You are on page 1of 171

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΩΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΚΟΣΜΑΣ Σ. ΤΣΕΛΙΓΚΑΡΙΔΗΣ

ΟΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΕΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ


ΤΟΥ 1908 ΚΑΙ ΤΟΥ 1912:
Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
2008
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΩΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ
ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΚΟΣΜΑΣ Σ. ΤΣΕΛΙΓΚΑΡΙΔΗΣ

ΟΙ ΟΘΩΜΑΝΙΚΕΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ


1908 ΚΑΙ ΤΟΥ 1912:
Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
2008
Περιγραφή εξωφύλλου

Επιστολικό δελτάριο (Carte-postale) της εποχής του Νεοτουρκικού


Κινήματος, εμπνευσμένο από την πτώση του δεσποτικού χαμιτικού
καθεστώτος, την αποκατάσταση της ελευθεροτυπίας και την επαναφορά
του Συντάγματος του 1876. Ανήκει στο αρχείο του Εβραϊκού Μουσείου
Θεσσαλονίκης (Ε.Μ.Θ.). ∗

Επιβλέπων καθηγητής: Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος

Ημερομηνία έγκρισης: 05/06/2008

Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και


Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το
Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα.


Η Κα Έρρικα Περαχιά-Ζεμούρ, διευθύντρια του Ε.Μ.Θ., στο οποίο εργάζομαι από τον
Αύγουστο του 2006, είχε την ευγενή καλοσύνη να μου το παραχωρήσει, ώστε να το
χρησιμοποιήσω ως εξώφυλλο στην παρούσα εργασία. Κι από τη θέση αυτή θα ήθελα να
ευχαριστήσω το Ε.Μ.Θ.
Στους παππούδες μου,
Κοσμά και Δάφνη
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 4
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 6
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 13
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι.
I. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ
ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908: 18-39
I.I. Η επαναφορά του συντάγματος του 1876 18
I.II. Η ελληνική στάση έναντι του κινήματος 29
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ.
II. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ: 41-60

II.I. Το ελληνικό υπόμνημα του Αυγούστου 1908 41


II.II. Απόπειρες οργάνωσης της ελληνικής πολιτικής 52

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ.
III. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ: 62-93
III.I. Εκλογικός νόμος, εθνοπολιτικές παρατάξεις και
απογραφικά δεδομένα 62

III.II. Οι εκλογές του φθινοπώρου 1908 78

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV.
IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΙΣ
ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ: 95-109
IV.I. Μετεκλογικοί παροξυσμοί 95
IV.II. Κοινοβουλευτικές κι άλλες αντιπαραθέσεις 103
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V.
V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912: 111-131
V.I. Προεκλογικοί πολιτικοί συσχετισμοί 111
V.II. Οι εκλογές της άνοιξης 1912 118

ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ 133
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΓΓΡΑΦΩΝ 139
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 149
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ 162
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΩΝ 165
ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

• Α.Α.Κ.: Άνευ Αριθμού Κατατάξεως


• Α.Υ.Ε.: Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών
• Γ.Ε.Σ./Δ.Ι.Σ.: Γενικό Επιτελείο Στρατού/Διεύθυνση Ιστορίας
Στρατού
• Δ.Ι.Ε.Ε.Ε.: Δελτίο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της
Ελλάδος
• Ε.Ι.Ε.: Ελληνική Ιστορική Εταιρεία
• Ε.Μ.Ε.Ο. «Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική
Οργάνωση»
• Ε.Μ.Σ. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών
• Ι.Α.Μ.: Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας
• Ι.Ε.Ε.: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους
• Ι.Μ.Χ.Α.: Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου
• κ.ε. και εξής
• Κ.Ε.Μ.Ι.Τ.: Κέντρο Έρευνας Μακεδονικής Ιστορίας και
Τεκμηρίωσης
• Κ.Ε.Π.: Κομιτάτο «Ένωση και Πρόοδος»
• Κ.Ε.Σ.: «Κόμμα Ελευθερίας και Συνεννόησης»
• Κ.Ι.Θ.: Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης
• Κ.Ο.Φ.: «Κόμμα Οθωμανών Φιλελευθέρων»
• Μ.Η.Π.Σ.: Μακεδονικόν Ημερολόγιον Παμμακεδονικού
Συλλόγου
• Μ.Ι.Ε.Τ.: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
• Μ.Μ.Α.: Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα
• ν.η.: νέο ημερολόγιο
• Ο.Κ.: «Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως»
• Π.Ε.: Πολιτική Επιθεώρησις
• Π.Ο.: «Πανελλήνιος Οργάνωσις»
• Π.Σ.: «Πολιτικός Σύλλογος»
• χ.τ.: χωρίς τόπο
• χ.χ.: χωρίς χρόνο

• Cd.: Command
• I.M.E.S.: International Journal of Middle East Studies
• ff.: folio
• F.O./P.R.O.: Foreign Office/Public Records Office
• N.A.U.S.A.: National Archives of the United States of
America
• H.C.P.P.: House of Commons (British) Parliamentary
Papers
• HHStA/PA: Haus-, Hof- & Staatsarchiv/Politisches Archiv
• r.: recto
• v.: verso

-4-
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Η περίοδος από την επαύριο της ελληνικής περιπέτειας στον
ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 μέχρι και το πέρας των Βαλκανικών
Πολέμων, με ενδιάμεσο σταθμό τις εξελίξεις που δρομολόγησε στην πορεία
του Μακεδονικού Ζητήματος το Νεοτουρκικό Κίνημα του 1908, αποτελεί
ένα από τα προσφιλή θέματα της ιστορικής μελέτης. Από την έναρξη της Β´
Συνταγματικής Περιόδου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κι εφεξής η
ελληνόγλωσση και αλλόγλωσση βιβλιογραφία βρίθει από μελέτες για τη
Νεοτουρκική Επανάσταση. Η απόπειρα μετάβασης από τη στρατιωτική
διαπάλη των εθνοτήτων στη Μακεδονία στην πολιτική οργάνωση των εθνικών
φορέων, εν όψει των πολιτικών και εκλογικών συνακόλουθων της
Νεοτουρκικής Επανάστασης, καθώς και τα πολιτικά κι εθνικά
διακυβεύματα αυτής της μετάβασης, είναι ζητήματα που είτε καλύφθηκαν
μονομερώς είτε ήγειραν νέα ερωτήματα. Η παρούσα εργασία θα επιχειρήσει
να απαντήσει στα ερωτήματα αυτά, συγκεντρώνοντας ιστορικά τεκμήρια και
να τα συνθέσει σε μία κατά το δυνατόν ολοκληρωμένη ενότητα.
Γεωγραφικά η εργασία τοποθετείται στα δύο από τα τρία βιλαέτια της
Μακεδονίας, της Θεσσαλονίκης και του Μοναστηρίου. Ο λόγος που
επιλέγονται εδώ οι συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές ως σημείο
αναφοράς είναι διττός. Αφενός η Θεσσαλονίκη και το Μοναστήρι αποτέλεσαν
την κοιτίδα όπου ανδρώθηκε και εξερράγη το Νεοτουρκικό Κίνημα,
αφετέρου αποτέλεσαν τα κέντρα -ιδιαίτερα η Θεσσαλονίκη, όπου και το
ελληνικό Γενικό Προξενείο- τα οποία επωμίστηκαν το βάρος για τη
διεξαγωγή των βουλευτικών εκλογών. Όσο δε αφορά στην χρονική περίοδο
1908-1912, αρκεί να αναφερθεί ότι η έναρξη της περιόδου εγκαινιάζει για
τη Μακεδονία μία νέα φάση στο Μακεδονικό Ζήτημα, ελπιδοφόρα αρχικά,
περιπετειώδη αργότερα, η οποία ολοκληρώνεται τον Οκτώβριο του 1912 με
την οριστική ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό Βασίλειο.
Στόχος της παρούσας εργασίας ήταν εξαρχής να μην επικεντρώσει
μόνο σε ελληνικές πηγές (προξενικές αναφορές και ετήσιες εκθέσεις ως επί
το πλείστον), στις οποίες έχει βασιστεί -στο μεγαλύτερο μέρος της- η
ελληνόγλωσση βιβλιογραφία για τις πολιτικές εξελίξεις στη Μακεδονία. Για
την όσο το δυνατόν σφαιρικότερη πραγματοποίηση του παρόντος
εγχειρήματος η έρευνα στράφηκε προς τρεις κύριες κατευθύνσεις:

-6-
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Όσον αφορά στην έρευνα των αρχειακών πηγών, με βάση τις οποίες
δομήθηκε -στο μεγαλύτερο μέρος της τουλάχιστο- η παρούσα εργασία, το
Αρχείο του Κ.Ε.Μ.Ι.Τ. του Μ.Μ.Α. αποτέλεσε πραγματική τράπεζα
πληροφοριών. Στο Κ.Ε.Μ.Ι.Τ. ξεκίνησε και ολοκληρώθηκε η έρευνα, με
ορισμένους ενδιάμεσους σταθμούς στους οποίους πρόκειται να γίνει
αναφορά παρακάτω. Στο Κ.Ε.Μ.Ι.Τ. λοιπόν έγινε μια επίπονη και
χρονοβόρα προσπάθεια να αξιοποιηθεί η φρενίτιδα της επιστολογραφίας των
Προξενείων της Βρετανίας και της Αυστρίας στη Θεσσαλονίκη, για την
αναζήτηση της οποίας έγινε ενδελεχής έρευνα. Η αναζήτηση πληροφοριών
στην αλληλογραφία των Βρετανών και Αυστριακών διπλωματών στη
Θεσσαλονίκη με τα Υπουργεία των Εξωτερικών για τα έτη 1908-1912
οδήγησε στη συγκέντρωση μεγάλου όγκου διπλωματικών εγγράφων.
Παράλληλα, επιχειρήθηκε να μελετηθεί μεγάλο τμήμα της αλληλογραφίας
του βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών με το Προξενείο του στη
Θεσσαλονίκη και με την Πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη κατά τη διάρκεια
του δεύτερου ημίσεος του έτους 1908. Η αλληλογραφία αυτή υπάρχει στα
House of Commons [British] Parliamentary Papers (H.C.P.P.), στα Αρχεία
της Αγγλικής Βουλής των Κοινοτήτων, ο δε σχετικός αρχειακός τόμος που
αφορά στο δεύτερο ήμισυ του έτους 1908 συμπλήρωσε σαφώς πολλά κενά
που προέκυψαν κατά το στάδιο της έρευνας. Το εμπορικό κυρίως
ενδιαφέρον των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής συνιστά και το λόγο για τον
οποίο στράφηκε η προσοχή και σε μία ακόμη πηγή, το αμερικανικό
Προξενείο, τμήμα της αλληλογραφίας του οποίου βρίσκεται στο Κ.Ε.Μ.Ι.Τ.
Ερευνώντας την αλληλογραφία αυτή κατά το έτος 1908 κατέστη απολύτως
σαφές ότι οι Η.Π.Α., την παρούσα χρονική περίοδο ενδιαφέρονταν
αποκλειστικά και μόνον για τις οικονομικής φύσης προοπτικές που
ανοίγονταν για την αμερικανική αγορά στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης,
αδιαφορώντας σχεδόν επιδεικτικά για τις κρίσιμες πολιτικές εξελίξεις στην
ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας. Πάραυτα, οι βουλευτικές εκλογές δεν
άφησαν τελείως αδιάφορη την αμερικανική διπλωματία, ώστε ξαφνικά, τον
Οκτώβρη του 1908, ο Αμερικανός πρόξενος, ορμώμενος από τις
νεοτουρκικές εκλογικές αλχημείες και την εφαρμογή της πολιτικής του
«διαίρει και βασίλευε» πήρε ανοικτά θέση για την πολιτική των Νεοτούρκων.
Τέλος, στο Κ.Ε.Μ.Ι.Τ. ερευνήθηκαν δύο ακόμη αρχειακές ενότητες, τμήμα

-7-
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

του αρχείου του Γενικού Επιτελείου Στρατού (Γ.Ε.Σ.)/Διεύθυνσης Ιστορίας


Στρατού (Δ.Ι.Σ.), όπως επίσης και αντίγραφα από το Ιστορικό Αρχείο του
Υπουργείου Εξωτερικών κατά το δεύτερο ήμισυ του έτους 1908. Όλες
σχεδόν οι προαναφερθείσες αρχειακές συλλογές βρίσκονται στο Κ.Ε.Μ.Ι.Τ.
μικροφωτογραφημένες. Αναφορικά με τους ενδιάμεσους σταθμούς για τους
οποίους έγινε λόγος παραπάνω, πρέπει να αναφερθεί ότι ιδιαιτέρως
σημαντικές αναφορές ευρέθησαν στο Αρχείο του Αθανάσιου Σουλιώτη-
Νικολαΐδη, το οποίο βρίσκεται στην κατοχή της Γενναδείου Βιβλιοθήκης
στην Αθήνα και για την έρευνα του οποίου κρίθηκαν απαραίτητες δύο
επισκέψεις μου. Κλείνοντας, στο Αρχείο του Ι.Μ.Χ.Α. μελετήθηκαν τα
αρχεία των αξιωματικών Παναγιώτη Γ. Δαγκλή και Αλέξανδρου Οθωναίου,
εκ των οποίων αξιοποιήθηκαν εκθέσεις και προξενικές αναφορές που
αφορούν στην κατάσταση στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης από το καλοκαίρι του
1908 και μέχρι την άνοιξη του 1909, οπότε και σοβαρές εξελίξεις στο
εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έθεσαν σε εγρήγορση τους
ελληνικούς φορείς δράσης στη Μακεδονία.
Παράλληλα με την έρευνα στους προαναφερθέντες φορείς, έγινε
προσπάθεια να συγκεντρωθούν εκδεδομένες αρχειακές συλλογές. Τέτοιος
είναι επί παραδείγματι ο τρίτος τόμος της εκδοτικής τριλογίας του Μ.Μ.Α. Η
τελευταία φάση της ένοπλης αναμέτρησης στη Μακεδονία (1907-1908). 100
έγγραφα από το Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδος,
Περσεφόνη Γ. Καραμπάτη, Πελαγία Γ. Κολτούκη, Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης,
Φωτεινή Ι. Τολούδη (επιμ.-σχολ.), ο οποίος περιλαμβάνει 100 αδημοσίευτα
έγγραφα, ομοίως η συλλογή του F. R. Bridge, Austro-Hungarian Documents
Relating to the Macedonian Struggle, 1896-1912, καθώς και τα εκδεδομένα
αρχεία των αξιωματικών Παναγιώτη Γ. Δαγκλή, Αναμνήσεις-Έγγραφα-
Αλληλογραφία, υπό την επιμέλεια του Ξ. Λευκοπαρίδη και του Αθανάσιου
Σουλιώτη-Νικολαΐδη, Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως, που επιμελήθηκαν οι
Θ. Βερέμης και Κ. Μπούρα.
Οι δύο λοιπές έρευνες έχουν να κάνουν αφενός με τον Τύπο της
εποχής, αφετέρου με μία συλλογή βοηθημάτων. Στην πρώτη περίπτωση
μελετήθηκαν εννιά ελληνικές εφημερίδες, στα φύλλα των οποίων
παρέχονται πληροφορίες για την πολιτική ζωή στη Μακεδονία.
Απομονώνοντας την προπαγανδιστική τακτική ή την μεροληπτική υπέρ της

-8-
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

ελληνικής πλευράς και κατά ορισμένων εθνοτήτων της Μακεδονίας στάση


αυτής της αρθρογραφίας, έγινε αυστηρή επιλογή σημείων έπειτα από
διασταύρωση των πληροφοριών άρθρων, προξενικής αλληλογραφίας και των
σχετικών βοηθημάτων. Οι εφημερίδες αυτές είναι η Αλήθεια και η μετέπειτα
Νέα Αλήθεια υπό τη διεύθυνση του Ι. Κούσκουρα, Φάρος της Θεσσαλονίκης
του Ν. Γκαρπολά, Το Φως, εφημερίδα του Μοναστηρίου υπό τον Β. Νώτη, το
Εμπρός του Δ. Καλαποθάκη και η Σκριπ, που εκδιδόταν στην Αθήνα. Φύλλα
των τεσσάρων πρώτων βρέθηκαν και μελετήθηκαν στη Δημοτική Βιβλιοθήκη
Θεσσαλονίκης, ενώ οι δύο τελευταίες διατίθενται στο διαδίκτυο, στην
ιστοσελίδα της Εθνικής Βιβλιοθήκης των Αθηνών. Φύλλα των εφημερίδων
Πολιτική Επιθεώρησις του Γ. Θεοχαρείδη, Ισοπολιτεία του Χ. Βαμβακά και
Πρόοδος του Κ. Π. Σπανούδη, που εκδίδονταν στην Κωνσταντινούπολη,
βρέθηκαν και ερευνήθηκαν στο Αρχείο του Σουλιώτη-Νικολαΐδη στη
Γεννάδειο Βιβλιοθήκη.
Τέλος, σε ό,τι αφορά στα βοηθήματα που χρησιμοποιήθηκαν, αυτά
συνίστανται ως επί το πλείστον σε απομνημονεύματα πρωταγωνιστών της
εποχής και επιλεγμένων αγγλόγλωσσων, γερμανόγλωσσων και
ελληνόγλωσσων συγγραμμάτων που αφορούν στη συγκεκριμένη θεματική
και που θεωρούνται πια κλασικά. Κοντά στις κλασικές αυτές μελέτες,
επιχειρήθηκε να συγκεντρωθεί και να διασταυρωθεί με αυτές μία σειρά
πρόσφατων εκδόσεων και δημοσιεύσεων, οι οποίες φέρνουν στην επιφάνεια
νέα στοιχεία για το υπό εξέταση θέμα και αντιμετωπίζουν το συγκεκριμένο
χωροχρόνο από διαφορετικές οπτικές.
Κατά την εκπόνηση της εργασίας ανέκυψε ποικιλία προβλημάτων
που δυσχέρανε ιδιαιτέρως την περάτωσή της. Καταρχάς, η προσπάθεια να
αξιοποιηθεί μεγάλος όγκος αρχειακού υλικού δημιούργησε τις περισσότερες
ίσως δυσκολίες. Οι δυσκολίες αυτές κυμάνθηκαν από τα δυσανάγνωστα
σημεία των μικροφωτογραφημένων λήψεων των αρχείων και πολλές φορές
κακογραμμένα κείμενα των συντακτών, που στάθηκε αδύνατο να
διαβαστούν μέχρι την υπερβολικά δυσχερή απόπειρα να διασταυρωθούν οι
παρεχόμενες πληροφορίες, να απομακρυνθούν μεροληπτικές στάσεις και
προπαγανδιστικές τακτικές και τελικά να συντεθούν οι αντλούμενες γνώσεις
σε μία λογική αλληλουχία. Ομοίως, πολλά προβλήματα προέκυψαν από την
ανάγνωση της τρέχουσας επικαιρότητας στις ημερήσιες ή εβδομαδιαίες

-9-
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

ελληνόγλωσσες εφημερίδες, δεδομένου ότι πολλές φορές οι πληροφορίες


που παρείχε η μία εφημερίδα προσέκρουαν στις αντίστοιχες μιας άλλης.
Ιδιαίτερα δύσκολη αποδείχθηκε η προσπάθεια να δοθούν συγκεντρωτικά
αποτελέσματα διαφόρων υποδιοικήσεων των βιλαετίων Θεσσαλονίκης και
Μοναστηρίου κατά τη διάρκεια του πρώτου γύρου των βουλευτικών
εκλογών. Συναφή ήταν και τα προβλήματα που προέκυψαν από τη μελέτη
της υπάρχουσας βιβλιογραφίας, η οποία αποδείχτηκε αντιφατική σε σειρά
ζητημάτων. Τέτοιος ήταν, λόγου χάρη, ο συνολικός αριθμός των Ελλήνων
βουλευτών που αναδείχτηκαν στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο μετά τις εκλογές
του 1908, ένα ζήτημα για το οποίο δεν έχει δοθεί, μέχρι σήμερα τουλάχιστο,
αδιαμφισβήτητη απάντηση. Τέλος, δεν πρέπει να μείνει στο περιθώριο το
γεγονός ότι η παρακολούθηση των πολιτικών εξελίξεων στη Μακεδονία, από
το τελευταίο τέταρτο ακόμη του 19ου -αν όχι από πολύ παλαιότερα- αποτελεί
μία θεματική η οποία είναι από φύσεως ελκυστική και προκλητική, πλην
όμως δυσνόητη, γριφώδης και πολλές φορές απρόβλεπτη, διαπιστώσεις στις
οποία κατέληξαν πολλοί εκ των μελετητών της.
Η εκπόνηση μιας μεταπτυχιακής διατριβής είναι το αποτέλεσμα
συστηματικής και μεθοδευμένης, πλην όμως μοναχικής και κοπιώδους
προσπάθειας. Στην προκειμένη, βεβαίως, περίπτωση οι δυνατότητες και οι
δυνάμεις του γράφοντος θα ήταν δραματικά περιορισμένες, εάν δε
συνέπρατταν στην περάτωσή της λίγοι, αλλά καθοριστικής συμβολής
άνθρωποι-αρωγοί. Η επιστημονική συνεργασία που είχα κατά καιρούς με
τον Κο Βασίλειο Κ. Γούναρη, Αναπληρωτή Καθηγητή της Ιστορίας των
Νεοτέρων Χρόνων στο Τμήμα και Αρχαιολογίας του Αριστοτέλειου
Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης υπήρξε πάντοτε άριστη και τον ευχαριστώ
ιδιαιτέρως. Σε αυτόν επίσης οφείλω την απόφαση να ασχοληθώ με το παρόν
θέμα, δεδομένου ότι σχετικά γρήγορα συντάχτηκα με την άποψή του ότι η
Μακεδονία της περιόδου αυτής εξακολουθεί να παρέχει ευκαιρίες για
γόνιμο προβληματισμό. Επίσης άψογα συνεργάστηκα με τον φίλο Κο
Άγγελο Χοτζίδη, συνεργάτη στο Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, όπου
εργάστηκα για 14 περίπου μήνες. Τον ευχαριστώ για την πολύτιμη βοήθειά
του κατά το στάδιο της έρευνας των αρχειακών πηγών στο Κ.Ε.Μ.Ι.Τ. Τον Κο
Πωλ Χάγουελ ευχαριστώ για το ενδιαφέρον του και την τιμή που μου έκανε
να μου εμπιστευθεί τμήμα του ερευνητικού του κόπου. Πλάι στους

- 10 -
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

προαναφερθέντες θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή μου


Κο Ιωάννη Κολιόπουλο, Καθηγητή της Ιστορίας των Νεοτέρων Χρόνων στο
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου
Θεσσαλονίκης. Στο πλαίσιο της απόδοσης τιμής στη συμπαράστασή τους
επιθυμώ να εκφράσω τις εκ βαθέων ευχαριστίες μου στην οικογένειά μου, ο
δεσμός με την οποία ήταν, είναι και θα είναι βαθύτατα ψυχικός και για τον
λόγο τούτο πηγαίος, αυθεντικός και τελικά αληθινός. Τέλος, στο πλευρό μου
στάθηκε όλον αυτό τον τελευταίο χρόνο ο άνθρωπος που με τη διακριτική
του παρουσία ή απουσία, την ψυχική υποστήριξη και τη στάση ζωής έδωσε
ξεχωριστό νόημα σε ό,τι καλείται σύντροφος, η σύντροφός μου. Την
ευχαριστώ που υπάρχει.
Κοσμάς Σ. Τσελιγκαρίδης

- 11 -
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η έναρξη του 20ού αιώνα αποτελεί αφετηρία σημαντικών εξελίξεων για
την ιστορία της Μακεδονίας. Η ελληνοτουρκική κρίση του 1896-1897
εγκαινίασε για την ελληνική εξωτερική πολιτική μία περίοδο
απομονωτισμού, αναγκάζοντας παράλληλα την ελληνική κυβέρνηση να
στρέψει την προσοχή της στο εσωτερικό της χώρας, στην ανασυγκρότηση του
στρατού και στη συγκράτηση της ελεύθερης πτώσης που διέγραφαν οι
δημοσιονομικοί δείκτες του ελληνικού κράτους. 1 Στη Μακεδονία η διαπάλη
των εθνοτήτων (millet) επιτάθηκε με την ίδρυση, ήδη από το 1893, της
βουλγαρικής «Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης» (στο
εξής Ε.Μ.Ε.Ο.). Οι πατριαρχικοί πληθυσμοί υφίσταντο ασφυκτικές πιέσεις
να προσχωρήσουν στην Εξαρχία.
Η κατάσταση περιπλέχθηκε στα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα με την
παρέμβαση των ευρωπαϊκών Δυνάμεων. Το Φεβρουάριο του 1903
υποβλήθηκε στην Υψηλή Πύλη μεταρρυθμιστικό σχέδιο ανασυγκρότησης
της Μακεδονίας, που έμεινε γνωστό ως Μεταρρυθμιστικό Σχέδιο της
Βιέννης, στάθηκε όμως αδύνατο να εφαρμοστεί. Η εξέγερση του προφήτη
Ηλία (Ίλιντεν) το καλοκαίρι αποτέλεσε την αφορμή ώστε τον Οκτώβριο του
ίδιου έτους να υποβληθεί στο σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ Β´ (Abdul Ηamid)
(1876-1909) δεύτερο σχέδιο μεταρρύθμισης τμημάτων των βιλαετίων της
Μακεδονίας, γνωστό ως πρόγραμμα της Μυρστέγης (Mürzsteg). Το
πρόγραμμα προέβλεπε μεταξύ άλλων την οργάνωση της χωροφυλακής με
την ενεργητική συνδρομή αξιωματικών των Δυνάμεων και την ενίσχυση του
μουσουλμάνου γενικού επιθεωρητή της Μακεδονίας με την ταυτόχρονη
παρουσία δύο εκπροσώπων-ειδικών απεσταλμένων των Δυνάμεων, ενός
Αυστριακού και ενός Ρώσου. Σύμφωνα με την τρίτη διάταξη του
μεταρρυθμιστικού προγράμματος, η επίτευξη μερικής σταθερότητας στην
περιοχή θα συνοδευόταν από μία προσπάθεια «να επαναπροσδιοριστούν τα
εδαφικά όρια των διοικητικών ενοτήτων προκειμένου να κατανεμηθούν
ορθολογικότερα οι διάφορες εθνότητες». 2

1 Douglas Dakin, Η ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923, Α. Ξανθόπουλος (μτφρ.), Αθήνα:


Μ.Ι.Ε.Τ., 2001, σ. 236-41.
2 Για τις προτάσεις των Δυνάμεων περί μεταρρύθμισης στη Μακεδονία, έτσι όπως αυτές

προέκυψαν από το πρόγραμμα της Μυρστέγης τον Οκτώβριο του 1903, βλ. Steven W.
Sowards, Austria-Hungary and the Macedonian Reforms 1902-1908, Indiana 1981, σ.

- 13 -
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 

Η έναρξη της ένοπλης φάσης του Μακεδονικού Ζητήματος στα 1904


υπήρξε συνέπεια αυτής της διάταξης του μεταρρυθμιστικού σχεδίου των
Δυνάμεων. Τα ενδιαφερόμενα κράτη θεώρησαν ότι επέκειτο ο οριστικός
διαμελισμός των μακεδονικών εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
μεταξύ των Δυνάμεων και έκριναν σκόπιμο να προβάλλουν τις αξιώσεις
τους. 3 Τέσσερα χρόνια μετά και με τις ένοπλες διαμάχες να συνεχίζονται, οι
δυο βασικοί πρωταγωνιστές αυτής της παρατεταμένης, πλην όμως
φθίνουσας, σύγκρουσης, Έλληνες και Βούλγαροι, είχαν καταπονηθεί. 4
Στο βιλαέτι της Θεσσαλονίκης, τις ένοπλες διενέξεις διέκοψε
αστραπιαία η Επανάσταση των Νεοτούρκων, που έλαβε χώρα στις 24
Ιουλίου 1908 (ν.η.). 5 Οι Νεότουρκοι, μια ομάδα φιλελευθέρων που είχε
ανδρωθεί στο Παρίσι, το Λονδίνο, τη Γενεύη και σε άλλες δυτικοευρωπαϊκές
πρωτεύουσες, αποφάσισαν να πάρουν την τύχη της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας στα χέρια τους, απογοητευμένοι από την υποτελή στις
Δυνάμεις διακυβέρνηση του σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ Β´. Αποφασισμένοι
να διατηρήσουν ακέραια την Αυτοκρατορία τους και ανέπαφη από τις
επιχειρούμενες επεμβάσεις των δυτικοευρωπαϊκών αυλών στο εσωτερικό
της, προσεταιρίστηκαν αξιωματικούς του Γ´ Σώματος Στρατού που έδρευε
στη Θεσσαλονίκη, επίσης απηυδησμένους από την κατάσταση και κήρυξαν
την επανάστασή τους ζητώντας, μεταξύ άλλων, την επαναφορά του
συντάγματος του 1876, το οποίο διατηρούσε σε αδράνεια ο σουλτάνος,
προκειμένου να επιβάλλει τη συγκεντρωτική του πολιτική. Η επανάσταση
εξαπλώθηκε ταχύτατα σε ολόκληρη τη Μακεδονία. Οι εθνότητες διείδαν στο
τετελεσμένο αυτό την ευκαιρία να απεμπλακούν από τις συνεχείς συρράξεις
και δέχτηκαν το γεγονός με ικανοποίηση και αυξημένες προσδοκίες. Ο
σουλτάνος, αναγκάστηκε να υποχωρήσει και να επαναφέρει το σύνταγμα,
ηττώμενος από μία νεότευκτη ομάδα μάλλον εκπροσώπων της νεότερης
οθωμανικής ιντελιγκέντσια παρά αξιωματικών-πραξικοπηματιών. Μερικές

270-2 και Douglas Dakin, The Greek Struggle in Macedonia 1897-1913, Thessaloniki:
Institute for Balkan Studies, 1993, σ. 112-6.
3 Σχετικά με την επίδραση που είχε στις εθνότητες της Μακεδονίας η τρίτη διάταξη του

μεταρρυθμιστικού προγράμματος της Μυρστέγης βλ. Steven W. Sowards, Austria’s Policy


of Macedonian Reform, Boulder: East European Monographs, 1989, σ. 81 και Dakin, ό.π.,
σ. 148-9.
4 Για την ένοπλη φάση του Μακεδονικού Ζητήματος βλ. Dakin, ό.π., σ. 146 κ.ε. και

Κωνσταντίνος Α. Βακαλόπουλος, Ο ένοπλος αγώνας στη Μακεδονία 1904-1908,


Θεσσαλονίκη: Ηρόδοτος, 1999.
5 Όλες οι ημερομηνίες ακολουθούν το νέο ημερολόγιο.

- 14 -
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 

ημέρες μετά, οι ένοπλες ανταρτοομάδες αμφοτέρων των μερών προσήλθαν


στα αστικά και ημιαστικά κέντρα, στη Θεσσαλονίκη, στις Σέρρες, το
Μοναστήρι κι αλλού, για να χαιρετήσουν το συμβάν, δραττόμενοι
ταυτόχρονα της ευκαιρίας να αναπαυθούν, ενώ τα πλήθη τούς επιφύλασσαν
υποδοχή ηρώων.
Άμα τη παραχωρήσει του συντάγματος τα πολιτικά πράγματα της
Αυτοκρατορίας τυπικά ομαλοποιήθηκαν, έστω για μία βραχεία περίοδο.
Προκηρύχθηκαν σε όλη την Αυτοκρατορία εκλογές για την ανάδειξη
αντιπροσώπων στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο. Η ανά χείρας εργασία επιχειρεί
να συνεισφέρει στη μελέτη των πολιτικών αυτών διαδικασιών, ειδικότερα δε
να φωτίσει το εκλογικό σκέλος, έτσι όπως αυτό «ξεδιπλώνεται» στις δύο
εκλογικές αναμετρήσεις που έλαβαν χώρα το έτος 1908, για την ανάδειξη
των βουλευτών στην Α´ Οθωμανική Βουλή και μέχρι το 1912, οπότε και
κλείνει ένας ιδιαίτερα πλούσιος σε πολιτικές διεργασίες κύκλος στον
ευαίσθητο χώρο των μακεδονικών εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Παράλληλα, επιχειρείται να αναδειχθούν τα στάδια της εξέλιξης των
διεθνοτικών σχέσεων στη Μακεδονία, με αναφορά στο πέρασμα από τις
ακραιφνώς ένοπλες συγκρούσεις σε μία φάση «ειρηνικού» ανταγωνισμού, με
κύριο μέλημα την προβολή των εθνικών διεκδικήσεων μέσα από την
προσπάθεια απόκτησης κοινοβουλευτικών πλειοψηφιών. Στο πλαίσιο αυτό
θα γίνει προσπάθεια να συγκεντρωθούν τεκμήρια που αποκαλύπτουν τη
στάση της ελληνικής πολιτικής κατά τη διάρκεια της τετραετίας 1908-1912,
εκπεφρασμένης μέσω του Υπουργείου των Εξωτερικών του ελληνικού
Βασιλείου και των ελληνικών Προξενείων και υποπροξενείων στη Μακεδονία
απέναντι στο ύψιστης σημασίας ζήτημα των βουλευτικών εκλογών στην
περιοχή αυτή. Στην ίδια κατεύθυνση θα διερευνηθεί το ζήτημα της
αναδιοργάνωσης της ελληνικής πολιτικής στοχοθεσίας, έπειτα από την
αποκατάσταση του συντάγματος στην Αυτοκρατορία και την πρόσκαιρη
κατάπαυση των εχθροπραξιών του Μακεδονικού Αγώνα και θα δώσει
απαντήσεις σε ορισμένα κρίσιμα ερωτήματα: Πρώτο, κατάφεραν τελικά οι
ελληνικοί φορείς δράσης να οργανωθούν σε εθνική βάση εν όψει των
πρώτων βουλευτικών εκλογών στη συνταγματική Τουρκία; Δεύτερο, κατά
ποίαν έννοια ο Νεοτουρκισμός συνέβαλε στην προσέγγιση σε επίπεδο
κοινοβουλευτικό και τελικά στην εκλογική σύμπραξη Ελλήνων και

- 15 -
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 

Βουλγάρων εν όψει των επικείμενων εκλογών του 1912; Εν τέλει, πώς


πολιτεύθηκε η ελληνική πλευρά, όλο αυτό το διάστημα πριν τους
Βαλκανικούς Πολέμους, απέναντι στους κινδύνους του Οθωμανισμού ή
Τουρκισμού από τη μια και του διαρκώς παρόντος Βουλγαρισμού από την
άλλη;

Ως μια πτυχή του Μακεδονικού Ζητήματος, οι εκλογικοπολιτικές


εξελίξεις ακολούθησαν ως χρονικό και φυσικό επακόλουθο, συνταγματικά
κατοχυρωμένο από το σύνταγμα του 1876 και κινούνται στην παρούσα
εργασία σε δύο κρίσιμους άξονες που διατρέχουν παράλληλα το κείμενο
από την αρχή μέχρι το τέλος του: της προεκλογικής και εκλογικής
πραγματικότητας, έτσι όπως αυτή διαφαίνεται από διπλωματικά έγγραφα
της περιόδου και από τον Τύπο της εποχής και της συνταγματικής
συμβατότητας που διείπε -αν διείπε- τις πρώτες «ελεύθερες» βουλευτικές
εκλογές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το πώς αντιμετωπίστηκαν οι
εκλογές αυτές από την ελληνική πλευρά και από τις άλλες εθνότητες της
Μακεδονίας, καθώς κι από το Κομιτάτο «Ένωση και Πρόοδος», το πολιτικό
όργανο των Νεοτούρκων, είναι βεβαίως το θέμα που καίρια θα μας
απασχολήσει στα κεφάλαια που ακολουθούν. Εκείνο όμως που εδώ πρέπει
να τονιστεί προκαταβολικά είναι η σημασία των εκλογικών διαδικασιών για
ένα τόσο κρίσιμο ζήτημα, όπως ήταν η ανάδειξη βουλευτών στο Οθωμανικό
Κοινοβούλιο. Οι Νεότουρκοι, επίδοξοι σωτήρες της Αυτοκρατορίας,
διαδραμάτισαν καταλυτικό ρόλο προκειμένου να αποκτήσουν την
αριθμητική πρωτοκαθεδρία στο Κοινοβούλιο και πάντως σε καμία
περίπτωση δεν επρόκειτο να αφήσουν την τύχη της Αυτοκρατορίας στα
χέρια των μέχρι πρότινος ραγιάδων.

- 16 -
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ I.
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ
ΤΟΥ 1908
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

I.Ι Η επαναφορά του Συντάγματος του 1876

Το καλοκαίρι του 1908 έλαβε χώρα μία κρίσιμη καθεστωτική αλλαγή


στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Το Νεοτουρκικό Κίνημα ανέτρεψε το
υπάρχον έως τότε πολιτικό status quo με αποτέλεσμα να προκαλέσει ισχυρό
αντιπερισπασμό στην ελληνοβουλγαρική ένοπλη διαμάχη στον ευρύτερο
χώρο της Μακεδονίας. Μία ομάδα πραξικοπηματιών επιχείρησε να δώσει
ένα τέλος αφενός στη διαρκή συρρίκνωση του Οθωμανικού Κράτους,
αφετέρου στην προϊούσα διαφθορά της χαμιτικής διοικητικής μηχανής. 6
Ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στους απογοητευμένους από την
πολιτική του σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ δεν ήταν άλλος από μία νέα πολιτική
αντίληψη για το κράτος, την κατοχή και τη διαχείριση της κεντρικής
εξουσίας, πεποιθήσεις που διαμορφώθηκαν κατά τη θητεία των
πνευματικών ηγετών του κινήματος στο εξωτερικό. Οι καινοτόμες και
ριζοσπαστικές αυτές αντιλήψεις, εκ διαμέτρου αντίθετες με τις κρατούσες,
εδράζονταν σε φιλελεύθερα δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα -κυρίως γαλλικά-
και εμπνέονταν τόσο από το συμβολισμό που απέρρεε από τη νίκη της
συνταγματικής Ιαπωνίας ενάντια στον επεκτατισμό της τσαρικής Ρωσίας
κατά το ρωσο-ιαπωνικό πόλεμο του 1904-1905, όσο και από την
εγκαθίδρυση συνταγματικών και κοινοβουλευτικών πολιτευμάτων στις
όμορες χώρες, Ρωσία και Περσία. 7 Η νέο-οθωμανική ελίτ, γνώριζε ότι η
Κωνσταντινούπολη δεν ήταν το κατάλληλο έδαφος για τη διασπορά αυτών
των ιδεών. Για το λόγο αυτό συγκεντρώθηκε στο Παρίσι, στα μέσα περίπου
της τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα, όπου βρήκε τις πλέον κατάλληλες
προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της επαναστατικής της δράσης, δηλαδή
ελευθερία κινήσεων και ελευθεροτυπία, με άλλα λόγια μία κοιτίδα που
ευνοούσε σχεδόν κάθε τύπο επαναστατικότητας. 8

6 Ahmad Feroz, The Young Turks; The Committee of Union and Progress in Turkish Politics
1908-1914, Oxford: Oxford Clarendon Press, 1969, σ. 1-4.
7 Η γένεση της ρωσικής Δούμα το 1905 και η απόφαση του τσάρου Νικόλαου Β´ να

παράσχει πολιτικές ελευθερίες και εκλογικά δικαιώματα υπήρξε ένα ιδιαιτέρως


ενθαρρυντικό παράδειγμα για το αντιχαμιτικό κίνημα. Βλ. σχετικά Bernard Lewis, Η
ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τόμ. Α´ (Τα στάδια της ανάδυσης), Στέφανος
Παπαγεωργίου (επιμ.-μτφρ.-σχολ.), Αθήνα: Παπαζήσης, 2002, σ. 417-18.
8 Ο Bernard Lewis σκιαγράφησε λεπτομερώς τη γένεση της πρώτης οργανωμένης

αντιχαμιτικής ομάδας του εξωτερικού και τη μετεξέλιξή της στο Κομιτάτο «Ένωση και
Πρόοδος», δίνοντας παράλληλα όλα τα στάδια από τα οποία πέρασε η οργανωμένη
νεοτουρκική αντίσταση του εξωτερικού μέχρι να καταλήξει στη λήψη ρητών αποφάσεων περί
ανατροπής του Χαμίτ. Βλ. σχετικά Lewis, ό.π., σ. 399-423.

- 18 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

Περισσότερο φιλολογικές, ωστόσο και ακαδημαϊκές οι επαναστατικές


αυτές κινήσεις της νεότευκτης νέο-οθωμανικής ιντελιγκέντσια διατήρησαν
ενιαίο το μέτωπό τους μέχρι το 1899. 9 Η άφιξη στο Παρίσι του πρίγκιπα
Σαμπαχεντίν (Sabaheddin), βασιλικού μέλους και φίλα προσκείμενου στο
κίνημα δημιούργησε νέα δεδομένα. Διέσπασε το γενικόλογο και αόριστο
στασιαστικό τους λόγο σε δύο κατευθύνσεις, με αντίστοιχες πολιτικές
αποχρώσεις. Τότε μόνον η οργάνωση του Παρισιού άρχισε να διαμορφώνει
την πολιτική της ιδεολογία, να ορθώνει ευκρινώς τον αμιγή πολιτικό της
λόγο ανοικτά ενάντια στο σουλτάνο και μάλιστα να δημιουργούνται και οι
πρώτες ιδεολογικές διαφοροποιήσεις ανάμεσα στις δύο πλέον ηγετικές
φυσιογνωμίες της οργάνωσης, του Αχμέτ Ριζά (Ahmed Riza) από τη μια,
επικεφαλής μέχρι τότε της οργάνωσης του Παρισιού και του πρίγκιπα
Σαμπαχεντίν από την άλλη. Έτσι αναπτύχθηκε για πρώτη φορά στους
κόλπους του κινήματος η αντιπαράθεση ανάμεσα στη φιλοδυτική
φιλελεύθερη παράταξη του Σαμπαχεντίν και στη συντηρητική μερίδα που
περιέβαλλε τον Ριζά. Η πρώτη υποστήριζε την ευρεία αποκέντρωση της
Αυτοκρατορίας και εναντιωνόταν σε κάθε απόπειρα κρατικού ελέγχου της
οικονομίας και συγκέντρωσης των εξουσιών στην κεντρική διοίκηση. 10 Η
δεύτερη διατεινόταν ότι το οθωμανικό έθνος έπρεπε να αποκτήσει ενιαία
πολιτική δομή, η οποία θα εξασφάλιζε τη λαϊκή κυριαρχία και τη
συνταγματική θεσμοθέτηση της λαϊκής ψηφοφορίας. Η διάκριση των δύο
αντίπαλων στρατοπέδων απηχούσε παράλληλα την διάνοιξη ενός μεγάλου
χάσματος ανάμεσα στον οθωμανικό φιλελευθερισμό από τη μια και τον
τουρκικό εθνικισμό από την άλλη. 11
Από το πρώτο συνέδριο των Νεοτούρκων, που έλαβε χώρα το
Φεβρουάριο του 1902 στο Παρίσι, μέχρι και το δεύτερο, το Δεκέμβρη του

9 Şükrü M. Hanioğlu, Preparations for a Revolution. The Young Turks, 1902-1908, Oxford:
Oxford University Press, 2001, σ. 292. Μάλιστα ο Hanioğlu αναφέρει κατά απόλυτο τρόπο
ότι ήταν ένα πνευματικό κίνημα κι αυτό έγκειται στο γεγονός ότι αντικειμενικός σκοπός των
Νεοτούρκων μέχρι και το 1902, οπότε κι έλαβε χώρα το πρώτο συνέδριο των νέο-
οθωμανικών κομμάτων στο Παρίσι, δεν ήταν « …η επανάσταση στους δρόμους αλλά [ενν. η
επανάσταση] στο σύστημα της κρατικής διοίκησης, στα σχολεία, στην επιστήμη και στη
γνώση».
10 Εrnest Ramsaur, The Young Turks; Prelude to the Revolution of 1908, New Jersey:

Princeton University Press, 1957, σ. 85. Αυτό το σκοπό είχε και η ίδρυση εκ μέρους του
Σαμπαχεντίν χωριστού κομιτάτου στο Παρίσι με την ονομασία «Σύνδεσμος Διοικητικής
Αποκέντρωσης και Ιδιωτικής Πρωτοβουλίας». Με την κίνησή του αυτή επιθυμούσε
παράλληλα να καταδείξει την ανάγκη να προχωρήσει η Αυτοκρατορία στην πλήρη
αποκέντρωσή της ακολουθώντας το δυτικοευρωπαϊκό μοντέλο διοίκησης.
11 Lewis, ό.π., σ. 411.

- 19 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

1907, το κίνημα αποδύθηκε σε μία προσπάθεια οργάνωσης μυστικού


στρατιωτικού πραξικοπήματος με τη βοήθεια του στρατού, με απώτερο
στόχο την εκθρόνιση του Αβδούλ Χαμίτ, ο οποίος θεωρήθηκε ως η πηγή
όλων των κακών που είχαν βρει την Αυτοκρατορία την τελευταία
τριακονταετία. 12 Το Μάρτιο το 1908, ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών Sir
Edward Grey είχε έρθει σε επαφή με τους υπουργούς Εξωτερικών των
υπόλοιπων Δυνάμεων για να τους κοινοποιήσει τα σχέδιά του περί
επείγουσας μεταρρύθμισης στα μακεδονικά εδάφη της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας. 13 Λίγο καιρό πριν οι μονάρχες της Αγγλίας, Εδουάρδος Ζ´
και Ρωσίας Νικόλαος Β´ συναντηθούν στο Ρεβάλ (Reval), τον Ιούνιο του
1908, για να προωθήσουν περαιτέρω σχέδια, έπειτα από το αποτυχημένο
πρόγραμμα της Μυρστέγης του Οκτωβρίου 1903, οι ιθύνοντες του
κινήματος αποφάσισαν να αποστείλουν, κατά τη διάρκεια του τελευταίου
δεκαημέρου του Μαΐου 1908, επαναστατικό μανιφέστο στις ευρωπαϊκές
Δυνάμεις. Στο νεοτουρκικό μανιφέστο οι συντάκτες αποκάλυπταν στις
Δυνάμεις την ύπαρξή τους και τις προέτρεπαν να εγκαταλείψουν
οποιοδήποτε σχέδιο παρέμβασής τους στη Μακεδονία, δεδομένου ότι την
έκρυθμη κατάσταση στις μακεδονικές επαρχίες της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας μπορούσε να ομαλοποιήσει μόνο του το Νεοτουρκικό
Κομιτάτο. Η διακήρυξη απεστάλη στα Προξενεία των Δυνάμεων, ωστόσο
καμία από τις Δυνάμεις δεν έκρινε απαραίτητο να απαντήσει σε μία μυστική
μέχρι πρότινος οργάνωση, η δύναμη της οποίας δεν ήταν δυνατό να
εκτιμηθεί τη δεδομένη χρονική στιγμή. 14
Στα μέσα περίπου της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα, οι
επαναστατικοί πυρήνες του εξωτερικού μεταλαμπάδευσαν τις ριζοσπαστικές
τους θεωρίες σε ανατρεπτικές ομάδες στη Θεσσαλονίκη, με αποτέλεσμα η
τελευταία να εξελιχθεί στη βασικότερη κοιτίδα οργάνωσης του Νεοτουρκικού
Κομιτάτου αλλά και της ενεργού επαναστατικής δράσης ενάντια στο
σουλτάνο. Ανοργάνωτοι επαναστατικοί πυρήνες υπήρχαν στη Θεσσαλονίκη

12 Σημαντικές πληροφορίες για τις αποφάσεις που πάρθηκαν στα δύο αυτά συνέδρια των
Νεοτούρκων στο Παρίσι παρέχει ο Ramsaur, ό.π., σ. 66 κ.ε. και 124 κ.ε. Σύμφωνα με τον
Ramsaur, το κίνημα αναγνώρισε ότι μια επανάσταση δεν μπορούσε να βασιστεί μόνο στην
προπαγάνδα, αλλά έπρεπε να μεθοδευτεί η προσχώρηση του στρατού σε αυτήν και να
προετοιμαστεί το πραξικόπημα.
13 H.C.P.P., Turkey No. 1 (1908), Cd. 3958, Further Correspondence Respecting Proposals

by his Majesty’ s Government for Reforms in Macedonia, No 1, Grey προς Bertie,


Lascelles, Egerton, Nicolson και Goschen, Foreign Office, 3 Μαρτίου 1908, σ. 5-8.
14 Feroz, ό.π., σ. 2.

- 20 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα. Οι αντικαθεστωτικές αυτές ομαδώσεις


βρήκαν την ευκαιρία να βγουν στην επιφάνεια μετά την εξέγερση του
Ίλιντεν, τον Αύγουστο του 1903, και να συστήσουν, προϊόντος του χρόνου,
το «Οθωμανικό Κομιτάτο Ενώσεως και Προόδου-Παράρτημα Θεσσαλονίκης»
στα 1906. 15
Επίσημα το Νεοτουρκικό Κομιτάτο στη Θεσσαλονίκη έλαβε σάρκα κι
οστά στα 1906 αρχικά με την ονομασία «Οθωμανικός Οργανισμός
Ελευθερίας» (Osmanli Hürriyet Semiyeti) από τους Ισμαήλ Καμπουλάτ
(Ismail Canbulat) και Μιντάτ Σουκρού (Midhat Şücrü), ενώ μυημένοι στην
ομάδα αυτή ήταν ήδη αρκετοί αξιωματικοί του Γ´ Σώματος Στρατού. 16 Μέχρι
το Σεπτέμβριο του 1907 η οργανωμένη πια ομάδα των Καμπουλάτ και
Σουκρού είχε έρθει σε άμεση επαφή με την αντίστοιχη του Παρισιού,
προκειμένου να οργανωθεί αρτιότερα το κίνημα. Αυτός ήταν κι ο λόγος που
άλλαξε την επωνυμία του σε Κομιτάτο «Ένωση και Πρόοδος» (στο εξής
Κ.Ε.Π.), για να δηλώσει τη συγγένειά του με το αντίστοιχο του Παρισιού
αφενός και να εκφράσει την ταύτιση στην επιλογή των επαναστατικών
κινήσεων εκ μέρους και των δύο οργανώσεων αφετέρου. Παρά την
προσέγγισή τους όμως το Κ.Ε.Π. Θεσσαλονίκης διατήρησε την αυτονομία
του, δεδομένου ότι η πραγματική δύναμή του ήταν φανερό ότι πήγαζε πια
από τη συμμετοχή στο κίνημα αξιωματικών του στρατού κι όχι από τις
αποφάσεις της συντηρητικής ή της φιλελεύθερης μερίδας των Νεοτούρκων
του εξωτερικού.
Το αντιμοναρχικό ιδεολογικό υπόβαθρο του κινήματος έδωσε διέξοδο
και στην ελληνική αντίδραση κατά του συγκεντρωτισμού του Χαμίτ.
Πληροφορίες για την ελληνική συμμετοχή στο κίνημα υπάρχουν ήδη από

15 Πληροφορίες για την παρουσία των αδιαμόρφωτων ακόμη αυτών ομάδων έδινε ο γενικός

πρόξενος της Βρετανίας την περίοδο αυτή στη Θεσσαλονίκη (Ιούλιος 1903-Σεπτέμβριος
1907) Sir Robert Graves σε αναφορά του προς τη βρετανική κυβέρνηση. Στην αναφορά
αυτή κάνει λόγο για μια ομάδα Τούρκων πατριωτών-εκπροσώπων ενός κομιτάτου, η οποία
του είχε ζητήσει ακρόαση για να του εκθέσει τις προθέσεις της. Η ομάδα εκείνη έκανε
ανοιχτά λόγο για ένοπλη επανάσταση κατά του σουλτάνου εξαιτίας της κακοδιοίκησης του
τελευταίου. Βλ. σχετικά Γιάννης Μέγας, Η Επανάσταση των Νεοτούρκων στη Θεσσαλονίκη,
Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2003, σ. 47.
16 Kemal Karpat, “The Memoirs of N. Batzaria: The Young Turks and Nationalism”,

International Journal of Middle East Studies, 6 (Ιούλιος 1975), 291. O Sir Edwin Pears,
που βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη κατά τη διάρκεια της Επανάστασης των Νεοτούρκων
στη Θεσσαλονίκη κι έζησε τη φιλολογία που αναπτύχθηκε για το Νεοτουρκικό Κομιτάτο
Θεσσαλονίκης, ανέφερε πως αυτό είχε ιδρυθεί το φθινόπωρο του 1905 και κατάφερε να
διατελέσει εν κρυπτώ, στηρίζοντας την ύπαρξή του σε μυστικιστικές μεθόδους εμπνευσμένες
από το λειτουργικό μοντέλο της μασονίας, Sir Edwin Pears, Forty Years in Constantinople;
The Recollections of Sir Edwin Pears, 1873-1915, London 1916, σ. 223-5.

- 21 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

την εποχή του πρώτου νεοτουρκικού συνεδρίου, το Φεβρουάριο του 1902.


Οι K. Αδοσίδης, K. Μουσούρος και K. Σάθας, ελληνικής καταγωγής
διπλωμάτες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, συμμετείχαν στο συνέδριο, εκ
των οποίων οι Αδοσίδης και Σάθας εκλέχτηκαν μάλιστα σε καίριες θέσεις
του συνεδρίου, του αντιπροέδρου και του γραμματέα αντίστοιχα. 17 Ο
πρίγκιπας Σαμπαχεντίν, επικεφαλής της φιλελεύθερης πλευράς, διατηρούσε
για καιρό ισχυρά ερείσματα στους κόλπους των Ελλήνων της Θεσσαλονίκης,
αρχής γενομένης πολύ πριν από την έκρηξη του κινήματος. Οι
αποκεντρωτικές του θεωρίες και η υποστήριξη της συμμετοχής των
διαφόρων μιλέτ της Αυτοκρατορίας σε ένα σύστημα διοίκησης που δε θα
τους απέκλειε από κανένα τομέα της δημόσιας ζωής τού έδωσαν τη
δυνατότητα να αποκτήσει ισχυρά ερείσματα στην ελληνική πλευρά. Ο
Αλέξανδρος Ζάννας αναφέρει στις Αναμνήσεις του ότι στη νεοτουρκική
κίνηση στη Θεσσαλονίκη, πέρα από τους πολλούς Εβραίους, Βούλγαρους,
Αρμενίους και φυσικά Τούρκους, συμμετείχαν, πριν ακόμη εκραγεί το
κίνημα και ορισμένοι Έλληνες, μεταξύ των οποίων κάποιοι εξελίχθηκαν σε
φανατικά όργανα του Κομιτάτου. Δύο εξ αυτών υπήρξαν ο ιατρός Αντώνης
Αντωνιάδης και ο Αλέξανδρος Αϊβαλιώτης, ο οποίος μάλιστα υπήρξε και
μέλος της «Οργάνωσης Θεσσαλονίκης», την οποία είχε συστήσει ο
υπολοχαγός Αθανάσιος Σουλιώτης-Νικολαΐδης. 18 Στην κατεύθυνση της
προσέγγισης εκπροσώπων του κινήματος κινήθηκε κι ο Έλληνας γενικός
πρόξενος στη Θεσσαλονίκη, ο Λάμπρος Κορομηλάς, ο οποίος είχε στενές
επαφές με τους Νεότουρκους πραγματοποιώντας διαδοχικές συναντήσεις με
εκπροσώπους τους, όπως τον Ταλαάτ (Talaat) μπέη, διευθυντή του
Τηλεγραφείου στη Θεσσαλονίκη και μετέπειτα πρόεδρο της νεοτουρκικής
κυβέρνησης, τον Χατζή Μιντάτ (Hadji Midhat) μπέη, τον εξισλαμισμένο

17 Για τις σχέσεις των Ελλήνων με τους Νεότουρκους πριν την εκδήλωση της επανάστασης
του καλοκαιριού 1908 βλ. A. J. Panayotopoulos, “Early Relations between the Greeks and
the Young Turks”, Balkan Studies, 21.1 (1980), 88. Πρβλ. Έλλη Σκοπετέα, Το «Πρότυπο
Βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880),
Αθήνα: Πολύτυπο, 1988, σ. 315-6. Σύμφωνα με την Σκοπετέα, ήδη από την τελευταία
τριακονταετία του 19ου αιώνα, πολλοί Έλληνες διπλωμάτες που διατελούσαν στο πλαίσιο της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, λειτουργούσαν περισσότερο ως Τούρκοι παρά ως Έλληνες,
συνδέοντας το όνομά τους με «δυσάρεστα περιστατικά της ελληνικής διπλωματίας», όπως η
ίδια αναφέρει. Ανάμεσα σε αυτούς συμπεριλαμβάνονται και τα ονόματα των Αδοσίδη,
Μουσούρου και Σάθα.
18 Αλέξανδρος Ζάννας, «Ο Μακεδονικός Αγών. Αναμνήσεις» στο Ο Μακεδονικός Αγώνας.

Απομνημονεύματα, Θεσσαλονίκη: Ι.Μ.Χ.Α., 1984, σ. 99-104 και 120-2. Για την «Οργάνωση
Θεσσαλονίκης» βλ. Αθανάσιος Σουλιώτης-Νικολαΐδης, Ο Μακεδονικός Αγών: Η "Οργάνωσις
Θεσσαλονίκης" 1906-1908, Απομνημονεύματα, Θεσσαλονίκη: Ε.Μ.Σ., 1959.

- 22 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

Εβραίο Τζαβίτ (Djavid) μπέη καθώς και με έναν εκ των πρωταγωνιστών του
κινήματος, τον Αχμέτ Νιαζί (Ahmed Niazi). Σκοπός του Κορομηλά ήταν η
αρτιότερη οργάνωση του Μακεδονικού Αγώνα, η διευκόλυνση των
μετακινήσεων των ελληνικών ενόπλων σωμάτων καθώς και η συγκέντρωση
όσο το δυνατόν περισσότερων πληροφοριών σχετικά με τις προθέσεις και τις
επιδιώξεις του Κομιτάτου. 19 Από το Σεπτέμβριο του 1907, οπότε και
ανακλήθηκε ο Κορομηλάς από την ελληνική κυβέρνηση, έπειτα από τις
σθεναρές πιέσεις της Πύλης, την τακτική απόσπασης πληροφοριών
προκειμένου να αξιοποιηθούν από το Προξενείο ακολούθησε και ο
προσωρινός αντικαταστάτης του Ευθύμιος Κανελλόπουλος. 20
Το Νοέμβριο του 1907, η πρόοδος της εθνικής δράσης στη
Μακεδονία είχε οδηγηθεί σε ύφεση. Η διεύθυνση του αγώνα από το
Μακεδονικό Κομιτάτο κι από τις ελληνικές προξενικές αρχές στη
Θεσσαλονίκη, που απηχούσαν τις επίσημες θέσεις της ελληνικής
κυβέρνησης δημιουργούσε σοβαρές διενέξεις ανάμεσα στους δύο φορείς και
έθετε σε κίνδυνο την πορεία του αγώνα. Το Φεβρουάριο του 1908 η
κατάσταση είχε φτάσει στο απροχώρητο. Η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε
να αναθέσει την ανασυγκρότηση του στρατιωτικού τμήματος του
Μακεδονικού Κομιτάτου στο συνταγματάρχη πυροβολικού Παναγιώτη Γ.
Δαγκλή (ψευδώνυμο Παρμενίων). Ωστόσο, η πρωτοβουλία αυτή αποδείχτηκε
ανεπαρκής. Δύο μήνες μετά ο Δαγκλής υπέβαλε την παραίτησή του, όταν
διαπίστωσε ότι το διοικητικό συμβούλιο του Μακεδονικού Κομιτάτου
προέβαλλε προσκόμματα στην έγκριση διαφόρων ενεργειών του. 21 Παρότι η
παραίτηση του Δαγκλή δεν έγινε δεκτή κι ο ίδιος διατηρήθηκε στη θέση του
μέχρι τον Ιούλιο του ίδιου έτους, η διογκούμενη κρίση στο εσωτερικό του
Μακεδονικού Κομιτάτου οδηγούσε βαθμιαία στην εξασθένισή του.

19 Ζάννας, ό.π., σ. 101-2 και 122.


20 Panayotopoulos, ό.π., 89-90. Ο Κανελλόπουλος μάλιστα σύστηνε στους εκπροσώπους της
ελληνικής κοινότητας Θεσσαλονίκης να διατηρούν επαφές με μέλη του Νεοτουρκικού
Κομιτάτου με στόχο τη συγκέντρωση και αξιοποίηση πολύτιμων πληροφοριών κατά την
προεπαναστατική περίοδο.
21 Παναγιώτης Γ. Δαγκλής, Αναμνήσεις-Έγγραφα-Αλληλογραφία, Ξ. Λευκοπαρίδης (επιμ.),

τόμ. Α´, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον Ε. Γ. Βαγιονάκη, 1965, σ. 312. Για τα προβλήματα στο
εσωτερικό του Μακεδονικού Κομιτάτου και τις προσπάθειες ανασυγκρότησης βλ. Βασίλης
Κ. Γούναρης, «Ο Μακεδονικός Αγώνας στο τέλος του. Προσπάθειες αναδιοργάνωσης και
καινούργιες κατευθύνσεις», Ο Μακεδονικός Αγώνας. Συμπόσιο. Θεσσαλονίκη-Φλώρινα-
Καστοριά-Έδεσσα, (28 Οκτωβρίου-2 Νοεμβρίου 1984), Θεσσαλονίκη: Ι.Μ.Χ.Α., 1987, σ. 113-
24.

- 23 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

Εν τω μεταξύ οι φήμες για την αριθμητική δύναμη και τα


επαναστατικά σχέδια του Κ.Ε.Π. ολοένα και πλήθαιναν αναγκάζοντας το
σουλτάνο να προχωρήσει σε διερεύνηση της υπόθεσης πριν να είναι πολύ
αργά. Από τις αρχές Ιουνίου ανακριτικές ομάδες κατέφθαναν στη
Θεσσαλονίκη από την Κωνσταντινούπολη, συνοδευόμενες από τμήματα
στρατού εξουσιοδοτημένα να καταπνίξουν όποια στασιαστική κίνηση
εκδηλωνόταν. Οι εξελίξεις ωστόσο ήταν ραγδαίες. Στις αρχές του Ιουλίου η
κατάσταση είχε ξεφύγει τελείως από τα χέρια του σουλτάνου, έπειτα από τη
γνωστοποίηση της προσχώρησης του Ενβέρ (Enver) μπέη στο κίνημα και
της αποστασίας του Αχμέτ Νιαζί από τις τάξεις του τουρκικού στρατού και
της φυγής του στα βουνά της Ρέσνας. 22 Οι βίαιες ενέργειες που
ακολούθησαν εκ μέρους των Νεότουρκων στρατιωτικών, με τη δολοφονία
του διοικητή του βιλαετίου Κοσσόβου Σεμσί (Şemsi) πασά ήταν απλά η
επιβεβαίωση μιας προδιαγεγραμμένης πορείας, την ώρα που μεγάλα
τμήματα του στρατού αυτομολούσαν στο κίνημα. 23 Όταν πια έγινε αντιληπτό
ότι το κίνημα δεν μπορούσε να κατασταλεί μεγάλες ευθύνες καταλογίζονταν
από τους εκπροσώπους των τουρκικών ανακριτικών αρχών στον Χουσεΐν
Χιλμή (Hüseyin Hilmi) πασά, γενικό επιθεωρητή των βιλαετίων της
Μακεδονίας από τα τέλη του 1902 με έδρα τη Θεσσαλονίκη, επειδή είχε
σταθεί ανίκανος να καταστείλει τις επαναστατικές κινήσεις εν τη γενέσει
τους. 24
Στις 21 Ιουλίου 1908, τρεις ημέρες πριν το ξέσπασμα της
Νεοτουρκικής Επανάστασης, ο Βρετανός πρόξενος στη Θεσσαλονίκη Harry
H. Lamb απέστειλε στον ομοεθνή του πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη,
τον George Barclay, δεύτερο κοινοποιηθέν σε όλους τους προξένους των

22 Η κλιμάκωση των γεγονότων από τις αρχές του Ιουνίου με αποκορύφωμα την επανάσταση

του Ιουλίου είναι λίγο έως πολύ γνωστή κι έχει καταγραφεί στη βιβλιογραφία. Bλ. Feroz,
ό.π., σ. 1-13.
23 Αναλυτικές αναφορές για τη στάση του στρατού απέναντι στο κίνημα, από τις αρχές του

Ιουλίου μέχρι και την έκρηξη της επανάστασης, για τη άρνησή του να ταχθεί ενάντια σε
ομοεθνείς του αποστάτες στρατιωτικούς και τις ομαδικές προσχωρήσεις, στα H.C.P.P.,
Turkey No. 1 (1909), Cd. 4529, Correspondence Respecting the Constitutional Movement
in Turkey, No. 1, Barclay προς Grey, Θεραπιά, 7 Ιουλίου 1908, σ. 1· Heathcote προς
Barclay, Μοναστήρι, 8 Ιουλίου 1908, συνημμένο στο No. 4, σ. 3-4, όπου και περιγραφή της
δολοφονίας του Σεμσί πασά στο Μοναστήρι· No. 9, Barclay προς Grey, Κωνσταντινούπολη,
22 Ιουλίου 1908, σ. 7-8· Heathcote προς Barclay, Μοναστήρι, 12 Ιουλίου 1908,
συνημμένο στο No. 13, σ. 9-10.
24 Κωνσταντίνος Α. Βακαλόπουλος, Το Νεοτουρκικό Κίνημα και ο Ελληνισμός (1908-1912).

Οι ιστορικές καταβολές στη Μακεδονία, Θεσσαλονίκη: Ηρόδοτος, 2002, σ. 126. Πρόκειται


για τη βελτιωμένη επανέκδοση του Νεότουρκοι και Μακεδονία (1908-1912), Θεσσαλονίκη:
Αφοί Κυριακίδη, 1988.

- 24 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

Δυνάμεων στη Θεσσαλονίκη μανιφέστο του Κ.Ε.Π., με σκοπό να προωθηθεί


στον υπουργό τους τον επί των Εξωτερικών Sir Edward Grey. 25 Με το
κείμενο αυτό, γραμμένο στη γλώσσα της διπλωματίας, τη γαλλική, οι
επικεφαλής του Νεοτουρκικού Κομιτάτου επιχειρούσαν καταρχάς να
αυτοπροσδιοριστούν. Γνωστοποιούσαν την ύπαρξή τους ως επαναστατικού
φορέα δράσης ενάντια όχι σ’ αυτή καθ’ αυτή τη σουλτανική διακυβέρνηση,
αλλά κατά των μεταρρυθμιστικών παρεμβάσεων των Δυνάμεων στο
εσωτερικό της Αυτοκρατορίας και του σκληροπυρηνικού ανταγωνισμού των
δρώντων προσώπων της καμαρίλας. Πρωτεύων στόχος του Κομιτάτου ήταν
να συμβάλλει δραστικά στην αντικατάσταση του δεσποτικού χαμιτικού
καθεστώτος, με το τεράστιο σε διαστάσεις και πολυπλοκότητα σύστημα
κατασκόπων, με ένα συνταγματικό πολιτικό status, ανάλογο εκείνου που
εκπροσωπούσε το σύνταγμα του 1876. Επιθυμούσε επίσης τη δημιουργία
μιας πανοθωμανικής ομπρέλας, κάτω από την οποία θα συνωθούνταν, υπό
την ιδιότητα του Οθωμανού πολίτη, όλες οι εθνότητες που υπάγονταν στην
Αυτοκρατορία. Στις 24 Ιουλίου το οργανωμένο πια Κ.Ε.Π., με τη δύναμη
επιβολής που του παρείχε το Γ´ Σώμα Στρατού, κήρυξε την επανάστασή του
στη Θεσσαλονίκη, απαιτώντας από το σουλτάνο την επαναφορά του εν
αδρανεία συντάγματος του 1876, συνοδεύοντας τις απαιτήσεις του με το
σύνθημα "Ελευθερία-Ισότης-Αδελφότης". Ήδη την προηγουμένη η
επανάσταση είχε κηρυχθεί στο Μοναστήρι, γρήγορα δε επεκτάθηκε στις
Σέρρες, τη Δράμα και τα Σκόπια αλλά και σε ολόκληρη την Αυτοκρατορία. 26
Τις επόμενες ημέρες μέχρι και το τέλος Ιουλίου οι εξελίξεις υπήρξαν
ταχύτατες. Ο σουλτάνος, μολονότι παρέμεινε στη θέση του ως πολιτειακός
άρχων, ουσιαστικά βρέθηκε έκπτωτος από την απόλυτη εξουσία την οποία
κατείχε, η ολιγαρχική δε νεοτουρκική κάστα απέκτησε ρόλο

25 H.C.P.P., Cd. 4529, Lamb προς Barclay, Θεσσαλονίκη, 21 Ιουλίου 1908, σ. 22,
συνημμένο στο Νο 45. Για την ανάγνωση ολόκληρου του κειμένου βλ. στο ίδιο, Παράρτημα
ΙΙ, Memorandum by Ottoman Committee of Progress and Union, σ. 115-6. Σύμφωνα με
τις εκτιμήσεις του Lamb, η πολιτική ατμόσφαιρα στη Μακεδονία είχε μεταβληθεί δραματικά
από την προ διμήνου κοινοποίηση του πρώτου μανιφέστου του Νεοτουρκικού Κομιτάτου,
εφιστώντας την προσοχή των προϊσταμένων του. Η νεοτουρκική οργάνωση είχε αποκτήσει
έντονα εθνικιστικό χαρακτήρα, με αποτέλεσμα η αντίδρασή της στις παρεμβάσεις των
Δυνάμεων να είναι ζωηρή.
26 Για την αλυσιδωτή εξέλιξη της επανάστασης στις διοικήσεις Μοναστηρίου και Σκοπίων

αλλά και στις υποδιοικήσεις Σερρών και Δράμας στις 23 και 24 Ιουλίου βλ. τις αναφορές
του Βρετανού πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη προς τον υπουργό του των επί των
Εξωτερικών στα H.C.P.P., Cd. 4529, Νο. 14, Barclay προς Grey, Κωνσταντινούπολη, 23
Ιουλίου 1908, σ. 10 και Νο. 15, Barclay προς Grey, Κωνσταντινούπολη, 24 Ιουλίου 1908,
σ. 10-1.

- 25 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

πρωταγωνιστικό. Ο οθωμανικός Τύπος, παρότι φίλα προσκείμενος στο


θεσμό του σουλτανάτου, ζητωκραύγασε τη νεοτουρκική πολιτεία, που
προέβη στην κατάργηση της λογοκρισίας, υποστηρίζοντας την είσοδο της
Αυτοκρατορίας στη νέα εποχή. 27 Από τη μια μέρα στην άλλη πλήθος
εφημερίδων έκαναν την εμφάνισή τους, ιδιαίτερα δε στη Θεσσαλονίκη, η
οποία τελούσε υπό καθεστώς αυστηρής λογοκρισίας που είχε επιβάλει η
Υψηλή Πύλη, επειδή ο σουλτάνος τη θεωρούσε κέντρο συνομωσιών εναντίον
του. 28
Ταυτόχρονα, την επαναφορά του συντάγματος εκ μέρους του
σουλτάνου, που αναγκάστηκε να ενδώσει στην πίεση των πραξικοπηματιών,
ακολούθησε αναπόδραστα η έκδοση και η αποστολή στους διοικητές των
επαρχιών ενός ιραδέ, αυτοκρατορικού δηλαδή διατάγματος, σύμφωνα με τον
οποίο η Αυτοκρατορία εισερχόταν επισήμως σε προεκλογική περίοδο για
την ανάδειξη αντιπροσώπων των μιλέτ στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο. 29 Η
δημοσιοποίηση του επαναφερθέντος συντάγματος του 1876 στον ημερήσιο
βαλκανικό και ειδικότερα στον ελληνικό Τύπο έδωσε σε όλους την αίσθηση
ότι οι δημοκρατικές αξίες είχαν αποκατασταθεί από τη μια μέρα στην
άλλη. 30 Δεν ήταν όμως μόνο αυτό. Ο σουλτανικός ιραδές καλούσε τους
διοικητές των οθωμανικών επαρχιών να αρχίσουν να προετοιμάζονται για τη
διεξαγωγή εκλογών, δεδομένου ότι σύμφωνα με τα άρθρα 69 και 70 του
συντάγματος: «Αι εκλογαί γίνονται ανά τέσσαρα έτη, πάντοτε δε τέσσαρας
μήνας προ της 1ης Νοεμβρίου, ημέρας, ήτις ωρίσθη διά την έναρξιν των
εργασιών των Βουλών [ενν. Βουλής και Γερουσίας]». Η πίεση του χρόνου
κατέστησε σαφές ότι οι διαδικασίες έπρεπε να επισπευσθούν, προκειμένου
να τηρηθεί το χρονοδιάγραμμα που έθετε το σύνταγμα.

27 H.C.P.P., Cd. 4529, Νο. 17, Barclay προς Grey, Κωνσταντινούπολη, 25 Ιουλίου 1908, σ.

11.
28 Κώστας Μάγερ, Ιστορία του Ελληνικού Τύπου, τόμ. Γ´, Αθήνα, σ. 40. Η αποκατάσταση της

ελευθεροτυπίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία συνοδεύτηκε από την έκδοση πληθώρας


ελληνόγλωσσων και ξενόγλωσσων εντύπων, πολλά εκ των οποίων υπήρξαν από ιδρύσεώς τους
θνησιγενή. Σχετικά με τα έντυπα που πρωτοεκδόθηκαν την περίοδο αυτή στη Θεσσαλονίκη
βλ. Μανώλης Κανδυλάκης, Εφημεριδογραφία της Θεσσαλονίκης. Συμβολή στην Ιστορία του
Τύπου, τόμ. Α´ (Τουρκοκρατία), Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2000 (1η έκδ. 1998),
σ. 213-466.
29 H.C.P.P., Cd. 4529, Νο. 16, Barclay προς Grey, Κωνσταντινούπολη, 24 Ιουλίου 1908, σ.

11. Σχετικά με την απόφαση του σουλτάνου να ενδώσει στην πίεση των πραξικοπηματιών
και για πλήρη καταγραφή των γεγονότων της ημέρας βλ. F.O./P.R.O., 195/2298, No. 95,
Lamb προς Barclay, Θεσσαλονίκη, 24 Ιουλίου 1908, ff. 99r-100v.
30 Για τη δημοσιοποίηση του επαναφερθέντος συντάγματος του 1876 βλ. Σκριπ, 12 Ιουλίου

1908, Αλήθεια, 11 Ιουλίου 1908 και Ανώνυμος, «Οθωμανικόν Σύνταγμα δημοσιευθέν τη 7


Ζιλχιδζέ 1293 (11) 23 Δεκεμβρίου 1876», Ελληνισμός, 11 (1908), 475-91.

- 26 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

Παράλληλα, ήδη από την επαύριο της επανάστασης, το έμψυχο


δυναμικό της επαναστατικής ελίτ των Νεοτούρκων είχε διασπαστεί στη
φιλελεύθερη και στην εθνικιστική μερίδα. 31 Το Κ.Ε.Π., ως συλλογικός
φορέας διεκδίκησης της ανώτατης εξουσίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία,
εδραιώθηκε ως αντιπροσωπευτικό όργανο της δεύτερης, δεδομένου ότι οι
εθνικιστικές φωνές άρχισαν από πολύ νωρίς να γίνονται ηχηρές και να
διεκδικούν ό,τι μέχρι πρότινος δεν τους ανήκε, δηλαδή την ανάληψη της
διακυβέρνησης. Ανεξάρτητα από την πολυδιάσπαση της φιλελεύθερης
ομάδας των Νεοτούρκων, είναι αληθές ότι και οι δύο τάσεις επιδίωκαν τη
διεξαγωγή των εκλογών που προέβλεπε το σύνταγμα.
Το ίδιο χρονικό διάστημα η είδηση της καθεστωτικής αλλαγής
εξελήφθη από μερίδα της ευρωπαϊκής διπλωματίας ως κίνηση εντυπώσεων,
τουλάχιστο όσον αφορά στην παραχώρηση ισονομίας και ισοπολιτείας στα
διάφορα μιλέτ. Ο ίδιος ο Βρετανός πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη, ο
Barclay, μολονότι ενημερωνόταν, είτε γραπτώς, μέσω προκηρύξεων είτε διά
ζώσης για τα τεκταινόμενα στους κόλπους του κινήματος, πριν την
εκδήλωση της επανάστασης θεωρούσε αστείες τις νεοτουρκικές φυλλάδες
που προειδοποιούσαν την Ευρώπη για αυτό που επρόκειτο να
ακολουθήσει. 32 Άλλωστε, τόσο οι διμερείς επαφές Αγγλίας και Ρωσίας, με
αποκορύφωμα τη συνάντηση στο Ρεβάλ όσο και η έντονη δράση του Grey
ως επικεφαλής, από το Μάρτιο του ίδιου έτους κι εξής, μιας αποδεκτής από
τις Δυνάμεις πρότασης αυτονόμησης της Μακεδονίας είχαν ήδη
δημιουργήσει ένα προηγούμενο. 33 Δύο ημέρες μετά την ανακήρυξη του
συντάγματος, σε συνέντευξη που παραχώρησε ένας εκ των προξένων των
Δυνάμεων στη Θεσσαλονίκη στην αθηναϊκή εφημερίδα Εμπρός του
Δημήτριου Καλαποθάκη, άφησε να διαφανεί η επιφυλακτικότητα με την

31 Η διάκριση των δύο αντίπαλων, ιδεολογικά και πολιτικά, στρατοπέδων την επομένη της

έκρηξης του κινήματος ταυτίστηκε στη βιβλιογραφία με τις διασπαστικές τάσεις που
υπήρχαν στο κίνημα στο εξωτερικό και που εκπροσωπούνταν από τον Ριζά και τον
Σαμπαχεντίν αντίστοιχα. Βλ. σχετικά Lewis, ό.π., σ. 431-2. Παρότι ο Σαμπαχεντίν
εξακολουθούσε να βρίσκεται στην ηγεσία των φιλελευθέρων, ο Ριζά έχανε προοδευτικά τη
θέση του ως επικεφαλής των συντηρητικών, ενώ στη θέση του εμφανίζονταν εθνικιστικά
νεοτουρκικά στοιχεία.
32 Έλλη Σκοπετέα, Η Δύση της Ανατολής. Εικόνες από το τέλος της Οθωμανικής

Αυτοκρατορίας, Αθήνα: Γνώση, 1992. σ. 156.


33 Από τις Δυνάμεις η μόνη που έδειχνε να διαφοροποιείται στα σχέδια του Grey για τη

Μακεδονία ήταν η Γερμανία. Ο υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας A. Isvolsky είχε δηλώσει
στον Grey ότι δεν θα είχε κανένα πρόβλημα να προσυπογράψει στα σχέδια του δευτέρου για
τη Μακεδονία αν αυτά δεν ήγειραν την αντίδραση της Γερμανίας. Βλ. σχετικά Dakin, ό.π., σ.
356 (υποσ. 69).

- 27 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

οποία είχε γίνει δεκτή στο ευρωπαϊκό στερέωμα η Νεοτουρκική Επανάσταση


και τόνισε ιδιαίτερα τον σκεπτικισμό με τον οποίο αντιμετωπίστηκε η
αφειδώς διογκωθείσα φιλολογία περί παροχής ισονομίας στις εθνότητες της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 34 Ως προς το επικείμενο δε ζήτημα των
γενικών εκλογών ισχυριζόταν ότι αυτές «…δεν θα δώσωσι χριστιανούς
βουλευτάς αναλόγως του χριστιανικού πληθυσμού». 35
Η συνταγματική επανάσταση των Νεοτούρκων άνοιξε νέες προοπτικές
όσον αφορά και στις ανακατατάξεις στην εθνική οργάνωση στη Μακεδονία.
Οι Ίωνας Δραγούμης και Αθανάσιος Σουλιώτης-Νικολαΐδης, ιθύνοντες νόες
της «Οργανώσεως Κωνσταντινουπόλεως» (στο εξής Ο.Κ.), με στόχο την
αντιμετώπιση του βουλγαρισμού στη Μακεδονία και τη βαθμηδόν
ελληνοποίηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αποτελούσαν την περίοδο
εκείνη, μαζί με τον Δαγκλή, τους προεξάρχοντες στην προσπάθεια σύμπηξης
μυστικής οργάνωσης, η οποία θα αντιπροσώπευε το επίσημο εθνικό
πρόγραμμα της ελληνικής κυβέρνησης στη Μακεδονία. Η οργάνωση αυτή
πήρε σάρκα και οστά το Σεπτέμβρη με την επωνυμία «Πανελλήνιος
Οργάνωσις» (στο εξής Π.Ο.), έπειτα από το πράσινο φως που δόθηκε από την
ελληνική κυβέρνηση, επικεφαλής δε τέθηκε ο Δαγκλής. 36 Σύμφωνα με τα
γραφόμενα του Σουλιώτη-Νικολαΐδη, η νέα αυτή οργάνωση βρισκόταν σε
συνεχή επικοινωνία με την αντίστοιχη της Κωνσταντινούπολης για τη
συγκέντρωση και τη διασταύρωση πληροφοριών. 37

34 Ο Δημήτριος Καλαποθάκης υπήρξε πρόεδρος του Μακεδονικού Κομιτάτου από


συστάσεώς του, το Μάιο του 1904, μέχρι και το Φεβρουάριο του 1907, οπότε και
παραιτήθηκε από τη θέση αυτή κατόπιν διαφωνίας του με την ελληνική κυβέρνηση.
35 Βλ. Εμπρός, 28 Ιουλίου 1908.
36 Για τον καταρτισμό, τη δράση, τον καταστατικό χάρτη και τη στελέχωση της Π.Ο., όπως

επίσης και για το ρόλο του Παναγιώτη Δαγκλή βλ. την ιδιαίτερα κατατοπιστική μελέτη του
Βασίλη Κ. Γούναρη, «Από τη Μακεδονία στο Γουδί. Δραστηριότητες των Μακεδονομάχων
στρατιωτικών (1908-1909)», Δ.Ι.Ε.Ε.Ε., 29 (1986), 194-221. Βλ. επίσης Δαγκλής, ό.π., σ.
362 κ.ε. Για την αναγγελία της νέας οργάνωσης βλ. στο ίδιο, σ. 359-61.
37 Σουλιώτης-Νικολαΐδης, Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως, Θ. Βερέμης-Κ. Μπούρα (εισαγ.-

επιμ.), Αθήνα-Ιωάννινα: Δωδώνη, 1984, σ. 46-7. Για τη σχέση Ο.Κ. και Π.Ο. βλ. επίσης
Βασίλης Κ. Γούναρης, «"Πανελλήνιος Οργάνωσις": Απόπειρες αναδιοργάνωσης της
ελληνικής αλυτρωτικής δράσης κατά το 1908», Ε´ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο. Πρακτικά,
Θεσσαλονίκη: Ε.Ι.Ε., 1984, σ. 21-32.

- 28 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

Ι.ΙΙ Η ελληνική στάση έναντι του κινήματος

Η έκρηξη και κυρίως η άκοπη εδραίωση της συνταγματικής


επανάστασης των Νεοτούρκων προκάλεσε ευρύ προβληματισμό σε ό,τι
αφορά στη στάση της επίσημης ελληνικής πλευράς. Πρέπει να αναφερθεί
ότι οι ελληνικές κυβερνήσεις που διαδέχτηκαν τον ισχυρό κλυδωνισμό από
την οδυνηρή για την Ελλάδα ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897
είχαν στρέψει τις προσπάθειές τους εσωτερική ανασυγκρότηση του
ελληνικού Βασιλείου και στην αλλαγή τακτικής στην άσκηση της ελληνικής
διπλωματίας. Στην προσπάθεια αυτή οι ελληνικές κυβερνήσεις απέφευγαν
να υποπίπτουν σε προκλήσεις προς την Υψηλή Πύλη, επικεντρώνοντας το
ενδιαφέρον τους σε δύο βασικούς πυλώνες της άσκησης της εξωτερικής τους
πολιτικής. Από τη μια στη στήριξη σημαντικών αλύτρωτων ομάδων του
ελληνισμού που τελούσαν υπό την οθωμανική κυριαρχία. 38 Από την άλλη,
στην αντιμετώπιση της βουλγαρικής απειλής στη Μακεδονία και την
αναδιάρθρωση της στοχοθεσίας της ελληνικής διπλωματίας, έτσι όπως αυτή
εκδηλώθηκε στο πλαίσιο της έναρξης της ένοπλης φάσης του Μακεδονικού
Αγώνα εκ μέρους της ελληνικής κυβέρνησης. 39
Η ανάγκη ανεύρεσης συμμάχου στις ευαίσθητες μακεδονικές
επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στάθηκε ο ακρογωνιαίος λίθος της
πολιτικής του Νεοτουρκικού Κομιτάτου μέχρι την εκδήλωση του Κινήματος.
Κατά τη διάρκεια του πρώτου εξαμήνου του 1908 παρόμοιες
βολιδοσκοπήσεις προς την ελληνική πλευρά επιχειρήθηκαν κατ’ εξοχήν από
τους ιθύνοντες του Κ.Ε.Π. Τον Απρίλιο του 1908, ο Κανελλόπουλος είχε
έρθει σε επαφή με ένα σημαίνον στέλεχος του Κ.Ε.Π., τον Ραχμή (Rahmi)
μπέη, ο οποίος προσπάθησε να πείσει τον πρώτο για την ανάγκη της
συνεργασίας Ελλήνων και Νεοτούρκων, επιχειρώντας να τον θέσει προ των
ευθυνών του έναντι του κινδύνου εκβουλγαρισμού της Μακεδονίας. 40

38 Θάνος Βερέμης, Ιστορία των Ελληνοτουρκικών Σχέσεων 1453-1998, Αθήνα: ΕΛΙΑΜΕΠ,

1998, σ. 53.
39 Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, «Η διπλωματική και στρατιωτική προετοιμασία του
Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908)», Νέα Εστία (Αφιέρωμα στη Θεσσαλονίκη), 118 (1985),
173-80.
40 Panayotopoulos, ό.π., 89. Η δράση του Κανελλόπουλου ως επικεφαλής του Γενικού

Προξενείου, παρότι βραχεία, υπήρξε ιδιαιτέρως γόνιμη και ο ίδιος πολύ κινητικός, αν κρίνει
κανείς από τις πολυάριθμες επιστολές και τις αναφορές του προς το Υπουργείο των
Εξωτερικών. Μολονότι η ανάκληση του Κορομηλά από τη θέση του γενικού προξένου
αποτέλεσε δυσάρεστη εξέλιξη στην πορεία του ελληνικού αγώνα στη Μακεδονία, ωστόσο η

- 29 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

Ανεξάρτητα από την αλήθεια που εμπεριείχε ο ισχυρισμός του Ραχμή μπέη
αναφορικά με τον κίνδυνο εκβουλγαρισμού, είναι αλήθεια ότι τόσο πριν όσο
και μετά το ξέσπασμα της επανάστασης οι ιθύνοντες του Κ.Ε.Π.
εμφανίζονταν ευνοϊκά διακείμενοι έναντι των Βουλγάρων. Οι επαναστάτες
της Ε.Μ.Ε.Ο. αντιμετωπίζονταν από τη νεοτουρκική ηγεσία ως σύμμαχοι
στην απόπειρα κατάλυσης του δεσποτισμού του Χαμίτ. 41 Σε αχρονολόγητη,
αλλά πάντως πριν την έκρηξη του κινήματος, επιστολή του συνταγματάρχη
πυροβολικού Παναγιώτη Δαγκλή, υπεύθυνου από το Φεβρουάριο του 1908
για την ανασυγκρότηση του στρατιωτικού τμήματος του Μακεδονικού
Κομιτάτου προς άγνωστο παραλήπτη προκύπτει ότι οι βολιδοσκοπήσεις των
Νεοτούρκων προς τους «εν Θεσσαλονίκη ημετέρους» είχαν ξεκινήσει πριν
ακόμη εκραγεί το κίνημα. Παράλληλα προοιωνιζόταν την προσέγγιση
ανάμεσα στη βουλγαρική πλευρά και τη νεοτουρκική ηγεσία
υποστηρίζοντας ότι:
Πληροφορίες πανταχόθεν βεβαιούσιν οργάνωσιν γενικήν και προσεχή
επέκτασιν του κινήματος. Εις τους εν Θεσσαλονίκη ημετέρους από
καιρό από μακρού εγένοντο υπό των Νεοτούρκων προτάσεις προς
συνεννόησιν και συνεργασίαν, αίτινες εκρίθη ότι έπρεπε να
απορριφθώσιν. Δεν είνε δ’ απίθανον μετά την από 25 ημετέραν
απόρριψιν των προτάσεων των Νεοτούρκων προς συνεννόησιν να
προέβησαν οι τελευταίοι ούτοι εις συνεννοήσεις μετά των Βουλγάρων,
και τούτο διαδίδεται και τούτου μη όντος αληθούς δεν είναι όλως
απίθανον μη οι Βούλγαροι επωφελούμενοι της κρατούσης μεταξύ των
Τούρκων συγχύσεως προβώσι εις πραξικοπήματα. Απέναντι των
ενδεχομένων τούτων [ενν. οι εν Θεσσαλονίκη ημέτεροι] εφιστώσι την
προσοχήν ημών και κρίνουσι κατά την γνώμην των κατάλληλον την
περίστασιν όπως η Κυβέρνησις αρνηθή ωφελήματα απέναντι της
Τουρκίας (ελάχιστον εν Μακεδονία). 42
Στην ίδια επιστολή ο Δαγκλής ισχυριζόταν ότι και στις Σέρρες οι προτάσεις
συνεργασίας του Κ.Ε.Π. προς την ελληνική πλευρά είχαν συναντήσει την
άρνηση της τελευταίας.

απόπειρα πλήρωσης του κενού από τον Κανελλόπουλο στέφθηκε σε γενικές γραμμές από
επιτυχία. Στις αρχές του Σεπτεμβρίου 1908 την προσωρινή θητεία του Κανελλόπουλου
τερμάτισε ο διορισμός του νέου γενικού προξένου Ανδρέα Παπαδιαμαντόπουλου.
41 Vemund Aarbakke, Ethnic Rivalry and the Quest for Macedonia, 1870-1913, Boulder &

New York: East European Monographs, 2003, σ. 148.


42 Αντίγραφα από το Αρχείο Παναγιώτη Δαγκλή, 1908-1909, Ι.Μ.Χ.Α./Ζ/Φάκ. 16/ Έγγρ. Α-

309 [Εκθέσεις (1908-1909)], αχρονολόγητη, Δαγκλής προς άγνωστο παραλήπτη, χ.τ., χ.χ. Η
επιστολή του Δαγκλή πολύ πιθανόν να γράφτηκε τον Ιούνιο, λίγο πριν την έκρηξη του
Κινήματος, όταν οι Νεότουρκοι επιδίωκαν διακαώς όχι απλά την ελληνική συμμετοχή αλλά
και τη στρατιωτική τους αρωγή στο κίνημα.

- 30 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

Περί τα τέλη Ιουνίου, η κυβέρνηση Θεοτόκη αποφάσισε να


επικοινωνήσει με τις ελληνικές προξενικές αρχές της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας, αντιλαμβανόμενη ότι τα πράγματα ήταν πια σοβαρά. 43 Σε
εγκύκλιό του ο Γεώργιος Μπαλτατζής, Υπουργός των Εξωτερικών,
συνιστούσε στους Έλληνες προξενικούς υπαλλήλους να αποφύγουν οι ίδιοι
αλλά και να εμποδίσουν οποιαδήποτε ελληνική συμμετοχή στο κίνημα,
δεδομένου ότι η ρευστότητα της κατάστασης δεν ευνοούσε παρόμοιες
ενέργειες και ενδεχομένως να τις καθιστούσε επιζήμιες για τα ελληνικά
συμφέροντα. 44 Ο Αντώνιος Σαχτούρης, πρόξενος στην υποδιοίκηση Σερρών
(1904-1909), υποστήριζε στα Απομνημονεύματά του ότι: «Η εγκύκλιος
μάλιστα αυτή έφθανε να ειδοποιή ότι η Κυβέρνησις απεφυλάσσετο να
τιμωρήση πάσαν παρεκτροπήν εκ της οριζομένης αυτής πολιτικής
γραμμής...!». 45 Ο Έλληνας πρόξενος συνέδεε την οδηγία του Μπαλτατζή
προς τα ελληνικά Προξενεία με την επίσκεψη κατά τη διάρκεια του Ιουνίου
του Φερίτ (Ferid) πασά, Παλαιότουρκου τέως μεγάλου βεζίρη, στην Αθήνα,
με σκοπό να πείσει την ελληνική κυβέρνηση «…όπως ταχθή παρά το
πλευρόν των Παλαιοτούρκων και αντιδράση διά παντός μέσου κατά του
Νεοτουρκικού κινήματος». 46 Στις παραμονές του Νεοτουρκικού Κινήματος
οι ελληνικοί πληθυσμοί της Μακεδονίας πιέζονταν πια ασφυκτικά από τους
ιθύνοντες του Κ.Ε.Π. όχι μόνο να στηρίξουν την επερχόμενη επανάσταση
αλλά και να συμμετάσχουν ενεργά στις στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά του
σουλτάνου. 47
Η ίδια ανάγκη σύμπραξης με την ελληνική πλευρά υπήρχε και στη
διοίκηση Μοναστηρίου και στην υποδιοίκηση Σερρών. Λίγες ημέρες πριν
την εκδήλωση του πραξικοπήματος στα δύο μακεδονικά βιλαέτια, ο
«Οθωμανικός Σύνδεσμος της Ενώσεως και της Προόδου κέντρου
Μοναστηρίου» απηύθυνε ανοιχτή έγγραφη πρόταση συνεργασίας προς το

43 Πρόκειται για την τέταρτη και την πλέον μακροβιότερη κυβέρνηση Θεοτόκη (8
Δεκεμβρίου 1905-7 Ιουλίου 1909).
44 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 129-30 και Panayotopoulos, ό.π., 93.
45 Αντώνιος Α. Σαχτούρης, Αναμνήσεις εκ του διπλωματικού μου βίου (1897-1933), Κάιρο

1951, σ. 74-5.
46 Αναφορικά με το momentum σχολίαζε χαρακτηριστικά ο Σαχτούρης: «Δεν ενθυμούμαι, αν

είχεν ήδη αναχωρήσει εξ Αθηνών ο Φερήτ πασάς ή αν έγινε διαρκούσης της παραμονής του
εν Αθήναις, η αποστολή επειγούσης εγκυκλίου του τότε υπουργού των Εξωτερικών
Μπαλτατζή, διά της οποίας εδίδοντο εις τα Ελληνικά Προξενεία λεπτομερείς οδηγίαι να
ενεργήσουν υπό το ανωτέρω πνεύμα, δηλαδή εναντίον των Νεοτούρκων». Βλ. σχετικά
Σαχτούρης, ό.π., σ. 74-5.
47 Βακαλόπουλος, Ο ένοπλος αγώνας, σ. 351-2.

- 31 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

ελληνικό Κομιτάτο, να συνδράμει το Κ.Ε.Π. στην προσπάθειά του να


αποκαταστήσει την ελευθερία και την ισοπολιτεία. 48 Με το πρόσχημα της
ευνοϊκής διάθεσης των Βουλγάρων προς τις επιλογές του Κ.Ε.Π., το
νεοτουρκικό παράρτημα Μοναστηρίου καλούσε την ελληνική πλευρά να
σταματήσει τις επιθετικές ενέργειες στη Μακεδονία που μοναδικό σκοπό
είχαν την έξαρση του φυλετισμού και τις εκατέρωθεν ανθρώπινες απώλειες,
παροτρύνοντας παράλληλα τους Έλληνες σε συνεργασία, ώστε να ευοδωθεί
η επερχόμενη συνταγματική επανάσταση. Απέναντι στη ρευστότητα της
κατάστασης ο Έλληνας πρόξενος Μοναστηρίου Κωνσταντίνος Δημαράς
συνιστούσε να τηρούνται οι αποστάσεις από τις προτάσεις συνεργασίας των
Νεοτούρκων, δεδομένου ότι η πολιτική αλλαγή που το Κ.Ε.Π. ευαγγελιζόταν
έπρεπε πρώτα να υπερκεράσει το σουλτανικό σκόπελο. 49
Τα ίδια συμβούλευε κι ο Σαχτούρης. Για τον Έλληνα πρόξενο το
Νεοτουρκικό Κίνημα, έτσι όπως προδιαγραφόταν, ήταν ξεκάθαρα ένα
κίνημα εθνικιστικό, οι συνέπειες του οποίου ήταν εξαιρετικά αμφίβολο εάν
θα απέβαιναν προς όφελος του ελληνισμού. Για το λόγο τούτο θεωρούσε
κενόδοξες τις διακηρύξεις του Κ.Ε.Π. περί ισότητας όλων των Οθωμανών
υπηκόων με βάση το σύνταγμα του 1876. Το ελληνικό στοιχείο όφειλε να
τηρήσει στάση αναμονής, προκειμένου να ακολουθήσει τις εξελίξεις κι όχι
να τις προκαταλάβει. 50 Πάντως, ο Σαχτούρης χαρακτηρίζει την οδηγία του
Υπουργείου των Εξωτερικών προς τα ελληνικά Προξενεία ως «...σοβαρόν
πολιτικόν σφάλμα εκ μέρους της Ελληνικής Κυβερνήσεως», υποστηρίζοντας,
τις παραμονές της έκρηξης του κινήματος, δι’ επιστολής του στην ελληνική
κυβέρνηση ότι
…το Νεοτουρκικόν Κίνημα είναι ήδη ορμητικός χείμαρρος
ακατάσχετος, όταν δε αύριον οι Νεότουρκοι θα καταστούν
Κυβέρνησις, ουαί αλλοίμονον εις τους αντιδραστικούς, οι οποίοι,
άλλως τε, και τώρα ακόμη, την δωδεκάτην ώραν της κλονιζομένης
θέσεώς των, αρνούνται να μας δώσουν οποιονδήποτε αντάλλαγμα. 51

48 Η τελευταία φάση της ένοπλης αναμέτρησης στη Μακεδονία (1907-1908). 100 έγγραφα από
το Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδος, Περσεφόνη Γ. Καραμπάτη, Πελαγία
Γ. Κολτούκη, Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης, Φωτεινή Ι. Τολούδη (επιμ.-σχολ.), Θεσσαλονίκη:
Μ.Μ.Α., 1998, σ. 244-6, αρ. εγγρ. 88, Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Δ, Μακεδονικό Ζήτημα, Ο
Οθωμανικός Σύνδεσμος της Ενώσεως και της Προόδου Κέντρου Μοναστηρίου προς το
Ελληνικό Κομιτάτο, Μοναστήρι, 9 Ιουλίου 1908.
49 Βακαλόπουλος, Το Νεοτουρκικό Κίνημα, σ. 124.
50 Στο ίδιο, σ. 125.
51 Σαχτούρης, ό.π., σ. 75.

- 32 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

Η ελληνική κυβέρνηση επανέλαβε ρητά στο Σαχτούρη τις ίδιες οδηγίες κι ο


επικεφαλής του Προξενείου υπέβαλε την παραίτησή του. 52
Έπειτα από την εκδήλωση του κινήματος και την παγίωση του νέου
καθεστώτος, το αρχικό μούδιασμα από τον καταιγισμό των εξελίξεων
διαδέχτηκε ο ψυχρός υπολογισμός, προκειμένου να αξιοποιηθούν τα νέα
δεδομένα, λαμβανομένου υπόψη ότι η ελληνική κυβέρνηση δεν διέθετε την
περίοδο αυτή πληθώρα επιλογών σε ό,τι έχει να κάνει με την άσκηση της
εξωτερικής της πολιτικής. 53 Στο περιορισμένο, λοιπόν, πλαίσιο δράσης, η
κυβέρνηση Θεοτόκη αποφάσισε να προωθήσει μία φιλική στάση έναντι του
κινήματος, μια απόφαση που αφενός ερχόταν σε άμεση συνάφεια με την
τήρηση των, ούτως ή άλλως, ευαίσθητων ισορροπιών στη Μακεδονία,
αφετέρου δε, έδινε στην ελληνική κυβέρνηση τη δυνατότητα να κερδίσει
πολύτιμο χρόνο για να σταθμίσει τα πλεονεκτήματα που της διασφάλιζε το
αναπάντεχο γεγονός. Ακολουθώντας τη γραμμή αυτή, το ελληνικό βασίλειο
δια της κυβέρνησής του θεώρησε σκόπιμο να συμμορφωθεί με ένα καίριο
σημείο του νεοτουρκικού προγράμματος, την κατάπαυση των εχθροπραξιών
στη Μακεδονία και να μεταβάλει τη μακεδονική του πολιτική. 54
Αντίθετα από την επίσημη πολιτική της κυβέρνησης Θεοτόκη
κινήθηκε η αντιπολιτευτική παράταξη με προεξάρχοντα αυτής τον τέως
πρωθυπουργό Δημήτριο Ράλλη. Ο επικεφαλής της αντιπολίτευσης τέθηκε
αναφανδόν υπέρ των πραξικοπηματιών, χωρίς να λάβει υπόψη του βασικές
παραμέτρους της στοχοθεσίας του Νεοτουρκικού Κινήματος. Θεώρησε ότι η
μεταπολίτευση στην Οθωμανική Αυτοκρατορία αποτελούσε ασφαλιστική
δικλείδα για τα προνόμια των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης και
εφαλτήριο για την εγκαθίδρυση ισονομίας και ισοπολιτείας στη Μακεδονία
στη βάση της αυτοδιάθεσης των εθνών. Οι πεποιθήσεις του Ράλλη
εξωτερικεύτηκαν το Σεπτέμβριο με την πραγματοποίηση διαδοχικών
επισκέψεών του στη Θεσσαλονίκη και το Μοναστήρι κι έπειτα στην
Κωνσταντινούπολη. 55 Φτάνοντας στη Θεσσαλονίκη το πρώτο δεκαήμερο του

52 Η διαφαινόμενη ρήξη ανάμεσα στην ελληνική κυβέρνηση και τον Έλληνα πρόξενο
αποφεύχθηκε έπειτα από πρόσκληση του Μπαλτατζή προς το Σαχτούρη να επισκεφτεί την
Αθήνα και να καταθέσει τις απόψεις του για το μέλλον του κινήματος.
53 Γεώργιος Κ. Ασπρέας, Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, 1821-1928, τόμ. Γ´, Αθήνα:

Τυπογραφική Εταιρεία Στ. Χρήστου, 1930, σ. 94.


54 Γούναρης, «Ο Μακεδονικός Αγώνας στο τέλος του», σ. 117.
55 Κατά τη διάρκεια των επισκέψεών του στη Θεσσαλονίκη και το Μοναστήρι ο Ράλλης

πραγματοποίησε ομιλίες ενωτικές υπέρ του νέου καθεστώτος με αποτέλεσμα να αποκτήσει

- 33 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

Σεπτέμβρη ο Ράλλης εντυπωσιάστηκε από την υποδοχή που του επιφύλαξαν


οι εκπρόσωποι του Κ.Ε.Π. Σε συζητήσεις του μαζί τους ο Ράλλης υπέπεσε
στο υψηλής σημασίας για την πολιτική του εμπειρία σφάλμα να
αποκαλύψει, σε μια απόπειρα να δηλώσει την καλή του πρόθεση, τη δράση
των Ελλήνων αξιωματικών στο Γενικό Προξενείο στη Θεσσαλονίκη και του
έμψυχου δυναμικού των ελληνικών μυστικών υπηρεσιών στη Μακεδονία κι
έφτασε στο σημείο να διαβεβαιώσει το Κ.Ε.Π. ότι όσοι εναπομείναντες θα
λάμβαναν τη διαταγή από την ελληνική κυβέρνηση να επιστρέψουν στην
Αθήνα. Οι υπάλληλοι του Γενικού Προξενείου τού άσκησαν δριμεία κριτική
για τη στάση του αυτή, ωστόσο ήταν ήδη αργά. Λίγες ημέρες μετά όλοι
σχεδόν οι αξιωματικοί του Προξενείου υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν την
υπηρεσία τους και να λάβουν το δρόμο της επιστροφής στην Αθήνα με την
στενή επιτήρηση της τουρκικής αστυνομίας. 56 Την ίδια πολιτική συνέχισε
να ασκεί ο Ράλλης και τις επόμενες ημέρες.
Ιδιαιτέρως σκεπτικιστική υπήρξε και η στάση του Οικουμενικού
Πατριάρχη Ιωακείμ Γ´, ο οποίος διέκρινε στην επανάσταση αυτή μία
επίφαση μόνο αλλαγής και φιλελευθεροποίησης. 57 Τις αμέσως επόμενες
ημέρες από την εκδήλωση της επανάστασης δεν δίστασε να προβεί σε
διάβημα διαμαρτυρίας προς την ηγεσία του Κομιτάτου, όταν αντιλήφθηκε
ότι η Νεοτουρκική Επανάσταση υπήρξε φενάκη και ότι τα προνόμια του
ελληνικού γένους επρόκειτο πολύ σύντομα να θιγούν και πάλι. Σχετικά με
το διάβημα αυτό ο Αχμέτ Ριζά, σε μία συνέντευξη που έδωσε στο Εμπρός και
στον δημοσιογράφο Ζαχαρία Παπαντωνίου, έκρινε σκόπιμο να απαντήσει ως
εξής:
Είναι αληθές ότι ο Πατριάρχης έσπευσε πολύ να εκφράση γνώμην,
την οποίαν και αν είχε έπρεπε να αποκρύψη, ευρεθείς προ γεγονότος
τετελεσμένου. Οι Έλληνες την κατεδίκασαν αμέσως. Από την
ταχύτητα με την οποίαν έκαμε τούτο ο Πατριάρχης συμπεραίνω ότι

φίλους τόσο στο Κ.Ε.Π. όσο και στο νεοτουρκικό Τύπο. Οι λόγοι του Ράλλη σχολιάστηκαν
θετικά από τον ελληνικό Τύπο και ιδιαίτερα από το Εμπρός, που υποστήριζε ότι ο ενωτικός
λόγος του Ράλλη θα είχε θετικές επιδράσεις στην εκλογική αποτίμηση υπέρ της ελληνικής
πλευράς. Βλ. σχετικά Εμπρός, 9 Σεπτεμβρίου 1908.
56 Ζάννας, ό.π., σ. 124-5.
57 Περί του Οικουμενικού Πατριάρχη Ιωακείμ Γ´ βλ. τη συλλογική έκδοση «Ο από

Θεσσαλονίκης Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ Γ´ ο Μεγαλοπρεπής», Αθ. Ε.


Καραθανάσης (επιμ.), Επιστημονικό Συμπόσιο (Χριστιανική Μακεδονία), Δημήτρια ΚΖ´,
Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ιστορίας Δήμου Θεσσαλονίκης, 1994.

- 34 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

ηθέλησε να φανή αρεστός εις την Αυτοκρατορίαν, νομίσας ότι αυτή


θα εξηκολούθη να υπάρχη, ενώ ήδη είχε καταλυθή… 58
Στο ίδιο φύλλο, ο Αχμέτ Ριζά κάνοντας λόγο για τους στόχους της
επανάστασης και τα μακρόπνοα σχέδια των Νεοτούρκων, προέβη στην
ακόλουθη δήλωση:
…Αλλά η μεταμόρφωσις προχωρεί ευτυχώς ταχύτατα, καθώς βλέπετε,
ταχύτατα δε θα αποκτήσωμεν την δύναμιν εκείνην η οποία δεν θα
επιτρέπη εις έναν λαόν να αδική τον άλλον εν Τουρκία και να
περιφρονή το κυρίαρχον Κράτος. Ημείς ήλθομεν να κάμωμεν
ισοπολιτείαν και να εγκαθιδρύσωμεν Δικαιοσύνην απόλυτον […]Η
Τουρκία είναι αξία να αυτοδιοικηθεί και να κάμη τους εν αυτή λαούς
να ευτυχήσουν. Όταν εφαρμόση απόλυτον δικαιοσύνην, έκαμε το
παν. Οι χριστιανικοί λαοί της Τουρκίας πρέπει να εννοήσουν ότι
συμφέρον μας και συμφέρον των είναι να παύση πάσα επέμβασις της
Ευρώπης εις την διοίκησιν της Συνταγματικής Τουρκίας. Εάν δεν το
εννοήσουν, θα είναι προς βλάβιν των. Αλλά και αν θελήσουν να
κάμουν κακόν εις τον εαυτόν των, η Τουρκία δεν είναι δυνατόν να το
επιτρέψη […]Εντός ολίγον βεβαιωθήτε ότι τα πράγματα θα μπουν εις
την θέσιν των.
Χαρακτηριστικότερη -πλην όμως τελείως ασαφής- ήταν η απάντηση που
έδωσε ο Ριζά στον Παπαντωνίου, όταν ο δεύτερος του έθεσε το ερώτημα εάν
φρονεί ότι τα προνόμια του ελληνικού γένους επρόκειτο να θιγούν:
Φρονώ ότι δεν διατρέχουν κίνδυνον. Βεβαίως ούτε εγώ, ούτε το
Κομιτάτον, είμεθα οι αρμόδιοι να κανονίσωμεν αυτά τα ζητήματα.
Αυτά θα τα κανονίση η Βουλή όταν θα συνέλθη. Εάν η Βουλή κρίνη
ότι πρέπει να τα θίξη, το Κομιτάτον θα διαμαρτυρηθή. Αλλ’ εννοείται
ότι ουδέν άλλον ημπορεί να κάμη, διότι ουδείς είναι ανώτερος της
Βουλής…
Οι ραγδαίες και πρωτοφανείς εξελίξεις στον ευρύτερο χώρο της
Μακεδονίας προκάλεσαν κύματα παράφορου ενθουσιασμού σε μεγάλο
τμήμα του ελληνικού πληθυσμού, που ένιωθε ότι έφτασε η ώρα που θα
έπαιρνε τη θέση του στο μωσαϊκό της πολυεθνοτικής Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας. Από τις 24 Ιουλίου και για κάποιες ημέρες η Θεσσαλονίκη,
το Μοναστήρι, οι Σέρρες και άλλα μεγάλα και μικρά κέντρα της Μακεδονίας
ζούσαν στο παραλήρημα που προκάλεσε το άκουσμα της πτώσης του
δεσποτικού χαμιτικού καθεστώτος. 59 Η αβίαστη και μαζική εκδήλωση
ενθουσιασμού αντικατοπτρίζεται αφενός στις πολυπληθείς εορταστικές

58 «Μία συνέντευξις με τον αρχηγόν των Νεοτούρκων εν Ευρώπη. Ο Αχμέτ Ριζά. Η

φυσιογνωμία του-ο χαρακτήρ του-αι ιδέαι του», Εμπρός, 27 Αυγούστου 1908.


59 Ζάννας, ό.π., σ. 122-3. Βλ. επίσης Π. Ριζάλ (Ιωσήφ Νεχαμά), Θεσσαλονίκη, η περιπόθητη

πόλη, (μτφρ.) Βασίλης Τομανάς, Θεσσαλονίκη: Νησίδες, 1997 (1η έκδ. στα γαλλικά Παρίσι
1917), σ. 189-94, όπου και αναλυτική περιγραφή του ενθουσιώδους κλίματος των πρώτων
ημερών μετά την ανακήρυξη του συντάγματος.

- 35 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

εκδηλώσεις που έλαβαν χώρα στα βιλαέτια τόσο της Θεσσαλονίκης όσο και
του Μοναστηρίου, αφετέρου δε στους πανηγυρικούς λόγους που
δημοσιεύτηκαν σε μεγάλη μερίδα του ελληνικού Τύπου της εποχής.
Παράλληλα με τα όσα εορταστικά λάμβαναν χώρα στη Μακεδονία,
πλήθος ελληνικών και βουλγαρικών ανταρτικών σωμάτων κατέφθανε στην
πόλη. Δύο μόλις ημέρες μετά την ανακήρυξη του συντάγματος και μέχρι τις
αρχές του Αυγούστου Κρήτες και Έλληνες αντάρτες, υπό την καθοδήγηση
των οπλαρχηγών Δοξογιάννη, Κλειδή, Τσολάκη, Γκόνου, Σημανίκα,
Τσιγαρίδα κι άλλων προσέρχονταν στη Θεσσαλονίκη για να συμμετάσχουν
στις εκδηλώσεις για την επαναφορά του συντάγματος. 60 Στις Σέρρες, το
πρώτο δεκαήμερο του Αυγούστου, τα τρία ελληνικά σώματα των περιφερειών
Ζίχνας, Νευροκοπίου και Τζουμαγιάς, υπό το γενικό αρχηγό Δούκα Δούκα,
καθώς και το σώμα του Στέργιου Βλάχμπεη που δραστηριοποιούταν στην
Τζουμαγιά παραδόθηκαν στις τουρκικές αρχές, ενώ αθρόα ήταν η
προσέλευση των Βουλγάρων ανταρτών. 61 Αναφορές της 26ης Ιουλίου εκ
μέρους της βρετανικής προξενικής αλληλογραφίας έκαναν λόγο για
εξομάλυνση των σχέσεων των δύο μερών, Ελλήνων και Βουλγάρων, στην
υποδιοίκηση των Σερρών και για σκηνές αβροφροσύνης ανάμεσα στον
πρόεδρο του βουλγαρικού Κομιτάτου και τον Έλληνα επίσκοπο. 62 Η ίδια
κατάσταση επικρατούσε παντού. Στο Μοναστήρι οι Έλληνες επιφύλαξαν
θερμή υποδοχή στα ένοπλα σώματα των Γεωργίου Βολάνη, Ιωάννη
Καραβίτη και Γεωργίου-Δικωνύμου Μακρή, ενώ πλήθος εκδρομέων
κατέφθανε την ίδια περίοδο από διάφορα μέρη της Αυτοκρατορίας για να
προσκυνήσει το «Λίκνο της Νεοτουρκικής Ελευθερίας». 63 Μέσα σε ελάχιστες
ημέρες από την εδραίωση του κινήματος και πάντως πριν το τέλος του

60 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 133-4.


61 Στο ίδιο, σ. 137-8. Βλ. επίσης τον κατάλογο των ανταρτικών ομάδων που παραθέτει ο
Βασίλης Ριτζαλέος, «Το κίνημα των Νεοτούρκων και ο αντίκτυπός του στις Σέρρες των Αρχών
του 20ου αιώνα», Σερραϊκά Ανάλεκτα, 4 (2006), 157-9, όπου και συμπεριλαμβάνονται τα
χριστιανικά ένοπλα σώματα που παραδόθηκαν μετά την ανακήρυξη του συντάγματος.
62 H.C.P.P., Cd. 4529, Νο 19, Barclay προς Grey, Κωνσταντινούπολη, 26 Ιουλίου 1908, σ.

12. Τα γεγονότα στις Σέρρες επιβεβαιώνονταν κι από τον ελληνικό Τύπο. Βλ. σχετικά
Εμπρός, 29 Ιουλίου 1908. Μία ημέρα μετά το Εμπρός δημοσίευε σε τόνο πανηγυρικό την
παράδοση ελληνικού ένοπλου σώματος στις Σέρρες, Εμπρός, 30 Ιουλίου 1908.
63 Γεώργιος Μόδης, Αναμνήσεις, Μ. Πυροβέτση, Ι. Μιχαηλίδης (επιμ.), Θεσσαλονίκη:

Εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας, 2004, σ. 125-9. Για τις εκδηλώσεις στο Μοναστήρι
βλ. επίσης Νικόλαος Χ. Γεωργιάδης, Όσα έγραψα στο Μοναστήρι 1903-1912, Θεσσαλονίκη:
Ε.Μ.Σ., 1984, σ. 137 κ.ε. και του ιδίου, «Από τας υποδοχάς των ανταρτών. Αρματολοί εν
Μοναστηρίω», Μ.Η.Π.Σ., 2 (1909), 291-8. Ο Γεωργιάδης αρθρογραφούσε την περίοδο εκείνη
στην εφημερίδα Αλήθεια της Θεσσαλονίκης με το ψευδώνυμο Πυγμαλίων και έστελνε
καθημερινά ανταποκρίσεις από το Μοναστήρι.

- 36 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

Ιουλίου, μεγάλο τμήμα των ελληνικών και βουλγαρικών ένοπλων σωμάτων,


που μέχρι πρότινος αλληλοσπαράσσονταν στην ύπαιθρο χώρα της
Μακεδονίας προσήλθαν στις μεγάλες πόλεις να παραδοθούν και να
καταθέσουν τον οπλισμό τους. Παρά το γεγονός ότι ο Μακεδονικός Αγώνας
βρισκόταν στην πιο κρίσιμη ίσως φάση του, οι περισσότεροι από τους
Έλληνες αξιωματικούς αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη Μακεδονία και
να επιστρέψουν στην Ελλάδα. Ο Βρετανός πρόξενος Barclay ισχυριζόταν,
ήδη την τρίτη ημέρα της επαναφοράς του συντάγματος, ότι το ενδεχόμενο
της παράδοσης των ένοπλων σωμάτων και της διάλυσης των συμμοριών
μπορούσε εν καιρώ να αποδειχτεί βάσιμο. 64
Η αποκατάσταση της ελευθεροτυπίας, η παροχή γενικής αμνηστίας
εκ μέρους του Αβδούλ Χαμίτ την επομένη της επαναφοράς του συντάγματος
και η κατάλυση της τριακονταετούς, στυγνής, απολυταρχικής πολιτείας του,
οι αφειδώς παρεχόμενες υποσχέσεις περί ισονομίας και ισοπολιτείας,
κυρίως δε η κόπωση από την αιματηρή ένοπλη φάση του Μακεδονικού
Αγώνα υπήρξαν ορισμένοι μόνο από τους λόγους, για τους οποίους μεγάλο
τμήμα των ελληνικών λαϊκών στρωμάτων της Μακεδονίας θεώρησε τους
Νεότουρκους «σωτήρες». 65 Στο πλαίσιο αυτό πανηγυρική γραμμή τήρησε κι
ο ελληνικός Τύπος σχεδόν στο σύνολό του. Εκπρόσωποι της μερίδας του
ελληνόγλωσσου Τύπου που ευθύς εξαρχής δημοσίευσαν ύμνους για τους
Νεότουρκους ήταν οι εφημερίδες της Θεσσαλονίκης Αλήθεια του Ιωάννη
Κούσκουρα και με αρχισυντάκτη τον Ιωάννη Μπήτο και Φάρος της
Θεσσαλονίκης, ιδρυτής της οποίας υπήρξε ο Σοφοκλής Κ. Γκαρπολάς, υπό
τη γενική διεύθυνση του υιού του Νίκου και συνδιευθυντή και διαχειριστή
τον έτερο υιό του Αλέκο. 66 Παρά το γεγονός ότι το καλοκαίρι του 1908 τα

64 H.C.P.P., Cd. 4529, Νο 23, Barclay προς Grey, Κωνσταντινούπολη, 27 Ιουλίου 1908, σ.

13· Νο 49, Barclay προς Grey, Θεραπιά, 29 Ιουλίου 1908, σ. 31· Νο 21, Barclay προς
Grey, Κωνσταντινούπολη, 26 Ιουλίου 1908, σ. 13. Βλ. επίσης Dakin, ό.π., σ. 381. Σύμφωνα
με τον Dakin, μέχρι το τέλος της πρώτης εβδομάδας του Αυγούστου είχαν παραδοθεί 55
βουλγαρικά ένοπλα σώματα και 26 ελληνικά.
65 Αθανάσιος Βερέμης, «Το κίνημα των Νεοτούρκων και οι άμεσες συνέπειές του», Ι.Ε.Ε.,

τόμ. ΙΔ´, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1977, σ. 255. Βλ. επίσης Ευάγγελος Κωφός, «Αγώνες για
την απελευθέρωση (1830-1912)», στο Μακεδονία: 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και
πολιτισμού, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1990, σ. 478. Για την παροχή γενικής αμνηστίας βλ.
H.C.P.P., Cd. 4529, Νο 18, Barclay προς Grey, Κωνσταντινούπολη, 25 Ιουλίου 1908, σ. 11.
66 Σχετικά με τη δράση των δύο εφημερίδων της Θεσσαλονίκης βλ. Κανδυλάκης, ό.π., σ. 89-

114 και 115-154. Για μία ανασκόπηση της ιστορίας του Τύπου της Θεσσαλονίκης βλ.
Χρίστος Λαμπρινός, «Συνοπτική ιστορία του Τύπου της Θεσσαλονίκης», Νέα Εστία
(Αφιέρωμα στη Θεσσαλονίκη), 118 (1985), 268-82. Για την οικογένεια Γκαρπολά και τη
σχέση της με τον Τύπο στη Θεσσαλονίκη βλ. Παναγιώτης Γ. Κόκκας, «Η οικογένεια

- 37 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

δύο έντυπα βρίσκονταν σε μία έντονη διαμάχη, εξαιτίας της φιλοτουρκικής


πολιτικής γραμμής για την οποία κατηγορούταν ο Φάρος, τα επαναστατικά
γεγονότα του Ιουλίου οδήγησαν και τα δύο στην ίδια κατεύθυνση. Το πρώτο,
σε δημοσίευμα της 24ης Ιουλίου, εξυμνούσε το νεοτουρκικό πραξικόπημα
και την επαναφορά του συντάγματος προτρέποντας αναφανδόν το ελληνικό
στοιχείο να χαιρετήσει αυτή την κίνηση. 67 Η δεύτερη αφιέρωνε εκτενή
άρθρα στα επαναστατικά γεγονότα, επαινώντας το Κ.Ε.Π. και δίδοντας
παράλληλα μεγάλο βάρος στα πανηγυρικά επακόλουθα που έλαβαν χώρα
στη Θεσσαλονίκη. 68 Στο φύλλο της 24ης Ιουλίου, ημέρα κατά την οποία
ανακηρύχθηκε το σύνταγμα στη Θεσσαλονίκη, ο Φάρος δημοσίευε την
είδηση ότι, έπειτα από την επαναφορά του συντάγματος, η ελληνική
κυβέρνηση διαβεβαίωνε τους πρεσβευτές των Δυνάμεων ότι είχε διατάξει την
ανάκληση των ελληνικών ένοπλων σωμάτων από τη Μακεδονία. Την
επομένη η απάντηση που έλαβε ο Φάρος ήρθε από την Αλήθεια,
χαρακτηρίζοντας την είδηση «τερατώδη και αποκύημα νοσούσης
φαντασίας», υποστηρίζοντας ότι η ελληνική κυβέρνηση δεν είχε καμία
σχέση με τους αντάρτες. 69 Στο ίδιο μήκος κύματος με το ενθουσιώδες κλίμα
που επικρατούσε στα ελληνόγλωσσα έντυπα μέσα, το αθηναϊκό Εμπρός του
Καλαποθάκη δεν δίστασε να γιορτάσει το γεγονός της συναδέλφωσης,
αποτολμώντας ακόμη και εξαιρετικά πρόωρες εκτιμήσεις για την μέλλουσα,
αμερόληπτη, όπως ανέφερε, εκλογική πολιτική των Νεοτούρκων. 70
Την ώρα που η αποστρατιωτικοποίηση της ευρύτερης μακεδονικής
ζώνης προχωρούσε με προοδευτικό ρυθμό, παρατηρήθηκε μια απόπειρα
πολιτικοποίησης της κοινωνικής ζωής στη Μακεδονία. Παρά το γεγονός ότι
το πεδίο των εκλογικών διαδικασιών αποτελούσε για τα εμπλεκόμενα μέρη,
τουλάχιστο σε επίπεδο συνταγματικών κοινοβουλευτικών εκλογών και
εξαιρουμένων των κοινοτικών αρχαιρεσιών, οιονεί terra incognita, η
Νεοτουρκική Επανάσταση με την ταυτόχρονη προκήρυξη των πρώτων
εκλογών υπό συνταγματικό καθεστώς μετατόπισε το ενδιαφέρον των

Γκαρπολά και η πρώτη ελληνική εφημερίδα της Θεσσαλονίκης», Μακεδονικά, 21 (1981),


222-51.
67 Αλήθεια, 11 Ιουλίου 1908.
68 Φάρος της Θεσσαλονίκης, 14 Ιουλίου 1908.
69 Κανδυλάκης, ό.π., σ. 99-100.
70 Εμπρός, 23 Ιουλίου 1908. Πρέπει να σημειωθεί το γεγονός ότι το Εμπρός υπήρξε η

εφημερίδα που συνέβαλε καθοριστικά στη βελτίωση του ελληνικού τύπου της εποχής, βλ.
Στέφανος Παπαδόπουλος, «Η Επανάσταση των Νεοτούρκων και η κοινή γνώμη της
Ελλάδας», Επετηρίς Ιδρύματος Νεοελληνικών Σπουδών, 4 (1985-1986), 243.

- 38 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908

εμπλεκομένων από τα αιματηρά αποτελέσματα του Μακεδονικού Αγώνα


στην όσο το δυνατόν καλύτερη προετοιμασία για τη διενέργεια των εκλογών.
Η Ο.Κ., το «πνευματικό τέκνο» του πολιτικοστρατιωτικού σχεδιασμού των
Δραγούμη και Σουλιώτη-Νικολαΐδη, μετακύλισε τη στοχοθεσία της, ήδη
επτά σχεδόν μήνες από την ίδρυσή της στην Κωνσταντινούπολη, από το
στρατιωτικό σκέλος στο εκλογικοπολιτικό. Σε υπόμνημα λοιπόν που
απέστειλε ο Δραγούμης στο Δαγκλή, τέλη του Ιουλίου 1908, τον
πληροφορούσε για το νέο πρόγραμμα που είχε εκπονήσει η Ο.Κ. και το
οποίο θα εμπόδιζε την τουρκοποίηση της Μακεδονίας. Σε ένα από τα
σημεία του το πρόγραμμα υποδείκνυε την αφετηρία του πολιτικού αγώνα,
δεδομένου ότι ο μεταπολιτευτικός προθάλαμος στον οποίο βρισκόταν η
Αυτοκρατορία και τα νέα πολιτικά δεδομένα που έθετε το νεοτουρκικό
πραξικόπημα έπρεπε να αξιοποιηθούν, ώστε ο ελληνικός αγώνας να αλλάξει
μορφή:
Το πρόγραμμα της τοιαύτης ενεργείας δύναται να περιλαμβάνει:
[…]Εκλογήν όσον το δυνατόν περισσοτέρων Ελλήνων βουλευτών και
ίδιον των υποδεικνυομένων υπό της ελλ[ηνικής] κυβερνήσεως, ίνα
συντελέσωσι εις τ’ ανωτέρω. Μία τοιαύτη ενέργεια θα επιτρέψη να
βαδίσωμεν με πολλάς ελπίδας προς ωρισμένον σκοπόν: τον
Εξελληνισμόν του Οθωμανικού Κράτους. 71

Για το σκοπό αυτό οι ιθύνοντες της Ο.Κ. προχώρησαν, κατά τη διάρκεια του
Σεπτεμβρίου 1908, στην ίδρυση του «Πολιτικού Συλλόγου» (στο εξής Π.Σ.)
στην Κωνσταντινούπολη, του επίσημου πολιτικού οργάνου της Ο.Κ. Ο Π.Σ.
ήταν υπεύθυνος για το συντονισμό των εκλογικών προσπαθειών και
απέβλεπε στην όσο το δυνατόν μεγαλύτερη εκπροσώπηση των Ελλήνων στο
Οθωμανικό Κοινοβούλιο. 72

71 Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Αθανασίου Σουλιώτη-Νικολαΐδη, φάκ. 9 "Οργάνωσις

Κωνσταντινουπόλεως" ("Παραλειπόμενα Β’"), υποφάκ. 9/Ι επιστολές-σημειώσεις (1908-


1909), αντίγραφα από το αρχείο Δαγκλή (Έκθεσιν «Ο.Κ.» Παραπομπές), Δραγούμης προς
Δαγκλή, Κωνσταντινούπολη, 30 Ιουλίου 1908.
72 Για τη σχέση Ο.Κ. και Π.Σ. βλ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης, ό.π., σ. 15.

- 39 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ.
ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

IΙ.Ι Το ελληνικό υπόμνημα του Αυγούστου 1908

Παράλληλα με τα επαναστατικά γεγονότα του τρίτου δεκαημέρου του


Ιουλίου, το εκλογικό ζήτημα απασχολούσε ολοένα και περισσότερο τόσο την
ελληνική πλευρά όσο και το Κ.Ε.Π. Ήδη από τις αρχές του δευτέρου
δεκαημέρου του Ιουλίου ο Ενβέρ μπέης, εξέχον στέλεχος του Κ.Ε.Π.,
κάλεσε τις μη μουσουλμανικές κοινότητες της Θεσσαλονίκης να εκλέξουν
τρεις εκπροσώπους, ώστε να συζητήσουν σχετικά με τη μελλοντική διοίκηση
της Αυτοκρατορίας, την πιθανή τροποποίηση διατάξεων του συντάγματος
καθώς και με τη διεξαγωγή των επικείμενων βουλευτικών εκλογών. Η
ελληνική κοινότητα Θεσσαλονίκης υπέδειξε, σε συνεννόηση με το Γενικό
Προξενείο, τον γιατρό Δημήτριο Ζάννα, τον τραπεζίτη Περικλή
Χατζηλαζάρου και τον δικηγόρο Δημήτριο Δίγκα. 73 Σε συνάντηση που
πραγματοποιήθηκε στις 30 Ιουλίου, οι εκπρόσωποι του Κ.Ε.Π., επιχείρησαν
να επικεντρώσουν την προσοχή των Ελλήνων απεσταλμένων σε πέντε βασικά
σημεία, επί των οποίων ζήτησαν από την ελληνική πλευρά να υποβάλει
γραπτώς τις θέσεις της. Τα πέντε αυτά σημεία αφορούσαν στην ενδεχόμενη
τροποποίηση διατάξεων του επαναφερθέντος συντάγματος, την πιθανή
αλλαγή του εκλογικού νόμου προς την κατεύθυνση της ισόρροπης άσκησης
των πολιτικών δικαιωμάτων των εθνικών μειοψηφιών της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας, το καθεστώς της στράτευσης των Οθωμανών υπηκόων, τη
λήψη μέτρων, ώστε να αναπτυχθεί το εμπόριο, η γεωργία, οι τέχνες και η
παιδεία στην Αυτοκρατορία και, τέλος, την ανάγκη να μεταβληθούν οι
δικαιοδοσίες των δημάρχων, ώστε να γίνει αποτελεσματικότερη η δράση
τους. 74
Τα συμπεράσματα από τη συνάντηση της 30ης Ιουλίου φάνηκαν
εξαρχής θετικά, δεδομένου ότι ξεκινούσε ένας πολιτικός διάλογος στον
οποίο τα διάφορα μιλέτ είχαν τη δυνατότητα να καταθέσουν τις απόψεις
τους, τις οποίες το Κ.Ε.Π. όφειλε να συγκεράσει με τις δικές του. Ο
Κανελλόπουλος, ορμώμενος από αυτή τη σοβαρή νεοτουρκική
πρωτοβουλία, υποστήριζε ότι αποκαλυπτόταν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία
να ορθώσει η ελληνική πλευρά τον αμιγή πολιτικό της λόγο και να

73 Κωνσταντίνος Α. Βακαλόπουλος, Νεότουρκοι και Μακεδονία (1908-1912), Θεσσαλονίκη:


Αφοί Κυριακίδη, 1988, σ. 205-6 και Ζάννας, ό.π., σ. 124.
74 Βακαλόπουλος, Το Νεοτουρκικό Κίνημα, σ. 140.

- 41 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

διεκδικήσει μια πολιτική πλατφόρμα δίκαιης και αναλογικής


εκπροσώπησης των μη μουσουλμανικών εθνοτήτων στο Οθωμανικό
Κοινοβούλιο. 75 Οι προτάσεις του Κανελλόπουλου προς την ηγεσία του
Υπουργείου των Εξωτερικών σχετικά με τον τρόπο που θα μπορούσε να
αξιοποιηθεί το κάλεσμα της νεοτουρκικής ηγεσίας αντικατοπτρίζονται εν
πολλοίς στο ελληνικό υπόμνημα που ακολούθησε το πρώτο δεκαήμερο του
επόμενου μήνα. Παράλληλα, ο Κανελλόπουλος εξέφραζε τον
προβληματισμό και την επιφυλακτικότητά του σχετικά με τα κίνητρα του
Κ.Ε.Π., καθώς την ίδια περίοδο διαδιδόταν στον ημερήσιο Τύπο μία έντονη
φημολογία σχετικά με τον εκλογικό νόμο βάσει του οποίου θα διεξάγονταν
οι εκλογές. 76
Ήδη από τις 23 Ιουλίου είχαν αρχίσει οι πρώτες αναφορές στον
ελληνικό Τύπο σχετικά με την εκλογική φόρμουλα, η οποία θα οριζόταν
από την κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης για τη διενέργεια των εκλογών
σε ολόκληρη την Αυτοκρατορία. Το ζήτημα αφορούσε στην καθολικότητα ή
μη της ψηφοφορίας. Η υλοποίηση των προσδοκιών των μιλέτ περί ισότιμης
εκπροσώπησης στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο ήταν συνάρτηση του τρόπου
διεξαγωγής των εκλογών. Αν η ψηφοφορία ήταν καθολική, θα
επαληθεύονταν οι δημοκρατικές διακηρύξεις της συνταγματικής
επανάστασης των Νεοτούρκων. Το Εμπρός, ως εφημερίδα φίλα προσκείμενη
στο Νεοτουρκικό Κομιτάτο, στο φύλλο της 23ης Ιουλίου, δεν έκρυβε το
ενδιαφέρον του για το ζήτημα της καθολικότητας, επιχειρώντας μια
αναδρομή στις πρώτες εκλογές που είχαν λάβει χώρα το 1876, στις οποίες η
ψηφοφορία δεν ήταν καθολική:
Κατά την εν έτει 1876 ανακήρυξιν του Συντάγματος αι εκλογαί δεν
διενηργήθησαν διά καθολικής ψηφοφορίας, αλλ’ υπό των
Νομαρχιακών Συμβουλίων εξελέγησαν οι διάφοροι αντιπρόσωποι
αναλόγως του πληθυσμού εκάστης φυλής. Εις τινα των συνεδριάσεων
της τότε Βουλής υπεβλήθη και νομοσχέδιον περί ενεργείας εκλογών.
Φαίνεται ότι επιδιώκεται υπό των Νεοτούρκων η διεξαγωγή των
εκλογών επί τη βάσει του νομοσχεδίου τούτου, καθιερούντες γενικήν
σχεδόν ψηφοφορίαν, καθόσον δικαίωμα ψήφου αποκτά πας όστις
πληρώσει, ετησίως κτηματικόν φόρον μέχρι 30 γροσίων (12 δρ.). 77

75 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 141.


76 Βλ. αναφορές στο Εμπρός, 23 και 26 Ιουλίου 1908.
77 Εμπρός, 23 Ιουλίου 1908. Ταυτόχρονα, στην επόμενη παράγραφο προέβαινε σε μια

άκρως επισφαλή θέση: «Οι Νεότουρκοι ενδιαφέρονται κυρίως όπως αι εκλογαί διεξαχθώσιν
αμερολήπτως, και άνευ ουδεμιάς επεμβάσεως των απολυταρχικών κύκλων οίτινες φαίνονται
δεικνύοντες τάσεις όπως ενεργήσωσι μεταξύ των ομοφρόνων των».

- 42 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

Τρεις ημέρες μετά δημοσίευε τα εξής:


Ο Μέγας Βεζύρης [ενν. τον Κιαμήλ πασά] εδήλωσεν επίσης ότι
απέστειλε τηλεγραφικήν εγκύκλιον προς όλα τα νομαρχιακά
Συμβούλια ίνα προβώσιν εις τας προκαταρκτικάς εκλογάς, αίτινες
κατά το Σύνταγμα της Τουρκίας γίνονται διά ψηφοδελτίων. Η
εγκύκλιος αύτη του Μ. Βεζύρου, γνωσθείσα διά της "Ικδάμ" 78
προυξένησε δυσφορίαν τινά εις τους άγαν φιλελευθέρους
νεοτουρκικούς κύκλους, οίτινες απέβλεπον εις διενέργειαν των
βουλευτικών εκλογών διά του συστήματος της καθολικής
ψηφοφορίας κατά την ευρυτάτην ερμηνείαν του πνεύματος του
Συνταγματικού Πολιτεύματος.79
Οι εξελίξεις έδειχναν να ακολουθούν έναν ιδιαιτέρως ταχύ ρυθμό και
για το λόγο τούτο στις αρχές Αυγούστου η ελληνική κοινότητα προχώρησε
στον καταρτισμό δύο επιτροπών, προκειμένου να εκπροσωπείται επίσημα
στον πολιτικό διάλογο που το Κ.Ε.Π. είχε δρομολογήσει. Στόχος των δύο
αυτών επιτροπών ήταν:
…η μεν να έρχηται εις συνάφειαν προς το Νεοτουρκικόν Κομιτάτον,
συνηγορή εξ ονόματος των ελληνικών πληθυσμών υπέρ των δικαίων
αυτών […]η δε να μελετήση τας υπό του Κομιτάτου υποβληθείσας
προτάσεις και προπαρασκευάση ανάλογον εργασίαν προς σύνταξιν
υπομνήματος υποβληθησομένου τω Κομιτάτω. 80
Η πρωτοβουλία αυτή ελήφθη, μεταξύ άλλων, και λόγω των στενών πιέσεων
των Νεοτούρκων προς τους επικεφαλής της κοινότητας, ώστε να
αποσπάσουν θετική απάντηση σε προτάσεις συνεργασίας που τους είχαν
απευθύνει πριν ακόμη εκραγεί το κίνημα. 81 Οι προτάσεις αυτές είχαν
συναντήσει τη διστακτικότητα της ελληνικής πλευράς να συσστρατευτεί με
το Κ.Ε.Π., επειδή φοβόταν ότι παρόμοιες αντικαθεστωτικές πρωτοβουλίες δε
θα μπορούσαν να προσπελάσουν το σουλτανικό καθεστώς. Η ριζική αλλαγή
που επέφερε το κίνημα της 24ης Ιουλίου είχε μεταβάλει άρδην τα δεδομένα
και οι προτάσεις συνεργασίας προς την ελληνική πλευρά, με στόχο την
επικράτηση του κινήματος, μεταφέρθηκαν πλέον σε ένα άλλο επίπεδο, την
εκλογική συνεργασία. Στην κατεύθυνση αυτή, αμέσως μετά την έκρηξη του
κινήματος, το Κ.Ε.Π. είχε υποσχεθεί ότι η εκλογή των βουλευτών θα
διεξαγόταν στη βάση της πληθυσμιακής αναλογίας των μιλέτ και ότι η
έναρξη των συνομιλιών ανάμεσα στο Κ.Ε.Π. και τα διάφορα μιλέτ

78 Πρόκειται για τουρκική εφημερίδα της Κωνσταντινούπολης.


79 Εμπρός, 26 Ιουλίου 1908.
80 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Γ, Προξενικά Θεσσαλονίκης, Κανελλόπουλος προς Μπαλτατζή,

Θεσσαλονίκη, 1/14 Αυγούστου 1908, αρ. εμπ. πρωτ. 717.


81 Για τις προεπαναστατικές αυτές βολιδοσκοπήσεις βλ. προηγούμενο κεφάλαιο.

- 43 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

αντικατόπτριζε την επιθυμία του πρώτου να καθορισθεί ένα κοινό


προεκλογικό μανιφέστο. 82 Για το λόγο αυτό ήταν σαφές ότι καθ’ όλη τη
διάρκεια της προεκλογικής περιόδου η πολιτική εκπροσώπηση της
κοινότητας έπρεπε να ανατεθεί σε ένα συλλογικό αντιπροσωπευτικό όργανο,
το οποίο θα ήταν προφανώς σε θέση να διαπραγματεύεται αναλόγως.
Την ίδια στιγμή που ιδρύονταν οι προαναφερθείσες δύο επιτροπές,
γίνονταν διαβουλεύσεις για τον καταρτισμό και τρίτης, η οποία θα
επωμιζόταν το επαχθές φορτίο της προεκλογικής προπαρασκευής. Ο
Κανελλόπουλος, στην ενημέρωση προς τον υπουργό Εξωτερικών Μπαλτατζή
υποστήριζε ότι έργο της τρίτης αυτής επιτροπής ήταν:
…να προπαρασκευάση τα των εκλογών, να έλθη προς τον σκοπόν
τούτον εις συνεννόησιν και προς τας άλλας ελληνικάς κοινότητας του
σαντζακίου, να συνεννοηθή προς το Νεοτουρκικόν Κομιτάτον ή και εν
ανάγκη προς αντιπροσώπους άλλων εθνικοτήτων, οίον της
ισραηλιτικής, προς καταρτισμόν συνδυασμού, να επιμεληθή της διά
του τύπου υποστηρίξεως των δικαίων και συμφερόντων των ελληνικών
πληθυσμών και εις πάσαν άλλην εν γένει να ασχοληθή σχετικήν
εργασίαν. 83
Εν τω μεταξύ είχε δημοσιοποιηθεί το πολιτικό πρόγραμμα του Κ.Ε.Π.
Στο κείμενο αυτό μπορούσε κανείς να εντοπίσει τάσεις φιλελευθεροποίησης
του οθωμανικού συντάγματος, καθώς έκανε λόγο για τη λήψη των εξής
μέτρων για την κατοχύρωση της εθνικής κυριαρχίας: α) ισχυροποιούταν η
ελεύθερη λειτουργία των πολιτικών συνεταιρισμών των μιλέτ, β) εδραιωνόταν
το δικαίωμα ψήφου σε κάθε Οθωμανό υπήκοο, ανεξαιρέτως κοινωνικής
θέσης ή καταβολής φορολογίας, ο οποίος θα είχε συμπληρώσει το 21ο έτος
της ηλικίας του, εξαιρουμένων μόνον όσων είχαν κατά το παρελθόν στερηθεί
τα πολιτικά τους δικαιώματα, γ) προβαλλόταν η ισονομία και ισοπολιτεία
όλων των Οθωμανών πολιτών, αδιακρίτως θρησκεύματος ή φυλής, δ)
παγιωνόταν η προστασία των δικαιωμάτων της εργατικής τάξης εκ μέρους
του κράτους και ε) καθιερωνόταν η σύσταση μικτών και ισότιμα δίγλωσσων
(τουρκική και μητρική γλώσσα) σχολείων. 84
Στις 10 Αυγούστου η ελληνική επιτροπή στην οποία είχε ανατεθεί να
εκπονήσει ένα υπόμνημα με τις ελληνικές θέσεις πάνω στα ζητήματα που το

82 Μέγας, ό.π., σ. 332.


83 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Γ, Προξενικά Θεσσαλονίκης, Κανελλόπουλος προς Μπαλτατζή,
Θεσσαλονίκη, 1/14 Αυγούστου 1908, αρ. εμπ. πρωτ. 717.
84 Γ.Ε.Σ./Δ.Ι.Σ., Αρχ. 92/φάκ. 27α (Διάφορα Προξενείου Θεσσαλονίκης εκ του Αρχείου

Οθωναίου), το πρόγραμμα του Οθωμανικού Κομιτάτου Ενώσεως και Προόδου. Το πολιτικό


πρόγραμμα του Κ.Ε.Π. παρατίθεται αυτούσιο στο παράρτημα.

- 44 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

Κ.Ε.Π. είχε θέσει και επικεφαλής της οποίας είχαν εκλεγεί οι Γεώργιος
Χωναίος, διερμηνέας του Προξενείου και Δημήτριος Δίγκας ολοκλήρωσε το
έργο της και υπέβαλε το ελληνικό υπόμνημα στο Νεοτουρκικό Κομιτάτο. Το
πόσο σημαντική θεωρούσε η ελληνική πλευρά τις επερχόμενες εκλογές
είναι δυνατόν να αντιληφθεί κανείς από τη διαρκή επικοινωνία του
Υπουργείου των Εξωτερικών με το Γενικό Προξενείο στη Θεσσαλονίκη. Λίγες
ημέρες προτού επιδοθεί το ελληνικό υπόμνημα στους εκπροσώπους του
Κ.Ε.Π., ο Μπαλτατζής έδωσε το στίγμα για τη γραμμή των
διαπραγματεύσεων που έπρεπε να τηρηθεί. Αναφορικά με τα προνόμια του
Οικουμενικού Πατριαρχείου, οι προτάσεις της ελληνικής επιτροπής έπρεπε
να τεθούν στο ελληνικό υπόμνημα ως εξής: «Αναγνώρισις και πλήρης
σεβασμός εν εφαρμογή προνομίων και της […]δικαιοδοσίας της ορθοδόξου
ελληνικής εκκλησίας και διατήρησις του εκ των προνομίων απορρέοντος
εκκλησιαστικού και εκπαιδευτικού καθεστώτος». 85 Παράλληλα, η ελληνική
επιτροπή έπρεπε να πιέσει το ΚΕΠ. στην κατεύθυνση της εξασφάλισης
αντιπροσώπευσης των εθνικών μειοψηφιών στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο και
μάλιστα το συντομότερο δυνατό, ώστε να επιτευχθεί ο επιδιωκόμενος στόχος
και στις πρώτες αυτές βουλευτικές εκλογές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Ο Μπαλτατζής, με την ιδιότητά του ως υπουργού των Εξωτερικών του
ελληνικού Βασιλείου και βεβαίως ως «σεσημασμένος», συνεργάτης του
Μακεδονικού Κομιτάτου γνώριζε την αναγκαιότητα διευρυμένης
εκπροσώπησης των Ελλήνων στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο, πλην όμως η
ανάμιξή του σε ένα τόσο ακανθώδες εσωτερικό ζήτημα της Αυτοκρατορίας
εγκυμονούσε κινδύνους για το ελληνικό κράτος. 86 Είναι χαρακτηριστικό ότι
σε συζήτησή του με αυστριακό εκπρόσωπο, την επομένη της Νεοτουρκικής
Επανάστασης, ο Έλληνας υπουργός των Εξωτερικών είχε επιχειρήσει
τεχνηέντως να αποποιηθεί οποιαδήποτε ευθύνη της ελληνικής κυβέρνησης

85 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Γ, Προξενικά Θεσσαλονίκης, Μπαλτατζής προς Γενικό Προξενείο


Θεσσαλονίκης, Αθήνα, 1/14 Αυγούστου 1908, τηλεγράφημα.
86 Ο Μπαλτατζής ήταν ένα εκ των μελών του διοικητικού συμβουλίου του Μακεδονικού

Κομιτάτου έως και τον κυβερνητικό ανασχηματισμό της 21 Ιουνίου 1908, οπότε και
διορίστηκε υπουργός Εξωτερικών της κυβέρνησης Θεοτόκη, Ασπρέας, ό.π., σ. 86. Σχετικά
με τη δράση του Μπαλτατζή βλ. F. R. Bridge, Austro-Hungarian Documents Relating to the
Macedonian Struggle, 1896-1912, Θεσσαλονίκη: Institute for Balkan Studies, 1976, σ.
392-3, έγγρ. 354, Νο. 24Α, Αθήνα, 11 Ιουλίου 1908, όπου αναφέρεται ότι ο Μπαλτατζής
ήταν γνωστός τόσο στην Πύλη όσο και στις Δυνάμεις για την πρότερη δράση του στους
κόλπους της «…ελληνικής τρομοκρατικής επιτροπής στη Μακεδονία [ενν. το Μακεδονικό
Κομιτάτο]» και για το λόγο τούτο αποτέλεσε προσφιλές αντικείμενο άσκησης προπαγάνδας
εκατέρωθεν.

- 45 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

στο εμπόλεμο καθεστώς στη Μακεδονία μεταξύ ελληνικών και βουλγαρικών


ένοπλων ομάδων, δίνοντας έτσι το στίγμα μίας πάγιας θέσης της ελληνικής
εξωτερικής πολιτικής. 87
Το ιδιαιτέρως προοδευτικό υπόμνημα των ελληνικών αρχών της
Θεσσαλονίκης πρότεινε δέσμη μέτρων, στην κατεύθυνση της ελευθερίας του
ατόμου, του εκδημοκρατισμού της Αυτοκρατορίας, της εκβιομηχάνισής της,
της πολυσχιδούς ανάπτυξης των εθνοτήτων, της εξασφάλισης του
δικαιώματος παροχής εκπαίδευσης, της ανάγκης ισόρροπης
αντιπροσώπευσης των εθνοτήτων στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο και τελικά της
φιλελευθεροποίησης, έτι περαιτέρω, του συντάγματος, προκειμένου η
έναρξη της Β´ Συνταγματικής Περιόδου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας να
μη μείνει κενό γράμμα, αλλά να συνοδευτεί από πραγματικά ριζοσπαστικές
αλλαγές. 88
Όπως προκύπτει από τις προτάσεις που περιλαμβάνονταν στο
ελληνικό υπόμνημα, πέρα από τα οικονομικής και κοινωνικής φύσεως
ζητήματα που έθετε, παραθέτοντας ολοκληρωμένες προτάσεις και στις πέντε
θεματικές που το Κ.Ε.Π. είχε ορίσει, η ελληνική επιτροπή ανέπτυξε τις
θέσεις της και για το επικείμενο ζήτημα των εκλογών. Το μέσο, προκειμένου
να καθιερωθεί η ισοπολιτεία και να αποκατασταθούν πλήρως οι
δημοκρατικές αξίες, δεν ήταν άλλο από την τροποποίηση διατάξεων του
εκλογικού νόμου. Η νομοθετική αναθεώρηση έπρεπε να πραγματοποιηθεί
με γνώμονα τη δίκαιη εκπροσώπηση των διαφόρων μιλέτ στα δύο
κοινοβουλευτικά σώματα, τη Βουλή και τη Γερουσία, ανάλογα με τον
πληθυσμό τους. Η ανάγκη αναλογικής εκπροσώπησης των μιλέτ στο
Οθωμανικό Κοινοβούλιο ετίθετο ως εξής:

87 Bridge, ό.π., σ. 396, έγγρ. 354, No. 26C, Αθήνα, 25 Ιουλίου 1908. Ο Μπαλτατζής
επιχειρούσε, πολύ απλοϊκά θα έλεγε κανείς, να πείσει τον αυστριακό εκπρόσωπο ότι για τη
δράση των ελληνικών ένοπλων σωμάτων δεν μπορούσε να είναι υπεύθυνη η ελληνική
κυβέρνηση, για τον ιδιαιτέρως προφανή λόγο ότι η Μακεδονία δεν ανήκε στο ελληνικό
Βασίλειο. Ένα μήνα μετά την δήλωσή του αυτή, ο ίδιος ο Μπαλτατζής εξέφραζε την ελπίδα
και ταυτόχρονα την παρακίνησή του ότι η Πύλη -βέβαια Πύλη ουσιαστικά δεν υπήρχε,
υπήρχε όμως Κ.Ε.Π.- πολύ δε περισσότερο εάν επηρεαζόταν από τις Δυνάμεις, θα μπορούσε
να θέσει ένα τέλος στις ολοένα επιθετικότερες ενέργειες των Βουλγάρων ενάντια στους
ελληνικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας, εκφράζοντας κατ’ αυτό τον τρόπο την ανησυχία
του για τον ίδιο πληθυσμό της ίδιας περιοχής, η οποία προφανώς εξακολουθούσε να μην
ανήκει στην Ελλάδα. Bλ. Bridge, ό.π., σ. 403, έγγρ. 362, No. 30Β, Αθήνα, 22 Αυγούστου
1908.
88 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα, 31/13 Αυγούστου 1908 και Εμπρός, 15

Αυγούστου 1908. Το ελληνικό υπόμνημα παρατίθεται αυτούσιο στο παράρτημα.

- 46 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

Ανάγκη όθεν να εξασφαλισθή η αντιπροσωπεία των διαφόρων


θρησκευμάτων εν τη Γερουσία και να θεσπισθή εκλογικόν σύστημα
εξασφαλίζον την αντιπροσωπείαν των μειονοψηφιών κατ’ εθνικότητας
εν τη Βουλή. Τούτο δύναται να επιτευχθή καθοριζομένου αριθμού
βουλευτών εν εκάστη περιφερεία κατ’ αναλογίαν του πληθυσμού επί
τη βάσει της επισήμου απογραφής δι’ εκάστην εθνικότητα.
Η ελληνική επιτροπή, φωτογράφιζε συγκεκριμένα συνταγματικά
άρθρα και διατάξεις του εκλογικού νόμου, η ύπαρξη των οποίων θεωρούσε
ότι ήταν απαγορευτική, εάν το Κ.Ε.Π. ήθελε να οδηγήσει την Αυτοκρατορία
σε μία νέα, δημοκρατικά κατοχυρωμένη και φιλελεύθερη περίοδο, με τη
συμμετοχή στην κεντρική και επαρχιακή διοίκηση όλων των Οθωμανών
υπηκόων. Το γεγονός ότι δεν επρόκειτο περί αόριστων συλλογισμών για το
απώτερο αλλά για συγκεκριμένες προτάσεις για το εγγύς μέλλον
καταδεικνύεται από τη συνέχεια του υπομνήματος: «Μέχρις ου θεσπισθή
κατάλληλος προς τούτο νόμος, δέον να ληφθώσιν από τούδε ανάλογα μέτρα
όπως ο όρος ούτος πραγματοποιηθή και κατά τας επικείμενας εκλογάς».
Κύρια παράμετρος του ελληνικού υπομνήματος αποτελούσε η
απόσπαση εγγυήσεων εκ μέρους του Κ.Ε.Π. αναφορικά με την αναλογική
εκπροσώπηση των μιλέτ στο Κοινοβούλιο. Ο λόγος για τον οποίο η ελληνική
πλευρά έκρινε σκόπιμο να προωθήσει το αίτημα της αναλογικότητας στις
επικείμενες εκλογές ήταν οι σύγχρονες διαδικασίες που λάμβαναν χώρα
στην Κωνσταντινούπολη σχετικά με το εκλογικό ζήτημα. Στο πρώτο
δεκαήμερο του Αυγούστου, η φιλοπρόοδη, όπως a priori χαρακτηρίστηκε
από τη βρετανική διπλωματία, κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης, με
προεξάρχοντα αυτής τον άρτι αναδειχθέντα στη θέση του μεγάλου βεζίρη
Κιαμήλ (Kâmil) πασά, αποφάσισε, με τρόπο που δεν συνήδε με τη
συνταγματική τάξη πραγμάτων, να ανασύρει και να θέσει σε εφαρμογή έναν
αναχρονιστικό εκλογικό νόμο που χρονικά αναγόταν στο 1877, παρά το
γεγονός ότι ο νόμος αυτός δεν είχε επικυρωθεί από τη Γερουσία, όπως ρητά
όριζε το σύνταγμα. 89 Η εξω-συνταγματική αυτή διάταξη ήρθε στο προσκήνιο

89H.C.P.P., Cd. 4529, Νο 72, Lowther προς Grey, Θεραπιά, 12 Αυγούστου 1908, σ. 59.
Αμέσως μετά την ορκομωσία της νέας κυβέρνησης, στην αλληλογραφία του με τον Grey ο
Lowther ισχυριζόταν ότι το Υπουργικό Συμβούλιο του Κιαμήλ πασά απαρτιζόταν από
«…τίμιους ανθρώπους με προοδευτικές και διαφωτισμένες απόψεις». Για τον τρόπο με τον
οποίο η υπερψήφιση του εκλογικού νόμου παρέκαμψε τη συνταγματική οδό βλ. Zorka
Parvanova, “Birth of the Conflict: The Young Turk Regime and the National Movements
in European Turkey 1908-1910”, Études Balkaniques, 36.4 (2000), 27. Η Parvanova
αναφέρεται στο άρθρο 55 του συντάγματος, σύμφωνα με το οποίο: «Το νομοσχέδιον πρέπει

- 47 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

από την κυβέρνηση του Σαΐντ (Said) πασά, λίγες μόλις ημέρες μετά την
επιβολή της Νεοτουρκικής Επανάστασης και αποσύρθηκε άμεσα κατόπιν
σθεναρών αντιδράσεων της συνταγματικής μερίδας του Κ.Ε.Π. 90 Ωστόσο, η
διάταξη αυτή εγκρίθηκε μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα από την
οθωμανική κυβέρνηση με συνοπτικές διαδικασίες, μάλλον με την ανοχή των
μέχρι πρότινος πολέμιών της, σίγουρα όμως κατόπιν υπόδειξης της
συντριπτικά πλειοψηφούσας εθνικιστικής ομάδας του Κ.Ε.Π. 91
Αξίζει να αναφερθεί ότι, από τη χαώδη κατάσταση αναφορικά με την
μέλλουσα να διεξαχθεί εκλογική διαδικασία απουσίαζε μία κύρια
παράμετρος που κοινοποιήθηκε μόλις λίγες ημέρες πριν, σε συνάντηση του
Κ.Ε.Π. με φορείς όλων των εθνοτήτων στο Μοναστήρι. Μέλη του Κομιτάτου
ανέφεραν ότι η κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης εξέταζε σοβαρά το
ενδεχόμενο να αναβάλει τις βουλευτικές εκλογές. 92 Δε θα ήταν επισφαλές να
υποστηριχθεί ότι ενδεχομένως επρόκειτο για παρελκυστική κίνηση του
Κ.Ε.Π., στην προσπάθειά του να εξασφαλίσει άμεσα την πολυπόθητη
συνεργασία των μιλέτ. Το Κ.Ε.Π. διέθετε όλους τους απαραίτητους
μηχανισμούς άσκησης εξουσίας στην οθωμανική κυβέρνηση και
οπωσδήποτε, στην ειλημμένη απόφασή του περί διεξαγωγής των εκλογών
δεν επρόκειτο να ανακρούσει πρύμνη. Οι εκλογές θα διεξάγονταν δίχως
άλλο, ωστόσο τα οφέλη από τη συσπείρωση των μιλέτ απέναντι σε έναν
αόρατο εχθρό σίγουρα θα ήταν πολλαπλά. Ένα εξ αυτών θα ήταν βεβαίως η
αδιαμαρτύρητη αποδοχή εκ μέρους των μιλέτ μιας ενδεχομένως
διευρυμένης κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας του Κ.Ε.Π. στο Οθωμανικό
Κοινοβούλιο, την οποία φάνηκε να επιδιώκει άμα τη ενάρξει του
εκλογικοπολιτικού διαλόγου.
Στο πλαίσιο της πολιτικής αυτής, η στάση του Κ.Ε.Π. απέναντι στην
ελληνική κοινότητα της Θεσσαλονίκης μοιάζει ευεξήγητη, μολονότι οι
προεκλογικές συνομιλίες, επίσημες και μη, ανάμεσα στις δύο πλευρές,

να ψηφίζεται άρθρον προς άρθρον και παρά των δύο Βουλών [ενν. Κοινοβούλιο και
Γερουσία]». Πρβλ. Σκριπ, 12 Ιουλίου 1908 και Αλήθεια, 11 Ιουλίου 1908.
90 Πρόκειται για την πρώτη, υπηρεσιακή κυβέρνηση της Αυτοκρατορίας, αυτή του Σαΐντ

πασά, η οποία υποτίθεται ότι θα οδηγούσε την πολιτική ζωή μέχρι τις εκλογές του
φθινοπώρου. Η κυβέρνηση αυτή δεν άντεξε παρά μόνο τρεις εβδομάδες.
91 Parvanova, ό.π., 27.
92 Bridge, ό.π., σ. 396, έγγρ. 357, Tel. 20, Μοναστήρι, 31 Ιουλίου 1908. Ο συντάκτης μάς

πληροφορεί ότι ολιγομελής αποστολή του Νεοτουρκικού Κομιτάτου τον επισκέφτηκε για να
του ζητήσει να τους παραχωρήσει το νέο αυστριακό εκλογικό δίκαιο, το οποίο θα μπορούσε
να χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο για τις προγραμματισμένες εκλογές. Στο αίτημά τους ο
συντάκτης τούς παρέπεμψε στο αντίστοιχο φύλλο της εφημερίδας της κυβέρνησής του.

- 48 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

συνεχίζονταν καθ’ όλη τη διάρκεια του Αυγούστου. Στο ενδιάμεσο είχε


επανδρωθεί η τρίτη ελληνική επιτροπή, η οποία θα αναλάμβανε να
διεξαγάγει όλες τις προεκλογικές συνομιλίες με το Κ.Ε.Π. Η επιτροπή αυτή,
στελεχωμένη από τους Δημήτριο Δίγκα, Μάρκο Θεοδωρίδη, δικηγόρο του
Προξενείου, Ι. Γιαννούλη, επιχειρηματία, Περικλή Χατζηλαζάρου και
Δημήτριο Ζάννα, συναντήθηκε διαδοχικά με αντιπροσωπεία του Κ.Ε.Π.,
προϊόντος του τρίτου δεκαημέρου του Αυγούστου, με τους τρεις τελευταίους
να αποτελούν εκλεγμένα μέλη των διοικητικών οργάνων της κοινότητας,
αντιπροσωπείας και δημογεροντίας, έπειτα από τις κοινοτικές αρχαιρεσίες
το Μαΐου του ίδιου έτους. 93 Το Υπουργείο Εξωτερικών και το Γενικό
Προξενείο εξέταζαν σοβαρά το ενδεχόμενο να προτείνει η ελληνική πλευρά
στο Κ.Ε.Π. την κατάρτιση κοινού ψηφοδελτίου, έπειτα μάλιστα από την
ανοικτή μετεπαναστατική πρόταση του Μπαλτατζή προς τους ιθύνοντες του
Κ.Ε.Π. στα τέλη Ιουλίου 1908 για αποστολή Νεότουρκου αντιπροσώπου
στην Αθήνα και τις εγγυήσεις που απέσπασε ο Κανελλόπουλος από τους
Ενβέρ και Νιαζί μπέηδες ότι δεν επρόκειτο να θιγούν ζητήματα ευαίσθητα
για την ελληνική πλευρά, όπως το εκκλησιαστικό και το εκπαιδευτικό. 94
Στις 15 Αυγούστου η ελληνική επιτροπή συναντήθηκε με τον Ραχμή
μπέη και του έθεσε για πρώτη φορά το ζήτημα της εκλογικής συνεργασίας. 95
Στην πρώτη αυτή απόπειρα προσέγγισης ο Ραχμή μπέης αποκάλυψε ότι το
Κ.Ε.Π. σχεδίαζε να εκπροσωπηθεί το μουσουλμανικό στοιχείο από αριθμό
βουλευτών ίσο με τον αντίστοιχο που θα εκπροσωπούσε τις υπόλοιπες
εθνότητες στο σύνολό τους. Όταν δε την επομένη η ελληνική επιτροπή
επανέλαβε την πρότασή της σε συνάντηση που είχε με τους Ραχμή και
Τζεμάλ (Djemal) μπέηδες προωθώντας παράλληλα την ιδέα να στηριχθεί η
εκλογική διαδικασία στην πληθυσμιακή απογραφή που είχε διεξαγάγει το
1905 ο Χιλμή πασάς από τη θέση του γενικού επιθεωρητή των τριών
βιλαετίων της Μακεδονίας, όπως άλλωστε όριζε ρητά το γράμμα του

93 Για την εκλογή των Γιαννούλη, Χατζηλαζάρου και Ζάννα στις κοινοτικές εκλογές της 23ης
Μαΐου 1908 βλ. Ευάγγελος Α. Χεκίμογλου, Θεσσαλονίκη: Τουρκοκρατία και Μεσοπόλεμος.
Κείμενα για την ιστορία και την τοπογραφία της πόλης, Θεσσαλονίκη: University Studio
Press, 1995, σ. 211-5.
94 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 149.
95 Για τη συνάντηση αυτή και τις δύο που επακολούθησαν βλ. Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 151-

2 και Μέγας, ό.π., σ. 332-7.

- 49 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

εκλογικού νόμου, οι συζητήσεις οδηγήθηκαν σε τέλμα. 96 Η απόρριψη εκ


μέρους της νεοτουρκικής αντιπροσωπείας της πρότασης συνεργασίας, η
αμφισβήτηση της δυνατότητας της ελληνικής κοινότητας να καταρτίσει
ενιαίο εκλογικό συνδυασμό, λόγω ενδοκοινοτικών της προβλημάτων και ο
έμμεσος εκβιασμός της ελληνικής επιτροπής να δεχτεί το πρόγραμμα του
Κ.Ε.Π. χωρίς να δεσμευτεί ότι θα έπραττε το ίδιο με το αντίστοιχο ελληνικό
υπήρξαν οι βασικοί πυλώνες της πορείας των συνομιλιών. Την ίδια στιγμή
που οι συνομιλίες με το Κ.Ε.Π. έδειχναν να αποφέρουν τα αντίθετα
αποτελέσματα από τις επιδιώξεις της ελληνικής πλευράς, η νεοτουρκική
αντιπροσωπεία πάσχιζε να υποβαθμίσει τις μέλλουσες βουλευτικές εκλογές
από κορυφαίο πολιτικό γεγονός σε ήσσονος σημασίας ζήτημα. Τρίτη
διαδοχική συνάντηση που έλαβε χώρα την επόμενη μέρα έδειχνε να
βαθαίνει το διαφαινόμενο ρήγμα ανάμεσα στις δύο πλευρές. Η νεοτουρκική
αντιπροσωπεία απαίτησε από την ελληνική επιτροπή να αναγνωρίσει άνευ
όρων το νεοτουρκικό καθεστώς και να δεσμευτεί για την αποφυγή
οποιασδήποτε συνεννόησης με το Γενικό Προξενείο. Στο πλαίσιο της ίδιας
συνάντησης εξετάστηκε και το ζήτημα της σύστασης πολιτικών συλλόγων εκ
μέρους των μιλέτ, ως έκφραση του δικαιώματος του «συνέρχεσθαι» και
«συνεταιρίζεσθαι». 97 Στο ελληνικό αυτό αίτημα, που ήταν άμεσα
συνυφασμένο με το ζήτημα των επικείμενων εκλογών και της ανάγκης
δραστηριοποίησης των ελληνικών πολιτικών πρωτοβουλιών, οι εκπρόσωποι
του Κ.Ε.Π. προέβαλαν αντιρρήσεις, υπό το πρόσχημα ότι δεν θα ήταν
δυνατό να διατηρηθεί η ενότητα της Αυτοκρατορίας με τη σύσταση
αυθύπαρκτων εθνοπολιτικών συλλόγων. 98 Ως τελικό αποτέλεσμα των
συναντήσεων αυτών υπήρξε η καταρχήν αποδοχή του νεοτουρκικού
προγράμματος από την ελληνική πλευρά, με την προϋπόθεση ότι αυτό θα

96 Σχετικά με τον εκλογικό νόμο, όπως επίσης και για τα πληθυσμιακά δεδομένα στο βιλαέτι
Θεσσαλονίκης, συμπεριλαμβανομένης της απογραφής του Χιλμή πασά βλ. αναλυτικά στο
επόμενο κεφάλαιο.
97 Στο ελληνικό υπόμνημα το ζήτημα ετέθη ως εξής: «Χάριν του αυτού σκοπού της

αναπτύξεως των πολιτών και της δι’ αυτής προόδου του Κράτους είνε αναγκαίον να
παραχωρηθή πλήρης ελευθερία του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι προς επιδίωξιν παντός
κοινωνικού, επιστημονικού και φιλανθρωπικού σκοπού».
98 Βακαλόπουλος, Νεότουρκοι και Μακεδονία, σ. 216 και Γούναρης, ό.π., σ. 120. Ο

Γούναρης μάλιστα αποδίδει την αποτυχία των ελληνικών πολιτικών συλλόγων που είχαν
εξαπλωθεί σε ολόκληρη τη Μακεδονία εν μέρει στην αντίδραση που προκάλεσε στους
Νεότουρκους η ύπαρξή τους. Όπως υποστηρίζει ο ίδιος, η προφορική απαγόρευση ίδρυσης
τέτοιου είδους συλλόγων οδήγησε σταδιακά το επόμενο έτος και στη συνταγματική
επικύρωση αυτής της απαγόρευσης από το Οθωμανικό Κοινοβούλιο.

- 50 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

υπόκειτο στο μέλλον σε ορισμένες τροποποιήσεις. Παρά την αρνητική,


ωστόσο, εξέλιξη των συζητήσεων ανάμεσα στις δύο πλευρές, η ελληνική
επιτροπή κατάφερε, τις αμέσως επόμενες ημέρες, να αποσπάσει εγγυήσεις
από τον Ραχμή μπέη, όσον αφορά στα προνόμια του Οικουμενικού
Πατριαρχείου στο εκπαιδευτικό και εκκλησιαστικό ζήτημα. Ταυτόχρονα, ο
Ραχμή βεβαίωνε την ελληνική επιτροπή ότι σχετική διάταξη για τη
διασφάλιση των ελληνικών προνομίων επρόκειτο να ενσωματωθεί στο
πολιτικό πρόγραμμα του Κ.Ε.Π. 99

99Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Γ, Προξενικά Θεσσαλονίκης, Κανελλόπουλος προς Υπ. Εξωτ.,


Θεσσαλονίκη, 21/3 Σεπτεμβρίου 1908, αρ. εμπ. πρωτ. 4496.

- 51 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

II.ΙΙ Απόπειρες οργάνωσης της ελληνικής πολιτικής

Το πολιτικό υπόμνημα της ελληνικής κοινότητας Θεσσαλονίκης και


οι διαδοχικές συναντήσεις με το Κ.Ε.Π., προκειμένου να προβούν οι δυο
πλευρές σε ανίχνευση των διαθέσεων εκατέρωθεν, υπήρξαν από τις πρώτες
οργανωμένες κινήσεις προώθησης της ελληνικής πολιτικής στοχοθεσίας.
Επρόκειτο για την πρώτη απόπειρα, έπειτα από την ανακήρυξη του
συντάγματος και την πρόσκαιρη κατάπαυση των εχθροπραξιών του
Μακεδονικού Αγώνα, να μετατραπεί ένα στρατιωτικό δίκτυο σε οργανωμένο,
αμιγώς πολιτικό ή μάλλον εθνοπολιτικό δίκτυο, συμβατό με την πολιτική
στοχοθεσία της Π.Ο. και σε θέση να μεταφέρει τον αγώνα από την ύπαιθρο
και τα βουνά στα έδρανα του Οθωμανικού Κοινοβουλίου. Με άλλα λόγια, οι
βουλευτικές εκλογές που επρόκειτο να λάβουν χώρα αποτέλεσαν το
εφαλτήριο, ώστε να αρχίσει να δραστηριοποιείται πολιτικά το ελληνικό
στοιχείο, θεωρώντας τες ως πρώτης τάξεως ευκαιρία προκειμένου να
ξεκινήσει η διαδικασία μετάλλαξης των ευρύτερων κοινωνικών ομάδων σε
σχηματισμούς με σαφές πολιτικό περιεχόμενο. Οργανωτικές απόπειρες
παρόμοιου βεληνεκούς και με απώτερο στόχο τη διαμόρφωση ενός σχεδίου
πολιτικής εκπροσώπησης των ελληνικών μειονοτικών ομάδων στο πλαίσιο
της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είτε δεν είχαν δραστηριοποιηθεί, είτε η
εμβέλειά τους ήταν ισχνή, πάντως, έως και τα τέλη Αυγούστου του 1908, οι
ελληνικές πολιτικές πρωτοβουλίες αποδείχτηκαν ανεπαρκείς να
στελεχώσουν, όχι έναν ενιαίο φορέα άσκησης πολιτικής, αλλά έστω ένα
αμάλγαμα πολιτικών συσσωματώσεων. 100 Η ίδια διαδικασία ήταν ήδη υπό
εξέλιξη, όσον αφορά στη Σερβία και τη Βουλγαρία, εθνότητες επίσης δρώσες
υπό την σκέπη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Σε κάθε περίπτωση, η
υστέρηση σε πολιτικές δεξιότητες και η καθυστέρηση, ενδεχομένως,
απόκτησης πολιτικών αντανακλαστικών, όχι μόνο εκ μέρους της ελληνικής
πλευράς αλλά και των λοιπών μιλέτ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μοιάζει
αιτιολογημένη, λαμβανομένου υπόψη ότι η τριακονταετής και πλέον
αδράνεια του συντάγματος, η συγκεντρωτική άσκηση εξουσίας του Χαμίτ, η
συνακόλουθη πολιτική απραγία και τελικά ανετοιμότητα των Οθωμανών

100Zorka Parvanova, “Political Programmes of the National Liberation Movements in


European Turkey following the Coup of the Young Turks (1908-1909)”, Études
Balkaniques, 30.1 (1994), 74.

- 52 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

πολιτών να προσαρμοστούν στην ιδέα της έναρξης των κοινοβουλευτικών


διαδικασιών αποτελούσαν τροχοπέδη στην έγκαιρη δραστηριοποίηση των
πολιτικών φορέων και θεσμών των μιλέτ. 101
Περί τις 10 Αυγούστου ο διευθύνων του Γενικού Προξενείου
Κανελλόπουλος έθετε ευθέως στο Υπουργείο των Εξωτερικών το κυρίαρχο
ζήτημα. Ο Κανελλόπουλος συμπέρανε εξαρχής ότι το πολιτικό πρόγραμμα
του Κ.Ε.Π. και το αίτημα προς τις μη μουσουλμανικές κοινότητες της
Αυτοκρατορίας να εκπονήσουν τα αντίστοιχα δικά τους, ώστε να βρεθούν
αμοιβαία αποδεκτές λύσεις σε συγκεκριμένα ζητήματα δεν ήταν τίποτε άλλο
από μία απόπειρά του να ανιχνεύσει τις προθέσεις των μιλέτ πριν εκδηλώσει
τις πραγματικές του διαθέσεις. Ο Κανελλόπουλος διέβλεπε ότι το Κ.Ε.Π.
επρόκειτο να διεξαγάγει τις εκλογές με βάση το συμφέρον της δικής του
παράταξης, πολύ περισσότερο την ώρα που οι εορταστικές εκδηλώσεις προς
τιμήν του δεν είχαν σιγάσει και συμπαγείς δυνάμεις σε ολόκληρη τη
Μακεδονία το περιέβαλλαν. Προχωρώντας ακόμη περισσότερο, ο
Κανελλόπουλος υποστήριζε ότι:
«…αφού μάλιστα των τουρκικών πληθυσμών αποτελούντων κατά
κανόνα, την πλειονοψηφίαν εν απάσαις σχεδόν (πλην ολιγίστων
εξαιρέσεων) ταις εκλογικαίς περιφερείαις της Αυτοκρατορίας, δηλαδή
τοις Σαντζακίοις είναι σχεδόν βέβαιον ότι το νεοτουρκικόν κόμμα, εν
όσω αντίδρασις τις κατ’ αυτού δεν αναφύεται, θα αποτελέση ασφαλώς
την πλειονοψηφίαν εν τη συγκληθησομένη Βουλή». 102
Σε ό,τι αφορά στην ελληνική κοινότητα Θεσσαλονίκης, οι αμφιβολίες
της οποίας γνωστοποιήθηκαν στους ιθύνοντες του Κ.Ε.Π. με το υπόμνημα
του Αυγούστου, η υποβόσκουσα απειλή ήταν πολύ πιο ξεκάθαρη. Από τη
μια, το μεγάλο δίκτυο νεοτουρκικών παραρτημάτων που απλωνόταν σε
ολόκληρη τη Μακεδονία και που προσέδιδε στο Κ.Ε.Π. ένα πλεονέκτημα,
δεδομένου ότι είχε στη διάθεσή του έναν πολυσχιδή και ετοιμοπόλεμο
μηχανισμό άσκησης επιρροής και διαμόρφωσης της συνείδησης των
ψηφοφόρων, δημιουργούσε μία αυξάνουσα και διογκούμενη φοβία. Από την
άλλη, το γεγονός ότι σημαντική μερίδα των Ελλήνων είχε συμμετάσχει στην
ανάδειξη και εδραίωση του κινήματος, προσδοκώντας βεβαίως να βρει
ανταπόκριση την κατάλληλη στιγμή, δε φαινόταν να οδηγεί στην εκπλήρωση

101 Albert H. Lybyer, “The Turkish Parliament”, Proceedings of the American Political
Science Association, 7 (1910), 66.
102 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Γ, Προξενικά Θεσσαλονίκης, Κανελλόπουλος προς Μπαλτατζή,

Θεσσαλονίκη, 29/11 Αυγούστου 1908, αρ. εμπ. πρωτ. 718.

- 53 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

των ελληνικών προσδοκιών. Η αντίδραση του Κ.Ε.Π. στο ελληνικό


υπόμνημα υπήρξε άμεση και καυστική μέσα από το επίσημο
δημοσιογραφικό όργανο των Νεοτούρκων στην Κωνσταντινούπολη, την
εφημερίδα Τανίν (Tanin). 103 Επικαλούμενο το συνταγματικό προκάλυμμα
του νέου καθεστώτος, το οποίο αντιμετώπιζε επί ίσοις όροις όλα τα εθνικά-
μειονοτικά corpora της Αυτοκρατορίας, δεν δέχτηκε να ακολουθήσει τη
λογική της εκλογικής υποστήριξης του ενός ή του άλλου μιλέτ. 104
Βέβαια η αλήθεια απείχε παρασάγγας από αυτήν που ήθελε το
Κ.Ε.Π. να παρουσιάσει. Η νεοτουρκική επιτροπή αντιλαμβανόταν ότι οι
φιλεθνοτικές εξαγγελίες περί ισότητας και ισοπολιτείας και ο πολιτικός
βερμπαλισμός της προεπαναστατικής περιόδου έπρεπε να εξισορροπηθούν
προκειμένου να καταλαγιάσουν οι εθνικιστικές εξάρσεις των μειονοτήτων
και να επικρατήσει η οθωμανική ταυτότητα. Ο Οθωμανισμός, ως εγγενές
στοιχείο στην άσκηση πολιτικής εκ μέρους των Νεοτούρκων, συνυπήρχε,
καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου που το Κ.Ε.Π. είτε βρισκόταν στην
εξουσία, είτε κινούσε τα νήματα από το παρασκήνιο, με τις έννοιες
Πανισλαμισμός και Παντουρανισμός ή Τουρκισμός. Και οι τρεις έννοιες
ήταν κατά απόλυτο τρόπο συνυφασμένες με την πολιτική άμεσου
εκτουρκισμού των μιλέτ της Αυτοκρατορίας και στοιχειοθετούσαν, ως
αναπόσπαστο τμήμα της, την πολιτική ιδεολογία του κινήματος. 105
Προεκτάσεις της πολιτικής αυτής διακρίνει κανείς σαφώς και στις πρώτες
αυτές γενικές εκλογές. Το πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση του
Οθωμανισμού δεν ήταν άλλο από την επαναφορά του προκείμενου

103 Η Τανίν (=ο Ήχος) μαζί με την Ιττιχάτ βε Τερακκί (Ittihat ve Terakki=Ένωση και Πρόοδος)

και την άκρως ανθελληνική, μετονομασθείσα, έπειτα από την ανακήρυξη του συντάγματος,
από Ασρ σε Γενή Ασρ (Geni Asr=Νέος Αιών) αποτελούσαν την ομάδα των στρατευμένων με το
Κ.Ε.Π. τουρκόγλωσσων εφημερίδων. Η πρώτη εκδιδόταν στην Κωνσταντινούπολη, ενώ οι
άλλες δύο στη Θεσσαλονίκη. Ειδικότερα η Ιττιχάτ βε Τερακκί δημοσίευσε το πρώτο της
φύλλο στις 28 Ιουλίου 1908, υπό την ίδια με του Νεοτουρκικού Κομιτάτου επωνυμία. Βλ.
σχετικά Κανδυλάκης, ό.π., σ. 299-306, 316-7 και 335-7.
104 Εμπρός, 15 Αυγούστου 1908.
105 Για περισσότερα βλ. Hanioğlu, ό.π., σ. 295-302· G. Arnakis, “Turanism: an Aspect of

Turkish Nationalism”, Balkan Studies, 1 (1960), 19-32· Erol Ülker, “Contextualising


‘Turkification’: Nation-building in the late Ottoman Empire, 1908-1918”, Journal of the
Association for the Study of Ethnicity and Nationalism, 11.4 (2005), Nations and
Nationalism, 613-9· Βερέμης, Ιστορία των Ελληνοτουρκικών σχέσεων, σ. 56-64. Το πέρασμα
από τον Οθωμανισμό, θεωρούμενου κατά την προεπαναστατική περίοδο ως υπερεθνική αξία
στο πλαίσιο της πολυεθνοτικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στον Τουρκισμό, ως εκδήλωση
του ανερχόμενου τουρκικού εθνικισμού από την εποχή της υπερίσχυσης του Κ.Ε.Π. κι εξής
περιγράφει σε πρόσφατη δημοσίευσή του ο Şükrü M. Hanioğlu, “Turkism and the Young
Turks, 1889-1908”, στο Hans-Lukas Kieser (επιμ.), Turkey Beyond Nationalism: Towards
Post-Nationalist Identities, London-New York: I. B. Tauris, 2006, σ. 3-19.

- 54 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

εκλογικού νομοσχεδίου, το οποίο, μέσα από τις δυσνόητες διατάξεις του,


απέκλειε, εμμέσως πλην σαφώς, κάθε επίσημο ενδεχόμενο ισότιμης,
αναλογικής εκπροσώπησης των μιλέτ στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο.
Στις αρχές του Σεπτεμβρίου η πρόοδος των εργασιών των ελληνικών
επιτροπών της Θεσσαλονίκης προωθήθηκε πέρα από τα σύνορα της
Μακεδονίας. Ένα εκ των σημαινόντων μελών της αρμόδιας επιτροπής για
ζητήματα προεκλογικών επαφών με το Κ.Ε.Π., ο Δημήτριος Δίγκας, μετέβη
στην Κωνσταντινούπολη για να ενημερώσει τον Οικουμενικό Πατριάρχη
Ιωακείμ Γ´ περί των διαβουλεύσεων που λάμβαναν χώρα στους κόλπους της
ελληνικής κοινότητας Θεσσαλονίκης και τις εξελίξεις που διαγράφονταν στις
σχέσεις Ελλήνων-Νεοτούρκων. Κατόπιν τούτου προέβη στη σύνταξη μιας
έκθεσης προς το Πατριαρχείο, στην οποία αναλύονταν αφενός οι προτάσεις
του Κ.Ε.Π. που εμπεριέχονταν στο πολιτικό του πρόγραμμα, αφετέρου οι
ελληνικές αντιπροτάσεις που περιλαμβάνονταν στο υπόμνημα του
Αυγούστου. Σε ό,τι αφορά στην αντιπροσώπευση των διαφόρων μιλέτ στο
Οθωμανικό Κοινοβούλιο και δη της ελληνικής, ο Δίγκας ανέφερε στην
έκθεσή του τα εξής:
Η επιτροπή Θεσσαλονίκης λαβούσα υπ’ όψιν το εγκατεσπαρμένον του
ελληνικού πληθυσμού απανταχού του Οθωμανικού Κράτους αναμίξ
μετ’ άλλων στοιχείων και δη του Μουσουλμανικού πλειονοψηφούντος
εν τοις πλείστοις, και σκεπτομένη ότι το σύστημα της μικτής
ψηφοφορίας θα εξηφάνιζεν ουσιώδεις ελληνικάς μειονοψηφίας, εν τε
τω Υπομνήματι και ταις συζητήσαισι διετύπωσεν την αρχήν της
αντιπροσωπείας εν τη Βουλή και τη Γερουσία εκάστης εθνικότητος
κατά λόγον του πληθυσμού αυτής λαμβανομένης ως βάσεως της
επισήμου του Κράτους στατιστικής του πληθυσμού. Την αρχήν
ταύτην απορρίπτει το Οθωμανικόν Κομιτάτον ως αντικειμένην στην
θεμελιώδην αρχήν αυτού της αφομοιώσεως των διαφόρων στοιχείων
του Οθωμανικού λαού, και τείνουσαν εις διατήρησιν των διακρίσεων.
Και δέχεται μεν το δίκαιον των απαιτήσεων ημών εν τη σημερινή
καταστάσει των πραγμάτων, αλλά συγκατανεύει εις την ικανοποίησιν
αυτής απλώς δι’ εκλογικού συνδυασμού επί της βάσεως ταύτης
στηριζομένου, ουχί δε δια της νομοθετικής αναγνωρίσεως της εν λόγω
αρχής. Η επιτροπή Θεσσαλονίκης φρονεί ότι είνε ζήτημα μελέτης των
γενικών στατιστικών δεδομένων του κατά τόπους κατ’ εθνικότητας
πληθυσμού προς διατύπωσιν της αρχής εκείνης, ήτις θα ηδύνατο ως
προς τα αποτελέσματα ν’ αντικαταστήση της υπ’ αυτής προταθείσαν
ειρημένην αρχήν. 106

106Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα, Έκθεση Δίγκα προς Οικουμενικό


Πατριάρχη, Το πρόγραμμα του Οθωμανικού Κομιτάτου και οι επ’ αυτού αμφισβητήσεις,
Κωνσταντινούπολη, 23/5 Σεπτεμβρίου 1908.

- 55 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

Όσον δε αφορούσε στη σύσταση ή μη αυθύπαρκτων εθνοπολιτικών


συλλόγων εκ μέρους των μιλέτ της Αυτοκρατορίας και της δεδηλωμένης
άρνησης του Κ.Ε.Π. να προσυπογράψει το ελληνικό αίτημα με το πρόσχημα
του κινδύνου πολυδιάσπασης του ενιαίου του οθωμανικού κράτους ο Δίγκας
σημείωνε τα εξής:
Φρονεί όμως η ημετέρα επιτροπεία ότι εμμέσου τινός τρόπου
αναγνωρίσεως εθνικών πολιτικών συλλόγων, δικαιολογουμένων λ.χ.
εκ της διαφοράς της γλώσσης ή και άλλως, έσται λίαν επωφελής από
εθνικής απόψεως, ενώ η κατά την διατύπωσιν του οθωμ.[ανικού]
προγράμματος αναγνώρισις πολιτικών Συλλόγων αποβαίνει ημίν ίσως
άχρηστος.
Η σύσταση ελληνικών πολιτικών συλλόγων, έτσι όπως το αίτημα αυτό
τέθηκε στο ελληνικό υπόμνημα του Αυγούστου, εντασσόταν στο πλαίσιο
εκδημοκρατισμού της Αυτοκρατορίας, με βάση άλλωστε τις διατάξεις του
επαναφερθέντος συντάγματος. Η προκήρυξη των εκλογών οδήγησε την
ελληνική πλευρά στην ίδρυση πολλών εθνοπολιτικού χαρακτήρα λεσχών.
Τέτοιος ήταν επί παραδείγματι ο πολιτικός σύλλογος που ιδρύθηκε στο
Μοναστήρι, περί τα μέσα του τρίτου δεκαημέρου του Αυγούστου 1908 και
εν όψει των βουλευτικών εκλογών, με την επωνυμία «Ελληνική Λέσχη».
Σκοπός του υπήρξε η πολιτική ανάπτυξη και μόρφωση του ελληνικού
πλήθους, σύμφωνα με το πνεύμα του νέου πολιτεύματος, η εθνική
προπαγάνδα και η υποκατάσταση, σε ορισμένα θέματα, ακόμη κι αυτού του
Προξενείου. 107 Τέτοιου τύπου σύλλογοι ιδρύθηκαν στις αρχές Σεπτεμβρίου
και στις Καβάλα και Δράμα με στόχο την όξυνση του πολιτικού φρονήματος
και τη συσπείρωση των Ελλήνων ψηφοφόρων εν όψει των επερχόμενων
εκλογών. 108
Την ίδια περίοδο παρατηρήθηκε μια προϊούσα ενεργοποίηση των
ελληνικών πολιτικών αντανακλαστικών. Η απρόσμενη καθεστωτική αλλαγή,
η παράδοση των ελληνικών ένοπλων σωμάτων, η πρόσκαιρη διακοπή των
ελληνοβουλγαρικών συγκρούσεων και η επερχόμενη εκλογική αναμέτρηση
καθιστούσαν την ανάγκη συσπείρωσης επιτακτική αλλά και εφικτή. Ήδη η

107 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Δ, Μακεδονικό Ζήτημα, Χαλκιόπουλος προς Υπ. Εξωτ., Μοναστήρι,
23/5 Σεπτεμβρίου 1908, αρ. πρωτ. 865. Πρβλ. Κλείτος, «Αι εν έτει 1859 και 1908 εν
Μοναστηρίω ιδρυθείσαι Ελληνικαί Λέσχαι», Μ.Η.Π.Σ., 3 (1910), 85-8.
108 Εμπρός, 5 Σεπτεμβρίου 1908. Για την ύπαρξη των ελληνικών πολιτικών συλλόγων στα

βιλαέτια Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου, πολλοί εκ των οποίων ιδρύθηκαν αμέσως μετά την
επαναφορά του συντάγματος και πάντως μέχρι το τέλος του έτους 1908 βλ. πρόχειρα
Ανώνυμος, «Πίναξ ΙΙ. Σωματεία και συντεχνείαι εν τω νομώ Θεσσαλονίκης» και «Πίναξ ΙΙΙ.
Σωματεία και συντεχνείαι εν τω νομώ Μοναστηρίου», Μ.Η.Π.Σ., 2 (1909), 314-20.

- 56 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

γένεση της Π.Ο. έδινε την εντύπωση ότι οι πολιτικά ενεργές και οργανωτικά
δραστήριες ελληνικές δυνάμεις στη Μακεδονία αποκτούσαν ένα σημείο
αναφοράς, έπειτα από την βαθμιαία αποδυνάμωση του Μακεδονικού
Κομιτάτου. Παρά το γεγονός ότι η κατάσταση εξακολουθούσε να δίνει την
αίσθηση της ρευστότητας, καθώς τίποτα δεν είχε ακόμη παγιωθεί στο
ενδιάμεσο, ηγετικά στελέχη των στρατιωτικών επιχειρήσεων του
Μακεδονικού Αγώνα έκριναν την ενίσχυση των υπαρχουσών φορέων δράσης
εκ των ων ουκ άνευ. Ο υπολοχαγός Πεζικού και ενεργό μέλος του έμψυχου
δυναμικού του Γενικού Προξενείου Αλέξανδρος Οθωναίος, γνωρίζοντας εκ
του σύνεγγυς τα προβλήματα που ανέκυπταν στα βιλαέτια Θεσσαλονίκης
και Μοναστηρίου, τόσο κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα, όσο και
μετά την ανακήρυξη του συντάγματος, σε έκθεσή του, που χρονικά ανάγεται
στον Αύγουστο 1908, εντόπιζε μία από τις βασικότερες ίσως αδυναμίες.
Θεωρούσε ότι το Γενικό Προξενείο έπρεπε το συντομότερο δυνατό να
ενδυναμωθεί με ειδικευμένο προσωπικό, το οποίο θα στελέχωνε ειδικό
γραφείο, προκειμένου να αντεπεξέλθει στις ολοένα αυξανόμενες απαιτήσεις
των νέων δεδομένων· πολύ δε περισσότερο την ώρα που «...η ανάγκη αύτη
αυξάνη μάλλον διότι προστίθεται πάσα η προεκλογική εργασία ήτις μόνη
είνε αρκετή ιδίως κατά τας περιόδους των εκλογών να απασχολήση τον
Πρόξενον από πάσης άλλης εργασίας». 109 Σε κάθε περίπτωση, η επιτυχία
του κινήματος των Νεοτούρκων και η πολιτική μεταβολή, ίσως ήταν ικανή,
κατά τον ίδιο, να αλλάξει τον τρόπο διεξαγωγής του αγώνα και να
καταστήσει τη μετάβαση από το πολεμικό στάδιο σε αυτό του «ειρηνικού
ανταγωνισμού» δυνατή. Ακριβώς για το λόγο τούτο η επάνδρωση του Γενικού
Προξενείου με ικανό δυναμικό έπρεπε να αποτελεί προτεραιότητα,
δεδομένου ότι ο αγώνας εισερχόταν σε μία νέα φάση.
Προϊόντος του Αυγούστου και παράλληλα με τις προσπάθειες των
Ελλήνων να αναδιοργανωθούν με ορίζοντα τις κοινοβουλευτικές εκλογές,
αναζωπυρώνονταν και οι βουλγαρικές πιέσεις. Η υποτιθέμενη εγκατάλειψη
της πολεμικής δράσης που επέβαλε η πολιτική μεταβολή και η εξασφάλιση
ελευθεριών που κατοχύρωνε το σύνταγμα έγιναν αντικείμενο εκμετάλλευσης

109 Αντίγραφα από το Αρχείο του Αλέξανδρου Οθωναίου-Παλμίδη (1907-1909),


Ι.Μ.Χ.Α./Ζ/Φ. 20./έγγρ. Γ-5 [εκθέσεις] (31). Πάντως στη συγκεκριμένη έκθεση, ο Οθωναίος
κάνει λόγο και για τη σταδιακή επαναδραστηριοποίηση του βουλγαρικού ανταγωνισμού σε
βάρος ελληνικών πληθυσμών της Μακεδονίας και για το ενδεχόμενο εκβουλγαρισμού τους
σε περίπτωση εγκατάλειψής τους από τους ελληνικούς φορείς δράσης.

- 57 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

από τη βουλγαρική πλευρά, η οποία άδραξε την ευκαιρία να εξαπολύσει


μία νέα επίθεση. Το προεκλογικό κλίμα, άλλωστε, ευνοούσε τέτοιου είδους
δράσεις, ενταγμένες στο πλαίσιο του «ειρηνικού» ανταγωνισμού των μιλέτ της
Αυτοκρατορίας με στόχο την άγρα βουλευτικών εδράνων. Η αποστολή
Βουλγάρων πρακτόρων, η εγκατάσταση δασκάλων, η άσκηση ευρείας
προπαγανδιστικής εκστρατείας και η απόπειρα απόσπασης εκ νέου
ελληνικών εκκλησιών αποτέλεσαν τις κύριες μεθόδους πίεσης του ελληνικού
στοιχείου, που στο στάδιο αυτό της ειρηνικής δράσης υστερούσε ακόμη
σημαντικά. 110 Από την πλευρά του το Κ.Ε.Π. παρακολουθούσε τις εξελίξεις
πλήρως αποστασιοποιημένο, κρίνοντας ότι, αργά ή γρήγορα, οι
προεκλογικές διαπραγματεύσεις θα προσέλκυαν το ενδιαφέρον των
αντιμαχόμενων μερών και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό, ώστε η μετάβαση από
τον κλεφτοπόλεμο και τις πολιτικές δολοφονίες σε μια στενά καθορισθείσα
από το σύνταγμα εκλογική αναμέτρηση θα γινόταν από τη μια μέρα στην
άλλη. 111
Το κενό διαχείρισης που θα μπορούσε να δημιουργηθεί, ενώπιον της
νέας, ειρηνικής φάσης του αγώνα, η οποία αντικατοπτρίζεται ευθέως στις
επερχόμενες εκλογές, ανέλαβαν να καλύψουν τρεις παράγοντες, ενεργώντας
είτε από κοινού, είτε ατομικά, με τις, ομολογουμένως, άτολμες, ευλογίες της
ελληνικής κυβέρνησης. Ο πρώτος από τους παράγοντες αυτούς υπήρξε το
Γενικό Προξενείο στη Θεσσαλονίκη, στην άτυπη, δηλαδή έδρα του Κ.Ε.Π.,
όπου και το κέντρο των εξελίξεων. Αναφορικά με τη δράση του Γενικού
Προξενείου και, ειδικότερα, στο ζήτημα των εκλογών, σκόπιμο είναι να
παρατεθεί, έστω και προκαταβολικά, ένα απόσπασμα από τη γενική έκθεση
του Προξενείου για το έτος 1908. Στην έκθεση αυτή γίνεται λόγος για
διακοπή της εθνικής δράσης εξαιτίας της πολιτικής μεταβολής της 24ης
Ιουλίου 1908, ωστόσο εξυμνείται εκείνη η πλειοψηφία των Ελλήνων της
πόλης και της επαρχίας της Θεσσαλονίκης που «…διετήρησε και τον
ενθουσιασμόν αυτού και την εις το Γεν.[ικόν] Προξενείον αφοσίωσιν, ην
περιτράνως κατά τας διεξαχθείσας εκλογάς απέδειξε συμμορφωθείς εντελώς
προς τας οδηγίας αυτού» . 112

110 Βασίλης Κ. Γούναρης, «Από τη Μακεδονία στο Γουδί. Δραστηριότητες των


Μακεδονομάχων στρατιωτικών (1908-1909)», Δ.Ι.Ε.Ε.Ε., 29 (1986), 200-1.
111 Dakin, Η ενοποίηση της Ελλάδας, σ. 269.
112 Γ.Ε.Σ./Δ.Ι.Σ., Αρχ. 92/φάκ. 36 (Διάφορα Προξενείου Θεσσαλονίκης εκ του Αρχείου

Οθωναίου), Έκθεσις του Προξενείου Θεσσαλονίκης περί των γεγονότων και της καταστάσεως

- 58 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

Η ελληνική κυβέρνηση από την πλευρά της επιχείρησε να αμβλύνει


αυτή τη διαφορά δυναμικής με τη σύσταση δύο επιχειρησιακών οργάνων,
στοχεύοντας στην προώθηση της εθνικής εργασίας. Οι δύο αυτοί
επιχειρησιακοί μηχανισμοί, μαζί με το Γενικό Προξενείο, αποτέλεσαν εν
πολλοίς την ελληνική, επίσημη και ανεπίσημη, απάντηση, αφενός στο
προηγούμενο που πήγαινε να δημιουργήσει η βουλγαρική
επαναδραστηριοποίηση, αφετέρου δε στην πολιτική αλλαγή και την
προεκλογική φρενίτιδα. Η ύπαρξη του ενός εξ αυτών είναι ήδη γνωστή·
πρόκειται για την Π.Ο. Όσον αφορά στον δεύτερο, ο αξιωματικός Στυλιανός
Γονατάς, ένα από τα μέλη αυτού του εξαμελούς, καθόσον φαίνεται,
σώματος, καθιστά την ίδρυσή του γνωστή, στα Απομνημονεύματά του. Εκεί
αναφέρει ότι επρόκειτο ουσιαστικά για μία επιτροπή, η οποία συγκροτήθηκε
σχεδόν ταυτόχρονα με την απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης να τηρήσει
μία στάση φιλική στα χαρτιά, αναγνωριστική, ωστόσο, στην ουσία τής νέας
κατάστασης, που είχε επιβληθεί με το νεοτουρκικό καθεστώς. Η επιτροπή
αυτή, ο ρόλος της οποίας υπήρξε μάλλον διαχειριστικός των πληροφοριών
που κατέφθαναν από τη Μακεδονία, στελεχώθηκε από τους προξένους
Κωνσταντίνο Δημαρά, Αντώνιο Σαχτούρη και Ίωνα Δραγούμη και από τους
αξιωματικούς Αθανάσιο Εξαδάκτυλο, Δημοσθένη Φλωριά και Στυλιανό
Γονατά, οι οποίοι διατελούσαν στη Θεσσαλονίκη, τις Σέρρες και τη Θράκη
αντίστοιχα. 113 Θεωρητικά αλλά και πρακτικά οι κινήσεις της ελληνικής
κυβέρνησης στην πολιτική και διπλωματική σκακιέρα είχαν ήδη
ολοκληρωθεί, λαμβανομένου υπόψη του στενού πεδίου δράσης της και της
ακατάλληλης για τολμηρές πρωτοβουλίες χρονικής συγκυρίας. Αυτό που
απέμενε ήταν να δραστηριοποιηθούν οι υπάρχοντες και νεοϊδρυθέντες
φορείς, προκειμένου η ελληνική πλευρά να κατέβει στις εκλογές με την
καλύτερη δυνατή προετοιμασία.
Ο βαθμός επιτυχίας των προαναφερθεισών πρωτοβουλιών σε σχέση
με τις εκλογικές διαδικασίες που πλησίαζαν, καθώς η Αυτοκρατορία διένυε
τις πρώτες ημέρες του Σεπτεμβρίου, πρόκειται να θιγεί στις επόμενες

εν τη περιφερεία Θεσσαλονίκης κατά το έτος 1908. Πάντως, στην έκθεση αυτή


καυτηριάζεται το γεγονός ότι η εθνική οργάνωση δεν διέθετε την απαραίτητη εκείνη
εκτελεστική εξουσία, ώστε να επιβάλλει, όπου οι ανάγκες το απαιτούσαν, τις αποφάσεις της
και αυτό γιατί «…Οργάνωσις άνευ δυνάμεως επιβαλλούσης τας αποφάσεις αυτής ουδέν
φέρει σοβαρόν αποτέλεσμα, ταχέως απόλλυσι το γόητρον αυτής και αποσυντίθεται».
113 Στυλιανός Γονατάς, Απομνημονεύματα Στυλιανού Επ. Γονατά: εκ του στρατιωτικού και

πολιτικού του βίου από του 1857 μέχρι του 1957, Αθήνα 1958, σ. 25.

- 59 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ

σελίδες της παρούσας εργασίας. Στο σημείο αυτό σημαντικό είναι να


ειπωθεί ότι το επιχειρησιακό σχέδιο δράσης έδειχνε να χωλαίνει, πολύ δε
περισσότερο το επίπεδο συνεργασίας των εμπλεκομένων μερών, το οποίο
έμοιαζε να μην είναι έτοιμο να αντιμετωπίσει με τη δέουσα σύμπνοια το
πρώτο σημαίνον πολιτικό γεγονός. Όπως προκύπτει από μία λίαν
αποκαλυπτική επιστολή του Γονατά προς το Σουλιώτη-Νικολαΐδη, καθ’ όλη
τη διάρκεια του Σεπτεμβρίου και τουλάχιστο μέχρι τα μέσα του Οκτώβρη
του 1908, η ελληνική πλευρά δεν κατόρθωσε να αποκτήσει την απαραίτητη
συνοχή, φειδόταν δε πολιτικών κινήσεων, έχοντας ως πρωτεύοντα στόχο τον
επανεξοπλισμό της Μακεδονίας. Η Π.Ο., δια μέσου του Παναγιώτη Δαγκλή,
πίεζε την ελληνική κυβέρνηση να ανάψει το πράσινο φως για την εισροή
όπλων στο χώρο της Μακεδονίας, έτσι ώστε να προληφθούν πιθανές
στρατιωτικές ενέργειες των Βουλγάρων. Στην κατεύθυνση της
αναποτελεσματικότητας των ελληνικών μέτρων, ο Γονατάς υπήρξε ιδιαιτέρως
καυστικός υποστηρίζοντας ότι:
…Η εδώ διεύθυνσις της εργασίας δεν προσέλαβε καμία
συστηματικότητα, παρά την εγκύκλιον την οποίαν ίσως θα ελάβατε.
Τα πράγματα λίαν χαλαρώς βαίνουν μάλλον προς αποσύνθεσιν
[…]Αλλ’ εδώ εσταμάτησαν όλοι εις τα μεγάλα ζητήματα των ημερών
αυτών, απαξιούν δε να προσέξουν εις τα μικρά οία τα ιδικά μας. Ο δε
Παρμενίων με όλα τα άλλα καλά δεν έχει το σθένος να παρουσιασθή
έναντι των αρμοδίων ως διευθυντής υπηρεσίας και υπηρεσίας
τοσούτον σπουδαίας! Γι’ αυτό καταλήγω κάποτε εις το συμπέρασμα
ότι την διεύθυνσιν θα ήτο προτιμότερον να είχεν εις εκ των
σημαινόντων πολιτών. 114

114 Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Αθανασίου Σουλιώτη-Νικολαΐδη, φάκ. 9 "Οργάνωσις


Κωνσταντινουπόλεως" ("Παραλειπόμενα Β’"), υποφάκ. 9/Ι επιστολές-σημειώσεις (1908-
1909), Γονατάς (ψευδ. Στ. Γρηγορίου) προς Σουλιώτη-Νικολαΐδη, Αθήνα, 11 Οκτωβρίου
1908. Ο Γονατάς αφήνει να διαφανεί η απογοήτευσή του για την πολιτεία των διαχειριστών
της διεύθυνσης της εθνικής εργασίας, αναφερόμενος στον επικεφαλής της Π.Ο. Δαγκλή,
ενδεχομένως και στον υπουργό των Εξωτερικών Μπαλτατζή: «…Η δε διεύθυνσίς μας ούτε την
δραστηριότητα, ούτε το σθένος έχει απέναντι των αρμοδίων, οία είχεν ο Καλαποθάκης, ο
οποίος τόσα άλλοτε κατόρθωνεν εκβιάζων και ο οποίος νομίζω ότι και τώρα διευθύνει δια των
θυρών και παραθύρων».

- 60 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ III.
ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

ΙΙΙ.Ι Εκλογικός νόμος, εθνοπολιτικές παρατάξεις και απογραφικά


δεδομένα

Αναφέρθηκε στις προηγούμενες σελίδες ότι ήδη από την επομένη της
ανακήρυξης του συντάγματος η κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης
προχώρησε σε διαβουλεύσεις σχετικά με τη νομοθετική φόρμουλα με την
οποία θα διεξάγονταν οι βουλευτικές εκλογές. Φάνηκε τελικά να επικρατεί η
ιδέα της επαναφοράς του ίδιου εκλογικού νόμου με τον οποίο
διενεργηθήκαν και οι πρώτες εκλογές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία το
έτος 1877. Παρά το γεγονός ότι η προοπτική αυτή εξαρχής πολεμήθηκε
τόσο από την ελληνική πλευρά όσο και από τα υπόλοιπα μιλέτ, επειδή
θεωρήθηκε εκ των προτέρων ότι ευνοούσε καταφανώς το Κ.Ε.Π., η
κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης επανέφερε τελικά τον αναχρονιστικό
αυτό νόμο. 115
Η μελέτη του επίμαχου εκλογικού νομοσχεδίου βασίστηκε στις
σημαντικές πληροφορίες του Αθανάσιου Σουλιώτη-Νικολαΐδη, ο οποίος
έριξε άπλετο φως στον τρόπο με τον οποίο έγιναν οι πρώτες εκλογές το 1877,
κατά συνέπεια δε και οι πρώτες, «ελεύθερες» βουλευτικές εκλογές το 1908.
Για την κατανόηση της πολυπλοκότητάς του σκόπιμο είναι να παρατεθεί
αυτούσιο, έτσι τουλάχιστο όπως δημοσιεύτηκε στο εκδεδομένο αρχείο του
Σουλιώτη-Νικολαΐδη:
Κάθε Διοίκηση (Σαντζάκι) αποτελεί εκλογική περιφέρεια. Σε κάθε
Διοίκηση εκλέγεται ένας βουλευτής για κάθε 50.000-100.000
κατοίκους. Για να έχη ένας Οθωμανός υπήκοος ψήφο πρέπει να είναι
το ολιγότερο 25 χρονών και να πληρώνη κάποιον άμεσον φόρον. Οι
εκλογείς εκλέγουν εκλέκτορες. 250-750 εκλογείς 1 εκλέκτορα. Οι
εκλέκτορες εκλέγουν τους βουλευτές. Η εκλογή γίνεται με
ψηφοδέλτιο μυστικά. Οι εκλογές γίνονται κατά Καζάδες
(Υποδιοικήσεις). Κάθε Δήμος (Ναχές) αποτελεί εκλογικό τμήμα. Όπου
δεν υπάρχουν Δήμοι τα εκλογικά τμήματα τα ορίζει η Διοίκηση του
Καζά. Στην πρωτεύουσα του Σαντζακίου συστήνεται Επιτροπή
Εφορευτική των Εκλογών όχι από υπαλλήλους αλλά από εκλεκτά
μέλη του Συμβουλίου της Διοικήσεως και τους θρησκευτικούς

115 Εμπρός, 6 Αυγούστου 1908. Είναι ενδεικτική η αβεβαιότητα της κατάστασης και η
ασάφεια των πληροφοριών που έρχονταν στο προσκήνιο της επικαιρότητας: «Εν τω μεταξύ το
πρώην υπουργείον του Σαΐτ πασά εξέθαψε νομοσχέδιόν τι ψηφισθέν κατά την Β΄ σύνοδον
της Βουλής 1877, καθ’ ο εκλογεύς είναι πας πληρώνων 100 γροσίων (25 δρ. περίπου )
αμέσους φόρους και προέτεινε την κατά το νομοσχέδιον τούτο διεξαγωγήν των εκλογών. Εκ
του χάους τούτου δεν κατώρθωσε να εξέλθη ακόμη το νυν Υπουργείον και ενώ επείγει η
σύγκλησις της Βουλής, δεν κατωρθώθη εισέτι να ορισθή οριστικώς ο τρόπος της εκλογής
των βουλευτών».

- 62 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

αρχηγούς. Όμοιες Υποεπιτροπές συνιστώνται σε κάθε τμήμα.


Καταρτίζονται πρώτα οι κατάλογοι των εκλογέων. Κάθε Μουχτάρης
δίνει στην Εφορευτική Επιτροπή του εκλογικού τμήματός του
κατάλογο με τα ονόματα εκείνων που στη συνοικία του έχουν
δικαίωμα ψήφου. Η Επιτροπή του Τμήματος αφού τα εξελέγξει τα
στέλλει στην Επιτροπή του Καζά. Η Επιτροπή του Καζά αφού τα
εξελέγξει και αυτή τα στέλλει επικυρωμένα στα Τμήματα. Αφού
καταρτισθούν έτσι οι κατάλογοι των εκλογέων η Επιτροπή κάθε Καζά
ορίζει πότε θα γίνουν οι εκλογές των εκλεκτόρων από τους εκλογείς
στα διάφορα Τμήματα. Οι εκλογές αυτές ελέγχονται από την
Επιτροπή του Καζά και ύστερα του Σαντζακίου. Όταν τούτο γίνη και
επικυρωθούν οι κατάλογοι των εκλεκτόρων η Επιτροπή του
Σαντζακίου ορίζει πότε θα μαζευθούν σε κάθε πρωτεύουσα Καζά οι
εκλέκτορες για να εκλέξουν τους βουλευτές. Η εκλογή των βουλευτών
επικυρώνεται ή ακυρώνεται από τη Βουλή. 116
Μολονότι πρόκειται για το πρώτο εκλογικό νομοσχέδιο της Α´
Συνταγματικής Περιόδου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με όσες
αδυναμίες μπορεί να συνεπάγεται, η επαναφορά του στοιχειοθετούσε έναν
αναχρονισμό στα πολιτικά πράγματα της Αυτοκρατορίας. Τα 83 άρθρα του
καθιέρωναν το σχηματισμό αμέτρητων εκλογικών επιτροπών και
υποεπιτροπών και θεμελίωναν τη χάραξη των εκλογικών περιφερειών στη
βάση της ούτως ή άλλως πολλαπλά κατατετμημένης οθωμανικής διοίκησης.
Η πρόταξη υπερβολικών περιορισμών στο δικαίωμα ψήφου των εκλογέων
ήταν ασύμβατη με το άρθρο 17 του συντάγματος περί ισότητας όλων των
Οθωμανών υπηκόων, ενώ η προαπαιτούμενη απογραφή του πληθυσμού,
που όμως ποτέ δεν έλαβε χώρα, έδωσε την αφορμή να δημιουργηθούν
σοβαρές αμφιβολίες για το αδιάβλητο του επικείμενου εκλογικού
συμβάντος. Η διαίρεση των εκλογών σε δύο κύκλους καθώς και το γεγονός
ότι το δικαίωμα του «εκλέγειν» ήταν συνάρτηση της παροχής άμεσου φόρου

116 Σουλιώτης-Νικολαΐδης, ό.π., σ. 74. Βλ. επίσης H.C.P.P., Cd. 4529, Lamb προς Lowther,
Θεσσαλονίκη, 9 Νοεμβρίου 1908, σ. 102, συνημμένο στο Νο 120, όπου και περιγραφή των
διατάξεων του εκλογικού νόμου. Πρβλ. Hasan Kayali, “Elections and Electoral Process in
the Ottoman Empire, 1876-1919”, International Journal of Middle Eastern Studies, 27.3
(Aug. 1995), 268-71. Σύμφωνα με τον Kayali, ο ίδιος εκλογικός νόμος διατηρήθηκε, με
ελάχιστες τροποποιήσεις κατόπιν και στο πλαίσιο της Τουρκικής Δημοκρατίας και μέχρι το
1946, οπότε και αντικαταστάθηκε. Η πληροφορία αυτή είναι ιδιαιτέρως σημαντική, πολύ δε
περισσότερο αν αναλογιστεί κανείς ότι τόσο η ελληνική πλευρά, όσο και οι άλλες εθνότητες
της Αυτοκρατορίας εξαπέλυσαν μύδρους ενάντια στο νόμο, κρίνοντας ότι έπρεπε είτε να
αντικατασταθεί, είτε να τροποποιηθούν καίριες διατάξεις του. Το δικαίωμα του «εκλέγειν»
υποτίθεται ότι διασφαλιζόταν από το άρθρο 17 του συντάγματος, με βάση το οποίο: «Περί
του δημοσίου Δικαίου των Οθωμανών: Άρθρον 17, Όλοι οι Οθωμανοί είνε ίσοι απέναντι του
νόμου. Έχουν τα αυτά δίκαια και τας αυτάς υποχρεώσεις απέναντι της χώρας, ασχέτως προς
ό, τι αφορά την θρησκείαν των». Βλ. Σκριπ, 12 Ιουλίου 1908 και Αλήθεια, 11 Ιουλίου 1908.

- 63 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

στο Οθωμανικό κράτος επιβεβαίωσαν την υπόθεση ότι με την ανάσυρση του
προκείμενου εκλογικού νομοσχεδίου δεν εισακούστηκαν, έστω και
καταρχήν, οι δύο κύριες αρχές, της άμεσης και καθολικής ψηφοφορίας. 117
Επιπρόσθετα, εκείνο που εδώ πρέπει να αναφερθεί είναι η κατά το
μάλλον ή ήττον υποκειμενική και ασφαλώς ωφελιμιστική ερμηνεία του
άρθρου 68 του συντάγματος, σχετικά με τις προδιαγραφές που έπρεπε να
έχει και τις προϋποθέσεις που όφειλε να πληροί ένας υποψήφιος για το
βουλευτικό θώκο:
Δεν δύνανται να εκλεγούν βουλευταί όσοι: 1ον. Όσοι δεν είνε
Οθωμανοί την εθνικότητα. (ιδέ άρθρον 8). 2ον. Όσοι έχουν αναλάβει
ξένην υπηρεσίαν. 3ον. Οι μη γνωρίζοντες την Τουρκικήν. 4ον. Οι
έχοντες ηλικίαν κάτω των 30 ετών. 5ον. Οι υπάλληλοι ιδιώτου τινός.
6ον. Οι πτωχεύσαντες και μη ανακτήσαντες την πίστιν των. 7ον. Οι
θεωρούμενοι ως κακής διαγωγής. 8ον. Οι ευρισκόμενοι υπό
δικαστικήν απαγόρευσιν. 9ον. Οι στερούμενοι πολιτικών δικαιωμάτων.
10ον. Όσοι ισχυρίζονται ότι ανήκουν εις ξένον έθνος.
Εξαιρουμένων των διατάξεων 1 και 4 όλες οι λοιπές υπόκειντο στη
διακριτική ευχέρεια της υποκειμενικής ερμηνείας του Κ.Ε.Π., δίνοντάς του
τη δυνατότητα να στερήσει το δικαίωμα του «εκλέγεσθαι» σε όσες
περιπτώσεις υποψηφίων έκρινε ότι προσέκρουαν στο όποιο ασυμβίβαστο
υπήρχε στις προαναφερθείσες διατάξεις. Ποικίλες ερμηνείες επιδέχονταν
επίσης οι διατάξεις 2, 3 και 6-9, δεδομένου ότι το Κ.Ε.Π., το οποίο είχε τη
δύναμη να θέσει προ τετελεσμένου γεγονότος όλο το προηγούμενο
μακροχρόνιο σουλτανικό καθεστώς, εκμεταλλευόμενο μία βασική αξίωση
των εθνοτήτων, την επαναφορά του συντάγματος, είχε πια τη δυνατότητα να
το αξιοποιήσει προς όφελός του από θέση ισχύος. Με άλλα λόγια, η μη
λήψη μέτρων για την καθιέρωση της αναλογικότητας καθώς και η σημασία
που είχαν οι εκλογές αυτές για τη συνταγματική και κοινοβουλευτική
εδραίωση της εξουσίας του Νεοτουρκικού Κομιτάτου δημιουργούσαν
σοβαρές υπόνοιες ότι το επαναφερθέν σύνταγμα επρόκειτο να εφαρμοστεί
κατά το δοκούν εκ μέρους της κυρίαρχης παράταξης.
Ήδη από το πρώτο δεκαήμερο του Αυγούστου ξεκίνησε η διαίρεση
της υποδιοίκησης Θεσσαλονίκης σε εκλογικά τμήματα. 118 Σύμφωνα με το

117 Νικόλαος Β. Βλάχος, Ιστορία των κρατών της Χερσονήσου του Αίμου 1908-1914, τόμ. Α´,

Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων, 1954, σ. 137-8.


118 «…Αι διάφοροι υποδιοικήσεις υποδιαιρούνται εις διαμερίσματα εκλογικά, έκαστον των

οποίων περιλαμβάνον από 250 μέχρι 500 εκλογέων θα εκλέξη από ένα εκλέκτορα. Αι
πόλεις θα διαιρεθώσιν εις τοιαύτα εκλογικά τμήματα. Οι εκλέκτορες άμα τη εκλογή αυτών

- 64 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

γράμμα του νόμου, η όλη διαδικασία όφειλε να λάβει χώρα κατόπιν


διενέργειας απογραφής του πληθυσμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας,
στην οποία θα συμπεριλαμβάνονταν, βεβαίως, οι χριστιανικές εθνότητες. Το
ζήτημα της απογραφής είχε συζητηθεί και κατά τη διάρκεια των
διαβουλεύσεων ανάμεσα στην επιτροπή της ελληνικής κοινότητας
Θεσσαλονίκης και τη νεοτουρκική αντιπροσωπεία τον Αύγουστο του ίδιου
έτους. Η ελληνική επιτροπή τότε πρότεινε στο Κ.Ε.Π. να ληφθεί σοβαρά
υπόψη η απογραφή που είχε επιχειρήσει ο Χιλμή πασάς το έτος 1905.
Δεδομένου ότι η απογραφή αυτή, η οποία είχε διεξαχθεί από επίσημο
φορέα του Οθωμανικού κράτους, βασίστηκε στα βιβλία όπου ήταν
καταχωρημένες οι εκδεδομένες ταυτότητες, τα λεγόμενα νοφούζια, είχε δε
διενεργηθεί κάτω από καθεστώς ευρείας προπαγάνδας, ψυχολογικής και
σωματικής βίας των ένοπλων συμμοριών και πλημμελούς μεθόδου εκ
μέρους των υπαλλήλων της τουρκικής διοίκησης είναι σαφές ότι δεν
επρόκειτο περί πληθυσμιακής καταγραφής με σκοπό τη σύνταξη
απογραφικών πινάκων. 119 Εξαιτίας των προαναφερθέντων λόγων η
απογραφή του Χιλμή καθίστατο εξαιρετικά αφερέγγυα, όσον αφορά στην
πληθυσμιακή ταξινόμηση στη Μακεδονία, ωστόσο αποτελούσε το μοναδικό
επίσημο κι αξιόπιστο τεκμήριο -όσο αξιόπιστο μπορούσε να είναι με βάση
την ανάλυση που μόλις προηγήθηκε- για την πληθυσμιακή κατανομή των

μεταβαίνοντες εις τας έδρας των διοικήσεων θα εκλέξωσι τους βουλευτάς. Η υποδιοίκησις
Θεσσαλονίκης θα αποτελέση εκλογικάς διαιρέσεις, ων κέντρα θα ώσιν αι ελληνικαί
κωμοπόλεις Μπάλτσα, Δρυμίγλαβα, Ασβεστοχώριον, Χορτιάτσι, Καπουτσήδα, Βασιλικά,
Επανομές, Ζουμπάτες, Τσοχαλάρ. Εις αναλόγους παριφερείας θέλει διαιρεθή και η πόλις
Θεσσαλονίκης», Εμπρός, 8 Αυγούστου 1908.
119 Βασίλης Κ. Γούναρης, «Ο Χιλμή Πασάς και τα μειονοτικά ζητήματα. Κριτική των

απόψεων του Δημ. Λιθοξόου, όπως διατυπώνονται στο βιβλίο του Μειονοτικά ζητήματα και
εθνική συνείδηση στην Ελλάδα», Αντί, 572 (Μάρτιος 1995), 40. Σχετικά με το καθεστώς
διενέργειας της απογραφής και τις γενικές αρχές στις οποίες βασίστηκε βλ. Ipek K.
Yosmaoğlu, “Counting Bodies, Shaping Souls: The 1903 Census and National Identity in
Ottoman Macedonia”, International Journal of Middle East Studies, 38.1 (Φεβρουάριος
2006), 55-77. Το ζήτημα της κατανομής των εθνοτήτων στη Μακεδονία κατά την υπό
εξέταση περίοδο παραμένει ανοικτό όχι μόνο εξαιτίας της ταραχώδους περίστασης του
Μακεδονικού Αγώνα, των πλημμελών απογραφικών μεθόδων που εφαρμόστηκαν και των
επιμέρους στατιστικών των εθνοτήτων που δημοσιεύτηκαν και που διόγκωναν τα
πληθυσμιακά ποσοστά του κάθε μιλέτ, αλλά κυρίως λόγω της ερμηνευτικής προβληματικής.
Εξάλλου, αναφορικά με τις δημοσιευθείσες στατιστικές, ο Γ. Μόδης έγραψε με τρόπο
σκωπτικό: «Σχετικά με τον πληθυσμό της Μακεδονίας ξεφύτρωναν στατιστικές για όλα τα
γούστα και τα συμφέροντα…», βλ. Γεώργιος Μόδης, Ο Μακεδονικός Αγών και η νεώτερη
μακεδονική ιστορία, Θεσσαλονίκη: Ε.Μ.Σ., 2007 (1η έκδ. 1967), σ. 8. Η προαναφερθείσα
προβληματική τροφοδοτήθηκε από τη σύγχυση που προέκυψε εξαιτίας του μεταβατικού
σταδίου από τη θρησκευτικά καθορισμένη πληθυσμιακή ομάδα στην προσέγγισή της με
όρους εθνοτικούς. Στην κατεύθυνση αυτή κινείται το άρθρο του Ιάκωβου Δ. Μιχαηλίδη,
“The War of Statistics: Traditional Recipes for the Preparation of the Macedonian Salad”,
East European Quarterly, 32.1 (1998), 9-21.

- 65 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

εθνοτήτων στη Μακεδονία. Τα αποτελέσματα αυτής της οιονεί απογραφής


για το βιλαέτι Θεσσαλονίκης, τα οποία είναι σχεδόν ταυτόσημα με τα
αντίστοιχα που δημοσίευσε η εφημερίδα Αλήθεια μερικούς μήνες μετά, το
καλοκαίρι του 1909, (βλ. πίνακα 1 και πρβλ. πίνακα 2) έδιναν ένα σαφές
αριθμητικό προβάδισμα στην ελληνική έναντι των λοιπών μη
μουσουλμανικών εθνοτήτων.
Διοικητική Έλληνες Μουσουλ- Βούλ- Εβραίοι Σέρβοι Βλάχοι Αθίγγανοι
Περιφέρεια μάνοι γαροι
Θεσσαλονίκη 224 200, 5 75 61, 8 1, 4 6 0, 9
Σέρρες 92 118 121 1, 4 - 1, 3 7, 5
Δράμα 46 105 2 - - - 0, 25
Σύνολο 362 423, 5 198 63, 2 1, 4 7, 3 8, 65
πληθυσμού
στο βιλαέτι
Θεσσαλονίκης
Πίνακας 1. Στατιστική των πληθυσμών του βιλαετίου Θεσσαλονίκης με βάση στοιχεία
της εφημερίδας Νέα Αλήθεια της 5ης Ιουλίου 1909. 120 (Χιλιάδες κάτοικοι)
Από τα στοιχεία της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας του Απριλίου του
έτους 1913, οπότε και δόθηκε η διαταγή στα αρμόδια γραφεία των
Νομαρχιών της Μακεδονίας να προβούν στη διενέργεια απογραφής των
εθνοτήτων της Μακεδονίας, κατέστη γνωστό ότι οι όποιες πρωτοβουλίες προς
την ίδια κατεύθυνση πάρθηκαν από την τουρκική διοίκηση τα προηγούμενα
χρόνια διόλου δεν διακρίνονταν από συστηματικότητα και χώλαιναν
σοβαρά. 121 Αναφορικά με την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης, η
προαναφερθείσα στατιστική περί απογραφών μελέτη, η οποία διεξήχθη στις

120 Αλέξανδρος Δάγκας, Συμβολή στην έρευνα για την οικονομική και κοινωνική εξέλιξη της
Θεσσαλονίκης: Οικονομική δομή και κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας, 1912-1940,
Θεσσαλονίκη: Μελέτες Επαγγελματικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης, 1998, σ. 44.
121 Ι.Α.Μ., Αρχείο Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας, φάκ. 45.5, Στατιστική Πληθυσμού

Μακεδονίας, σ. 24v-28v. Όσον αφορά στη διενέργεια απογραφών του πληθυσμού της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από την τουρκική διοίκηση, η προκείμενη απογραφική έκθεση
αναφέρει τα εξής: «Κεφάλαιον Β´. Προηγούμεναι απογραφαί 1ον) Απογραφαί ενεργηθείσαι
υπό του Τουρκικού Κράτους: Ανασκοπούντες την κατά προηγουμένας εποχάς επί τουρκικής
κυριαρχίας ενέργειαν συστηματικής απογραφής ως τα πολιτικά εξαγόμενα να
χρησιμεύσωσιν ημίν προς συγκριτικήν μελέτην των δια της παρούσης απογραφής
στατιστικών αποτελεσμάτων, ουδαμού ηδυνήθημεν να ανεύρωμεν παρ’ όλας τας έρευνας
ημών στοιχεία τοιαύτης στατιστικής εργασίας. Άλλως τε επί του προκειμένου και αυτή η
επίσημος έκθεση του Υπουργείου των Εσωτερικών επί των στατιστικών αποτελεσμάτων της
κατά το έτος 1907 ενεργηθείσης απογραφής καθ’ όλου το Ελληνικό Κράτος εν τω Κεφαλαίω
Δευτέρω ¨περί επισκοπήσεως των απογραφικών δεδομένων¨, παραλληλίζουσα τον
πληθυσμόν του Κράτους προς τον πληθυσμόν άλλων Κρατών, ουδόλως αναφέρει το
Τουρκικό Έθνος, σημειούσα ρητώς ότι περί του πληθυσμού τούτου ελλείπουσιν επίσημοι
ακριβείς πληροφορίαι». Πρβλ. Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, «Συμβολή στην έρευνα
για την εθνολογική κατάσταση της Μακεδονίας πριν από τους Βαλκανικούς Πολέμους»,
Δωδώνη, 20.1 (1991), 329-58, όπου και παράθεση των απογραφών που έλαβαν χώρα στη
Μακεδονία από τα τέλη του 19ου αιώνα και μέχρι την έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων.

- 66 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

28 Απριλίου 1913, προσέφερε σημαντικά συμπεράσματα, προκειμένου να


προβεί κανείς σε ερμηνευτικές προσεγγίσεις των εκλογικών διαδικασιών και
ΕΘΝΟΤΗΤΕΣ
ΒΙΛΑΕΤΙΑ
Μουσουλμάνοι Έλληνες Βούλγαροι Σύνολο
Θεσσαλονίκης 487.555 373.227 277.317 1.138.099
Μοναστηρίου 480.018 261.283 178.412 919.713
Σκοπίων 752.434 3.452 172.005 937.891
Σύνολο 1.720.007 647.962 627.734 2.995.703
Πίνακας 2. Κατανομή των τριών κυρίαρχων εθνοτήτων των βιλαετίων Θεσσαλονίκης,
Μοναστηρίου και Σκοπίων, με βάση την επίσημη τουρκική απογραφή του Χιλμή.
πασά. 122
των αποτελεσμάτων αυτών, δεδομένου ότι ελεγχόταν η αξιοπιστία τους,
κρινόταν δε εν πολλοίς από την εφαρμογή ή μη των συνταγματικών
διατάξεων και του εκλογικού νόμου. 123 Η Γενική Διοίκηση Μακεδονίας κατά
την περιγραφή των μεθόδων διενέργειας απογραφών προηγούμενων ετών
από την τουρκική διοίκηση προέβη στις ακόλουθες διαπιστώσεις:
Ούτω προκειμένου περί του βιλαετίου Θεσσαλονίκης […]Επιτροπαί
συγκείμεναι εκ πολιτικών υπαλλήλων και του μουχτάρη της
συνοικίας περιήλθον τας διαφόρους οικίας και κατέγραψαν τους
ενοίκους εκάστης τούτων, τα στοιχεία λαμβάνουσαι εκ πληροφοριών
των τυχόν παρευρισκομένων εν τη οικία τοιούτων. Εννοείται ότι διά
της πλημμελούς ταύτης μεθόδου ενέργεια της καταγραφής των
κατοίκων ουδέν εχέγγυον καθολικής τούτων καταγραφής παρείχεν δι’
ο μετά την περάτωσιν ταύτης εδόθη εξάμηνον προθεσμίαν υπό της
Τουρκικής Διοικήσεως εις τους κατοίκους όπως οι τυχόν μη
καταγραφέντες προσέλθουν και δηλώσουν τα μέλη της οικογενείας
των. Η τοιαύτη εξάμηνος προθεσμία ανανεωθείσα διαδοχικώς
παρετάθη εις ολόκληρον τετραετίαν. Εκ των καταρτισθέντων
ονομαστικών πινάκων έχομεν αριθμητικά αποτελέσματα ολοκλήρου
όμως του Καζά (περιφερείας) Θεσσαλονίκης τα ακόλουθα: Έλληνες
15013.– Ισραηλίται 47322.– Οθωμανοί 31703.– Βούλγαροι 3799 και
ξένοι 1093, ήτοι εν όλω πληθυσμώ 98930.– Ειδικώς όμως περί του
πληθυσμού της πόλεως Θεσσαλονίκη ο επίσημος πίναξ του
Τουρκικού Κράτους δεν αναφέρει… 124

122 Ανώνυμος, «Η στατιστική του Χιλμή πασσά περί του πληθυσμού της Μακεδονίας»,

Ελληνισμός, 8 (1905), 151-2. Πρβλ. τη μελέτη του Ιταλού εθνογράφου Giovanni Amadori-
Virgilj, La Questione Rumeliota (Macedonia-Vecchia Serbia-Albania-Epiro); e la Politica
Italiana, Bitonto: N. Garofalo, 1908, σ. 223-56, όπου και συγκριτική παράθεση
απογραφικών πινάκων για τον πληθυσμό της Μακεδονίας.
123 Αναφορικά με τη στατιστική της 28ης Απριλίου 1913 βλ. Κωνσταντίνος Δ. Ρακτιβάν,

Έγγραφα και σημειώσεις εκ της πρώτης ελληνικής διοικήσεως της Μακεδονίας (1912-1913),
Ιωάννης Θ. Δημαράς (επιμ.), Θεσσαλονίκη: Ε.Μ.Σ., 1951, σ. 50-1.
124 Ι.Α.Μ., Αρχείο Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας, φάκ. 45.5, Στατιστική Πληθυσμού

Μακεδονίας, σ. 27v-28r. Μία δεύτερη οιονεί απογραφή που διεξήχθη από την τουρκική
διοίκηση με τρόπο ακόμη πλημμελέστερο από την προηγούμενη ανέβαζε τον πληθυσμό του
καζά Θεσσαλονίκης σε 125.000, ένα ποσοστό που δεν καταγράφηκε σε επίσημους
καταλόγους και στατιστικούς πίνακες από τους ιθύνοντες. Έγινε δε γνωστή στη Γενική
Διοίκηση Μακεδονίας κατόπιν αξιοποίησης των «…ιδιωτικών πληροφοριών». Πρβλ. Γεώργιος

- 67 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Ήδη από τις αρχές Σεπτεμβρίου άρχισαν να δυναμώνουν οι


σκεπτικιστικές φωνές που δεν έβλεπαν την όλη διαδικασία να λαμβάνει τη
μορφή αληθούς και γνήσιας εκλογικής αναμέτρησης, ενώ την ίδια στιγμή η
σύγκρουση ανάμεσα στο ελληνικό και το βουλγαρικό στοιχείο στην περιοχή
εξελισσόταν σε μία διαπάλη για την κατά το δυνατόν μεγαλύτερη
εκπροσώπηση στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο. Από την άλλη το Κ.Ε.Π.
προχώρησε σε άτυπες συμφωνίες με τις εθνότητες της Μακεδονίας για τον
ακριβή αριθμό αλλά και την ταυτότητα των βουλευτών που η κάθε μία θα
εξέλεγε.
Η κινητοποίηση των παραρτημάτων του Κ.Ε.Π. με σκοπό τη
συσπείρωση εν όψει των εκλογών αυξήθηκε κατακόρυφα το πρώτο
δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου. Το διάστημα αυτό ο διευθύνων του ελληνικού
Προξενείου στο Μοναστήρι Χαλκιόπουλος ενημέρωνε το Υπουργείο
Εξωτερικών ότι ο επικεφαλής του τοπικού παραρτήματος του Κ.Ε.Π. στο
Μοναστήρι αντισυνταγματάρχης Σαδήκ (Sadik) μπέης επιχειρούσε να
οργανώσει όλους τους νεοτουρκικούς φορείς στοχεύοντας στην επιτυχία
κατά τη διάρκεια των προσεχών εκλογών «όσον το δυνατόν πλειόνων οπαδών
των». Παράλληλα, ο Σαδήκ αναχωρούσε για τη Θεσσαλονίκη, με σκοπό να
οργανώσει γενική συνέλευση με τη συμμετοχή όλων των νεοτουρκικών
κύκλων και στην οποία «…θέλουσι κανονισθή όλα τα αναγόμενα εις τας
εκλογάς ζητήματα». 125 Στην προξενική αλληλογραφία της περιόδου ο
Χαλκιόπουλος πληροφορούσε επίσης το Μπαλτατζή για τη συνομιλία που
είχε με Βούλγαρο πράκτορα κατά την οποία ο δεύτερος εξέφραζε τις
αμφιβολίες του για την ανεμπόδιστη εφαρμογή των συνταγματικών θεσμών
και για το κατά πόσο η μέλλουσα να συγκληθεί Βουλή θα ήταν σε θέση να
επιλύσει σοβαρά προβλήματα των μιλέτ, δεδομένου ότι η «…η

Ρούσσος, Νεώτερη ιστορία του Ελληνικού Έθνους 1826-1974, τόμ. Ε´ (Εποχή του Βενιζέλου),
Αθήνα: Ελληνική Μορφωτική Εστία, 1976, σ. 83-4, όπου παρατίθενται αριθμητικά στοιχεία
των εθνοτήτων για το καθένα από τα τρία βιλαέτια της Μακεδονίας, με βάση την επίσημη
τουρκική απογραφή του έτους 1905. Σύμφωνα με τα αριθμητικά δεδομένα που παραθέτει ο
Ρούσσος, στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης καταγράφηκαν 373.217 Έλληνες και 177.055
Βουλγαρίζοντες. Έχει ενδιαφέρον να δει κανείς τις αναλογίες καθώς και την
προπαγανδιστική παρήχηση που δημιουργούν μία βουλγαρική και μία σερβική στατιστική
του 1900 για το συνολικό βουλγαρικό και σερβικό πληθυσμό αντίστοιχα των βιλαετίων
Θεσσαλονίκης, Μοναστηρίου και Κοσσόβου: βουλγαρική: Βούλγαροι: 1.184.036 και
σερβική: Σέρβοι: 2.048.000.
125 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Δ, Μακεδονικό Ζήτημα, Χαλκιόπουλος προς Μπαλτατζή,
Μοναστήρι, 24/6 Σεπτεμβρίου 1908, αρ. πρωτ. 934.

- 68 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

πλειονοψηφία [ενν. της Βουλής] θ’ αποτελήται παρ’ Οθωμανών». 126 Το


Νεοτουρκικό Κομιτάτο σε καμία περίπτωση δεν ήταν διατεθειμένο να αφεθεί
στο τυχαίο αποτέλεσμα μιας μυστικής και δημοκρατικής ψηφοφορίας. Η
χειραγώγηση των συνταγματικά κατοχυρωμένων εκλογικών διαδικασιών και
η στρατευμένη, πλην όμως αφελώς μεθοδευμένη, κινητοποίηση προς την
κατεύθυνση μιας προσυνεννοημένης παρωδίας εκλογών ήταν αυτό που
τελικά εξερέθιζε τα πνεύματα στη Θεσσαλονίκη αλλά και σε ολόκληρη τη
Μακεδονία. Το γεγονός ότι οι εκλογές οδηγούσαν προς όξυνση και ιδιαίτερα
στη Θεσσαλονίκη, όπου και το κέντρο των εξελίξεων και της λήψης
αποφάσεων, είναι ευεξήγητο, λαμβανομένου υπόψη ότι εξαρχής φάνηκε ένα
έλλειμμα δημοκρατικότητας των διαδικασιών και αναξιοπιστίας των προς
εφαρμογή νόμων. Ως αντίδραση στην προσπάθεια χειραγώγησης των
συνταγματικών θεσμών από το Κ.Ε.Π. άρχισαν να ακούγονται φωνές αποχής
από τη διαδικασία των εκλογών, ως πράξη διαμαρτυρίας για τις
νεοτουρκικές μεθόδους. 127 Βέβαια, μία τέτοια απόφαση θα ήταν κόλαφος
για την ελληνική πλευρά καθότι υπήρχε γενικά η αίσθηση ότι το Οθωμανικό
Κοινοβούλιο επρόκειτο να αποτελέσει το πεδίο της μάχης για τη συνέχιση
και την τελική επίλυση του Μακεδονικού Ζητήματος.
Την ίδια περίοδο ο Χαλκιόπουλος εξέφραζε την αγωνία του για το
αποτέλεσμα των εκλογών στο Μοναστήρι, δίνοντας παράλληλα μία διόλου
ευοίωνη για το ελληνικό στοιχείο εικόνα του σαντζακιού. Από την
αλληλογραφία του με τον Μπαλτατζή προκύπτει ότι η προοπτική νίκης στις
επικείμενες εκλογές, με βάση την αριθμητική δύναμη των μιλέτ δεν ήταν σε
καμία περίπτωση εφικτή, δεδομένου ότι το ελληνικό στοιχείο υπολειπόταν
τόσο του τουρκικού όσο και του βουλγαρικού. Απέναντι στις 105.000
Τούρκων και πολύ περισσότερο στις 160.000 Βουλγάρων κατοίκων η
ελληνική πλευρά είχε να αντιπαρατάξει μόλις 86.800 στο σαντζάκι
Μοναστηρίου, δεδομένα που βασίζονταν στην επίσημη τουρκική απογραφή
του 1905, η οποία, ωστόσο, στηριζόταν στο εθνολογικό status της περιοχής
του 1903. Ο Χαλκιόπουλος υποστήριζε ότι η πραγματική αριθμητική
δύναμη των μιλέτ απέβαινε πολύ περισσότερο σε βάρος της ελληνικής

126 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Δ, Μακεδονικό Ζήτημα, Χαλκιόπουλος προς Μπαλτατζή,


Μοναστήρι, 25/7 Σεπτεμβρίου 1908, αρ. πρωτ. 936.
127 Ι. Κ. Μαζαράκης-Αινιάν, «Από το Νεοτουρκικό Κίνημα στους Βαλκανικούς Πολέμους

(1908-1912)», Δ.Ι.Ε.Ε.Ε., 29 (1986), 161-2.

- 69 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

πλευράς, αποδίδοντας τον ισχυρισμό αυτό σε σειρά αιτίων. Σύμφωνα με


τους ισχυρισμούς του Χαλκιόπουλου, η περιφέρεια της Πρέσπας καθώς κι
άλλα χωριά άλλων περιφερειών είχαν υποκύψει στο σχίσμα το 1904 και,
παρά το γεγονός ότι δεν αναγνωρίζονταν επισήμως ως σχισματικά, ωστόσο
θεωρούνταν βέβαιο ότι θα υποστήριζαν τους Βούλγαρους υποψήφιους.
Επίσης, κατόπιν της διαίρεσης των διοικητικών περιφερειών σε εκλογικά
τμήματα για την ανάδειξη των εκλεκτόρων, η ελληνική πλευρά δεν θα είχε
να επιδείξει συμπαγείς πληθυσμιακά περιοχές παρά μόνο στην πόλη του
Μοναστηρίου και στις επαρχίες Περιστερίου και Μοριχόβου, ενδεχομένως
και στο Κρούσοβο. Αντίθετα, διάσπαρτες ελληνικές, εκλογικές δυνάμεις των
περιφερειών Ρέσνας και Περλεπέ επρόκειτο να συγχωνευθούν με σύνοικες
τουρκικές ή βουλγαρικές, οι οποίες υπερείχαν πληθυσμιακά. Επιπρόσθετα,
κατά την απογραφή του 1905, οι σερβίζοντες πληθυσμοί στην υποδιοίκηση
Κριτσόβου λανθασμένα είχαν εγγραφεί ως Έλληνες, δεν επρόκειτο συνεπώς
να στηρίξουν τις ελληνικές υποψηφιότητες. Ακόμη, με βάση την ίδια
απογραφή, οι 4.500 σερβίζοντες της υποδιοίκησης Αχρίδας
προσηλυτίστηκαν από τους Βούλγαρους αυξάνοντας το άθροισμά τους έτι
περαιτέρω. Στους παραπάνω λόγους ο Χαλκιόπουλος προσέθετε, τέλος, το
γεγονός ότι οι 25.000 Έλληνες της υποδιοίκησης Φλώρινας ήταν αριθμός
διογκωμένος και δεν είχε καμία σχέση με την πραγματικότητα. 128 Για όλους
τους παραπάνω λόγους, ο ελληνικός πληθυσμός του σαντζακιού έπρεπε να
περιοριστεί στις 55.000, η δε διαφορά από τον επίσημο αριθμό της
απογραφής του 1905 έπρεπε να προστεθεί στους Βούλγαρους, οι οποίοι, με
βάση τα δεδομένα αυτά ανέρχονταν στις 200.000 περίπου. Η πληθυσμιακή
στατιστική του Μοναστηρίου δεν επέτρεπε στους Έλληνες να ελπίζουν παρά
στην εκλογή ενός μόνο βουλευτή, υπό την προϋπόθεση ότι θα συνέπρατταν
με το Κ.Ε.Π. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Χαλκιόπουλου, μία τέτοια
σύμπραξη ήταν προς όφελος τόσο των Ελλήνων όσο και των Νεοτούρκων,
δεδομένου ότι σε αντίθετη περίπτωση το Κ.Ε.Π. κινδύνευε να μην εκλέξει
καν βουλευτή, ενώ ταυτόχρονα οι Βούλγαροι επρόκειτο να καταλάβουν και
τις 4 έδρες του Μοναστηρίου. Κρίνοντας λοιπόν τη συνεργασία με το Κ.Ε.Π.
ως εξαιρετικά επωφελή για την ελληνική πλευρά, ο Χαλκιόπουλος θεώρησε
σκόπιμο να βολιδοσκοπήσει τον προεδρεύοντα του Κ.Ε.Π. Νεντίμ (Nedim)

128 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Δ, Μακεδονικό Ζήτημα, Χαλκιόπουλος προς Μπαλτατζή,


Μοναστήρι, 1/14 Σεπτεμβρίου 1908, αρ. πρωτ. 980.

- 70 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

μπέη, ο οποίος ανεπίσημα του απάντησε ότι δεχόταν να συνεργαστεί με την


ελληνική πλευρά, επιφυλασσόμενος παράλληλα να δώσει επίσημη
απάντηση, έπειτα από συνεννόησή του με τα κέντρα Θεσσαλονίκης και
Κωνσταντινούπολης.
Παρά το γεγονός ότι η συνύπαρξη των δύο τάσεων των Νεοτούρκων,
των φιλελεύθερων και των συντηρητικών-εθνικοφρόνων, οι οποίες
αντιπροσώπευαν στην ουσία τις μόνες νεοτουρκικές κομματικές παρατάξεις,
έδωσε την εντύπωση ότι η φιλελεύθερη μερίδα του πρίγκιπα Σαμπαχεντίν
θα φρόντιζε για την τήρηση ορισμένων ευαίσθητων ισορροπιών, εν τούτοις το
πράγμα ήταν ήδη προδιαγεγραμμένο. 129 Πόσο μάλλον που η νεοτουρκική
πλευρά τελικά κατέβηκε στις εκλογές διασπασμένη. Οι σκληροπυρηνικές
δυνάμεις του Κ.Ε.Π., που ταυτόχρονα απηχούσαν τις ασυγκράτητες
συντηρητικές τάσεις ενός νέου τύπου εθνικιστικού και ξενοφοβικού
συνδρόμου, αποδείχτηκαν μακράν ισχυρότερες. Συσπειρωμένες γύρω από
το εκτελεστικό τους όργανο, το Κ.Ε.Π., έδειχναν να αποδυναμώνουν τον
φιλοπρόοδο ευρωπαϊκό αέρα που έφερνε μαζί του ο Σαμπαχεντίν. Ο
συντηρητικός κύκλος των εθνικιστών Νεοτούρκων του Κ.Ε.Π. αποτελούσε τη
μεγαλύτερη ποσοτικά και την ισχυρότερη οργανωτικά κομματική παράταξη,
με αποτέλεσμα να είναι εμφανής η έλλειψη πλουραλισμού και υγιούς
κομματικού ανταγωνισμού. Παρότι οι μικρότερες παρατάξεις είχαν ελάχιστο
χώρο δράσης, οι φιλελεύθερες τάσεις κατάφεραν να εκπροσωπηθούν στις
επερχόμενες εκλογές από το νεόδμητο κόμμα του προαναφερθέντος
πρίγκιπα, το επονομαζόμενο Κόμμα των Οθωμανών Φιλελευθέρων (στο εξής
Κ.Ο.Φ.). Το Κ.Ο.Φ., παρά την υποτυπώδη οργάνωσή του κατάφερε να
συγκροτηθεί σε στοιχειώδη κομματική παράταξη το Σεπτέμβρη. 130 Ο
Γεώργιος Σκαλιέρης, υιός τραπεζίτη της Κωνσταντινούπολης, ισχυριζόταν
στην αλληλογραφία του με το Στέφανο Σκουλούδη, πρώην τραπεζίτη επίσης
της Κωνσταντινούπολης, αργότερα βουλευτή του ελληνικού Κοινοβουλίου
και μετέπειτα πρωθυπουργό, ότι η φιλελεύθερη παράταξη του Σαμπαχεντίν
θα μπορούσε να αξιοποιηθεί από το ελληνικό κράτος για την απόκτηση και
διατήρηση καλών σχέσεων με τους Οθωμανούς. Όταν δε ιδρύθηκε το
Κ.Ο.Φ., ο Σκαλιέρης ισχυριζόταν σε έκθεσή του στο Γεώργιο Στρέιτ,

129Εμπρός, 1 Σεπτεμβρίου 1908.


130Erik J. Ζürcher, Σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας, (μτφρ.) Βαγγέλης Κεχριώτης, Αθήνα:
Αλεξάνδρεια, 2004, σ. 149 και Feroz, ό.π., σ. 28.

- 71 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

καθηγητή του Συνταγματικού Δικαίου, ότι τόσο η κυβέρνηση Θεοτόκη όσο


και σύσσωμη η αντιπολίτευση έδωσαν την έγκρισή τους ώστε οι Έλληνες να
το στηρίξουν. 131
Ο διχασμός των βουλγαρικών οργανώσεων στη Μακεδονία υπήρξε το
κυριότερο χαρακτηριστικό της βουλγαρικής εκλογικής καθόδου. Η δεξιά
πτέρυγα της διασπασμένης ήδη από το 1904 Ε.Μ.Ε.Ο. οργανώθηκε γύρω
από την «Ένωση Βουλγαρικών Συνταγματικών Λεσχών» (Ε.Β.Σ.Λ.). Η
«αριστερά», υπό την ηγεσία του Γιάννε Σαντάνσκυ (Jane Sandanski), η
οποία στήριξε τη Νεοτουρκική Επανάσταση, ενσωματώθηκε στο «Εθνικό
Ομοσπονδιακό Κόμμα» (Ε.Ο.Κ.)-Βουλγαρικό Τμήμα προωθώντας μια πιο
στενή σχέση με το Κ.Ε.Π. 132 Στη σύνθεση του Ε.Ο.Κ. συμπεριλαμβάνονταν
οπαδοί του από τις Σέρρες, τη Στρώμνιτσα και τη Θεσσαλονίκη, ανάμεσα
στους οποίους οι Ντίμο Χατζηντίμωφ (Dimo Hadjidimov), Ντ. Ντασκάλωφ
(D. Daskalov), Βασίλ Γκλαβίνωφ (Vasil Glavinov), Νικόλα Χαρλακώφ
(Nikola Harlakov), Άγγελ Τόμωφ (Angel Tomov) κι ο Ντίμιταρ Βλαχώφ
(Dimitar Vlahov), ο οποίος έμελλε να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στο
μέλλον. 133 Από ιδρύσεώς του, στις 15 Αυγούστου, οπότε κι έλαβε χώρα το
ιδρυτικό συνέδριο του Ε.Ο.Κ. στο ξενοδοχείο Splendid στη Θεσσαλονίκη,
στους κόλπους του αναπτύχθηκαν δύο κυρίαρχες τάσεις εκπροσωπούμενες
από τους Σαντάνσκυ και Βλαχώφ αντίστοιχα. Αφενός ο Βλαχώφ απέβλεπε
στην εφαρμογή μιας πολιτικής συνεργασίας με τους Νεότουρκους
δημιουργώντας ένα πλειοψηφικό ρεύμα στη βάση του Ε.Ο.Κ., αφετέρου ο
Σαντάνσκυ προπαγάνδιζε την ιδέα της άμεσης επανάστασης με την
ταυτόχρονη ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Μακεδονίας. 134 Στο επίπεδο
της διάσπασης της Ε.Μ.Ε.Ο., η προκήρυξη των εκλογών και οι εκλογικές
συμφωνίες του Κ.Ε.Π. με τις διάφορες εθνοπολιτικές παρατάξεις, που

131 Θάνος Βερέμης, «Από το εθνικό κράτος στο έθνος δίχως κράτος. Το πείραμα της
Οργάνωσης Κωνσταντινουπόλεως», στο Θάνος Βερέμης (εισαγ.-επιμ.), Εθνική ταυτότητα και
εθνικισμός στη Νεότερη Ελλάδα, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., 1997, σ. 45.
132 Vemund Aarbakke, «Εσωτερικές συγκρούσεις και εμφύλιοι πόλεμοι: Το βουλγαρικό

κίνημα στη Μακεδονία κατά την ύστερη οθωμανική περίοδο», (μτφρ.) Σπύρος Κακουριώτης,
στο Βασίλης Κ. Γούναρης, Στάθης Καλύβας και Γιάννης Στεφανίδης (επιμ.), Πόλεμος και
ταυτότητες, Αθήνα: Πατάκης, 2008, σ. 17, υπό έκδοση.
133 Stojan Makedonski, “La Revolution Jeune-Turque et les Premieres Elections

Parlementaires de 1908 en Macédoine et en Thrace Orientale”, Études Balqaniques, 4


(1974), 137. Πρβλ. Evangelos Kofos, Nationalism and Communism in Macedonia,
Thessaloniki: Institute for Balkan Studies, 1964, σ. 61.
134 Κωστής Μοσκώφ, Εισαγωγικά στην ιστορία του κινήματος της εργατικής τάξης. Η

διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1979, σ.
312-3.

- 72 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

περιγράφονται στο κεφάλαιο αυτό, επέτειναν τον ολοένα αυξανόμενο


ανταγωνισμό ανάμεσα στο Ε.Ο.Κ. και την Ε.Β.Σ.Λ.
Από τις 20 μέχρι και τις 26 Σεπτεμβρίου έλαβε χώρα στη
Θεσσαλονίκη το επίσημο συνέδριο της Ε.Β.Σ.Λ. Πρόεδρος του συνεδρίου
εκλέχτηκε ο Αντόν Ντιμιτρώφ (Anton Dimitrov), πιθανός υποψήφιος για τη
βουλευτική εκπροσώπηση του Μοναστηρίου στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο,
ενώ συμμετείχαν επίσης οι Στόγιαν Τίλκωφ (Stoyan Tilkov), δικηγόρος και
υποψήφιος βουλευτής στο σαντζάκι Θεσσαλονίκης, Τέοντορ Πασκάλεφ
(Theodor Paskalev) και Χρίστο Ντάλτσεφ (Christo Daltchev), υποψήφιοι στο
σαντζάκι των Σερρών. Σημαντικότερος στόχος του συνεδρίου ήταν να
εκπονήσει ένα γενικό πολιτικό, διοικητικό και οικονομικό πρόγραμμα για
τον βουλγαρικό πληθυσμό της Τουρκίας. Το πρόγραμμα της Ε.Β.Σ.Λ., το
οποίο επρόκειτο να κατατεθεί προς έγκριση στο Κ.Ε.Π., περιελάμβανε
μεταξύ άλλων τα εξής αιτήματα: τροποποίηση του συντάγματος με γνώμονα
την κυριαρχία των εθνοτήτων, καθολική και μυστική ψηφοφορία και
παράλληλα κατοχύρωση του δικαιώματος ψήφου σε κάθε άτομο άνω των
είκοσι ετών, παύση της πρακτικής διορισμού της Γερουσίας από το
σουλτάνο και άμεση εκλογή της από το λαό, ελευθερία της συνείδησης, της
εκπαίδευσης, του Τύπου και των οργανώσεων και διασφάλιση, σε κάθε
ναχιέ, ως επίσημης της γλώσσας της πλειοψηφίας των κατοίκων. 135
Από τα τέλη Αυγούστου ακόμη η βουλγαρική κυβέρνηση
διαβεβαίωνε τους διπλωματικούς αντιπροσώπους των Δυνάμεων ότι οι
βουλγαρικές παρατάξεις θα επέλυαν σύντομα τις όποιες διαφορές τους και
θα κατέβαιναν ενιαία στις εκλογές. Ωστόσο, η διαβεβαίωση αυτή έμεινε κενή
περιεχομένου. Η κομματική ενοποίηση των δύο αντίπαλων βουλγαρικών
στρατοπέδων ποτέ δεν πραγματοποιήθηκε και οι Βούλγαροι κατέβηκαν στις
εκλογές διασπασμένοι. Σε ό,τι αφορά στην υποψηφιότητα Βουλγάρων
αντιπροσώπων στη Θεσσαλονίκη, το Κ.Ε.Π. είχε να αντιμετωπίσει τα πυρά

135H.C.P.P., Cd. 4529, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 30 Σεπτεμβρίου 1908, σ. 95-7,
συνημμένα 3 και 4 στο Νο 117. Το πολιτικό πρόγραμμα της Ε.Β.Σ.Λ. παρατίθεται αυτούσιο
στο παράρτημα. Για περισσότερες πληροφορίες περί της συζήτησης που έλαβε χώρα στο
βουλγαρικό συνέδριο και τις διαφωνίες που προέκυψαν σε επί μέρους θέματα βλ. Α.Υ.Ε.
1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα, Παπαδιαμαντόπουλος προς Μπαλτατζή,
Θεσσαλονίκη, 15/28 Σεπτεμβρίου 1908, αρ. πρωτ. 899. Σύμφωνα με το γενικό πρόξενο,
σοβαρές αντιγνωμίες προέκυψαν αναφορικά με την πρόταση περί κατάργησης ή μη της
Γερουσίας και για τον αντιπολιτευτικό λόγο που η τελευταία μπορούσε να ορθώσει απέναντι
σε νομοσχέδια σε βάρος των μιλέτ που θα έρχονταν προς ψήφιση στη Βουλή από την
κυβέρνηση του Κ.Ε.Π.

- 73 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

τόσο του Σαντάνσκυ, όσο και των συνταγματικών λεσχών που το


κατηγορούσαν για τη δήθεν άνομη συμφωνία για εκλογή συγκεκριμένου
αριθμού βουλευτών εκατέρωθεν. Από τη μια ο Βούλγαρος πρόξενος
κατηγορούσε το Κ.Ε.Π. για υποστήριξη του Σαντάνσκυ, από την άλλη οι
σαντανσκικοί εξαπέλυαν μύδρους κατά του Κ.Ε.Π. επειδή τάχα το τελευταίο
προέβη σε εκλογική συμφωνία μόνο με την Ε.Β.Σ.Λ., παραμερίζοντας την
δυνατότητα του Ε.Ο.Κ. να εκλέξει ισάριθμους δικούς του υποψήφιους. 136
Σε ό,τι αφορά στις επαφές του Κ.Ε.Π. με τη βουλγαρική πλευρά για
την εκλογή Βούλγαρου βουλευτή, αυτές χαρακτηρίστηκαν αφενός από
έντονη διαμάχη ανάμεσα στην Ε.Β.Σ.Λ. και το Ε.Ο.Κ. για την υποστήριξη
του Κ.Ε.Π., αφετέρου από ένα παιχνίδι διαβουλεύσεων ανάμεσα στον
Σαντάνσκυ και τη νεοτουρκική παράταξη, με στόχο τη μη υποστήριξη της
Ε.Β.Σ.Λ. και την προβολή των δικών του υποψηφίων. Η πορεία των
γεγονότων στάθηκε αρωγός για το Σαντάνσκυ. Στις 5 Οκτωβρίου 1908 η
Βουλγαρία ανακήρυξε την ανεξαρτησία της, με αποτέλεσμα να
δημιουργηθεί βαθύ ρήγμα στις σχέσεις της Ε.Β.Σ.Λ. και του Κ.Ε.Π. Το
ρήγμα αυτό αποδείχτηκε μη αναστρέψιμο, αν κρίνει κανείς από το γεγονός
ότι ο Σαντάνσκυ φρόντισε να εκμεταλλευτεί αναλόγως τα νέα δεδομένα.
Αφού κατήγγειλε ως παράνομη την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της
Βουλγαρίας, δίνοντας έτσι την εντύπωση ότι ο ίδιος ανήκε στη
μετριοπαθέστερη μερίδα, κατόρθωσε να εξοβελίσει πλήρως τους
υποψήφιους της δεξιάς παράταξης και να προωθήσει την υποψηφιότητα
σαντανσκικών υποψηφίων, συμπεριλαμβανομένου και του ιδίου. Έτσι,
ορίστηκε οι Βούλγαροι να εκπροσωπηθούν στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης από
έναν υποψήφιο για το βουλευτικό αξίωμα. 137
Μέχρι και τις 15 Οκτωβρίου, οπότε και ξεκίνησε ο πρώτος γύρος των
εκλογών στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης, σειρά γεγονότων και διπλωματικών
επεισοδίων δημιούργησε ένταση στις σχέσεις του Κ.Ε.Π. με τα μιλέτ της

136 Mehmet Hacisalihoğlu, Die Jungtürken und die Mazedonische Frage (Οι Νεότουρκοι

και το Μακεδονικό Ζήτημα) (1890-1918), München: R. Oldenburg Verlag, 2003, σ. 249-


51. Ο Hacisalihoğlu δείχνει να αποδίδει το βουλγαρικό παράδειγμα στη Θεσσαλονίκη όχι
σε ευνοϊκή ή δυσμενή μεταχείριση της μιας ή της άλλης πλευράς εκ μέρους του Κ.Ε.Π.,
αλλά στη διάσπαση του βουλγαρικού εκλογικού μετώπου, δεδομένου ότι και οι δυο μερίδες,
που ήγειραν εξίσου αξιώσεις στη Μακεδονία, προσδοκούσαν την εκλογή ίσου αριθμού
βουλευτών. Για τις διαπραγματεύσεις του Κ.Ε.Π. με τη βουλγαρική πλευρά βλ. επίσης
Μέγας, ό.π., σ. 339-46.
137 Μέγας, ό.π., σ. 345-6. Έχει σημασία να παρακολουθήσει κανείς τη δραστηριότητα του

Σαντάνσκυ κατά τη διάρκεια των πρωτοβάθμιων εκλογών και μέχρι το πέρας της διεξαγωγής
του δεύτερου γύρου. Περισσότερα βλ. στο επόμενο υποκεφάλαιο.

- 74 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Αυτοκρατορίας, ιδιαίτερα με την ελληνική εκλογική κάθοδο. Σημαντικό


ρόλο στην εκτράχυνση των διμερών σχέσεων διαδραμάτισε η μομφή του
Κ.Ε.Π. προς το Γενικό Προξενείο για έμμεση ανάμειξη στις εκλογές, σε
αμιγώς δηλαδή εσωτερικό ζήτημα της Αυτοκρατορίας, με σκοπό να
προσκομίσει οφέλη για την ελληνική πλευρά. 138 Ο Δημήτριος Κάκκαβος,
άριστος γνώστης των εσωτερικών της κοινότητας Θεσσαλονίκης, καθώς με
την ιδιότητά του ως μέλους του Γενικού Προξενείου βρισκόταν στην πρώτη
γραμμή του εκλογικού αγώνα, έκανε λόγο στα Απομνημονεύματά του για
σειρά διαβουλεύσεων, προκειμένου το Γενικό Προξενείο να προωθήσει
εκλέκτορες που ανήκαν στην εθνική οργάνωση και κατόπιν να προβληθούν
συγκεκριμένοι υποψήφιοι βουλευτές, ικανοί να συνεισφέρουν τα μέγιστα
στην εθνική υπόθεση. Ως τέτοιο πρόσωπο, το οποίο, λόγω της θέσης του,
ήταν ικανό να μεταφέρει τις διεκδικήσεις της ελληνικής κυβέρνησης για τη
Μακεδονία στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο θεωρήθηκε ο διερμηνέας του
ελληνικού Προξενείου, Γεώργιος Χωναίος. 139 Ο Χωναίος ήταν ήδη μυημένος
στην Ο.Κ., ερχόταν δε συχνά σε επαφή με τους Σουλιώτη και Δραγούμη.
Όσον αφορά στη δεύτερη θέση υποψήφιου βουλευτή στη Θεσσαλονίκη, το
ελληνικό Προξενείο έκρινε ότι έπρεπε να αφεθεί στη δυνατότητα επιλογής
της ελληνικής κοινότητας, καθότι η φιλοδοξία οδήγησε πολλούς να
εκδηλώσουν το ενδιαφέρον τους. Ο δικηγόρος Γεώργιος Άρτας, ομογενής
από την Ήπειρο, προβλήθηκε ανάμεσα σε άλλους ως ικανός για το ανωτέρω
αξίωμα. 140 Είναι αλήθεια ότι το Κ.Ε.Π. εξαρχής είχε επιδιώξει να
απεμπολήσει η μέλλουσα εκλογική διαδικασία κάθε επί μέρους εθνικό
χαρακτηριστικό. Βεβαίως, από την άλλη πλευρά, ούτε η ηγεσία του
ελληνικού Υπουργείου των Εξωτερικών, ούτε οι ιθύνοντες του Γενικού
Προξενείου, ούτε οι λοιποί φορείς δράσης ήταν διατεθειμένοι να

138 Τ. Αλεξανδρής, «Οι Έλληνες στην υπηρεσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, 1850-
1922», Δ.Ι.Ε.Ε.Ε., 23 (1980), 393. Ο Αλεξανδρής υποστηρίζει ότι τόσο φανερή ήταν η
παρέμβαση του Γενικού Προξενείου, ώστε ο ίδιος την χαρακτηρίζει «…σχεδόν επιδεικτική».
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούσε η υπόδειξη των υποψηφίων βουλευτών από τους
Έλληνες προξενικούς υπαλλήλους. Ο Αλεξανδρής προχωρά ακόμη περισσότερο,
ισχυριζόμενος ότι, «…στην πραγματικότητα οι παράγοντες αυτοί διηύθυναν επίσημα σχεδόν
τις εκλογές, υποδεικνύοντας τους Έλληνες υποψήφιους». Για την επέμβαση των ελληνικών
προξενικών αρχών στην εκλογική διαδικασία βλ. επίσης Εμμανουήλ Εμμανουηλίδης, Τα
τελευταία έτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Αθήνα 1924, σ. 287.
139 Δημήτριος Ν. Κάκκαβος, Απομνημονεύματα (Μακεδονικός Αγών), Θεσσαλονίκη: Ε.Μ.Σ.,

1972, σ. 157-8. Για τη σχέση του Χωναίου με την Ο.Κ. βλ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης, ό.π., σ.
82.
140 Κάκκαβος, ό.π., σ. 158.

- 75 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

εγκαταλείψουν στη μοίρα τους τα ελληνικά δίκαια. Πολύ περισσότερο όταν


οι βουλγαρικές πιέσεις στην περιοχή της Μακεδονίας εντείνονταν και κανείς
δεν γνώριζε αν οι Βούλγαροι «…προυτίθεντο να διοργανώσωσιν επανάστασιν,
να διαπράξωσι φόνους, ή χάριν εκλογικών ενεργειών». 141 Ήταν επόμενο
λοιπόν οι ελληνικές παρεμβάσεις στο διάστημα αυτό να προκαλέσουν
αναταραχή στις σχέσεις των δύο μερών.
Στο επίπεδο των ελληνοτουρκικών σχέσεων, η κατάσταση
επιδεινώθηκε ακόμη περισσότερο με την ανακίνηση του Κρητικού
Ζητήματος, το φθινόπωρο του ίδιου έτους, με άμεσες συνέπειες στη
διεξαγωγή των εκλογών στη Μακεδονία. Μετά την αιφνίδια διακήρυξη της
ανεξαρτησίας της Βουλγαρίας και την προσάρτηση της Βοσνίας και
Ερζεγοβίνης από την Αυστροουγγαρία, στις 5 και 6 Οκτωβρίου αντίστοιχα, η
Κρητική συνέλευση κήρυξε, στις 7 Οκτωβρίου, την ένωσή της με το
ελληνικό Βασίλειο. 142 Την ώρα που το Κ.Ε.Π. επιδίωκε να καμουφλάρει με
το συνταγματικό μανδύα των εκλογών την απόλυτη κυριαρχία του στις
ευρωπαϊκές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, τα γεγονότα αυτά
ενθάρρυναν μια συγκεντρωτικότερη πολιτική. Παρά τη διαβεβαίωση της
κυβέρνησης Θεοτόκη ότι ουδεμία ανάμιξη είχε στο Κρητικό, το Κ.Ε.Π.
έκρινε σκόπιμο να κλιμακώσει τις αντιδράσεις του, αρχής γενομένης από
δυναμικές συγκεντρώσεις σε Κωνσταντινούπολη και Θεσσαλονίκη και
άμεσες παρεμβάσεις στη διεξαγωγή των εκλογών. Έφτασε ακόμη να
εξαναγκάσει σε παραίτηση το ντονμέ δήμαρχο της Θεσσαλονίκης, Οσμάν
Αντίλ (Osman Adil) μπέη, το Νοέμβρη, επειδή τάχα είχε ταχθεί υπέρ της
ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. 143 Η δημοφιλία του Αντίλ μπέη, το
γεγονός ότι διετέλεσε στο αξίωμα του δημάρχου της πόλης με μεγάλη

141 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Γ, Προξενικά Θεσσαλονίκης, Παπαδιαμαντόπουλος προς


Μπαλτατζή, Θεσσαλονίκη, 10/23 Οκτωβρίου 1908, αρ. εμπ. πρωτ. 999.
142 Για την εξέλιξη του Κρητικού Ζητήματος κατά τη διάρκεια του έτους 1908 βλ. γενικά

Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, «Η Κρητική Πολιτεία από το 1899 ως το 1909. Το Κρητικό


ζήτημα σε νέα εξελικτική φάση», Ι.Ε.Ε., τόμ ΙΔ´, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1977, σ. 214-5
και Ασπρέας, ό.π., σ. 94-6. Για την προσπάθεια του Νεοτουρκικού Κομιτάτου να αποτρέψει
την προδιαγεγραμμένη εκ νέου περικοπή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας βλ. Βλάχος, ό.π.,
σ. 61-88. Για τη στάση του Νεοτουρκικού Κομιτάτου απέναντι στην ανακίνηση του Κρητικού
βλ. Dakin, The Greek Struggle, σ. 408-11.
143 Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι την ημέρα που οι Κρήτες διακήρυξαν την ένωσή τους με

το ελληνικό Βασίλειο, οι Νεότουρκοι επέτειναν τις εκλογικές τους αυθαιρεσίες. Η


αρθρογραφία του Εμπρός, για παράδειγμα, βρίθει από παράπονα των ελληνικών φορέων και
καταγγελίες της ίδιας της εφημερίδας για πληθώρα έκνομων ενεργειών. Βλ. ενδεικτικά
Εμπρός, 9, 12-13 και 17 Οκτωβρίου 1908, όπου περιγράφεται η μονομερής απόφαση του
Κ.Ε.Π. να ακυρωθεί η μέχρι τότε διαδικασία των εκλογών ως αντισυνταγματική.

- 76 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

επιτυχία, όπως επίσης και ο κατευναστικός, διαιτητικός και ένθερμος υπέρ


των Νεοτούρκων κινηματιών ρόλος του δεν στάθηκαν ικανά να τον
κρατήσουν στη θέση του. Μολονότι οι εθνότητες της πόλης, σχεδόν στο
σύνολό τους, συγκέντρωσαν 8.000 υπογραφές, προκειμένου να διατηρηθεί
στη θέση του, εντούτοις κάτι τέτοιο δε στάθηκε εφικτό. Ο Αντίλ αποτέλεσε
θύμα των Νεότουρκων εθνικιστών, παρότι οι αντίπαλοί του κατάφεραν να
συγκεντρώσουν μόλις 800 υπογραφές εναντίον του, γεγονός που
καταδείκνυε τους αριθμητικούς συσχετισμούς ενάντια στη συγκεκριμένη
επιλογή του Κ.Ε.Π. 144

144 Άγγελος Α. Χοτζίδης, «Νεότουρκοι και Κρητικό Ζήτημα (1908-1911): Εθνικές και

οικονομικές παράμετροι στη Μακεδονία», ΚΣτ´ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο. 27-29 Μαΐου
2005. Πρακτικά, Θεσσαλονίκη: Ε.Ι.Ε., 2006, σ. 273. Η παρούσα ανακοίνωση θίγει
σημαντικές πτυχές σε ό,τι αφορά στη διερεύνηση των αντιδράσεων των Νεοτούρκων απέναντι
στην ανακίνηση του Κρητικού και την επενέργεια των αντιδράσεων αυτών στις διεθνοτικές
σχέσεις στη Θεσσαλονίκη, από το 1908 μέχρι το 1911. Παρότι ο ίδιος ο Χοτζίδης δε συνδέει
άμεσα το Κρητικό με την εκλογική διαδικασία στη Θεσσαλονίκη, πλην όμως η πραγμάτευσή
του, η ανίχνευση κι ο εντοπισμός των συμπαρομαρτούντων στην περιοχή αποτελούν πολύ
χρήσιμο εργαλείο. Σχετικά με την παραίτηση του Αντίλ μπέη βλ. επίσης Εμπρός, 9
Νοεμβρίου 1908, όπου αναφέρεται ότι ο Αντίλ εξαναγκάστηκε σε παραίτηση κατόπιν
ένοπλου εκβιασμού εκ μέρους δύο αξιωματικών-μελών του Κ.Ε.Π.

- 77 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

ΙΙΙ.ΙΙ Οι εκλογές του φθινοπώρου 1908

Ό,τι τελικά προκύπτει από την όλη εκλογική διαδικασία, είναι ότι το
Κ.Ε.Π. εφάρμοσε ένα αλλοπρόσαλλο αναλογικό σύστημα εκπροσώπησης.
Από τη συνολική εικόνα της εκλογικής διαδικασίας είναι δυνατό να
αντιληφθεί κανείς ότι οι δύο γύροι των οθωμανικών εκλογών διενεργήθηκαν
σε ένα πρώτο επίπεδο με αναφορά στην πληθυσμιακή κατανομή των
αρρένων ψηφοφόρων, ώστε να εκλεγούν οι εκλέκτορες και σε ένα δεύτερο με
αναφορά στον συνολικό πληθυσμό κάθε σαντζακιού, ώστε να προκύψει η
εκλογή των βουλευτών. Πολύ εύστοχα ο G. F. Abbott διατύπωσε τη γνώμη
του, σχετικά με το στρατηγικής σημασίας σφάλμα του Κ.Ε.Π.:
«…Αποτυγχάνοντας [ενν. το Κ.Ε.Π.] να διασφαλίσει σε κάθε εθνικό στοιχείο
εκπροσώπηση ανάλογη της αριθμητικής του σημασίας απώλεσε εκείνη την
ισορροπία η οποία είναι θεμελιώδης προϋπόθεση της ικανότητας,
σταθερότητας και αρμονίας». 145
Κύρια συνιστώσα της πολιτικής του Κ.Ε.Π. στάθηκε η εξάλειψη της
αναλογικής εκπροσώπησης των μιλέτ στο Κοινοβούλιο κι η αποτροπή
οιασδήποτε συνεργασίας των εθνοτήτων της Μακεδονίας, όπου αφενός το
χριστιανικό στοιχείο υπερτερούσε αριθμητικά, αφετέρου οι Έλληνες
άρχισαν να προβάλλουν έναν υποδειγματικό ζήλο. 146 Ο Βρετανός
αξιωματικός του Επιτελείου στη Δράμα G. Lionel Bonham τόνιζε ότι οι
Έλληνες στη Μακεδονία επεδείκνυαν μια ασύγκριτη εργατικότητα και
δυναμικότητα στο ζήτημα των εκλογών, καταφέρνοντας επί παραδείγματι να
εκλέξουν έναν από τους δύο συνολικά εκλέκτορες στον καζά του
Σαρισαμπάν, στον οποίο υστερούσε αριθμητικά κατά το πολύ το ελληνικό
στοιχείο έναντι του μουσουλμανικού. 147 Από την άλλη, ο Αμερικανός
πρόξενος στη Θεσσαλονίκη Evan E. Young επιβεβαίωνε την επιδίωξη του
Κ.Ε.Π. να διατηρεί τις εθνότητες σε μία διαρκή αντιπαράθεση. 148 Η

145 G. F. Abbott, Turkey in Transition, London: Edward Arnold, 1909, σ. 108.


146 Στο ίδιο, σ. 115. Βλ. επίσης Kayali, ό.π., 268. Ο Kayali υποστηρίζει ότι «…Το Κ.Ε.Π.
έκανε την εξάλειψη των αναλογιών ακρογωνιαίο λίθο της ενωτικής και κοσμικής οθωμανικής
του πολιτικής. […]Σε μία όλο και περισσότερο μουσουλμανική Αυτοκρατορία, οι μη
μουσουλμάνοι φοβούνταν μήπως καταντούσαν μειονότητες χωρίς καμία πολιτική
εκπροσώπηση».
147 H.C.P.P., Cd. 4529, Bonham προς Lowther, Δράμα, 3 Οκτωβρίου 1908, συνημμένο

(τηλεγράφημα) 1 στο Νο 117, σ. 94.


148 N.A.U.S.A./ROLL 7/Letters of the Consulate of United States of America (U.S.A.) at

Salonica Greece 3 Νοεμβρίου 1908-14 Οκτωβρίου 1909 (outgoing) προς Consul General,
Department of State, No 42, Young προς Leishman, Θεσσαλονίκη, χ.χ., ff. 52-53. Παρά το

- 78 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

κατάσταση αυτή επαληθεύτηκε όταν το Κ.Ε.Π. αποφάσισε, εν μέσω


εκλογών, να άρει την υποστήριξη που είχε υποσχεθεί ότι θα παρείχε στις
ελληνικές υποψηφιότητες και να βολιδοσκοπεί πλέον τους σαντανσκικούς
υποψήφιους. 149 Λαμβανομένου, λοιπόν, υπόψη ότι σε ένα ελεύθερα
εκλεγμένο Κοινοβούλιο οι βουλευτές που θα προέρχονταν από τις
ευρωπαϊκές επαρχίες της Αυτοκρατορίας θα ήταν στην πλειοψηφία τους
χριστιανοί, πολλοί δε εξ αυτών Έλληνες, το Κ.Ε.Π. επιχείρησε απροκάλυπτα
να θέσει προσκόμματα στη διαδικασία και να νοθεύσει το εκλογικό
αποτέλεσμα. Η δεύτερη βασική συνιστώσα της νεοτουρκικής στρατηγικής
ήταν ο περιορισμός της εκλογικής δύναμης της φιλελεύθερης νεοτουρκικής
μερίδας. 150
Στις 3 Σεπτεμβρίου 1908 ξεκίνησαν επίσημα οι εκλογικές
διαδικασίες πρώτου βαθμού σε ορισμένες από τις ευρωπαϊκές επαρχίες της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για την ανάδειξη εκλεκτόρων, οι οποίοι στη
συνέχεια, σε ένα δεύτερο γύρο θα εξέλεγαν τους κοινοβουλευτικούς
αντιπροσώπους. 151 Στη Θεσσαλονίκη οι διαδικασίες ήταν ακόμη πιο αργές,
έπειτα από διαδοχικές παλινδρομήσεις και σκόπιμες καθυστερήσεις. Στις
22 Σεπτεμβρίου είχε σχεδόν ολοκληρωθεί η σύνταξη των εκλογικών
καταλόγων, ενώ ο Βρετανός πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη Gerald A.
Lowther πληροφορούσε σε τηλεγράφημά του τον Υπουργό του των επί των
Εξωτερικών Sir Edward Grey ότι μόλις στο τέλος του πρώτου δεκαημέρου
του Οκτωβρίου η οθωμανική διοίκηση βρισκόταν σε θέση να προχωρήσει
στην έναρξη του πρώτου εκλογικού γύρου. Παράλληλα, ο Lowther
παρουσιαζόταν στο παρόν τηλεγράφημά του αρκετά μεροληπτικός υπέρ του
Κ.Ε.Π., υποστηρίζοντας ότι:

γεγονός ότι το ενδιαφέρον του αμερικανικού Προξενείου στη Θεσσαλονίκη την περίοδο αυτή
εντοπίζεται κυρίως σε οικονομικής φύσης ζητήματα, ωστόσο στην αλληλογραφία του Young
με τον ομοεθνή του πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη John G. A. Leishman ανιχνεύει
κανείς αναφορές που σχετίζονται με την πολιτική επικαιρότητα.
149 Εμπρός, 17 Οκτωβρίου 1908, όπου παρέχονται πληροφορίες για την αλλαγή πλεύσης

του Κ.Ε.Π.
150 Abbott, ό.π., σ. 114. Σύμφωνα με τον Abbott, οι επιδιώξεις αυτές αποτελούσαν για το

Κ.Ε.Π. όψεις του ίδιου νομίσματος. Για τις παράλληλες πορείες των συντηρητικών-
εθνικοφρόνων και των φιλελευθέρων και τις μεταξύ τους προστριβές κατά τη διάρκεια των
εκλογών του 1908 βλ. Ahmad Feroz, “The Young Turk Revolution”, Journal of
Contemporary History, 3.3 (Jul. 1968), 19-36.
151 Εμπρός, 4 Σεπτεμβρίου 1908. Οι πρώτες πληροφορίες μέσω τηλεγραφημάτων που

κατέφθαναν από τον καζά Λαγκαδά της Χαλκιδικής, έκαναν λόγο για την εκλογή 4 Ελλήνων
εκλεκτόρων και 1 Οθωμανού.

- 79 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

«…Οι Τούρκοι γενικά και η Λίγκα [ενν. το Κ.Ε.Π.] ειδικά φαίνεται να


είναι πλήρως ενεργή στην παρούσα αποδιοργανωμένη κατάσταση των
δημοσίων πραγμάτων, όμως προσμένουν τη συνάντηση του
Κοινοβουλίου, στο οποίο αποβλέπουν ώστε να συναφθούν σχέσεις
[προφανώς ενν. ανάμεσα στο Κ.Ε.Π. και τους βουλευτές των μιλέτ] σε
μία γερή βάση». 152
Με δεδομένο ότι το Κοινοβούλιο έπρεπε να ανοίξει τις πύλες του για να
δεχτεί τους νεοεκλεγέντες Μουσουλμάνοι Έλληνες
Βούλγαροι Εβραίοι
βουλευτές την 1η Νοεμ-
Ρουμανίζοντες
βρίου, με βάση άλλωστε το
95 - 34,80%
άρθρο 43 του συντάγματος,
το χρονικό διάστημα που
απέμενε ήταν εξαιρετικά
βραχύ. Το πρόσχημα του
χρόνου αποτέλεσε για το 120 - 43,96%
2 - 0,73% 39 - 14,29%
Κ.Ε.Π. βασικό εργαλείο
17 - 6,23%
προκειμένου να εκμεταλ-
Γράφημα 1α. Αποτελέσματα εκλεκτόρων
λευτεί τα συνταγματικά α' βαθμού στο σαντζάκι Θεσσαλονίκης
κενά του εκλογικού νόμου αλλά και να αξιοποιήσει στο έπακρο τις χαοτικές
λεπτομέρειές του.
Άμα τη ενάρξει σχεδόν των πρωτοβάθμιων εκλογών ο Lamb έθετε τα
δεδομένα, αναφορικά με τους εκλογικούς καταλόγους στο σαντζάκι, ως
εξής: Εγγεγραμμένοι για τον καζά Θεσσαλονίκης ήταν 25.985 εκλογείς, οι
οποίοι θα εξέλεγαν 55-60 περίπου εκλέκτορες. Δεδομένου ότι ο ανδρικός
πληθυσμός του σαντζακιού υπερέβαινε τις 275.000, υπολογιζόταν ότι θα
εξέλεγε 6 βουλευτές. 153 Επίσης, οι 41.177 Έλληνες άρρενες κάτοικοι του
σαντζακιού των Σερρών, αριθμός που βασιζόταν σε ελληνικές στατιστικές
κατά το έτος 1908, υπολογιζόταν ότι θα απέφεραν την εκλογή 40 περίπου
εκλεκτόρων, έναντι των 74.605 Τούρκων και 66.565 Βουλγάρων. 154 Όντως,
οι συζητήσεις που είχαν προηγηθεί κατά τη διάρκεια των δύο παρελθόντων

152 H.C.P.P., Cd. 4529, Νο 117, Lowther προς Grey, Θεραπιά, 9 Οκτωβρίου 1908, σ. 93.
153 H.C.P.P., Cd. 4529, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 22 Σεπτεμβρίου 1908,
συνημμένο (τηλεγράφημα) 2 στο Νο 117, σ. 94-5. Σύμφωνα με το Σουλιώτη-Νικολαΐδη, «Σε
κάθε Διοίκηση εκλέγεται ένας βουλευτής για 50.000-100.000 κατοίκους. […]250-750
εκλογείς εκλέγουν 1 εκλέκτορα», Σουλιώτης-Νικολαΐδης, ό.π., σ. 74. Πρβλ. Κατερίνα
Μπούρα, «Οι βουλευτικές εκλογές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι Έλληνες βουλευτές
1908-1918», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, 4 (1983), 72, όπου η Μπούρα κάνει
λόγο για 1 βουλευτή ανά 30.000-70.000 κατοίκους.
154 Ριτζαλέος, ό.π., 160-3 και 165.

- 80 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

μηνών συνέκλιναν στο ότι το σαντζάκι της Θεσσαλονίκης έπρεπε να


εκπροσωπηθεί συνολικά από 6 βουλευτές, 2 Έλληνες, 2 μουσουλμάνους, 1
Βούλγαρο κι 1 Εβραίο. Ολόκληρο το βιλαέτι θα εξέλεγε 12 συνολικά, εκ των

Μουσουλμάνοι Έλληνες οποίων 6 μουσουλμάνοι, 3 Έλληνες, 2


Βούλγαροι Εβραίοι Βούλγαροι κι 1 Εβραίος (συμπερι-
Αρμένιοι Σέρβοι
Κουτσόβλαχοι Αθίγγανοι λαμβανομένων των 2 βουλευτών που είχε
362.000 δικαίωμα να εκλέξει το σαντζάκι της
33,74%
Δράμας και των 3 του σαντζακιού
των Σερρών). 155 Οι ευρωπαϊκές
επαρχίες της Οθωμανικής Αυτό-
κρατορίας αποτελούσαν δύσκολες
εκλογικές περιφέρειες για
198.000
8.650 18,46% το Κ.Ε.Π., πολύ δε
0,81%
8.650 63.200
423.508 7.350 0,81% 5,89%
περισσότερο το βιλαέτι
39,48% 1.400
0,69% Θεσσαλονίκης, λόγω της
0,13%
Γράφημα 1β. Πληθυσμιακή κατανομή των εθνοτήτων στο πληθυσμιακής υπεροχής
βιλαέτι Θεσσαλονίκης με βάση την επίσημη τουρκική
απογραφή του Χιλμή πασά του χριστιανικού στοιχείου.
Η πρωτοκαθεδρία των Ελλήνων έναντι των λοιπών εθνοτήτων στη
Θεσσαλονίκη στάθηκε καθοριστική, με αποτέλεσμα να υποδειχτεί η εκλογή
2 Ελλήνων υποψηφίων για το σαντζάκι Θεσσαλονίκης και 1 για το
αντίστοιχο των Σερρών.
Στο Μοναστήρι, ο Χαλκιόπουλος είχε υπόψη του μία στατιστική του
πληθυσμού του σαντζακιού, η οποία είχε διενεργηθεί με βάση τα νοφούζια
την 1η Σεπτεμβρίου, κατόπιν διαταγής του βαλή. Σύμφωνα με τη στατιστική
αυτή, ο συνολικός πληθυσμός του σαντζακιού ανερχόταν στις 202.495
άρρενες κατοίκους, στους οποίους αναλογούσαν 4 βουλευτές., 2
μουσουλμάνοι, 1 Έλληνας κι 1 Σέρβος. 156 Ως υποψήφιος εκ μέρους της
ελληνικής πλευράς προβλήθηκε ο δικηγόρος Τραϊανός Νάλης, η
υποψηφιότητα του οποίου φαίνεται να επικρατούσε ανάμεσα σε μία λίστα
Ελλήνων υποψηφίων που περιελάμβανε επίσης τους Ν. Τσιγκαρά, Μ.

155Dakin, ό.π., σ. 391.


156Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Δ, Μακεδονικό Ζήτημα, Χαλκιόπουλος προς Υπ. Εξωτ., Μοναστήρι,
19/1 Σεπτεμβρίου 1908, αρ. πρωτ. 4442. Με βάση τη στατιστική αυτή, ο πληθυσμός
αρρένων και θηλέων όλων των μιλέτ του σαντζακιού ανερχόταν στις 379.241 κατοίκους.

- 81 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Παπάζογλου και Α. Γώγου, ο τελευταίος των οποίων ήταν και διερμηνέας


του ελληνικού Προξενείου. 157
Δεδομένου ότι η απόφαση για την εκλογή των αντιπροσώπων
αποτελούσε τετελεσμένο και πολύ δύσκολα θα μπορούσε να
καταστρατηγηθεί, το Κ.Ε.Π. έριξε όλο το βάρος του στη στρέβλωση των
πρωτοβάθμιων εκλογών. Στο στάδιο αυτό η ελληνική πλευρά επικέντρωσε
την προσπάθειά της στην εκλογή εκλεκτόρων οι οποίοι ανήκαν στην εθνική
οργάνωση και ελάμβαναν εντολές από το Γενικό Προξενείο. Ο Κάκκαβος, ως
μέλος του Γενικού Προξενείου, υποστήριξε στα Απομνημονεύματά του ότι η
ανάμιξη του Προξενείου στις βουλευτικές εκλογές, ιδιαίτερα δε στην
ύπαιθρο χώρα, αποφασίστηκε ως ένα βαθμό «…ώστε να δυνάμεθα να
χρησιμοποιήσωμεν ταύτα [ενν. τα πρόσωπα] συμφώνως προς τα εθνικά
ημών συμφέροντα και να μη διατρέχωμεν τον κίνδυνον να τους ίδωμεν
παρασυρομένους τυχόν παρ’ οιασδήποτε άλλης ξένης επιρροής». 158
Αναφορικά με το βιλαέτι Θεσσαλονίκης σχεδόν για ενάμιση μήνα
(τρίτο δεκαήμερο Σεπτεμβρίου – τέλη Οκτωβρίου) η διεξαγωγή των
πρωτοβάθμιων εκλογών βρισκόταν στην ημερήσια διάταξη, με τον ελληνικό
ημερήσιο Τύπο και το Εμπρός ιδιαίτερα να παρακολουθεί από κοντά τις
εξελίξεις. Ο επικεφαλής του Γενικού Προξενείου Παπαδιαμαντόπουλος
έστελνε διαδοχικές ανταποκρίσεις στο Υπουργείο Εξωτερικών για την πορεία

Εθνότητες
Καζάδες Έλληνες Τούρκοι Βούλγαροι Ρουμανίζοντες Εβραίοι
Βέροιας 18 3 2
Κατερίνης 10 3
Κασανδρείας 25 2
Λαγκαδά 9 11
Κιλκισίου 8 11
Γευγελής 3 11 2
Δοϊράνης 11
Στρώμνιτσας 6 12 7 1
Καρατζόβας 2 2
Πίνακας 3. Τρέχοντα αποτελέσματα εκλεκτόρων α´ βαθμού σε καζάδες του σαντζακιού
Θεσσαλονίκης. Πηγή: Εφημερίδα Εμπρός, φύλλο 26ης Οκτωβρίου 1908.

των εκλογών και τα αποτελέσματα αυτών. Ήδη σε ανταπόκριση του γενικού


προξένου της 20ης Οκτωβρίου 1908 καθίστατο γνωστό ότι είχε ολοκληρωθεί

157 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Δ, Μακεδονικό Ζήτημα, Χαλκιόπουλος προς Υπ. Εξωτ., Μοναστήρι,
29/11 Σεπτεμβρίου 1908, αρ. πρωτ. 977.
158 Κάκκαβος, ό.π., σ. 157.

- 82 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

η πρωτοβάθμια διαδικασία και ήταν όλα έτοιμα για την έναρξη της
δευτεροβάθμιας σε διάφορες υποδιοικήσεις, μεταξύ των οποίων σε αυτές της
Κασσανδρείας, της Κατερίνης, της Βέροιας, της Δοϊράνης, της Στρώμνιτσας
και του Λαγκαδά και με τους Έλληνες να υπερέχουν με 50 εκλέκτορες
έναντι 40 του Κ.Ε.Π. και 7 μόλις των Βουλγάρων. 159
Από διάσπαρτες πληροφορίες ερανισθείσες από τον ημερήσιο Τύπο
είναι δυνατόν να αντιληφθεί κανείς την αγωνία για το εκλογικό αποτέλεσμα.
Ήδη στο φύλλο της 22ας Οκτωβρίου του Εμπρός δημοσιεύτηκαν τρέχοντα
αποτελέσματα για τον αριθμό των εκλεγμένων εκλεκτόρων σε διάφορες
υποδιοικήσεις του σαντζακιού Θεσσαλονίκης, συνοδευμένα από την ελπίδα
το ελληνικό στοιχείο να θριαμβεύσει του βουλγαρικού, ενώ στο αντίστοιχο
της 26ης δίνονταν τελικά αποτελέσματα από αρκετές υποδιοικήσεις (βλ.
πίνακα 3). 160 Στις 28 Οκτωβρίου ο Παπαδιαμαντόπουλος πληροφορούσε τον
Μπαλτατζή ότι η επιτυχία δύο Ελλήνων υποψηφίων ήταν πια
εξασφαλισμένη, παρά το γεγονός ότι πλειοψηφούσαν οι 2 Νεότουρκοι κι ο
Εβραίος υποψήφιος. 161
Σχετικά με την πλημμελή και στοχευμένη εφαρμογή ενός σαθρού
εκλογικού νόμου καθώς και τη σωρεία εμποδίων που τέθηκαν εκ μέρους
του Κ.Ε.Π. ενώπιον του δικαιώματος του «εκλέγειν» και «εκλέγεσθαι» των
εκλογέων και δυνάμει εκλεγομένων του ελληνικού στοιχείου σε ολόκληρη τη
Μακεδονία πρέπει να αναφερθούν τα εξής. Κατά τη διαδικασία
σχηματισμού εκλογικών τμημάτων στην ύπαιθρο χώρα δεν ελήφθη υπόψη η
υπάρχουσα διοικητική διαίρεση σε ναχιέδες αλλά χαράχτηκαν νέοι με βάση
την παρουσία συμπαγών μουσουλμανικών πληθυσμών. Αποτέλεσμα της

159 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα, Παπαδιαμαντόπουλος προς Υπ. Εξωτ.,

Θεσσαλονίκη, 7/20 Οκτωβρίου 1908.


160 Βλ. αναφορές στο Εμπρός, 9 και 13 Οκτωβρίου 1908, «Εν ταις περιφερείαις της Βεροίας

εξελέγησαν έτεροι 15 Έλληνες εκλέκτορες, 3 Τούρκοι και 2 Ρουμανίζοντες. Εις τας


περιφερείας Μετνεσετί, Βασιλικών, Καπουτζίδας της Θεσσαλονίκης εξελέγησαν 3 Έλληνες
και 1 Τούρκος. Εν τη πόλει της Θεσσαλονίκης εις τρία τμήματα εξελέγησαν 7 Έλληνες και 1
Τούρκος. […]Ούτω οι μέχρι τούδε γνωστοί Έλληνες εκλέκτορες ανέρχονται εις 96, απέναντι
9 Βουλγάρων και 2 Ρουμανιζόντων. Υπολογίζεται ότι ο ολικός αριθμός των Ελλήνων
εκλεκτόρων θα ανέλθη εις 110 απέναντι 20-25 Βουλγάρων».
161 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα, Παπαδιαμαντόπουλος προς Υπ. Εξωτ.,

Θεσσαλονίκη, 15/28 Οκτωβρίου 1908. Την ημέρα εκείνη που ο Παπαδιαμαντόπουλος


εξέφραζε τη βεβαιότητά του για την εκλογή των Χωναίου και Άρτα, οι Νεότουρκοι υποψήφιοι
πλειοψηφούσαν με 70 ψήφους έναντι των Ελλήνων, οι οποίοι μέχρι τη δεδομένη χρονική
στιγμή είχαν λάβει 62 και 67 ψήφους αντίστοιχα, έπειτα από το πέρας της διαδικασίας στις
υποδιοικήσεις Βέροιας, Δοϊράνης, Κιλκισίου, Καρατζόβας και Κατερίνης.

- 83 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

πρακτικής αυτής υπήρξε η συγκρότηση εκλογικών τμημάτων


αποτελούμενων από χωριά που ήταν ιδιαίτερα απομακρυσμένα μεταξύ τους,
γεγονός που προκαλούσε πολλαπλές δυσχέρειες στην εκλογική διαδικασία
και με πρόδηλο στόχο τη συγκέντρωση 250-300 εκλογέων, προκειμένου για
την εκλογή μουσουλμάνου εκλέκτορα και 750 αντίστοιχα για την εκλογή
χριστιανού. Δεν συμπεριλήφθηκαν ακόμη στους εκλογικούς καταλόγους
πολλοί χριστιανοί ψηφοφόροι, οι οποίοι δηλώθηκαν ως απόντες, με σκοπό
τη μείωση της εκλογικής δύναμης των χριστιανικών εθνοτήτων, ενώ αντίθετα
συμπεριλαμβάνονταν οπαδοί του Νεοτουρκικού Κομιτάτου οι οποίοι, κατά
το γράμμα του εκλογικού νόμου δεν πληρούσαν τις προϋποθέσεις του
εκλογέα. 162 Τέλος, βίαιες ενέργειες εκ μέρους των αξιωματικών του Κ.Ε.Π.,
κακοποίηση χριστιανών ψηφοφόρων και παράνομη ακύρωση των εκλογικών
διαδικασιών υπήρξαν πρακτικές που οδήγησαν πολλούς χριστιανούς είτε
στην αποχή είτε στην εκβιαστική απόσπαση της ψήφου τους εκ μέρους του
Νεοτουρκικού Κομιτάτου. Παρόμοιες πρακτικές έλαβαν χώρα, πέραν των
βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου και σε άλλες γεωγραφικές
περιφέρειες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ιδιαίτερα στις περιοχές όπου
το ελληνικό στοιχείο υπερτερούσε αριθμητικά. Στην υποδιοίκηση Ραιδεστού
του βιλαετίου Αδριανουπόλεως, επί παραδείγματι, η κεντρική επιτροπή του
Νεοτουρκικού Κομιτάτου Αδριανουπόλεως, στις οδηγίες της προς τον
υποταγματάρχη των επιτελών Χουσεΐν Χουσνή (Huseyin Husni), έδειχνε να
ακολουθεί συγκεκριμένη τακτική, προκειμένου να ευοδωθούν τα
ανθελληνικά της σχέδια στις βουλευτικές εκλογές:
«Οι Ρωμαίοι εννοήσαντες ότι δεν θα στεφθώσιν υπό επιτυχίας τα μέσα
και αι δολιότητες τας οποίας μετήλθον εις τας εκλογικάς υποθέσεις
εζήτησαν ήδη την αρωγήν του Κομιτάτου […]Όπως και εάν έχη, υμείς
την εργασίαν των εκλογών κυρίως μάλιστα εις την υποδιοίκησιν
Ραιδεστού διεξαγάγετε κατά τας αποφάσεις ημών. Αλλ’ όμως αι του
κομιτάτου επεμβάσεις δεν πρέπει να ώσι τόσον φανεραί ώστε να
προκαλώσι παράπονα, και πρέπει εις το φανερόν να φαινώμεθα ότι
ενεργούμεν εκ συμφώνου μετά των ρωμαίων…». 163

162Βλάχος, ό.π., σ. 143 και Σουλιώτης-Νικολαΐδης, ό.π., σ. 277-8.


163Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Η, Μακεδονικός Αγών, Η εν τη Νομαρχία Αδριανουπόλεως κεντρική
επιτροπή προς Χουσεΐν Χουσνή, Αδριανούπολη, 4/17 Οκτωβρίου 1908. Πρβλ. Νεοκλής
Καζάζης, «Ελληνισμός και Νέα Τουρκία», Ελληνισμός, 14 (1911), 77-83. Κατά τον Καζάζη,
οι οθωμανικές βουλευτικές εκλογές του 1908 είχαν κυρίως ανθελληνικό χαρακτήρα.
Προκειμένου να αποδειχτεί ο βάσιμος ισχυρισμός του Καζάζη, σκόπιμο είναι να αναφερθεί
ότι ακόμη και στον Πόντο, όπου σε ορισμένες επαρχίες το ελληνικό στοιχείο υπερείχε
πληθυσμιακά, οι τακτικές του Κ.Ε.Π. υπήρξαν παρόμοιες -αν όχι πανομοιότυπες. Ευνοϊκή
διαίρεση των εκλογικών περιφερειών υπέρ των Νεότουρκων υποψηφίων εκλεκτόρων, άρνηση

- 84 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Οι αντισυνταγματικές αυτές μέθοδοι, που σημειώθηκαν κατά τη


διάρκεια των πρωτοβάθμιων εκλογών για την ανάδειξη των εκλεκτόρων,
εξώθησαν το πρώτο δεκαήμερο του Οκτωβρίου, τον Σουλιώτη-Νικολαΐδη στη
σύνταξη υπομνήματος προς τον Μπαλτατζή, όπου περιέγραφε με τα
μελανότερα χρώματα την πορεία των εκλογών στην Οθωμανική
Αυτοκρατορία. Στο υπόμνημα αυτό ο Σουλιώτης επανέφερε το ζήτημα της
αποχής των Ελλήνων από τις εκλογές. Κατά το Σουλιώτη, η αποχή, εάν
υιοθετούταν, έπρεπε να λάβει χαρακτήρα μαζικό και να συνοδευτεί από
πατριαρχικά τακρίρια και καταγγελίες στον Τύπο για τις νεοτουρκικές
μεθοδεύσεις. Μόνον έτσι πίστευε ότι θα μπορούσε να επέλθει η ανάσχεση
της απόπειρας του Κ.Ε.Π. να «κατασκευάσει» την Βουλή προς ίδιον όφελος
με ορίζοντα την με κάθε τρόπο διεκδίκηση της πλειονοψηφίας των
κοινοβουλευτικών εδράνων. 164 Παράλληλα, έκθεση πεπραγμένων του
Βρετανού προξένου στη Θεσσαλονίκη Lamb για το έτος 1908 στο βιλαέτι
Θεσσαλονίκης αναφερόταν χαρακτηριστικά στο γεγονός ότι, μολονότι η
προσοχή των πληθυσμών της πόλης στράφηκε κατά το δεύτερο ήμισυ του
1908 στις βουλευτικές εκλογές, ήταν μεγάλη η δυσαρέσκεια που προκάλεσε
ο εν ολίγοις μη σύννομος με το γράμμα του εκλογικού νόμου και κατ’
επιλογήν του Κ.Ε.Π. ορισμός των εκλεκτόρων των δευτεροβάθμιων εκλογών
αντί της νομότυπης εκλογής τους. Επίσης, επεσήμαινε ότι το Κ.Ε.Π. δεν είχε
προβεί στη δημοσιοποίηση των ονομάτων των 12 υποψηφίων του βιλαετίου
Θεσσαλονίκης για το βουλευτικό αξίωμα, αλλά μόνο 9 εξ αυτών -στους 9
βεβαίως συμπεριλαμβάνονταν όλοι οι μουσουλμάνοι υποψήφιοι- παρά το
γεγονός ότι ήταν υποχρεωμένο εκ του νόμου να γνωστοποιήσει τη
συμμετοχή όλων των υποψηφίων. 165

εκ μέρους του Κ.Ε.Π. να εγγράψει στους εκλογικούς καταλόγους Έλληνες εκλογείς,


επικαλούμενο αυθαίρετα τις περιοριστικές ρήτρες του συντάγματος, αδικαιολόγητη
διαγραφή Ελλήνων εκλεκτόρων και δυσανάλογη βουλευτική εκπροσώπηση σε βάρος της
ελληνικής εκλογικής καθόδου, με βάση επίσημες πληθυσμιακές στατιστικές υπήρξαν
ορισμένες μόνο από τις έκνομες ενέργειες του Νεοτουρκικού Κομιτάτου. Για τις βουλευτικές
εκλογές του 1908 στον Πόντο βλ. κυρίως Ευριπίδης Γεωργανόπουλος, Το Νεοτουρκικό
Κίνημα και ο Ελληνισμός του Πόντου 1908-1914, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη, 2001, σ.
103-7 και Χρήστος Γ. Ανδρεάδης, «Οι βουλευτικές εκλογές του 1908 στην Τουρκία και ο
Πόντος», Αρχείον Πόντου, 43 (1990-1991), 8-26, (ανάτυπο).
164 Σουλιώτης-Νικολαΐδης, ό.π., σ. 277-82.
165 F.O./P.R.O., 195/2328, Memorandum on course of events in Macedonia during 1908,

συνημμένο στο Νο 11, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 6 Φεβρουαρίου 1909, ff. 144v-
145r.

- 85 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Στις 22 του ίδιου μήνα ξεκίνησαν οι δευτεροβάθμιες εκλογές στην


υποδιοίκηση Βέροιας, οι οποίες ολοκληρώθηκαν την επομένη, ενώ στις 24
εισήλθαν στο στάδιο του δεύτερου Μουσουλμάνοι Έλληνες
εκλογικού γύρου η Δοϊράνη κι η Βούλγαροι Εβραίοι
σύνολο
Καρατζόβα, έχοντας ταυ- 12
τόχρονα ολοκληρωθεί η 11
πρωτοβάθμια διαδικασία 10
σε όλες τις υποδιοικήσεις 9
του βιλαετίου, πλην των 8
υποδιοικήσεων Βοδε- 7

νών, Γεννιτσών και 6

Τίκφες. 166 Μέχρι το τέλος 5

του πρώτου δεκαημέρου 4

του Νοεμβρίου στο 3

βιλαέτι Θεσσαλονίκης 2

βρισκόταν υπό εξέλιξη η 1

0
ανάδειξη των αντιπρο- Θεσσαλονίκη Σέρρες Δράμα Σύνολο
Μουσουλμάνοι 2 2 2 6
σώπων των μι-
Έλληνες 2 1 0 3
λέτ, με την όλη Βούλγαροι 2 0 0 2
Εβραίοι 1 0 0 1
διαδικασία να σύνολο 7 3 2 12

κορυφώνεται στις 7-8 Γράφημα 2. Βουλευτική εκπροσώπηση των


εθνοτήτων στα τρία σαντζάκια του βιλαετίου
Νοεμβρίου 1908. 167 Οι Θεσσαλονίκης

δευτεροβάθμιες εκλογές υπήρξαν συγκριτικά αρκετά ηρεμότερες των


πρωτοβάθμιων, δεδομένου ότι τα αποτελέσματα ήταν λίγο πολύ
αναμενόμενα. 168

166 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα, Παπαδιαμαντόπουλος προς Υπ. Εξωτ.,
Θεσσαλονίκη, 11/24 Οκτωβρίου 1908.
167 Σύμφωνα με τον Παπαδιαμαντόπουλο, οι δευτεροβάθμιες εκλογές διεξήχθησαν

σταδιακά, σε συνάρτηση με το πέρας των πρωτοβάθμιων. Αυτός φαίνεται να είναι ο λόγος για
τον οποίο, οι υποδιοικήσεις Βέροιας, Δοϊράνης και Καρατζόβας προχώρησαν στο δεύτερο
γύρο των εκλογών πριν να ολοκληρωθεί η διαδικασία των πρωτοβάθμιων σε άλλες
υποδιοικήσεις του σαντζακιού. Βλ. σχετικά Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα,
Παπαδιαμαντόπουλος προς Υπ. Εξωτ., Θεσσαλονίκη, 11/24 Οκτωβρίου 1908.
168 Charles Roden Buxton, Turkey in Revolution, London 1909, σ. 188. Ενδιαφέρον

παρουσιάζει η διφορούμενης ανάλυσης γνώμη του Buxton αναφορικά με την εικόνα που
αποκόμιζε κανείς από τις εκλογές που διεξήγαγαν οι Νεότουρκοι: «Βεβαίως ένα πράγμα
έχουμε να διδαχτούμε από τους Τούρκους κι αυτό είναι το πώς να κάνεις γραφικές
εκλογές».

- 86 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Την επομένη των δευτεροβάθμιων εκλογών, στις 9 Νοεμβρίου, ο


γενικός πρόξενος Παπαδιαμαντόπουλος ενημέρωνε το Υπουργείο των
Εξωτερικών για τα από- Μουσουλμάνοι Έλληνες Βούλγαροι Εβραίοι
100,00%
τελέσματα των εκλογών
90,00%
και τη βουλευτική εκπρο-
80,00%
σώπηση του σαντζακιού
70,00%
Θεσσαλονίκης, εκφράζο- 60,00%

ντας παράλληλα την 50,00%


50,00%
προσωπική του ικανο- 40,00%

ποίηση για τα εκλογικά 30,00%

πεπραγμένα στο σαντζά- 20,00% 25,00%


16,67%
κι. 169 Οι 2 υποψήφιοι του 10,00%
8,33%

Νεοτουρκικού Κομιτά- 0,00%


ΠΟΣΟΣΤΟ

του, οι Ραχμή και Μουσουλμάνοι 50,00%


Έλληνες 25,00%
Τζαβίτ μπέηδες, Βούλγαροι 16,67%
Εβραίοι 8,33%
έλαβαν από 265
Γράφημα 3. Ποσοστιαία εκπροσώπηση των εθνοτήτων του
ψήφους έκαστος, οι βιλαετίου Θεσσαλονίκης στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο

2 Έλληνες υποψήφιοι, Άρτας και Χωναίος, 261 και 240 αντίστοιχα, ο


Βούλγαρος υποψήφιος, Ντίμιταρ Βλαχώφ, 100 και ο υποψήφιος της
Ισραηλιτικής κοινότητας Θεσσαλονίκης, Εμμάνουελ Καράσσο, 257
ψήφους. 170 Στη Θεσσαλονίκη το ελληνικό στοιχείο επιχείρησε να
συγκεντρώσει τις ψήφους του και σε έναν ακόμη Έλληνα, το Σαμαρά, μια
υποψηφιότητα της τελευταίας στιγμής και ο οποίος δεν συμπεριλαμβανόταν
στο ψηφοδέλτιο του Κ.Ε.Π., σε αντίθεση με τους δύο ομοεθνείς
συνυποψήφιούς του, Άρτα και Χωναίο. Ο Lamb υποστήριζε ότι ο Σαμαράς
θα είχε εκλεγεί, κατορθώνοντας να καρπωθεί ως ένα βαθμό τη διάσπαση των
βουλγαρικών ψήφων ανάμεσα στους 2 Βούλγαρους υποψήφιους, ωστόσο η
πολεμική που δέχτηκε η υποψηφιότητά του από το Κ.Ε.Π., δεδομένου ότι
θεωρήθηκε αθέτηση της συμφωνίας εκ μέρους της ελληνικής πλευράς,
κράτησε τον Σαμαρά μακριά από την εκλογική του επιτυχία. 171 Σύμφωνα

169 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα, Παπαδιαμαντόπουλος προς Υπ. Εξωτ.,

Θεσσαλονίκη, 26/8 Νοεμβρίου 1908, αρ πρωτ. 1052.


170 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα, Παπαδιαμαντόπουλος προς Υπ. Εξωτ.,

Θεσσαλονίκη, 26/8 Νοεμβρίου 1908, αρ. πρωτ. 1051.


171 H.C.P.P., Cd. 4529, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 9 Νοεμβρίου 1908, συνημμένο

(τηλεγράφημα) 1 στο Νο 120, σ. 101.

- 87 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

με τον Παπαδιαμαντόπουλο, ο Σαμαράς κατάφερε να συγκεντρώσει 93


ψήφους.
Στο σαντζάκι του Μοναστηρίου η ένταξη του Τραϊανού Νάλη στο
ψηφοδέλτιο του Κ.Ε.Π. οδήγησε, κατά τη διεξαγωγή της δευτεροβάθμιας
διαδικασίας στην εκλογή του. 172 Επιβεβαιώθηκε κατ’ αυτόν τον τρόπο ο
ισχυρισμός του Χαλκιόπουλου, ότι μόνον έτσι η ελληνική πλευρά και το
Κ.Ε.Π. θα μπορούσαν να εκλέξουν βουλευτή και να αποτρέψουν τους
Βούλγαρους να εκλέξουν και τους 4 βουλευτές που αναλογούσαν στο
σαντζάκι. Μαζί με το Νάλη, ο οποίος έλαβε 76 ψήφους εκλέχτηκαν επίσης ο
Βούλγαρος Πάντσε Ντόρεφ (Pantche Dorev) με 120 ψήφους, ο Μεχμέτ
(Mehmed) εφέντης εκ μέρους του Κ.Ε.Π. με 76 ψήφους κι ο Σέρβος
Γιαννάκη Δημητρίεβιτς (Janaki Dimitrievitch) με 74 ψήφους. 173
Παράλληλα, στο σαντζάκι Σερβίων (διοικητικές περιφέρειες Κοζάνης και
Γρεβενών) του βιλαετίου Μοναστηρίου οι συμπαγείς πληθυσμιακά ελληνικές
ομάδες στάθηκαν καθοριστικός παράγοντας στην εκλογή 2 Ελλήνων
βουλευτών, του Κωνσταντίνου Δρίζη από την Κοζάνη και του Γεώργιου
Μπούσιου από τα Γρεβενά. Οι 63 Έλληνες εκλέκτορες που ανέδειξε το
σαντζάκι και οι 31 που προέκυψαν έπειτα από το πέρας του πρώτου γύρου
υπέρ του Κ.Ε.Π., μολονότι δημιούργησαν σφοδρή σύγκρουση ανάμεσα στις
δύο πλευρές, η οποία εκδηλώθηκε και στο επίπεδο του Τύπου, ωστόσο
αντικατόπτριζαν την πραγματική αριθμητική δύναμη των εθνοτήτων στην
περιοχή. 174 Το μουσουλμανικό στοιχείο της περιοχής διαμαρτυρήθηκε
εντονότατα στο επαρχιακό συμβούλιο εξαιτίας των εκλογικών
αποτελεσμάτων, θεωρώντας τα προφανώς πλασματικά, ωστόσο η εφορευτική
επιτροπή αρνήθηκε να ενδώσει σε διορθωτικές των αποτελεσμάτων ενέργειες
που υπέδειξε το μουσουλμανικό τμήμα του εκλογικού σώματος.
Την επομένη των εκλογών, 9 Νοεμβρίου, και ο Lamb αποτιμούσε την
εκλογική αναμέτρηση σε αναφορά του στον Lowther. Κατά τον Lamb, το
Κ.Ε.Π., σε πολλές περιπτώσεις, απέκλινε από τις άτυπες συμφωνίες που
είχαν γίνει με τις εθνότητες, όπως, επί παραδείγματι, συνέβη με τις

172 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Δ, Μακεδονικό Ζήτημα, Δημαράς προς Υπ. Εξωτ., Μοναστήρι,
30/12 Νοεμβρίου 1908.
173 Makedonski, ό.π., 141.
174 Από τις στήλες της Τανίν εξαπολύθηκε ευρείας κλίμακας επίθεση, η απάντηση στην

οποία ήρθε μέσα από την αρθρογραφία του Νικόλαου Γεωργιάδη ή Πυγμαλίωνα στην
εφημερίδα Αλήθεια της Θεσσαλονίκης. Βλ. σχετικά Γεωργιάδης, ό.π., σ. 206-10.

- 88 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

βουλγαρικές υποψηφιότητες. Οι υποψηφιότητες των Στόγιαν Τίλκωφ στο


σαντζάκι της Θεσσαλονίκης και Τέοντορ Πασκάλεφ στις Σέρρες,
προερχόμενων από την Ε.Β.Σ.Λ. υπερακοντίστηκαν από τους Ντίμιταρ
Βλαχώφ και Χρίστο Ντάλτσεφ (Christo Daltchev) αντίστοιχα, έπειτα από εκ
νέου συνεννοήσεις του Κ.Ε.Π. με το Σαντάνσκυ. Στον καζά Δοϊράνης, λόγου
χάρη, από τις πρώτες επαρχίες που προχώρησαν στο δεύτερο γύρο των
εκλογών, οι 10-11 εκλέκτορες δεύτερου βαθμού, όλοι μουσουλμάνοι,
ψήφισαν τον Τίλκωφ, υποψήφιο της Ε.Β.Σ.Λ., με βάση τη συμφωνία που
είχε γίνει. Ωστόσο, μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Βουλγαρίας
και τη μεταστροφή των αισθημάτων που επακολούθησε, ο Σαντάνσκυ
κατάφερε να πείσει το Κ.Ε.Π. να διακόψει τη συνεργασία με την Ε.Β.Σ.Λ.
και να στηρίξει όλους τους σαντανσκικούς υποψήφιους. Ο ίδιος ο
Σαντάνσκυ πρότεινε στο Κ.Ε.Π. να τον συμπεριλάβει στο ψηφοδέλτιό του
αλλά το Κ.Ε.Π. προφασίστηκε την άγνοια της τουρκικής εκ μέρους του
Σαντάνσκυ, ως μία εύσχημη δικαιολογία, για να αρνηθεί. Πάραυτα ο
Σαντάνσκυ πήρε όχι λιγότερες από 50 ψήφους. 175
Βουλευτές
Σαντζάκια
Μουσουλμάνοι Έλληνες Βούλγαροι Εβραίοι
Γεώργιος
Ντίμιταρ
Ραχμή μπέης Χωναίος Εμμάνουελ
Θεσσαλονίκη Βλαχώφ
Τζαβίτ μπέης Γεώργιος Καράσσο
Άρτας
Νασίντ μπέης Δημήτριος Χρίστο
Σέρρες -
Μιντάτ μπέης Δίγκας Ντάλτσεφ
Ριζά μπέης
Δράμα - - -
Αφία μπέης
Πίνακας 4. Ονομαστικός κατάλογος εκλεγμένων βουλευτών στο βιλαέτι της
Θεσσαλονίκης στις εκλογές του 1908.

Παρά το γεγονός ότι οι μηχανορραφίες του Σαντάνσκυ απέφεραν την


εκλογή των υποψηφίων του στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο, το σαντζάκι των
Σερρών παρουσιάζει ενδιαφέρον και για έναν ακόμη λόγο. Ο Βρετανός
υποπρόξενος Σερρών Bosanquet, σε αναφορά του στον Lowther,
προκειμένου να τον ενημερώσει για τα εκλογικά καθέκαστα, κάνει λόγο για
μία βουλγαρική αιτίαση εναντίον των Ελλήνων. Η βουλγαρική πλευρά
κατηγορούσε τους Έλληνες ότι προέβησαν σε μυστική συνεννόηση με το
Κ.Ε.Π., με απώτερο στόχο να μειώσουν την αντιπροσωπευτική δύναμη της

175H.C.P.P., Cd. 4529, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 9 Νοεμβρίου 1908, συνημμένο
(τηλεγράφημα) 1 στο Νο 120, σ. 101.

- 89 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

πρώτης στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο. 176 Από την πλευρά του ο Bosanquet
χαρακτήριζε την κατηγορία «άσχετη». Οι 180 εκλέκτορες δευτέρου βαθμού
στο σαντζάκι Σερρών (90 τελικοί εκλέκτορες για τους Τούρκους, δηλαδή
50% επί του συνολικού αριθμού των εκλεκτόρων, 50 για τους Βούλγαρους,
28% και 40 για τους Έλληνες, περίπου 22%) απέδωσαν 4 βουλευτές. Αυτοί
ήταν οι Νασίντ (Nashid) μπέης και Μιντάτ Μουσουλμάνοι Έλληνες
Βούλγαροι Εβραίοι
(Midhat) μπέης για το Κ.Ε.Π., ο Ντάλτσεφ Σέρβοι Ρουμάνοι
Σύνολο
για την παράταξη του Σα-
ντάνσκυ και ο Δημήτριος
Δίγκας για την ελληνική Σύνολο
18 6 4 1 4 1 34

πλευρά. Όσον αφορά στα


τελικά αποτελέσματα στα
σαντζάκια της Δράμας και Κόσσοβο
10 13 14

Θεσσαλονίκης, ο Lamb
έδινε πλήρη αναφορά
στους ανωτέρους του, ενώ, Μοναστήρι
2 3 111 8

παράλληλα, δεν φειδόταν


κριτικής προς το Κ.Ε.Π.
6 3 21 12
για την τακτική ατασθα- Θεσσαλονίκη

λιών που ακολούθησε σε


όλη την προεκλογική και 0 10 20 30 40 50 60 70

Θεσσαλονίκη Μοναστήρι Κόσσοβο Σύνολο


εκλογική περίοδο.
Σύνολο 12 8 14 34
Παρά την ενεργητι- Ρουμάνοι 1 1
Σέρβοι 1 3 4
κότητα που είχαν Εβραίοι 1 1
Βούλγαροι 2 1 1 4
επιδείξει οι Έλληνες Έλληνες 3 3 6
Μουσουλμάνοι 6 2 10 18
της Δράμας δεν
Γράφημα 4. Βουλευτική εκπροσώπηση των εθνοτήτων στα
κατόρθωσαν να εκλέξουν τρία βιλαέτια της Μακεδονίας στις εκλογές του 1908. Πηγή:
Αμερικανικό Προξενείο Θεσσαλονίκης
κοινοβουλευτικό εκπρόσω-
πο, ενώ την πρωτοκαθεδρία στο σαντζάκι αναλάμβανε πια μόνο το Κ.Ε.Π.,
με την εκλογή δύο αντιπροσώπων, των Ριζά (Risa) μπέη και Αφία (Aghiah)
μπέη. Όσον αφορά στη Θεσσαλονίκη, η συσπείρωση γύρω από τους
οργανωμένους φορείς δράσης φάνηκε να καρποφορεί. Η εκλογή δύο
Ελλήνων βουλευτών, όσων ακριβώς εξέλεξαν και οι Νεότουρκοι, αποτελούσε,

176 F.O./P.R.O., 195/2298, Νο 16, Bosanquet προς Lowther, Σέρρες, 26 Δεκεμβρίου

1908, ff. 781r-786v.

- 90 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

με βάση τα πληθυσμιακά δεδομένα του σαντζακιού, δικαίωση για την


ελληνική πλευρά. Από την εκλογή 273 εκλεκτόρων πρώτου βαθμού (βλ.
γράφημα 1α) προέκυψε αναλυτικά η ανάδειξη 7 βουλευτών (βλ. πίνακα
4). 177
Στις 18 Νοεμβρίου 1908, αφού είχαν ολοκληρωθεί οι πρωτοβάθμιες
εκλογές και με φόντο τις κατά το μάλλον ή ήττον προδιαγεγραμμένες
δευτεροβάθμιες, στις στήλες του Φάρου της Θεσσαλονίκης απευθυνόταν
προς το Κ.Ε.Π. έκκληση να γίνει σεβαστός ο καταπατημένος τις
προηγούμενες ημέρες ελληνικός εθνισμός. 178 Σε γενικές γραμμές και
ανεξάρτητα από τη μικρή ή μεγάλη εκπροσώπηση που κέρδισε η ελληνική
πλευρά σε σχέση με τον πληθυσμό της στις βουλευτικές εκλογές του 1908
στο σαντζάκι της Θεσσαλονίκης (βλ. γράφημα 1β), οι εκλογικοί μήνες
Οκτώβριος-Νοέμβριος αξιοποιήθηκαν στο έπακρο από την ελληνική
κοινότητα Θεσσαλονίκης, η οποία έδειξε ιδιαίτερη εργατικότητα απέναντι
στο εθνοπολιτικό διακύβευμα των οθωμανικών εκλογών. Πέραν του
γεγονότος ότι η εκλογική διαδικασία στο βιλαέτι έπρεπε να θεωρηθεί άκυρη
τρεις φορές, κατά τα λεγόμενα τουλάχιστο του Lamb, εξαιτίας ατασθαλιών,
νοθείας και εκλογικών αλχημειών, ετρώθη ανεπανόρθωτα η εμπιστοσύνη
στο νεοτουρκικό καθεστώς. Χαρακτηριστική ήταν η άποψη του Lamb ότι,
«…οι ίδιοι οι Νεότουρκοι δεν δείχνουν καμία πίστη στο δικό τους πιο
διατυμπανισμένο συμβιβαστικό μοτίβο της Ισότητας και Αδελφότητας
ανάμεσα σε Οθωμανούς κάθε δόγματος». 179 Και ενώ αυτά τόνιζε ο Lamb
στην αναφορά του στον Lowther για τα εκλογικά πεπραγμένα στο βιλαέτι
Θεσσαλονίκης, ο δεύτερος φαίνεται να ερμήνευσε κατά το δοκούν τις
παρατηρήσεις του υφισταμένου του στη δική του αναφορά προς τον Grey. Ο
Lowther θεωρούσε ότι η συμφωνία που προπαγάνδιζε την αναλογική
εκπροσώπηση των ποικίλων εθνοτήτων της Μακεδονίας είχε τηρηθεί στο

177 F.O./P.R.O., 195/2298, συνημμένο στο Νο 147, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 9
Νοεμβρίου 1908, ff. 576r-579r. Βλ. επίσης N.A.U.S.A./ROLL 7/, No 50, Young προς
Leishman, Θεσσαλονίκη, 20 Νοεμβρίου 1908, f. 63, όπου παρατίθενται αναλυτικά
αριθμητικά δεδομένα για την τελική βουλευτική εκπροσώπηση των μιλέτ και των τριών
βιλαετίων της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκης, Μοναστηρίου και Κοσσόβου (βλ. γράφημα 4).
178 Φάρος της Θεσσαλονίκης, 5 Νοεμβρίου 1908. Πολύ ψύχραιμα ασκήθηκε κριτική στο

συγκεκριμένο φύλλο στις νεοτουρκικές εκλογικές αλχημείες θεωρώντας πολύ σωστά τα


αποτελέσματα μη αναστρέψιμα. Με μία νηφάλια, ακαδημαϊκού τύπου αναφορά
επιχειρήθηκε να τεθούν τα πλαίσια μέσα στα οποία θα ξεπερνιούνταν τα προβλήματα στις
σχέσεις των Ελλήνων με το Νεοτουρκικό Κομιτάτο.
179 F.O./P.R.O., 195/2298, Νο 150, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 16 Νοεμβρίου
1908, ff. 593r-595r.

- 91 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

ακέραιο (ενδεικτικά βλ. γράφημα 3), εξαιρουμένης της περίπτωσης των


Βουλγάρων, την οποία απλά χαρακτήριζε ως ένα «…ατυχές συμβάν», λόγω
της μεσολάβησης του διαβόητου Σαντάνσκυ. Αναφορικά με τα διαρκή
ελληνικά παράπονα, το μόνο που ο Lowther είχε να αναφέρει ήταν ότι
υπήρξαν αβάσιμα. Με βάση την ενημέρωση που είχε λάβει από έναν
«διαπρεπή» νεότουρκο πληροφοριοδότη του, η ελληνική δυσαρέσκεια
στηριζόταν σε ένα εθιμικό που όριζε ότι οι εκλογείς και οι εκλέκτορες που
πήγαιναν να ψηφίσουν, όφειλαν να φέρνουν μαζί τον τεσκερέ τους, μια
πρακτική που, κατά τον Lowther, συνήδε με το πνεύμα του εκλογικού
νόμου. Πίστευε ακόμη ότι η διογκούμενη φιλονικία ενδεχομένως να
αποδιδόταν στη φοβία των Ελλήνων ότι θα έχαναν τα ειδικά προνόμια που
απολάμβαναν κατά το παρελθόν στο πλαίσιο της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας. Τέλος, κατόπιν συζήτησης που είχε ο ίδιος με τον
ταγματάρχη Doughty Wylie από τη Μερσίνα, οι Έλληνες προξενικοί
παράγοντες των διαφόρων Δυνάμεων του εξωτερικού δεν δίσταζαν να
ασκήσουν όλη τους επιρροή, από τη θέση των παραγόντων των ξένων
κυβερνήσεων, προκειμένου να επηρεάσουν την πορεία των εκλογών. 180
Απέναντι στο φάσμα της άγνοιας του πληθυσμού στη Θεσσαλονίκη,
της απειρίας των ελεγκτικών μηχανισμών και των ιδιόρρυθμων συνθηκών
που επικρατούσαν στη Μακεδονία, μέσα από ανωμαλίες και
αντικανονικότητες οι οποίες έδωσαν λαβή σε αναρίθμητες διαμαρτυρίες,
αμοιβαίες αντεγκλήσεις και αποχή από τις κάλπες, ολοκληρώθηκαν οι
βουλευτικές εκλογές για την αντιπροσώπευση του σαντζακιού. 181 Σε ό,τι
αφορά ειδικότερα στην ελληνική πλευρά, οι εκλογές του 1908 άνοιξαν ένα
βαθύ χάσμα με το έτοιμο να σχηματίσει κυβέρνηση πια Κ.Ε.Π., ένα χάσμα
που επρόκειτο να εξωτερικευθεί μέσα στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο την
τρέχουσα τετραετία και να κορυφωθεί κατά τη διάρκεια της επόμενης
εκλογικής αναμέτρησης στις αρχές του 1912. Οι συνθήκες διεξαγωγής των
επόμενων εκλογών πρόκειται να αναλυθούν στο δεύτερο μέρος της

180 H.C.P.P., Cd. 4529, Νο 120, Lowther προς Grey, Πέρα, 17 Νοεμβρίου 1908, σ. 99-101.
Έχει σημασία να μελετήσει κανείς τη στάση που τήρησε επίσημα και ανεπίσημα η Μ.
Βρετανία απέναντι στις πολιτικές εξελίξεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία την περίοδο αυτή.
Διαφωτιστικό είναι το άρθρο του Harold Temperley, “British Policy towards Parliamentary
Rule and Constitutionalism in Turkey (1830-1914)”, Cambridge Historical Journal, 4.2
(1933), 190-1.
181 H.C.P.P., Cd. 4529, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 9 Νοεμβρίου 1908, συνημμένο

(τηλεγράφημα) 1 στο Νο 120, σ. 101.

- 92 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

παρούσας εργασίας. Αυτό που εδώ πρέπει να αναφερθεί, προκειμένου να


κλείσει ο κύκλος που ήθελε το ελληνικό στοιχείο της Μακεδονίας, υπό τη
σκέπη των οργανωτικών του φορέων, να συμμετέχει ενεργά στις πολιτικές
εξελίξεις είναι ότι η ελληνική, συλλογική πολιτική συνείδηση δεν αντέδρασε
μόνο κατά την πορεία των κρίσιμων πολιτικών γεγονότων. Λίγες ημέρες μετά
την έκδοση των αποτελεσμάτων, στις 22 Νοεμβρίου, σύσσωμο το ελληνικό
πολιτικό σώμα και υπό την καθοδήγηση της Ο.Κ. των Σουλιώτη-Νικολαΐδη
και Δραγούμη οργάνωσε δυναμικότατη διαδήλωση από το Πέραν μέχρι την
Υψηλή Πύλη, με στόχο να εκφράσει τη βαθειά του απογοήτευση για τις
παρανομίες των προηγουμένων μηνών. 182 Ήδη από τις αρχές του 1909 το
Οθωμανικό Κοινοβούλιο αποτέλεσε την αρένα στην οποία οι Έλληνες
βουλευτές ήρθαν σε διαξιφισμούς με τους κυβερνώντες του Κ.Ε.Π.
Πρωτεύων στόχος υπήρξε η διαμόρφωση των προϋποθέσεων εκείνων που θα
τους επέτρεπαν να πετύχουν ευρείες συναινέσεις για πολιτικές αλλαγές, έτσι
ώστε να μην επαναληφθεί το ατυχές παράδειγμα του 1908.

182Σουλιώτης-Νικολαΐδης, ό.π., σ. 78-9 και του ιδίου, «Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως»,


στο Παύλος Δρανδάκης (επιμ.), Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 19, Αθήνα: Ο
Φοίνιξ, χ.χ., σ. 32-3.

- 93 -
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV.
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΈΣ ΕΚΛΟΓΈΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ 

ΙV.I Μετεκλογικοί παροξυσμοί

Στις 17 Δεκεμβρίου 1908 άνοιξε τις πύλες του το Οθωμανικό


Κοινοβούλιο, έπειτα από την παράταση που ζήτησε και πήρε από την
κυβέρνηση του Κιαμήλ πασά το Κ.Ε.Π., προκειμένου να ολοκληρωθεί η
εξαγωγή των αποτελεσμάτων από όλες τις περιφέρειες της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας. 183 Ακόμη κι έτσι η πορεία των εκλογικών διαδικασιών κι η
εξαγωγή των αποτελεσμάτων ήταν τόσο αργή, ώστε έλειπαν από τον
εναρκτήριο πανηγυρικό λόγο του σουλτάνου στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο
βουλευτές από διάφορες επαρχίες, η εκλογή των οποίων δεν είχε ακόμη
ολοκληρωθεί. 184 Από τη μια το Νεοτουρκικό Κομιτάτο με ισχυρή
πλειοψηφία, επεδείκνυε στους παρατηρητές των Δυνάμεων το συνταγματικό
του μανδύα. 185 Από την άλλη, η ισχνή αντιπολιτευτική ελληνική
κοινοβουλευτική ομάδα, αριθμώντας 24 βουλευτές στο ενεργητικό της,
αδημονούσε για την έναρξη των κοινοβουλευτικών διαδικασιών. 186
Την ώρα που το λίκνο της νεοτουρκικής δημοκρατίας δεχόταν τους
αντιπροσώπους των μιλέτ, στον ευρύτερο χώρο της Μακεδονίας σημειωνόταν
επαναδραστηριοποίηση των παραστρατιωτικών ενεργειών. Ήδη από τον
Οκτώβριο, ο μηνιαίος απολογισμός των πολιτικών εγκλημάτων είχε αυξηθεί
κατακόρυφα. 187 Ο Ιανουάριος του έτους 1909 βρήκε τη Μακεδονία σε
κατάσταση χάους. Η Ε.Μ.Ε.Ο., που μέχρι πρότινος είχε περιορίσει τη
δράση της, βρήκε γόνιμο έδαφος να αρχίσει και πάλι τις πιέσεις της προς
τους ελληνικούς πληθυσμούς των βιλαετίων Θεσσαλονίκης και
Μοναστηρίου. Η επανέναρξη του ανταρτοπόλεμου εκ μέρους της ομάδας
του Σαντάνσκυ στάθηκε αντικείμενο εκμετάλλευσης από το Κ.Ε.Π.

183 Εμπρός, 15 Οκτωβρίου 1908.


184 Feroz, The Young Turks, σ. 29.
185 Hacisalihoğlu, ό.π., σ. 253-7. Ο Hacisalihoğlu ορθώς επισημαίνει ότι στη βιβλιογραφία

διαγράφεται μία διάσταση απόψεων σχετικά με τον αριθμό των εκλεγμένων βουλευτών της
Οθωμανικής Βουλής, γι’ αυτό και δίνει αριθμούς βουλευτών κατά προσέγγιση. Για τους
Τούρκους δίνει τον αριθμό 142-147 από τους 272-288 συνολικά βουλευτές.
186 Μπούρα, ό.π., 73 και 84.
187 H.C.P.P., Cd. 4529, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 25 και 9 Νοεμβρίου 1908,

συνημμένα 1 και 2 στο Νο 123, σ. 104-6. Ο Lamb θεωρούσε τον μηνιαίο αριθμό θυμάτων
περισσότερο άξιο συγχαρητηρίων (25 θύματα έναντι μόλις 7 του προηγούμενου μήνα),
δεδομένου ότι η διαπάλη των εθνοτήτων στον προεκλογικό στίβο θα μπορούσε να επιφέρει
πολύ περισσότερα πολιτικά εγκλήματα. Πάντως, φαινόταν αρκετά βέβαιος και δεν απέδιδε
τους θανάτους σε συμμοριακή δράση αλλά στην αυξανόμενη εχθρότητα των εθνοτήτων της
Μακεδονίας. Πρβλ. Ανώνυμος, «Δελτίον πολιτικών εγκλημάτων υπό των Βουλγάρων ως επί
το πλείστον διαπραχθέντων εν τω Σαντζακίω Θεσσαλονίκης από της ανακηρύξεως του
Συντάγματος μέχρι σήμερον», Μ.Η.Π.Σ., 3 (1910), 205-12.

- 95 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ 

προκειμένου να εξοντώσει ελληνικές ένοπλες ομάδες στη Μακεδονία. Το


φθινόπωρο του 1910 ο Σαντάνσκυ χρησιμοποιήθηκε από το Κ.Ε.Π. για το
σκοπό αυτό, παρά το γεγονός ότι και μέλη της Ε.Μ.Ε.Ο. βρέθηκαν στο
στόχαστρο του Νεοτουρκικού Κομιτάτου. 188 Ήταν η δεύτερη φορά, μετά τις
αιφνίδιες και άνομες εκλογικές συμφωνίες που είχαν κλειστεί ανάμεσα στις
δύο πλευρές στις εκλογές του 1908, που το Κ.Ε.Π. φλέρταρε με το
Σαντάνσκυ, αυτή τη φορά για να εξυπηρετήσει ένα σκοπό που κι ο ίδιος ο
Σαντάνσκυ υποστήριζε. Όταν δε η κατάσταση άρχισε να ξεφεύγει από τον
έλεγχό του, ο αριθμός των ανθρώπινων απωλειών ανέβηκε δραματικά. Από
την πλευρά του το κεντρικό Νεοτουρκικό Κομιτάτο επιχείρησε από τις αρχές
του έτους να εφαρμόσει σκληρότερη πολιτική ακόμη κι από εκείνη του
σουλτάνου. Με το πέρας των εκλογών και την ευρεία νίκη του Κ.Ε.Π. άρχισε
το κατεξοχήν στάδιο της τουρκοποιητικής πολιτικής των Νεοτούρκων. Με
παραρτήματα σε ολόκληρη πλέον τη Μακεδονία και με ένα ισχυρό δίκτυο
μυστικών πρακτόρων και πληροφοριοδοτών, που όμοιό του συναντούσε
κανείς μόνο κατά τη διάρκεια της τριακονταετούς δεσποτείας του Αβδούλ
Χαμίτ, το Κ.Ε.Π. έδειξε τον ανθελληνισμό του ή στην καλύτερη των
περιπτώσεων την ακλόνητη δυσπιστία του απέναντι σε κάθε ελληνική
ενέργεια. 189
Παράλληλα, η ελληνική κυβέρνηση και οι υπ’ αυτήν φορείς δράσης
στη Μακεδονία αντιμετώπιζαν την περίοδο εκείνη σωρεία προβλημάτων, με
την οικονομική δυσπραγία να βρίσκεται στην κορυφή της λίστας. Ο
επικεφαλής της Π.Ο. Δαγκλής, φοβούμενος τη διόγκωση των βουλγαρικών
επιθετικών ενεργειών από τη μια και την ανθελληνική στάση του Κ.Ε.Π. από
την άλλη, ζητούσε από την κυβέρνηση Θεοτόκη οπλισμό και έμψυχο
δυναμικό, προκειμένου να αντιμετωπίσει πιθανή κλιμάκωση των
επιχειρήσεων. 190 Ταυτόχρονα, ο Θεοτόκης είχε να αντιμετωπίσει κι ένα άλλο
ζήτημα το οποίο υπήρχε κίνδυνος να φέρει τη χώρα ενώπιον μιας νέας
πολεμικής σύρραξης με την Τουρκία. Το ζήτημα αυτό δεν ήταν άλλο από το

188 Ιωάννης Κολιόπουλος, «Η κατάσταση στη Μακεδονία από το 1909 ως το 1912», Ι.Ε.Ε.,
τόμ. ΙΔ´, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1977, σ. 279. Εξαιτίας της μετεκλογικής δράσης του
Σαντάνσκυ προς εξυπηρέτηση των επιδιώξεων του Νεοτουρκικού Κομιτάτου ο Γεώργιος
Μόδης τον χαρακτήρισε «τυφλό όργανο των νεοτούρκων». Βλ. σχετικά Μόδης, ό.π., σ. 414.
189 Την ανθελληνική πολιτική του Κ.Ε.Π. κατά το έτος 1909 και τα επακόλουθα αυτής

περιγράφει αναλυτικά ο Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 266 κ.ε.


190 Γούναρης, «Ο Μακεδονικός Αγώνας στο τέλος του», σ. 123. Σύμφωνα με το Γούναρη, ο

Δαγκλής υποχρεώθηκε κατόπιν να δώσει οδηγίες ώστε να παύσει η εισαγωγή όπλων στην
τουρκική επικράτεια.

- 96 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ 

Κρητικό, με το καθεστώς των Νεοτούρκων να δείχνει εξαιρετικά δύσπιστο


απέναντι στη διαβεβαίωση της ελληνικής κυβέρνησης ότι ουδεμία
παρέμβαση είχε επιχειρηθεί από την πλευρά της. Με την μνήμη ακόμη
νωπή από την τραγική ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, ο
Θεοτόκης έκρινε σκόπιμο να τηρήσει στάση μετριοπαθή, παρά το γεγονός
ότι η κυβέρνησή του και προσωπικά ο ίδιος δέχθηκε μεγάλη πίεση να
καταφύγει για μία ακόμη φορά στον πόλεμο, εκμεταλλευόμενος την
αστάθεια που εφέρετο να πλήττει τη νεοτουρκική διακυβέρνηση. Οι
ασφυκτικές πιέσεις που δέχθηκε η κυβέρνηση Θεοτόκη όλο αυτό το
διάστημα από την αντιπολίτευση και ιδιαίτερα τη μείζονα αντιπολίτευση με
επικεφαλής τον Ράλλη, το γεγονός ότι η μετριοπαθής στάση του εξελήφθη
ως πολιτική δειλία από τους πολιτικούς του αντιπάλους και ως εγκατάλειψη
από τους Έλληνες της Μακεδονίας και ο κίνδυνος, ενδεχομένως, που
ενείχαν τα θέματα εξωτερικής πολιτικής οδήγησαν την ελληνική κυβέρνηση
σε παραίτηση τον Ιούλιο του 1909. 191
Στο μεσοδιάστημα γράφτηκε στην Κωνσταντινούπολη μία ακόμη
σελίδα της νεοτουρκικής πολιτείας. Τον Απρίλιο εκδηλώθηκε
αντεπαναστατικό κίνημα κατά των Νεοτούρκων, το οποίο είχε αντίθετα
αποτελέσματα, οδηγώντας στην εκθρόνιση, την οριστική απομάκρυνση του
σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ και την αντικατάστασή του από τον Μεχμέτ Ρεσάτ
(Mehmet Reşat), ο οποίος, άβουλος ων, λειτούργησε ως υποχείριο του
Κ.Ε.Π. 192 Με αφορμή το πολιτικοστρατιωτικό πραξικόπημα του Απριλίου
στα ανάκτορα του Γιλδίζ (Yildiz), το Κ.Ε.Π. ξεκίνησε απηνείς διώξεις κατά
του ελληνισμού. Από το Γενικό Προξενείο στη Θεσσαλονίκη αποστέλλονταν
καθημερινά επιστολές και τηλεγραφήματα τόσο προς το Υπουργείο των
Εξωτερικών όσο και προς την Π.Ο., ζητώντας προστασία από τις τουρκικές
βιαιότητες. Σε μία από αυτές, η οποία απευθυνόταν προς τον Παναγιώτη
Δαγκλή, προξενικός υπάλληλος επιχειρούσε να θέσει τα νέα δεδομένα που
δημιουργούσε το αντεπαναστατικό κίνημα. Σύμφωνα με τα όσα υποστήριζε,

191 Ασπρέας, ό.π., σ. 97-8. Τον Γεώργιο Θεοτόκη διαδέχθηκε η κυβέρνηση του Δημητρίου
Ράλλη η οποία ανατράπηκε από τον «Στρατιωτικό Σύνδεσμο» και το προνουντσιαμέντο της
15ης Αυγούστου του ίδιου έτους.
192 Α. Χ. Χαμουδόπουλος, Η Νεωτέρα Φιλική Εταιρεία (Άγνωστοι σελίδες της εθνικής μας

ιστορίας). Ίων Δραγούμης – Αθ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης – Γ. Μπούσιος, Αθήνα: Ν. Δ. Τσαΐλα,


1945, σ. 34-5. Για μία ενδελεχή περιγραφή των γεγονότων που οδήγησαν στο
πολιτικοστρατιωτικό πραξικόπημα του Απριλίου και τις διαρκούντος αυτού εξελίξεις βλ.
επίσης Victor R. Swenson, “The Military Rising in Istanbul 1909”, Journal of
Contemporary History, 5.4 (1970), 171-84 και Pears, ό.π., σ. 284 κ.ε.

- 97 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ 

οι Νεότουρκοι είχαν σχηματίσει την πεποίθηση ότι οι Έλληνες ήταν


άσπονδοι εχθροί του συντάγματος και επιφανή τους στελέχη ισχυρίζονταν
ότι θα κατεδίωκαν αμείλικτα το ελληνικό στοιχείο για τους εξής λόγους:
…Διότι άπαντες οι Έλληνες Βουλευταί εν τη Τουρκική Βουλή
επετέθησαν σφοδρώς εναντίον του Κομιτάτου ευθύς εξαρχής. Διότι ο
τύπος της τε ελευθέρας και δούλης Ελλάδος εκήρυξε πόλεμον
εναντίον των. Διότι οι Φιλελεύθεροι, οι φυσικοί αυτών εχθροί,
συμπράττουσι μετά των πλείστων Ελλήνων Βουλευτών, μάλιστα
υλικώς και παρά του Ελληνικού Κράτους […]Διότι οι Νεότουρκοι
ηθέλησαν να έλθωσιν εις συνεννόησιν μετά των ημετέρων δυστυχώς
όμως δεν κατορθώθη τούτο, αφ’ ενός μεν διότι οι Έλληνες Βουλευταί
δεν έρχονται εις ουδένα συγχρωτισμόν μετά των Νεοτούρκων ουδέ
ευρίσκονται εις συνεννόησιν τινα μεταξύ των προς οιανδήποτε κοινήν
ενέργειαν, αφ’ ετέρου δε οι Νεότουρκοι δεν γνωρίζουσι τουλάχιστον
τινα των εν τη ημετέρα Πρεσβεία, όπως συνεννοηθώσι μετ’ αυτού ή
απ’ ευθείας ή μέσω τρίτων ως τούτο γίγνεται εν Θεσσαλονίκη, ένθα
ομολογούσιν ευχαρίστως, ότι το ελληνικόν στοιχείον διευθύνεται υπό
του Ελληνικού Προξενείου. […]Πάντως οι Νεότουρκοι παρά τας
σωβινιστικάς αυτών ιδέας επιζητούσι μετά των ημετέρων σύμπραξιν
εκ συμφέροντος και υπολογισμού του τελικού κατ’ αυτούς κέρδους,
ουχ’ ήττον δεν δύναταί τις ν’ αρνηθή, ότι επιτυγχανομένης τοιαύτης
τινός συμπράξεως καθίσταται ίσως ευχερής η ευνοϊκή λύσις
ζωτικοτάτων διά τον Ελληνισμόν ζητημάτων και επί τάπητος τιθεμένων
ήδη ως το των Εκκλησιών, στρατολογίας, κλπ., ων η λύσις άλλως πως
δεν διαφαίνεται ότι θα είναι ευνοϊκή δι’ ημάς. 193
Η έκθεση αυτή που έφυγε από το Ειδικό Γραφείο του Προξενείου
προς την Π.Ο. φαίνεται να αποδίδει το μένος των Νεοτούρκων έναντι των
Ελλήνων στην κριτική στάση που τηρούσε η ελληνική κοινοβουλευτική
ομάδα μέσα στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο τους τρεις προηγούμενους μήνες.
Επίσης, στην διαφαινόμενη προσέγγιση με τη φιλελεύθερη αντιπολιτευτική
μερίδα του Σαμπαχεντίν, η οποία αποτελούσε από το Σεπτέμβριο του
προηγούμενου έτους πολιτικό εχθρό για το Κ.Ε.Π. το μένος των οπαδών του
Κ.Ε.Π. κατά των Ελλήνων μεγάλωσε, όταν ο ίδιος ο Σαμπαχεντίν, κατόπιν
συνεννόησης με την ελληνική κυβέρνηση του Θεοτόκη, κατάφερε να
συνάψει δάνειο από την ελληνική Εθνική Τράπεζα. 194 Το γεγονός ότι η
κατάσταση ήταν αδιέξοδη για το ελληνικό Προξενείο, αυτό προέκυπτε

193 Αντίγραφα από το Αρχείο Παναγιώτη Δαγκλή, 1908-1909, Ι.Μ.Χ.Α./Ζ/Φακ. 17/ Έγγρ.
Α-344 [Εκθέσεις Προξενείου Θεσσαλονίκης (1908-1909)], «Έκθεσις περί του εν Τουρκία
πολιτικοστρατιωτικού πραξικοπήματος της 31ης Μαρτίου», αχρονολόγητη, Γενικό Προξενείο
προς Δαγκλή. Βλ. επίσης Δαγκλής, ό.π., σ. 370-2, όπου σε άλλη επιστολή του προξενικού
υπαλλήλου Γ. Μαρά (Λοχαγός Πεζικού Μαστραπάς) προς τον Δαγκλή, υποστηρίζεται
ξεκάθαρα η άποψη ότι οι Νεότουρκοι θεωρούσαν τους Έλληνες βουλευτές υποκινητές του
πραξικοπήματος.
194 Δαγκλής, ό.π., σ. 370.

- 98 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ 

ξεκάθαρα από τις διαπιστώσεις του Ειδικού Γραφείου, το οποίο συν τοις
άλλοις επεσήμαινε την αναγκαιότητα η απουσία ενιαίου πολιτικού
σχεδιασμού να αντικατασταθεί από σαφή πολιτική πρόταση για το μέλλον,
προκειμένου να εξέλθει η ελληνική πλευρά από το τέλμα στο οποίο είχε
περιπέσει. 195
Παράλληλα, η ισχυρή παρουσία του Κ.Ε.Π. στο βιλαέτι
Θεσσαλονίκης επιβεβαιώθηκε κι από ένα ακόμη εκλογικό συμβάν. Στις 25
Ιανουαρίου 1909 διεξήχθησαν οι εκλογές για την ανάδειξη των 4
αντιπροσώπων στο επαρχιακό συμβούλιο. Οι επαρχιακές αρχαιρεσίες
έφεραν και πάλι νικητές 2 οπαδούς του Κ.Ε.Π., τους Οσμάν Σαΐντ (Osman
Said) μπέη και Χατζή Μουστά (Hadji Musta) εφέντη, ο δεύτερος εκ των
οποίων υπήρξε πρώην μουφτής στη Γευγελή και υποψήφιος βουλευτής
κατά τις εκλογές του 1908. Οι λοιποί 2 που εξελέγησαν ήταν οι Χρίστο
Τέντσεφ (Christo Tentchev), Βούλγαρος γιατρός από το Κιλκίς και ο
Γεώργιος Τουρπάλης, ιδιοκτήτης εργοστασίου υφασμάτων στη Νάουσσα. 196
Σε γενικές γραμμές εκείνο που πρέπει να επισημανθεί είναι η αλήθεια του
Φάρου της Θεσσαλονίκης, όταν από το πρωτοσέλιδο της 21ης Δεκεμβρίου
1908 θεωρούσε ότι τίποτε δε θα μπορούσε να αλλάξει την κατάσταση των
λαών της Μακεδονίας, εάν στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο δεν λαμβάνονταν
τολμηρά μέτρα για την εδραίωση πραγματικής ισοπολιτείας. 197
Το μένος με το οποίο κατεστάλη το κίνημα των αντεπαναστατών του
Απριλίου 1909 αποτέλεσε τη λυδία λίθο στη δημιουργία αντίπαλου δέους
ενάντια στο Κ.Ε.Π. Σωρεία αντιπολιτευόμενων κομμάτων γεννήθηκαν. 198
Μερικούς μήνες μετά, το καλοκαίρι του ίδιου έτους, η σύσταση πολιτικής
οργάνωσης στη Θεσσαλονίκη γύρω από την οποία συσπειρώθηκαν οι
εργατικές οργανώσεις και τα συνδικάτα καθώς και μεγάλο τμήμα του
εβραϊκού πληθυσμού της πόλης έδωσε διέξοδο στη συνδικαλιστική και την
εν γένει σοσιαλιστική δραστηριότητα. Επρόκειτο για τη «Σοσιαλιστική

195 Ενδιαφέρον παρουσιάζει η τελευταία παράγραφος της έκθεσης αυτής, η οποία σκόπιμο

είναι να παρατεθεί εδώ αυτούσια: «Το καιροσκοπείν εν Τουρκία σημαίνει αντιπολιτεύεσθαι


τους επικρατούντας, ένεκεν του φύσει υπόπτου χαρακτήρος των Τούρκων, συνεπώς ανάγκη
συνταυτισθή η τύχη του Ελληνικού στοιχείου προς εκείνην μιας των μεγάλων πολιτικών
μερίδων των Νεοτούρκων η Απολυταρχικών, λαμβανομένου υπ’ όψιν ότι και αν μετά τινα
χρόνον υπερισχύση η αντίθετος μερίς εκείνης μεθ’ ης θα συνεργασθή το Ελληνικόν
στοιχείον, ευκόλως και μετά ταύτης υπό στοιχείου πολυαρίθμου οίον το ημέτερον».
196 F.O./P.R.O., 195/2328, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 26 Ιανουαρίου 1909, Νο 1,

ff. 100r-101v.
197 Φάρος της Θεσσαλονίκης, 8 Δεκεμβρίου 1908.
198 Αναλυτικά για την ίδρυση των κομματικών αυτών φορέων βλ. στο επόμενο υποκεφάλαιο.

- 99 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ 

Εργατική Ομοσπονδία Θεσσαλονίκης», τη γνωστή «Φεντερασιόν»,


επικεφαλής της οποίας τέθηκε ο εβραϊκής καταγωγής Αβραάμ
Μπεναρόγια. 199 Η ίδρυση της «Φεντερασιόν» επρόκειτο να διαδραματίσει
σημαντικό ρόλο στον προσδιορισμό των κομματικών συσχετισμών τα
επόμενα έτη μέχρι και τη διενέργεια των επόμενων βουλευτικών εκλογών.
Και ενώ με την αποτυχία της αντεπανάστασης του Απριλίου λυνόταν
στρατιωτικά και μάλιστα οριστικά το πολιτειακό ζήτημα στην καρδιά της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Θεσσαλονίκη ερχόταν και πάλι στο
προσκήνιο με το τρίτο ετήσιο συνέδριο του Κ.Ε.Π. να λαμβάνει χώρα τον
Οκτώβριο του 1910 και στο οποίο ελήφθησαν αποφάσεις σημαντικές για τη
συνέχιση ή μη των συνθηκών στις οποίες διαβιούσαν οι εθνότητες στη
Μακεδονία. Στο συνέδριο του Κ.Ε.Π., για το οποίο σημαντικότατες
πληροφορίες παρέχει η Νέα Αλήθεια στο φύλλο της 16ης Δεκεμβρίου,
αποφασίστηκε
…Εν γένει ο περιορισμός του σχηματισμού άλλων πολιτικών
κομιτάτων και ομάδων, πλην του "Προοδευτικού" καθόσον τα
κόμματα ταύτα θα προκαλέσουν την πολιτικήν αποσύνθεσιν, […]η
υποστήριξις και διάδοσις του πανισλαμισμού, ιδίως διά δύο λόγους:
α) θρησκευτικούς και εθνικούς, πηγάζοντος εκ του ιστορικού ρόλου
του ισλαμισμού, β) καθαρώς πολιτικούς, […]να υποστηριχθή δι’ όλων
των μέσων ο εναντίον της Ελλάδος εμπορικός και ναυτιλιακός
αποκλεισμός, 200 ως μόνον μέσον να παραιτηθή η Ελλάς των βλέψεών

199 Άκης Αποστολίδης, Αλέκος Δάγκας, Κώστας Παπαδόπουλος, Κώστας Παπαθανασίου,


Ντίνος Χαραλαμπίδης, Γιώργος Χορταρέας, Η Σοσιαλιστική οργάνωση «Φεντερασιόν»
Θεσσαλονίκης 1909-1918. Ζητήματα γύρω από τη δράση της, Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών,
Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 1989, σ. 39-44. Στη «Φεντερασιόν» ενσωματώθηκε κι η ομάδα των
Βούλγαρων αναρχοφιλελεύθερων των Άγγελ Τόμωφ, Πάβελ Ντελιράντεφ (Pavel Ntelirandev)
και Νικόλα Χαρλακώφ, σύντομα δε προσχώρησε και ο Ντίμιταρ Βλαχώφ, επικεφαλής του
βουλγαρικού Ε.Ο.Κ. και εκλεγμένος βουλευτής στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο. Οι
αναρχοφιλελεύθεροι αποτελούσαν τμήμα της βουλγαρικής σοσιαλδημοκρατίας μέχρι και το
1905, πρεσβεύοντας την ένωση όλων των σοσιαλδημοκρατικών τάσεων κατόπιν ιδεολογικού
συμβιβασμού.
200 Η Ελλάδα τελούσε υπό καθεστώς διαδοχικών εμπορικών και ναυτιλιακών αποκλεισμών

από τους Νεότουρκους ήδη από τον Αύγουστο του 1909 με δυσβάσταχτες οικονομικές
επιπτώσεις στην εμπορική δραστηριότητα στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Βλ. σχετικά B. C.
Gounaris, Steam over Macedonia, 1870-1912. Socio-Economic Change and the Railway
Factor, Boulder: East European Monographs, 1993, σ. 228-9 και Χοτζίδης, ό.π., 275. Το
μποϋκοτάζ συνεχίστηκε, με μία διακοπή από το Σεπτέμβριο του ίδιου έτους μέχρι και τον
Ιούνιο του 1910, σε μεγαλύτερη κλίμακα έως και το Νοέμβριο του 1911, οπότε ζητήματα
εξωτερικής απειλής οδήγησαν το Κ.Ε.Π. στην υιοθέτηση πιο μετριοπαθούς στάσης, βλ.
σχετικά Χοτζίδης, ό.π., 278-82. Σε χειρόγραφη προκήρυξη που βρέθηκε τοιχοκολλημένη σε
διάφορα μέρη στη Θεσσαλονίκη, τον Ιούνιο 1910, οπότε και εντάθηκε το μποϋκοτάζ, το
Κ.Ε.Π. συνέδεε το σκληρό αυτό οικονομικό μέτρο με την προσπάθεια οποιουδήποτε να
αποσπάσει τμήματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, φωτογραφίζοντας το ελληνικό Βασίλειο
αναφορικά με το ζήτημα της Κρήτης. Η διατύπωση είχε ως εξής: «Ειδοποιούμεν όλον τον
κόσμον ότι θα εξορύξωμεν τους οφθαλμούς και θα κόψωμεν τας χείρας εκείνων, οι οποίοι θ’
αποπειραθώσι ν’ αρπάσουσι σπιθαμήν του οθωμανικού εδάφους. Αποφασίσαμεν ήδη να
κηρύξομεν τον εμπορικόν πόλεμον εναντίον όλων των υπό ελληνικήν σημαίαν ατμοπλοίων

- 100 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ 

της επί της Κρήτης και να λυθή το κρητικόν υπέρ της Τουρκίας,
[…]όσον αφορά τους πρόσφυγας να εξακολουθήση η πρόσκλησις
αυτών, διότι μόνον διά της πολιτικής ταύτης δύναται να δημιουργηθή
αριθμητική υπεροχή του μουσουλμανικού πληθυσμού της
Μακεδονίας και να εξασφαλισθή η οθωμανική κυριαρχία επί τας
επαρχίας ταύτης, […]πλήρης και άμεσος αφοπλισμός των
χριστιανικών εθνοτήτων της Μακεδονίας, […]καταστολή πάσης τάσεως
προς εθνικήν αυθυπαρξίαν […]και βαθμιαία αφαίρεσις των αρχαίων
Εθνικών προνομίων και υπαγωγή των διαφόρων εθνικοτήτων υπό
κοινόν κυβερνητικόν παρονομαστήν, […]κατά το δυνατόν
περιορισμός της ιδρύσεως νέων μη μουσουλμανικών σχολείων και
επιβολή εις τα ήδη υπάρχοντα τοιαύτα της εκμαθήσεως της
τουρκικής γλώσσης… 201
Μέχρι και τον επόμενο Οκτώβριο, οπότε και διεξήχθη το τέταρτο και
τελευταίο συνέδριο του Κ.Ε.Π., στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης διαδραματίστηκαν
τραγικές σκηνές, απόρροια της σκληρής πολιτικής των Νεοτούρκων. Την
κατάσταση περιέγραφε αναλυτικά ο αντικαταστάτης του Βρετανού προξένου
στη Θεσσαλονίκη James Morgan σε μνημόνιο που απέστειλε στον Lowther
για την πληθώρα των δυσχερειών. Η οικονομική κατάρρευση που
προκαλούσε για δύο σχεδόν χρόνια το μποϋκοτάζ που είχε επιβάλει το
Κ.Ε.Π. στα ελληνικά προϊόντα στο λιμάνι της πόλης και οι ειδικότερες
επιπτώσεις που επέρχονταν στο τοπικό εμπόριο, το ξέσπασμα κρουσμάτων
χολέρας στο βιλαέτι, η διαφθορά της νεοτουρκικής επαρχιακής διοίκησης
και η νέα απειλή που εμφανιζόταν στον ορίζοντα, το ζήτημα της
Τριπολίτιδας, που είχε οδηγήσει στα άκρα τις σχέσεις Ιταλίας-Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας ήταν ορισμένες μόνο από τις συνιστώσες. 202 Η γενική
δυσαρέσκεια στους κόλπους των μιλέτ που στρεφόταν ευθέως πια απέναντι
στο Κ.Ε.Π., ανάγκαζε τον Morgan να εκφράσει την άποψη ότι μόνο η
διάλυση του Κοινοβουλίου και του Νεοτουρκικού Κομιτάτου και η
ενθρόνιση ενός σουλτάνου ισχυρού αλλά και διαλλακτικού θα μπορούσε να
σταματήσει τον κατήφορο της Αυτοκρατορίας. Την εχθρική ενάντια στο
Κ.Ε.Π. διάθεση ενίσχυε ακόμη περισσότερο ο μηνιαίος απολογισμός των

και των εξ Ελλάδος εμπορευμάτων, αλλά τούτο δεν αρκεί. Ας διακόψωμεν πάσαν σχέσιν μεθ’
όλων των Ελλήνων Οθωμανών, […]των οποίων αι σκέψεις στρέφονται προς την Ελλάδα.
Αναμένομεν την νέαν ταύτην απόδειξιν του πατριωτισμού παρά των κατοίκων της
Θεσσαλονίκης». Η προκήρυξη δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Σάλπιγξ της Μυτιλήνης στο
φύλλο της 17ης Ιουνίου 1910, βλ. σχετικά Χρήστος Σ. Παπαδημητρίου, «Η Μακεδονία το
1910 μέσα από τις σελίδες της εφημερίδας "Σάλπιγξ" της Μυτιλήνης», στο Β. Γ.
Σαμπανόπουλος (επιμ.), Η Νεότερη Ιστορία της Θεσσαλονίκης και ο Τύπος, Θεσσαλονίκη:
Κ.Ι.Θ.-Πολιτιστικό Κέντρο Βορείου Ελλάδος Εθνικής Τραπέζης Ελλάδος, 1993, σ. 188.
201 Νέα Αλήθεια, 16 Δεκεμβρίου 1910.
202 F.O./P.R.O., 195/2382, Morgan προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 28 Σεπτεμβρίου 1911,

Νο 49, ff. 257r-264v.

- 101 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ 

πολιτικών εγκλημάτων κάτω από την πίεση της Νεοτουρκικής Επιτροπής.


Με βάση τους ισχυρισμούς του Lamb, το εθνοτικό στοιχείο που ήταν
περισσότερο εκτεθειμένο στις βίαιες επιθέσεις του Κ.Ε.Π. ήταν οι
Έλληνες. 203 Όταν στις 10 Οκτωβρίου 1911 ολοκληρωνόταν το συνέδριο του
Κ.Ε.Π. στη Θεσσαλονίκη, υπό τη βαριά σκιά του ιταλοτουρκικού πολέμου,
οι αποσχιστικές τάσεις που εμφανίστηκαν στους κόλπους του Νεοτουρκικού
Κομιτάτου και η ενίσχυση των αντιπολιτευτικών του ομάδων ήταν συνέπεια
της πολιτικής του. 204
Από το σημείο αυτό κι εξής, η αντιεθνοτική πολιτική του Κ.Ε.Π.
οδήγησε σταδιακά στην προσέγγιση των χριστιανών της Αυτοκρατορίας,
αφού έγινε αντιληπτό ότι δεν θα μπορούσε να βρεθεί συμβιβαστική λύση
για μία ειρηνική συμβίωση. Η προσέγγιση αυτή, η οποία ξεκίνησε έπειτα
από πρωτοβουλία της ομάδας των Ελλήνων βουλευτών, προοδευτικά
μετέβαλε τους συσχετισμούς των πολιτικών δυνάμεων και δημιούργησε
αντίπαλο δέος. Πολύ περισσότερο από την από κοινού επιχείρηση για μια
αλλαγή στο εκλογικοπολιτικό σκηνικό, οι βολιδοσκοπήσεις των χριστιανικών
εθνοτήτων ενίσχυσαν τη δημιουργία των προϋποθέσεων εκείνων για την
πρωτοβουλία αποφασιστικής στρατιωτικής παρέμβασης και τη διεξαγωγή
των Βαλκανικών Πολέμων.

203 F.O./P.R.O., 195/2382, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 14 Νοεμβρίου 1911, Νο


95, ff. 419r-421v. Η βιαιότερη πολιτική δολοφονία, η οποία αποδιδόταν στο τοπικό
Νεοτουρκικό Κομιτάτο ήταν αυτή του επισκόπου Γρεβενών. Πέραν τούτου από τις επτά
θανάσιμες επιθέσεις κατά του ελληνικού στοιχείου στον καζά του Λαγκαδά, οι έξι παρέμεναν
αγνώστου θύτη.
204 F.O./P.R.O., 195/2382, Morgan προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 11 Οκτωβρίου 1911, Νο

83, ff. 322r-324r.

- 102 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ 

IV.ΙΙ Κοινοβουλευτικές κι άλλες αντιπαραθέσεις

Εν τω μεταξύ, με την ελληνική κυβερνητική αλλαγή του Ιουλίου και


την άνοδο στον πρωθυπουργικό θώκο του Ράλλη, αδράνησε ουσιαστικά η
δράση της Π.Ο., δεδομένου ότι η πολιτική του Ράλλη ήταν εντελώς
διαφορετική από αυτή του προκατόχου του. Το βάρος για να
εκπροσωπηθούν τα ελληνικά δίκαια στη Μακεδονία ήταν φανερό ότι έπεφτε
στους ώμους αφενός των Ελλήνων αντιπροσώπων της Μακεδονίας στο
Οθωμανικό Κοινοβούλιο, οι οποίοι συσπειρωμένοι στην πλειοψηφία τους
γύρω από τον Π.Σ. επρόκειτο να δώσουν σκληρή μάχη τα επόμενα έτη,
αφετέρου δε στην Ο.Κ. Τον Απρίλιο του 1910 η Ο.Κ. προέβη στην ίδρυση
του επίσημου δημοσιογραφικού της οργάνου, της εβδομαδιαίας εφημερίδας
Πολιτική Επιθεώρησις (στο εξής Π.Ε.), η οποία εκ γενετής άρχισε να
καταφέρεται εναντίον της κοινοβουλευτικής γραμμής του Κ.Ε.Π. 205
Με μοναδικό πια πόλο έλξης και μέσο άσκησης ισχυρής πίεσης την
Ο.Κ. και το Οθωμανικό Κοινοβούλιο η ελληνική κοινοβουλευτική ομάδα
παρουσίασε μια μοναδική συσπείρωση. Οργανωμένη γύρω από τον Π.Σ.
επικεφαλής του οποίου τέθηκε εξαρχής ο Γεώργιος Μπούσιος και
αξιοποιώντας πλέον τη ρητορική που αναπτυσσόταν στην Π.Ε. επιδόθηκε σε
μία δίχως προηγούμενο πολεμική κατά του Κ.Ε.Π. Μέχρι τον Αύγουστο του
1910 το Κ.Ε.Π., με την εκτεταμένη του πλειοψηφία, είχε περάσει τον
ενάμιση και πλέον χρόνο που το Κοινοβούλιο ήταν εν δράσει σειρά
νομοσχεδίων, το πνεύμα των οποίων έπληττε κατάφορα τις εθνότητες της
Αυτοκρατορίας. 206 Τον ίδιο μήνα επιτροπή από τους Χαρίσιο Βαμβακά
(βουλευτή Κοζάνης και Γρεβενών), Κ. Κωνσταντινίδη (βουλευτή
Κωνσταντινούπολης), Σ. Ναρλή (βουλευτή Καλλιπόλεως), Δημήτριο Δίγκα
(βουλευτή Σερρών) και Γεώργιο Χωναίο (βουλευτή Θεσσαλονίκης) επέδωσε
στο μεγάλο βεζίρη ένα υπόμνημα. 207 Το κείμενο είχε συνταχθεί από τον

205 Ιδιοκτήτης της Πολιτικής Επιθεώρησης ήταν ο Γ. Θεοχαρείδης και διευθυντής ο Γεώργιος

Μπούσιος, εκλεγμένος βουλευτής Κοζάνης και Γρεβενών. Ο Σουλιώτης-Νικολαΐδης και


αρκετοί Έλληνες βουλευτές, όπως ο Δημήτριος Δίγκας, υπήρξαν πολυγραφότατοι στην
εφημερίδα, με καυστικότατα άρθρα για την πολιτική του Κ.Ε.Π.
206 Ορισμένα από τα νομοσχέδια τα οποία έφερε προς ψήφιση η κυβερνητική ομάδα του

Κ.Ε.Π. ήταν εκτός των άλλων τα «περί αλητών», «απεργιών», «συλλαλητηρίων», «σωματείων»,
«τύπου και τυπογραφείων», «διοργανισμού των δημοσίων υπηρεσιών διά της απομακρύνσεως
των υπεραρίθμων υπαλλήλων», «εξισώσεως των βαθμών εν τω στρατώ και διαρρυθμίσεως του
ορίου ηλικίας και των συντάξεων στρατιωτικών τε και πολιτικών υπαλλήλων» κ.ά.
207 Ο Χαρίσιος Βαμβακάς εκλέχθηκε το Δεκέμβριο του 1909 στη θέση του παραιτηθέντος το

καλοκαίρι του ίδιου έτους Κωνσταντίνου Δρίζη.

- 103 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ 

Σουλιώτη-Νικολαΐδη και έφερε την υπογραφή του συνόλου σχεδόν των


Ελλήνων βουλευτών. Στο μετεκλογικό αυτό ελληνικό μανιφέστο, σύσσωμος
ο ελληνικός κοινοβουλευτικός κόσμος της Οθωμανικής Βουλής, διά χειρός
Σουλιώτη, εξέφραζε το σκεπτικισμό του για τη δημοκρατικότητα των
συνταγματικών θεσμών, την αποδοτικότητα των κοινοβουλευτικών
διαδικασιών, πρωτίστως δε για το ανελεύθερο καθεστώς υπό το οποίο είχαν
διεξαχθεί οι προηγούμενες εκλογές. Αναφορικά με το τελευταίο αυτό
ζήτημα, οι Έλληνες βουλευτές έκριναν σκόπιμο να επαναφέρουν στο
προσκήνιο το θέμα του εκλογικού νόμου και να επιδιώξουν ό,τι δεν είχε
καταφέρει δύο χρόνια πριν, τον Αύγουστο του 1908, η ελληνική κοινότητα
Θεσσαλονίκης με το δικό της υπόμνημα. Στο σημείο 1 των παρατηρήσεών
της απέναντι στα πεπραγμένα της νεοτουρκικής πολιτείας, η ελληνική
κοινοβουλευτική επιτροπή έθετε το ζήτημα ως εξής:
Κατά τας εκλογάς η Κυβέρνησις δεν περιεφρούρησε προσηκόντως την
ελευθερίαν της ψήφου του λαού, επέτρεψε δε εις όργανα της
εξουσίας, ίνα, χρησιμοποιούντα την εκ της ιδιότητός των δύναμιν,
μετατρέψωσι τ’ αποτελέσματα των εκλογών κατά το δοκούν αυτοίς ή
κατά τας υποδείξεις έξωθεν ανευθύνων κύκλων. Ούτω κατήντησεν, ίνα
ο αριθμός των εκλεγέντων Ελλήνων βουλευτών ελαττωθή, πολλαί δε
εκλογικαί περιφέρειαι μη αντιπροσωπευθώσιν ως εδικαιούντο και
ήθελον. 208
Κι ενώ το ζήτημα είχε τεθεί κατά τον ανωτέρω τρόπο, στο σημείο 3 των
προτάσεων-αλλαγών η επιτροπή απαιτούσε:
Να ψηφισθή εκλογικός νόμος καθιερών την καθολικήν ψηφοφορίαν
και το εκλογικόν σύστημα της αθροιστικής ψήφου (Vote Accumulé)
ως εξασφαλίζον το δυνατόν της αναλόγου εκπροσωπήσεως όλων των
Εθνοτήτων εις τε την Εθνικήν Αντιπροσωπείαν και εις όλα τα τοπικά,
διοικητικά και δημαρχιακά συμβούλια.
Το ελληνικό υπόμνημα, το οποίο έθετε το θέμα του εκλογικού νόμου μέσα
σε πολλά άλλα ζητήματα αμφισβητώντας ευθέως τα εκλογικά αποτελέσματα
του 1908, έμεινε αναπάντητο από τη νεοτουρκική κυβέρνηση του Χακκή
(Hakki) πασά για αρκετούς μήνες έως ότου, έπειτα από διαδοχικές
επερωτήσεις των Ελλήνων βουλευτών, ο μεγάλος βεζίρης εξωθήθηκε να
δώσει την απάντηση, ότι κανένα από τα αιτήματα της ελληνικής επιτροπής
208 Για το ελληνικό υπόμνημα των Ελλήνων βουλευτών βλ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης,
Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως, σ. 112-7. Προκειμένου για τη γαλλική εκδοχή του,
δεδομένου ότι το υπόμνημα δημοσιεύτηκε σε πολλές ξενόγλωσσες εφημερίδες αποσπώντας
θετικές κριτικές, βλ. Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Αθανασίου Σουλιώτη-Νικολαΐδη, φάκ.
9 "Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως" ("Παραλειπόμενα Β΄"), υποφάκ. 9/ΙΙΙ, 3 [φύλλα
εφημερίδων: Πολιτική Επιθεώρισις, Ισοπολιτεία, Πρόοδος (1910-1911)], Πολιτική
Επιθεώρησις, 22 Αυγούστου 1910.

- 104 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ 

δεν επρόκειτο να γίνει δεκτό. Στον στείρο αρνητισμό που εξέπεμπε η


κυβερνώσα παράταξη αντέδρασε ο βουλευτής Κωνσταντινούπολης Π.
Κοσμίδης σημειώνοντας με έμφαση ότι: «Απορρίπτετε τώρα τα αιτήματα
ταύτα, διότι σας υποβάλλονται ένδον. Δεν θα παρέλθουν όμως εξ μήνες και
τα αυτά αιτήματα θα σας υποβληθούν έξωθεν. Δεν γνωρίζω τι θα πράξετε
τότε», προοιωνιζόμενος τινί τρόπω τη διαβαλκανική συνεννόηση και τα
γεγονότα των Βαλκανικών Πολέμων. 209
Τον Ιανουάριο του 1911, ως προϊόν της κυβερνητικής πολιτικής και
της αντιεθνοτικής τακτικής του Κ.Ε.Π. στις ευρωπαϊκές επαρχίες της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προέκυψε η προσέγγιση των Ελλήνων και των
Βουλγάρων βουλευτών, έπειτα από πρόσκληση της ελληνικής πλευράς να
παρακαθίσουν στο ίδιο τραπέζι για την κοπή της πρωτοχρονιάτικης πίτας
των χριστιανών βουλευτών. 210 Στη συγκέντρωση παραβρέθηκαν όλοι σχεδόν
οι χριστιανοί βουλευτές, Έλληνες, Βούλγαροι, Αρμένιοι, Σέρβοι, ακόμη και
Άραβες χριστιανοί, συμπεριλαμβανομένων των Ελλήνων Χωναίου, Άρτα και
Δίγκα και των Βουλγάρων Ντάλτσεφ και Βλαχώφ από το βιλαέτι
Θεσσαλονίκης, εκ των οποίων ο δεύτερος είχε στο μεταξύ προσχωρήσει στη
«Φεντερασιόν» τον Αύγουστο του 1910 και την εκπροσωπούσε επίσημα στο
Οθωμανικό Κοινοβούλιο. 211 Η κίνηση αυτή αποτέλεσε το πρώτο βήμα για
την περαιτέρω συνεργασία των δύο μερών, ενώ δέχθηκε τη στυγνή κριτική
του Κ.Ε.Π., των κοινοβουλευτικών του εκπροσώπων και των φίλα
προσκείμενων εφημερίδων, που ως δημοσιογραφικά του όργανα εξαπέλυσαν
ευρεία επίθεση. Δείγματα της καυστικότατης, πολλές φορές κακόβουλης
κριτικής που δέχθηκε η συνάντηση Ελλήνων και Βουλγάρων βουλευτών
από το νεοτουρκικό Τύπο έδινε η Νέα Αλήθεια, επιχειρώντας παράλληλα να
αποκρούσει τη νεοτουρκική χλεύη παραπέμποντας στην τακτική του Κ.Ε.Π.

209 Α. Χ. Χαμουδόπουλος, Ελληνισμός και Νεότουρκοι: Εθνική δράσις του υπόδουλου


Ελληνισμού κατά την νεοτουρκική περίοδον 1908-1912, Θεσσαλονίκη: Αφοί Μπέρου, 1926,
σ. 24-5.
210 Νέα Αλήθεια, 11 Ιανουαρίου 1911.
211 Το βουλγαρικό Ε.Ο.Κ., επικεφαλής του οποίου είχε τεθεί ο Βλαχώφ είχε αποδυναμωθεί

πλήρως κατά τη διάρκεια του έτους 1909 και διαλύθηκε οριστικά το 1910. Παρά το γεγονός
ότι στο ιδρυτικό συνέδριο του κόμματός του, το φθινόπωρο του 1908, είχε ταχθεί υπέρ της
σύμπραξης με το Κ.Ε.Π. και κατόρθωσε με τον τρόπο αυτό να εκλεγεί βουλευτής, με την
προσχώρησή του στη «Φεντερασιόν» άλλαξε συλλήβδην πολιτική στάση κι έγινε από τους
σκληροπυρηνικότερους επικριτές του Κ.Ε.Π. Βλ. σχετικά Άκης Αποστολίδης, Αλέκος
Δάγκας, Κώστας Παπαδόπουλος, Κώστας Παπαθανασίου, Ντίνος Χαραλαμπίδης, Γιώργος
Χορταρέας, ό.π., σ. 64-5 και 76.

- 105 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ 

να θέτει σε συγκρουσιακή πορεία τις εθνότητες της Μακεδονίας. 212 Η


τακτική αυτή, παρά την απομόνωση στην οποία είχε οδηγήσει τις εθνότητες,
είχε προκαλέσει αυτή την προσέγγιση σχεδόν νομοτελειακά.
Κατά τη διάρκεια του 1911 υπήρξαν σαφείς ενδείξεις ότι το έδαφος
ήταν πρόσφορο για μία ελληνοβουλγαρική προσέγγιση. Στον ελλαδικό
μητροπολιτικό χώρο, η πρώτη κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου που
προέκυψε από τις εκλογές του 1910, διαδέχτηκε την κυβερνητική αστάθεια
που δημιούργησε η παραίτηση της κυβέρνησης Γεωργίου Θεοτόκη. Τους
πρώτους μήνες του 1911 ο Βενιζέλος ήρθε σε μία πρώτη μυστική
επικοινωνία με τον Βούλγαρο ομόλογό του Ιβάν Γκέσωφ (Ivan Geshov), ενώ
τον Απρίλιο ακολούθησε επίσκεψη του Διαδόχου της Βουλγαρίας στον
Οικουμενικό Πατριάρχη Ιωακείμ Γ´. Η κυοφορούμενη συνεργασία ανάμεσα
στις δύο χώρες ευοδώθηκε το Μάρτιο του 1912, όταν η κυβέρνηση
Βενιζέλου υπέβαλε στη Βουλγαρία το πρώτο σχέδιο διμερούς συμφωνίας με
σκοπό την προστασία των εθνικών δικαιωμάτων των δύο χωρών, στην
περίπτωση που η Τουρκία εξαπέλυε στρατιωτική επίθεση εναντίον της μιας
ή της άλλης. 213
Μέχρι το Νοέμβριο του ίδιου έτους η προσέγγιση των χριστιανών
βουλευτών είχε φέρει αποτελέσματα. Στο μεσοδιάστημα απόδειξη της
εξομάλυνσης των σχέσεων αποτέλεσε ένα κοινό υπόμνημα των χριστιανών
βουλευτών προς την κυβερνητική παράταξη με συγκεκριμένα αιτήματα για
ζητήματα στρατολογίας των χριστιανών και εκπαίδευσης τα οποία και πάλι
απορρίφθηκαν έπειτα από εξάμηνη αναμονή των ιδίων και αδιαφορία της
κυβέρνησης. 214 Όταν στις 23 Ιουλίου 1911 η Νεοτουρκική Επανάσταση
έκλεινε τα τρίχρονά της, ενθυμούμενη η Νέα Αλήθεια τις προσδοκίες που
είχε δημιουργήσει για τη συνταγματική θωράκιση των ατομικών και

212 Νέα Αλήθεια, 11 Ιανουαρίου 1911.


213 Για την προσέγγιση Ελλάδας-Βουλγαρίας την περίοδο αυτή μέχρι και την υπογραφή του
τελικού κειμένου το Μάιο του 1912 βλ. Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Η Ελληνική εξωτερική
πολιτική, 1900-1945, τόμ. Α´, Αθήνα: Εστία, 2003 (1η έκδ. 1992), σ. 72, του ιδίου,
«Διπλωματικές εξελίξεις στη Μακεδονία από το 1909 ως το 1912», Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΔ´, Αθήνα:
Εκδοτική Αθηνών, 1977, σ. 286-8 και Νικόλαος Βλάχος, Η συμμαχική προσέγγισις των
τεσσάρων χριστιανικών κρατών της Χερσονήσου του Αίμου κατά το έτος 1912, Θεσσαλονίκη:
Ε.Μ.Σ., 1953.
214 Για τα αιτήματα των χριστιανών βουλευτών, την πολύμηνη καθυστέρηση να συζητηθούν

στη Βουλή και την τελική απάντηση που εισέπραξαν βλ. Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο
Αθανασίου Σουλιώτη-Νικολαΐδη, φάκ. 9 "Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως" ("Παραλειπόμενα
Β΄"), υποφάκ. 9/ΙΙΙ, 3 [φύλλα εφημερίδων: Πολιτική Επιθεώρησις, Ισοπολιτεία, Πρόοδος
(1910-1911)], Ισοπολιτεία, 13-14 Νοεμβρίου 1911. Πρβλ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης, ό.π., σ.
165-71.

- 106 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ 

συλλογικών δικαιωμάτων και ελευθεριών των εθνοτήτων της Οθωμανικής


Αυτοκρατορίας αντιπαρέθετε από το πρωτοσέλιδό της:
…Κατά το τριετές όμως διάστημα του συνταγματικού βίου δεν είδομεν
ουδ’ άπαξ να πραγματοποιηθή μία έστω υπόσχεσις και διά τούτο και
σήμερον ακόμη ευρισκόμεθα εις το αυτό σημείον της αγωνίας και της
ταραχής, εις ο περιήλθομεν ευθύς μετά τας πρώτας ημέρας της
ανακηρύξεως του συντάγματος. 215
Καταλύτης, ωστόσο, σε αυτή την ώριμη απόπειρα συσπείρωσης
στάθηκε η σύμπηξη ενός νέου πολιτικού σχηματισμού από οπαδούς του
φιλελεύθερου Σαμπαχεντίν, που έμελλε να αποτελέσει το πρώτο αντίπαλο
δέος. Η πληθώρα των εσωκομματικών τριβών που αντιμετώπιζε το Κ.Ε.Π.
και η αδυναμία οργανωμένης και σαφούς αντιπολιτευτικής πρότασης
υπήρξαν καθοριστικοί παράγοντες προκειμένου να συσπειρωθούν τα
φιλελεύθερα στοιχεία της Οθωμανικής Βουλής κάτω από ένα κοινό
παρονομαστή. Για πρώτη φορά μία νέα πολιτική κίνηση είχε κομματικό
χαρακτήρα και συνοχή, σαφή πρόταση και τολμηρή αντιπολιτευτική
διάθεση απέναντι στην εθνικόφρονα και συντηρητική έτσι όπως εξελισσόταν
προϊόντος του χρόνου παράταξη του Κ.Ε.Π. Αυτός ο νέος πολιτικός
μηχανισμός που συγκέντρωσε υπό τη σκέπη του όλα τα φιλελεύθερα
στοιχεία του Κοινοβουλίου ονομάστηκε «Κόμμα της Ελευθερίας και
Συνεννόησης» (στο εξής Κ.Ε.Σ.) και έλκυσε το ενδιαφέρον όχι μόνο των
χριστιανών βουλευτών αλλά και των απογοητευμένων πρώην ενωτικών. 216 Το
νέο κόμμα είχε ιδρυτικό καταστατικό, καινοτόμο πολιτικό πρόγραμμα 71
άρθρων και στόχο του να γίνει κόμμα εξουσίας. Βάση και σκοπός του
κόμματος, έτσι όπως διατυπωνόταν στο πρώτο άρθρο της ιδρυτικής του
διακήρυξης, ήταν «…η εξασφάλισις αληθούς συνταγματικού πολιτεύματος,
η αποκατάστασις πραγματικής πολιτικής ενότητος των Οθωμανικών
στοιχείων, διατηρούντων την κοινωνικήν ύπαρξιν και φυσικήν επίδοσίν
των». 217 Σύμφωνα με τον επικεφαλής του Π.Σ. Μπούσιο και αναφορικά με
τις αλλαγές που ευαγγελιζόταν η νέα κομματική οργάνωση, η μοναδική

215 Νέα Αλήθεια, 10 Ιουλίου 1911.


216 Ζürcher, ό.π., σ. 158. Είναι χαρακτηριστική η διατύπωση που χρησιμοποιεί ο Ζürcher
αναφορικά με τη σύνθεση του νέου κομματικού φορέα: «…Επρόκειτο για ένα συνονθύλευμα
συντηρητικών και φιλελευθέρων που δεν είχαν σχεδόν τίποτα κοινό εκτός από το μίσος τους
για το Κ.Ε.Π. Βραχυπρόθεσμα κάτι τέτοιο δεν φάνηκε να τους επηρεάζει αρνητικά». Πολύ
σύντομα, το Φεβρουάριο του 1912, το Κ.Ε.Σ. απέκτησε σύμμαχο και στον Τύπο της
Θεσσαλονίκης, με την έκδοση, στις 8 του μήνα, του πρώτου φύλλου της εφημερίδας Μεϊντάν
(Η Πλατεία). Για την ίδρυση και τη δράση της βλ. Κανδυλάκης, ό.π., σ. 346-8.
217 Ισοπολιτεία, 13 Νοεμβρίου 1911.

- 107 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ 

καινοτομία για την εκλογή των βουλευτών υπήρξε η μείωση της ηλικίας του
πρωτοβάθμιου εκλογέα στο 21ο έτος αντί του 25ου που ίσχυε, ενώ δεν
γινόταν καθόλου μνεία περί γενικής και καθολικής αντιπροσώπευσης των
μιλέτ. Εντούτοις ο Μπούσιος ισχυριζόταν ότι:
Οπωσδήποτε όμως προς το παρόν είνε αρκετόν, διά να συγκεντρώση
πέριξ αυτού τας ανωτέρω μνημονευθείσας κοινοβουλευτικάς ομάδας,
αυτός δε ήτο κυρίως ο σκοπός της συστάσεως του κόμματος και της
συγγραφής ενός προγράμματος, επέχοντος θέσιν εναισίμου διατριβής
των τεταρτοετών αυτών φοιτητών της Οθωμανικής Βουλής διά τας
μελλούσας βουλευτικάς εκλογάς […]Οι Έλληνες βουλευταί,
συναισθανόμενοι την ευθύνην των απέναντι του Έθνους
[…]προσαγορεύουσι τας υπό των συνενωθέντων τμημάτων της
μουσουλμανικής αντιπολιτεύσεως καταβαλλομένας προσπαθείας
προς κατανόησιν των μέσων δι’ ων θα κατορθωθή η εν τω πρώτω
άρθρω του προγράμματός των διατυπουμένη ευχή.
Επρόκειτο για μία πολιτική κίνηση η οποία, όσο κατακρίθηκε από το
νεοτουρκικό Τύπο, άλλο τόσο θορύβησε την κυβερνητική ομάδα του Κ.Ε.Π.,
που γρήγορα αντιλήφθηκε ότι ο κίνδυνος που διέτρεχε να χάσει την
πλειοψηφία στο Κοινοβούλιο ήταν εμφανής.
Από την εκδήλωση του αντεπαναστατικού κινήματος κι εξής άρχισαν
να πληθαίνουν τα φιλελεύθερα στοιχεία της πολιτικής ζωής της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας και είτε να συσπειρώνονται γύρω από αντιπολιτευτικές στο
Κ.Ε.Π. κομματικές παρατάξεις είτε να ασκούν εσωτερική αντιπολίτευση
μέσα στην ίδια την παράταξη. Μέχρι το Νοέμβριο του 1911, οπότε και
τέθηκαν πολλές από τις φιλελεύθερες αυτές κινήσεις υπό τη σκέπη του
Κ.Ε.Σ. οι εκροές από το Κ.Ε.Π. υπήρξαν σοβαρές. Η μαζικότητά του, που
την περίοδο του αντεπαναστατικού κινήματος, τον Απρίλη του 1909,
μεταφραζόταν σε 135.000 κομματικά μέλη και κορυφώθηκε το 1910
αριθμώντας 185.000, περιορίστηκε στα 1911 στις 80.000. 218 Έτσι, η
αντιπολίτευση αριθμούσε ήδη αρκετές κομματικές κινήσεις εκ των οποίων
άλλες είχαν επανδρωθεί από μέλη του Κ.Ε.Π. που είχαν αποσκιρτήσει
απογοητευμένα από την πολιτική που εφάρμοζε, ενώ άλλες απαρτίζονταν
από παραδοσιακούς εχθρούς του. Τα σημαντικότερα εξ αυτών ήταν το
«Κόμμα των Μετριοπαθών Φιλελευθέρων» και το «Κόμμα Θεμελιωδών
Οθωμανικών Μεταρρυθμίσεων» που ανήκαν στην πρώτη κατηγορία και τα
«Λαϊκό Κόμμα» και «Νέο Κόμμα» που ανήκαν στη δεύτερη. Τέλος, το

Κωστής Μοσκώφ, Θεσσαλονίκη, Τομή της μεταπρατικής πόλης, τόμ. Α´, Αθήνα: Στοχαστής,
218

1978, σ. 153.

- 108 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ 

«Οθωμανικό Σοσιαλιστικό Κόμμα» αποτελούσε την πρώτη στοιχειώδη


έκφραση σοσιαλιστικής κομματικής δράσης στην Αυτοκρατορία. 219
Ένα μήνα πριν τη διάλυση της Βουλής, το Δεκέμβριο του 1911, και
ενώ το Κ.Ε.Σ. βρισκόταν σχεδόν στα σπάργανά του, κατάφερε να κερδίσει
μία βουλευτική έδρα σε επαναληπτικές εκλογές που διεξήχθησαν για την
ανάδειξη ενός αντιπροσώπου στην Κωνσταντινούπολη. 220 Ο υποψήφιος της
ενωμένης πια αντιπολίτευσης είχε δημιουργήσει αίσθηση με την εκλογή
του, ενώ το Κ.Ε.Π. θορυβήθηκε σφοδρά. Έτσι, στις 30 Δεκεμβρίου 1911 η
αντιπολίτευση εξανάγκασε την κυβέρνηση του Σαΐντ πασά να προχωρήσει σε
δήλωση παραίτησης. Η αριθμητική πλειοψηφία της αντιπολίτευσης στο
Κοινοβούλιο καθώς και η μεγάλη εσωκομματική αντιπολιτευτική διάθεση
πολλών ενωτικών δεν της άφηναν άλλα περιθώρια. Αφορμή στάθηκε η
πρόθεση της κυβέρνησης να προβεί σε τροποποίηση του άρθρου 35 του
συντάγματος. 221 Ανίκανη όμως να περάσει ένα νομοσχέδιο που θα ενίσχυε
έτι περαιτέρω τη θέση της στο Κοινοβούλιο ζήτησε από το σουλτάνο Μεχμέτ
Ρεσάτ να κηρύξει τη διάλυση της Βουλής, στις 17 Ιανουαρίου 1912 και να
προκηρυχθούν νέες εκλογές.

219 Για τα οθωμανικά κόμματα που ιδρύθηκαν από το 1909 και έλαβαν μέρος στις εκλογές
του 1912 βλ. Ζürcher, ό.π., σ. 156-7 και Lewis, ό.π., σ. 442-4
220 Χαμουδόπουλος, Η Νεωτέρα Φιλική Εταιρεία, σ. 46.
221 Το Φως, 14 Ιανουαρίου 1912. Η Αναθεωρητική Βουλή είχε ξεκινήσει τις εργασίες της το

Σεπτέμβριο του 1911. Το άρθρο 35 του συντάγματος προέβλεπε τα εξής: «Εν η περιπτώσει η
Βουλή κατόπιν συζητήσεως απέρριψε νομοσχέδιον επί του οποίου ο υπουργός θεωρεί
καθήκον του να επιμένη η Α.Μ. ο Σουλτάνος διαλύει την Βουλήν και ορίζει προθεσμίαν διά
τας νέας εκλογάς συμφώνως προς τον νόμον».

- 109 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V.
ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

V.Ι Προεκλογικοί πολιτικοί συσχετισμοί

Η διάλυση της Α´ Οθωμανικής Βουλής σήμαινε ταυτόχρονα ότι η


Αυτοκρατορία εισερχόταν επισήμως σε προεκλογική περίοδο. Με βάση το
άρθρο 73 του συντάγματος, προβλεπόταν ότι «…εν περιπτώσει διαλύσεως
της Βουλής δι’ Αυτοκρατορικού Ιραδέ αι γενικαί εκλογαί πρέπει να
αρχίσουν εγκαίρως, ώστε η Βουλή να δυνηθή να συνέλθη εκ νέου, το
βραδύτερον εξ μήνας μετά την διάλυσίν της». Στις 17 Ιανουαρίου 1912,
ημέρα διάλυσης της Βουλής, αυτοκρατορικό διάταγμα όριζε ότι οι εκλογές
έπρεπε να ξεκινήσουν σε συντομότερο από το συνταγματικά κατοχυρωμένο
χρονικό διάστημα, αρχής γενομένης ένα μήνα μετά και να ολοκληρωθούν
μετά τρεις μήνες.
Ό,τι διαφοροποιούσε τις επικείμενες εκλογές από τις προηγούμενες
ήταν η συμμετοχή μιας νέας πολιτικής πρότασης για τις εθνότητες. Η
παρουσία ενός κόμματος εξουσίας στο πολιτικό σκηνικό, όπως το «Κόμμα
της Ελευθερίας και Συνεννόησης», γύρω από το οποίο είχαν συγκεντρωθεί
πολλά δυσαρεστημένα ετερόκλητα στοιχεία, γεννούσε την προσδοκία
αλλαγής και δημιουργούσε μια διεθνοτική συσπείρωση εμφανέστατη στις
ευρωπαϊκές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η δεύτερη ειδοποιός
διαφορά ανάμεσα στις δύο εκλογικές αναμετρήσεις ήγκειτο στο γεγονός ότι
η προσέγγιση των Ελλήνων και Βουλγάρων αντιπροσώπων της Μακεδονίας
είχε κάνει σημαντικά βήματα προόδου. Άμα τη προκηρύξει των εκλογών,
Έλληνες και Βούλγαροι βουλευτές υπέγραψαν ένα πρωτόκολλο που
καθόριζε των αριθμό των αντιπροσώπων που θα αναδείκνυε το μέλλον
εκλογικό συμβάν από κάθε εθνότητα στη Μακεδονία. Η συμφωνία, λοιπόν,
έκανε λόγο για την εκλογή συνολικά 18 Ελλήνων και 8 Βουλγάρων
βουλευτών που θα προέκυπταν από 4 βιλαέτια: 5 Έλληνες και 3 Βούλγαροι
στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης, 2 Βούλγαροι στο βιλαέτι Κοσσόβου, 5 Έλληνες
και 2 Βούλγαροι στο βιλαέτι Μοναστηρίου και 8 Έλληνες και 1 Βούλγαρος
σε αυτό της Αδριανουπόλης. 222 Η υπογραφή αυτής της συμφωνίας, η οποία
βασιζόταν στην πραγματική εθνολογική δύναμη των δύο εθνοτήτων,
αποτελούσε παράλληλα την de facto αναγνώριση εκ μέρους των Βουλγάρων
της πληθυσμιακής υπεροχής των Ελλήνων στα τρία από τα τέσσερα βιλαέτια

222 Χαμουδόπουλος, ό.π., σ. 46.

- 111 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

στη Μακεδονία και στα οποία αλληλοσπαράσσονταν οι δύο πλευρές μερικά


χρόνια πριν κατά την ένοπλη φάση του Μακεδονικού Αγώνα. Είναι δε
σημαντικό να αναφερθεί ότι μεταξύ των Βουλγάρων βουλευτών που
υπέγραψαν το προκείμενο πρωτόκολλο βρίσκονταν και οι σαντανσκικοί, οι
οποίοι μετεκλογικά είχαν διαμαρτυρηθεί έντονα στο Κ.Ε.Π. για δήθεν
συνεργασία με την ελληνική πλευρά και κατ’ επέκταση για την αδικία που
είχε διαπραχθεί σε βάρος τους κατά τη διάρκεια των εκλογών του 1908. Το
πρωτόκολλο αυτό αντικατόπτριζε τη ριζική αλλαγή, σε ιδεολογικοπολιτικό
επίπεδο, της σκέψης του Σουλιώτη-Νικολαΐδη.
Από τον Ιανουάριο του 1911 και την πρώτη προσέγγιση Ελλήνων και
Βουλγάρων βουλευτών ο Σουλιώτης είχε δει την αλλαγή στρατηγικής και την
επέκταση της συνεργασίας ανάμεσα στις δύο εθνότητες της Μακεδονίας.
Ό,τι δεν κατάφεραν οι δύο πλευρές με τα όπλα κατά τη διάρκεια του
Μακεδονικού Αγώνα, ό,τι δεν κατάφερε το νεοτουρκικό καθεστώς με την
επαγγελτική ρητορική του, ενδεχομένως να το κατόρθωνε μία γενίκευση στο
κοινοβουλευτικό πεδίο, με σαφείς όμως προεκτάσεις στο εθνοπολιτικό, μιας
ελληνοβουλγαρικής συμμαχίας. 223 Η προσπάθεια αυτή εντασσόταν σε μία
ευρύτερη διαβαλκανική συλλογιστική αμοιβαίας κατανόησης και φιλικού
διακανονισμού, ακόμη και σε επίπεδο εθνικών κρατών, πολύ περισσότερο
την ώρα που ο πραγματικός αντίπαλος ήταν κοινός και έφερε τη σφραγίδα
της πολιτικής του Κ.Ε.Π. 224
Στην ίδια κατεύθυνση κινούνταν, το Σεπτέμβρη του 1911 και η
αλληλογραφία ανάμεσα στην ελληνική Πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη
και την ηγεσία του Υπουργείου Εξωτερικών. Η Πρεσβεία επιθυμούσε να
διευκρινίσει ποια θα έπρεπε να είναι η στάση των Ελλήνων βουλευτών
απέναντι στην κυβερνητική αστάθεια που δημιουργούσε η εμπλοκή της
Αυτοκρατορίας σε πόλεμο με την Ιταλία και κυρίως απέναντι στους
αντιπροσώπους των λοιπών χριστιανικών εθνοτήτων. Στο ζήτημα αυτό το
ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών έδειχνε να συμφωνεί απόλυτα απέναντι στο
ενδεχόμενο συνεργασίας ανάμεσα στους χριστιανούς βουλευτές στοχεύοντας

223 A. J. Panayotopoulos, “The ‘Great Idea’ and the Vision of Eastern Federation”, Balkan
Studies, 21.2 (1980), 351-2.
224 Βασίλης Κ. Γούναρης, Τα Βαλκάνια των Ελλήνων. Από το Διαφωτισμό έως τον Α´

Παγκόσμιο Πόλεμο, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2007, σ. 215-20.

- 112 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

στη βελτίωση των συνθηκών ζωής των Ελλήνων Οθωμανών πολιτών και στην
παγίωση καθεστώτος ισοπολιτείας. 225
Παράλληλα, στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης το προεκλογικό κλίμα ήταν
ήδη τεταμένο και συμφυές με τις ακραίες συνθήκες που διατηρούσαν στην
περιοχή παρακλάδια του Κ.Ε.Π. Την ίδια στιγμή που ο σουλτανικός ιραδές
διέλυε τη Βουλή και προκήρυσσε εκλογές, ο Βρετανός πρόξενος περιέγραφε
την τραγικότητα της κατάστασης και έδινε ένα στίγμα για το μένος κατά του
Κ.Ε.Π. που ολοένα και διογκωνόταν. Ακόμη κι ο μουφτής ετίθετο πλέον
ανοικτά κατά του Κ.Ε.Π., συμβουλεύοντας τους πιστούς να προτείνουν τους
καλύτερους ανάμεσα στους υποψηφίους κι όχι αυτούς που το Κ.Ε.Π.
μονομερώς θα επιχειρούσε να επιβάλει. Πολύ σύντομα ο ίδιος ο μουφτής
άρχισε να δέχεται απειλές για τη ζωή του. 226 Λίγες ημέρες αργότερα φήμες
τον ήθελαν να έχει έρθει σε επαφή με στελέχη του Κ.Ε.Σ. Από την
προξενική αλληλογραφία προκύπτει ότι ο συγκεκριμένος μουφτής υπήρξε
τίμιος άνθρωπος και νηφάλιος νους και είχε ιδρύσει μία θρησκευτική
οργάνωση, η οποία ήδη αριθμούσε αρκετά μέλη-ψηφοφόρους. 227 Το
περιστατικό αυτό είναι ενδεικτικό του προεκλογικού κλίματος αλλά και των
μεθόδων άσκησης πίεσης εκ μέρους του Κ.Ε.Π. Με βάση την προκείμενη
περίπτωση, γεννά ορισμένες υπόνοιες το γεγονός ότι εκπρόσωποι των
νεοτουρκικών λεσχών είχαν ξεκινήσει τόσο νωρίς την προεκλογική τους
εκστρατεία, δεδομένου ότι η αρχή του κύκνειου άσματος της κυβέρνησης
του Κ.Ε.Π. έγινε στις 30 Δεκεμβρίου 1911, το δε τέλος του στις 17
Ιανουαρίου του επόμενου έτους. Εάν η προεκλογική εκστρατεία της
κυβερνητικής παράταξης ξεκίνησε πριν καν διαλυθεί η κυβέρνηση, τότε
είναι πολύ πιθανό το Κ.Ε.Π. να είχε εκ των προτέρων μεθοδεύσει τη
στρατηγική του, επειδή η απρόσμενη επιτυχία του Κ.Ε.Σ. στην
επαναληπτική εκλογή βουλευτού στην Κωνσταντινούπολη το Δεκέμβριο του
προηγούμενου έτους είχε μεταστρέψει τους κομματικούς συσχετισμούς.
Η κατάσταση αυτή είχε φέρει πιο κοντά τους Έλληνες βουλευτές με
το Κ.Ε.Σ. Η ιδέα να υπάρξει συνεργασία ανάμεσα στις δύο πλευρές υπήρχε

225 Diogenis Xanalatos, “The Greeks and the Turks on the Eve of the Balkan Wars”,
Balkan Studies, 3 (1962), 287-8.
226 F.O./P.R.O., 195/2382, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 10 Δεκεμβρίου 1911, Νο

109, ff. 502r-505v.


227 F.O./P.R.O., 195/2382, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 24 Δεκεμβρίου 1911, Νο

115, ff. 551r-552v.

- 113 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

από πριν, ωστόσο αποδείχτηκε έμπρακτα κατά τη διάρκεια του Ιανουαρίου


1912. Η «Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως», διά μέσου του «Πολιτικού
Συλλόγου», έκρινε ότι μία ενδεχόμενη συνεργασία με το Κ.Ε.Σ. θα
μπορούσε να επιφέρει κάποια αλλαγή στο πολιτικό σκηνικό. Πράγματι, η
προσέγγιση του Κ.Ε.Σ. με την ελληνική πλευρά μετουσιώθηκε σε πράξη με
την υπογραφή συμφωνίας ανάμεσα στη φιλελεύθερη παράταξη από τη μια
και τον Π.Σ. από την άλλη. Η συμφωνία αυτή έκανε λόγο για την εκλογή 52
Ελλήνων βουλευτών στις επικείμενες εκλογές, υπερδιπλάσιων δηλαδή αυτών
που είχαν εκλεγεί το 1908 και αποτέλεσε τεκμήριο της καλής προαίρεσης
εκατέρωθεν. 228 Ήδη την περίοδο αυτή το Κ.Ε.Σ. αποτελούσε ένα μωσαϊκό
κομματικών και γενικότερα πολιτικών οργανώσεων και τάσεων, στήριζε δε τη
συνοχή του στην προσπάθεια ανατροπής του Κ.Ε.Π. Στη συνασπισμένη
αυτή αντιπολίτευση προστέθηκε από τη στιγμή της προκήρυξης των εκλογών
και η «Φεντερασιόν», παρά το γεγονός ότι έγινε απόπειρα εκ μέρους του
Τζαβίτ μπέη να προσεταιριστεί τη θετική ανταπόκριση της σοσιαλιστικής
οργάνωσης ενόψει εκλογών, έπειτα από διαπραγματεύσεις που διεξήχθησαν
ανάμεσα στο Κ.Ε.Π. και τη «Φεντερασιόν». 229
Η σημαντική ενίσχυση του Κ.Ε.Σ., έπειτα κι από την υπογραφή
συμφωνίας με τον Π.Σ., άνοιγε ένα ρήγμα στο εκλογικό μέτωπο του Κ.Ε.Π.,
που, για να εξισορροπήσει τα νέα δεδομένα, αποφάσισε να καταφύγει στην
γνώριμη τακτική της αμετροέπειας. Στα τέλη του Ιανουαρίου 1912 οι
Ταλαάτ μπέης και Χαλίλ (Halil) μπέης, δύο εκ των ηγετικών στελεχών του
Κ.Ε.Π., επισκέφτηκαν τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιωακείμ Γ´ και
επιχείρησαν να πλειοδοτήσουν προκειμένου να κερδίσουν το χαμένο

228Χαμουδόπουλος, ό.π., σ. 48.


229 Άκης Αποστολίδης, Αλέκος Δάγκας, Κώστας Παπαδόπουλος, Κώστας Παπαθανασίου,
Ντίνος Χαραλαμπίδης, Γιώργος Χορταρέας, ό.π., σ. 104-5. Για την εκλογική σύμπραξη της
«Φεντερασιόν» με το Κ.Ε.Σ. και τη συνεργασία της στο βιλαέτι της Θεσσαλονίκης με την
ελληνική εκλογική κάθοδο βλ. επίσης το υπόμνημα που συνέταξαν μαζί η «Σοσιαλιστική
Εργατική Ομοσπονδία Θεσσαλονίκης» και το «Διεθνές Συνδικάτο Καπνεργατών
Θεσσαλονίκης» προς την κυβέρνηση Βενιζέλου το Δεκέμβρη του 1914, με αφορμή τις
διώξεις που υφίστατο η «Φεντερασιόν» εξαιτίας της μεγάλης απεργιακής κινητοποίησης του
Απριλίου του ίδιου έτους. Στο υπόμνημα αυτό επιχειρήθηκε μια αναφορά στη δράση της
οργάνωσης, από ιδρύσεώς της το καλοκαίρι του 1909 και μέχρι τις βουλευτικές εκλογές του
1912. Στην αναφορά αυτή οι συντάκτες υποστήριζαν ότι, σε αντίθεση με την εβραϊκή αστική
τάξη, οι Εβραίοι σοσιαλιστές αρνήθηκαν να συνεργαστούν με τους Νεότουρκους
συμπράττοντας με την ελληνική πλευρά και οργανώνοντας προεκλογικές συγκεντρώσεις,
στις οποίες συμμετείχε ενεργά ως ομιλητής και ο Γεώργιος Χωναίος. Το υπόμνημα αυτό
εμπεριέχεται στη μελέτη του Αντώνη Λιάκου, Η Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία
Θεσσαλονίκης (Φεντερασιόν) και η Σοσιαλιστική Νεολαία. Τα καταστατικά τους, Θεσσαλονίκη:
Παρατηρητής, 1985, σ. 122-3.

- 114 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

έδαφος. Πρότειναν την εκλογή 37 αντί 24 Ελλήνων βουλευτών και


προσπάθησαν να εξαγοράσουν την εύνοια του Πατριάρχη, κομίζοντάς του
παράλληλα οφέλη για την άρση των περιορισμών των εκκλησιαστικών
προνομίων. Ακόμη υποσχέθηκαν να προχωρήσουν στο διορισμό Ελλήνων σε
θέσεις κυβερνητικών υπαλλήλων την επομένη των εκλογών. Ο Ιωακείμ
αρνήθηκε την πρόταση συνεργασίας ως μη εξουσιοδοτημένος να δώσει
απάντηση σε εκλογικά ζητήματα και παρέπεμψε στα αρμόδια πολιτικά
όργανα της ομογένειας. Παρά το γεγονός ότι αρνήθηκε να υποκύψει στο
παιχνίδι πλειοδοσίας που επιχείρησε το Κ.Ε.Π., ωστόσο συμμετείχε ενεργά
και στις παρούσες εκλογές. Με την έκδοση πατριαρχικής εγκυκλίου
παρακινούσε τους Έλληνες να εγγραφούν όλοι στους εκλογικούς
καταλόγους, ώστε να δώσουν βροντερό εκλογικό παρόν. 230
Κάνοντας λόγο για συσχετισμούς δυνάμεων λίγο πριν τις επερχόμενες
εκλογές πρέπει να αναφερθεί ότι οι ευρείες συναινέσεις που είχαν αρχίσει
να διαμορφώνονται ανάμεσα στους χριστιανούς της Αυτοκρατορίας και η
σύγχρονη σχεδόν σκιαγράφηση μιας πολυκομματικής πολιτικής σκηνής
που θα αποδυνάμωνε το Κ.Ε.Π. αποτελούσε απλά έναν ακόμη πόλο έλξης.
Στο δίπολο Κ.Ε.Σ.-Κ.Ε.Π. το δεύτερο είχε κι αυτό έναν ισχυρό σύμμαχο που
κι αν ακόμη δεν μπορούσε να συνδιαμορφώσει συναινέσεις, μπορούσε
ωστόσο να τις επιβάλει· αυτός ήταν ο στρατός. Από την εποχή του
αντεπαναστατικού κινήματος του Απριλίου 1909, δεδομένου ότι το Κ.Ε.Π.
χρειάστηκε τη συνδρομή του προκειμένου να πατάξει τη ζωηρή αντίδραση
που ξεσήκωσε ο Αβδούλ Χαμίτ εναντίον του, ο σκληρός πυρήνας του
κομματικού μηχανισμού του Κ.Ε.Π. σφυρηλάτησε στο στρατό τη σκέψη ότι
ήταν ο μοναδικός προστάτης του. Με την ενέργεια αυτή το Κ.Ε.Π. έδωσε την
ευκαιρία στο στρατό να παρεμβαίνει, με τις ευλογίες του πρώτου βεβαίως,
κάθε φορά που τον είχε ανάγκη. Το ζήτημα είχε θέσει ευθέως η Νέα
Αλήθεια το καλοκαίρι του 1911, όταν υποστήριζε από το πρωτοσέλιδό της
ότι: «Η Κυβέρνησις των Νεοτούρκων δύναται βασιζομένη, όπως και η

230 Ο ρόλος του Πατριάρχη Ιωακείμ Γ´ υπήρξε σπουδαίος και κατά τη διάρκεια των
βουλευτικών εκλογών του 1908, με την αποστολή αλλεπάλληλων επιστολών διαμαρτυρίας
στο Κ.Ε.Π., ώστε να θέσει ένα τέλος στο καθεστώς βίας και νοθείας. Αναφορικά με την
αποτυχημένη απόπειρα εξαγοράς της ευμένειας του Ιωακείμ Γ´ από τη νεοτουρκική
αντιπροσωπεία βλ. Χαμουδόπουλος, ό.π., σ. 48-9. Πρβλ. Aykut Kansu, Politics in Post-
Revolutionary Turkey, 1908-1913, Leiden-Boston-Koln: Brill, 2000, σ. 327. Σχετικά με την
έκδοση, λίγο πριν την έναρξη των βουλευτικών εκλογών του 1912, της παρούσας
πατριαρχικής εγκυκλίου βλ. Το Φως, 21 Ιανουαρίου 1912.

- 115 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

απολυταρχική, επί της δυνάμεως του στρατού, να εξαναγκάση εις υποταγήν


προς αυτήν τας οθωμανικάς εθνότητας. Αλλά τότε δεν μένει Κυβέρνησις
συνταγματική και δεν είνε δυνατόν να προληφθούν νέαι επαναστάσεις». 231
Στρατιωτικά παρακλάδια χρησιμοποιήθηκαν από το Κ.Ε.Π. για να
ασκήσουν πιέσεις στην ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας, για να λυθεί διά
παντός το πολιτειακό ζήτημα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ακόμη και για
να επιτευχθούν συναινέσεις στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο. Κανείς δεν
απέκλειε την ίδια στάση εκ μέρους του στρατού, προκειμένου να κερδίσει το
Κ.Ε.Π. τη μάχη των επικείμενων βουλευτικών εκλογών. 232
Εξαρχής είχε φανεί ότι η μάχη αυτών των εκλογών θα κρινόταν από
την εκλογική συμπεριφορά των εθνοτήτων στις ευρωπαϊκές επαρχίες της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Εκεί το Κ.Ε.Σ. επιχείρησε να μειώσει την
επιρροή του Κ.Ε.Π., σχηματίζοντας ένα ενιαίο μέτωπο αντιπολιτευτικού
συνασπισμού, έπειτα κι από τη γραπτή συμφωνία που είχε υπογράψει με
την ελληνική κοινοβουλευτική ομάδα και τις καλές σχέσεις που είχε
αναπτύξει με τους χριστιανούς βουλευτές. Περί τα τέλη του Φεβρουαρίου
1912, ο Βούλγαρος πρόξενος στη Θεσσαλονίκη Σοπώφ (Sopov) περιέγραφε
τα μέσα που χρησιμοποιούσε το Κ.Ε.Π. προκειμένου να ελκύσει το
ενδιαφέρον πιθανών ψηφοφόρων και συνεργατών στη Μακεδονία. Ο Σοπώφ
ισχυριζόταν ότι το Κ.Ε.Π., προκειμένου να αποδυναμώσει τη φιλελεύθερη
παράταξη, εξαπέλυσε ευρεία προπαγανδιστική εκστρατεία εναντίον του, με
βασικό επιχείρημα δήθεν αυτονομιστικά σχέδια για τη Μακεδονία.
Παράλληλα, με τη διανομή χρηματικών ποσών σε μη μουσουλμανικές
ομάδες, ως δόλωμα για εκλογικές συνεργασίες, κατόρθωσε να
προσεταιρισθεί κατ’ αυτόν τον τρόπο το Σαντάνσκυ και την κομματική
παράταξη του Πάντσε Ντόρεφ. Για τον Σοπώφ, με την τακτική αυτή του
«διαίρει και βασίλευε» το Κ.Ε.Π. αποσκοπούσε στην πολυδιάσπαση της
επιρροής του Κ.Ε.Σ. 233 Αποτέλεσμα στάθηκε ο κατακερματισμός

231 Νέα Αλήθεια, 26 Ιουνίου 1911.


232 Naim M. Turfan, Rise of the Young Turks. Politics, the Military and Ottoman Collapse,
London and New York: I. B. Tauris, 2000, σ. 175-6.
233 Σχετικά με τις προεκλογικές αθέμιτες μεθόδους του Κ.Ε.Π. στη Μακεδονία και κυρίως

για τον πολυκερματισμό -για μία ακόμη φορά- της βουλγαρικής εκλογικής καθόδου βλ.
Hacisalihoğlu, ό.π., σ. 316-20. Ο Hacisalihoğlu υποστηρίζει ότι από τις εθνότητες της
Μακεδονίας οι Έλληνες ήταν αυτοί που έμειναν περισσότερο ομοιογενείς, στηρίζοντας σε ένα
μεγάλο ποσοστό το αντιπολιτευτικό κίνημα του Κ.Ε.Σ., παρά το γεγονός ότι ανάμεσά τους
πολλοί συνεργάστηκαν με το Κ.Ε.Π. προκειμένου να επανεκλεγούν. Όσον αφορά στους

- 116 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

Βουλγάρων, Αλβανών, Εβραίων και ντονμέδων σε δύο ή και τρεις φατρίες,


εκ των οποίων άλλοι έμειναν πιστοί στην επιλογή τους να στηρίξουν το
Κ.Ε.Σ., οι περισσότεροι όμως αναγκάστηκαν να ψηφίσουν το Κ.Ε.Π., με το
αιτιολογικό ότι οι υποψήφιοί τους συνεργάστηκαν μαζί του.
Εχθρικά διακείμενος απέναντι στην εκλογική συνεργασία Ελλήνων
και Βουλγάρων, έτσι όπως αυτή διατυπωνόταν στη συμφωνία ανάμεσα στους
βουλευτές των δύο εθνοτήτων, ήταν και ο ίδιος ο Ντόρεφ. Ο Ντόρεφ, πρώην
βουλευτής Μοναστηρίου και νυν υποψήφιος, είχε συμπήξει δικό του
κόμμα. Το πολιτικό πρόγραμμα του κόμματός του περιελάμβανε μεταξύ
άλλων τα ακόλουθα: αμοιβαία προσέγγιση των εθνοτήτων, ιδιαίτερα
ανάμεσα στο βουλγαρικό και το τουρκικό στοιχείο, διατήρηση της εθνικής
αυτοτέλειας σε ζητήματα πολιτικοκοινωνικού χαρακτήρα, ενίσχυση του
συνταγματικού καθεστώτος, παροχή διευκολύνσεων στην εκμάθηση της
τουρκικής γλώσσας, ώστε να έχουν τη δυνατότητα οι εκπρόσωποι της
βουλγαρικής ιντελιγκέντσια να σταδιοδρομούν στα κρατικά αξιώματα,
σεβασμός της εκκλησιαστικής αυτονομίας, ίδρυση βουλγαρικών σχολείων
κ.ά. 234 Ο Ντόρεφ, ο οποίος απέβλεπε στη διατήρηση των προνομίων της
βουλγαρικής Εξαρχίας, τασσόταν ενάντια στην ελληνοβουλγαρική
συνεργασία και προωθούσε την προσέγγιση με το Κ.Ε.Π. Σε αντίθεση με τη
στάση των εκλεγμένων Βουλγάρων βουλευτών, θεωρούσε ότι η ευόδωση της
εκλογικής συνεργασίας με τους Έλληνες θα απέβαινε σε βάρος του
βουλγαρικού πληθυσμού. 235

Ντόρεφ και Σαντάνσυ, ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι το Κ.Ε.Π. εξαγόρασε τη συνεργασία


τους έναντι 1500 και 500 λιρών αντίστοιχα.
234 HHStA PA XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τ. 415, Kral προς Berchtold, Θεσσαλονίκη,

23 Απριλίου 1912, αρ. πρωτ. 72. Ο Kral, πρόξενος της Αυστρίας στη Θεσσαλονίκη,
χαρακτήριζε το πρόγραμμα του Ντόρεφ ως «…πρόγραμμα πολιτιστικής και κοινωνικής
αναμόρφωσης, χωρίς την προβολή διχαστικών εθνικιστικών στοιχείων».
235 Stojan Makedonski, “Le Regime Jeune-Turc et les Deuxiemes Elections
Parlementaires de 1912 en Macédoine et Thrace Orientale”, Études Balkaniques, 14.2
(1978), 62-3.

- 117 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

V.ΙΙ Οι εκλογές της άνοιξης 1912

Ο πρώτος γύρος των εκλογών επρόκειτο να ξεκινήσει το Φεβρουάριο


και ήδη οι προδιαγραφές ήταν εντελώς διαφορετικές από εκείνες του 1908.
Όλοι πίστευαν ότι η μάχη ήταν αμφίρροπη και το αποτέλεσμα θα κρινόταν
από πληθώρα και συνδυασμό παραγόντων. Αναφορικά με την εκλογική
διαδικασία, καμία διαφορά δεν μεσολάβησε στα τριάμισι χρόνια που
προηγήθηκαν. 236 Για την ακρίβεια του πράγματος, η όλη διαδικασία έδινε
την εντύπωση ότι η ιστορία απλά επαναλαμβανόταν. Ο εκλογικός νόμος
Μουσουλμάνοι Έλληνες παρέμεινε ο ίδιος, παρά τις
Βούλγαροι Εβραίοι
Βλάχοι αλλεπάλληλες προτάσεις των Ελλήνων
48.511 24.662 11.889
16,18% 3,97%
βουλευτών στο Οθωμανικό
8,23%
Κοινοβούλιο, ενώ ουδεμία
αλλαγή επιχειρήθηκε στο
σύνταγμα κατά τη διαδι-
κασία τροποποίησης διατά-
ξεών του σχετικά με τις
101.303
33,79% 113.458 προϋποθέσεις που όφειλε να
37,84%
πληροί κανείς για να έχει το
Γράφημα 5α. Πληθυσμιακά δεδομένα στο σαντζάκι
Θεσσαλονίκης εν όψει των εκλογών του 1912 με βάση τα
δικαίωμα του «εκλέγειν» και
στοιχεία του αυστριακού Προξενείου
του «εκλέγεσθαι», δεδομένου
ότι η συνταγματική αναθεώρηση δεν είχε προλάβει να ξεπεράσει το σκόπελο
του 35ου άρθρου. Οι μοναδικές αλλαγές αφορούσαν στη δομή των
διοικητικών διαιρέσεων και τον επαναπροσδιορισμό των εκλογικών
τμημάτων, μια έκνομη πρωτοβουλία που ενίσχυσε σημαντικά την εκλογική
απόδοση της κυβερνητικής παράταξης. Η διαίρεση των εκλογικών
περιφερειών που επιχειρήθηκε στις εκλογές του 1908 παραγκωνίστηκε
πλήρως, προκειμένου να χαραχτούν νέες και στις οποίες το τουρκικό
στοιχείο ήταν συμπαγές. Σύμφωνα με την πρακτική αυτή σχηματίστηκαν
νέοι ναχιέδες, έπειτα από τη διαίρεση των προηγούμενων σε δύο εκλογικά
τμήματα, δημιουργήθηκαν νέα εκλογικά τμήματα αποτελούμενα κατά
περίπτωση αλλού από τέσσερα ή πέντε χωριά, αλλού από περισσότερα κι

236 Όσον αφορά στον εκλογικό νόμο και τις συνταγματικές διατάξεις εκλογικού
περιεχομένου, εκτενής αναφορά έγινε στα προηγούμενα κεφάλαια κατά την εξέταση στο
πρώτο μέρος της παρούσας εργασίας των συνθηκών διεξαγωγής των εκλογών του 1908.

- 118 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

αλλού μόνο από ένα, ενώ σε άλλες περιπτώσεις πολλά χωριά προστέθηκαν
σε εκλογικά τμήματα που βρίσκονταν σε εξαιρετικά μεγάλη απόσταση, ενώ
θα μπορούσαν να ενταχθούν σε αντίστοιχα πλησιέστερα. 237
Από την εξερχόμενη αλληλογραφία του Γενικού Προξενείου της
Αυστρίας στη Θεσσαλονίκη, το Φεβρουάριο του 1912 προέκυπτε μία
αναλυτική λίστα δυνάμει εκλογέων πρώτου βαθμού για το σαντζάκι
Θεσσαλονίκης, τα αριθμητικά δεδομένα της οποίας για τις τέσσερεις
κυρίαρχες εθνότητες στο σαντζάκι βασίζονταν στις επίσημες λίστες των
προηγούμενων εκλογών (βλ. γράφημα 5α). Παράλληλα, ο αυστριακός
πρόξενος August Kral έδινε έναν Μουσουλμάνοι Έλληνες
Βούλγαροι Εβραίοι
κατάλογο πιθανών υποστηρικτών Βλάχοι Σύνολο
της παράταξης του Κ.Ε.Π. καθώς 300.000

κι έναν αντίστοιχο με εκλογείς που


250.000
πρόσκεινταν στη φιλελεύθερη
παράταξη. Από τα στοιχεία του
200.000
Kral προκύπτει μία αριθμητική
ισοδυναμία καθώς κι ένα 150.000

ελληνοβουλγαρικό μέτωπο κατά


100.000
του Νεοτουρκικού Κομιτάτου (βλ.
γράφημα 5β). 238 50.000
Προϊόντος του Φεβρουα-
ρίου το ενδιαφέρον για τις 0
Υπέρ του Κατά του
Πληθυσμός
Κ.Ε.Π. Κ.Ε.Π.
εξελίξεις στο βιλαέτι Θεσ-
Μουσουλμάνοι 113.458 113.458 0
σαλονίκης κορυφώθηκε, δε- Έλληνες 101.303 0 101.303
Βούλγαροι 48.511 0 48.511
δομένου ότι το Κ.Ε.Π.
Εβραίοι 24.662 24.662 0
διέσπειρε φήμες για τους Βλάχοι 11.889 11.889 0
Σύνολο 299.823 150.009 149.814
υποψήφιους στους οποί- Γράφημα 5β. Συσχετισμοί εκλογέων των εθνοτήτων στο σαντζάκι
Θεσσαλονίκης εν όψει των εκλογών σύμφωνα με τα αριθμητικά
ους θα συγκέντρωνε την στοιχεία του αυστριακού Προξενείου

υποστήριξή του. Σύμφωνα με πληροφορίες της ελληνόγλωσσης εφημερίδας


Πρόοδος της Κωνσταντινούπολης του Κ. Π. Σπανούδη, υπήρχε μία έντονη

237 Για τον επαναπροσδιορισμό των εκλογικών τμημάτων, τον τρόπο με τον οποίο

οργανώθηκε από την οθωμανική διοίκηση και την επιρροή που τούτο είχε στον καθορισμό
του τελικού εκλογικού αποτελέσματος βλ. Βλάχος, Ιστορία των κρατών, σ.145-7.
238 HHStA PA XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τ. 415, Kral προς Aehrethal, Θεσσαλονίκη,

6 Φεβρουαρίου 1912, αρ. πρωτ. 23. Πρβλ. Χαρίσιος Πούλιος, «Εθνολογική στατιστική των
εν Μακεδονία βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου», Μ.Η.Π.Σ., 4 (1911), 161-5.

- 119 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

φημολογία ότι από την ελληνική πλευρά ο Γεώργιος Άρτας ήταν ο εκλεκτός
του Κ.Ε.Π. για το σαντζάκι, ενώ υποψήφιος να εκλεγεί με την υποστήριξη
του Κ.Ε.Π. ήταν επίσης ο Εβραίος Ασσέρ Μαλλάχ, μολονότι επρόκειτο να
εκτεθούν ως υποψήφιοι εκ μέρους της εβραϊκής κοινότητας και οι Ζοζέφ
Νάαρ και Εμμάνουελ Καράσσο. 239 Η τακτική της διασποράς φημών δεν
βασιζόταν στο σύννομο με τον εκλογικό νόμο δικαίωμα των κοινοτήτων περί
πρότασης των υποψηφίων τους και υπήρξε ιδιαιτέρως προσφιλής καθ’ όλη
τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας του Κ.Ε.Π. Επιχειρούσε με τον
τρόπο αυτό να αποσπάσει τη θετική απάντηση των προβαλλόμενων
προσώπων και να διασπάσει το ενιαίο του εκλογικού μετώπου.
Με βάση την ανάλυση που επιχειρούσε ο Kral σχετικά με τα
πληθυσμιακά-εκλογικά δεδομένα στο σαντζάκι της Θεσσαλονίκης, το Κ.Ε.Π.
δεν ήθελε σε καμία περίπτωση να εκλεγούν ανεξάρτητοι βουλευτές.
Εκτιμούσε παράλληλα ότι Έλληνες και Βούλγαροι επρόκειτο να
συνεργαστούν στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης. Ωστόσο, στην περίπτωση αυτή, τα
αποτελέσματα της συνεργασίας υπολόγιζε πως θα ήταν πενιχρά,
λαμβανομένου υπόψη ότι οι εκλογικές περιφέρειες είχαν συγχωνευτεί σε
βάρος του χριστιανικού στοιχείου, με αποτέλεσμα για κάθε χριστιανό
υποψήφιο στον πρώτο γύρο να απαιτούνται 500-600 εκλογείς, ενώ για κάθε
υποψήφιο του Κ.Ε.Π. 250-300. Σε ό,τι αφορούσε στην εκλογή
αντιπροσώπου της εβραϊκής κοινότητας Θεσσαλονίκης, ο Kral απέκλειε το
ενδεχόμενο συνεργασίας του Κ.Ε.Π. με τον Καράσσο, ο οποίος είχε εκλεγεί
στις προηγούμενες εκλογές με την υποστήριξη του πρώτου, ενώ τώρα θα
κατέβαινε ως υποψήφιος σε ανεξάρτητη βάση. Τέλος, για τη φιλελεύθερη
παράταξη του Κ.Ε.Σ. φημολογούνταν οι υποψηφιότητες των Οσμάν Αντίλ
(Osman Adil) μπέη, Χουλούσση (Hulussi) μπέη και Οσμάν Σαΐντ (Osman
Said) μπέη. 240 Ο αυστριακός πρόξενος επαλήθευε την παγίωση καλών
σχέσεων μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων, παραπέμποντας στο γεγονός ότι
ελληνικές και βουλγαρικές ανταρτοομάδες εδραίωναν, κατόπιν συνεργασίας
και με αφορμή την υπογραφή της προαναφερθείσας ελληνοβουλγαρικής

239Πρόοδος, 27 Ιανουαρίου 1912.


240HHStA PA XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τ. 415, Kral προς Berchtold, Θεσσαλονίκη,
6 Φεβρουαρίου 1912, αρ. πρωτ. 23.

- 120 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

εκλογικής συμφωνίας, καθεστώς σταθερότητας στην ευρύτερη περιοχή της


Μακεδονίας. 241
Η στερέωση των ελληνοβουλγαρικών σχέσεων, σύμφωνα με Το Φως
του Μοναστηρίου (υπό την ιδιοκτησία και τη γενική διεύθυνση του
Βασίλειου Νώτη), θα ενίσχυε και το ενδεχόμενο της εκλογικής συνεργασίας
ανάμεσα στις δύο πλευρές. Στις αρχές Φεβρουαρίου, Το Φως προέτρεπε
ανοικτά τις δύο πλευρές να προωθήσουν μία ελληνοβουλγαρική συνεργασία
σε εκλογικό επίπεδο δεδομένου ότι:
…εν τέλει δε η ανάγκη της θρησκευτικής και εθνικής αμύνης κατ’
επαπειλούμενου εκτουρκισμού ημών δυνατόν να πείση ημάς να
τείνωμεν χείρα συναδελφώσεως και συνεργασίας και προς τους
Βουλγάρους, ης συναδελφώσεως και συνεργασίας η ιδέα και σκέψις
ικανώς ήδη έχει ωριμάση παρ’ εκατέρω των δύο τούτων εθνών προς τε
την σωτηρίαν αυτών. 242
Μερικές ημέρες μετά, σε μυστική ψηφοφορία του Κ.Ε.Π. για τη συγκρότηση
του ψηφοδελτίου του στο σαντζάκι του Μοναστηρίου, συμφωνήθηκε να
προβληθούν οι υποψηφιότητες των Κενάν (Kenan) μπέη και Φετχή (Fethi)
μπέη, πλάι δε σε αυτούς προτάθηκε ο πρώην Έλληνας βουλευτής Τραϊανός
Νάλης και ο Πάντσε Ντόρεφ.243
Κατά τη διάρκεια του Φεβρουαρίου είχε ξεκινήσει και η εκλογική
διαδικασία για την ανάδειξη των κοινοτικών αρχόντων σε όλη την
επικράτεια, γεγονός που καθυστέρησε την έναρξη των πρωτοβάθμιων
βουλευτικών εκλογών σε διάφορες επαρχίες. 244 Ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη,
όπου με την κήρυξη των βουλευτικών εκλογών στράφηκε κυρίως το
ενδιαφέρον των αντιμαχόμενων μερών, το αποτέλεσμα που θα επέφεραν οι
κοινοτικές αρχαιρεσίες επρόκειτο να σταθεί βαρόμετρο στην προσπάθεια να
εκτιμηθεί το πολιτικό εκτόπισμα των δύο κυρίαρχων κομματικών
παρατάξεων ενόψει των βουλευτικών. Η έκβαση των δημοτικών εκλογών της
23ης Φεβρουαρίου στη Θεσσαλονίκη έφερε το Κ.Ε.Π. σε θέση άμυνας. Από
τις 6 θέσεις στο κοινοτικό συμβούλιο μόλις 1 κατέληξε στο Κ.Ε.Π., ενώ οι

241 HHStA PA XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τ. 415, Kral προς Berchtold, Θεσσαλονίκη,


24 Φεβρουαρίου 1912, αρ. πρωτ. 37.
242 Το Φως, 4 Φεβρουαρίου 1912.
243 Αναφορικά με τη μυστική ψηφοφορία του Κ.Ε.Π. για την κατάρτιση του ψηφοδελτίου του

βλ. Το Φως, 18 Φεβρουαρίου 1912.


244 Η έναρξη και διεξαγωγή των πρωτοβάθμιων και δευτεροβάθμιων εκλογών στις

ευρωπαϊκές επαρχίες της Αυτοκρατορίας σε καμία περίπτωση δεν ακολουθούσε ένα


αυστηρά καθορισμένο χρονοδιάγραμμα. Το ίδιο συνέβη και στις γενικές βουλευτικές
εκλογές του 1908. Βλ. σχετικά υποκεφ. ΙΙΙ.ΙΙΙ της παρούσας εργασίας.

- 121 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

φίλα προσκείμενοι στο Κ.Ε.Σ. υποψήφιοι θριάμβευσαν κερδίζοντας τις


υπόλοιπες 5. Με τη φιλελεύθερη παράταξη εκλέχτηκαν 2 Έλληνες, 1
Εβραίος και 2 μέλη της ενωμένης αντιπολίτευσης. 245 Εκ των 2 Ελλήνων
επιτυχόντων, Κ. Μέλφου και Κ. Χονδροδήμου, ο δεύτερος πλειοψήφησε των
συνυποψηφίων του και διορίστηκε δήμαρχος από το βαλή Νιαζήμ μπέη. Το
γεγονός ότι ανήκε στη φιλελεύθερη κομματική παράταξη καθώς επίσης και
το ότι ήταν η πρώτη φορά που ένας Έλληνας ανελάμβανε το αξίωμα του
δημάρχου δημιούργησε προστριβές με αποτέλεσμα την επομένη της
εκλογής του να δηλώσει παραίτηση και στη θέση του να τοποθετηθεί ο
Ισμαήλ μπέης. Ως επίσημη αιτία της παραίτησής του θεωρήθηκε η άγνοια
της τουρκικής, ωστόσο η πραγματική ήταν η αντίδραση του Κ.Ε.Π. στην
κατάληψη της δημαρχιακού πόστου από οπαδό του Κ.Ε.Σ. και δη Έλληνα.
Απόδειξη ότι ο αντικαταστάτης του, ο Ισμαήλ μπέης, που ανήκε επίσης στη
φιλελεύθερη μερίδα, έπειτα από τον διορισμό του μεταπήδησε στο Κ.Ε.Π.
Τα εξαγόμενα από την ανάδειξη των μελών του κοινοτικού συμβουλίου
έγιναν αμέσως αντικείμενο μελέτης εκ μέρους του Κ.Ε.Π., προκειμένου να
ανασυνταχθεί ενώπιον της νέας αναμέτρησης. 246
Κατά τη διάρκεια του πρώτου δεκαημέρου του Μαρτίου η διεξαγωγή
των πρωτοβάθμιων εκλογών προκάλεσε σωρεία καταγγελιών εκ μέρους της
ελληνικής πλευράς για εκλογικές παραβάσεις του Κ.Ε.Π. Η χάραξη των
εκλογικών περιφερειών έγινε κατά τρόπο, ώστε για την εκλογή
μουσουλμάνου εκλέκτορα να απαιτούνται 250 εκλογείς, ενώ για την εκλογή
χριστιανού, σε ορισμένες περιοχές, έως και 800. Κατά τη δημοσίευση των
εκλογικών περιφερειών σκόπιμα δεν σημειώνονταν τα αντίστοιχα αριθμητικά
δεδομένα των εκλογέων, ώστε να μην είναι εφικτή η ποσοτική σύγκριση του
χριστιανικού και μουσουλμανικού εκλογικού σώματος. Επίσης, κατά τον
ορισμό εποπτών των πρωτοβάθμιων εκλογών στα 44 εκλογικά τμήματα του
καζά Μοναστηρίου μόλις σε 15 από αυτά διορίστηκαν χριστιανοί, παρά το
γεγονός ότι η πληθυσμιακή σύνθεση του Μοναστηρίου ήταν κατά τα δύο
τρίτα της χριστιανική. Παρά τη πληθυσμιακή υπεροχή των χριστιανών,
εκπρόσωποι του Κ.Ε.Π. εξέφραζαν τη βεβαιότητα ότι οι 65.000

245 Για τις κοινοτικές εκλογές στη Θεσσαλονίκη και τα αποτελέσματα αυτών βλ. Κώστας

Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), Θεσσαλονίκη: Νησίδες, 1995, σ. 159 και
Kansu, ό.π., σ. 343-4.
246 HHStA PA XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τ. 415, Kral προς Berchtold, Θεσσαλονίκη,

16 Μαρτίου 1912, αρ. πρωτ. 52.

- 122 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

μουσουλμάνοι επρόκειτο να θριαμβεύσουν επί των 130.000 χριστιανών,


κάνοντας λόγο για πιθανή εκλογή 79 εκλεκτόρων έναντι 73 που υπέθεταν
ότι θα εξέλεγε το χριστιανικό στοιχείο. 247 Μέχρι τις 20 Μαρτίου είχε
ολοκληρωθεί η διαδικασία ανάδειξης των εκλεκτόρων. Δύο ημέρες πριν τη
διεξαγωγή του δεύτερου γύρου, στις 17 του μήνα, δημοσιεύτηκαν στον Τύπο
τα ονόματα των υποψήφιων βουλευτών για το σαντζάκι του Μοναστηρίου. Το
ψηφοδέλτιο του Κ.Ε.Σ. είχε καταρτιστεί με τη συμμετοχή του
μουσουλμάνου Κενάν μπέη, του Έλληνα Γεώργιου Θεοχαρείδη και των
Βουλγάρων Αναστάσιου Χρίστωφ και Εμμανουήλ Λιάπτσεφ. Το ψηφοδέλτιο
του Κ.Ε.Π. περιελάμβανε τους Φετχή μπέη, Πάντσε Ντόρεφ, Τραϊανό Νάλη
και το Σέρβο Γιαννάκη Δημητρίεβιτς. 248
Σχεδόν ένα μήνα μετά τα νικηφόρα για την ενωμένη αντιπολίτευση
αποτελέσματα των κοινοτικών εκλογών ξεκίνησε η διαδικασία για την
εκλογή των εκλεκτόρων στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης. Όλοι περίμεναν ότι οι
εκλογές αυτές θα είχαν μεγαλύτερο ενδιαφέρον, λόγω της παρουσίας δύο
βασικών διεκδικητών έναντι μόνο ενός κατά τη διάρκεια των βουλευτικών
εκλογών του 1908. Η νίκη του Κ.Ε.Σ. στις κοινοτικές εκλογές προμήνυε ότι
οποιαδήποτε πρόβλεψη θα ήταν επισφαλής. Εκπρόσωποι του Κ.Ε.Σ.
επιχείρησαν στην προεκλογική τους εκστρατεία, κατά τη διάρκεια των δύο
πρώτων εβδομάδων του Μαρτίου, να οργανώσουν κομματικές συγκεντρώσεις
με στόχο τη συσπείρωση των οπαδών του κόμματος. Πολλές από τις
συγκεντρώσεις αυτές ακυρώθηκαν από τις τοπικές οργανώσεις του Κ.Ε.Π.,
οι οποίες προφασίζονταν αστήρικτες δικαιολογίες. Βασική
επιχειρηματολογία στην προπαγανδιστική εξόρμηση των οπαδών του Κ.Ε.Π.
σε παρόμοιες συγκεντρώσεις τους στη Μακεδονία υπήρξε η δήθεν απόπειρα
εκ μέρους του Κ.Ε.Σ. να δημιουργήσει αυτονομιστικά κινήματα στη
Μακεδονία προς επίτευξη πολιτικών πραξικοπημάτων και επιμέρους

247 Το Φως, 3 Μαρτίου 1912. Σε άλλο άρθρο του ίδιου φύλλου γινόταν εκτενής αναφορά για

τις πιέσεις που δεχόταν εν γένει το χριστιανικό στοιχείο ώστε να εκλέξει βουλευτές εκείνους
που το Κ.Ε.Π. υποδείκνυε. Κατόπιν τούτων Το Φως προέβαινε σε μία νηφάλια κριτική για
την εφαρμογή ή μη του εκλογικού νόμου υποστηρίζοντας ότι «Ο εκλογικός ημών νόμος,
οσονδήποτε και αν είνε ελλιπής, αφ’ ου κατά το διάστημα της παρελθούσης τριετίας δεν
κατωρθώθη να γίνη τις άλλος ορθότερος, δεν παύει όμως του να είνε νόμος σεβαστός και
εκτελεστέος. Αλλά φαίνεται, ότι η εξόχως ελευθέρα αύτη τάξις, η κάμνουσα ό,τι θέλει, τον
νόμον αυτόν τον θεωρεί υπάρχοντα μόνον διά τους αντιπάλους, εν ω δι’ αυτήν νόμος είνε η
θέλησις της». Βλ. Το Φως, 3 Μαρτίου 1912.
248 Το Φως, 17 Μαρτίου 1912.

- 123 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

εθνικών στάσεων, ενέργειες που θα οδηγούσαν στον κλυδωνισμό του


συνεκτικού εθνοπολιτικού ιστού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. 249
Παρά το γενικά ήρεμο εκλογικό κλίμα, στο τρίτο δεκαήμερο του
Μαρτίου ξέσπασαν αιματηρά επεισόδια με πολλά θύματα, τα οποία
διατηρήθηκαν για δύο σχεδόν εβδομάδες. Τα έκτροπα σημειώθηκαν στο
Λαγκαδά και το Τίκφες, λίγο πριν την έναρξη του πρώτου γύρου των
εκλογών στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης. Τούρκοι κάτοικοι των χωριών Αϊβαλίκ,
Νεγκοβάν και Σωχού του Λαγκαδά ενεπλάκησαν σε μάχη σώμα με σώμα με
τη χωροφυλακή. 250 Οι εχθροπραξίες κλιμακώθηκαν εξαιτίας της χρήσης
βίας από τη χωροφυλακή. Σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή του
Νεοτουρκικού Κομιτάτου, οι διαπληκτισμοί προέκυψαν όταν ένθερμοι
αγρότες, οπαδοί του Κ.Ε.Σ., επιτέθηκαν σε οπαδούς του Κ.Ε.Π., θεωρώντας
τους προδότες της πατρίδας. Ορισμένοι εξ αυτών εξαπέλυσαν επίθεση τότε
εναντίον του Κ.Ε.Π., με αποτέλεσμα να αναγκαστεί η χωροφυλακή να
ανοίξει πυρ. Με βάση, ωστόσο, την εκδοχή του αυστριακού Προξενείου, που
παρακολουθούσε από κοντά την εξέλιξη των εκλογικών προστριβών, η
διαμάχη ξεκίνησε όχι ανάμεσα σε οπαδούς των δύο παρατάξεων, αλλά
ανάμεσα στο εκλογικό σώμα και το στρατό, σχετικά με τη δημοκρατικότητα
των εκλογικών διαδικασιών και την χειραφέτηση, σε ατομικό και συλλογικό
επίπεδο, του εκλογικού δικαιώματος. Ο Kral ισχυριζόταν ακόμη ότι οι
κάτοικοι των χωριών του Λαγκαδά, που υποστήριζαν τη φιλελεύθερη
παράταξη, είχαν δεχτεί ασφυκτικές πιέσεις από αντιπροσώπους του Κ.Ε.Π.
να στηρίξουν τους υποψηφίους του στις επικείμενες εκλογές. Σε κάθε
περίπτωση, τα επεισόδια στο Λαγκαδά ήταν τόσο σοβαρά, ώστε σημειώθηκαν
συνολικά 19 νεκροί και 48 βαριά τραυματίες, εκ των οποίων μόλις 1 νεκρός
και 2 τραυματίες εκ μέρους των σωμάτων επιβολής της τάξης. Εξαιτίας της
σοβαρότητας των επεισοδίων και με πρόσχημα το μεγάλο αριθμό
ανθρώπινων απωλειών το Κ.Ε.Π. έδωσε εντολή στο στρατό να θέσει υπό
κράτηση πολυάριθμους οπαδούς του Κ.Ε.Σ., ως δήθεν υποκινητές της

249 HHStA PA XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τ. 415, Kral προς Berchtold, Θεσσαλονίκη,


16 Μαρτίου 1912, αρ. πρωτ. 52. Σχετικά με την επικοινωνία που είχε ήδη αναπτυχθεί
ανάμεσα στο Κ.Ε.Σ. και την ελληνική και βουλγαρική πλευρά στη Μακεδονία ο Kral
υποστήριζε ότι τόσο η ελληνική όσο και η βουλγαρική εκλογική επιτροπή διατηρούσαν
αντιπροσωπεία στην Κωνσταντινούπολη, ώστε ευρισκόμενες σε διαρκή επαφή με την
κεντρική οργάνωση του Κ.Ε.Σ. να κατασταλάξουν στην υπόδειξη των Ελλήνων και αντίστοιχα
των Βουλγάρων υποψηφίων.
250 HHStA PA XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τ. 415, Kral προς Berchtold, Θεσσαλονίκη,

27 Μαρτίου 1912, αρ. πρωτ. 44.

- 124 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

συμπλοκής, και να προχωρήσει σε έρευνα στην οικία υποτιθέμενων


ιθυνόντων της φιλελεύθερης παράταξης, ακόμη κι αυτού του πρώην
δημάρχου της Θεσσαλονίκης Οσμάν Αντίλ μπέη, τον οποίο το ίδιο το Κ.Ε.Π.
είχε οδηγήσει σε παραίτηση τρία χρόνια πριν. 251
Ενδεικτική της έκρυθμης κατάστασης υπήρξε και η στάση της
χωροφυλακής απέναντι στη διοργάνωση εκλογικών συγκεντρώσεων σε
διάφορες περιοχές του βιλαετίου Θεσσαλονίκης εκ μέρους των υποψηφίων
της φιλελεύθερης παράταξης. Όταν οι πρώην βουλευτές και νυν
συνεργαζόμενοι υπό το Κ.Ε.Σ., Χωναίος και Βλαχώφ, επιχείρησαν να
οργανώσουν εκλογική συγκέντρωση στην Έδεσσα, επειδή μέσα στην πόλη
της Θεσσαλονίκης τέτοιου είδους συγκεντρώσεις είχαν απαγορευτεί από την
αστυνομία, συνελήφθησαν κατά την άφιξή τους στο σιδηροδρομικό σταθμό
και στάλθηκαν πίσω, με την κατηγορία ότι υποκινούσαν διαδηλώσεις. Σε
παρόμοια εκλογική συγκέντρωση του Χωναίου στη Γευγελή, η ένθερμη
υποδοχή του διακόπηκε απότομα όταν άγνωστος περιέχυσε με κόκκινη
μελάνη τον Έλληνα υποψήφιο βουλευτή, ενώ στη Δοϊράνη η ομιλία του
Χωναίου κατέληξε σε βιαιοπραγίες εναντίον του. Ακόμη σκληρότερη υπήρξε
η αντίδραση του Κ.Ε.Π. έναντι των υποψηφίων της «Φεντερασιόν», όταν
προσπάθησαν να οργανώσουν εκλογικές ομιλίες στη Δράμα και την Καβάλα.
Τα εντεταλμένα όργανα του Νεοτουρκικού Κομιτάτου τους συνέλαβαν και
τους φυλάκισαν. 252 Την ίδια περίοδο η σοσιαλιστική οργάνωση ασκούσε
μεγάλη επιρροή σε ευρύ τμήμα του πληθυσμού του βιλαετίου και η εκροή
ψηφοφόρων προς τη «Φεντερασιόν» και συνεπώς προς τη φιλελεύθερη
παράταξη του Κ.Ε.Σ. έπρεπε με κάθε τρόπο να ανακοπεί. Ο ίδιος ο Kral σε
άλλη αναφορά του ισχυριζόταν ότι το Κ.Ε.Π. ήταν έτοιμο να απελάσει τον

251 HHStA PA XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τ. 415, Kral προς Berchtold, Θεσσαλονίκη,


7 Απριλίου 1912, αρ. πρωτ. 60. Επίσημα η διοίκηση του βιλαετίου έκανε λόγο για 10
νεκρούς και 25 τραυματισμένους. Εξαιτίας των διώξεων που ασκήθηκαν εκ μέρους του
Κ.Ε.Π. κατά των οπαδών της φιλελεύθερης παράταξης, ο Οσμάν Αντίλ μπέης αναγκάστηκε
να ζητήσει την προστασία του αυστριακού προξένου, την οποία ο Kral τού αρνήθηκε. Πρβλ.
Kansu, ό.π., σ. 348. Ο Kansu αποδίδει τις συμπλοκές σε προβοκάτσια εκ μέρους
πρακτόρων μοναρχικών κύκλων. Στις 30 και 31 Μαρτίου επεισόδια σημειώθηκαν και στο
Τίκφες και συγκεκριμένα στα χωριά Ράκινε και Τράμνικ, όπου και σημειώθηκαν 2 νεκροί
και 2 τραυματίες και 1 νεκρός και 8 τραυματίες αντίστοιχα.
252 HHStA PA XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τ. 415, Kral προς Berchtold, Θεσσαλονίκη,

7 Απριλίου 1912, αρ. πρωτ. 60. Στη μακροσκελή αναφορά του προς τον υπουργό του των
επί των Εξωτερικών, ο Kral υποστήριζε ότι όλες αυτές οι ενέργειες του Κ.Ε.Π. είχαν ως στόχο
τον εκφοβισμό του εκλογικού σώματος και ως χρονική αφετηρία τις δημοτικές εκλογές που
προηγήθηκαν. Για τη βίαιη συμπεριφορά κατά του Χωναίου στη Δοϊράνη βλ. επίσης
αναφορές στο Εμπρός, 9 Μαρτίου 1912.

- 125 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

Μπεναρόγια, θεωρώντας ότι με τον τρόπο αυτό θα ήταν ευκολότερο να


αντιμετωπίσει μία ακέφαλη παράταξη. 253
Την πρώτη εβδομάδα του Απριλίου 1912 ξεκίνησαν και
ολοκληρώθηκαν οι εκλογές πρώτου βαθμού για την ανάδειξη των
εκλεκτόρων στο σαντζάκι της Θεσ- Μουσουλμάνοι Έλληνες
σαλονίκης. Η ενεργοποίηση του Βούλγαροι Εβραίοι
Ρουμανίζοντες
Κ.Ε.Π. και σε ορισμένες περιπτώσεις
21
οι ψυχρές δολοφονίες 34 6% 6
10% 2%
φάνηκε ότι είχαν τελε-
σφορήσει. Σωρεία παρα-
πόνων επί της διαδι-
κασίας υποβλήθηκαν
από όλες τις λοιπές
παρατάξεις. 254 75 193
23% 59%
Ενδεικτικό είναι ένα
Γράφημα 6. Αποτελέσματα εκλεκτόρων α΄βαθμού στο
τηλεγράφημα που σαντζάκι Θεσσαλονίκης
υπεγράφη από τους Έλληνες εκλέκτορες Ζαγκλιβερίου του καζά Λαγκαδά,
αναφορικά με τις πιέσεις που ασκήθηκαν σε βάρος τους προκειμένου να
ψηφίσουν τους υποψήφιους βουλευτές του Κ.Ε.Π., όταν πια είχε
γνωστοποιηθεί ότι η φιλελεύθερη παράταξη και συνεπώς οι υποψήφιοι των
διαφόρων εθνοτήτων που συνεργάζονταν μαζί της επρόκειτο να απόσχει από
τις εκλογές. Το τηλεγράφημα δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Σάλπιγξ της
Μυτιλήνης:
Σήμερον συνελθούσα επιτροπή διά τας εκλογάς προσεκάλεσεν ημάς
μετά των 18 άλλων εκλεκτόρων. Εις ένα έκαστον εδόθησαν λευκά
ψηφοδέλτια εσφραγισμένα, όλους μας έκλεισαν εντός δωματίου των
συντρόφων μας παρανόμως ήρπασαν τα λευκά ψηφοδέλτια και
έδοσαν εις αυτούς άλλα περιέχοντα τα ονόματα των βουλευτών
κατηνάγκασαν πολύ την συνείδησίν μας και εβιάσθημεν να ρίψωμεν
τα ψηφοδέλτια ταύτα εις την κάλπην. Ταύτα υποβάλλομεν μετά
μεγάλης λύπης. 255

253 HHStA PA XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τ. 415, Kral προς Berchtold, Θεσσαλονίκη,


23 Μαρτίου 1912, αρ. πρωτ. 55. Πράγματι ο Μπεναρόγια συνελήφθη, απελάθηκε στην
Ελλάδα κι από εκεί έφυγε στη Γαλλία. Επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη το καλοκαίρι του 1912.
Βλ. σχετικά Μοσκώφ, Εισαγωγικά στην ιστορία του κινήματος, σ. 376.
254 Σχετικά με τα πλείστα ανακόλουθα και παράνομα που δρομολογήθηκαν από το Κ.Ε.Π.

επί της συνταγματικά κατοχυρωμένης εκλογικής διαδικασίας πρώτου και δεύτερου βαθμού
βλ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης, ό.π., σ. 192-7 και Βλάχος, ό.π., σ. 145-50.
255 Χρήστος Σ. Παπαδημητρίου, «Η Θεσσαλονίκη στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας

(1910-1912). Μαρτυρίες μέσα από τις σελίδες της εφημερίδας "Σάλπιγξ" της Μυτιλήνης», Η

- 126 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

Από τους 329 συνολικά εκλέκτορες που αναδείχθηκαν στο σαντζάκι


Θεσσαλονίκης, 193 ήταν Τούρκοι, 75 Έλληνες, 34 Βούλγαροι, 21 Εβραίοι
και 6 ρουμανίζοντες (βλ. γράφημα 6). 256 Η συνεργασία Ελλήνων και
Βουλγάρων με το Κ.Ε.Σ. είχε ως αποτέλεσμα τη σοβαρή μείωση των
ποσοστών των δύο εθνοτήτων. Ιδιαίτερα όσον αφορά στην ελληνική πλευρά,
αναδείχτηκαν 20 εκλέκτορες λιγότεροι από τους 95 που είχαν αναδειχτεί
στις εκλογές του 1908, με άλλα λόγια μειώθηκαν κατά 21%, ένας
υποβιβασμός, ο οποίος σε καμία περίπτωση δεν δικαιολογούταν,
τουλάχιστο με βάση την αριθμητική δύναμη των Ελλήνων στο σαντζάκι.
Εν τω μεταξύ είχε προχωρήσει η διαδικασία προβολής των
υποψηφίων κάθε εθνότητας των δύο κομματικών παρατάξεων στο σαντζάκι
Θεσσαλονίκης. Με το πέρας των πρωτοβάθμιων εκλογών άρχισαν να
καταρτίζονται τα ψηφοδέλτια των παρατάξεων για την εκλογή των
βουλευτών. Το Κ.Ε.Π. είχε έρθει σε όψιμες συνεννοήσεις με τους
εκπροσώπους των εθνοτήτων. Τελικά το ψηφοδέλτιό του καταρτίστηκε με τη
συμμετοχή των Τζαβίτ μπέη, Ραχμή μπέη, μέλους του κεντρικού
Νεοτουρκικού Κομιτάτου και επικεφαλής της οργάνωσης στη Θεσσαλονίκη,
Χαλίλ (Halil) μπέη, ταγματάρχη του Γενικού Επιτελείου, Εμμάνουελ
Καράσσο, πρώην βουλευτή, ο οποίος, παρά τις αντιδράσεις της εβραϊκής
κοινότητας της πόλης, προστέθηκε στις λίστες του Κ.Ε.Π. και Γιορντάν
Νικόλωφ (Jordan Nicolov), διευθυντή Γυμνασίου και συντάκτη της
βουλγαρικής εφημερίδας Svetlina, που πρόσκειτο στο κόμμα του Ντόρεφ.
Υποψήφιοι στο ψηφοδέλτιο του Κ.Ε.Σ. ήταν οι Οσμάν Αντίλ μπέης,
αντιπρόεδρος των φιλελεύθερων λεσχών, Χαφίζ Σουλεϊμάν (Hafiz Suleiman)
μπέης, Ντίμιταρ Βλαχώφ, Ασσέρ Σαλέμ, δικηγόρος, επίσημος υποψήφιος
της εβραϊκής κοινότητας Θεσσαλονίκης, Γεώργιος Χωναίος, πρώην
βουλευτής Θεσσαλονίκης και ο δικηγόρος Ιωάννης Αδαμίδης. 257

Θεσσαλονίκη, 4 (1994), 193-4. Οι κάτοικοι του Λαγκαδά επρόκειτο να υποστηρίξουν, στη


συντριπτική τους πλειοψηφία, το Κ.Ε.Σ. Η αποχή του όμως από το δεύτερο γύρο των
εκλογών στάθηκε αιτία, ώστε πολλοί από τους εκλέκτορες να αποφασίσουν να δώσουν λευκή
ψήφο. Το αναφαίρετο δικαίωμά τους καταστρατηγήθηκε από το Κ.Ε.Π. με τακτικές
εκβιασμού, όπως αυτή που περιγράφει το ανωτέρω τηλεγράφημα.
256 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 400.
257 HHStA PA XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τ. 415, Kral προς Berchtold, Θεσσαλονίκη,

18 Απριλίου 1912, αρ. πρωτ. 70. Ο Kral υποστήριζε ότι η φιλελεύθερη παράταξη στην
πλειοψηφία της απείχε από τις εκλογές του δευτέρου γύρου εξαιτίας των επεισοδίων του
Λαγκαδά και του Τίκφες. Πρβλ. Kansu, ό.π., σ. 358, όπου ο Kansu υποστηρίζει εσφαλμένα
ότι κι ο Νικόλωφ προβλήθηκε ως ανεξάρτητος υποψήφιος. Για τους υποψήφιους των δύο
παρατάξεων βλ. επίσης Μοσκώφ, ό.π, σ. 155. Σύμφωνα με το Μοσκώφ, συνεργαζόμενος με

- 127 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

Βουλευτές
Σαντζάκια
Μουσουλμάνοι Έλληνες Βούλγαροι Εβραίοι
Τζαβίτ μπέης
Κύρκος Γιορντάν Εμμάνουελ
Θεσσαλονίκη Ραχμή μπέης
Κότσανος Νικόλωφ Καράσσο
Χαλίλ μπέης
Στόιο
Ντερβίς μπέης
Χαντζίεφ
Σέρρες Χουλούσση – –
Αλεξάντερ
μπέης
Μπουΐνωφ
Ριζά μπέης
Δράμα – – –
Μιντάτ μπέης
Πίνακας 5. Ονομαστικός κατάλογος εκλεγμένων βουλευτών
στο βιλαέτι της Θεσσαλονίκης στις εκλογές του 1912.
Στο σημείο αυτό πρέπει να διευκρινιστεί, αναφορικά με το Νικόλωφ,
ότι η υποψηφιότητά του οφειλόταν εν πολλοίς στο ρόλο που διαδραμάτισε
στις εκλογές αυτές ο Πάντσε Ντόρεφ. Ο Ντόρεφ, καθ’ όλη τη διάρκεια της
προεκλογικής περιόδου, «φλέρταρε» με το Κ.Ε.Π., με αποτέλεσμα αυτές οι
βολιδοσκοπήσεις να καταλήξουν σε συμφωνία. Απόρροια αυτής της
συμφωνίας υπήρξε η δυσανάλογα μεγάλη εκπροσώπηση των Βουλγάρων στο
Οθωμανικό Κοινοβούλιο στις εκλογές του 1912. Τα ισχνά εκλογικά
αποτελέσματα των λοιπών χριστιανικών εθνοτήτων στις παρούσες εκλογές, η
προηγούμενη βουλγαρική βουλευτική εκπροσώπηση, η οποία αριθμούσε
μόλις 4 βουλευτές και, βεβαίως, το πληθυσμιακό status των εθνοτήτων στη
Μακεδονία σε καμία περίπτωση δεν δικαιολογούσαν τέτοιας τάξης
αποτελέσματα στις εκλογές του 1912. Από τα τρία βιλαέτια της Μακεδονίας
οι Βούλγαροι εξέλεξαν στις εκλογές αυτές 6 βουλευτές,
συμπεριλαμβανομένων των Ντόρεφ στο Μοναστήρι, Στόιο Χαντζίεφ (Stojo
Hadziev) και Αλεξάντερ Μπουΐνωφ (Alexander Buinov) στις Σέρρες (βλ.
πίνακα 5), Τέοντορ Πασκάλεφ στα Σκόπια και Ντιμίτρι Γκρούεφ (Dimitri
Gruev) στις Σαράντα Εκκλησίες. Είναι ασφαλές λοιπόν να ισχυριστεί κανείς
ότι η μεγάλη βουλγαρική επιτυχία οφειλόταν στις διαβουλεύσεις του Ντόρεφ
με το Κ.Ε.Π. Οι υποψήφιοι που κατήλθαν στις εκλογές χωρίς την
υποστήριξη του Κ.Ε.Π. δεν κατόρθωσαν να εκλεγούν, μεταξύ τους κι ο
σοσιαλιστής πρώην βουλευτής Βλαχώφ. 258

τη «Φεντερασιόν» ήταν κι ο επίσημος υποψήφιος της εβραϊκής κοινότητας Ασσέρ Σαλέμ. Δεν
συμπεριλαμβάνει όμως στο ψηφοδέλτιο του Κ.Ε.Π. τον Νικόλωφ.
258 HHStA PA XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τ. 415, Kral προς Berchtold, Θεσσαλονίκη,

23 Απριλίου 1912, αρ. πρωτ. 72.

- 128 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

Στις 15 Απριλίου, με την ολοκλήρωση και των δευτεροβάθμιων


εκλογών και με το Κ.Ε.Σ. να έχει ουσιαστικά παραιτηθεί από την εκλογική
διαδικασία, εξαιτίας των βιαιοπραγιών του Νεοτουρκικού Κομιτάτου, όλοι οι
υποψήφιοι του ενωτικού ψηφοδελτίου για το σαντζάκι Θεσσαλονίκης τελικά
αναδείχτηκαν βουλευτές (βλ. γράφημα 7). Η συμπλήρωση των 6 συνολικά
Μουσουλμάνοι Έλληνες
βουλευτών που απέδιδε το
Βούλγαροι Εβραίοι
Σύνολο σαντζάκι έγινε με την εκλογή
1 υποψήφιου, ο
100%
95% οποίος προβλήθηκε,
90% παρότι μη εγγεγραμ-
85%
μένος στα ψηφοδέλτια
80%
6 4 2 12 των κομματικών παρα-
75%
70% τάξεων. Ο Κύρκος Κό-
65%
τσανος, από τον
60%
Πολύγυρο Χαλκιδικής,
55%
50% 1 γιατρός το επάγγελμα,
1
45% εκλέχτηκε ως ανε-
40% 1 3
2 ξάρτητος βουλευτής,
35%
1 ερήμην της επίσημης
30% 1
25% ελληνικής πλευράς, η
20%
οποία δεν θέλησε να
15% 3 2 2 7 συμμετάσχει στις συ-
10%
5% ζητήσεις για την πρό-
0% ταση υποψηφίου.
Θεσσαλονίκη Σέρρες Δράμα Σύνολο
Γράφημα 7. Αριθμητική και ποσοστιαία βουλευτική Σε ναυάγιο κα-
εκπροσώπηση των εθνοτήτων στα τρία σαντζάκια του
βιλαετίου Θεσσαλονίκης στις εκλογές του 1912 τέληξε η εκλογική μάχη
και στο σαντζάκι των Σερρών. Εκ των 109 εκλεκτόρων 38 ήταν Έλληνες, 58
Βούλγαροι, 102 Τούρκοι και 1 Εβραίος. 259 Οι μυστικές διαβουλεύσεις του
Σαντάνσκυ με το Κ.Ε.Π. και η άρνηση της ελληνικής πλευράς να έρθει σε
συμφωνία για τη συμμετοχή Έλληνα υποψηφίου στο ψηφοδέλτιο του
Νεοτουρκικού Κομιτάτου οδήγησε στην εκλογή των δύο σαντανσκικών
υποψηφίων, του Στόιο Χαντζίεφ και του Αλεξάντερ Μπουΐνωφ και των
Ντερβίς (Dervisch) μπέη (μέλους της κεντρικής επιτροπής του Κ.Ε.Π.) και

259Ανάμεσα στους 58 εκλέκτορες των Βουλγάρων υπήρχαν και 19 σαντραλιστές οι οποίοι


εκλέχτηκαν με το Κ.Ε.Π., βλ. Βλάχος, ό.π., σ. 151-2.

- 129 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

Χουλούσση μπέη (βλ. πίνακα 5), υποψηφίων του Κ.Ε.Π., εκ των οποίων ο
δεύτερος θα έθετε αρχικά υποψηφιότητα με το Κ.Ε.Σ. 260
Μουσουλμάνοι Βούλγαροι
Μεγάλη ήταν η εκλογική αστοχία
Έλληνες Σέρβοι
και στο τρίτο σαντζάκι του βιλαετίου Εβραίοι

Θεσσαλονίκης, τη Δράμα, η οποία


90
άλλωστε δεν είχε στείλει
80
Έλληνες αντιπροσώπους στο 82

Οθωμανικό Κοινοβούλιο ούτε 70

στις προηγούμενες βουλευ- 60 61

τικές εκλογές. Εκ των Αφία 50

μπέη και Ριζά μπέη, οι οποίοι 40


είχαν εκλεγεί εκ μέρους του
30
Κ.Ε.Π. στις εκλογές του 1908,
20
επανεξελέγη μόνον ο Ριζά, 16
14
10 3
δεδομένου ότι η άτυπη συμ-
0
φωνία του Μιντάτ μπέη με τον Γράφημα 8. Αποτελέσματα εκλεκτόρων Α΄ βαθμού
στο σαντζάκι του Μοναστηρίου
Χουλούσση για εκλογή του δεύτερου
στο σαντζάκι των Σερρών, στη θέση δηλαδή του Μιντάτ, έδωσε άνετη
πλειοψηφία στον έτερο Νεότουρκο υποψήφιο. 261
Παρόμοια ήταν η κατάσταση και στο σαντζάκι του Μοναστηρίου (βλ.
γράφημα 8). Εκ των 176 συνολικά εκλεκτόρων που αναδείχτηκαν στο
σαντζάκι, 82 ήταν μουσουλμάνοι, 61 Βούλγαροι και 16 μόλις Έλληνες. 262
Με δεδομένο ότι το πληθυσμιακό status Ελλήνων και Βουλγάρων στην
περιοχή δεν δικαιολογούσε αυτό το χάσμα στους αναδειχθέντες εκλέκτορες
των δύο εθνοτήτων, η διαφορά αυτή μάλλον πρέπει να αποδοθεί στην
προσέγγιση του Ντόρεφ με το Κ.Ε.Π. και στην πολεμική που είχε ξεκινήσει
ενάντια στην εκλογική συνεργασία Ελλήνων-Βουλγάρων. Ανεξάρτητα,
ωστόσο, από τα επιμέρους αποτελέσματα των εθνοτήτων, η υπεροχή του
Κ.Ε.Π. αποδείχτηκε καθολική. Όλοι οι υποψήφιοι του ψηφοδελτίου του

260 HHStA PA XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τ. 415, Kral προς Berchtold, Θεσσαλονίκη,


18 Απριλίου 1912, αρ. πρωτ. 70. Ο Kral δεν κάνει λόγο για την εκλογή του πρώην Έλληνα
βουλευτή Σερρών Δημητρίου Δίγκα, στην εκλογή του οποίου αναφέρεται ωστόσο ο
Αλεξανδρής, ό.π., 395-6 και η Μπούρα, ό.π., 85, από την οποία συμπεριλαμβάνεται στον
κατάλογο των εκλεγέντων Ελλήνων βουλευτών της περιόδου 1912-1914.
261 HHStA PA XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τ. 415, Kral προς Berchtold, Θεσσαλονίκη,

18 Απριλίου 1912, αρ. πρωτ. 70.


262 Βλάχος, ό.π., σ. 151.

- 130 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912 

εκλέχτηκαν βουλευτές, ενώ αντίθετα ουδείς εκ του φιλελεύθερου


συνδυασμού κατόρθωσε να εκλεγεί. Η εκ νέου ανάδειξη στο βουλευτικό
αξίωμα του Τραϊανού Νάλη στο σαντζάκι του Μοναστηρίου και η εκλογική
επιτυχία του Γρηγορίου Αναγνώστου στο σαντζάκι Σερβίων-Γρεβενών-
Κοζάνης οφειλόταν αποκλειστικά στο γεγονός ότι συνεργάστηκαν με το
Κ.Ε.Π. 263
Λαμβανομένων υπόψη των εκλογικών αποτελεσμάτων της εκλογικής
αναμέτρησης της άνοιξης του 1912, το Κ.Ε.Π. καρπωνόταν μια άνετη
πλειοψηφία στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης. Παράλληλα, όχι απλά αποστερούταν
η ελληνική πλευρά βουλευτικής ευρείας εκπροσώπησης στο Οθωμανικό
Κοινοβούλιο αλλά μειώθηκε η ούτως ή άλλως αριθμητικά ισχνή ελληνική
κοινοβουλευτική ομάδα. Εκ των 24 συνολικά Ελλήνων βουλευτών της
περιόδου 1908-1912 στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, το ελληνικό
κοινοβουλευτικό σώμα συρρικνώθηκε στους 15.

263 Το Φως, 24 Μαρτίου και 14 Απριλίου 1912.

- 131 -
ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ
ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ 

ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ
Τέλη Απριλίου 1912, λίγες ημέρες μετά το πέρας των εκλογών, ο
Γεώργιος Μπούσιος, τέως βουλευτής Σερβίων και πρόεδρος του Π.Σ., μετέβη
στην Κωνσταντινούπολη προκειμένου να συμμετάσχει στη διαδικασία εκ
νέου εκλογής προέδρου του Π.Σ. Στην αίθουσα συνεδριάσεων του συλλόγου
ο Μπούσιος έκρινε σκόπιμο να προβεί σε έναν απολογισμό του έργου του
πολιτικού οργάνου του οποίου προΐστατο, συμπεριλαμβάνοντας στην ομιλία
του μία ανασκόπηση της κρίσιμης τετραετίας, αρχής γενομένης από την
επαναφορά του συντάγματος. Παρουσία της νέας ελληνικής
κοινοβουλευτικής ομάδας, ο ιδιαίτερα δραστήριος και καυστικός κατά την
παρελθούσα κοινοβουλευτική περίοδο πολιτικός έδινε το στίγμα των
ελληνικών πολιτικών και εθνικών διεκδικήσεων στο πλαίσιο της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας, από την αιφνίδια εκδήλωση της Νεοτουρκικής
Επανάστασης κι εξής, θέτοντας μία σειρά ερωτημάτων:
Προ τεσσάρων ετών, καθ’ ην εποχήν ουδόλως επρόσεχον τα έθνη,
μέρος του οθωμανικού στρατού επρόβαλεν εις το μέσον και είπεν ότι
εφεξής θα υπάρξη σύνταγμα και ισότης. Όλαι αι εθνότητες ευρέθησαν
τότε ενώπιον χάους αμφιβολιών. Τί ηννόουν άραγε οι κηρύσσοντες
σύνταγμα και ισότητα; Ηννόουν σύνταγμα δι’ εαυτούς μόνον;
Ηννόουν σύνταγμα, επομένως και ισότητα δι’ όλους μας; Ηννόουν
σύνταγμα ενισχύον τας εθνότητας ή καταλύον αυτάς; Ηννόουν μόνον
την κατάργησιν της δεσποτικής απολυταρχίας του Χαμίτ και
αντικατάστασιν των επηρεαζόντων αυτόν αυλοκολάκων με την
αποκατάστασιν πολιτεύματος στηριζομένου επί της λαϊκής
κυριαρχίας από τουρκομουσουλμανικής μόνον απόψεως; Ή ήθελον
να εφαρμόσωσι πραγματικήν πολιτικήν ισότητα μεταξύ όλων των
οθωμανών πολιτών; Και πώς θα επετυγχάνετο η πολιτική αύτη
εξίσωσις; Θ’ ανεγνωρίζετο η αυτοτελής ύπαρξις των εθνοτήτων με το
θρησκευτικόν, εκπαιδευτικόν και κοινοτικόν αυτών καθεστώς; Ή θα
επεχειρείτο η ουτοπιστική δημιουργία ενός νέου οθωμανικού έθνους
κατά τον τύπον και υπογραμμόν του τουρκικού στοιχείου; 264
Τα ερωτήματα του Μπούσιου υπήρξαν βεβαίως ρητορικά. Απηχούσαν τις
προσδοκίες των Ελλήνων της Μακεδονίας το 1908, εκπεφρασμένες διά
στόματος ενός πολιτικού, να δοθεί ένα τέλος στον ασύδοτο συγκεντρωτισμό
του Αβδούλ Χαμίτ και να ανοικοδομηθεί το επαναφερθέν σύνταγμα πάνω σε
στέρεη βάση.

264 Γεώργιος Μπούσιος, Το Πολιτικόν πρόγραμμα του Ελληνισμού εν Τουρκία. Λόγος


εκφωνηθείς υπό του Κου Γ. Μπούσιου, τέως βουλευτού Σερβίων κατά την Γενικήν Συνέλευσιν
του Συνταγματικού Συνδέσμου Κωνσταντινουπόλεως, χ.τ. 1912, σ. 6. Βλ. επίσης Το Φως, 21
Απριλίου 1912.

- 133 -
ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ 

Η περίοδος που ακολούθησε τη Νεοτουρκική επανάσταση του


Ιουλίου 1908 εγκαινίασε παράλληλα μία εποχή σύγχυσης για το
περιεχόμενο των όρων «μιλέτ» και «εθνότητα». Στην εθνοτική διαπάλη που
διαδέχτηκε την αποτυχημένη παρέμβαση των Δυνάμεων στο εσωτερικό της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα της
Μυρστέγης ήρθε να προστεθεί το αναίμακτο στρατιωτικό πραξικόπημα των
Νεοτούρκων. Τα γεγονότα του καλοκαιριού 1908 μολονότι στηρίχθηκαν στο
σύνταγμα και συνοδεύτηκαν από την έναρξη αμιγώς πολιτικών διαδικασιών,
ωστόσο, συντήρησαν, με άλλη έστω μορφή, το προηγούμενο status quo στη
Μακεδονία. Οι διεθνοτικές διενέξεις, παρότι εισήλθαν σε μία νέα, «ειρηνική»
φάση, ήταν αδύνατο να παραμεριστούν από τη μια μέρα στην άλλη, πολύ
περισσότερο όταν την ίδια περίοδο η βουλγαροφοβία των Ελλήνων στη
Μακεδονία έφτανε στο απόγειό της.
Οι εθνοτικές αυτές προστριβές στη Μακεδονία αντικατοπτρίστηκαν
στις πρώτες γενικές βουλευτικές εκλογές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η
αδυναμία Ελλήνων και Βουλγάρων να συνεργαστούν, με στόχο την
απόκτηση μίας στιβαρής βουλευτικής εκπροσώπησης στο Κοινοβούλιο, η
στροφή αμφοτέρων των εθνοτήτων προς μία εκλογική συνεργασία με το
Νεοτουρκικό Κομιτάτο και η αποστροφή τους απέναντι στο ενδεχόμενο να
πλειοψηφήσει η μια ή η άλλη πλευρά, μία αποστροφή η οποία εκφράστηκε
έντονα στην αλληλογραφία του ελληνικού Γενικού Προξενείου στη
Θεσσαλονίκη με το Υπουργείο Εξωτερικών και στον ημερήσιο Τύπο της
περιόδου, οδήγησε αναπόφευκτα στα ομολογουμένως φτωχά αποτελέσματα
που μνημονεύτηκαν στο τρίτο κεφάλαιο αυτής της εργασίας. Αφενός ο
διαρκής κίνδυνος του βουλγαρισμού στη Μακεδονία ή ακόμη χειρότερα το
ενδεχόμενο απώλειάς της και αφετέρου η προσπάθεια διατήρησης των
ελληνικών προνομίων έναντι των άλλων εθνοτήτων της Μακεδονίας
κατηύθυναν την ελληνική πλευρά στην υιοθέτηση του «μη χείρον βέλτιστον»,
ως προσχήματος συνεργασίας με τη δεσπόζουσα παράταξη, το Κ.Ε.Π.
Από καθαρά διαδικαστικής σκοπιάς οι βουλευτικές εκλογές του έτους
1908 αποτέλεσαν μία παρωδία, ενώ στη συνακόλουθη έγερση διαμαρτυριών
μόνον το Κ.Ε.Π. κι ο Βρετανός πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη Gerald
A. Lowther έδειχναν να μη συμμερίζονται τις ανησυχίες των εθνοτήτων για
την καταστρατήγηση του συντάγματος. «Την ισότητα δύσκολα θα την

- 134 -
ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ 

χωνεύσει ο Τούρκος», υποστήριζε η αθηναϊκή εφημερίδα Ακρόπολις του


Βλάση Γαβριηλίδη το Σεπτέμβριο και ενώ η Αυτοκρατορία βρισκόταν
επισήμως σε προεκλογική περίοδο, εφιστώντας την προσοχή στο ότι «η νέα
γενεά [ενν. τους Νεότουρκους] στηρίζεται επί δυο βάθρα σαθρά, του
εθνικισμού και του θρησκευτικού φανατισμού». 265 Εάν και κατά πόσο η
διενέργεια των εκλογών στηρίχθηκε στο σύνταγμα και τους νόμους ή
απέκλινε της συνταγματικής οδού είναι ένα ζήτημα που λεπτομερώς
σχολιάστηκε στα κεφάλαια που προηγήθηκαν. Αυτό που εδώ ίσως έχει
περισσότερη σημασία να μνημονευθεί είναι ότι παρά την υποχώρηση του
φιλεθνοτικού συνθηματικού βερμπαλισμού, των ζητωκραυγών των πρώτων
ημερών μετά την επανάσταση και την αποκάλυψη των πραγματικών
διαθέσεων των Νεοτούρκων, η συνεργασία με το Κ.Ε.Π. αποτελούσε
μονόδρομο στην προσπάθεια των Ελλήνων να μεταφέρουν τον αγώνα για τη
Μακεδονία από την ύπαιθρο και τα βουνά στα έδρανα του Οθωμανικού
Κοινοβουλίου.
Από την αναχαίτηση του αντεπαναστατικού κινήματος του Απριλίου
1909 η βαθμιαία καταστολή των δικαίων των εθνοτήτων εκ μέρους του
Κ.Ε.Π., η προσπάθεια να περισταλούν οι φιλελεύθερες τάσεις και η
εντατικοποίηση της εθνικιστικής-τουρκοποιητικής πολιτικής αποτέλεσαν
τους βασικότερους λόγους ριζοσπαστικοποίησης μιας ιδέας συνεργασίας
ανάμεσα στους χριστιανούς του Οθωμανικού Κοινοβουλίου. Η ιδέα αυτή
γεννήθηκε μέσα στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο με την πρόσκληση εκ μέρους
της ελληνικής κοινοβουλευτικής ομάδας προς τους Βούλγαρους βουλευτές
να παρακαθήσουν στο ίδιο τραπέζι, τον Ιανουάριο του 1911, ανδρώθηκε με
το κοινό υπόμνημα των χριστιανών βουλευτών προς την κυβερνητική
παράταξη του Κ.Ε.Π., το Νοέμβριο του 1911, ωρίμασε με την εκλογική
συνεργασία κατά τη διάρκεια των βουλευτικών εκλογών της άνοιξης 1912
υπό την αιγίδα του Κ.Ε.Σ. και συνδιαμόρφωσε τις κατάλληλες συνθήκες για
την πρόσκαιρη ταύτιση, σε επίπεδο εξωτερικής πολιτικής, των επιλογών
Ελλήνων και Βουλγάρων με αποτέλεσμα τη διεξαγωγή των Βαλκανικών
Πολέμων.

265Μαρία Γιώτα, «"Ακρόπολις" Αθηνών – "Αλήθεια" Θεσσαλονίκης. Η έκρηξη και η εδραίωση


του Νεοτουρκικού κινήματος (Ιούλιος 1908-Μάρτιος 1909)», ΚΓ´ Πανελλήνιο Ιστορικό
Συνέδριο. Πρακτικά, Θεσσαλονίκη: Ε.Ι.Ε., 2003, σ. 442.

- 135 -
ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ 

Εάν με τις εκλογές του 1908 το Νεοτουρκικό Κομιτάτο επιθυμούσε


να εκμαιεύσει την εκλογική συνεργασία των εθνοτήτων των μακεδονικών
εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προκειμένου να επιδείξει στις
Δυνάμεις το συνταγματικό του μανδύα και να προωθήσει με την
κοινοβουλευτική του πλειοψηφία το τουρκοποιητικό του πρόγραμμα, με την
εκλογική αναμέτρηση του 1912 το διακύβευμα υπήρξε ακόμη πιο κρίσιμο.
Η σύμπηξη ενός αξιόμαχου αντίπαλου κομματικού σχηματισμού, η
πλαισίωσή του από τους μέχρι πρότινος άσπονδους εχθρούς στη
Μακεδονία, Έλληνες και Βούλγαρους και η απώλεια της πρωτοκαθεδρίας
στο επίπεδο της αυτοδιοίκησης, έπειτα από τις κοινοτικές αρχαιρεσίες του
Φεβρουαρίου 1912 προανήγγελαν μία εκ βάθρων αλλαγή στο πολιτικό
σκηνικό. Όλα έδειχναν ότι το Κ.Ε.Π. μπορούσε κι έπρεπε να ηττηθεί. Η μη
χρησιμοποίηση του στρατού και της χωροφυλακής εκ μέρους του
Νεοτουρκικού Κομιτάτου προκειμένου να μεταστραφούν οι κομματικές
προτιμήσεις του εκλογικού σώματος θα συνοδευόταν αναπόδραστα από την
πτώση του Κ.Ε.Π. από την εξουσία και την άνοδο των φιλελευθέρων και των
συνεργατών τους σοσιαλιστών, με απρόβλεπτα αποτελέσματα για το
εσωτερικό της Αυτοκρατορίας.
Ιδιαίτερα όσον αφορά στους Έλληνες, σημαντικό ρόλο στην εκλογική
αποτυχία διαδραμάτισε η διάσπασή τους. Παρά τις συντονισμένες
προσπάθειες του Π.Σ., ώστε να ταχθεί σύσσωμη η ελληνική πλευρά με τη
φιλελεύθερη παράταξη, η γραμμή αυτή δεν τηρήθηκε στο ακέραιο.
Ταυτόχρονα, η απόφαση να απόσχουν από τη διενέργεια των
δευτεροβάθμιων εκλογών οι Έλληνες υποψήφιοι που συνεργάζονταν με το
Κ.Ε.Σ., εξαιτίας της βίας και νοθείας κατά τη διάρκεια του πρώτου γύρου
αποτέλεσε κόλαφο για την ελληνική εκλογική κάθοδο.
Και ενώ με τη μεσολάβηση του τουρκικού στρατού στις οθωμανικές
βουλευτικές εκλογές του 1912 άνοιγε το Κουτί της Πανδώρας,
εγκαινιάζοντας μία μακρά περίοδο παρεμβάσεων του στρατού σε ζητήματα
πολιτικής ή παραπολιτικής στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, η συμμετοχή
των Ελλήνων στις τελευταίες, πριν από την έναρξη των Βαλκανικών
Πολέμων, βουλευτικές εκλογές ετίθετο από τον Μπούσιο σε άλλη βάση.
Κλείνοντας την ομιλία του και λίγο πριν την συντριπτική επανεκλογή του
στη θέση του προέδρου του Π.Σ., σημείωνε με έμφαση τα εξής:

- 136 -
ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ 

Τι τάχα επέτυχον οι κρατούντες κατά τας βουλευτικάς εκλογάς [ενν.


του 1912]; Οι τέως 15 Έλληνες βουλευταί, εντός 300, έγειναν τώρα 5.
Υπάρχει φόβος μήπως δεν ευρεθή μεταξύ των ο ρήτωρ. Αξίζει όμως
άρα γε το πράγμα διά να δειλιάση το έθνος και αφίση το πρόγραμμά
του και την πολιτικήν του, ήτις τόσα έφερε καλά; […]Δεν επρόκειτο
περί μισθολογίας 10 ή 15 βουλευτών, επρόκειτο περί εθνικού
προγράμματος και πολιτικής μεθόδου. 266

266 Μπούσιος, ό.π., σ. 18-23.

- 137 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΗΓΩΝ
I.
[Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα, 13 Αυγούστου 1908.]
Το υπόμνημα των Ελλήνων της Θεσσαλονίκης προς το Νεοτουρκικόν
Κομιτάτον.
Χαιρετίζομεν οι Έλληνες μετά χαράς και πλήρεις ελπίδων το νέον
φιλελεύθερον καθεστώς.
Απευθύνομεν ευγνώμονα χαιρετισμόν και εκδηλούμεν υψίστην
εκτίμησιν προς τους άνδρας τους συλλαβόντας και πραγματοποιήσαντας την
συντελεσθείσαν και τυχούσαν της νομίμου κυρώσεως μεταβολήν.
Νέα εγκαινίζεται περίοδος εκπολιτιστικής και προοδευτικής
σταδιοδρομίας του Κράτους επαγγελομένη την εν ισότητι και δικαιοσύνη
ευδαιμονίαν των αποτελούντων το Κράτος Λαών.
Το Ελληνικόν στοιχείον νομιμόφρον και φιλοπρόοδον αποδέχεται
προθύμως το νέον καθεστώς και θέλει συνεισφέρει τας ηθικάς κοινωνικάς
και υλικάς αυτού δυνάμεις ίνα εν κανονική και βαθμιαία εξελίξει επιτευχθή
η επιδιωκομένη πρόοδος και η εν τω πολιτισμώ προαγωγή του Κράτους.
Βάσεις θεμελιώδεις των γενικών ελευθεριών ας καθιεροί το νέον
πολίτευμα είνε:
Η αναγνώρισις της ελευθερίας του ατόμου.
Η ελευθερία της συνειδήσεως.
Ο σεβασμός των κεκτημένων δικαιωμάτων εκάστου και η υπό την
σκέπην της πολιτείας ειρηνική άμιλλα προς την πρόοδον και την απόκτησιν
των αγαθών του πολιτισμού.
Ταύτα φρονούμεν ότι δέον να αποτελέσωσι θεμελιώδεις και
απαραβάτους κανόνας εν τη εφαρμογή του νέου πολιτεύματος, ίνα τούτο
επιτύχη του σκοπού αυτού.

Η ΑΝΑΠΤΥΞΙΣ ΤΩΝ ΛΑΩΝ


Ίνα επιτευχθή διά βαθμιαίας και αρμονικής εξελίξεως η πραγματική
πρόοδος του Κράτους ανάγκη ν’ αφεθή ελευθέρα η ανάπτυξις των λαών και
επομένως η διάπλασις των απαρτιζόντων αυτούς ατόμων, συμφώνως προς τα
δόγματα της πατρώας πίστεως, προς τας φυσικάς ιδιότητας, τον έμφυτον
χαρακτήρα, τας παραδόσεις και τας έξεις του βίου εκάστου, ίνα ούτω

- 139 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 

καταστώσιν άπαντες ικανοί να συμβάλωσι το καθ’ εαυτούς υπέρ του κοινού


σκοπού, της ευδαιμονίας του όλου.
Αι θρησκευτικές πεποιθήσεις και οι υπό το κράτος αυτών
διαμορφωθέντες θεσμοί και παραδόσεις αποτελούσιν όρους απαραιτήτους
της υπάρξεως των ατόμων, εν τω κύκλω δ’ αυτών δύναται να εύρη το άτομον
το πρόσφορον έδαφος όπως αναπτυχθή, δια τούτο δε δέον προ παντός ν’
αναγνωρισθή και καθιερωθή ως αναγκαίος όρος της επιτυχούς εφαρμογής
του νέου πολιτεύματος η θρησκευτική, εκκλησιαστική και εκπαιδευτική
ελευθερία εκάστου Λαού εντός των ορίων των ανέκαθεν αναγνωρισθέντων και
κυρωθέντων ενί εκάστω αυτών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, περί του
Ελληνικού δε στοιχείου προκειμένου, του οποίου είμεθα βέβαιοι ότι
ερμηνεύομεν την ομόθυμον και την απαρασάλευτον γνώμην, «η προστασία
και ο πλήρης σεβασμός και το απαραβίαστον εν τη εφαρμογή των
ανεγνωρισμένων προνομίων και της έν πάσι δικαιοδοσίας του Οικουμενικού
Πατριαρχείου η επαναφορά εις το ακέραιον και η διατήρησις του εκ των
προνομίων τούτων απορρεύσαντος, αλλ’ επανειλημμένως παραβιασθέντος
εκκλησιαστικού και εκπαιδευτικού καθεστώτος». Δεν αμφιβάλλομεν δ’ ότι
αύτη είνε η γνώμη ολοκλήρου του Ελληνικού στοιχείου άνευ ουδεμιάς
εξαιρέσεως, διότι τοιαύτα εξέφρασε και ο πνευματικός αρχηγός αυτού, ο
οικουμενικός Πατριάρχης εν τω μασβατά τω επιδοθέντι προς τον Άρχοντα
της χώρας επί τω ευφροσύνω γεγονότι της ανακηρύξεως του Συντάγματος
εκφράσας την πεποίθησιν και παραστήσας την ανάγκην όπως μη παροραθή
η εξαιρετική θέσις του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του Ρωμαϊκού
έθνους, ήτις θεωρήθη δίκαιον και νόμιμον να περιβληθή τα της προστασίας
του Κράτους μέχρι του […]αμείωτος και απαράτρεπτος.

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΕΩΣ ΚΑΙ Η ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ


Επομένως ουδείς φραγμός δέον να τεθή εις την εκπαίδευσιν ως αύτη
εχορηγείτο μέχρι τούδε, αφιεμένου εκάστου ελευθέρου όπως προσαρμόση
βαθμηδόν το σύστημα της εκπαιδεύσεως προς τας ανάγκας του νέου
πολιτικού βίου.
Δέον επίσης να επανορθωθή πάσα μετατροπή του καθεστώτος, εις την
βίαν και την τρομοκρατίαν οφειλομένη, όσον αφορά τας εκκλησίας, τας
μονάς και τα σχολεία.

- 140 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 

Χάριν του αυτού σκοπού της αναπτύξεως των πολιτών και της δι’
αυτής προόδου του Κράτους είνε αναγκαίον να παραχωρηθή πλήρης
ελευθερία του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι προς επιδίωξιν παντός
κοινωνικού, επιστημονικού και φιλανθρωπικού σκοπού.
Εν τω αυτώ γενικώ συμφέροντι της μη παρεμβολής προσκομμάτων
εις την ελευθέραν ανάπτυξιν του ατόμου φρονούμεν ότι δέον να εφαρμοσθή
σύστημα στρατολογίας καθερούν τον σχηματισμόν των στρατιωτικών
μονάδων εξ ομοθρήσκων στοιχείων και κατά τρόπον εξασφαλίζονταν την
πειθαρχίαν αφ’ ενός, αφ’ ετέρου δε, την ανελλιπή εξάσκησιν των
θρησκευτικών καθηκόντων και την ελευθερίαν καθόλου της θρησκευτικής
συνειδήσεως, εφαρμοζομένης άμα της κατά περιφερείας στρατολογίας.
Προς τον αυτόν σκοπόν φρονούμεν ότι είνε αναγκαία η τροποποίησις
και η συμπλήρωσις σχετικών διατάξεων του Συντάγματος προς εξασφάλισιν
του απαραβιάστου του προσώπου από πάσης υπερβασίας των οργάνων της
εξουσίας συμφώνως προς τα θεσπισθέντα υπό άλλων ευρωπαϊκών
συνταγμάτων, απαραίτητος δε η κατάργησις της 4ης παραγράφου του
άρθρου 113 μη επιτρεπομένης της εκτός του Κράτους απελάσεως
Οθωμανών υπηκόων.

ΆΛΛΑΙ ΜΕΤΑΡΥΘΜΙΣΕΙΣ
Αναγκαίον επίσης θεωρούμεν την κατάργησιν των περί ερμηνείας των
νόμων διατάξεων του Συντάγματος (άρθρ. 117.)
Ίνα ενισχυθή επίσης το ενδιαφέρον του Λαού και ίνα υπάρξη
τελειοτέρα συμμετοχή αυτού εις την Κυβέρνησιν της χώρας θεωρούμεν
αναγκαίον να παραχωρηθή το δικαίωμα της προτάσεως των νόμων εις τους
Βουλευτάς άνευ περιορισμών.
Προς κανονικωτέραν λειτουργίαν της διοικήσεως της χώρας, του
συντάγματος καθιερούντος το σύστημα της διοικητικής αποκεντρώσεως,
φρονούμεν ότι δέον να καθορισθή η δικαιοδοσία των νομαρχιακών και
επαρχιακών συμβουλίων, συμφώνως προς την ανωτέρω αρχήν,
αναγνωριζομένης εις αυτά ανεξαρτησίας από της κεντρικής διοικήσεως επί
ζητημάτων τοπικού ενδιαφέροντος και να νομοθετηθή ο καταρτισμός αυτών
ούτως ώστε ο μεν αριθμός των μονίμων μελών αυτών να μη υπερβαίνη το
1/3 του όλου, τα δε αιρετά μέλη να εκλέγωνται απ’ ευθείας υπό του Λαού,

- 141 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 

να διενεργηθή δε συγχρόνως και διοικητική διαίρεσις του Κράτους μάλλον


σύμφωνος προς τας ανάγκας των πληθυσμών προς ευχερή αυτών θεραπείαν.
Προς τον αυτόν σκοπόν θεωρούμεν αναγκαίον να θεσπισθή η
αυτοδιοίκησις και εύρυνσις της δικαιοδοσίας των δήμων γενομένης προς
τούτο νέας διαιρέσεως του Κράτους εις δήμους μάλλον συμφώνους προς τας
τοπικάς συνθήκας, η οικονομική ανεξαρτησία και ενίσχυσις αυτών δια της
αφιερώσεως υπέρ των τοπικών αναγκών προσόδων τινών αίτινες σήμερον
αποδίδονται εις το Κράτος, η εκλογή των δημάρχων και δημοτικών
συμβούλων αμέσως υπό του λαού και καθορισμός προσόντων εκλογέων και
εκλεξίμων δια τας δημαιρεσίας ομοίων προς τα καθοριζόμενα δια του περί
εκλογής νόμου.

ΤΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ
Χάριν της εξασφαλίσεως πλήρους απονομής της δικαιοσύνης
θεωρούμεν απαραίτητον και επείγουσαν την συγκρότησιν δικαστηρίων
πανταχού του Κράτους συμφώνως ταις διατάξεσι του περί οργανισμού των
δικαστηρίων νόμου, χάριν δε της κανονικής λειτουργίας αυτών την
ισοβιότητα των δικαστών αφ’ ενός, και την σύστασιν ανωτάτου εποπτικού
Συμβουλίου προς αυστηρόν έλεγχον αυτών αφ’ ετέρου.
Χάριν της αναπτύξεως του υλικού πλούτου απαραίτητον είνε:
Να αναγνωρισθή η ύπαρξις νομικών προσώπων και να απονεμηθή το
δικαίωμα της ιδιοκτησίας εις αυτά.
Να διακανονισθή το ζήτημα των υποθηκών, να παραχωρηθή
συγχρόνως το δικαίωμα εκποιήσεως δημοσίων γαιών μετά θάνατον του
οφειλέτου προς πληρωμήν των χρεών αυτού, ίνα ούτω καταστή δυνατή η
σύστασις Τραπεζών κτηματικής πίστεως.

Η ΕΝΙΣΧΥΣΙΣ ΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ


Να εξαρτηθή η ίδρυσις βιομηχανικών εργοστασίων εκ των
νομαρχιακών συμβουλίων, να επιτραπή η ατελής εισαγωγή των
βιομηχανικών εργαλείων, και μηχανών, να απλοποιηθώσιν αι τελωνειακαί
διατυπώσεις, να επιτραπή η ελευθέρα κυκλοφορία άνευ διαβατηρίων, να
αντικατασταθή και να ελαττωθή ο φόρος της δεκάτης, να παραχωρηθή το
δικαίωμα της παροχής αδείας προς εκμετάλλευσιν των μεταλλείων εις τα
νομαρχιακά συμβούλια, να τροποποιηθή ο περί οδοποιίας νόμος και να

- 142 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 

αναπτυχθώσι τα μέτρα της συγκοινωνίας και εν γένει να μελετηθώσι


σπουδαίως ανάλογα μέτρα προς οικονομικήν ανάπτυξιν της χώρας.
Δια των μέτρων τούτων εν γένει των εμπνεομένων υπό της αρχής του
σεβασμού των κεκτημένων δικαιωμάτων εκάστου, της ελευθερίας του
ατόμου και της προαγωγής αυτού, δια της μερίμνης του Κράτους όπως
παράσχη ελεύθερον στάδιον εις την κοινωνικήν και υλικήν πρόοδον αυτού,
θέλει επιτευχθή πραγματική πολιτική ισότης αδιακρίτως θρησκεύματος και
εθνικότητος, το νέον φιλελεύθερον πολίτευμα θέλει καθιερώση πραγματικάς
ελευθερίας, ίνα μη μένωσιν αύται γράμμα νεκρόν εν τη εφαρμογή.
Ίνα εμπνευσθή από τούδε πεποίθησις περί πάντων τούτων και εις τον
λαόν και εις τα λοιπά πεπολιτισμένα έθνη και ίνα εκλείψωσι διχόνοιαι και
παρεξηγήσεις τας οποίας υπέθαλψε το απολυταρχικόν καθεστός ανάγκη
από τούδε να τεθή εις εφαρμογήν η υπό του Συντάγματος καθιερουμένη
αρχή της συμμετοχής των Οθωμανών αδιακρίτως θρησκεύματος εις πάσας
τας δημοσίας θέσεις, ανάγκη δ’ επίσης να συμμετάσχωσιν άπαντες εν ισότητι
δικαιωμάτων εις την διακυβέρνησιν των ιδίων συμφερόντων, άτινα είνε
μέρος αναπόσπαστον των γενικών συμφερόντων της χώρας. Ανάγκη όθεν να
εξασφαλισθή η αντιπροσωπεία των διαφόρων θρησκευμάτων εν τη Γερουσία
και να θεσπισθή εκλογικόν σύστημα εξασφαλίζον την αντιπροσωπείαν των
μειονοψηφιών κατ’ εθνικότητας εν τη Βουλή. Τούτο δύναται να επιτευχθή
καθοριζομένου αριθμού βουλευτών εν εκάστη περιφέρεια κατ’ αναλογίαν
του πληθυσμού επί τη βάσει της επισήμου απογραφής δι’ εκάστην
εθνικότητα.
Μέχρις ου θεσπισθή κατάλληλος προς τούτο νόμος, δέον να
ληφθώσιν από τούδε ανάλογα μέτρα όπως ο όρος ούτος πραγματοποιηθή
και κατά τα επικειμένας εκλογάς.
Ούτω φρονούμεν ότι θέλει εξασφαλισθή η ειλικρινής σύμπραξις και
πολιτική ενότης πάντων των οθωμανών ανεξαρτήτως φυλής και
θρησκεύματος προς προαγωγήν του Κράτους και η αφοσίωσις προς το νέον
πολίτευμα, οπότε η χώρα ημών θέλει ευημερήσει και το Κράτος θέλει
καταλάβει την εμπρέπουσαν θέσιν μεταξύ των πεπολιτισμένων εθνών.

- 143 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 

II.
[Γ.Ε.Σ./Δ.Ι.Σ., Αρχ. 92/φάκ. 27α (Διάφορα Προξενείου Θεσσαλονίκης εκ
του Αρχείου Οθωναίου), το Πρόγραμμα του Οθωμανικού Κομιτάτου
Ενώσεως και Προόδου]
Το Πολιτικό Πρόγραμμα του Νεοτουρκικού Κομιτάτου
Ένωση και Πρόοδος
1. Λαμβάνονται πάντα τα μέτρα προς δημιουργίαν συνταγματικού
πολιτεύματος έχοντος ως βάσιν την κυριαρχίαν του Έθνους.
2. Θα προταθή η κατάργησις της Γερουσίας.
3. Εν τω νέω τούτω πολιτεύματι τονίζεται όλως ιδιαιτέρως η ελευθερία των
πολιτικών συνεταιρισμών χωρίς όμως να θέτωνται ούτοι εις αντίθεσιν
προς τον περί του συνεταιρίζεσθαι νόμον του 1876.
4. Θα ζητηθή η ευρυτάτη εφαρμογή της αρχής της διαρρυθμίσεως της εν
τοις Βιλαετίοις εξουσίας συμφώνως προς το άρθρον 108 του
συντάγματος.
5. Πάντες οι Οθωμανοί υπήκοοι αρρένος γένους οι συμπληρώσαντες το 21ον
έτος έχουσι δικαίωμα ψήφου αδιακρίτως κοινωνικής θέσεως και κινητής
ή ακινήτου περιουσίας˙ εξαιρούνται μόνον οι στερούμενοι πολιτικών
δικαιωμάτων.
6. Η Τούρκικη γλώσσα είναι η επίσημος γλώσσα του Κράτους και ταύτης
θα γίνεται χρήσις εις τα έγγραφα και εις τας συζητήσεις.
7. Τα όρια των Βιλαετίων τυγχάνουσι διατηρητέα εφόσον δεν διατάξει την
μεταβολήν αυτών τω κοινοβουλίω.
8. Πάντες οι οθωμανοί αδιακρίτως φυλής και θρησκείας θα απολαύσωσι
ίσων δικαίων και ελευθεριών. Ενώπιον του νόμου έσονται πάντες ίσοι,
πάντες θα έχωσι ίσα δικαιώματα και ίσας υποχρεώσεις και πάντες
αναλόγως έκαστος της ικανότητός του έσονται δεκτοί εις πάντας τας
δημοσίας υπηρεσίας. Οι μη Μωαμεθανοί θα εκπληρώσουν την
στρατιωτικήν αυτών υπηρεσίαν κατά τους σχετικούς Νόμους.
9. Εν σχέσει προς την ελάττωσιν των στρατιωτικών δαπανών αι κατά ξηράν
και θάλασσαν πολεμικαί δυνάμεις της χώρας θα κανονίζωνται αναλόγως
των οικονομικών της εκάστοτε πολιτικής θέσεως των πραγμάτων, της
γεωγραφικής θέσεως της χώρας και της θέσεως αυτής εν τη ευρωπαϊκή
ομοφωνία. Ο χρόνος της στρατιωτικής υπηρεσίας θα περιοριστή μέχρι

- 144 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 

κατωτάτου ορίου μη αντικειμένου όμως προς τας ανάγκας ούτε της


εκπαιδεύσεως ούτε του αξιοπολέμου του στρατού.
10.Πάντες αδιακρίτως οι εργάται έσονται αντικείμενον της κυβερνητικής
προστασίας.
11.Θα καθιερωθή η αρχή της υπό χωρικών γαιοκτησίας προς τον σκοπόν δε
τούτον θα εκπονηθή ιδιαίτερον πρόγραμμα κατά τας διατάξεις του
Νόμου-21ον άρθρον του συντάγματος-επί τούτου δε θα ληφθή πρόνοια
όπως τροποποιηθή η Νομοθεσία η περί δημοσίων και εκκλησιαστικών
κτημάτων ως και των της επιχορηγήσεως.
12. Το σύστημα της ολικής πληρωμής των φόρων θα εισαχθή εις πάσας τας
επαρχίας-εφ’ όσον είναι δυνατόν-ευθύς μετά την έναρξιν των εργασιών
του Κοινοβουλίου. Πάσαι αι λοιπαί εισφοραί θα κατανεμηθώσι εν
πνεύματι προοδευτικώ και φιλοδικαίω επί τη βάσει του εισοδήματος και
της περιουσίας των φορολογουμένων.
13.Πάντα τα σχολεία διατελούσι υπό την ανωτάτην επίβλεψιν του Κράτους.
Θα ιδρυθώσι μεικτά και δημόσια σχολεία επί τω τέλει ευρυτέρας
διαμορφώσεως και ενιαίας εκπαιδεύσεως πάντων των οθωμανών
υπηκόων. Η εκπαίδευσις εις την μητρικήν και τουρκικήν γλώσσαν είναι
υποχρεωτική εις την κατωτέραν εκπαίδευσιν˙ εις τα μεικτάς και ανωτέρας
θα χρησιμεύση ως βάσις η τουρκική γλώσσα˙ θα ιδρυθώσιν σχολεία δια
διδασκάλους και διδασκαλίσσας, ο διορισμός δε του διδασκαλικού
προσωπικού θα διενεργείται επί τη βάσει του προς τούτο
εκπονηθησόμενου κανονισμού. Προς προαγωγήν της οικονομικής
θέσεως της χώρας θα ιδρυθώσι και σχολαί γεωργικαί, βιομηχανικαί και
εμπορικαί. Τα ιεροσπουδαστήρια και θρησκευτικά ιδρύματα δεν
περιλαμβάνονται εις το Πρόγραμμα τούτο. Προς εξασφάλισιν της
οικονομικής και ιδία της γεωργικής προόδου θα ληφθώσι πάραυτα τα
κατάλληλα μέτρα.

- 145 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 

III.
[H.C.P.P., Cd. 4529, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 30 Σεπτεμβρίου
1908, σ. 95-7, συνημμένο 4 στο Νο 117.]
Πολιτικόν Πρόγραμμα του Γεν.[ικού] Συνεδρίου των Βουλγάρων
Άρθ.[ρον] 1. Όλοι οι Βούλγαροι επί τη ευκαιρία της αναγεννήσεως της
Τουρκίας διαπνεόμενοι υπό του πόθου, όπως προσφέρουσι μίαν υπηρεσίαν
εκπολιτιστικήν εις τους συμπατριώτας αυτών πάντες ανεξαρτήτως φυλής και
θρησκεύματος εξεπόνησαν πρόγραμμα αποβλέπον εις την συμφώνως προς
τα ανάγκας του τόπου διοικητικήν μεταρρύθμισιν και διαίρεσιν ως
ακολούθως.
Άρθ.[ρον] 2. Το Σύνταγμα δέον να μεταβληθή επί τη βάσει της αρχής της
επικρατήσεως εθνικής βουλήσεως.
Άρθ.[ρον] 3. Οι εκλογές δέον να ώσιν γενικές και μυστικές και κάθε
Οθωμανός συμπληρώσας το 20 έτος της ηλικίας αυτού να έχει δικαίωμα
ψήφου.
Άρθ.[ρον] 4. Οι Υπουργοί ευθύνονται απέναντι της Βουλής.
Άρθ.[ρον] 5. Το τρίτον των μελών της Γερουσίας να διορίζεται υπό του
Σουλτάνου και τα 2/3 αυτών να εκλέγονται υπό του λαού.
Άρθ.[ρον] 6. Να αναγνωρισθή η ελευθερία των θρησκειών, της
εκπαιδεύσεως του τόπου, του εμπορίου και των συνεταιρισμών.
Άρθ.[ρον] 7. Να δοθή εις τους ναχιέδες μεγάλη δικαιοδοσία εν είδει
αυτονομίας. Η τήρησις της δημοσίας τάξεως του ναχιγέ, η δημοτική
διοίκησις και η εκπαίδευσις αποκλειστικώς να ώσιν ανατεθειμένα εις αυτόν.
Άρθ.[ρον] 8. Η επίσημος γλώσσα του ναχιγέ να είναι η εντός αυτού υπό της
πλειονοψηφίας ομιλουμένη.
Άρθ.[ρον] 9. Να συστηθώσι γενικά νομαρχιακά συμβούλια.
Άρθ.[ρον] 10. Η στρατιωτική υπηρεσία να είναι υποχρεωτική και εις τους μη
Μουσουλμάνους υπό τον όρον όπως ο χρόνος αυτής ελαττωθή κατά το
δυνατόν.
Άρθ.[ρον] 11. Η δημοτική εκπαίδευσις να είναι υποχρεωτική και δωρεάν και
επί τη βάσει της γλώσσας εκάστης εθνικότητος. Η δε διδασκαλία της
τουρκικής να είναι υποχρεωτική εις τα προκαταρτικά σχολεία.
Άρθ.[ρον] 12. Να διατηρηθώσι τα θρησκευτικά προνόμια και αι εις τα
χριστιανικά σχολεία παραχωρήσεις.

- 146 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 

Άρθ.[ρον] 13. Η επίσημος γλώσσα να είναι η τουρκική, εξαιρουμένων όμως


των εις το εκτελεστικόν και τα Υπουργεία αποστελλομένων αιτήσεων, δέον να
επιτραπή εις όλας τας εθνικότητας, όπως εν τη ιδία αυτών γλώσση εκάστω
αναφέρηται εις τας λοιπάς αρχάς.
Άρθ.[ρον] 14. Αι αποφάσεις της Κυβερνήσεως εκτός της επισήμου τουρκικής
γλώσσης να δημοσιεύωνται και εν ταις κατά τόπους ομιλουμέναις γλώσσαις.
Άρθ.[ρον] 15. Ουδείς να δικάζηται εκτός των τακτικών δικαστηρίων.
Άρθ.[ρον] 16. Να δημοσιευθώσι νέοι νόμοι περί κληρονομίας, διαθηκών,
γαίων, εβκαφίου και να συστηθώσιν ορκωτά δικαστήρια.
Άρθ.[ρον] 17. Οι γεωργοί να ώσι κύριοι των ας καλλιεργούσι γαιών.
Άρθ.[ρον] 18. Οι γεωργοί να δύνανται ευρίσκωσιν εν ελαχίστω τόκω
χρήματα.
Άρθ.[ρον] 19. Να θεσπισθή γενικός όρος αναλόγως των εσόδων και του
πλούτου εκάστου.
Άρθ.[ρον] 20. Να θεσπισθή νόμος προστατεύων τα δίκαια των εργατών.

- 147 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α. Πηγές
Α.1. Ανέκδοτες

Αυστρία
XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τόμ. 415, μικροφωτογραφημένο στο
Κ.Ε.Μ.Ι.Τ. – Μ.Μ.Α.
Ελλάδα
Αρχείο Ι.Μ.Χ.Α.:
ƒ Αντίγραφα από το αρχείο Αλέξανδρου Οθωναίου (Παλμίδη)
1907-1909:
¾ ΙΜΧΑ/Ζ/Φ. 20/[Εκθέσεις].
¾ ΙΜΧΑ/Ζ/Φ. 21/[Εκθέσεις Προξενείου Θεσσαλονίκης
(1908-1909)-Παλμίδη].
ƒ Αντίγραφα από το αρχείο Παναγιώτη Δαγκλή 1908-1909:
¾ ΙΜΧΑ/Ζ/Φ. 16 [Εκθέσεις (1908-1909)].
¾ ΙΜΧΑ/Ζ/Φ. 17 [Εκθέσεις Προξενείου Θεσσαλονίκης
(1908)].
Γ.Ε.Σ./Δ.Ι.Σ., μικροφωτογραφημένο στο Αρχείο του Κ.Ε.Μ.Ι.Τ. – Μ.Μ.Α.:
ƒ Αρχ. 92/φάκ. 27α (Διάφορα Προξενείου Θεσσαλονίκης εκ του
Αρχείου Οθωναίου).
ƒ Αρχ. 92/φάκ. 36 (Διάφορα Προξενείου Θεσσαλονίκης εκ του
Αρχείου Οθωναίου).
Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Αθανασίου Σουλιώτη-Νικολαΐδη:
ƒ Φάκ. 8 "Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως" ("Παραλειπόμενα
Α’"), υποφάκ. 8/Ι, 2 (Άλλα κείμενα σχετικά με την Οργάνωση
Κωνσταντινουπόλεως).
ƒ Φάκ. 9 "Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως" ("Παραλειπόμενα
Β’"), υποφάκ. 9/Ι επιστολές-σημειώσεις (1908-1909).
Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, μικροφωτογραφημένο/
φωτοτυπημένο στο Αρχείο του Κ.Ε.Μ.Ι.Τ. – Μ.Μ.Α. ∗:
ƒ Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα.


Η αρίθμηση των φακέλων αναφέρεται στη μορφή ταξινόμησης που είχε το αρχείο
τουλάχιστο μέχρι το 1990.

- 149 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

ƒ Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Δ, Μακεδονικό Ζήτημα.


ƒ Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Γ, Προξενικά Θεσσαλονίκης.
ƒ Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Η, Μακεδονικός Αγών.
Ι.Α.Μ., Αρχείο Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας:
ƒ Φάκ. 45.5, Στατιστική Πληθυσμού Μακεδονίας.
Η.Π.Α.
N.A.U.S.A., μικροφωτογραφημένο στο Αρχείο του Κ.Ε.Μ.Ι.Τ. – Μ.Μ.Α.:
ƒ N.A.U.S.A./ROLL 7/Letters of the Consulate of U.S.A. at
Salonica Greece 3.11.1908-14.10.1909 (outgoing).
Μ. Βρετανία
F.O./P.R.O., μικροφωτογραφημένο στο Αρχείο του Κ.Ε.Μ.Ι.Τ. – Μ.Μ.Α.:
ƒ P.R.O./F.O./195/2298 Salonica 1908.
ƒ P.R.O./F.O./195/2328 Salonica 1909.
ƒ P.R.O./F.O./195/2382 Salonica 1911.

Α.2. Εκδεδομένες
Abbott, G. F., Turkey in Transition, London: Edward Arnold, 1909.
Αccounts and Papers: H.C.P.P.:
Cd. 3958, Turkey No. 1 (1908):
Further Correspondence Respecting Proposals by his Majesty’ s
Government for Reforms in Macedonia.
Cd. 4529, Turkey No 1 (1909):
Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey
1908.
Amadori-Virgilj, Giovanni, La Questione Rumeliota (Macedonia-Vecchia
Serbia-Albania-Epiro); e la Politica Italiana, Bitonto: N. Garofalo,
1908.
Ανώνυμος, «Δελτίον πολιτικών εγκλημάτων υπό των Βουλγάρων ως επί το
πλείστον διαπραχθέντων εν τω Σαντζακίω Θεσσαλονίκης από της
ανακηρύξεως του Συντάγματος μέχρι σήμερον», Μ.Η.Π.Σ., 3 (1910),
205-12.

- 150 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Ανώνυμος, «Η στατιστική του Χιλμή πασσά περί του πληθυσμού της


Μακεδονίας», Ελληνισμός, 8 (1905), 151-2.
Ανώνυμος, «Οθωμανικόν Σύνταγμα δημοσιευθέν τη 7 Ζιλχιδζέ 1293
(11)23 Δεκεμβρίου 1876», Ελληνισμός, 11 (1908), 475-91.
Ανώνυμος, «Πίναξ ΙΙ. Σωματεία και συντεχνείαι εν τω νομώ
Θεσσαλονίκης» και «Πίναξ ΙΙΙ. Σωματεία και συντεχνείαι εν τω νομώ
Μοναστηρίου», Μ.Η.Π.Σ., 2 (1909), 314-20.
Bridge, F. R., Austro-Hungarian Documents Relating to the Macedonian
Struggle, 1896-1912, Θεσσαλονίκη: Institute for Balkan Studies,
1976.
Buxton, Charles Roden, Turkey in Revolution, London 1909.
Δαγκλής, Παναγιώτης Γ., Αναμνήσεις-Έγγραφα-Αλληλογραφία, Ξ.
Λευκοπαρίδη (επιμ.), τόμ. Α´, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον Ε. Γ.
Βαγιονάκη, 1965.
Γεωργιάδης, Νικόλαος Χ., «Από τας υποδοχάς των Ανταρτών. Αρματολοί
εν Μοναστηρίω 1908», Μ.Η.Π.Σ., 2 (1909), 291-8.
Γεωργιάδης, Νικόλαος. Χ., Όσα έγραψα στο Μοναστήρι 1903-1912,
Θεσσαλονίκη: Ε.Μ.Σ., 1984.
Γονατάς, Στυλιανός, Απομνημονεύματα Στυλιανού Επ. Γονατά: εκ του
στρατιωτικού και πολιτικού του βίου από του 1857 μέχρι του 1957,
Αθήνα 1958.
Η τελευταία φάση της ένοπλης αναμέτρησης στη Μακεδονία (1907-1908).
100 έγγραφα από το Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών της
Ελλάδος, Περσεφόνη Γ. Καραμπάτη, Πελαγία Γ. Κολτούκη, Ιάκωβος
Δ. Μιχαηλίδης, Φωτεινή Ι. Τολούδη (επιμ.-σχολ.), Θεσσαλονίκη:
Μ.Μ.Α., 1998.
Κάκκαβος, Δημήτριος Ν., Απομνημονεύματα (Μακεδονικός Αγών),
Θεσσαλονίκη: Ε.Μ.Σ., 1972.
Karpat, Kemal H., “The Memoirs of N. Batzaria: The Young Turks and
Nationalism”, I.M.E.S., 6.3 (Ιούλιος 1975), 276-299.
Καζάζης, Νεοκλής, «Ελληνισμός και Νέα Τουρκία», Ελληνισμός, 14
(1911), 77-83.

- 151 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Κλείτος, «Αι εν έτει 1859 και 1908 εν Μοναστηρίω ιδρυθείσαι Ελληνικαί


Λέσχαι», Μ.Η.Π.Σ., 3 (1910), 85-8.
Μόδης, Γεώργιος, Αναμνήσεις, Μ. Πυροβέτση, Ι. Μιχαηλίδης (επιμ.),
Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας, 2004.
Μόδης, Γεώργιος, Ο Μακεδονικός Αγών και η νεώτερη μακεδονική
ιστορία, Θεσσαλονίκη: Ε.Μ.Σ., 2007 (1η έκδ. 1967).
Μπούσιος, Γεώργιος, Το Πολιτικόν πρόγραμμα του Ελληνισμού εν
Τουρκία. Λόγος εκφωνηθείς υπό του Κου Γ. Μπούσιου, τέως
βουλευτού Σερβίων κατά την Γενικήν Συνέλευσιν του Συνταγματικού
Συνδέσμου Κωνσταντινουπόλεως, χ.τ. 1912.
Pears, Edwin Sir, Forty Years in Constantinople; The Recollections of
Sir Edwin Pears, 1873-1915, London: Herbert Jenkins, 1916.
Πούλιος, Χαρίσιος, «Εθνολογική στατιστική των εν Μακεδονία βιλαετίων
Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου», Μ.Η.Π.Σ., 4 (1911), 161-6.
Ρακτιβάν, Κωνσταντίνος Δ., Έγγραφα και σημειώσεις εκ της πρώτης
ελληνικής διοικήσεως της Μακεδονίας (1912-1913), Ιωάννης Θ.
Δημαράς (επιμ.), Θεσσαλονίκη: Ε.Μ.Σ., 1951.
Σαχτούρης, Αντώνιος Α., Αναμνήσεις εκ του διπλωματικού μου βίου
(1897-1933), Κάιρο 1951.
Σουλιώτης-Νικολαΐδης, Αθανάσιος, Ο Μακεδονικός Αγών: Η "Οργάνωσις
Θεσσαλονίκης" 1906-1908, Απομνημονεύματα, Θεσσαλονίκη:
Ε.Μ.Σ., 1959.
Σουλιώτης-Νικολαΐδης, Αθανάσιος, Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως, Θ.
Βερέμης-Κ. Μπούρα (εισαγ.-επιμ.), Αθήνα-Ιωάννινα: Δωδώνη, 1984.
Ζάννας, Αλέξανδρος, «Ο Μακεδονικός Αγών-Αναμνήσεις» στο Ο
Μακεδονικός Αγώνας-Απομνημονεύματα, Θεσσαλονίκη: Ι.Μ.Χ.Α.,
1984, σ. 61-163.

- 152 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Β. Βοηθήματα
Aarbakke, Vemund, «Εσωτερικές συγκρούσεις και εμφύλιοι πόλεμοι: Το
βουλγαρικό κίνημα στη Μακεδονία κατά την ύστερη οθωμανική
περίοδο», (μτφρ.) Σπύρος Κακουριώτης, στο Βασίλης Κ. Γούναρης,
Στάθης Καλύβας και Γιάννης Στεφανίδης (επιμ.), Πόλεμος και
ταυτότητες, Αθήνα: Πατάκης, 2008, υπό έκδοση.
Aarbakke, Vemund, Ethnic Rivalry and the Quest for Macedonia, 1870-
1913, Boulder & New York: East European Monographs, 2003.
Αλεξανδρής, Τ., «Οι Έλληνες στην υπηρεσία της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας, 1850-1922», Δ.Ι.Ε.Ε.Ε., 23 (1980), 365-404.
Ανδρεάδης, Χρήστος Γ., «Οι βουλευτικές εκλογές του 1908 στην Τουρκία
και ο Πόντος», Αρχείον Πόντου, 43 (1990-1991), 8-26, (ανάτυπο).
Αποστολίδης Άκης, Δάγκας Αλέκος, Παπαδόπουλος Κώστας,
Παπαθανασίου Κώστας, Χαραλαμπίδης Ντίνος, Χορταρέας Γιώργος,
Η Σοσιαλιστική οργάνωση «Φεντερασιόν» Θεσσαλονίκης 1909-1918.
Ζητήματα γύρω από τη δράση της, Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών,
Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 1989.
Arnakis, G., “Turanism: an Aspect of Turkish Nationalism”, Balkan
Studies, 1 (1960), 19-32.
Ασπρέας, Γεωργίος Κ., Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, 1821-
1928, τόμ. Γ´, Αθήνα: Τυπογραφική Εταιρεία Στ. Χρήστου, 1930.
Βακαλόπουλος, Κωνσταντίνος Α., Νεότουρκοι και Μακεδονία (1908-
1912), Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη, 1988.
Βακαλόπουλος, Κωνσταντίνος Α., Ο ένοπλος αγώνας στη Μακεδονία
1904-1908, Θεσσαλονίκη: Ηρόδοτος, 1999.
Βακαλόπουλος, Κωνσταντίνος Α., Το Νεοτουρκικό Κίνημα και ο
Ελληνισμός (1908-1912). Οι ιστορικές καταβολές στη Μακεδονία,
Θεσσαλονίκη: Ηρόδοτος, 2002.
Βερέμης, Θάνος, Ιστορία των Ελληνοτουρκικών Σχέσεων 1453-1998,
Αθήνα: ΕΛΙΑΜΕΠ, 1998.
Βερέμης, Θάνος, «Από το εθνικό κράτος στο έθνος δίχως κράτος. Το
πείραμα της Οργάνωσης Κωνσταντινουπόλεως», στο Θάνος Βερέμης

- 153 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

(εισαγ.-επιμ.), Εθνική ταυτότητα και εθνικισμός στη Νεότερη Ελλάδα,


Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., 1997, σ. 27-52.
Βερέμης, Θάνος, «Το κίνημα των Νεοτούρκων και οι άμεσες συνέπειές
του», Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΔ´, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1977, σ. 254-7.
Βλάχος, Νικόλαος Β., Ιστορία των κρατών της Χερσονήσου του Αίμου
1908-1914, τόμ. Α´, Αθήνα: Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών
Βιβλίων, 1954.
Βλάχος, Νικόλαος Β., Η συμμαχική προσέγγισις των τεσσάρων
χριστιανικών κρατών της Χερσονήσου του Αίμου κατά το έτος 1912,
Θεσσαλονίκη: Ε.Μ.Σ., 1953.
Δάγκας, Αλέξανδρος, Συμβολή στην έρευνα για την οικονομική και
κοινωνική εξέλιξη της Θεσσαλονίκης: Οικονομική δομή και κοινωνικός
καταμερισμός της εργασίας, 1912-1940, Θεσσαλονίκη: Μελέτες
Επαγγελματικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης, 1998.
Dakin, Douglas, Η ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923, (μτφρ.) Α.
Ξανθόπουλος, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., 2001.
Dakin, Douglas, The Greek Struggle in Macedonia 1897-1913,
Thessaloniki: Institute for Balkan Studies, 1993.
Εμμανουηλίδης, Εμμανουήλ, Τα τελευταία έτη της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας, Αθήνα: Τύποις Γ. Η. Καλλέργη, 1924.
Feroz, Ahmad, The Young Turks; The Committee of Union and Progress
in Turkish Politics 1908-1914, Oxford: Oxford Clarendon Press,
1969.
Feroz, Ahmad, “The Young Turk Revolution”, Journal of Contemporary
History, 3.3 (Jul. 1968), 19-36.
Γεωργανόπουλος, Ευριπίδης, Το Νεοτουρκικό Κίνημα και ο Ελληνισμός
του Πόντου 1908-1914, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη, 2001.
Γιώτα, Μαρία, «"Ακρόπολις" Αθηνών – "Αλήθεια" Θεσσαλονίκης. Η
έκρηξη και η εδραίωση του Νεοτουρκικού κινήματος (Ιούλιος 1908-
Μάρτιος 1909)», ΚΓ´ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο. Πρακτικά,
Θεσσαλονίκη: Ε.Ι.Ε., 2003, σ. 435-50.
Γούναρης, Βασίλης Κ., «Ο Μακεδονικός Αγώνας στο τέλος του.
Προσπάθειες αναδιοργάνωσης και καινούργιες κατευθύνσεις», Ο

- 154 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Μακεδονικός Αγώνας. Συμπόσιο. Θεσσαλονίκη-Φλώρινα-Καστοριά-


Έδεσσα. 28 Οκτωβρίου-2 Νοεμβρίου 1984, Θεσσαλονίκη: Ι.Μ.Χ.Α.,
1987, σ. 113-24.
Γούναρης, Βασίλης Κ., «Από τη Μακεδονία στο Γουδί. Δραστηριότητες
των Μακεδονομάχων στρατιωτικών (1908-1909)», Δ.Ι.Ε.Ε.Ε., 29
(1986), 193-256.
Γούναρης, Βασίλης Κ., «Ο Χιλμή Πασάς και τα μειονοτικά ζητήματα.
Κριτική των απόψεων του Δημ. Λιθοξόου, όπως διατυπώνονται στο
βιβλίο του Μειονοτικά ζητήματα και εθνική συνείδηση στην
Ελλάδα», Αντί, 572 (Μάρτιος 1995), 39-41.
Γούναρης, Βασίλης Κ., «"Πανελλήνιος Οργάνωσις": Απόπειρες
αναδιοργάνωσης της ελληνικής αλυτρωτικής δράσης κατά το 1908»,
Ε´ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο. Πρακτικά, Θεσσαλονίκη: Ε.Ι.Ε.,
1984, σ. 21-32.
Γούναρης, Βασίλης Κ., Τα Βαλκάνια των Ελλήνων. Από το Διαφωτισμό έως
τον Α´ Παγκόσμιο Πόλεμο, Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2007.
Gounaris, B. C., Steam over Macedonia, 1870-1912. Socio-economic
Change and the Railway Factor, Boulder: East European
Monographs, 1993.
Hacisalihoğlu, Mehmet, Die Jungtürken und die Mazedonische Frage
(Οι Νεότουρκοι και το Μακεδονικό Ζήτημα) (1890-1918), München:
R. Oldenburg Verlag, 2003.
Χαμουδόπουλος, Α. Χ., Η Νεωτέρα Φιλική Εταιρεία (Άγνωστοι σελίδες της
εθνικής μας ιστορίας). Ίων Δραγούμης – Αθ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης –
Γ. Μπούσιος, Αθήνα: Ν. Δ. Τσαΐλα, 1945.
Χαμουδόπουλος, Α. Χ., Ελληνισμός και Νεότουρκοι: Εθνική δράσις του
υπόδουλου Ελληνισμού κατά την νεοτουρκική περίοδον 1908-1912,
Θεσσαλονίκη: Αφοί Μπέρου, 1926.
Hanioğlu, Şükrü M., Preparations for a Revolution. The Young Turks,
1902-1908, Oxford: Oxford University Press, 2001.
Hanioğlu, Şükrü M., “Turkism and the Young Turks, 1889-1908”, στο
Hans-Lukas Kieser (επιμ.), Turkey Beyond Nationalism: Towards

- 155 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Post-nationalist Identities, London-New York: I. B. Tauris, 2006,


σ. 3-19.
Χεκίμογλου, Ευάγγελος Α., Θεσσαλονίκη: Τουρκοκρατία και
Μεσοπόλεμος. Κείμενα για την ιστορία και την τοπογραφία της πόλης,
Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 1995.
Χοτζίδης, Άγγελος Α., «Νεότουρκοι και Κρητικό Ζήτημα (1908-1911):
Εθνικές και οικονομικές παράμετροι στη Μακεδονία», ΚΣτ´
Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο. 27-29 Μαΐου 2005. Πρακτικά,
Θεσσαλονίκη: Ε.Ι.Ε., 2006, σ. 267-83.
Κανδυλάκης, Μανώλης, Εφημεριδογραφία της Θεσσαλονίκης. Συμβολή
στην Ιστορία του Τύπου, τόμ. Α´ (Τουρκοκρατία), Θεσσαλονίκη:
University Studio Press, 2000 (1η έκδ. 1998).
Kansu, Aykut, Politics in Post-Revolutionary Turkey, 1908-1913,
Leiden-Boston-Koln: Brill, 2000.
Kayali, Hasan, “Elections and Electoral Process in the Ottoman
Empire, 1876-1919”, I.M.E.S., 27.3 (Αύγουστος 1995), 265-86.
Kofos, Evangelos, Nationalism and Communism in Macedonia,
Thessaloniki: Institute for Balkan Studies, 1964.
Κωφός, Ευάγγελος, «Αγώνες για την απελευθέρωση (1830-1912)», στο
Μακεδονία: 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού, Αθήνα:
Εκδοτική Αθηνών, 1990, σ. 444-84.
Κόκκας, Παναγιώτης Γ., «Η οικογένεια Γκαρπολά και η πρώτη ελληνική
εφημερίδα της Θεσσαλονίκης», Μακεδονικά, 21 (1981), 222-51.
Κολιόπουλος, Ιωάννης, «Η κατάσταση στη Μακεδονία από το 1909 ως το
1912», Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΔ´, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1977, σ. 279-80.
Λαμπρινός, Χρίστος, «Συνοπτική ιστορία του Τύπου της Θεσσαλονίκης»,
Νέα Εστία (Αφιέρωμα στη Θεσσαλονίκη), 118 (1985), 268-82.
Lewis, Bernard, Η ανάδυση της σύγχρονης Τουρκίας, τόμ. Α´ (Τα στάδια
της ανάδυσης), Στέφανος Παπαγεωργίου (επιμ.-μτφρ.-σχολ.), Αθήνα:
Παπαζήσης, 2002.
Λιάκος, Αντώνης, Η Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία Θεσσαλονίκης
(Φεντερασιόν) και η Σοσιαλιστική Νεολαία. Τα καταστατικά τους,
Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, 1985.

- 156 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Lybyer, Albert H., “The Turkish Parliament”, Proceedings of the


American Political Science Association, 7 (1910), 65-77.
Μάγερ, Κώστας, Ιστορία του Ελληνικού Τύπου, τόμ. Γ´, Αθήνα 1960.
Makedonski, Stojan, “La Revolution Jeune-Turque et les Premieres
Elections Parlementaires de 1908 en Macédoine et en Thrace
Orientale”, Études Balkaniques, 10.4 (1974), 133-146.
Makedonski, Stojan, “Le Regime Jeune-Turc et les Deuxiemes
Elections Parlementaires de 1912 en Macédoine et Thrace
Orientale”, Études Balkaniques, 14.2 (1978), 58-71.
Μαζαράκης-Αινιάν, Ι. Κ., «Από το Νεοτουρκικό Κίνημα στους
Βαλκανικούς Πολέμους (1908-1912)», Δ.Ι.Ε.Ε.Ε., 29 (1986), 157-
74.
Μέγας, Γιάννης, Η Επανάσταση των Νεοτούρκων στη Θεσσαλονίκη,
Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2003.
Michailidis, Iakovos D., “The War of Statistics: Traditional Recipes for
the Preparation of the Macedonian Salad”, East European
Quarterly, 32.1 (1998), 9-21.
Μοσκώφ, Κωστής, Εισαγωγικά στην ιστορία του κινήματος της εργατικής
τάξης. Η διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην
Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1979.
Μοσκώφ, Κωστής, Θεσσαλονίκη, τομή της μεταπρατικής πόλης, Αθήνα:
Στοχαστής, 1978.
Μπούρα, Κατερίνα, «Οι βουλευτικές εκλογές στην Οθωμανική
Αυτοκρατορία. Οι Έλληνες βουλευτές 1908-1918», Δελτίο Κέντρου
Μικρασιατικών Σπουδών, 4 (1983), 69-85.
Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Μαρία, «Συμβολή στην έρευνα για την
εθνολογική κατάσταση της Μακεδονίας πριν από τους Βαλκανικούς
Πολέμους», Δωδώνη, 20.1 (1991), 329-58.
«Ο από Θεσσαλονίκης Οικουμενικός Πατριάρχης Ιωακείμ Γ´ ο
Μεγαλοπρεπής», Αθ. Ε. Καραθανάσης (επιμ.), Επιστημονικό
Συμπόσιο (Χριστιανική Μακεδονία), Δημήτρια ΚΖ´, Θεσσαλονίκη:
Κέντρο Ιστορίας Δήμου Θεσσαλονίκης, 1994.

- 157 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Panayotopoulos, A. J., “Early Relations between the Greeks and the


Young Turks”, Balkan Studies, 21.1 (1980), 87-95.
Panayotopoulos, A. J., “The ‘Great Idea’ and the Vision of Eastern
Federation”, Balkan Studies, 21.2 (1980), 331-365.
Παπαδημητρίου, Χρήστος Σ., «Η Μακεδονία το 1910 μέσα από τις
σελίδες της εφημερίδας "Σάλπιγξ" της Μυτιλήνης», στο Β. Γ.
Σαμπανόπουλος (επιμ.), Η Νεότερη Ιστορία της Θεσσαλονίκης και ο
Τύπος, Θεσσαλονίκη: Κ.Ι.Θ.-Πολιτιστικό Κέντρο Βορείου Ελλάδος
Εθνικής Τραπέζης Ελλάδος, 1993, σ. 175-95.
Παπαδημητρίου, Χρήστος Σ., «Η Θεσσαλονίκη στα τελευταία χρόνια της
Τουρκοκρατίας (1910-1912). Μαρτυρίες μέσα από τις σελίδες της
εφημερίδας "Σάλπιγξ" της Μυτιλήνης», H Θεσσαλονίκη, 4 (1994),
179-203.
Παπαδόπουλος, Στέφανος, «Η Επανάσταση των Νεοτούρκων και η κοινή
γνώμη της Ελλάδας», Επετηρίς Ιδρύματος Νεοελληνικών Σπουδών, 4
(1985-1986), 241-9.
Parvanova, Zorka, “Political Programmes of the National Liberation
Movements in European Turkey following the Coup of the Young
Turks (1908-1909)”, Études Balkaniques, 30.1 (1994), 51-78.
Parvanova, Zorka, “Birth of the Conflict: The Young Turk Regime and
the National Movements in European Turkey 1908-1910”, Études
Balkaniques, 36.4 (2000), 23-43.
Ramsaur, Ernest, The Young Turks; Prelude to the Revolution of 1908,
New Jersey: Princeton University Press, 1957.
Ριτζαλέος, Βασίλης, «Το κίνημα των Νεοτούρκων και ο αντίκτυπός του
στις Σέρρες των Αρχών του 20ου αιώνα», Σερραϊκά Ανάλεκτα, 4
(2006), 145-170.
Ριζάλ, Π. (Νεχαμά Ιωσήφ), Θεσσαλονίκη, η περιπόθητη πόλη, (μτφρ.)
Βασίλης Τομανάς, Θεσσαλονίκη: Νησίδες, 1997. (1η έκδ. στα
γαλλικά Παρίσι 1917).
Ρούσσος, Γεώργιος, Νεώτερη ιστορία του Ελληνικού Έθνους 1826-1974,
τόμ. Ε´ (Εποχή του Βενιζέλου), Αθήνα: Ελληνική Μορφωτική Εστία,
1976.

- 158 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Σκοπετέα, Έλλη, Η Δύση της Ανατολής. Εικόνες από το τέλος της


Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Αθήνα: Γνώση, 1992.
Σκοπετέα, Έλλη, Το «Πρότυπο Βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του
εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880), Αθήνα: Πολύτυπο,
1988.
Sowards, Steven W., Austria-Hungary and the Macedonian Reforms
1902-1908, Indiana 1981.
Sowards, Steven W., Austria’s Policy of Macedonian Reform, Boulder:
East European Monographs, 1989.
Σουλιώτης-Νικολαΐδης, Αθανάσιος, «Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως»,
στο Παύλος Δρανδάκης (επιμ.), Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια,
τόμ. 19, Αθήνα: Ο Φοίνιξ, χ.χ., σ. 32-3.
Σβολόπουλος, Κωνσταντίνος, «Διπλωματικές εξελίξεις στη Μακεδονία από
το 1909 ως το 1912», Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΔ´, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών,
1977, σ. 280-9.
Σβολόπουλος, Κωνσταντίνος, «Η Διπλωματική και Στρατιωτική
προετοιμασία του Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908)», Νέα Εστία
(Αφιέρωμα στη Θεσσαλονίκη), 118 (1985), 173-80.
Σβολόπουλος, Κωνσταντίνος, Η ελληνική εξωτερική πολιτική, 1900-1945,
τόμ. Α´, Αθήνα: Εστία, 2003 (1η έκδ. 1992).
Σβολόπουλος, Κωνσταντίνος, «Η Κρητική Πολιτεία από το 1899 μέχρι το
1909. Το Κρητικο ζήτημα σε νέα εξελικτική φάση», Ι.Ε.Ε., τόμ. ΙΔ´,
Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1977, σ. 212-5.
Swenson, Victor. R., “The Military Rising in Istanbul 1909”, Journal of
Contemporary History, 5.4 (1970), 171-84.
Temperley, Harold, “British Policy towards Parliamentary Rule and
Constitutionalism in Turkey (1830-1914)”, Cambridge Historical
Journal, 4.2 (1933), 156-91.
Τομανάς, Κώστας, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), Θεσσαλονίκη:
Νησίδες, 1995.
Turfan, Naim M., Rise of the Young Turks. Politics, the Military and
Ottoman Collapse, London and New York: I. B. Tauris, 2000.

- 159 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Ülker, Erol, “Contextualising ‘Turkification’: Νation-Building in the


late Ottoman Empire, 1908-1918”, Nations and Nationalism, 11.4
(2005), 613-36.
Xanalatos, Diogenis, “The Greeks and the Turks on the Eve of the
Balkan Wars”, Balkan Studies, 3 (1962), 277-93.
Yosmaoğlu, Ipek K., “Counting Bodies, Shaping Souls: The 1903
Census and National Identity in Ottoman Macedonia”, I.M.E.S.,
38.1 (Φεβρουάριος 2006), 55-77.
Ζürcher, Erik J., Σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας, (μτφρ.) Βαγγέλης
Κεχριώτης, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 2004.

Γ. Εφημερίδες ∗∗
Αλήθεια, 1908.
Εμπρός, 1908, 1912.
Ισοπολιτεία, 1911.
Νέα Αλήθεια, 1911.
Πολιτική Επιθεώρησις, 1910.
Πρόοδος, 1912.
Σκριπ, 1908.
Το Φως, 1912.
Φάρος της Θεσσαλονίκης, 1908.

∗∗
Καταγράφονται μόνον τα έτη στα οποία εντοπίστηκαν αναφορές που έχουν
χρησιμοποιηθεί.

- 160 -
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ 

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ


Γραφήματα
• Γράφημα 1α. Αποτελέσματα εκλεκτόρων α´ βαθμού στο σαντζάκι
Θεσσαλονίκης (σ. 80).
• Γράφημα 1β. Πληθυσμιακή κατανομή των εθνοτήτων στο βιλαέτι
Θεσσαλονίκης με βάση την επίσημη τουρκική απογραφή του Χιλμή
πασά (σ. 81).
• Γράφημα 2. Αριθμητικά δεδομένα των βουλευτών των εθνοτήτων στα τρία
σαντζάκια του βιλαετίου Θεσσαλονίκης (σ. 86).
• Γράφημα 3. Ποσοστιαία εκπροσώπηση των εθνοτήτων του βιλαετίου
Θεσσαλονίκης στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο (σ. 87).
• Γράφημα 4. Βουλευτική εκπροσώπηση των εθνοτήτων στα τρία βιλαέτια
της Μακεδονίας στις εκλογές του 1908. (σ. 90).
• Γράφημα 5α. Πληθυσμιακά δεδομένα στο σαντζάκι Θεσσαλονίκης εν
όψει των εκλογών του 1912 με βάση τα στοιχεία του αυστριακού
Προξενείου (σ. 118).
• Γράφημα 5β. Συσχετισμοί εκλογέων των εθνοτήτων στο σαντζάκι
Θεσσαλονίκης εν όψει των εκλογών σύμφωνα με τα αριθμητικά στοιχεία
του αυστριακού Προξενείου (σ. 119).
• Γράφημα 6. Αποτελέσματα εκλεκτόρων α´ βαθμού στο σαντζάκι
Θεσσαλονίκης (σ. 126).
• Γράφημα 7. Αριθμητική και ποσοστιαία βουλευτική εκπροσώπηση των
εθνοτήτων στα τρία σαντζάκια του βιλαετίου Θεσσαλονίκης στις εκλογές
του 1912 (σ. 129).
• Γράφημα 8. Αποτελέσματα εκλεκτόρων α´ βαθμού στο σαντζάκι του
Μοναστηρίου (σ. 130).

Πίνακες
ƒ Πίνακας 1. Στατιστική των πληθυσμών του βιλαετίου Θεσσαλονίκης με
βάση στοιχεία της εφημερίδας Νέα Αλήθεια της 5ης Ιουλίου 1909 (σ.
66).
ƒ Πίνακας 2. Κατανομή των τριών κυρίαρχων εθνοτήτων των βιλαετίων
Θεσσαλονίκης, Μοναστηρίου και Σκοπίων, με βάση την επίσημη
τουρκική απογραφή του Χιλμή πασά (σ. 67).

- 162 -
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ 

ƒ Πίνακας 3. Τρέχοντα αποτελέσματα εκλεκτόρων α´ βαθμού σε καζάδες


του σαντζακιού Θεσσαλονίκης. Πηγή: Εφημερίδα Εμπρός, φύλλο 13ης
Οκτωβρίου 1908 (σ. 82).
ƒ Πίνακας 4. Ονομαστικός κατάλογος εκλεγμένων βουλευτών στο βιλαέτι
της Θεσσαλονίκης στις εκλογές του 1908 (σ. 89).
ƒ Πίνακας 5. Ονομαστικός κατάλογος εκλεγμένων βουλευτών στο βιλαέτι
της Θεσσαλονίκης στις εκλογές του 1912 (σ. 128).

- 163 -
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΩΝ 

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

B Βενιζέλος, Ελευθέριος, 106,


Barclay, George, 24, 27, 37 υποσημ. σ. 114
Bonham, Lionel G., 78 Βέροια, 82-83, 86
Bosanquet, 89-90 Βλάχμπεης, Στέργιος, 36
G
Graves, Robert Sir, 21 Βλαχώφ, Ντίμιταρ, 72, 87, 89, 105,
Grey, Edward Sir, 20, 25, 27, 79, 125, 127, 128, υποσημ. σ. 100
91, υποσημ. σ. 47 Βολάνης, Γεώργιος, 36
I Βοσνία, 76
Isvolsky, A., υποσημ. 27 Βουλγαρία, 52, 74, 76, 89, 106
K Γ
Kral, August, 119-120, 124-125, Γαβριηλίδης, Βλάσης, 135
υποσημ. σ. 117, 127, 130 Γενεύη, 14
L Γενή Ασρ, εφημερίδα, βλ. Ασρ
Lamb, Harry H., 24, 80, 85, 87-88, Γεννιτσών, 86
90-91, 102, υποσημ. σ. 25, 95 Γευγελή, 82, 99, 125
Leishman, John G. A., υποσημ. σ. Γιαννούλης, Περικλής, 49
79 Γκαρπολάς, Σοφοκλής, 37
Lowther, Gerald A., 79, 88-89, 91- Γκέσωφ, Ιβάν, 106
92, 101, 134, υποσημ. σ. 47 Γκλαβίνωφ, Βασίλ, 72
M Γκόνου, 36
Morgan, James, 101 Γκρούεφ, Ντιμίτρι, 128
S Γονατάς, Στυλιανός, 59-60
Svetlina, εφημερίδα, 127 Γρεβενά, 88, 103, 131, υποσημ. σ.
W 102
Wylie, Doughty, 92 Γρηγορίου, Στ., ψευδώνυμο
Young, Evan E., 78, υποσημ. σ. 79 Στυλιανού Γονατά, βλ. Γονατάς
Στυλιανός
Γρυπάρης, Ιωάννης, 53
Α Γώγου, Α., 82
Αδαμίδης, Ιωάννης, 127 Δ
Αδοσίδης, Κ., 22 Δαγκλής, Παναγιώτης, Γ. 23, 28,
Αθήνα, 31, 34, 49, υποσημ. σ. 33 30, 39, 60, 96-97,
Αϊβαλιώτης,, Αλέξανδρος, 22 Δημαράς, Κωνσταντίνος, 32, 59
Αδριανούπολη, 111 Δημητρίεβιτς, Γιαννάκη, 88, 123
Ακρόπολις, εφημερίδα, 135 Δίγκας, Δημήτριος, 41, 45, 49, 55-
Αλήθεια, εφημερίδα, 37-38, 66, 56, 89-90, 103, 105, υποσημ. σ.
υποσημ. σ. 36, 88 130
Αναγνώστου, Γρηγόριος, 131 Δοϊράνη, 82-83, 86, 89, 125
Αντίλ Οσμάν, μπέης, 77, 120, 125, Δοξογιάννης, 36
127 Δραγούμης, Ίων, 28, 39, 59, 75, 93
Αντωνιάδης, Αντώνης, 22 Δράμα, 25, 56, 66, 78, 81, 89-90,
Άρτας, Γεώργιος, 75, 87, 89, 105, 125, 128, 130
120, υποσημ. σ. 83 Δρίζης, Κωνσταντίνος, 88, υποσημ.
Ασρ, εφημερίδα, υποσημ. σ. 54 σ. 103
Αυστροουγγαρία, 76 Ε
Αφία, μπέης, 89-90, 130 Ε.Β.Σ.Λ.
Β "Ένωση Βουλγαρικών
Βαμβακάς, Χαρίσιος, 103

- 165 -
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΩΝ 

Συνταγματικών Λεσχών", 72-74, Καράσσο, Εμμάνουελ, 87, 89, 120,


89 127, 128
Έδεσσα, 125 Καρατζόβα, 82, 86, υποσημ. σ.83
Εδουάρδος Ζ´, 20 Κατερίνη, 82, 83
"Ελληνική Λέσχη", 56 Κενάν, μπέης, 121, 123
Ε.Μ.Ε.Ο. Κ.Ε.Π.
"Εσωτερική Μακεδονική Κομιτάτο "Ένωση και Πρόοδος", 21,
Επαναστατική Οργάνωση", 13, 23-25, 27, 29-32, 34, 38, 41-56,
30, 72-73, 95-96 58, 62, 64-65, 68-85, 87-90, 92-
Ε.Ο.Κ. 93, 95-103, 105, 107-109, 112-
"Εθνικό Ομοσπονδιακό Κόμμα", 117, 119-123, 125-130, 134-136
72-74, υποσημ. σ. 100, 105 Κ.Ε.Σ.
Εμπρός, εφημερίδα, 27, 34, 38, 42, "Κόμμα της Ελευθερίας και
82, 83, υποσημ. σ. 36, 77 Συνεννόησης", 107-109, 113-
Ενβέρ, μπέης, 24, 41, 49 117, 120, 122-125, 127-128,
Εξαδάκτυλος, Αθανάσιος, 59 130, 135
Ερζεγοβίνη, 76 Κιαμήλ, πασάς, 43, 47, 95
Ζ Κιλκίς, 82, υποσημ. σ. 83
Ζάννας, Αλέξανδρος, 22 Κλειδής, 36
Ζάννας Δημήτριος, 41, 49 Κοζάνη, 88, 103, 131
Ζίχνας, 36 "Κόμμα Θεμελιωδών Οθωμανικών
Θ Μεταρρυθμίσεων", 108
Θεοδωρίδης, Μάρκος, 49 "Κόμμα των Μετριοπαθών
Θεοχαρείδης, Γεώργιος, 123, Φιλελευθέρων", 108
υποσημ. σ. 103 "Κόμμα των Οθωμανών
Θεοτόκης, Γεώργιος, 30, 33, 72, 76, Φιλελευθέρων", 71
96, 97, 98, 106, υποσημ. σ. 31, Κορομηλάς, Λάμπρος, 22, 23,
45 υποσημ. σ. 29
Θεσσαλονίκη, 14-15, 20-27, 30, 33 Κοσμίδης, Π., 105
-38, 45-46, 48, 52-53, 55-59, Κόσσοβο, 24, 111, υποσημ. 68, 91
64-69, 71-76, 78-87, 89-92, 95, Κότσανος, Κύρκος, 128-129
97-105, 111, 116, 119, 121-120, Κούσκουρας, Ιωάννης, 37
123-125, 127-130, 134, υποσημ. Κρήτη, 77, 101, υποσημ. σ. 100
σ. 49, 54, 56, 77, 114, 122, 126 Κρούσοβο, 70
Ι Κωνσταντινίδης, Κ., υποσημ. σ. 103
Ίλιντεν, 13, 21 Κωνσταντινούπολη, 18, 24, 27-28,
Ισμαήλ μπέης, δήμαρχος 33, 39, 42, 47-48, 54-55, 62, 71,
Θεσσαλονίκης, υποσημ. σ. 122 76, 79, 97, 103, 105, 109, 112-
Ιττιχάτ βε Τερακκί, εφημερίδα, 113, 119, 133, 134, υποσημ. σ.
υποσημ. σ. 54 21, 124
Ιωακείμ Γ´, Οικουμενικός Λ
Πατριάρχης, 34, 55, 106, 114, Λαγκαδάς, 82-83, 124, 126,
115 υποσημ. σ. 79, 102, 127
Κ "Λαϊκό Κόμμα", 108
Καβάλα, 56, 125 Λιάπτσεφ, Εμμανουήλ, 123
Κάκκαβος, Δημήτριος, 75-76, 82 Λονδίνο, 14
Καλαποθάκης, Δημήτριος, 27, 38, Μ
υποσημ. σ. 28, 60 Μακεδονικό Κομιτάτο, 23, 30, 45,
Καλλίπολη, 103 57, υποσημ. σ. 28
Καμπουλάτ Ισμαήλ, 21 Μακρής, Γεώργιος-Δικώνυμος, 36
Κανελλόπουλος, Ευθύμιος, 23, 29, Μαλλάχ, Ασσέρ, 120
41-42, 44, 49, 53, υποσημ. σ. 29 Μεϊντάν, εφημερίδα, υποσημ. σ.
Καραβίτης, Ιωάννης, 36 107
Μέλφος, Κ., 122

- 166 -
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΩΝ 

Μεχμέτ, εφέντης, 88 "Οθωμανικός Σύνδεσμος της


Μεχμέτ Ρεσάτ, 97, 109 Ενώσεως και της Προόδου-κέντρο
Μιντάτ, μπέης, 21-22, 89-90, 128, Μοναστηρίου", 31
130 Οθωναίος, Αλέξανδρος, 57
Μοναστήρι, 15, 25, 31-33, 35-36, Π
48, 56-57, 67-69, 70-71, 73, 81, Πανισλαμισμός, 54
84, 88, 95, 111, 117, 121-123, Παντουρανισμός, βλ.
131, υποσημ. σ. 24 πανισλαμισμός
Μουσούρος, Κ., 22 Παπαδιαμαντόπουλος, Ανδρέας, 82-
Μουστά Χατζή, εφέντης, 98 83, 87-88, υποσημ. σ. 30, 86
Μπαλτατζής, Γεώργιος, 31, 44-45, Παπάζογλου, Μ., 82
49, 68-69, 83, 85, υποσημ. σ. 33, Παπαντωνίου, Ζαχαρίας, 34, 35
46, 60 Παρίσι, 14, 18-19, υποσημ. σ. 20
Μπεναρόγια, Αβραάμ, 100, 126 Παρμενίων, ψευδώνυμο Παναγιώτη
Μπήτος, Ιωάννης, 37 Δαγκλή, βλ. Δαγκλής, Παναγιώτης
Μπουΐνωφ, Αλεξάντερ, 128-129 Γ.
Μπούσιος, Γεώργιος, 88, 103, 107- Πασκάλεφ, Τέοντορ, 73, 89, 128
108, 133, 136 Π.Ε.
Μυρστέγη, 13, 20, 134, υποσημ. Πολιτική Επιθεώρησις, εφημερίδα,
σ.14 103
Ν Περσία, 18
Νάαρ, Ζοζέφ, 120 Π.Ο.
Νάλης, Τραϊανός, 81, 88, 121, 123, "Πανελλήνιος Οργάνωσις", 28,
131 52, 57, 59-60, 96-98, 103
Ναρλής, Σ., 103 Π.Σ.
Νασίντ, μπέης, 89, 90 "Πολιτικός Σύλλογος", 39, 103,
Νέα Αλήθεια, εφημερίδα, 100, 105- 107, 114, 133, 136
106, 115 Περλεπέ, 70
Νεντίμ, μπέης, 70 Πρόοδος, εφημερίδα, 120
"Νέο Κόμμα", 108 Ρ
Νευροκόπι, 36 Ραιδεστός, 84
Νιαζήμ μπέης, υποσημ. σ. 122 Ράλλης, Δημήτριος, 33-34, 103,
Νιαζί, Αχμέτ, μπέης, 23-24, 49 υποσημ. σ. 97
Νικόλαος Β´, τσάρος της Ρωσίας, Ραχμή, μπέης, 29-30, 49, 51, 87,
20, υποσημ. σ. 18 89, 127-128
Νικόλωφ, Γιορντάν, 127128 Ρεβάλ, 20, 27
Ντάλτσεφ, Χρίστο, 73, 89-90, 105 Ρέσνα, 24, 70
Ντασκάλωφ, Ντ., 72 Ριζά, Αχμέτ, 19, 34-35, 89-90,128,
Ντελιράντεφ, Πάβελ, υποσημ. σ. 130, υποσημ. σ. 27
100 Ρωσία, 18, 20, 27
Ντιμιτρώφ, Αντόν, 73 Σ
Ντόρεφ, Πάντσε, 88, 116-117, 121, Σαδήκ, μπέης, 68
123, 127-128 Σάθας, Κ., 21
Νώτης, Βασίλειος, 121 Σαΐντ, πασάς, 48, 109
Ο Σαΐντ Οσμάν, μπέης, 99, 120
Ο.Κ. Σαλέμ, Ασσέρ, 127, υποσημ. σ. 128
"Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως", Σάλπιγξ, εφημερίδα, 126, υποσημ.
28, 39, 72-75, 93, 103, 114 σ. 101
"Οθωμανικό Σοσιαλιστικό Κόμμα", Σαμαράς, 87
109 Σαμπαχεντίν, 19, 22, 71, 98, 107,
"Οθωμανικός Οργανισμός υποσημ. σ. 27
Ελευθερίας", 21 Σαντάνσκυ, Γιάννε, 72, 74, 89, 91,
95-96, 116, 129, υποσημ. σ. 75
Σαχτούρης, Αντώνιος, 31-33, 59

- 167 -
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΩΝ 

Σεμσί, πασάς, 24 Φ
Σερβία, 52 Φάρος της Θεσσαλονίκης,
Σέρρες, 15, 25, 30-31, 35-36, 59, εφημερίδα, 37-38, 83, 99
66, 72-73, 80-81, 89-90, 103, "Φεντερασιόν", 100, 105, 114, 125,
128-130 υποσημ. σ. 128
Σημανίκας, 36 Φερίτ, 31
Σκαλιέρης, Γεώργιος, 71-72 Φετχή, μπέης, 121, 123
Σοπώφ, 116 Φλωριάς, Δημοσθένης, 57
Σουκρού, Μιντάτ, 21 Φλώρινα, 70
Σουλιώτης-Νικολαΐδης, Αθανάσιος, Χ
22, 28, 39, 60, 62, 75, 85, 93, Χακκή, πασάς, 104
112, υποσημ. σ. 80, 103 Χαλίλ, μπέης, 114, 127-128
Σπανούδης, Κ. Π., 119 Χαλκιόπουλος, Αθανάσιος, 68-71,
Σκόπια, 25, 67, 128 81, 88
Στρέϊτ, 72 Χαμίτ Β´, Αβδούλ, 13-14, 18, 20-
Στρώμνιτσα, 72, 82, 83 21, 30, 37, 52, 96-97, 115, 133
Τ Χαντζίεφ, Στόιο, 128-129
Ταλαάτ, μπέης, 22, 114 Χαρλακώφ, Νικόλα, 72, υποσημ. σ.
Τανίν, εφημερίδα, 54, υποσημ. σ. 100
88 Χατζηλαζάρου, Περικλής, 41, 49
Τέντσεφ, Χρίστο, 99 Χατζηντίμωφ, Ντίμο, 72
Τζαβίτ, μπέης, 22, 87, 89, 114, Χαφίζ Σουλεϊμάν, 127
127-128 Χιλμή, Χουσεΐν, πασάς, 24, 49, 65
Τζεμάλ, μπέης, 49 Χονδροδήμος, Κ., 122
Τζουμαγιά, 36 Χουλούσση, μπέης, 120, 128, 130
Τίκφες, 86, 124, υποσημ. σ. 125, Χουσνή, Χουσεΐν, 84
127 Χρίστωφ Αναστάσιος, 123
Τίλκωφ, Στόγιαν, 73, 89 Χωναίος, Γεώργιος, 45, 75, 87, 89,
Τόμωφ, Άγγελ, 72, υποσημ. σ. 100 103, 105, 125, 127, υποσημ. σ.
Τουρπάλης, Γεώργιος, 99 83, 114
Το Φως, εφημερίδα, 121, υποσημ.
σ. 123
Τσιγαρίδας, 36
Τσιγκαράς, Νικόλαος, 81
Τσολάκης, 36

- 168 -
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΩΝ 

169

You might also like