
31
olarak baklr: sz konusu olan sanatn neyi nasl ortaya
koyduudur; marksist gelenekteki sonu olma durumu,
sanat n kolektif realitelerin, d nya grlerinin (We/tan
schauungen), ya d a Alman filozof Ernst Cassirer'in deyi
mi olan "sembolik formlar"n gstergesi olmas deildir.
Bu akmn felsefi nclleri var: Fransa'da XIX. yzyln
sonunda Jean-Marie Guyau [1889], Taine'in determiniz
mini eletirerek, sanatn estetik d glerini ycelten
vitalist bir yakla m savunuyordu.
Sanatn bu "sosyologcu" tarihini Fransa'da Pierre
Francastel zellikle Resim ve Toplumd a [1951], Sanat
Sosyo/ojisi ince/emelerihde [1970]gsterir. Sanat tarihi
olarak resim ve heykelde sluplar analizine arlk vere
rek formalist dncelerden yola kar. Fakat geleneksel
sanat tarih inin yapt gibi sluplar ayrmak, ierden
analiz etmek, etkilemeleri incelemek yerine onlar za
manlarnn toplumu iinde d nr: rnein Rne
sans'n tablolarndaki plastik mekann ressam larn bak
nda kurulmasnn btn toplumun uzama bakn bi
imlendirdiini ima eder. Sanat tarihinin byk yaptla
rndan hareketle bir zihniyetler tarihi potansiyeli belirir
onda, bu ters evirme hareketiyle sanat, reten koulla
rn yansmas deildir, sanat, kendisine ada dnya
grlerinin yaratcsd r.
32
"Sanat eviri yapmaz, yaratr. rnn etkilerine takl iseler de
imgelem gerekleri dnyasn onlarn da toplumlarna etki
dayz". Roger Bastide'in Sanat yaptn dnr. Sanat sosyo
ve Toplum'da [1945 ve 1977] log iin "gzalc bir bilgi dee
zetle dedii gibi "sanat eseri ri" tar: sanat "toplumlarn
nin sosyolojik analizi bir ama rtl dinamiklerini grmek iin
sosyoloji iin deil, bir metot sekin bir aratr: insann insana
sosyoloji iindir ve bizim, sana yan etkilerini, gereksinimler
tn sosyal belirleyicilerini deil, yaratmasn, glerin denge
toplumsal deneyimin estetik lenmesi ile insan ynetiminin
yaplanmasn anlamamza el zerinde destek bulduu gyabi
verir: bir manzara resmi sosyal birliktelik balarn grmek iin
yapnn yansmas deildir, bir aratr". Sanat toplumu iyi
ressam simgeledii doay tanmak iin bir belgedir ve
kendisi yaratr, sanat, bu du gene Bastide'in deyiiyle: "sos
rumda, kendisinde zihinsel yali sanatta arayan bi r sosyalo
yaplarn kvamland olu'tur. jiden yola ktk, sanatn bilgi
Bylece Versailles Yontucu sinden sosyalin bilgisine gt
lutlndan [1930] balayarak ren bir sosyolojiye u layoruz".
Francastel, sanatlar toplumla-
33
uzam arasndaki kartl analiz ederken, benzer bir
esinde yer alrlar; tekrarlanan bu bulut motif i talyan
Rnesans'nn tablolarnda bu d nyann alt plan yla
tanrsall n st plan n birbirine eklemler. Tiyatronun
sosyalou Jean D uvignaud'da ise "sanat sosyal d ina
mizmi baka aralarla srd rr". Duvignaud bir "imge
lemin sosyolojisi"ni [1972]nerir; ve Tiyatronun Sosyolo
jisitde [196 5 ] dram yazarlarnn hayall kahramanlar
evresinde d nerek toplumsal deimeler karsnda
d uyulan korkuyu ekillendirmeleri nedeniyle, tiyatroda
byk dnemlerin bir toplumda byk deiimlerle bir
likte yrdn gstermek ister.
Sanat bu durumda belirlenenden ok belirliyor
olan'dr; kurmaya katld kltrn gstereni olduu
kadar, bu kltrn bir rndr. Bu bak as estetiin
geleneksel idealizasyonunu -sanatn gleri sz konu
su- sosyolojiden ald otonomi kaybyla -toplumla olan
bayla- badatrr, fakat Frankfurt Okulu'nun siyasi
angajman boyutu burada yoktur: sanat tarihi ile sosyolo
ii arasnda bir yerdeyiz, Frankfurt Okulu'yla felsefe ile
sosyoloji arasnda bir yerde old uumuz gibi.
Francastel l<endini "sosyolog" olarak nitelese de, bu
ancak snrlarn genil . ettii sanat tarihi ynnden bak
lnca dorudur: sosyoloji ynnden, yaklamnda yalnz
metodoloji deil, sosyoloji disiplinine zg kavramsal
referanslar (ilk kuan belli bal akmlarnda da durum
buydu), stratlara ayrlm bir toplum tasarm, yekbtn
olmayan, farkl gru plarn, snf ya da evrelerin birbirine
eklem lendii bir toplum tasarm eksikti. Bu olmayn
ca, sanatn gnderme yapt var saylan gerekler
"sosyal"den ok, geni anlamyla "k ltrel" bir dzende
yer bulmu oluyorlar.
34
Sosyoloji ncesi bir aama
35
ya da sosyolojinin kendisinin henz az gelimi bir evrede
oluuna tanklk ediyorlar. Birinci zayf nokta eser fetiiz
mi: bu fetiizm, -en belirgin biimleriyle- dnme eyle
minin hep nne dikiliyor, oysa estetik deneyimin dier
boyutlar -rnein yaratma sreci, genel balam ve yapt
larn kabul grme boyutlar- aratrma d tutulmutur.
i kinci zayf noktaya bir tr "sosyalde" z aray denilebi
lir. Nereden baklrsa baklsn (ekonomik, teknik, katego
riel, kltrelden) incelenen olgularn stnde soyut du
ran, kendi iinde bir gerek gibi alg lanmaya yz tutuyor
z aray; bylece "sanat" ve sosyal arasnda, kanlmaz
olarak zmsz kalacak gereksiz problemlere yol aacak
ayr duran, ikili bir durum gibi kabul edilmi oluyor. n
c zayf noktaysa nedensekilik eilimi; sanat stne her
d n betimleyici ya da analitik tasarmlarn yerine, bir
neden-sonu aklamasna uzanyor.
Eser fetiizmi, sanatn sosyal zn aray ve ne
denselcilik bu entelektel kua n, zamannda yenilik
getirmi olsa bile, bizi sosyolojik analiz kavram stne
d n meye itecek balca e pistemolojik sn rlardr. Bu
s n rlar ikinci, hatta nc sanat sosyolojisi kuanda
d a pek kaybolmu say lmazlar. Sanat nce sosyalden
ay r kabul eden, sonra da sanat ve toplum arasnda
ba arayan sosyolojik estetik bugn sosyoloji disipli
ninin tarihinde sosyoloji ncesi bir dnem gibi grnr.
Gelimeler karsnda, sanat sosyolojisinin uzun sre
" klasikleri" olarak kabul edilmi yaklamlar stat de
itirdiler: bugn o lsa olsa estetiki gelenei modern
letirmilerdir.
lll/ ikinci kuak: Sosyal tari h
TOPLUMDA SANAT
TOPLUM TOPLUM
Mesenlik
37
sanatlarn dtan ald basklarla birlikte dnr: bu
da bu t r yaklamlar n , sonular iyi olsa bile, gelene k
sel estetik izgisinde kald n gsterir.
i ngiliz sanat tarihisi Francis Haskell, Mesenler ve
Ressamlar, italyan Baroku Dneminde Sanat ve Top
lum'da [1963] resim retimine d tan gelen deiik tip
ten zorlamalar, -yaptn kt yer, boyut, konu, malze
me, ren kler, retme sresi ve fyatlar inceden analiz
eder. Fiyatlarn oluma mekanizmasn gsterir; muha
tabn st d zeyden mesenler oluu, sradan alclar ol
may fiyatlarn nceden belirlenmesini o lde gle
tirir: sosyal hiyerarinin alt blmnde fiyatlarn stan
dartiamas malzeme fiyatlaryla e dzeydedir, bir yan
dan d a verilen hizmetin ve alc larn sradl gene
srad fiyatlara yol aar. Haskell realizm merak nn
halkn demokrattamas olgusuyla ykseldiini kabul
eder. Ayrca, paradoksal biimde .ok yard msever bir
mesenliin sanatlara tam yetki tan makla Barok a
i talya'snda yenilik yaratmay tkad n gsterir: genel
de d nlenin tersine, yaratma zgrl, sanatlarn
nceden denenmi sanat formlarna bel balamasyla
yeni yollar arayn pek kolaylatrmaz; bazen d zor
lamalard r dayatlm kurallarla oynamaya iten.
Mesenlik sorunu sanatn sosyal tarihi iin nemli bir
aratrma izgisidir. rnein, yakn gemite Hollandal
sanat tarihisi Quatrocento uzman (XV. yzyl i talyan
Rnesans) Bram Kempers [1987] birden fazla byk me
senlik kategorisi arasndaki ekonomik, politik ve estetik
ayrmlar ak klmak yolunu seti: iane ile yaayan dinsel
tarikatlarla, Sienna Cumhuriyeti, Floransa'nn byk
aileleri ve U rbino, Roma, Floransa saraylar bu mesen ler
arasndadr.
Kurumlar
39
Ksa sre nce, Fransz tarihiler Gerard Monnier
[1995] ve Pierre Vaisse'in [1995] almalarnda kltr
ynetimleri, kkenieri ve ileyi modlar sz konusu
old u . Mzelerin de bugn tarihileri var, rnein Domi
nique Pou lot [1997] Fransz Devrimi'nden balayarak
mzelerin evrimiyle atba olarak ulusal duygunun ve
ulusal miras kavramnn evrimini inceledi.
Balamlarn saptanmas
40
kltrel baiamn ne karlmas, ilk blmde deindii
miz "kltrel tarihin" at yolda, sanatn sosyal tarihi
stne en verimli almalar getirmitir.
Tarihiler de, sanat tarihileri de kltrel balam so
rununa aklk getirmek iin uramlardr. Byk Bri
tanya'da Raymond Williams [1988] zellikle kltrel
terimierin ortaya k jenealojisi zerinde, sanat
sanatsever i likisinin yapsnda deimeler, ya da sanat
da otonominin ortaya k zerinde durdu. Peter Bur
ke, ok yn l bir bak asnda kalarak, toplum iinde
"sanat sisteminin" ileyii zerine [Bu rke, 1972], ya da
halk kltr zerine eildi; bu kltrn iletilme biimle
rini, zgn trlerini, aktrlerini ve geirdii deiimleri
kurgutad [Burke, 1978]. Bir baka i ngiliz, Timothy Clark
XIX. yzyl Fransa's ile ilgilendi: ilk elde [Clark, 1973 ],
1848-18 5 1 dneminde sanattarla (zellikle Cou rbet,
Daumier, Millet) siyaset arasndaki ilikileri, yaptlarn
ideolojik yan anlamlarn ortaya karacak bir biimde
inceledi; sonra [Clark, 198 5 ] Manet ve sonra gelen sa
natlarn Paris ortamn inceden ineeye kurmaya alt.
Ayn biimde, edebiyatn sosyal tarihi erevesinde
Fransz Christophe Charle [1979] XIX. yzyln ikinci yar
snda, edebiyat "ekolleri" arasnda ve edebiyat trleri
arasnda g ilikilerini inceledi.
Birinci kuaktan marksist sanat tarihilerinin biro
unun tersine, bu "sosyal tarihiler" belirgin biimde
snrlanm, ince dokmantasyana dayal olgular zerin
de yakn plan analizleri yaparlar. Bu durum, sorunsalia
rn "sosyal" trden almalara aan tarihiler iin de
aynd r. Sorunsaliarn "mikrososyal" aratrmalara ay
ran -mesenlik, sanat trleri, sanat eletirisi, sanat ve
satn alanlar arasndaki ilikiler gibi- Amerikal Meyer
41
Schapiro [1953] veya Ernst Gombrich [1982] bu tarihi
lerdendir. " slup kavram " zerine 1953 yl makalesin
de Schapiro yaklamn, slubu bir sosyal grupla belli
bir sanat arasnda bititirme izgisidir diye analiz ede
rek, genelletirir: en genelden (dnem) e n zele ("el") ,
bu kavramn tarihini vermek isteyerek, slupla ilgili de
imezlerin, sosyal ereveterin tesinde, Avru pa'da
ulusalclk trleri ve kltrel rklklarda nasl rol oldu
unu gsterir.
italya'da "mikro-tarih" ak m , Enrico Castelnuovo
[1976] gibi sosyolojiye ak sanat tarihileriyle, Carlo
Ginzburg [198 3 ] gibi tarihiterin bulumasn salar. Her
ikisi de "Centroe Periferia" stne bir yazda, sanat dn
yasnda merkezlerle evreler arasndaki karlkl bam
llkla d evrenin zamanda gecikmeye dnmesini
inceleyeceklerdir. Sanat bireyler ve sluplar artk sa
nat uzmanlarnn "kurgular m zesine" oturmu "byk
isim terin" rekabet ortamnda deil, fakat kk ve byk
merkezlerin, devinim karsnda bu ekim ve direnme
merkezlerinin ilikiler alan iinde dnlrler. Bu ma
kale 1979'da Einaudi Yaynlar'nn Storia deii'Arte italia
na 'snda yaynland; cilt uluslararas sanatn balca
sosyal tarihi isimlerini toplar. Benzer bir giriim Fran
sa'da Xavier Barret 1 Altet [1986] ynetiminde Orta a
konusunda oluur.
Sanatsal pratiklerde balamlar saptanmas konusu
sanat tarihisi i ngiliz Michael Baxandall'da en parlak
yazarlarndan birini bulur: Quatrocento 'nun Gzt de
[1972] devrin "gz kltrnn" dokunulmam yanlarn,
grmeyi dzenleyen kolektif sosyal ereveyi analize
alr; Resimde Kompozisyonun Bulunuunda Hmanist
ler. 1340-1450 [1974] kitabnda kltr adamlarnda
42
imaj iara ilginin ykseliini inceler; The Limewood
Sculptorsof Renaissance Germany'd e [1981] Alman aa
heykelcilerinin d nyasn yeniden kurar, inantan kma
korkusuyla, zneden ok forma dnk estetik bir algla
mann geliip ortaya k arasndaki ba gsterir.
43
Sanat n uygulanmasnda kltrel balama gsterilen
bu dikkat Amerikal sanat tarihisi Svetlana Alpers'de de
grlr. Betimleme Sanati- XVII. Yzyilda Hollanda Res
mi[198 3] kitabnda by k Hallandal ustalarn adala
rnda grme kltr n yakndan gzleme alr, ve zellik
le de bunu kartograf, harita kulla n mnda yapar. Remb
randt'm Atlyesi - zgrlk, Resim ve Para 'da [1988]
Rembrandt' n , yaptnn kabul iin dnd deiik
yollar analiz eder: Rembrandt bunu resim slubunu
kiiselletirerek, (genel anlamda resim sanatnn deeri
ni artrmak iin) tablolar satn alarak, veya o dnem mi
nr kabul edilen resim trlerine yountaarak (portre
resmi, gndelik sahneler) yapar; ve bu da baklar ko
nudan ok, estetik bir alglamann koulu olacak resmin
formel, biimsel zelliklerine kaydrr. Bylece resim
sanatnn ykseklii uygulamal beyan edilmi oluyor ve
romantik sanat anlaylarn haber veriyordu.
Sanaty yaptnn kabulnde kurucu olarak grmek,
onu pasif bir obje olmaktan karmak: bu, seksenli yllar
daki geliimi ile sanatn yeni sosyal tarihinin kuwetli ei
limidir de. Bu eilimi i svireli sanat tarihisi Dario Gam
boni'de [1989] grrz; Gamboni, Odilon Redon rnein
de, XIX. yzyln sonunda plastik sanatlarn elikili mo
duslardan geerek uzun sre baskn kalm bir edebi mo
delden kendini syrmasn ayrntyla gsterir. Ayn eilim
i ngiliz tarihi Tia De Nora'da da [199 5 ] grlr. Beethoven
mziinin alglan koullar bu mzik adamnn uyum
kurmas gerektii dnem(in) verileri arasnda deildir;
tersine bu koullar mzisyenin eseriyle ayn sre iinde
kendisinin yaratt bir gelime olgusudur.
44
Sanatseverler
45
dalgalanmalar sanatta yeniden sosyolog olarak beeni'nin nasl
gneele kazand rmann kronolo oluyor da uzun mrl estetik
jik bir incelemesini yaparak paradigmalarda tutarl kaldn
grmek ister. Bu noktadan sormalyz (bu, antik gzellik
estetik duyarln geirdii konusunda Karl Marx'n sordu
deiimleri aa karr; bu u sorudur), oysa biz beeninin
duyarlk siyasetin, modann, srekli gelien balamlar ve
ticaretin, dinin geirdii geli sosyal kategorilere bal oldu
melerle bamldr... u nu biliyoruz. Bu, Franszca
Bunu yaparken sz konusu baln geerliine de glge
olan atalarmzn beenisindeki dryor: "Norm ve Kapris"
akld lklar knamak deil, adl kitap-Rediscovedes in
esteti k yarg ile kolektif hayatn Att1n tam tersi sonulara vara
br boyutlar arasndaki sk rak- bir estetik "norm"un varl
ba gstermektir. Bu, balan n, bu norm'un dnda kalan
g sorunumuzu tersyz ediyor: sapmalarn ancak "kapris"
bir tarihi gibi beeni'nin de olacan sylemek istiyor.
imesine amak yeri ne, bir
47
konumlamak sz konusudur. Bu akm gene de byk
lde, bir program olarak kalyor; ayrca bak yapt
zerinedir, somut edebiyat olgusu deneyiminden ok
yapt arat rmalarn ilk ve son noktas olarak gryor.
49
O retenler
so
biyografler b u rada aratrmann olduu ynn ayn. Birinci alt
konusu olarak deil basit kay blmde kitab vermitik:
naklar olarak ele alnm, bir Sanatmm imajt. Efsane, Mit ve
kategorinin belirli psikolojisine By [1934]; bir kuak nce ne
inmeyi hedefliyor, fakat bu sosyolojinin, ne sanatn sosyal
psikolojinin tad kolektif tarihinin konuulduu, yalnz
imgeleme geemiyor. i lk yne kltrel tarihin sz konusu
limde bir sosyal psikoloji var olduu bir balamda yaynlan
gibi, ikincisi ise bir tasarmla r m t. Biyografiterin yayd
sosyolojisi daha ok. H e r ikisi sanatn n bir kahraman otarak
de olas grnyor kukusuz, grld kolektif imgelemi
yalnz problematikterin ak ete atarak, orijinal bir sanat
klnmas ve metot seimi gerek. sosyolojisi program iziyorlar
ikinci almann yn aka d, ama gereklemesi hayli
Ernst Kris ve Otto Kurz'un alm aba gerektiriyor.
51
Plastik sanatlarda, i ngiliz sanat tarihisi Andrew Mar
tin dale [1972], Rnesans'tan nce imaj retenler stat
snn sosyal ortamda y kseliini anlatarak, kon u st
ne ilk yazan tardan biri oldu. Almanya'da bir baka sanat
tarihisi, Martin Warnke SanatI ve Saray'da [1985] sa
natlarn modern statsnn, ehir toncalar ile, "ayr
cal klar" olan ve bunlar araclyla lonca kuratlar ndan
syrlan saray sanatlar arasndaki gerilimlerden do
duunu gsterir. Amerika'da John Michael Montias
[1982], XVI. yzy lda Saint-Luc toncas n n laiklemesini
farkl parametrelerde. ressamlarn sosyal kkenleri,
sanat pazarn n eitlenmesi ve XVII. yzylda sanat ko
leksiyonlar n n bymesi, sanatta imzan n ortaya k
veya tarih konulu resmin minr trterin lehine geriteyii
gibi parametrelerde karlatrmaya alr.
Fransa'da Nathalie Heinich [199 3 ] "ressamdan sanat
ya" geii sosyolojik bir bakla inceler. Paris'te XVI I.
yzyl ortas nda Resim ve Heyket Kraliyet Akademisi'nin
kurulu koullarn imge sanatlarn n artk "mekanik"
olmayan "liberal" bir stat istei olarak kurgulayarak,
bu hak isteinin ortaya koyduu btn sonular betim
ler. Kurumlarn roln, siyasi balarnn etkisini, sosyal
hiyerarilerin yen iden d zenlenmesini, kitlelerin deiim
geirmesini, statik n ormlarn geliimini ya da kullanlan
terimierin semantiini gz nnde tutarak, Rnesans'la
XIX. yzyl o rtasnda. birbirini izleyen, bazen de rten
eylem tipi dnerek, sanat statsnn geirdii
deiimleri anlatr: ilki zanaat dzeni. Rnesans'a kadar
baskn dzendir; meslein akademik dzeni, krallktan
empresyonist dneme uzan r; ve sanatsal yetenek d ze
ni ( modern an lamda) , XIX. yzyln ilk yarsnda belirir,
XX. yzylda kendini bulur. "Yaptlar aklamaya"
52
girmeden, objektif ve sbjektif boyutlaryla bir sanat
"kimliini" yeniden kurmaktr sz konusu olan : asl olan
bu, fakat keke Michel Foucault'dan sonra yaygnlaan
ve sanatlar "iktidarn basks altna alan" yorumlar
olmasa.
Burada sanatlarn stats stne nemli almalar
buluyoruz. Bu almalar, modern ada marjinalitenin,
siyasal ve sosyal marjinalitenin ykseltilmesi olgusu
karsnda duydu klar yaknl belli ederler. zellikle
Amerikal tarihiler "bohem" hayatn romantik kiilikle
rine enikonu ilgi duyarlar: Cesar Grena [1964], Donald
Egbert [1970], Jerrold Seigel [1987] ya da Priscilla Park
hust Ferguson [1991] bunlardandr.
Son dnya savandan beri sanatn sosyal tarihinin
geirdii olaanst gelimeyi, birinci kuan ender
kltrel tarih ya da sosyolojik estetik almalarn d
nnce lebiliyoruz. Fakat sanat tarihini byk lde
zenginletirip yenileyen bu nemli sonulara altml
yllardan beri zellikle sosyolojik gzle ve gemiten
bugne baknca, u ana kadar aniatlan bile sanat sos
yolojisinin marjlarnda brakan, onu temelden deitiren
bir nc yol eklendi.
53
IV 1 nc kuak: an ket sosyolojisi
SANATl LAR
? VAP LAR
".
:; r*
KURU M LAR
ARA R
KURUMLAR
/
i LG i L i KAMUSAL K iTLE
54
Gnmz sanat sosyolojisinin zgnlk ve gcn
yapan ey kuak farkndan, bilimsel alan ya da konu
farkndan daha da ok bu anket kullanmdr: istatistik
l ler, sosyolojik grmeler, etnolojil< gzlemler yeni
sonular getirmekle kalmayacak, en ok da sorunsallar
yenileyecektir; ve bu srete sosyolojinin dier alanla
ryla -kurum lar, karar alma, tketim, meslekler, bilimler,
teknikler, deerler sosyolojileri- diyalog sanat sosyoloji
sinin hzl gelime kte olan genel sosyolojinin iterteyiine
ayak uydu rmasn salayacaktr.
55
deneyimi- dnmek olas deil (birbirinden keyf bi
imde ayr tutulmu bu iki szc, sanat ve toplumu bir
araya getirmenin yol at skntlara ramen) , bunu
toplum un iinde ayr dnmek de yle, nk sanat ve
toplum birlikte oluurlar. Sanat d ierleri gibi bir sosyal
aktivite formudu r ve kendi zelliklerini tar.
s6
Bylece, "sanattan" kalkp "sosyal kuram", "sosyal
den" kalkp "sanat kuram" retme yknden kurtulan
sanat sosyologlar kendilerini zgrce, eylemlerin, obje
lerin, aktrler, kurumlar, zihinsel tasarmlarn akn
ynlendiren dzenleri aratrmaya verebilirler, "sanat"
terimi altnda dnlen btn bu kolektif olgularn.
Kukusuz, sosyolojik metotlardan kalkarak yaplan,
gne uygulanan btn almalar ayn lde ilgin ve
kusursuz olmaktan uzaktr. En azndan somut sonular,
bilgide gerek almlar nerme stnln tayorlar.
Artk yalnz sosyolojik estetik trnde sanat ya da top
lum tasar mlar nermiyorlar.
Anket sosyolojisinin elde ettii sonular nasl gste
rebiliriz? Bunu ideal adan, kullanlan metotlara bakarak
Birka deerlendirme
57
yapmak gerekir, n k problematikterin kurgulanmasn
metotlar belirler. Bu corafi alanlar veya ekollere gre,
sosyolojik gelenekleri gsterecek biimde de yaplabilir.
Tek rnek rnler (plastik sanatlar) , kalite kayb olmadan
oaltlabilen rnler (edebiyat, sinema, fotoraf), canl
gsteriler (tiyatro, mzik) olmalarna gre sanat tipleriyle
anlatma temel oluturabilir. Fakat aniatmda aklk kay
gsyla, sanatsal eylemin farkl aarnalarna uygun den
bir kesit alacaz: kabul grme (reception), arac sre
(mediation), retme, yaptlar.
Bunlar gemiten aldmz tematiklerdir: Roman Ja
kobson'un iletiim emasndan esintenmi retim
datm- tketim ls daha nce Roger Bastide'de
Edebiyat Sosyo/ojisi [1958] kitabnda Robert Escarpit'de
ve Enrico Castelnuovo'da [1976] sanatn sosyal tarihinde
son durum almasnda, ya da ala n n tarihinde nemli
Marsilya Kolokyumu'nda Raymonde Moulin'de kullanl
mlard. Sanatsal aktiviteye zg etkileim sisteminin
bir karlkllk ve bad aklk d zeni iinde ileyiini
gstermeye alan yeni sanat sosyolojisinin nemse
rnek istemedii bu tematik ayrmtarla d evam etmeye
almak kukusuz gereksiz grnebilir. Yalnz u var ki,
sanat sosyolojisi yapanlarn birou sanat sosyolojisini
bu tr kesitler yaparak rendiler.
ss
ikinci Blm
SON ULAR
61
zamana kadar, ticari veya siyasi marketingde kullan lm
bu kamu yoklamas sondajlarnn, davran farkllklarn,
sosyodemografik katmanlar -ya, cinsiyet, corafi kken,
sosyal evre, eitim ve gelir durumu- dorultusunda l
mede ve bir olaslkla davranlar bu katmanlarla akta
mada deerli aralar olduklar ortaya kt.
Pierre Bourd ieu istatistik anketin kltr dnyasna ta
nmasnda balca nc oldu. Ekip almas olarak yr
tlen ampirik soruturma Avrupa mzelerinin kurumsal
bir gereksinimini karlayarak kltrel pratikler alannda
yeni sorunsaliara yol aacakt: 1966'da Sanat Akinn
(I'Amour de /'art, Alain Darbel'le birlikte) yaynlanmas
niversite sosyolojisinin soyut bak nnde byk l
de yenilik yaratyor, yaklam dnsz olarak deitire
cek baz son ular getiriyordu. Bunlarn bazlar bugn iin
sradan grnebilirler; fakat bu tr pozitif bilginin o gnn
basit sezgileri, bilgisizlikleri, daha da beteri gerek d
bilgilerinden ne lde ayr durduunu kestirrnek iin
kendimizi dnemin balarnma koymamz gerekir.
Buradan kan ilk sonu bundan byle toptan bir
sanat seyircisinden sz edilerneyecei idi -mzelere
girileri saymak o zamana dek bunu gsteriyordu-,
farkl seyirci kesim lerinden sz etmek gerekiyordu :
sanatta i lgili evreler konusunda toptanc bak brak
mak, sosyal olarak farkllam, sosyal evre olarak
snftam seyirci kesimleri terimleriyle konumak
gerekiyordu art k. Snfsat kitleler yaptamas sanat
mzeleri klt rne girite olaanst bir sosyal eitsiz
liin varln belli ediyord u : yllk mze gezim oran
tarm la uraanlarda %o. s 'den st d zey yneticilerde
%43.3 ve retim elemanlar ve sanat uzmanlarnda
% s 'e kadar varan bir aklk gsteriyordu.
62
karlan ikinci sonu bu d uruma bir aklama getir
mek istiyor: sosyal kken parametresine bavurma,
burada sosyal kkenin etkisini ortaya karyor,
oysa nceler gelenekse l olarak "sanat ak" bilgisizlik ya
da bilmez grnme nedenleriyle insan n kiisel yetenek
leri hanesine yazlyordu. Bourdieu burada "kltrllk
Beeninin sosyolojisi
6s
Habitus kavram olmadan yksek kltr evrelerine "giri
te hissettiimiz duvarm" ne olduunu sezinlemek pek
mmkn olmaz: bu ne bir ekonomik g eksii, ne de bir
bilgi eksiidir, bu bir rahat olma, aina olma eksiidir,
"kendini ayr bir yerde" bulmann belli belirsiz bilincidir;
ki kendini bedensel durularda, giysilerdeki grnmde,
konumada ve bedenterin deviniminde ortaya karr.
Ayrduru
66
KUltUrel pratikler
68
boyutlara u latlar: 1967'de kltrl bir kitle buradaki,
Grand Palais'de Tutankhamon ziyareti d zenlilii, zellikle
sergisi bir buuk milyon ziya- de katalog ve yan rnlerin
reti ekmiti ve Grand Palais satyla mzelerin btelerine
,
Estetik alg
70
Vasat bir sanat
71
Ziyaretiterin izdii hareketlerin filme ekilmesi sonun
da birbirinden o k ayr gezilme yrngeleri tipolojisi
gsteriyordu. Jean Claude Passeron ve Emmanuel Pedler
bir serginin ziyaretilerince Tablolara aynlan zamart
kayda alarak burada anlaml sosyolojik ilintiler bulmak
istedilerse de, lmlerdeki incelik, bak sresinin ta
d elikili anlamlarla bulanklar; bu sre bir uzman
kompetans ya da tersine kltrel gstergelerden yok
sun kendi halinde bir kltr meraklsn da gsterebilir.
Kitaplar alannda ise, anket "okuyucu izlekleri" grr ve
bunlarn kiilerin biyografk izgisiyle nasl btnletii
ni gsterir [Mauger, Poliak ve Pudal, 1999].
Aykr grnse de, beeni davra n lar insanlarn o b
jelere bitii dee rlerin nasl dald n anlamakta en
uygun metodotojik balanglar say lamazlar: d lama
ya da tahrip etme bunu negatif ynyle daha iyi gste
rir. rnein deersiz grme ya da tiksinmenin, barba r
ca davrana dnebilseler bile bir tarih sreci vard r
[Reau, 1958]; ama beeni davran lar nn b i r de kendi
mantklar vard r ki sanatsal deer sistem leri yannda
sosyal deerler de belirtirler (rnein i olgusunun
deer ykseltmesi); bunu Dario Gamboni [1983] ada
sanat yaptlarn tahrip rneklerinden kalkarak bize
gstermiti. Ayn biimde, Amerikal siyaset bilimci
Erika Doss, ada bir sanatya sipari edilmi bir
esere kar bir halk itiraz olayn inceleyerek estetik ve
demokrasi aras ndaki karma k balar zerinde d
nmt [ Doss, 1995].
Fransa'da Nathalie Heinich, ada sanat yap tiarna
gsterilen ani d lama biimlerine ve d evletin sanat
lara verd ii siparilere duyulan itirazlar incelemeyi,
onlar snflamay ve saymay denedi [ Heinich,
72
1998b]. zellikle Luc Boltanski ve laurent Thevenot'nun
[1991] "siyaset ve tre sosyolojisi"nden esinlenerek bir
ayn kltrn katlmcianna zg, kii lerde deiik
lde yerleik ve deiik trden yaptlarn cezbettii
bir byk "deerler cetveli" elde etmeye alt: estetik
(gze llik ya da sanatta) , hermeneutik (anlam aray),
etik deerler (ahlakllk lleri), yurttalk deerleri
(kamu yararna d uyulan hassasiyet), fon ksiyonel deer
ler (pratik hayat), ekonomik deerler cetvelleri, vb.
Yaptlarn deerlendirilmesindeki bu prensip ve anlay
eidi modern ve ada sanata zgdr, bu sanat
dz/ortak akln estetik deerlerini altst eder [Heinich,
1998a]. i spanyol filozof Jose Ortega y Gasset'in "san a
tn insandan uzaklamas"ndan sz ederken deindii
gibi, ierie deil forma dnk modern sanat "znde
halka tutulmaz", kamuyu bilgili bir aznlkta, habersiz
bir ounluk olarak ikiye bler -ve bu ada sanat iin
daha bir geerlidir.
Bu durumda, kabul grme sosyolojisi beeni sosyo
lojisinin stnde yer alyor; estetik tercihleri sorgulamaz
o, "gzellik" (ya da irkinlik) , "sanat" (ya da sanatszlk)
szckleriyle ifade edilecek bir yargnn oluma koulla
rn sorgular. Estetikteki yaklamn tersine, bu soruya
yant srf yaptlarda aranamaz; "sosyolojizm", sosyolog
culuk olarak nitelenebilecek ideolojik bir sosyoloji anla
ynn tersine, yant yalnz, seyircilerin gznde de,
gruplarn sosyal zellilerinde de bulunmuyor. Yaptlarn
nesnel zellikleri, sanat alglayanlarn zihinsel yaps,
kabul grmenin pragmatik balamlar (yer, zaman, etki
leim...) bir objeyi estetik terim ierde n iteleyebilmek iin
gereklidirler. Btn bu yollarn betimi ve mantkianna
aklk getiritme sosyoloji iin zengin olaslklar ykl bir
aratrma programdr.
73
Sanatta hayranlk
74
iin ressama duyulan hayranln anlamak. Sosyologun ii bura
deiik boyutlarn, zellikle da ne bu yaratc adamn zde
azizlik mertebelerinden kotanl bakalna inanmak, ne de bu
m dinsel motifleri hesaba kolektif "inanc" basit bir tasa
katmak gerekiyor. Bylece ken rm ya da bir "sosyal kur
disini sanatna "feda etmi" bu gu"dur, sonuta yapay diye
"baka adama" kar giderek bir knamak deil. Onun grevi
kolektif manevi bor duygusu tekil olu d u rumunu zel bir
nun olutuunu ve bir yandan da deer modusu olarak analiz
farkl trden bireysel hak helal etmektir; bunu yaparken, sos
ettirme moduslarnn -eser satn yal aktrlerce spontane biim
alma yoluyla, eserlerini uzun de ortaya konulan nitelemeler
uzun seyrederek, ya da ressamn tek oluu, orijinal oluu, anor
yaad yerlere ayak basarak mal oluu vurguladklarnda,
gelimekte olduunu gryoruz. sosyolog bunlardan kolektif
Ama, " inanlarn" yanl n durularn zgn ileyi bii
karmak, eletirel bir . sosya mini ortaya karr; bu "tekil
loun yapaca biimiyle "ya duru stats" tam olarak
nlglar" knamak deil, tasav modern ada sanatn farkllk
vur ve eylemlerin nedenlerini gstergesidir.
75
VI/ Arac sre, mediasyon
Kiiler
77
baka n lar, ga leri sahipleri) abstre sanat ya d a figra
tif sanat sz konusu olmasna gre iki farkl kariyer
biiminin alyor olduu n u gsterdi ; ve altml y l
larda konseptualizm'in ortaya kyla sanatta ba
Iam n ve ye nilik geti rme kriterinin nem kazand
grld [Greenfeld, 1989]. Amerika'da Stuart Plattner
[1996], St. Louis ehri stne almasnda a nalizini
bir yerel pazara evirdi, sanat, tacir ve koleksiyoncu
lar aras n d a ki balarn e ko no misini gsterd i.
Galeri sahipleri gibi, sanatta parasal deerlerin dola
mna katlan aktrler sz kon usu olu nca, sanat eko
n omisine yn eliriz; bu dal da ayrca geliti -zellikle
kltr endstrileri kon usunda-, buna burada girmeyece
iz [Benhamou, 2003]. Antoine Hennion'un [1981] plak
profesyonelleri kon usunda, mzik yaym aralar nn
yapm ve datmndaki kiilerin roln gstererek yap
t gibi meslekler sosyolojisine daha yakn bir yol da
izlenebilir. Ayn biimde, Nathalie Heinich, se rgi kratr
leri konusun u ele alarak, bu kategorin i n nasl giderek bir
"mesleki" statden, tpk sergilenen sanatlar gibi n
plana kma aray gerekeleriyle, bir "kurucu" stats
ne yneldiini gsterdi.
Eletirmenlerin etkinlii de bir kabul grme sosyalo
jisi konusu olabilir; bu artk geleneksel edebiyat incele
melerinde yapld biimiyle bir "eletiricilerden yana
ansl olman n tarihi" olmaktan kt. Burada, Pierre
Bourdieu'nn almalar izleinde kalp, eletirmenlerin
sosyal veya siyasal pozisyonu ile estetik durular ara
sndaki ba aklamak sz kon usu olabilir; Joseph jurt
Almanya'da gazeteciler syleminin yaz yazlan kuru mun
ideolojik tercih lerine bal olduunu gstermiti [Jurt,
1980]. Fakat bir deerler antropolojisi perspektifinden,
Sergileme grevinden kratre gidi
79
ya da brt yazm almasna arlk verilmesine gre,
farkl bir deer yarglar mantnn varln ortaya kard .
Kurumlar
Bo
Kltrel eylemde ikilemler
S
dar fakat prestijli evresine ho Bugn kltrel eylemde siyasal
grnmek istemesidir. Saknca- pozisyonlar bu ekilde belirgin
s ise n planda olmayan sanat- leir, elitizm ve poplizm, libera
lar ve kesimleri dlamas ve lizm ve m dahalecilik kesiirler.
devlet mdahaleciliine kar
eletirileri krklemesidir.
Kelimeler ve eyler
82
imgeler, objeler de bir yaptta ona evrilen baklar ara
snda araclk salayabilirler. Bir kere daha, sosyoloji bu
noktada, bizi bir tablo, bir yaznsal metin, bir mzikle
dorudan bantya alan direkt deneyimi zenginletse de
onunla ayn dili kullanmaz. Mzik rnei, bu noktada,
araclklarn gzard edilmemesinde tam bir pratik rne
idir, nk objeler, plastik sanatlarda tablo ve heyket
olarak gz dotd u rsalar da, retim ya da mzik yaym
aralar olarak vazgeilmez fakat ikincil bir yer tutarlar.
Genelinde, bu araclklarn zellii ayn anda grn
mez ve grnrde olmalardr. Fotoraf bunun tipik bir
rneidir; icad, nce siyah-beyaz sonra renkli gelimesi
her insann, Malraux'nun deyiiyle "imgelem mzesine"
zenginlik katt. Baklan bir yapt artk kimi zaman bilme
den karlatrd mz baka yaptlarn imgeleriyle doy
gundur. Sanat yayncl bugn imgelerin, yorum layan,
bilgilend iren, deerlendiren szcklere karm old uu
estetik evremizin iinde yer tutuyor. Sanatlar stne
monografilerin, mektuplamalar yaynnn, ince arat
rlm biyografler saysnn artmas grsel, mzikal ya
da yaznsal kltrn genlemesini daha da artryor.
Sanat kurumlarnn duvarlar bile baka ya da dinie
tiye yn veriyor; d uvarlarn kendileri de yaptiarnda rol
oynayan baka basklarn (zorlamalarn) -teknik, idari,
ekonomik, sanatsal basklarn- ou l etkisiyle uyum
grmlerdir [ U rfalino, 1990]. Sanat imzasna verilen
ve benzersiz objelerin hakikiliklerini kantlayan "parasal
rakam" n kendisi de, Benjamin'in deyiiyle sanat yaptn
haleleyen bu "by"de reprodksiyonlar, kopyalar,
sahteleri bulunduu lde yapc bir rol oynuyor
[Fraenkel, 1992; D utton, 1983]. u da var, ak arttrma
lar iin yaplan reklam bu sanatsal imajlara, okluk
yaptlar stne yaplan kimi yorumlar besleyen olaan
d rakamlar ekliyor.
Daha az gr nr biimde, estetik algya n biim ve
ren, az ok bedensel yeteneklerde ekillenmi zihinsel
ereveler de var: deiik trden dee r snflamalar gibi
[Dimaggio, 1987 ] ve, zellikle sanat trleri hiyerarisi,
profesyonel bilirkiilerde birikim kazanm bilgisel ya da
d uyusal kom petanslar gibi [Bessy ve Chateauraynaud,
1995], amatrlerde birikim bulmu kompetanslar [Hen
nion, Maisonneuve ve Gomart, 2001]; ve gerek bir sa
natnn ne olmas gerektii stne, hayat hikayeleri,
anekdotlar ve bazen de efsanelerden rl, bir toplu
mun ortak kltrn biimleyen tasarmlar, tasawurlar.
Alglama sosyolojisinden tasawurlar sosyolojisine dek,
sanat sosyologlar nnde, yeni yeni izlenmeye alnan,
birok yol almaktadr.
Sanat ve para
ss
temsilcileridirler; Svetlana Alpers [1988] bunu Rem
brandt stnde, Tia De Nora [1995] Beethoven stnde,
Pierre Verdrager ise [2001] Sarraute stnde gsterdiler.
Ayrca, mediasyon kimi zaman eser retimine katkda
bulunur; sanat kabul ilemleri (sergiler, yaynlar, yorum
tarla) sanatnn sanat nerme srecinin parasdrlar ve
sanat bu durumda prodktr, mediatr ve reseptr ara
snda l bir oyuna dnyor [ Heinich, 1998a].
Resepsiyon katnda, eletirmenler reseptr md r
mediatr m ? B u , yapta balan mak istenen kabul tr
ne gre deiir ve uzmanlarn yargsna ve gelecek kuak
etke n ine belli bir arlk kazandrr: abuk yaym gren
yaptlarda nemleri azalacandan, eletirmenler herkes
kadar reseptrd rler. Yaym yava yaptlar, g yaptlar
sz konusu olunca, eletirmen zoru nlu mediatr olacak
tr. zetle yle d iyelim: "mediasyon" kavramnn zelli
i biraz da kullanmda eriyip gitme deil midir?
Burada, bu kavramn geerliliinden kuku d uymak
deil istediimiz, tersine sanat d nyas yaklamn ba
ka trl kurmaya bir ar. "Sanat" n iki kutbunu, eseri
ve "sosyal"i {balam ya da resepsiyonu) net biimde
ayrk objeler olarak ele almakta srar edersek, o zaman
bu ikisi arasnda bizi birinden dierine ad m ad m gt
recek olan bir "araclar" dizisi olmaldr: i te gene bildik
o yere geldik, sosyolojinin tarih ncesine, "sanat ve
toplum" biimindeki deyiieri sineye ekeceiz, bu deyi
in birinci terimi ikinciden yle bir arnd ki en usta aba
lar bile artk ikisi arasnda bir ilinti kuramaz. Ama sosyo
log gzyle bakacak ve "sanat toplum olarak" alacak
olursak, o zaman bu iki kalp arasnda geilmez snrlar
yerine kiiler, kurumlar, objeler, szckler arasnda,
86
sanat evreninin oul boyutlarndaki srekli devinimi
d zenleyen bir ilintiler sistemi olacaktr.
Byle olunca da, ayr dnyalar arasnda,olmad k ba
lantlar kurmaya alan "araclar" olmayacaktr, bunun
yerine, d nmler gerekletiren-ya da "bir dili baka
sna eviren"- med iatrler olacaktr; bu dnmler
sanatn ken disidir ve sanat da onlara varl k kazandrr.
"Mediasyon sosyolojisi" iin gerekli program budur.
Bu program iki trl dnlebilir. " i nsan deneyimi
nin" "sosyalle kurulu" (doasal olmayan, objektif olma
yan) boyutu n u vurgulayan "konstruktivist" modele gre
estetik deerlerin sonradan kon u lmuluk olgusu eletiri
tir: bu eletiri, nc kuak sanat sosyolojisinin byk
bir blmn az ok ak biimde hareketlendiren eleti
ri oldu. Buna karlk, bilimler ve teknikler sosyolojisin
den esin alm ve zellikle objelerin roln vurgulayan
modele gre sz konusu olan ise maddesel gereklerin,
insan eylemlerinin, veri'nin ve kurgu'nun birlikte kurul
mu olduunu, ya da yaratlm eserlerin objektif zellik
lerini ve bunlar bu biimde tutan tasawurlar ak bi
imde gstermektir. Mediasyon sosyolojisi bu i kinci yolu
d nr, Bach'n lm sonras kariyerine uygulanan
rnekteki gibi [ Fauquet ve Hen nion, zooo].
Mediasyon sosyolojisi
Alanlar sosyolojisi
88
belirledii bir karmak dzende bert iin, bir izgi roman yazar
tasartamak olasl douyor: iin [Boltanski, 1975], Manet ve
hiyerarik pozisyonlar, "serma bir moda yaratcs iin de geer
ye" hacmi ve trleri, kdem lidir bu [Bourdieu ve Delsaut,
durumlar, vb. gibi. 1975 1
Bu ekilde, edebiyatn "alan" Yaratclk pratiklerini btn
yaratc "bireyle" geni "top dierleri gibi "alan" ilikisi
lum" arasnda ilkel bir kartl iinde dnmekle, hem estet
deil, prod ktrler, yaynclar, idealizmini, hem de sanat yara
uzmanlar, okuyucular, "eskiler" tcln snf karlarnn bir
ve "yeni gelenler", eskiyi miras "yansmas" olarak tasarlayan
alanlar ve yrtarak gelenler, mekanist marksizmin indirgeyi
ekonomik sermaye veya kltrel ciliini nlemi oluruz. Meydan
sermaye sahipleri arasndaki artk zgn kolektif belirlenme
somut ilikileri ortaya koyacak lerindir, bunlar sosyal snflar
tr. Ve bu, b rleri karsnda bir mant iinde dnemeyiz; bir
"alann" greceli pozisyon u (bu alann zel pozisyonlar olarak
pozisyon da hiyerari iindedir) dnlmelidirler bunlar.
ne olursa olsun geerlidir: Flau-
91
basit seyircinin uzun vadesi ve belki gelecekte n) ; son
olarak da, sz kon usu tannmann sanat iin tad
nem, bu nemin yarglayanlarn yarg deeri ile ls
(drdncden birinci embere doru, sanata ilikisinde
kazan lm otonarnlama derecesi).
Bu bize modern ada sanatsal etkinliklerdeki tezatl
ekonomiyi iyi gsteriyor, nk yenilik getirmek ve ariii
nalite olgular, sanat "tekil d uru kuralnn" gzde gs
teri alan klarak; en nemli deerlendirme kriterleri
old ular. Bir yaptn "mediatrleri" silsilesinde sayca az
olu (sanata parasal deerle deil, estetik gvenle de
me yapanlar) byk bir kitleden daha fazla bir sekinlik
getirir; byk kitle sanatya uzun vadede dnerse du
rum deiir (byk kitle sanatya o zaman bu demeyi
ge yapm tr, bazen de lmnden sonra). Eer bu ta
nma akranlarndan birkandan, ya da ok sekin uz
manlardan (Van Gogh rnei) geliyorsa byk sanat
ksa srede tan n abilir; fakat tannma byk kitleden
gelirse, byk olaslkla kt bir sanat, doru deyile
gelecei olmayan bir sanat ("itfaiyeci" diye tanmlanan
ressamlar rnei), ya da minr (hiyeraride kk) bir
resim tr icra etmi sanat olacaktr. Tersi durumda,
bir sanat eer lmnden ok sonra birka sanat
tarafndan tannmsa, tannma snavn byk lde
kaybetmi olacaktr.
Avantgardlarn mant da burada beliriyor [Poggioli,
1962], uzmanlar iin bu mantk o kadar tandk ki haber
sizlerde dourduu garipsemenin farknda olmayabiliyor
lar. Habersizler sanatta bykln para ile l lerneme
si fikrinde zorlanyorlar; daha doru bir deyile, bu alan ve
sanatnn bu alandaki pozisyonu otonomsa, para kriteri
nemsizdir; yle de diyebiliriz, para ok standartiam
bir mediasyon olduu iin ve eer daha gz alc, daha
92
bireysel, daha heyecan tayan med i asyon tarla -
beenilme boyutu, sanat kltr sahiplii, esere d uyulan
heyecan yk- birlikte gitmiyorsa, nemsizdir.
Med iasyon, alan'lar sosyo lojisi, tannma: bu mo
del arasnda tercih yapmak gerekir mi? Bunlar birbirle
rinden ayr yaklam lar olmaktan ok, bir yaptn " kariye
rini", ressam atlyesi, yazar, mzisyen alma odasyla
yaptn insana erimesi arasndaki srete izlemek iin
bak alardr. n k yapt retmek iin, med iatrlerin
kurmu olaca yapsal tanma arac yoluyla atlyeden
kmak, bir kede yaz yazma durumundan kmak ge
rekir, bir alan'a girmek, ve orada, mekanda ve zamanda
gerektii gibi ekillenmi dier mediasyonlarn desteini
de alarak, dolama girmek gerekir. Bu rakip modeller
nnde en iyi seim gene de onlar ampirik uygulama
snavndan geirmektir.
Med iasyon kuram sosyal alar'n nasl ilediini an
lamamza yardm ed iyor, fakat bunun yapsaliamas
kon usunda fazla bir ey syleyemiyor. Alanlar kuram,
buna karlk yapsal olumalara (zellikle onlarn hiye
rarik boyutlarna) dikkat ediyor, fakat a priori olarak
zgn alan'lar saptamann ("reten alan", "kabul alan"
gibi) g okunur kld alansal dnmleri ve yakn
lamalar betimlemek iin gerekli aralar pek veremiyor.
Tan nma kuram mediasyonlar zincirini ve yapsal btn
leme'nin her ikisini de ayd nlatma avantajna sahip;
bunun dnda, "autoomisation" bamszlama (ba
msz ileyi) kavramn, evrensel kabul grm, ka
nlmaz bir geliim gibi gsterme hatasna d meden,
greceli klyor; fakat bir yandan da geri dnsz geli
im srelerini anlamaya yardm ediyor, oysa "medias
yon" kavram, mekansal ve zamansal kurulmad srece
buna yardmc olmuyor.
93
Kendine zg bir hiyerari
Kurumlarn krlganl
94
dourduunu, nemli adalet ve destek sistemi, devlet kurumla
kimlik dengesi sorunlar ortaya r, akademi ...) grlen temel
kardn gryoruz [Heinich, bir zelliktir. Marjinal kurulmu
1999]. dl akranlar ve evre olana resmi bir nitelik balayan
ile yalnz arpc "l farklar" kurum, d yargya dnk ol
yaratmakla kalmyor, kk bir mayan ve oto no m bir anlatrnda
uzman evresinin ve uzun bakalk gden sanatsal dene
vadede gelecek kuaklarn yime kolektif tannma getirerek
estetik kabulnden gemeyi sanat yolundan sapt rmakla
parasal baanya ve ksa vadeli suland .
ne yeledikleri lde de, Burada da sanatn bu para
dl yazarlarca benimsenme doksal zellii sanat sosyoloji
yen bir tannma biimi oluyor. iin son derece ilgin bir alan
Ancak, eletiri nnde knl klyor: sanatta devlet eli ge
ganlk modern dnemde her nelde kendini gsteremez.
sanatsal kurumda (parasal
95
gerekli zelliklere sahip bir objeye, farkl aktr kategori
leri gznde onu bir "sanat eseri" yapacak deer gs
tergelerini kazanmas ve tutmas iin bunu salayacak
objektivasyon srecini bir btn olarak betimlemektir
[Heinich, ooo].Bu "objektivitenin ykseltilmesinde"
deiik faktrlerin rol var: yayn lama, sergileme, bir
pazarda d eer biitme ve dolama girme, heyecan ifade
lerine ve bilgin yorumlara neden olma, dl alma, okul
kitap larna girme, sergilenme iin uzaa tanma, za
manda korunmaya alnma -ve bakalar-. "Objektif de
erin ykseklii" yannda "tekil d uru ykseklii" yer
alnca sanatsal by kln zgn formuna eriilir. B
tn bunlar sanat sosyolojisi nnde ak aratrma prog
ramlardr.
V I I / retme -
Sosyal morfoloji
97
ynettii [1985] daha iddial plastik sanatlar anketi,
yakn tarihte Pierre Michel Menger'in [1997] ya da Cathe
rine Paradeise'in [1998] sahne ve perde sanatlar anke
ti var."Sanat meslekleri sosyoloji k analize bir meydan
okumadr", bu, Amerikal sosyolog Eliot Freidson'n
[1986] bir kitabnn ad dr. Etnometodoloji k bir bak
asyla kendini tan mlama kriterinde kalmakta yetinme
yi, kendilerine sanat diyen herkesi sanat kabul etme
yi neriyordu : bir zaman U nesco da byle yapmt, ama
bu, elbette, bu tr anketierin amalar iinde olan ku
ramsal tanm ve pratikte uygulama sorunlarn zemi
yordu.
Sanatn n tanm h iyerari boyutuyla iki snrn ok
iyi belirlenmesi glyle kar karyadr: nce yksek
sanattarla minr sanatlar (sanat meslekleri) ayran izgi
var; sonra profesyoneller ve amatrleri ayran izgi var
bu sonuncular Fransa'da Kltr Bakanl desteindeki
anketlerle incelenmeye balad [ Donnat, 1996; Fabre,
1997]. Bu noktada, meslekler sosyolojisinin klasik kriter
leri -gelir, diploma, mesleki derneklerle ba kriterleri
pek kullan labilir deiller: sanatsal etkinlik ekonomik
amaca ancak ksmen bal oluundan, yan nda ou
zaman asl geliri getiren bir ikinci meslek var; sanatsal
etkinlik resmi bir renimden gemeden renilebilir ve
icra edilebilir; sanat loncalarnn ortadan kalk ve
akademiterin gerilemesi sonras ve nemli bireyselleme
ortam nedeniyle, sanat gruplarna dahil olma olana
yok saylabilecek kadar azdr.
GrOnOrtk kriteri
99
olarak heterojen: oysa sanatlar ok farkl evrelerden
kyorlar. Evlilikler daha ok sosyal skalann st seviye
lerine doru yaplyor, bu da, sanat statsnn getirdi
i prestiji gsteriyor: pek ok erkek sanat kendi evre
sinin stnden bir kad nla evlen mi grnyor.
Bir de u, anketiere yant verenlerde kendilerini "otodi
dakt" (diplomasz, kendi kendini yetitirmi) gstereniere
sk rastlanyor, niversite eitimi grm olsalar bile. Bu
"otodidaktlk miti", aklamac ve verisel adan, verileri
ortaya koyma ynnde geree vurulunca dzeltme gerek
tiriyor; fakat zihinsel tasarmlar analizi asndan, iten
idrak etme bu mit erevesinde irrasyonel bir hayal deil:
bu, romantik adan beri kiisel yetenei renimden,
kiisel deeri kolektif sanat bilgileri edinmekten, esini a
lmaktan stn gren modern sanat imgesi tasawurlar
nn bir sonucudur.
Anket, estetik eilim deimelerinde kuaklar etkisini
arayan bir deneme ile biter; ama sanatsal anlatm see
neklerini kuak determinizmi ile -kolektifle- aklamal<tr.
Fakat sonu tatmin edici deil; ayrksl, istatistik kad
rajdan kaynaklanan metodotojik glklerle bile gzken,
bu srad grubun, sanatlarn bir ilk betimlemesi olsa da
doyurucu deil.
Basknhtm sosyolojisi
100
retimi yannda deerinin retimini de sorgulayacaktr.
Bu retenler sosyolojisi bir yaptlar sosyolojisine zorunlu
geittir, bak as betimleme (sosyal morfoloji) ve isel
anlam (zihinsel tasarmlar analizi) olmayp, aklaycdr
(yaptlarn douu kon usu) ve aktrlerin "inanlarn"
knamak istediinde kimi zaman eletireldir.
Sanat yaptn a klamak isteyen klasik materyalist
projeye yakn duruluyor bylece: yaknlk burada sanat
nn mesenlerinin zelliklerinden ya da kabul grme
balarnndan deil, retenin zelliklerinden geliyor.
reten artk geleneksel estetikte olduu gibi bir psikolo
jik birey o larak, ya da bir sosyal sn fn yesi olarak
marksist gelenekte olduu gibi dnlmyor, yaptlar
nn yakn olduu "s n rl retim alan'ndaki" belirli ko
numu ile d n lyor. "Alan"a, bu kolektif parametreye
benzeme (homoloji) d zeyinde bir bireysel parametre
karlk oluyor -sosyal koullar sonucunda-, bireyin
etkinlik yaps n n ve isellik kazanm yelilerinin ba
damas sonucu ortaya kan bu oluum "habitus"tur.
"Arac sre" olarak "alan" konusunda grdmz
gibi, byle bir analiz yaptn ve bireysel reten'in, "gre
celi otonomi" kavram araclyla, ok genel bir srece
("toplum"a, sosyal snfa) srlmelerini enge lliyor. Fakat
bu analiz kendi alma projesine kendisi snr getiriyor;
analiz "meruiyet" oynamalarn aratrma stne kuru
lu olduundan, "baskn" deerler "basknla urayan la
ra" dayatlyor, bu deerler "meru" beltenerek "yeni
den retilme" yoluna gidiliyor ve bunu yapmakla grece
li otonomi yitirilmi olunuyor.
Max Weber'den alnan "meruiyet" kavram sanata
uygulanmada ayrcalkl bir yer edindi: bir basknlk sos
yolojisine temel oluturdu. Baskn ln sosyolojisi, alan'
101
Yapt, alan, habitus
102
kavramlar yapayla srkler: "sosyal olarak kurulmu"
olan sanat yaptnn baskn zihinsel tasarmlar, strateji
lerle bozulmu olmalarndan tr objelerine uyumlu
dmeyeceklerdir.
Kald ki bu eletirel yol yalnz rahatlatc etkiler getir
miyor. Sosyal aktrlerin gznde, sosyal yaplarn tad
mant anlamaya elvermedii gibi, eletiri yolu artk kl
tr dnyasna girmi olan Bourdieu sosyolojisi rneinde
grld gibi, sululuk duygularna ve aktrlerde be
nimsenince kendini sulama d uygularna yol ayor. n ve
g sahibi her bir baskn kii bu kltr dnyasnda "bas
kc" niteliiyle bir dayatmal merulatrma hareketinde
ya kusurlu ya da su orta oluyor, fakat sosyolog iin bu
doru yol deildir.
Sosyolojide bu yol fazladan bir dizi analiz ilemini zora
sokma sakncas tar. i lk bata, ok boyutlu bir alan'n ve
hem de alan'lar okluunun tek bir basknlk kuralna
indirgenmesi, kuramda uygun grnse bile, basknlk
oyunlarnn oulluu ile gerek anlamda yzlemeye el
vermiyor. Meruiyet, farkl d uru ve basknlk tek boyutlu
bir dnyada deer alrlar; meru ile meru grlmeyen,
zarif ile kaba, baskn kanla bask gren orada hep ayn
kalarak karttrlar. Yalnz, lekler ve deerlerde, adalet
moduslarnda okluk, karmaa ve anlam belirsizlikleri
yaratyor: bir deer kategorisinde bask altnda olan bir
bakasnda baskc oluyor. rnein ada bir sanat
tarafndan ok uluslu . irketlerin egemenliinin gsteril
mesi [bl<. Bourdieu, 199 4] bu sanaty "bask altnda" ya
da marjinal yapmyor: kald ki o, dier sanat larda a
da sanatn kurumlarca desteklendii "baskc" kutbuna
ait olmakla en ok sulananlardan biridir.
103
stelik basknln sosyolojisi hiyerarik yaplama
lara odaklanmasyla da gerek etkileimierin somut
biimde gsterilmesini kolaylatrm yor, nk bu etki
leim bask kuran/bask alan indirgernesinde grnd
nden daha karmaktr. Basknln sosyolojisi ayrca
sosyal aktrlerin yaratma sreci tasawurlarnn anlam
stndeki n itel semantik analizle de pek badamaz.
rnein, Hans Haacke'nin kendini m arjinal bir sanat
olarak gstermek istemesi, onun alma m ant nn ve
baar koullar n n bir parasdr: sosyaloun bunu iyi
anlamas ve zm lemesi gerekir; sosyaloun ii, sanat
y ve ada sanatn deer kabul sistemini, siyasi kar
tln ille de sanatta marjinallik anlamna gelmedii
fikrin e inandrmak olmamaldr.
Bu da bize sanat reten ler sosyolojisi iin baka mo
dellere yerin ald n gsteriyor.
Etkileirnci sosyoloji
104
edebiyat, mzii, fotoraf, sanat mesleklerin i ve caz
incelemesinded ir. Btn bu alanlarda, temelde oul
olan bir sanat d nyasnda btn eylemlerin zorun lu bir
egdm iinde bulunduu n u gsterir: etkinlik anlarn
daki oulluk (tasarm, uygulama, kabul edilme), kom
petans farkllklar (film jeneriklerinde gr ld gibi),
sanat retenterin deiik kategorileri (Becker u ayrm
yapar: sisteme entegre profesyonel sanat, bana buy
ruk sanat, halk sanats ve na if sanat).
Gerek deneyimin bu ampirik betimlenmesi bu dene
yimin znde kolektif, koordine ve heterenom olduunu,
baka deyile salt estetik sorun lar dnda kalan madde
sel ve sosyal hask lara maruz olduunu ortaya koyar. Bu
betimleme ile geleneksel tasarmlarn bir yapbozumunu
getirir Becker: sanatlara ve byk sanat trlerine zg
stnlk, yaratc almann bireysellii, sanatnn oriji
nalitesi ve bakal olgular yapbozarlar.
Burada btn sosyolojiye dnk temel bir soru n la
kar karyayz: imgesel ve sembolik zihinsel tasarmlar
yadsnmak gereken yanlsamalar statsne indirgemek
le, o nlarn aktrler indindeki tutarllk ve mantn gz
den karm yor muyuz, insan n sanatta bandaki zellii
es gemiyor muyuz (bu riske "sosyologculuk, sosyolo
jizm" de deniyor)? Bu ban znde yaratmann bireysel
ve esinli bir tasarm old uu, kolektif ve d zorlama ol
mad yatyorsa, sosyolojinin kendisine i olarak "bir
de" aktrlerin bu tasanma sarlma neden lerini, sar lma
n n doruluk ya da zayflk derecesi ne olursa olsun,
ortaya karmas gerekmez mi?
Baka deyile, sosyolojinin rol deerlerin rlativite
sini gstermekle yetinmek mi olmaldr, yoksa sosyal
oyuncularn bu deerleri nasl ve neden salt deerler
olarak grdn anlamak m? Bu noktada her sosyolog
105
Becker ve Bourdieu
o6
kendi eletirel erei dorultusunda sylemek, ya da bu ilk
aamay bir gei kabul ederek, antropoloji esinli bir pro
jede zihinsel tasarmlarn olumas ve tutarll k kazanma
snda rol olan zgn mantklar aa karmak.
Kimlik sosyolojisi
107
Henz pek "bamsz" olma iinde tad byklk sezgisi
yan bir alan'da, yaratc ile onu ile hizmetkarlk statsnn
izleyen kamu kesimi arasndaki verdii d kklk arasndaki
"mediasyon" olanaklarnn, bu gerilime bir bakas ekleniyor,
kesimin sanaty "alglama" babasyla ilikilerindeki belirsiz
kapasitesi kadar zayf kald bir lik kaynakl ruhsal gerilim.
alan'da, sanatya z deerinin Bylece Elias, sanatlk kim
bilinci lsnde davranlm liinin sosyolojik analizini yara
yordu. Yenilik getirici, orijinal ve tclk durumunun psikanalitik
kendi stnlnn tanmn bir yaklam ile birletirmeyi
netletirmi sanat modeli baarr; ve sbjektif olarak
henz evreye girmemi olduu dehann, bu huzursuzluu Mo
iin de, sanat pek yenilik zart'n erken lmne yol aan
vermek durumunda da deildi. gizli bir depresyonla yaam
Ve Mozart'n mzisyen olarak olduunu ileri srer.
108
aristokrasi n i n yerine benzer bir yer tutuyor toplumda
hem de sanat nn sosyoloj ideki zel yerini anlamak
b yk ld e nem tar. Sosyoloji, eer ken d isini nor
matif bir dzeye koyar ve aktrlerin youn latklar de
erler zerinde taraf olmaya giderse, ister istemez (bunu
Frankfurt Okulu'nda grmtk) bir sekin ler sanatl
n n demokratik kayglarla yadsnmas ile burjuva kar
t deerleri n estetik yceltilmesi arasnda blnm
olacaktr. Burada bir i eliki gryoruz, kltrel ser
mayenin ekonomik sermayeden nce geldii toplum
kategorileri iin Bourdieu' n n rettii "hakim sn fn
kendi iinde baskd a tutulan kesimleri" deyiinin ierdii
elikiye benzer bir eliki sz konusu.
Bu tr analizieri n metodolajik temelini istatistik bili
m i ve davranlarn dorudan gzlemi deil, sylem ana
lizi oluturur -ve eer varsa imgelerin analizi: yazl
metinler, biyografiler, otobiyografiler, sanat mektup
lamalar; ya da "nitel", " kalitatir' sosyolojide kullanlan
sylei kaytlar bunlardandr. Max Weber'in tan m lam
olduu "btn kavray sosyolojisi" bak asnda
kalarak, Nathalie Heinich, "bir yola ba koyma kuralyla"
yazan ada yazarlarn yazarlk olanaklar d nyasn
kurgulad ve bu noktada, geimini temin etmenin yarat
ma eyleminden gelmediini, tersine geim temin etmek
le yaratmaya zaman bulunabileceini gsterdi. Bu yol
dan farkl temalarda durarak yazarlk ideal tipleri sapta
n abilir: yaratmaya arl k verme ile geinme arasnda
denge kurarak, belirsizlik stats iinde ilikiler kurma
ya alarak, kendini adayarak ve esin'e gvenerek, ya
yn larla kendini kabul ettirerek, deiik yaama rnekle
rine bakarak ve " byk yazarlk" stats ile [Heinich,
ooo]. Burada sz kon usu olan, alma masasndaki
yazar psikolojisi, yazn n sosyal koullarnn sosyolojisi,
109
ve yazma eylemi ile biriikte yol alan ideolojiterin eletiri
si deil, yazma eyleminin bireyi tan m layan trl etkin
liklerden farkl olarak hangi koullarda bir yazarlk kim
lii yarattn a n lama d enemesidir.
Sosyal pozisyon la aklama dn d a, san at retente
rin sosyolojisi, aktrlerin tasarmlarn n an lamlanmas
biiminde de ele alnabilir. rnein, esin sorun u burada
da sosyalou d u ruu n u ak biimde gsterme ynnde
balyor. Eer nesnesini sosyolojiye yakn ortak bir er
eveye alarak incelemek isterse, baz kiilerin kulland
"esin" olgusunun "gerekte" bir yan lsama ya da bir
"mit" olduunu, yaratclar n da herkes gibi "almak"
d u rumunda kalacaklarn gsterecektir; bunu yaparken,
d z/ortak akl tasarm lar n olaaniidan neden iyle kr
may yeleyen, kendilerini, bakalk tasalar bile stan
dart imajlar altnda gstermek istemeyen birok gn
m z sanatsyla ayn sylemi kullanacaktr. Ama eer
sosyolog, bu deiik tasarmlardaki mant anlamak
isterse (bu tasarmiara baz sanat sosyologlarnca dola
ma sokulanlar da el<leyebiliriz), a ktrlerin szlerinden,
esinlenme ile brt alma anlarnn birbirini izlediini,
sanatnn iini aniat ve iinde savunduu deerler
balarnma gre, sanat yapanlarn esin ya da brt al
ma boyutundan biri ya da tekisi stnde daha ok dur
duunu grecektir.
Sanat kariyerleri aniatlmak istendii zaman da ayn
durumla karlayoruz. Pozitivist ve aklamac sosyolo
ji, istatistik kullanara k, benzerlik tayan kariyer profille
rinin dnt olarak ortaya kt n ve sanat d faktr
lerin buradaki roln de ortaya koyar: sosyal kl<en,
y ksek sosyete ii stratejiler, siyasal sempati, sanat
deerinin gzknesine uygun d en araclar ve seyirci
ler grubuyla zihinsel yaknlk bu faktrlerdendir. i sel
110
anlama sosyolojisi baka trl davranr: kendi kariyerleri
stne kendi grleri aln mak iin sanatlar dorudan
sorgular; ya da bu sanatlar ve hayranlarn , sanat iin
"kariyer" deyimi kullanlmasndan haz etmemelerinin
nedenini grmeye alr. nk kariyer kavram hem o
kiin i n izledii kiisel klnm amalar, hem de (diplo
masideki gibi) bir grevden tekine geereesine stan
dart klnm aralar artrr; oysa gerek sanatya
zg olan ey, kiiden kurtulmu bir objektifi (sanatn
yceliini) -elden geldiince kiisel aralarla- orijinal,
zel, belki bambaka, srann dnda bir sanat yaratcl
gzetmektir. Bu durumda, sanatnn, sanat izgisini bir
"Sanat" szc
111
olarak alan yaznsal kurgularn aar, sanat kategorisinde pres
belirmesi sanata bu yeni bak tij bydke snrlar belirsizle
n bir gstergesid ir. Roman ir. ada sanatta flu alan artar,
tizmle birlikte ressam ve yazar yeni pratikterin izini al r; resim,
lar yeni bir tasawur dnyasna heykel, video, fotoraf, senogra
girerler; sanat uran n (artk fi, ehireilik ve felsefe araya
bir renim ii olmad), bir girerler. Bu da, gnmzdeki
ar olduu belirir, stnlk "plastisyen" teriminin neden
ve yetkinli k kanonlara ustal k tuttuunu aklar, nk "sanat
kurmakta deil, tekil olu'tadr: " szcne gre daha ntrdr
sanat yaratcs, gerek bir ve de "ressam ", "heykeltra"
sanat ise, orijinalitesini ve i terimlerini kullanmay nler, bu
dnyasn antatma yeteneini ikisi klasik ve modern sanat iin
evrensel bir forma eriecek geerli idiler, fa kat ada sanat
boyutta gsterebilmelidir. ta grnr biimde uyumsuz
"Sanat"nn bu deer yk kalmlardr [Heinich, 1996a].
seltmesi szcn kapsamn
112
VI I I / Yaptlar soru nu
113
kurulu olduudur; bu, sosyolojinin geleneksel olarak bir
konuyu ileyen bilim kollarndan -burada sanat tarihi,
estetik, eletiri- daha keskin o lduu, en azndan onlar
ayarnda olduu d ncesi idi. Ama burada, sanat s
tne bir ey sylemekten ok, sosyoloj inin bu uzmanlara
baka trden bir reti vereceini gstermekti, yle ki
bu uzman lar doru almak iin hep birlikte sosyolojiye
gemeliydiler. rtl biimde tahakkmc bu modelin
kars na, amacna kilittenmi bir sosyoloji stnl
yerine, yakn bilim kollar arasnda gei salayacak ve
bu geii kendi dnda alanlar iin de dnecek, bilgi
sel yetkileri merkezletirmeyen modeli karabiliriz.
i kinci problem ilkinin tersine, sosyolojinin, sosyoloji
ye yabanc bir bak as n ince leme konusu yapmak
isterken, bu aya kayma riski. Aslmda, yaptlar incele
me gereklilii bilgi d nyasnda ve zellikle uzmanlarda
ok zorlu, rtl bir projedir, yaptlar kiiler ve eylerden
nce gelir. "Yaptn kendisine eitmek" gerektiini iyi
bilen ve bu bilgi adamlarnn zm n i hiyerarileri ana
takl kalan sosyolog, yapt incelemek derken bunun
yaln zca bir paradigma olduunu gzden karabilir,
fark nda olmadan paradigma olan e pistemolojik duru
sayabilir, oysa paradigmay, aktrlerce konulup dota
mda tutulan olas bir d eer gibi e le almaldr sosyolog,
aktrler onun niversite akranlar olsa bile.
Aktrlerin tantma yazlarna bavurmak dnda,
ki bu durumda resepsiyona, yapt-kabul sosyolojisine
geri dnm oluruz, yaptlar sosyolojik betimleyen bir
metodun olmay bir nc problem oluturuyor.
Kiilerin, gruplar, kurumlar, tasawurlarn istatistik ana
lize, syleiye, gzleme alnmalar olaandr; sanat ya
ptlarna eletirmen , uzman ve sanat tarihisiyle eskilere
giden betimleme giriim leri d nda ampirik yaklam
114
pek yoktur. Bizim burada yaptmz gibi, bir bilim kolu
nun her eyden nce metotlar nn zellii ile grnr
olduunu d nen herkes, bu noktann "yaptlar sosyo
lojisi"nin yaplabilirlii stne temel bir sorgulama ol
d uunu da anlayacaktr. Jean-Ciaude Passeron'un deyi
iyle [1986]: "Farkl deer sosyolojileri arasnda, sosyo
loji anlatsnn snrlarna ilk tasiayan sosyoloji, sanat
sosyolojisidir".
115
Fakat eser-yapc nosyonu sanat yapt mistisizmi, ya da
nun ayrlmaz oluu o bje (yapt) bir strap ethik'i (hagiograf)
ve kii (yapc) kutuplar ara doar. Entelektel deerler
snda nemli deiiklikler hiyerarisinde yu kar kldka
gsterebilir. nk, kltrl biyografden ok estetik, sa
beeninin sanat yapt n g nat ile em pati kuran hayran n
zetmesi gibi (bu, "yapt" temel heyecanndan ok, objeye
li hayranlk kutbudur) , halk odaklanan analiz adamnn
beenisi biyografi ve sanat serbestisi ayrcalk kazanr.
strab ykleri araclyla Yapt kavram bylece iki
yaralcya gider (bu, "kii kar kutup arasnda, objeler ve
kiilik" kutbudur). Psikolojik kiiler arasnda yer deitirir.
yatrm sanatda tekil olu'a Bu nedenle sanat sosyoloj isi
yapldnda, eserci kutu p nin, yaptlardan sz etmeden
sanat yapt estetiini (forma nce, bunlarn hangi koullarda
lizmi), kiiliki kutup da yarat ve hangi aktrler tarafndan
cln psikolojisini (biyografici yapt olarak alglanp ele aln
yan) doururlar; yatrm evren dna aklk getirmesinde
sellie yapldnda ise ya bir yarar vardr [Heinich, 1997b].
116
rnein, sosyolog Clara Levy [1998] ada Yahudi
romanclnda kimli ksel tutarllklar arayyla, ya da
edebiyat eletirmeni Pascale Casanova [1998] Fransz
yazn modelinin yaygnlk kazanmas ve edebiyatn bir
evrensel dokunu yaratmas olgularn analiziyle byle
alt. Nathalie Heinich, yzlerce kurgusal yaptta, ge
im srdrme parametresiyle seksel zgrlk paramet
resin i birletirerek kadn kimlii altyaplar n gsterme
siyle byle alt; bu ekilde ortaya geleneksel "yapy"
oluturan bir gen kzlk ve kad nlk durumu (birinci
kad nlk, ikinci kad n lk, nc kadnlk diye) kard;
geleneksel yapya daha sonra iki dnya sava aras
dnemde, moderniteye zg "ba olmayan" kadnlk
durumu eklendi [ Heinich, 1996b].
Hegemonya kurma sakncas, aktrlerin bak as
n a brn me, has bir betimleme dilinin olmay: bunlar,
sosyolojinin sanat yaptarna yakndan bakmakta d o
n a n m l b i r bilim kolu olduundan kukuya d recek
bir o kadar nedendir [Heinich, 1997a]. Bir yaptlar sos
yolojisi kurma giriimleri, genelde yukardaki engelle r
den habersiz olsa da, bugne kadar sanat tarihi ve
eletirisinin nn at balca iki aldama trne,
sanat dee rlendirme ve yoru mlamaya odaklanarak,
gene de sayca artyor.
117
nesnel olarak oluturuyor olan nokta mdr, yoksa onu
sosyal olarak kuruyor olan ey mi? i lerde greceimiz
gibi, birinci d urum bir sosyolojik aksiyolojiye (baka
trl sylersek bir deerler bi timine) gnderme yapar;
i kinci durumda bir rlativizme gnderme yaplyor; bu ya
normatif (eletirel) ya da betim leyici (antropoloji k) bir
rlativizmdir.
Veya yaptlarn deerine (bu birinci durumdu: aksiyolo
jik durum) bir sosyolojik neden verilmeye allyor, rne
in bir sanat yaptnn nemini devrin duyarln aniatma
gcyle "aklamak" istemek. rnein "yeni gerekilik"
(altml yllarn banda ada sanatn bu akm, gndelik
hayattan alnm malzemeleri, eski afi paralar, yemek
artklar, otomobil iskeletleri, vb. kullanyordu) bu perspek
tifte, tketim toplumunun yetkin bir semptomu oluyordu.
Burada da bir saknca var, bir yerin insan grubunun zihinsel
kategorilerini olduu gibi kabul ederek onlarn deer yarg
tarna onay vermek ("yeni gerekilii" eletirmence d
nlm bir grup sanat olarak deil de, gerek bir grup
olarak almak) ve sanat eletirmenlerinin yapt sn flama
ve deerleme iini srdrmek: bu eletirmenler "sosyolojik
estetik" adn verdiimiz olguya uygun aklama ve yorum
lar kesip bimekte en bata gelirler.
Veya sanatn sn rlarn zorlamay gze alarak, yerel
insan grubunun d eerlend irmelerine set ekmek, ya da
bu deerlerin yapbozumu yoluna gitmek (bu, ikinci d u
rumdu: eletirel rlativizm): bu bak asnda salt este
tik deer olmak ve sanatn minr retimleri by k sanat
yaptiarna eit meruiyet tarlar. Sanat sosyolojisi (ya
da, Enrico Castelnuovo'n u n ileri srd gibi [1976],
"kend isine ncelikli grev olarak inceledii objelerin
hiyerari dzenini bozmakla balamas gereken" sanatn
sosyal tarihi) , bu durumda geleneksel estetiin kk
118
grd sanat trlerinde uzmanlayor: h alk romanlar
[Thiesse, 1984; Pequ ignot, 1991], eskimeye yz tutmu
yaz trleri [ Ponton, 1975], ya da kadn pratikleri [Noch
lin, 1988; Saint-Martin, 1990] bu trler arasndad r.
Deerler leinin altnda yer alan yaptlar incele
mekte, sosyoloji yerel'in h iyerari snrlarndan teye
geer. Ama kendisini minr sanat retimlerine brakmak
la da ikili bir riske girmi olur: birincisi, epistemolojik bir
karardan (estetik deer yarglarn askya almak kararn
dan) az ok grnr olan normatif bir pozisyona gemek
(geleneksel hiyerarilere kar durmak) riski; ikincisi,
sosyolojinin kendisin i, aktrlerce bayapt ya da sanat
sal deer kavramna anlamn veren deerlendirme s
relerini anlamaya kapal tutmak riski.
Sanatn s nr izgileri
119
Bir nc snr kategorisi de, tipografi, araplk da resim,
dilde ve mze duvarlannda edebiyat, mzik gibi sanatlar
grlen, sanatta non-sanat ayr mdr? "Kltrel pratikleri" ince
m zerinedir. "Sanat yapc" ne lerken geni bir a m kullanl
demektir? Duchamp'n "ready mal (bo zaman aktiviteleri, spor
mades"lerine, paragraf ba seyrO. sanatlk meruiyeti olan
desenlerine (brt sanat), otodi etkinliklerle (tiyatro, mzeler,
daktlarn (naif sanat), ocuklarn, opera) bir mi tutulmaldr?
hatta hayvanlarn [lenain, 1990] Bunlar sanat sosyolojisinin
yapt deseniere sanat yaptlar bandan beri zmek duru
denebilir mi? Sanatta snrlar munda olduu sorunlardan
vardr kuraln kabul etmeli midir, bazlardr.
yoksa yemek yapma becerisi,
120
objektif zellikleri midir, yoksa sosyal kurgular mdr so
rusuyla ilgilenmez.
Buradaki sakn ca ise, sanatta ilgili kesimleri, balam
lar ve yaptlar birlikte alrken yaptlarn zgnlkleri
nin, kabul grme ve mediasyon moduslar yararna geri
plana atlmalardr: bu geri ekili kukusuz sosyolojiyi
statlar estetiinden biraz uzaklatryor, fakat bunu ya
parken sosyoloji iin asl kendisinin olan alan belirliyor.
121
oluu ... Fakat sosyoloji, son kua dneminde bu tipten
yaklarnlara yer vermedi.
Bir Estetik Sosyo/ojisi iin [1993] adl taraftar alma
snda, sosyolog Bruno Pequignot'ya gre, Michel Fouca
ult'n un Velasquez stne denemesi [1966], deiik tema
tarla (rnein saray portresi) ve formel altyaplar ereve
sinde (perspektif kullanm, aynalarda yansma) genel
olgular yakalayabilecek bir yaptlar sosyolojisinin olasl
n kantlad . Fakat, bir felsefecinin eseri stnden sos
yoloji yapmak biraz paradoksal olmaktan te, bak as
Yorum disiplinleri
122
yokltrel gndermeler alan), lemesinin ve bireysellemesi
"sosyal sylev"i ya da bir d srecinin hem belirtisi hem de
nemin "sosyogramlarn" arad arac olarak analiz eder [Todo
[Duchet Yaynevi, 1979]. rov, 2ooo]. Daha spesifik etno
Bir baka yorum kategorisi lojik bir perspektifle ise, M i k
kltrel tarihten geliyor: rne hail Bakhtine'in [1965) izinde
in Tzvetan Todorov, Batda giden "etnoeletiri" yaznsal
hmanizmin antropolojisi ile yaptlarda bir devre zg olan
ilgili aratrmasnda, Rne kolektif yaam izgilerinin
sans'ta Felemenk resmn, ekillenmesini grmeyi ama
Rnesans'ta kutsaln dnyevi- lar [Privat, 1994].
123
Bir ikinci sorun analiz edilen yaptlarn dnld
kategoriler sorunudur. Bu nedenle, yerel deerlerin
(kart: evrensel) sn flama ve ltlerini objektif kate
gorilermi gibi kabul edersek a ktrleri kopyalam olu
ruz. rnein Barok sanat sosyolojik adan yorumlamak
iin, simgeledii sanattan (XVII. yzylda resim ve m zik,
XVI I I . yzylda dekoratif sanatlar ve mimarlk) daha son
ra ortaya kan, ve slup betim leme ile kronolojik dilimi
birlikte kullanan "baro k" kavramnn nce kendisinin
yap zmn yapmamz gerekir. Baka bir rnek vere
lim: Birleik Amerika'da [Crane, 1987], Fransa'da [Ver
ger, 1991] avantgard hareketlerin sosyolojik analizini
yaparken, ampirik lekte yaplan eletirileri istatistik
lekteki ilevmi gibi ilernek hatasna debiliriz: r
nein, yaptlar seerek bunlar "sanat hareketi" grupla
rna ay rmak, ve sonra estetik d na kara k onlar eko
nomik, siyasal ve sosyal belirleyenlerine gre snflamak
bu tr bir yanl olur. Sonuta bu, aktrlerin (ve her za
man en bilgili olmayanlarnn) kullanm olduu katego
rileri, bu kategorilerin ortaya k, deiim ve ilevlerine
nce aklk getirmeden kabul etmek olmaz m?
Bir nc problem bu analizierin proje amac ile ilgili
dir, nk bu analizlerde, geleneksel estetie uyan bir
davranla, sanatn idealizasyonuna ve otonomisine kar
klyor. Byle olunca, sosyolojik estetik birinci kuann
daha nce yapt gibi, yaptlarn heteronom niteliinionla
rn bir toplumun ya da bir sosyal snfn ifadeleri diye yo
rumlamak isternek o yaptiara byk bir erk tanmak olur
ki, bu da gene idealize etmektir. Sosyolojiye zg olan
eletiri projesi bunun tersine sanat yaptlarnn yalnzca
biimsel (formel) retimler olduklarn, kendilerine zel
etkilemelere (plastik, yaznsal, mzikal etkilemelere)
ba1ml1 olduklarn, iinde doduklar toplumla ilgili bir ey
12 4
gstermediklerini kabul etmeyi gerektirir. Bu durumda ise
yorumlama, proje olarak amacndan btnyle uzaldam
olacaktr. Sanatn anlamn kendi dnda genel bir btne
(topluma, sosyal snfa) gndererek heteronom olduunu
ve onu idealize etmemeyibirli kte savunmak olmaz: eletiri
ile hermeneutil< arasnda bir seim yapma zorunluluu var
-ya da bak a m z temelden deimelidir.
125
toplumunun iinde bulunduu durumu ve sanatlarn
modernitedeki stats n gsterneyi pek baaramyor:
ada sanatta non-art arasndaki zihinsel ve maddesel
snrlarn sistemli biimde almas sonucunda, ada
sanatlar nerileriyle sanat kavramnn hem gz alc
biimde genilemesine, hem de bu genilii zihinsel dn
yaianna katan sanata yakn kiiler ile, d z/ortak akl snr
larn geerneyerek tepki veren uzak kesim arasnda gide
rek byyen bir kopua yol atlar [ Heinich, 1998a].
Yalnz, yaptlarn yapt bu etkileri incelemek iin et
kisel zincirin iki ucunu tutabilmeliyiz: bir yanda aktrle
rin tasarrufunun, objelerin, kurum larn, mediasyonlarn,
deerler dola mnn betimlenmesi var; yaptlardan ha
reketle ve yaptlar gz nnde tutarak bu yap lmaldr;
dier yanda ise, yaptlarn biimsel zellikleri iinde
-rnein sanatsal bir corpus'ta bireysel yenilikterin ya
n nda tekrar eden deimezler-ve bu tasarrufu kan l
maz klan eyin betimlenmesi var. Sosyoloji bylelikle,
geleneksel deerlendirme kriterlerinin yapsn bozarak,
ya da onlarn imgelem art yaplarn retebilme ya da
hareketlendirme yardamlarn gstererek, "yaptlarn
kendilerine" eilebilir: bunlar nedensel balar, yaptn
deeri, anlam zerine kantlar kotarmak iin deil, ya
ptlarn kendilerini toplum yaamnda d ier aktrler gibi,
doal objeler, makineler ve insanlarla ayn nem ve
"sosyallii" -etkenlii- tayan aktrler gibi ele alr.
Otantiklik rneini ele alalm, sanat yaptiarna ba
mzn bu temel kavramn. Sosyolojik estetik bir sanat
yaptnn neden "otantik" olduunu yalnz soyut biim
de gstermeye alr, ya da daha ileri giderek sanat
yaptnn "yabanc lamasna", otantiklik kaybetmesine
(bk. Watter Benjamin'in yapt) yol aan sosyal sreleri
knar. Eletirel sosyoloji ise onda bir ideolojinin, modern
126
deyile bir "sosyal oluu mun" varln grr. Bu sosyal
oluum , a ktrlerin "sembolik iddet gsterilerek" "este
tik meruiyete inandr lmak" d u rumunda bra kld bu
sreleri maskeleyecektir. Pragmatik sosyoloji ise, "et
nometodolojik" geleneinde, somutta kalarak, yaptlarn
eksperler ve gerekli kiilerce belirlenen hakikilii ilem
lerini inceler; a ktrlerin "otantiklik" balad objelerin
zelliklerinin ve bu ilemin yapld balamlar n envan
terini karr; pragmatik sosyoloji ayrca, "otantik" ola
rak alg lanan bir obje karsnda -bir kutsal emanet, bir
feti, bir sanat yapt karsnda- aktrleri etki altnda
tutan heyecann ne trden olduunu ve bu duyu eylemi
ile objenin zellikleri arasndaki ilikiyi analiz eder.
127
giysilere duygu yklyor; yn belirtmeyi engelliyor); ticari
sal olu ansal olmalarn, isim meta kullanm grmeyecekler
leri belli kiileri belirtmeterini dir: bu belirsiz, karmak konu
engelliyor; zenle katl ve dizili ma bir de bireysel zn oul
olular, onlar atklk durumun lukta bireysellik yitirmesinin
dan kartyor; mzede sergi oluturduu eliki efekti ekle
lenmeleri, satlk olmamalaryla niyor. Bu tr bir operasyon bir
da ticari mallktan kurtuluyorlar. toplama kamp dzeni de d
Atk deillerse, yaam kii ndrebilir (Auschwitz'de giysi
lerden geliyorlar (iz, belki koku ynlarna "Kanada" deniyor
tayorlar); kullanma ak ve du), ve bu kimi seyircide, a
orada birilerine (grnrde da sanata yaknlk duyma ya da
kimseye) ait deiller; hatra da bu sanat kabullenme noktasn
deil bunlar, kiilerle iliki da, zel bir negatif duyarlk
kurmuyorlar (say okluu kii ortaya karabilir.
128
Sanatn bir zellii ok konuturup yazdrmasndadr,
o sze gelmez, sze indirgenmez dense bile: buna yapt
larn "sr perdesi" diyoruz; bu sre, bilinmezleri gste
rilmeden nce analiz gerektirir. Dourduu sylemler
gz nnde tutulmadan, yalnz biimsel ve maddesel
boyutta sanat sosyolojisi yapmak, bu sosyolojin in zel
liini savsaklamak olur. Sosyolog objeleri, yaptlar,
kiileri, sosyal retim koullarn, bunlar merak ediniz
arsnda bulunmasyla, sanatta sosyologluk yapmaz:
sosyolog, aktrlerin, iinde bulunduklar kon umlarda
yukardaki hangi duruma arlk koyarak sanata ve sa
natta deere katlma tarzlar zerine eilerek sanat sos
yolojisi yapar. Baka d eyile, sosyolog "objesini" (geni
anlamyla), ilgi alanlarn kendisi semek durumunda
deildir: o, aktrlerin dnyad a d uru biimlerine gre
devinmelerini kendisine rehber edinir. Bu durumda,
yaptlara, salt olarak, "iyi" ve "kt" sosyoloji uygula
mas d iye bakmak sz konusu olamaz; yaplmas gere
ken en fazla analizde sosyolojik zgnlk derecesini
belirlemektir: bir yaklam ne lde sosyolojid ir, ne
lde dz/ortak akl sylemine kaymtr ya d a baka
bilgi koliarna girer? Sorun budur. Bireysel bakarak,
byk yaptlarn analizini, yorumunu yapmak hep mm
kndr. Yalnz bu sosyoloji d eildir, bu yol bir metot da
gerektirmez. Buna karlk, bir eylemin pragmatik anali
zi, byk apl corpus'larn yapsal analizi gibi analizler
sosyolojik zellik boyutunu artrr, nk pragmatik ve
yapsal analiz aktrler ve baka bilgi disiplinleri tarafn
dan gerekletirilemezler. Buradan da bu analizierin
yararl olduklar karlabilir.
129
Sonu/ Sosyolojinin zorlanmas
130
utan bir uca yaplad gibi sanatsal etkinlii de her
insani' etkinlik gibi yaplar.
Sorun bugn daha ok sosyolojinin kendi iinde ele
alnr: sanat sosyolojisini sosyoloji sorunlar iinde gr
mek sz konusudur. Bu nokta ok nemli, o lde ki
sanat, sanat sosyolojisin i aan, btn sosyologlar bu
gn de dndren ve blen sorunlar douruyor. Bu
nedenle, sunacamz neriler bir saptamadan ok, sos
yolojinin birok "okul" arasnda dalm olduu bir
srada -XXI. yzyl balarnda- sosyoloji pratii ile ilgili
duruumuzu anlatr. Bu bakmdan, bu sonu yazs yaza
r n kiisel ynelimi olarak okunmal d r (daha geni bir
aklama iin, bk. [Heinich, 1998c]).
131
Yaptlar sorunu bylece daha doru bir yaklam g
recektir ve onlar ayrcalkl konumda tutan inceleme
d allarndaki merkezi pozisyonu yitirecektir. Ve sanat
sosyolojisini bir sanat yaptlar sosyolojisine odaklama
nn, yaptlarn kabul grmesi, yapt belirleme modlar, ve
reticiler stats sosyolojilerine zarar verecei anlala
caktr; bu, retmenlik mesleinin morfolojisini, mesle
e zg tasarmlar, renciler demografisini, eitim
m imarisini ya da eitim politikalarn gz nnde tutma
dan, yalnz pedagojik konulara eilen bir eitim sosyalo
jisi ileri srmeye benzer.
132
deerlendirmede, genelle zel, "sosyal"le bireysel ara
snda, sanatn heteronomi ve otonomi kutuplar arasnda
izieye bilecektir.
Eletiriden kmak
Geneliernenin belirsizlii
133
gsterirler: bu, "genele indir Ne var ki bu duru, kendisine
geme"dir, zellikle "tekil d u ru gl aralar saiasa bile,
konumu" deerleri iin devreye sosyolojinin tekelinde deil:
girer; bu deerler, romantik dz/ortak akl da sanat "din
dnem eserleri gibi, tek olan, darlarnn" safyane beenisiy
orijinal, srad olanla kurulur le ve sanata uzak kiilerin
lar. Sosyoloji atlm gcn, sanat idealizmiyle istihza ede
sanatlarn ikin estetik deer bilir. Eletirel d uru sosyolojiye
lerine ve hibir eye indirgene zg deil: yalnz aktrlere
meyecek zelliklerine olan degin bir yetkidir bu, u var ki
"inan"n karsndaki bu eleti eletirel sosyoloji bu yetkiye,
rel durutan ald. bir kuaktr, gz dotdurucu bir
atlm katt.
134
almasnda Bourdieu, sanatsal deerlerin idealize
edilii olgusunu, "basknlk altnda olanlarn" kltre
ulamas n nde engeller olarak, bu deerlerden, sanat
d nyasna bu ilk uzantan uzak tutan paradoksal bir
sonu olarak grr: buradaki kinik, sanat yere indiren
bak, ona yakn olduklar iin kendi deerleriyle elenir
gibi yapanlarn bakdr. Sanat idealize etme ondan
uzak oluun bir sonucu ise de sanatta ba kurmann
nemli bir aracdr ayn zamanda: ne var ki sosyal eit
sizlikterin sosyoloji ile aa karlmas adna bu ideali
zasyonu yadsmak sanata uzak braklnay bu kez sulu
luk duygumuzla ikiye kattamak olur.
135
Sanat ve siyaset
137
midir, yoksa buna bir de insan bilimlerinin -aklamay
elden karmadan- iten kavrama yaklam m katlmaldr?
Aklamac tutu mda nemli olan, istatistik arac kul
lanarak incelenen olgular (objeler, eylemler, dnler)
ile d nedenseilikler (maddesel ve ekonomik balamlar,
sosyal kkenler) arasnda balar saptamaktr. Anlamak
arlkl tutumda ise aktrlerin yaad deneyimlere
tutarllk salayan mantktan, aktrlerin isteyerek ve
kendilerinden istenerek salad ve salamad belge
lere, raporlara dayanarak belirlemek sz konusudur.
Bu iki yakla m atmazlar, birbirlerini btnlerler.
Bir sanat dehas eer anlalmamsa, bu, sanatnn
kendi has zelliklerinden ok gklere karantarla da
aklanabilir, fakat bunu yaparken, onlar iin sanatnn
imgesinin hangi anlamla ykl olduunu ve bu anlam
bilinte ya da bilind isteme nedenlerini belli etmek
gerekir.
139
yanlln n) yerine tutarllk saptamasm (bir kant man
t bir baka manta nasl balanr?) koyar. Sosyoloji
nin tek m isyonu gerekteki doru nun aklanmasdr,
nk gerek determ inizmlerden gemitir diyorsak
eer, bu tutum dnmn onaylamak kolay olmaya
caktr. Fakat ak olan u var, sosyoloji tutarllk tayc
olduklar lde zihinsel tasarmlarn arka planlarn ne
karma grevi sttenerek de retici olur.
Her eyden nce: sanat sosyolojisi zselcilik ile ele
tiri, "inan" ile "inan krkl", "isel analiz" ile "dsal
analiz", "yaptn kendisi" ile yapt stne sylem arasn
da salnmaya adanm deildir: bu sosyoloji, a priori
olarak d nlm bir h iyerariye gre deil, aktrler
deki anlam na gre, kiileri, balamlar ya da objeleri ele
alr, aksiyonlar ve tasarmlar (dogmatik inanma ve tez
inanma sulamalar, yanlmazlk gstericilii dah il) ier
den anlamak amacyla betimler.
142
BAUMOl William . [19661, Performing Arts. The Economie
Dilemma: a Study of Problems Common to Theater, Opera,
Music and Dance, MIT, Cambridge.
BAXANDAll Michael [19721, L '{Ei/ du Quattrocento. L 'usage de
la peinture dans 1'/talie de la Renaissance, Gallimard, Pa
ris, 1985.
BAXAN DAll Michael [19741. Les Humanistes a la decouverte de
la composition en peinture, 1340-1450, Seuil, Paris, 1989.
BAXANDAll Michael [19811, The Limewood Sculptors of Rena
issance Germany, Ya le University Press.
BECKER Howard S. [19821, les Mondes de /'art, Flammarion,
Paris, 1988.
B ElTI NG Hans [19811, l 'lmage et son public au Moyen Age,
Gerard Monfort, Paris, 1988.
BENHAMOU Franoise [20031. l 'economie de la culture, la
Decouverte ("Reperes") , Paris, 4" ed.
BENICHOU Paul [19731. Le Sacre de !'ecrivain. Essai sur tave
nement d'un pouvoir spiritue/ /ai'que dans la France mo
deme, Gallimard, Paris, 1996.
B ENIAM IN Walter [19361, "L'ceuvre d'art a l'ere de sa reproduc
tibilite technique", in Poesie et revolution Denoel, Paris,
1971.
B ESSY Christian et CHATEAU RAYNAUD Francis [1995], Experts
et faussaires. Pour une sociologie de la perception Metai
lie, Paris.
BlOOR David [19831, Sociologie de la logique ou fes limites de
l'epistemologie, Pandore, Paris.
BOIME Albert [19711, The Academy and French Painting in the
Nineteenth Century, Phai-don, londres.
BOlOGNA Ferdinando [19721, Dal/e arti minori a/1'/ndustria/
Design. Storia di una ideologia, laterza, Bari.
BOlTANSKi luc [19751. "la constitution du champ de la bande
dessinee", Actes de la recherche en sciences soda/es, n1.
143
BOLTANSKI Luc et THEVENOT Laurent [19911, De la justifica
tion_ Les economies de la grandeur, Gallimard, Paris.
BONNET jean-Claude (ed.) [19BBI, La Carmagnole des muses.
L 'homme de lettres et l'artiste dans la l?evolution, Armand
Colin, Paris.
BOURDIEU Pierre, avec Luc Boltanski, Robert Castel, jean
Claude Chamboredon [1965l. Un art moyen. Essai sur fes
usages sodaux de la photographie, Minuit, Paris.
BOU RDIEU Pierre, DARBEL Alain [1966l, L' Amour de /'art. Les
musees europeens et leurpublic, Minuit, Paris, ed. 1969.
BOU RDIEU Pierre [1967l, postface a Erwin PANOFSKY, Architec
ture gothique etpensee scolastique, Minuit, Paris.
BOU RDIEU Pierre et D ELSAUT Yvette [19751. "Le couturier et sa
griffe. Contribution a une theorie de la magie", Actes de la
recherche en sdences soda/es, n " 1.
BOURDIEU Pierre [1975l, "L'invention de la vie d 'artiste", Actes
de la recherche en sdences soda/es, n .
BOU R D I EU Pierre [19771. "La production de la croyance: con
tribution a une economie des biens symboliq ues", Actes de
la recherche en sdences soda/es, n 13.
BOU R D I EU Pierre [19791. La Distinction. Critique soda/e du
jugement, Minuit, Paris.
BOU R D I EU Pierre [1984l, "Mais qui a cree les createurs ?",
Questions de sodologie, Minuit, Paris.
BOU R D I EU Pierre [19921. Les Regles de !'art. Genese et struc
ture du champ litteraire, Seuil, Paris.
BOURD IEU Pierre [19941. Libre-echange. Entretiens avec Hans
Haacke, SeuiiLes Presses du Reel, Paris.
BOWN ESS Alan [1989l, The Conditions of Success. How the
Modem Artist Rises to Fame, Thames and H u dson, Lond
res.
BU RCKHARDT jacob [186ol, La Civilisation de la Renaissance
en ltalie, LGF, Paris, 1986.
144
BURKE Peter [19721, Culture and Society in Renaissance lta/y,
Batsford, londres.
BURKE Peter [19781, Popu/ar Culture in Early Modem Europe,
Temple Smith, londres.
CASANOVA Pascale [19981, La Republique mondiale des let
tres, Seuil, Paris.
CASTELNUOVO Enrico [19761, "l' histoire sociale de l'art: un
bilan provisoire", Actes de la recherche en sciences so
cia/es, n6.
CHARlE Christophe [19791. La Crise litteraire a /'epoque du
natura/isme. Roman, theatre, politique, PENS, Paris.
CHARTIER Roger [19871. Lectures et /ecteurs dans la France
d'Ancien Regime, Seuil, Paris.
CLARK Timothy J. [19731. Le Bourgeois abso/u. Les artistes et la
politique en France de 1848 a 1851, Art editions, Vil
leurban ne, 1992.
CLARK Timothy J, [19851. The Painting of Modem Life. Paris in
the Art of Manet and his Fol/owers, Thames and Hudson,
lo nd res.
CLIFFORD James [19881, Malaise dans la culture. L 'ethnogra
phie, la litterature et /'art au XX siecle, ENSBA, 1998.
CRANE Diana [19871, The Transformatian of the Avant-garde.
The New York An World, 1940-1985, Un iversity of Chicago
Press.
CROW Thomas E. [19851, La Peinture et son public a Paris au
dix-huitieme siecle, Macula, 2ooo.
CUCHE Denys [20041. La notian de culture dans fes sciences
soda/es, la Decouverte ("Reperes"), Paris, 3 ed.
DAM ISCH Hubert [19721, Theorie du nuage, Se u il, Paris.
DARRE Yann [2ooo1, Histoire soda/e du cinema franais, la
Decouverte ("Reperes"), Paris.
DE NORA Tia [19951. Beethoven et la construction du genie.
Musique et societe a Vienne, 1792-1803, Fayard, Paris,
1998.
14 5
DESROSI ERES Alain et THEVENOT laurent [20021, Les Catego
e
ries socio-professionne/les, 5 ed., la Decouverte ("Re
peres"), Paris.
DIAZ )ose-luis [19891. "le scenario a uctorial des )eune
France", Textuel, n 22.
DIMAGGIO Pau l [19871. "Ciassifcation in Art", American Socio
logica/ Review, vol. 5 2, aoCit.
DIRKX Paul [2ooo1, Sociologie de la litterature, Armand Colin,
Paris.
DON NAT Olivier [19941. Les Franais face a la culture. De l 'ex
c/usion a l 'ec/ectisme, la Decouverte, Paris.
DONNAT Olivier [19961, Les Amateurs. Enquete sur /es activites
artistiques des Franais, la Documentation franaise, Pa
ris.
DON NAT Olivier [19991. "la stratifcation sociale des pratiques
culturelles et son evolution 1973-1997", Revue franaise de
sociologie, n .
DOSS Erika [19951. Spirit Ples and Flying Pigs. Pub/ic Art and
Cu/tura/ Democracy in American Communities, Smithso
nian lnstitution Press, Washington.
DUBOIS Jacques [19971. Pour Albertine. Proust et le sens du
social, Seuil, Paris.
DUBY Georges [19761, Le Temps des cathedra/es. L 'art et la
societe, 980-1420, Gallimard, Paris.
DU CH ET Claude (ed.) [19791. Sociocritique, Nathan, Paris.
DURKHEIM Emile [1912], Les Formes elementaires de la vie re/i
gieuse, PUF, Paris, 1985.
DUTION Denis (ed.), [19831. The Forger's Art. Forgery and the
Phi/osophy ofArt, University of Califomia Press.
DUVIGNAUD Jean [19651. Socio/ogie du theatre, PUF, Paris.
DUVIGNAUD )ean [19671, Sociologie de /'art, PUF, Paris.
EDELMAN Bemard [2ooo1, La Propriete litteraire et artistique,
PUF, "Que sais-je ?", Paris.
EDELMAN Bernard et HEINICH Nathalie [20021, l 'Art en con
flits. l 'lEuvre de /'esprit entre droit et socio/ogie, La Decou
verte, Paris.
EGBERT Donald Drew [19701, Social Radica/ism and the Arts, A.
Knopf, New York.
ELIAS Norbert [19911, Mozart. Sociologie d'un genie, Seuil,
Paris, 1991.
ESCARPLT Robert [19581, Socio/ogie de la litterature, PUF,
"Que sais-je ?", Paris.
ESCARPIT Robert [1970], le litteraire et le Social. t/ements
pour une sociologie de la litterature, Flammarion, Paris.
ETIEMBLE Rene [1952, 19541. le Mythe de Rimbaud, Gallimard,
Paris.
FAB RE Daniel [19971. Par ecrit. Ethno/ogie des ecritures quoti
diennes, E ditions de la Maison des sciences de l'homme,
Paris.
FAUQUET )oei-Marie et HENNION Antcine [2ooo1, la Grandeur
de Bach. l 'amour de la musique en France au xix' siecle,
Fayard, Paris.
FOUCAULT Michel [1966], les Mots et /es Choses, Gallimard,
Paris.
FOUCAULT Michel [19691. "Qu'est-ce qu'un auteur ?", Bul/etin
de la societe franaise de philosophie, 63, n 3.
FRAENKEL Beatrice [19921, la Signature. Genese d'un signe,
Gallimard, Paris.
FRANCASTEL Pierre [19301, la Sculpture de Versail/es. Essai
sur fes origines et Nvolution du goiit franais classique,
Morance, Paris.
FRANCASTEL Pierre [19511, Peinture et societe. Naissance et
destruction d'un espace plastique, de la Renaissance au
cubisme, Denoei-Gonthier, Paris, 1977.
FRANCASTEL Pierre [19561, Art et technique aux xof et JOf
siec/es, Minuit, Paris.
14 7
FRANCASTEL Pierre [1970], ttudes de socio!ogie de / 'art. Crea
tion picturale et societe, Denoel-Gonth ier, Paris.
FREI DSON Eliot [1986], "Les professions artistiques comme
defi a l 'analyse sociologique", Revue franaise de socio/o
gie, vol. XXVI I, n 3, juillet-septembre.
FURI Vicen [ooo], Sociologia del arte, Catedra, Madrid.
GAMBONI Dario [1983], Un iconoc/asme moderne. Theorie et
pratique du vanda/isme artistique, Editions d ' En-bas, Lau
sanne.
GAMBONI Dario [1989], La Plume et le Pinceau. Odi/on Redon
et la litterature, Min u it, Paris.
G I NZBURO Carlo [1983], Enquete sur Piero de/la Francesca,
Flam marion, Paris, 1983.
GOLDMAN N Lucien [1959], Le Dieu cache, Gallimard, Paris,
1976.
GOLDMANN Lucien [1964], Pour une sociologie du roman,
Gallimard, Paris.
GOMBRICH Ernst H. [1963], Meditations sur un cheval de bois
et autres essais sur la theorie de /'art, W Editions, Paris,
1986.
GOMBRICH Ernst H. [1982], L 'tco/ogie des images, Flam
marion, Paris, 1983.
GOODMAN Netson [1968], Langages de / 'art, Jacqueline Cham
bon, NTmes, 1990.
GRAiiA Cesar [1964], Bohemian versus Bourgeois. French Soci
ety and the French Men of Letters in the Nineteenth Cen
tury, Basic Books, New York.
GREENFELD Liah [1989], Different Worlds. A Sociological Study
of Taste, Choice and Success in Art, Cambridge University
Press.
GRIGNON Claude et PASSERON Jean-Claude [1989], Le Savant
et le Populaire, Gallimard-Seuil, Paris.
GUBBELS Truus et van Hemel Annemoon (eds) [1993], Art Mu
seums and the Price ofSuccess, Amsterdam.
G U I LBAUT Serge [1983], Comment New York vola l'idee d'art
moderne, Jacqueline Chambon, Nimes, 1989.
G UYAU Jean-Marie [1889], L rt au point de vue socio/ogique,
Fayard, Paris, 2001.
HADJI NICOLAOU Nicos [19731. Histoire de /'art et lutte des
classes, Maspero, Paris.
HASKELL Francis [1963], Mecenes et peintres. L 'art et la sadete
au temps du baroque italien, Gallimard, Paris, 1991.
HASKELL Francis [1976], La Norme et le Caprice. Redecouvertes
en art, Flammarion, Paris, 1986.
HAUSER Arnold [19511, Histoire soda/e de /'art et de la littera
ture, Le Sycomore, Paris, 1982.
H EINICH Nathalie [1991], La Gloire de Van Gogh. Essai d'an
thropo/ogie de l'admiration, Minuit, Paris.
HEINICH Nathalie [1993a], Du peintre a l'artiste. Artisans et
academiciens a /'age classique, Minuit, Paris.
HEINICH Nathalie [1993b], "Les objetspersonnes: fetiches,
reliques et ceuvres d 'art", Sociologie de /'art, n" 6.
HEINICH Nathalie [1995l, Harald Szeemann, un cas singulier.
Entretien, L' Echoppe, Paris.
HEINICH Nathalie [1996a], ttre artiste. Les transformations du
statut des peintres et des sculpteurs, Klincksieck, Paris.
H E I N ICH Nathalie [1996b], ttats de femme. L 'identite teminine
dans la tiction occidenta/e, Gallimard, Paris.
H EI N ICH Nathalie [1997a], "Pourquoi la sociologie parle des
ceuvres d 'art, et comment elle pourrait en parler", Socio/o
gie de /'art, n 10.
HEINICH Nathalie [1997bl, " Entre ceuvre et person ne: l'amour
de l ' art en regime de singularite", Communications, no 64.
HEIN ICH Nathalie [1998a], Le Trip/e jeu de /'art contemporain.
Socio/ogie des aris plastiques, Minuit, Paris.
HEINICH Nathalie [1998bl, L rt contemporain expose aux
rejets. ttudes de cas, Jacqueline Chambon, Nimes.
1 49
HEINICH Nathalie [1998el, Ce que /'art fait a la socio/ogie,
Min uit, Paris.
HEIN ICH Nathalie [19991. L 'tpreuve de la grandeur. Prix lifte
raires et reconnaissance, La Decouverte, Paris.
HEIN ICH Nathalie [2000], !tre ecrivain. Creation et identite, la
Decouverte, Paris.
H EIN ICH Nathalie [20021, La sociologie de Norbert Elias, la
Decouverte ("Reperes"), Paris, 2 ed.
HEIN ICH Nathalie et POLLAK Michael [1989], Vienne a Paris.
Portraif d'une exposition, Centre Pompidou-BPI, Paris.
H ENNION Antoine [1981l, Les Professionnels du disque. Une
sociologie des varietes, Metailie, Paris.
HENNION Antoine [1993], La Passion musicale. Une sociologie
de la mediation, Metailie, Paris.
H ENNION Antoine, MAISONN EUVE Sophie et GOMART Emilie
[20011, Figures de l'amateur. Formes, objets, pratiques de
l'amateur de la musique aujourd'hui, la Documentation
franaise, Paris.
HOGOART Richard [19571. La Culture du pauvre, Minuit, Paris,
1970.
so
KLEIN Robert [1970l, La Forme et 1'/nte//igib/e, Ga llimard Paris.
,
s
MARX Karl [185 71. Contribution a la critique de /'economie
politique, Editions sociales, Paris, 1957.
MAUGER Gerard, POUAK Cla u d e F. et PU DAl Bernard [19991.
Histoires de /ecteurs, Nathan, Paris.
MAUSS Mareel [19041, "Esquisse d ' u n e theorie generale d e la
magie", in Sociologie et anthropologie, PUF, Paris, 1950.
15 2
MOULIN Raymonde [1992], l 'Artiste, 1'/nstitution et le Marche,
Flammarion, Paris.
MO U LIN Raymonde [19951. De la valeur de /'art, Flammarion,
Paris.
MOULIN Raymonde et QUEMIN Alain [1993l. "La certification
de la valeur de !'art. Experts et expertises", Anna/es ESC,
48, n6.
NOCHLI N Linda [1988l, Femmes, art et pouvoirs, Jacqueline
Chambon, Nimes, 1993.
ORTEGA Y GASSET jose [1925], The Dehumanization ofArt and
other Essays on Art, Culture, and literature, Princeton Uni
versity Press, 1972.
ORY Pascal [1989], l 'A venture culturelle franaise, 1945-1989,
Flammarion, Paris.
PANOFSKY Erwin [1932], la Perspective comme forme symboli
que, Minuit, Paris, 1975.
PANOFSKY Erwin [1951], Architecture gothique et pensee sco
/astique, Minuit, Paris, 1967.
PANOFSKY Erwin [1955a], Gali/ee critique d'art, les lmpres
sions nouvelles, Paris, 1993.
PANOFSKY Erwin [1955b], l 'fEuvre d'art et ses significations,
Gallimard, Paris, 1969.
PARADEISE Catherine [1998], les Comediens. Profession et
marches du travail, PUF, Paris.
PARKH UST FERGUSON Priscilla [1991], La France, nation litte
raire, Labor, Bruxelles.
PASSERON jean-Ciaude [1986], "Le chasse-croise des ceuvres
et de la sociologie", in Raymonde MOUUN (ed.) , Socio/ogie
de !'art, 1986.
PASSERON Jean-Ciaude et PEDLER Emmanuel [1991], le Temps
donne aux tableaux, CER-COM/IMEREC, Marseille.
PEQU IGNOT Bruno [1991], la Relation amoureuse. Analyse
socio/ogique du roman sentimenta/ moderne, L'Harmattan,
Paris.
153
PEQUIGNOT Bruno [1993], Pour une sodologie esthetique,
l'Harmattan, Paris.
PETERSON Richard (ed.) [1976], The Production of Culture,
Sage, londres.
PEVSNER Nikolaus [1940], l es Academies d'art, Gerard Mon
fort, Paris, 1999.
PLATINER Stuart [1996], High An, Down Home. An Economie
Ethnography ofa loca/ Art Market, The U n iversity of Chi
cago Press.
PLEKHANOV Georges [19121, l 'Art et la vie soda/e, Editions
sociales, Paris, 1975.
POGGIOLI Renato [1962l, The Theory of the Avant-Garde, Har
vard University Press, 1968.
POM IAN Krzysztof [1987], Col/ectionneurs, amateurs et cu
rieux, Paris, Venise: xvl-xv11l siec/e, Gallimard, Paris.
PONTON Remy [1975l, "Naissance du roman psychologi
que", Actes de la recherche en sciences soda/es, no 4, juil
let. POULOT Dominique [1997l. Musee, nation, patrimoine:
1789-1815, Gallimard, Paris.
15 4
RAYNAUD Dominique [1999], L'emergence d ' une sociologie
des ceuvres: une eva luation critique, Cahiers internatio
naux de sociologie, vol. 106
R EAU Louis [1958], Histoire du vandalisme. L es monuments
detruits de !'art franais, Laffont, Paris, 1994. ROUBINE Jean
Jacques [1980], Theatre et mise en scene 1880-1980, P U F,
Paris.
SAINT MARTIN Monique DE [1990], Les Femmes ecrivains
et le champ litteraire", Actes de la recherche en sciences
sociales, n 83, juin.
SAPIRO Gisele [1999], La Guerre des ecrivains. 1940-1953
Fayard, Paris.
SCHAPI R O Meyer [1953], Style, artiste et societe, Gallimard
Paris, 1982.
SCHELER Max [1933], Le Saint, le Genie, le Heros, Egloff, Fri
bou rg, 1944
SCH CKING Levi n [1923], The Sociology of Literary Taste, Ro
utledge and Kegan Paul. Londres.
SElGEL Jerrold [ 1987], Paris boheme. Cultu re et politique a ux
marges de la vie bou rgeoise, 1830-1930, Gallimard Paris,
1991.
SH USTERMAN Richard [1991], L n a /'efat vif. La pensee pragma
tiste et l'esthetique populaire, Minuit, Paris, 1992.
SI MM EL Georg [1925], La Tragedie de la culture et autres es
sais, Rivages, Marseille, 1988.
SM ITH Bernard [1988], The Death of the Artist as Hero. Essays
in History and Culture, Oxford U n iversity Press, Melbourne.
SOULI LLOU Jacques [1995], L 'lmpunite de /'art, Se u il, Paris.
155
TEYSSEDRE Bemard [19571. Roger de Piles et tes debats sur le
coloris, La Bibliotheque des arts, Lausanne.
TH I ESSE Anne-Marie [1984l. le Roman du quotidien. Lecteurs
et lectures popu/aires a la Belle-tpoque, Le Chemin vert,
Paris.
TODOROV Tzvetan [19951. la Vie commune. Essai d'anthropo
logie generale, Seuil, Paris.
TODOROV Tzvetan [2oool, ttoge de l'individu. Essai sur la pein
ture flamande de la Renaissance, Adam Bi ro, Paris.
URFAUNO Philippe [19891. "Politiques culturelles: mecenat
cache et academies invisibles", l 'Anme sociologique, n89.
URFAUNO Phi lippe [19901, Quatre voix pour un opera. Une
histoire de !'opera Bastille, Metailie, Paris.
URFAUNO Phi lippe [1996l, L 'lnvention de la politique cultu
relle, La Documentation franaise, Paris.
U RFAUNO Philippe et VILKAS Catherine [1995l, les Fonds
regionaux d'art contemporain. la Delegation du jugement
esthetique, L'Harmattan, Paris.
VAISSE Pierre [19951. la Troisieme Republique et tes peintres,
Flammarion, Paris.
VANDENBERG H E Frederic [oool, la sociologie de Georg Sim
me/, La Decouverte ("Reperes"), Paris.
VEBLEN Thorstein [1899l. Theorie de la classe de loisir, Galli
mard, Paris, 1970.
VERDRAGER Pierre [20011, le Sens critique. La reception de
Nathalie Sarraute par la presse, L'Harmattan, Paris.
VERGER Annie [19911, "Le champ des avant-gardes", Actes de
la recherche en sciences sociales, n88.
VERON Eliseo et LEVASSEUR Martine [19831. Ethnographie de
l'exposition: l'espace, le corps et le sens, Centre Pompi
dou-BPI, Paris.
VESSILUER-RESSI Michele [1982l, Le Metier d'auteur, Dunod,
Paris.
156
VIALA Alain [1985], Naissance de l'ecrivain. Sociologie de la
litrerature a l'age classique, Minuit, Paris.
WACKERNAGEL Martin [1938], The World of the Florentine
Renaissance artist. Projects and Patrons, Workshop and
Art Market, Princeton Un iversity Press.
WARNKE Martin [1985], l'Artiste et la cour. Aux origines de
l'artiste moderne, Editions de la Maison des sciences de
l'homme, Paris, 1989.
WEBER Max [1921], Socio/ogie de la musique, Metailie, Paris,
1998.
WH ITE Harrison et Cynthia [1965], La Carriere des peintres au
XIX' siecle, Flammarion, Paris, 1991.
WI LLIAMS Raymond [1958], Culture and Society, Anehor Book
Edition, New York.
WIITKOWER Rudolf et Margot [1963], Les Enfants de Saturne.
Psycho/ogie et comportement des artistes, de I'Antiquite a
la Revolution franaise, Macula, 1985.
WOLFF )anet [1981], The Social Production of Art, Macmillan,
lo ndres.
WOlFF )anet [1983], Aesthetks and the Sodology ofArt, Geor
ge Alien & Unwin, londres.
ZILSEL Edgar [1926], Le Genie. Histoire d'une notion, de I'Anti
quite a la Renaissance, Mi nu it, Paris, 1993.
ZOLBERG Vera [1990], Constructing a Sociology of the Arts,
Cambridge University Press.
ZOLBERG Vera et CH ERBO )oni (eds) [1997], Outsider art: Con
testing boundaries in contemporary culture, Cambridge
University Press.
15 7
SRNRT SOSYOLOJISI
NATHALIE HEINICH
ISBN 978-605-5809-67-6
BAGLAM
1 1111 1 11111 1 1 11111 1 1111 1
9 786055 809676