Professional Documents
Culture Documents
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΩΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΚΟΣΜΑΣ Σ. ΤΣΕΛΙΓΚΑΡΙΔΗΣ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
2008
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ
ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ
ΤΟΜΕΑΣ ΝΕΩΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ
ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ
ΚΟΣΜΑΣ Σ. ΤΣΕΛΙΓΚΑΡΙΔΗΣ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
2008
Περιγραφή εξωφύλλου
∗
Η Κα Έρρικα Περαχιά-Ζεμούρ, διευθύντρια του Ε.Μ.Θ., στο οποίο εργάζομαι από τον
Αύγουστο του 2006, είχε την ευγενή καλοσύνη να μου το παραχωρήσει, ώστε να το
χρησιμοποιήσω ως εξώφυλλο στην παρούσα εργασία. Κι από τη θέση αυτή θα ήθελα να
ευχαριστήσω το Ε.Μ.Θ.
Στους παππούδες μου,
Κοσμά και Δάφνη
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 4
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 6
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 13
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι.
I. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ
ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908: 18-39
I.I. Η επαναφορά του συντάγματος του 1876 18
I.II. Η ελληνική στάση έναντι του κινήματος 29
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ.
II. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ: 41-60
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ.
III. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ: 62-93
III.I. Εκλογικός νόμος, εθνοπολιτικές παρατάξεις και
απογραφικά δεδομένα 62
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV.
IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΜΕΤΑ ΤΙΣ
ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ: 95-109
IV.I. Μετεκλογικοί παροξυσμοί 95
IV.II. Κοινοβουλευτικές κι άλλες αντιπαραθέσεις 103
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V.
V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912: 111-131
V.I. Προεκλογικοί πολιτικοί συσχετισμοί 111
V.II. Οι εκλογές της άνοιξης 1912 118
ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ 133
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΓΓΡΑΦΩΝ 139
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 149
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ 162
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΩΝ 165
ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ
• Cd.: Command
• I.M.E.S.: International Journal of Middle East Studies
• ff.: folio
• F.O./P.R.O.: Foreign Office/Public Records Office
• N.A.U.S.A.: National Archives of the United States of
America
• H.C.P.P.: House of Commons (British) Parliamentary
Papers
• HHStA/PA: Haus-, Hof- & Staatsarchiv/Politisches Archiv
• r.: recto
• v.: verso
-4-
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Η περίοδος από την επαύριο της ελληνικής περιπέτειας στον
ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 μέχρι και το πέρας των Βαλκανικών
Πολέμων, με ενδιάμεσο σταθμό τις εξελίξεις που δρομολόγησε στην πορεία
του Μακεδονικού Ζητήματος το Νεοτουρκικό Κίνημα του 1908, αποτελεί
ένα από τα προσφιλή θέματα της ιστορικής μελέτης. Από την έναρξη της Β´
Συνταγματικής Περιόδου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κι εφεξής η
ελληνόγλωσση και αλλόγλωσση βιβλιογραφία βρίθει από μελέτες για τη
Νεοτουρκική Επανάσταση. Η απόπειρα μετάβασης από τη στρατιωτική
διαπάλη των εθνοτήτων στη Μακεδονία στην πολιτική οργάνωση των εθνικών
φορέων, εν όψει των πολιτικών και εκλογικών συνακόλουθων της
Νεοτουρκικής Επανάστασης, καθώς και τα πολιτικά κι εθνικά
διακυβεύματα αυτής της μετάβασης, είναι ζητήματα που είτε καλύφθηκαν
μονομερώς είτε ήγειραν νέα ερωτήματα. Η παρούσα εργασία θα επιχειρήσει
να απαντήσει στα ερωτήματα αυτά, συγκεντρώνοντας ιστορικά τεκμήρια και
να τα συνθέσει σε μία κατά το δυνατόν ολοκληρωμένη ενότητα.
Γεωγραφικά η εργασία τοποθετείται στα δύο από τα τρία βιλαέτια της
Μακεδονίας, της Θεσσαλονίκης και του Μοναστηρίου. Ο λόγος που
επιλέγονται εδώ οι συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές ως σημείο
αναφοράς είναι διττός. Αφενός η Θεσσαλονίκη και το Μοναστήρι αποτέλεσαν
την κοιτίδα όπου ανδρώθηκε και εξερράγη το Νεοτουρκικό Κίνημα,
αφετέρου αποτέλεσαν τα κέντρα -ιδιαίτερα η Θεσσαλονίκη, όπου και το
ελληνικό Γενικό Προξενείο- τα οποία επωμίστηκαν το βάρος για τη
διεξαγωγή των βουλευτικών εκλογών. Όσο δε αφορά στην χρονική περίοδο
1908-1912, αρκεί να αναφερθεί ότι η έναρξη της περιόδου εγκαινιάζει για
τη Μακεδονία μία νέα φάση στο Μακεδονικό Ζήτημα, ελπιδοφόρα αρχικά,
περιπετειώδη αργότερα, η οποία ολοκληρώνεται τον Οκτώβριο του 1912 με
την οριστική ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό Βασίλειο.
Στόχος της παρούσας εργασίας ήταν εξαρχής να μην επικεντρώσει
μόνο σε ελληνικές πηγές (προξενικές αναφορές και ετήσιες εκθέσεις ως επί
το πλείστον), στις οποίες έχει βασιστεί -στο μεγαλύτερο μέρος της- η
ελληνόγλωσση βιβλιογραφία για τις πολιτικές εξελίξεις στη Μακεδονία. Για
την όσο το δυνατόν σφαιρικότερη πραγματοποίηση του παρόντος
εγχειρήματος η έρευνα στράφηκε προς τρεις κύριες κατευθύνσεις:
-6-
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Όσον αφορά στην έρευνα των αρχειακών πηγών, με βάση τις οποίες
δομήθηκε -στο μεγαλύτερο μέρος της τουλάχιστο- η παρούσα εργασία, το
Αρχείο του Κ.Ε.Μ.Ι.Τ. του Μ.Μ.Α. αποτέλεσε πραγματική τράπεζα
πληροφοριών. Στο Κ.Ε.Μ.Ι.Τ. ξεκίνησε και ολοκληρώθηκε η έρευνα, με
ορισμένους ενδιάμεσους σταθμούς στους οποίους πρόκειται να γίνει
αναφορά παρακάτω. Στο Κ.Ε.Μ.Ι.Τ. λοιπόν έγινε μια επίπονη και
χρονοβόρα προσπάθεια να αξιοποιηθεί η φρενίτιδα της επιστολογραφίας των
Προξενείων της Βρετανίας και της Αυστρίας στη Θεσσαλονίκη, για την
αναζήτηση της οποίας έγινε ενδελεχής έρευνα. Η αναζήτηση πληροφοριών
στην αλληλογραφία των Βρετανών και Αυστριακών διπλωματών στη
Θεσσαλονίκη με τα Υπουργεία των Εξωτερικών για τα έτη 1908-1912
οδήγησε στη συγκέντρωση μεγάλου όγκου διπλωματικών εγγράφων.
Παράλληλα, επιχειρήθηκε να μελετηθεί μεγάλο τμήμα της αλληλογραφίας
του βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών με το Προξενείο του στη
Θεσσαλονίκη και με την Πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη κατά τη διάρκεια
του δεύτερου ημίσεος του έτους 1908. Η αλληλογραφία αυτή υπάρχει στα
House of Commons [British] Parliamentary Papers (H.C.P.P.), στα Αρχεία
της Αγγλικής Βουλής των Κοινοτήτων, ο δε σχετικός αρχειακός τόμος που
αφορά στο δεύτερο ήμισυ του έτους 1908 συμπλήρωσε σαφώς πολλά κενά
που προέκυψαν κατά το στάδιο της έρευνας. Το εμπορικό κυρίως
ενδιαφέρον των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής συνιστά και το λόγο για τον
οποίο στράφηκε η προσοχή και σε μία ακόμη πηγή, το αμερικανικό
Προξενείο, τμήμα της αλληλογραφίας του οποίου βρίσκεται στο Κ.Ε.Μ.Ι.Τ.
Ερευνώντας την αλληλογραφία αυτή κατά το έτος 1908 κατέστη απολύτως
σαφές ότι οι Η.Π.Α., την παρούσα χρονική περίοδο ενδιαφέρονταν
αποκλειστικά και μόνον για τις οικονομικής φύσης προοπτικές που
ανοίγονταν για την αμερικανική αγορά στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης,
αδιαφορώντας σχεδόν επιδεικτικά για τις κρίσιμες πολιτικές εξελίξεις στην
ευρύτερη περιοχή της Μακεδονίας. Πάραυτα, οι βουλευτικές εκλογές δεν
άφησαν τελείως αδιάφορη την αμερικανική διπλωματία, ώστε ξαφνικά, τον
Οκτώβρη του 1908, ο Αμερικανός πρόξενος, ορμώμενος από τις
νεοτουρκικές εκλογικές αλχημείες και την εφαρμογή της πολιτικής του
«διαίρει και βασίλευε» πήρε ανοικτά θέση για την πολιτική των Νεοτούρκων.
Τέλος, στο Κ.Ε.Μ.Ι.Τ. ερευνήθηκαν δύο ακόμη αρχειακές ενότητες, τμήμα
-7-
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
-8-
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
-9-
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
- 10 -
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
- 11 -
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η έναρξη του 20ού αιώνα αποτελεί αφετηρία σημαντικών εξελίξεων για
την ιστορία της Μακεδονίας. Η ελληνοτουρκική κρίση του 1896-1897
εγκαινίασε για την ελληνική εξωτερική πολιτική μία περίοδο
απομονωτισμού, αναγκάζοντας παράλληλα την ελληνική κυβέρνηση να
στρέψει την προσοχή της στο εσωτερικό της χώρας, στην ανασυγκρότηση του
στρατού και στη συγκράτηση της ελεύθερης πτώσης που διέγραφαν οι
δημοσιονομικοί δείκτες του ελληνικού κράτους. 1 Στη Μακεδονία η διαπάλη
των εθνοτήτων (millet) επιτάθηκε με την ίδρυση, ήδη από το 1893, της
βουλγαρικής «Εσωτερικής Μακεδονικής Επαναστατικής Οργάνωσης» (στο
εξής Ε.Μ.Ε.Ο.). Οι πατριαρχικοί πληθυσμοί υφίσταντο ασφυκτικές πιέσεις
να προσχωρήσουν στην Εξαρχία.
Η κατάσταση περιπλέχθηκε στα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα με την
παρέμβαση των ευρωπαϊκών Δυνάμεων. Το Φεβρουάριο του 1903
υποβλήθηκε στην Υψηλή Πύλη μεταρρυθμιστικό σχέδιο ανασυγκρότησης
της Μακεδονίας, που έμεινε γνωστό ως Μεταρρυθμιστικό Σχέδιο της
Βιέννης, στάθηκε όμως αδύνατο να εφαρμοστεί. Η εξέγερση του προφήτη
Ηλία (Ίλιντεν) το καλοκαίρι αποτέλεσε την αφορμή ώστε τον Οκτώβριο του
ίδιου έτους να υποβληθεί στο σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ Β´ (Abdul Ηamid)
(1876-1909) δεύτερο σχέδιο μεταρρύθμισης τμημάτων των βιλαετίων της
Μακεδονίας, γνωστό ως πρόγραμμα της Μυρστέγης (Mürzsteg). Το
πρόγραμμα προέβλεπε μεταξύ άλλων την οργάνωση της χωροφυλακής με
την ενεργητική συνδρομή αξιωματικών των Δυνάμεων και την ενίσχυση του
μουσουλμάνου γενικού επιθεωρητή της Μακεδονίας με την ταυτόχρονη
παρουσία δύο εκπροσώπων-ειδικών απεσταλμένων των Δυνάμεων, ενός
Αυστριακού και ενός Ρώσου. Σύμφωνα με την τρίτη διάταξη του
μεταρρυθμιστικού προγράμματος, η επίτευξη μερικής σταθερότητας στην
περιοχή θα συνοδευόταν από μία προσπάθεια «να επαναπροσδιοριστούν τα
εδαφικά όρια των διοικητικών ενοτήτων προκειμένου να κατανεμηθούν
ορθολογικότερα οι διάφορες εθνότητες». 2
προέκυψαν από το πρόγραμμα της Μυρστέγης τον Οκτώβριο του 1903, βλ. Steven W.
Sowards, Austria-Hungary and the Macedonian Reforms 1902-1908, Indiana 1981, σ.
- 13 -
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
270-2 και Douglas Dakin, The Greek Struggle in Macedonia 1897-1913, Thessaloniki:
Institute for Balkan Studies, 1993, σ. 112-6.
3 Σχετικά με την επίδραση που είχε στις εθνότητες της Μακεδονίας η τρίτη διάταξη του
- 14 -
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
- 15 -
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
- 16 -
ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ I.
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ
ΤΟΥ 1908
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
6 Ahmad Feroz, The Young Turks; The Committee of Union and Progress in Turkish Politics
1908-1914, Oxford: Oxford Clarendon Press, 1969, σ. 1-4.
7 Η γένεση της ρωσικής Δούμα το 1905 και η απόφαση του τσάρου Νικόλαου Β´ να
αντιχαμιτικής ομάδας του εξωτερικού και τη μετεξέλιξή της στο Κομιτάτο «Ένωση και
Πρόοδος», δίνοντας παράλληλα όλα τα στάδια από τα οποία πέρασε η οργανωμένη
νεοτουρκική αντίσταση του εξωτερικού μέχρι να καταλήξει στη λήψη ρητών αποφάσεων περί
ανατροπής του Χαμίτ. Βλ. σχετικά Lewis, ό.π., σ. 399-423.
- 18 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
9 Şükrü M. Hanioğlu, Preparations for a Revolution. The Young Turks, 1902-1908, Oxford:
Oxford University Press, 2001, σ. 292. Μάλιστα ο Hanioğlu αναφέρει κατά απόλυτο τρόπο
ότι ήταν ένα πνευματικό κίνημα κι αυτό έγκειται στο γεγονός ότι αντικειμενικός σκοπός των
Νεοτούρκων μέχρι και το 1902, οπότε κι έλαβε χώρα το πρώτο συνέδριο των νέο-
οθωμανικών κομμάτων στο Παρίσι, δεν ήταν « …η επανάσταση στους δρόμους αλλά [ενν. η
επανάσταση] στο σύστημα της κρατικής διοίκησης, στα σχολεία, στην επιστήμη και στη
γνώση».
10 Εrnest Ramsaur, The Young Turks; Prelude to the Revolution of 1908, New Jersey:
Princeton University Press, 1957, σ. 85. Αυτό το σκοπό είχε και η ίδρυση εκ μέρους του
Σαμπαχεντίν χωριστού κομιτάτου στο Παρίσι με την ονομασία «Σύνδεσμος Διοικητικής
Αποκέντρωσης και Ιδιωτικής Πρωτοβουλίας». Με την κίνησή του αυτή επιθυμούσε
παράλληλα να καταδείξει την ανάγκη να προχωρήσει η Αυτοκρατορία στην πλήρη
αποκέντρωσή της ακολουθώντας το δυτικοευρωπαϊκό μοντέλο διοίκησης.
11 Lewis, ό.π., σ. 411.
- 19 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
12 Σημαντικές πληροφορίες για τις αποφάσεις που πάρθηκαν στα δύο αυτά συνέδρια των
Νεοτούρκων στο Παρίσι παρέχει ο Ramsaur, ό.π., σ. 66 κ.ε. και 124 κ.ε. Σύμφωνα με τον
Ramsaur, το κίνημα αναγνώρισε ότι μια επανάσταση δεν μπορούσε να βασιστεί μόνο στην
προπαγάνδα, αλλά έπρεπε να μεθοδευτεί η προσχώρηση του στρατού σε αυτήν και να
προετοιμαστεί το πραξικόπημα.
13 H.C.P.P., Turkey No. 1 (1908), Cd. 3958, Further Correspondence Respecting Proposals
- 20 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
15 Πληροφορίες για την παρουσία των αδιαμόρφωτων ακόμη αυτών ομάδων έδινε ο γενικός
πρόξενος της Βρετανίας την περίοδο αυτή στη Θεσσαλονίκη (Ιούλιος 1903-Σεπτέμβριος
1907) Sir Robert Graves σε αναφορά του προς τη βρετανική κυβέρνηση. Στην αναφορά
αυτή κάνει λόγο για μια ομάδα Τούρκων πατριωτών-εκπροσώπων ενός κομιτάτου, η οποία
του είχε ζητήσει ακρόαση για να του εκθέσει τις προθέσεις της. Η ομάδα εκείνη έκανε
ανοιχτά λόγο για ένοπλη επανάσταση κατά του σουλτάνου εξαιτίας της κακοδιοίκησης του
τελευταίου. Βλ. σχετικά Γιάννης Μέγας, Η Επανάσταση των Νεοτούρκων στη Θεσσαλονίκη,
Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2003, σ. 47.
16 Kemal Karpat, “The Memoirs of N. Batzaria: The Young Turks and Nationalism”,
International Journal of Middle East Studies, 6 (Ιούλιος 1975), 291. O Sir Edwin Pears,
που βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη κατά τη διάρκεια της Επανάστασης των Νεοτούρκων
στη Θεσσαλονίκη κι έζησε τη φιλολογία που αναπτύχθηκε για το Νεοτουρκικό Κομιτάτο
Θεσσαλονίκης, ανέφερε πως αυτό είχε ιδρυθεί το φθινόπωρο του 1905 και κατάφερε να
διατελέσει εν κρυπτώ, στηρίζοντας την ύπαρξή του σε μυστικιστικές μεθόδους εμπνευσμένες
από το λειτουργικό μοντέλο της μασονίας, Sir Edwin Pears, Forty Years in Constantinople;
The Recollections of Sir Edwin Pears, 1873-1915, London 1916, σ. 223-5.
- 21 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
17 Για τις σχέσεις των Ελλήνων με τους Νεότουρκους πριν την εκδήλωση της επανάστασης
του καλοκαιριού 1908 βλ. A. J. Panayotopoulos, “Early Relations between the Greeks and
the Young Turks”, Balkan Studies, 21.1 (1980), 88. Πρβλ. Έλλη Σκοπετέα, Το «Πρότυπο
Βασίλειο» και η Μεγάλη Ιδέα. Όψεις του εθνικού προβλήματος στην Ελλάδα (1830-1880),
Αθήνα: Πολύτυπο, 1988, σ. 315-6. Σύμφωνα με την Σκοπετέα, ήδη από την τελευταία
τριακονταετία του 19ου αιώνα, πολλοί Έλληνες διπλωμάτες που διατελούσαν στο πλαίσιο της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, λειτουργούσαν περισσότερο ως Τούρκοι παρά ως Έλληνες,
συνδέοντας το όνομά τους με «δυσάρεστα περιστατικά της ελληνικής διπλωματίας», όπως η
ίδια αναφέρει. Ανάμεσα σε αυτούς συμπεριλαμβάνονται και τα ονόματα των Αδοσίδη,
Μουσούρου και Σάθα.
18 Αλέξανδρος Ζάννας, «Ο Μακεδονικός Αγών. Αναμνήσεις» στο Ο Μακεδονικός Αγώνας.
Απομνημονεύματα, Θεσσαλονίκη: Ι.Μ.Χ.Α., 1984, σ. 99-104 και 120-2. Για την «Οργάνωση
Θεσσαλονίκης» βλ. Αθανάσιος Σουλιώτης-Νικολαΐδης, Ο Μακεδονικός Αγών: Η "Οργάνωσις
Θεσσαλονίκης" 1906-1908, Απομνημονεύματα, Θεσσαλονίκη: Ε.Μ.Σ., 1959.
- 22 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
Εβραίο Τζαβίτ (Djavid) μπέη καθώς και με έναν εκ των πρωταγωνιστών του
κινήματος, τον Αχμέτ Νιαζί (Ahmed Niazi). Σκοπός του Κορομηλά ήταν η
αρτιότερη οργάνωση του Μακεδονικού Αγώνα, η διευκόλυνση των
μετακινήσεων των ελληνικών ενόπλων σωμάτων καθώς και η συγκέντρωση
όσο το δυνατόν περισσότερων πληροφοριών σχετικά με τις προθέσεις και τις
επιδιώξεις του Κομιτάτου. 19 Από το Σεπτέμβριο του 1907, οπότε και
ανακλήθηκε ο Κορομηλάς από την ελληνική κυβέρνηση, έπειτα από τις
σθεναρές πιέσεις της Πύλης, την τακτική απόσπασης πληροφοριών
προκειμένου να αξιοποιηθούν από το Προξενείο ακολούθησε και ο
προσωρινός αντικαταστάτης του Ευθύμιος Κανελλόπουλος. 20
Το Νοέμβριο του 1907, η πρόοδος της εθνικής δράσης στη
Μακεδονία είχε οδηγηθεί σε ύφεση. Η διεύθυνση του αγώνα από το
Μακεδονικό Κομιτάτο κι από τις ελληνικές προξενικές αρχές στη
Θεσσαλονίκη, που απηχούσαν τις επίσημες θέσεις της ελληνικής
κυβέρνησης δημιουργούσε σοβαρές διενέξεις ανάμεσα στους δύο φορείς και
έθετε σε κίνδυνο την πορεία του αγώνα. Το Φεβρουάριο του 1908 η
κατάσταση είχε φτάσει στο απροχώρητο. Η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε
να αναθέσει την ανασυγκρότηση του στρατιωτικού τμήματος του
Μακεδονικού Κομιτάτου στο συνταγματάρχη πυροβολικού Παναγιώτη Γ.
Δαγκλή (ψευδώνυμο Παρμενίων). Ωστόσο, η πρωτοβουλία αυτή αποδείχτηκε
ανεπαρκής. Δύο μήνες μετά ο Δαγκλής υπέβαλε την παραίτησή του, όταν
διαπίστωσε ότι το διοικητικό συμβούλιο του Μακεδονικού Κομιτάτου
προέβαλλε προσκόμματα στην έγκριση διαφόρων ενεργειών του. 21 Παρότι η
παραίτηση του Δαγκλή δεν έγινε δεκτή κι ο ίδιος διατηρήθηκε στη θέση του
μέχρι τον Ιούλιο του ίδιου έτους, η διογκούμενη κρίση στο εσωτερικό του
Μακεδονικού Κομιτάτου οδηγούσε βαθμιαία στην εξασθένισή του.
τόμ. Α´, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον Ε. Γ. Βαγιονάκη, 1965, σ. 312. Για τα προβλήματα στο
εσωτερικό του Μακεδονικού Κομιτάτου και τις προσπάθειες ανασυγκρότησης βλ. Βασίλης
Κ. Γούναρης, «Ο Μακεδονικός Αγώνας στο τέλος του. Προσπάθειες αναδιοργάνωσης και
καινούργιες κατευθύνσεις», Ο Μακεδονικός Αγώνας. Συμπόσιο. Θεσσαλονίκη-Φλώρινα-
Καστοριά-Έδεσσα, (28 Οκτωβρίου-2 Νοεμβρίου 1984), Θεσσαλονίκη: Ι.Μ.Χ.Α., 1987, σ. 113-
24.
- 23 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
22 Η κλιμάκωση των γεγονότων από τις αρχές του Ιουνίου με αποκορύφωμα την επανάσταση
του Ιουλίου είναι λίγο έως πολύ γνωστή κι έχει καταγραφεί στη βιβλιογραφία. Bλ. Feroz,
ό.π., σ. 1-13.
23 Αναλυτικές αναφορές για τη στάση του στρατού απέναντι στο κίνημα, από τις αρχές του
Ιουλίου μέχρι και την έκρηξη της επανάστασης, για τη άρνησή του να ταχθεί ενάντια σε
ομοεθνείς του αποστάτες στρατιωτικούς και τις ομαδικές προσχωρήσεις, στα H.C.P.P.,
Turkey No. 1 (1909), Cd. 4529, Correspondence Respecting the Constitutional Movement
in Turkey, No. 1, Barclay προς Grey, Θεραπιά, 7 Ιουλίου 1908, σ. 1· Heathcote προς
Barclay, Μοναστήρι, 8 Ιουλίου 1908, συνημμένο στο No. 4, σ. 3-4, όπου και περιγραφή της
δολοφονίας του Σεμσί πασά στο Μοναστήρι· No. 9, Barclay προς Grey, Κωνσταντινούπολη,
22 Ιουλίου 1908, σ. 7-8· Heathcote προς Barclay, Μοναστήρι, 12 Ιουλίου 1908,
συνημμένο στο No. 13, σ. 9-10.
24 Κωνσταντίνος Α. Βακαλόπουλος, Το Νεοτουρκικό Κίνημα και ο Ελληνισμός (1908-1912).
- 24 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
25 H.C.P.P., Cd. 4529, Lamb προς Barclay, Θεσσαλονίκη, 21 Ιουλίου 1908, σ. 22,
συνημμένο στο Νο 45. Για την ανάγνωση ολόκληρου του κειμένου βλ. στο ίδιο, Παράρτημα
ΙΙ, Memorandum by Ottoman Committee of Progress and Union, σ. 115-6. Σύμφωνα με
τις εκτιμήσεις του Lamb, η πολιτική ατμόσφαιρα στη Μακεδονία είχε μεταβληθεί δραματικά
από την προ διμήνου κοινοποίηση του πρώτου μανιφέστου του Νεοτουρκικού Κομιτάτου,
εφιστώντας την προσοχή των προϊσταμένων του. Η νεοτουρκική οργάνωση είχε αποκτήσει
έντονα εθνικιστικό χαρακτήρα, με αποτέλεσμα η αντίδρασή της στις παρεμβάσεις των
Δυνάμεων να είναι ζωηρή.
26 Για την αλυσιδωτή εξέλιξη της επανάστασης στις διοικήσεις Μοναστηρίου και Σκοπίων
αλλά και στις υποδιοικήσεις Σερρών και Δράμας στις 23 και 24 Ιουλίου βλ. τις αναφορές
του Βρετανού πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη προς τον υπουργό του των επί των
Εξωτερικών στα H.C.P.P., Cd. 4529, Νο. 14, Barclay προς Grey, Κωνσταντινούπολη, 23
Ιουλίου 1908, σ. 10 και Νο. 15, Barclay προς Grey, Κωνσταντινούπολη, 24 Ιουλίου 1908,
σ. 10-1.
- 25 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
27 H.C.P.P., Cd. 4529, Νο. 17, Barclay προς Grey, Κωνσταντινούπολη, 25 Ιουλίου 1908, σ.
11.
28 Κώστας Μάγερ, Ιστορία του Ελληνικού Τύπου, τόμ. Γ´, Αθήνα, σ. 40. Η αποκατάσταση της
11. Σχετικά με την απόφαση του σουλτάνου να ενδώσει στην πίεση των πραξικοπηματιών
και για πλήρη καταγραφή των γεγονότων της ημέρας βλ. F.O./P.R.O., 195/2298, No. 95,
Lamb προς Barclay, Θεσσαλονίκη, 24 Ιουλίου 1908, ff. 99r-100v.
30 Για τη δημοσιοποίηση του επαναφερθέντος συντάγματος του 1876 βλ. Σκριπ, 12 Ιουλίου
- 26 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
31 Η διάκριση των δύο αντίπαλων, ιδεολογικά και πολιτικά, στρατοπέδων την επομένη της
έκρηξης του κινήματος ταυτίστηκε στη βιβλιογραφία με τις διασπαστικές τάσεις που
υπήρχαν στο κίνημα στο εξωτερικό και που εκπροσωπούνταν από τον Ριζά και τον
Σαμπαχεντίν αντίστοιχα. Βλ. σχετικά Lewis, ό.π., σ. 431-2. Παρότι ο Σαμπαχεντίν
εξακολουθούσε να βρίσκεται στην ηγεσία των φιλελευθέρων, ο Ριζά έχανε προοδευτικά τη
θέση του ως επικεφαλής των συντηρητικών, ενώ στη θέση του εμφανίζονταν εθνικιστικά
νεοτουρκικά στοιχεία.
32 Έλλη Σκοπετέα, Η Δύση της Ανατολής. Εικόνες από το τέλος της Οθωμανικής
Μακεδονία ήταν η Γερμανία. Ο υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας A. Isvolsky είχε δηλώσει
στον Grey ότι δεν θα είχε κανένα πρόβλημα να προσυπογράψει στα σχέδια του δευτέρου για
τη Μακεδονία αν αυτά δεν ήγειραν την αντίδραση της Γερμανίας. Βλ. σχετικά Dakin, ό.π., σ.
356 (υποσ. 69).
- 27 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
επίσης και για το ρόλο του Παναγιώτη Δαγκλή βλ. την ιδιαίτερα κατατοπιστική μελέτη του
Βασίλη Κ. Γούναρη, «Από τη Μακεδονία στο Γουδί. Δραστηριότητες των Μακεδονομάχων
στρατιωτικών (1908-1909)», Δ.Ι.Ε.Ε.Ε., 29 (1986), 194-221. Βλ. επίσης Δαγκλής, ό.π., σ.
362 κ.ε. Για την αναγγελία της νέας οργάνωσης βλ. στο ίδιο, σ. 359-61.
37 Σουλιώτης-Νικολαΐδης, Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως, Θ. Βερέμης-Κ. Μπούρα (εισαγ.-
επιμ.), Αθήνα-Ιωάννινα: Δωδώνη, 1984, σ. 46-7. Για τη σχέση Ο.Κ. και Π.Ο. βλ. επίσης
Βασίλης Κ. Γούναρης, «"Πανελλήνιος Οργάνωσις": Απόπειρες αναδιοργάνωσης της
ελληνικής αλυτρωτικής δράσης κατά το 1908», Ε´ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο. Πρακτικά,
Θεσσαλονίκη: Ε.Ι.Ε., 1984, σ. 21-32.
- 28 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
1998, σ. 53.
39 Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, «Η διπλωματική και στρατιωτική προετοιμασία του
Μακεδονικού Αγώνα (1904-1908)», Νέα Εστία (Αφιέρωμα στη Θεσσαλονίκη), 118 (1985),
173-80.
40 Panayotopoulos, ό.π., 89. Η δράση του Κανελλόπουλου ως επικεφαλής του Γενικού
Προξενείου, παρότι βραχεία, υπήρξε ιδιαιτέρως γόνιμη και ο ίδιος πολύ κινητικός, αν κρίνει
κανείς από τις πολυάριθμες επιστολές και τις αναφορές του προς το Υπουργείο των
Εξωτερικών. Μολονότι η ανάκληση του Κορομηλά από τη θέση του γενικού προξένου
αποτέλεσε δυσάρεστη εξέλιξη στην πορεία του ελληνικού αγώνα στη Μακεδονία, ωστόσο η
- 29 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
Ανεξάρτητα από την αλήθεια που εμπεριείχε ο ισχυρισμός του Ραχμή μπέη
αναφορικά με τον κίνδυνο εκβουλγαρισμού, είναι αλήθεια ότι τόσο πριν όσο
και μετά το ξέσπασμα της επανάστασης οι ιθύνοντες του Κ.Ε.Π.
εμφανίζονταν ευνοϊκά διακείμενοι έναντι των Βουλγάρων. Οι επαναστάτες
της Ε.Μ.Ε.Ο. αντιμετωπίζονταν από τη νεοτουρκική ηγεσία ως σύμμαχοι
στην απόπειρα κατάλυσης του δεσποτισμού του Χαμίτ. 41 Σε αχρονολόγητη,
αλλά πάντως πριν την έκρηξη του κινήματος, επιστολή του συνταγματάρχη
πυροβολικού Παναγιώτη Δαγκλή, υπεύθυνου από το Φεβρουάριο του 1908
για την ανασυγκρότηση του στρατιωτικού τμήματος του Μακεδονικού
Κομιτάτου προς άγνωστο παραλήπτη προκύπτει ότι οι βολιδοσκοπήσεις των
Νεοτούρκων προς τους «εν Θεσσαλονίκη ημετέρους» είχαν ξεκινήσει πριν
ακόμη εκραγεί το κίνημα. Παράλληλα προοιωνιζόταν την προσέγγιση
ανάμεσα στη βουλγαρική πλευρά και τη νεοτουρκική ηγεσία
υποστηρίζοντας ότι:
Πληροφορίες πανταχόθεν βεβαιούσιν οργάνωσιν γενικήν και προσεχή
επέκτασιν του κινήματος. Εις τους εν Θεσσαλονίκη ημετέρους από
καιρό από μακρού εγένοντο υπό των Νεοτούρκων προτάσεις προς
συνεννόησιν και συνεργασίαν, αίτινες εκρίθη ότι έπρεπε να
απορριφθώσιν. Δεν είνε δ’ απίθανον μετά την από 25 ημετέραν
απόρριψιν των προτάσεων των Νεοτούρκων προς συνεννόησιν να
προέβησαν οι τελευταίοι ούτοι εις συνεννοήσεις μετά των Βουλγάρων,
και τούτο διαδίδεται και τούτου μη όντος αληθούς δεν είναι όλως
απίθανον μη οι Βούλγαροι επωφελούμενοι της κρατούσης μεταξύ των
Τούρκων συγχύσεως προβώσι εις πραξικοπήματα. Απέναντι των
ενδεχομένων τούτων [ενν. οι εν Θεσσαλονίκη ημέτεροι] εφιστώσι την
προσοχήν ημών και κρίνουσι κατά την γνώμην των κατάλληλον την
περίστασιν όπως η Κυβέρνησις αρνηθή ωφελήματα απέναντι της
Τουρκίας (ελάχιστον εν Μακεδονία). 42
Στην ίδια επιστολή ο Δαγκλής ισχυριζόταν ότι και στις Σέρρες οι προτάσεις
συνεργασίας του Κ.Ε.Π. προς την ελληνική πλευρά είχαν συναντήσει την
άρνηση της τελευταίας.
απόπειρα πλήρωσης του κενού από τον Κανελλόπουλο στέφθηκε σε γενικές γραμμές από
επιτυχία. Στις αρχές του Σεπτεμβρίου 1908 την προσωρινή θητεία του Κανελλόπουλου
τερμάτισε ο διορισμός του νέου γενικού προξένου Ανδρέα Παπαδιαμαντόπουλου.
41 Vemund Aarbakke, Ethnic Rivalry and the Quest for Macedonia, 1870-1913, Boulder &
309 [Εκθέσεις (1908-1909)], αχρονολόγητη, Δαγκλής προς άγνωστο παραλήπτη, χ.τ., χ.χ. Η
επιστολή του Δαγκλή πολύ πιθανόν να γράφτηκε τον Ιούνιο, λίγο πριν την έκρηξη του
Κινήματος, όταν οι Νεότουρκοι επιδίωκαν διακαώς όχι απλά την ελληνική συμμετοχή αλλά
και τη στρατιωτική τους αρωγή στο κίνημα.
- 30 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
43 Πρόκειται για την τέταρτη και την πλέον μακροβιότερη κυβέρνηση Θεοτόκη (8
Δεκεμβρίου 1905-7 Ιουλίου 1909).
44 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 129-30 και Panayotopoulos, ό.π., 93.
45 Αντώνιος Α. Σαχτούρης, Αναμνήσεις εκ του διπλωματικού μου βίου (1897-1933), Κάιρο
1951, σ. 74-5.
46 Αναφορικά με το momentum σχολίαζε χαρακτηριστικά ο Σαχτούρης: «Δεν ενθυμούμαι, αν
είχεν ήδη αναχωρήσει εξ Αθηνών ο Φερήτ πασάς ή αν έγινε διαρκούσης της παραμονής του
εν Αθήναις, η αποστολή επειγούσης εγκυκλίου του τότε υπουργού των Εξωτερικών
Μπαλτατζή, διά της οποίας εδίδοντο εις τα Ελληνικά Προξενεία λεπτομερείς οδηγίαι να
ενεργήσουν υπό το ανωτέρω πνεύμα, δηλαδή εναντίον των Νεοτούρκων». Βλ. σχετικά
Σαχτούρης, ό.π., σ. 74-5.
47 Βακαλόπουλος, Ο ένοπλος αγώνας, σ. 351-2.
- 31 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
48 Η τελευταία φάση της ένοπλης αναμέτρησης στη Μακεδονία (1907-1908). 100 έγγραφα από
το Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδος, Περσεφόνη Γ. Καραμπάτη, Πελαγία
Γ. Κολτούκη, Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης, Φωτεινή Ι. Τολούδη (επιμ.-σχολ.), Θεσσαλονίκη:
Μ.Μ.Α., 1998, σ. 244-6, αρ. εγγρ. 88, Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Δ, Μακεδονικό Ζήτημα, Ο
Οθωμανικός Σύνδεσμος της Ενώσεως και της Προόδου Κέντρου Μοναστηρίου προς το
Ελληνικό Κομιτάτο, Μοναστήρι, 9 Ιουλίου 1908.
49 Βακαλόπουλος, Το Νεοτουρκικό Κίνημα, σ. 124.
50 Στο ίδιο, σ. 125.
51 Σαχτούρης, ό.π., σ. 75.
- 32 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
52 Η διαφαινόμενη ρήξη ανάμεσα στην ελληνική κυβέρνηση και τον Έλληνα πρόξενο
αποφεύχθηκε έπειτα από πρόσκληση του Μπαλτατζή προς το Σαχτούρη να επισκεφτεί την
Αθήνα και να καταθέσει τις απόψεις του για το μέλλον του κινήματος.
53 Γεώργιος Κ. Ασπρέας, Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, 1821-1928, τόμ. Γ´, Αθήνα:
- 33 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
φίλους τόσο στο Κ.Ε.Π. όσο και στο νεοτουρκικό Τύπο. Οι λόγοι του Ράλλη σχολιάστηκαν
θετικά από τον ελληνικό Τύπο και ιδιαίτερα από το Εμπρός, που υποστήριζε ότι ο ενωτικός
λόγος του Ράλλη θα είχε θετικές επιδράσεις στην εκλογική αποτίμηση υπέρ της ελληνικής
πλευράς. Βλ. σχετικά Εμπρός, 9 Σεπτεμβρίου 1908.
56 Ζάννας, ό.π., σ. 124-5.
57 Περί του Οικουμενικού Πατριάρχη Ιωακείμ Γ´ βλ. τη συλλογική έκδοση «Ο από
- 34 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
πόλη, (μτφρ.) Βασίλης Τομανάς, Θεσσαλονίκη: Νησίδες, 1997 (1η έκδ. στα γαλλικά Παρίσι
1917), σ. 189-94, όπου και αναλυτική περιγραφή του ενθουσιώδους κλίματος των πρώτων
ημερών μετά την ανακήρυξη του συντάγματος.
- 35 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
εκδηλώσεις που έλαβαν χώρα στα βιλαέτια τόσο της Θεσσαλονίκης όσο και
του Μοναστηρίου, αφετέρου δε στους πανηγυρικούς λόγους που
δημοσιεύτηκαν σε μεγάλη μερίδα του ελληνικού Τύπου της εποχής.
Παράλληλα με τα όσα εορταστικά λάμβαναν χώρα στη Μακεδονία,
πλήθος ελληνικών και βουλγαρικών ανταρτικών σωμάτων κατέφθανε στην
πόλη. Δύο μόλις ημέρες μετά την ανακήρυξη του συντάγματος και μέχρι τις
αρχές του Αυγούστου Κρήτες και Έλληνες αντάρτες, υπό την καθοδήγηση
των οπλαρχηγών Δοξογιάννη, Κλειδή, Τσολάκη, Γκόνου, Σημανίκα,
Τσιγαρίδα κι άλλων προσέρχονταν στη Θεσσαλονίκη για να συμμετάσχουν
στις εκδηλώσεις για την επαναφορά του συντάγματος. 60 Στις Σέρρες, το
πρώτο δεκαήμερο του Αυγούστου, τα τρία ελληνικά σώματα των περιφερειών
Ζίχνας, Νευροκοπίου και Τζουμαγιάς, υπό το γενικό αρχηγό Δούκα Δούκα,
καθώς και το σώμα του Στέργιου Βλάχμπεη που δραστηριοποιούταν στην
Τζουμαγιά παραδόθηκαν στις τουρκικές αρχές, ενώ αθρόα ήταν η
προσέλευση των Βουλγάρων ανταρτών. 61 Αναφορές της 26ης Ιουλίου εκ
μέρους της βρετανικής προξενικής αλληλογραφίας έκαναν λόγο για
εξομάλυνση των σχέσεων των δύο μερών, Ελλήνων και Βουλγάρων, στην
υποδιοίκηση των Σερρών και για σκηνές αβροφροσύνης ανάμεσα στον
πρόεδρο του βουλγαρικού Κομιτάτου και τον Έλληνα επίσκοπο. 62 Η ίδια
κατάσταση επικρατούσε παντού. Στο Μοναστήρι οι Έλληνες επιφύλαξαν
θερμή υποδοχή στα ένοπλα σώματα των Γεωργίου Βολάνη, Ιωάννη
Καραβίτη και Γεωργίου-Δικωνύμου Μακρή, ενώ πλήθος εκδρομέων
κατέφθανε την ίδια περίοδο από διάφορα μέρη της Αυτοκρατορίας για να
προσκυνήσει το «Λίκνο της Νεοτουρκικής Ελευθερίας». 63 Μέσα σε ελάχιστες
ημέρες από την εδραίωση του κινήματος και πάντως πριν το τέλος του
12. Τα γεγονότα στις Σέρρες επιβεβαιώνονταν κι από τον ελληνικό Τύπο. Βλ. σχετικά
Εμπρός, 29 Ιουλίου 1908. Μία ημέρα μετά το Εμπρός δημοσίευε σε τόνο πανηγυρικό την
παράδοση ελληνικού ένοπλου σώματος στις Σέρρες, Εμπρός, 30 Ιουλίου 1908.
63 Γεώργιος Μόδης, Αναμνήσεις, Μ. Πυροβέτση, Ι. Μιχαηλίδης (επιμ.), Θεσσαλονίκη:
Εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας, 2004, σ. 125-9. Για τις εκδηλώσεις στο Μοναστήρι
βλ. επίσης Νικόλαος Χ. Γεωργιάδης, Όσα έγραψα στο Μοναστήρι 1903-1912, Θεσσαλονίκη:
Ε.Μ.Σ., 1984, σ. 137 κ.ε. και του ιδίου, «Από τας υποδοχάς των ανταρτών. Αρματολοί εν
Μοναστηρίω», Μ.Η.Π.Σ., 2 (1909), 291-8. Ο Γεωργιάδης αρθρογραφούσε την περίοδο εκείνη
στην εφημερίδα Αλήθεια της Θεσσαλονίκης με το ψευδώνυμο Πυγμαλίων και έστελνε
καθημερινά ανταποκρίσεις από το Μοναστήρι.
- 36 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
64 H.C.P.P., Cd. 4529, Νο 23, Barclay προς Grey, Κωνσταντινούπολη, 27 Ιουλίου 1908, σ.
13· Νο 49, Barclay προς Grey, Θεραπιά, 29 Ιουλίου 1908, σ. 31· Νο 21, Barclay προς
Grey, Κωνσταντινούπολη, 26 Ιουλίου 1908, σ. 13. Βλ. επίσης Dakin, ό.π., σ. 381. Σύμφωνα
με τον Dakin, μέχρι το τέλος της πρώτης εβδομάδας του Αυγούστου είχαν παραδοθεί 55
βουλγαρικά ένοπλα σώματα και 26 ελληνικά.
65 Αθανάσιος Βερέμης, «Το κίνημα των Νεοτούρκων και οι άμεσες συνέπειές του», Ι.Ε.Ε.,
τόμ. ΙΔ´, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1977, σ. 255. Βλ. επίσης Ευάγγελος Κωφός, «Αγώνες για
την απελευθέρωση (1830-1912)», στο Μακεδονία: 4000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και
πολιτισμού, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1990, σ. 478. Για την παροχή γενικής αμνηστίας βλ.
H.C.P.P., Cd. 4529, Νο 18, Barclay προς Grey, Κωνσταντινούπολη, 25 Ιουλίου 1908, σ. 11.
66 Σχετικά με τη δράση των δύο εφημερίδων της Θεσσαλονίκης βλ. Κανδυλάκης, ό.π., σ. 89-
114 και 115-154. Για μία ανασκόπηση της ιστορίας του Τύπου της Θεσσαλονίκης βλ.
Χρίστος Λαμπρινός, «Συνοπτική ιστορία του Τύπου της Θεσσαλονίκης», Νέα Εστία
(Αφιέρωμα στη Θεσσαλονίκη), 118 (1985), 268-82. Για την οικογένεια Γκαρπολά και τη
σχέση της με τον Τύπο στη Θεσσαλονίκη βλ. Παναγιώτης Γ. Κόκκας, «Η οικογένεια
- 37 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
εφημερίδα που συνέβαλε καθοριστικά στη βελτίωση του ελληνικού τύπου της εποχής, βλ.
Στέφανος Παπαδόπουλος, «Η Επανάσταση των Νεοτούρκων και η κοινή γνώμη της
Ελλάδας», Επετηρίς Ιδρύματος Νεοελληνικών Σπουδών, 4 (1985-1986), 243.
- 38 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ ΤΟΥ 1908
Για το σκοπό αυτό οι ιθύνοντες της Ο.Κ. προχώρησαν, κατά τη διάρκεια του
Σεπτεμβρίου 1908, στην ίδρυση του «Πολιτικού Συλλόγου» (στο εξής Π.Σ.)
στην Κωνσταντινούπολη, του επίσημου πολιτικού οργάνου της Ο.Κ. Ο Π.Σ.
ήταν υπεύθυνος για το συντονισμό των εκλογικών προσπαθειών και
απέβλεπε στην όσο το δυνατόν μεγαλύτερη εκπροσώπηση των Ελλήνων στο
Οθωμανικό Κοινοβούλιο. 72
- 39 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ.
ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
- 41 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
άκρως επισφαλή θέση: «Οι Νεότουρκοι ενδιαφέρονται κυρίως όπως αι εκλογαί διεξαχθώσιν
αμερολήπτως, και άνευ ουδεμιάς επεμβάσεως των απολυταρχικών κύκλων οίτινες φαίνονται
δεικνύοντες τάσεις όπως ενεργήσωσι μεταξύ των ομοφρόνων των».
- 42 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
- 43 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
- 44 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
Κ.Ε.Π. είχε θέσει και επικεφαλής της οποίας είχαν εκλεγεί οι Γεώργιος
Χωναίος, διερμηνέας του Προξενείου και Δημήτριος Δίγκας ολοκλήρωσε το
έργο της και υπέβαλε το ελληνικό υπόμνημα στο Νεοτουρκικό Κομιτάτο. Το
πόσο σημαντική θεωρούσε η ελληνική πλευρά τις επερχόμενες εκλογές
είναι δυνατόν να αντιληφθεί κανείς από τη διαρκή επικοινωνία του
Υπουργείου των Εξωτερικών με το Γενικό Προξενείο στη Θεσσαλονίκη. Λίγες
ημέρες προτού επιδοθεί το ελληνικό υπόμνημα στους εκπροσώπους του
Κ.Ε.Π., ο Μπαλτατζής έδωσε το στίγμα για τη γραμμή των
διαπραγματεύσεων που έπρεπε να τηρηθεί. Αναφορικά με τα προνόμια του
Οικουμενικού Πατριαρχείου, οι προτάσεις της ελληνικής επιτροπής έπρεπε
να τεθούν στο ελληνικό υπόμνημα ως εξής: «Αναγνώρισις και πλήρης
σεβασμός εν εφαρμογή προνομίων και της […]δικαιοδοσίας της ορθοδόξου
ελληνικής εκκλησίας και διατήρησις του εκ των προνομίων απορρέοντος
εκκλησιαστικού και εκπαιδευτικού καθεστώτος». 85 Παράλληλα, η ελληνική
επιτροπή έπρεπε να πιέσει το ΚΕΠ. στην κατεύθυνση της εξασφάλισης
αντιπροσώπευσης των εθνικών μειοψηφιών στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο και
μάλιστα το συντομότερο δυνατό, ώστε να επιτευχθεί ο επιδιωκόμενος στόχος
και στις πρώτες αυτές βουλευτικές εκλογές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Ο Μπαλτατζής, με την ιδιότητά του ως υπουργού των Εξωτερικών του
ελληνικού Βασιλείου και βεβαίως ως «σεσημασμένος», συνεργάτης του
Μακεδονικού Κομιτάτου γνώριζε την αναγκαιότητα διευρυμένης
εκπροσώπησης των Ελλήνων στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο, πλην όμως η
ανάμιξή του σε ένα τόσο ακανθώδες εσωτερικό ζήτημα της Αυτοκρατορίας
εγκυμονούσε κινδύνους για το ελληνικό κράτος. 86 Είναι χαρακτηριστικό ότι
σε συζήτησή του με αυστριακό εκπρόσωπο, την επομένη της Νεοτουρκικής
Επανάστασης, ο Έλληνας υπουργός των Εξωτερικών είχε επιχειρήσει
τεχνηέντως να αποποιηθεί οποιαδήποτε ευθύνη της ελληνικής κυβέρνησης
Κομιτάτου έως και τον κυβερνητικό ανασχηματισμό της 21 Ιουνίου 1908, οπότε και
διορίστηκε υπουργός Εξωτερικών της κυβέρνησης Θεοτόκη, Ασπρέας, ό.π., σ. 86. Σχετικά
με τη δράση του Μπαλτατζή βλ. F. R. Bridge, Austro-Hungarian Documents Relating to the
Macedonian Struggle, 1896-1912, Θεσσαλονίκη: Institute for Balkan Studies, 1976, σ.
392-3, έγγρ. 354, Νο. 24Α, Αθήνα, 11 Ιουλίου 1908, όπου αναφέρεται ότι ο Μπαλτατζής
ήταν γνωστός τόσο στην Πύλη όσο και στις Δυνάμεις για την πρότερη δράση του στους
κόλπους της «…ελληνικής τρομοκρατικής επιτροπής στη Μακεδονία [ενν. το Μακεδονικό
Κομιτάτο]» και για το λόγο τούτο αποτέλεσε προσφιλές αντικείμενο άσκησης προπαγάνδας
εκατέρωθεν.
- 45 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
87 Bridge, ό.π., σ. 396, έγγρ. 354, No. 26C, Αθήνα, 25 Ιουλίου 1908. Ο Μπαλτατζής
επιχειρούσε, πολύ απλοϊκά θα έλεγε κανείς, να πείσει τον αυστριακό εκπρόσωπο ότι για τη
δράση των ελληνικών ένοπλων σωμάτων δεν μπορούσε να είναι υπεύθυνη η ελληνική
κυβέρνηση, για τον ιδιαιτέρως προφανή λόγο ότι η Μακεδονία δεν ανήκε στο ελληνικό
Βασίλειο. Ένα μήνα μετά την δήλωσή του αυτή, ο ίδιος ο Μπαλτατζής εξέφραζε την ελπίδα
και ταυτόχρονα την παρακίνησή του ότι η Πύλη -βέβαια Πύλη ουσιαστικά δεν υπήρχε,
υπήρχε όμως Κ.Ε.Π.- πολύ δε περισσότερο εάν επηρεαζόταν από τις Δυνάμεις, θα μπορούσε
να θέσει ένα τέλος στις ολοένα επιθετικότερες ενέργειες των Βουλγάρων ενάντια στους
ελληνικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας, εκφράζοντας κατ’ αυτό τον τρόπο την ανησυχία
του για τον ίδιο πληθυσμό της ίδιας περιοχής, η οποία προφανώς εξακολουθούσε να μην
ανήκει στην Ελλάδα. Bλ. Bridge, ό.π., σ. 403, έγγρ. 362, No. 30Β, Αθήνα, 22 Αυγούστου
1908.
88 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα, 31/13 Αυγούστου 1908 και Εμπρός, 15
- 46 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
89H.C.P.P., Cd. 4529, Νο 72, Lowther προς Grey, Θεραπιά, 12 Αυγούστου 1908, σ. 59.
Αμέσως μετά την ορκομωσία της νέας κυβέρνησης, στην αλληλογραφία του με τον Grey ο
Lowther ισχυριζόταν ότι το Υπουργικό Συμβούλιο του Κιαμήλ πασά απαρτιζόταν από
«…τίμιους ανθρώπους με προοδευτικές και διαφωτισμένες απόψεις». Για τον τρόπο με τον
οποίο η υπερψήφιση του εκλογικού νόμου παρέκαμψε τη συνταγματική οδό βλ. Zorka
Parvanova, “Birth of the Conflict: The Young Turk Regime and the National Movements
in European Turkey 1908-1910”, Études Balkaniques, 36.4 (2000), 27. Η Parvanova
αναφέρεται στο άρθρο 55 του συντάγματος, σύμφωνα με το οποίο: «Το νομοσχέδιον πρέπει
- 47 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
από την κυβέρνηση του Σαΐντ (Said) πασά, λίγες μόλις ημέρες μετά την
επιβολή της Νεοτουρκικής Επανάστασης και αποσύρθηκε άμεσα κατόπιν
σθεναρών αντιδράσεων της συνταγματικής μερίδας του Κ.Ε.Π. 90 Ωστόσο, η
διάταξη αυτή εγκρίθηκε μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα από την
οθωμανική κυβέρνηση με συνοπτικές διαδικασίες, μάλλον με την ανοχή των
μέχρι πρότινος πολέμιών της, σίγουρα όμως κατόπιν υπόδειξης της
συντριπτικά πλειοψηφούσας εθνικιστικής ομάδας του Κ.Ε.Π. 91
Αξίζει να αναφερθεί ότι, από τη χαώδη κατάσταση αναφορικά με την
μέλλουσα να διεξαχθεί εκλογική διαδικασία απουσίαζε μία κύρια
παράμετρος που κοινοποιήθηκε μόλις λίγες ημέρες πριν, σε συνάντηση του
Κ.Ε.Π. με φορείς όλων των εθνοτήτων στο Μοναστήρι. Μέλη του Κομιτάτου
ανέφεραν ότι η κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης εξέταζε σοβαρά το
ενδεχόμενο να αναβάλει τις βουλευτικές εκλογές. 92 Δε θα ήταν επισφαλές να
υποστηριχθεί ότι ενδεχομένως επρόκειτο για παρελκυστική κίνηση του
Κ.Ε.Π., στην προσπάθειά του να εξασφαλίσει άμεσα την πολυπόθητη
συνεργασία των μιλέτ. Το Κ.Ε.Π. διέθετε όλους τους απαραίτητους
μηχανισμούς άσκησης εξουσίας στην οθωμανική κυβέρνηση και
οπωσδήποτε, στην ειλημμένη απόφασή του περί διεξαγωγής των εκλογών
δεν επρόκειτο να ανακρούσει πρύμνη. Οι εκλογές θα διεξάγονταν δίχως
άλλο, ωστόσο τα οφέλη από τη συσπείρωση των μιλέτ απέναντι σε έναν
αόρατο εχθρό σίγουρα θα ήταν πολλαπλά. Ένα εξ αυτών θα ήταν βεβαίως η
αδιαμαρτύρητη αποδοχή εκ μέρους των μιλέτ μιας ενδεχομένως
διευρυμένης κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας του Κ.Ε.Π. στο Οθωμανικό
Κοινοβούλιο, την οποία φάνηκε να επιδιώκει άμα τη ενάρξει του
εκλογικοπολιτικού διαλόγου.
Στο πλαίσιο της πολιτικής αυτής, η στάση του Κ.Ε.Π. απέναντι στην
ελληνική κοινότητα της Θεσσαλονίκης μοιάζει ευεξήγητη, μολονότι οι
προεκλογικές συνομιλίες, επίσημες και μη, ανάμεσα στις δύο πλευρές,
να ψηφίζεται άρθρον προς άρθρον και παρά των δύο Βουλών [ενν. Κοινοβούλιο και
Γερουσία]». Πρβλ. Σκριπ, 12 Ιουλίου 1908 και Αλήθεια, 11 Ιουλίου 1908.
90 Πρόκειται για την πρώτη, υπηρεσιακή κυβέρνηση της Αυτοκρατορίας, αυτή του Σαΐντ
πασά, η οποία υποτίθεται ότι θα οδηγούσε την πολιτική ζωή μέχρι τις εκλογές του
φθινοπώρου. Η κυβέρνηση αυτή δεν άντεξε παρά μόνο τρεις εβδομάδες.
91 Parvanova, ό.π., 27.
92 Bridge, ό.π., σ. 396, έγγρ. 357, Tel. 20, Μοναστήρι, 31 Ιουλίου 1908. Ο συντάκτης μάς
πληροφορεί ότι ολιγομελής αποστολή του Νεοτουρκικού Κομιτάτου τον επισκέφτηκε για να
του ζητήσει να τους παραχωρήσει το νέο αυστριακό εκλογικό δίκαιο, το οποίο θα μπορούσε
να χρησιμοποιηθεί ως πρότυπο για τις προγραμματισμένες εκλογές. Στο αίτημά τους ο
συντάκτης τούς παρέπεμψε στο αντίστοιχο φύλλο της εφημερίδας της κυβέρνησής του.
- 48 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
93 Για την εκλογή των Γιαννούλη, Χατζηλαζάρου και Ζάννα στις κοινοτικές εκλογές της 23ης
Μαΐου 1908 βλ. Ευάγγελος Α. Χεκίμογλου, Θεσσαλονίκη: Τουρκοκρατία και Μεσοπόλεμος.
Κείμενα για την ιστορία και την τοπογραφία της πόλης, Θεσσαλονίκη: University Studio
Press, 1995, σ. 211-5.
94 Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 149.
95 Για τη συνάντηση αυτή και τις δύο που επακολούθησαν βλ. Βακαλόπουλος, ό.π., σ. 151-
- 49 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
96 Σχετικά με τον εκλογικό νόμο, όπως επίσης και για τα πληθυσμιακά δεδομένα στο βιλαέτι
Θεσσαλονίκης, συμπεριλαμβανομένης της απογραφής του Χιλμή πασά βλ. αναλυτικά στο
επόμενο κεφάλαιο.
97 Στο ελληνικό υπόμνημα το ζήτημα ετέθη ως εξής: «Χάριν του αυτού σκοπού της
αναπτύξεως των πολιτών και της δι’ αυτής προόδου του Κράτους είνε αναγκαίον να
παραχωρηθή πλήρης ελευθερία του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι προς επιδίωξιν παντός
κοινωνικού, επιστημονικού και φιλανθρωπικού σκοπού».
98 Βακαλόπουλος, Νεότουρκοι και Μακεδονία, σ. 216 και Γούναρης, ό.π., σ. 120. Ο
Γούναρης μάλιστα αποδίδει την αποτυχία των ελληνικών πολιτικών συλλόγων που είχαν
εξαπλωθεί σε ολόκληρη τη Μακεδονία εν μέρει στην αντίδραση που προκάλεσε στους
Νεότουρκους η ύπαρξή τους. Όπως υποστηρίζει ο ίδιος, η προφορική απαγόρευση ίδρυσης
τέτοιου είδους συλλόγων οδήγησε σταδιακά το επόμενο έτος και στη συνταγματική
επικύρωση αυτής της απαγόρευσης από το Οθωμανικό Κοινοβούλιο.
- 50 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
- 51 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
- 52 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
101 Albert H. Lybyer, “The Turkish Parliament”, Proceedings of the American Political
Science Association, 7 (1910), 66.
102 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Γ, Προξενικά Θεσσαλονίκης, Κανελλόπουλος προς Μπαλτατζή,
- 53 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
103 Η Τανίν (=ο Ήχος) μαζί με την Ιττιχάτ βε Τερακκί (Ittihat ve Terakki=Ένωση και Πρόοδος)
και την άκρως ανθελληνική, μετονομασθείσα, έπειτα από την ανακήρυξη του συντάγματος,
από Ασρ σε Γενή Ασρ (Geni Asr=Νέος Αιών) αποτελούσαν την ομάδα των στρατευμένων με το
Κ.Ε.Π. τουρκόγλωσσων εφημερίδων. Η πρώτη εκδιδόταν στην Κωνσταντινούπολη, ενώ οι
άλλες δύο στη Θεσσαλονίκη. Ειδικότερα η Ιττιχάτ βε Τερακκί δημοσίευσε το πρώτο της
φύλλο στις 28 Ιουλίου 1908, υπό την ίδια με του Νεοτουρκικού Κομιτάτου επωνυμία. Βλ.
σχετικά Κανδυλάκης, ό.π., σ. 299-306, 316-7 και 335-7.
104 Εμπρός, 15 Αυγούστου 1908.
105 Για περισσότερα βλ. Hanioğlu, ό.π., σ. 295-302· G. Arnakis, “Turanism: an Aspect of
- 54 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
- 55 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
107 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Δ, Μακεδονικό Ζήτημα, Χαλκιόπουλος προς Υπ. Εξωτ., Μοναστήρι,
23/5 Σεπτεμβρίου 1908, αρ. πρωτ. 865. Πρβλ. Κλείτος, «Αι εν έτει 1859 και 1908 εν
Μοναστηρίω ιδρυθείσαι Ελληνικαί Λέσχαι», Μ.Η.Π.Σ., 3 (1910), 85-8.
108 Εμπρός, 5 Σεπτεμβρίου 1908. Για την ύπαρξη των ελληνικών πολιτικών συλλόγων στα
βιλαέτια Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου, πολλοί εκ των οποίων ιδρύθηκαν αμέσως μετά την
επαναφορά του συντάγματος και πάντως μέχρι το τέλος του έτους 1908 βλ. πρόχειρα
Ανώνυμος, «Πίναξ ΙΙ. Σωματεία και συντεχνείαι εν τω νομώ Θεσσαλονίκης» και «Πίναξ ΙΙΙ.
Σωματεία και συντεχνείαι εν τω νομώ Μοναστηρίου», Μ.Η.Π.Σ., 2 (1909), 314-20.
- 56 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
γένεση της Π.Ο. έδινε την εντύπωση ότι οι πολιτικά ενεργές και οργανωτικά
δραστήριες ελληνικές δυνάμεις στη Μακεδονία αποκτούσαν ένα σημείο
αναφοράς, έπειτα από την βαθμιαία αποδυνάμωση του Μακεδονικού
Κομιτάτου. Παρά το γεγονός ότι η κατάσταση εξακολουθούσε να δίνει την
αίσθηση της ρευστότητας, καθώς τίποτα δεν είχε ακόμη παγιωθεί στο
ενδιάμεσο, ηγετικά στελέχη των στρατιωτικών επιχειρήσεων του
Μακεδονικού Αγώνα έκριναν την ενίσχυση των υπαρχουσών φορέων δράσης
εκ των ων ουκ άνευ. Ο υπολοχαγός Πεζικού και ενεργό μέλος του έμψυχου
δυναμικού του Γενικού Προξενείου Αλέξανδρος Οθωναίος, γνωρίζοντας εκ
του σύνεγγυς τα προβλήματα που ανέκυπταν στα βιλαέτια Θεσσαλονίκης
και Μοναστηρίου, τόσο κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα, όσο και
μετά την ανακήρυξη του συντάγματος, σε έκθεσή του, που χρονικά ανάγεται
στον Αύγουστο 1908, εντόπιζε μία από τις βασικότερες ίσως αδυναμίες.
Θεωρούσε ότι το Γενικό Προξενείο έπρεπε το συντομότερο δυνατό να
ενδυναμωθεί με ειδικευμένο προσωπικό, το οποίο θα στελέχωνε ειδικό
γραφείο, προκειμένου να αντεπεξέλθει στις ολοένα αυξανόμενες απαιτήσεις
των νέων δεδομένων· πολύ δε περισσότερο την ώρα που «...η ανάγκη αύτη
αυξάνη μάλλον διότι προστίθεται πάσα η προεκλογική εργασία ήτις μόνη
είνε αρκετή ιδίως κατά τας περιόδους των εκλογών να απασχολήση τον
Πρόξενον από πάσης άλλης εργασίας». 109 Σε κάθε περίπτωση, η επιτυχία
του κινήματος των Νεοτούρκων και η πολιτική μεταβολή, ίσως ήταν ικανή,
κατά τον ίδιο, να αλλάξει τον τρόπο διεξαγωγής του αγώνα και να
καταστήσει τη μετάβαση από το πολεμικό στάδιο σε αυτό του «ειρηνικού
ανταγωνισμού» δυνατή. Ακριβώς για το λόγο τούτο η επάνδρωση του Γενικού
Προξενείου με ικανό δυναμικό έπρεπε να αποτελεί προτεραιότητα,
δεδομένου ότι ο αγώνας εισερχόταν σε μία νέα φάση.
Προϊόντος του Αυγούστου και παράλληλα με τις προσπάθειες των
Ελλήνων να αναδιοργανωθούν με ορίζοντα τις κοινοβουλευτικές εκλογές,
αναζωπυρώνονταν και οι βουλγαρικές πιέσεις. Η υποτιθέμενη εγκατάλειψη
της πολεμικής δράσης που επέβαλε η πολιτική μεταβολή και η εξασφάλιση
ελευθεριών που κατοχύρωνε το σύνταγμα έγιναν αντικείμενο εκμετάλλευσης
- 57 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
Οθωναίου), Έκθεσις του Προξενείου Θεσσαλονίκης περί των γεγονότων και της καταστάσεως
- 58 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
πολιτικού του βίου από του 1857 μέχρι του 1957, Αθήνα 1958, σ. 25.
- 59 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ. ΤΟ ΠΡΟΕΚΛΟΓΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΚΗΝΙΚΟ
- 60 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ III.
ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Αναφέρθηκε στις προηγούμενες σελίδες ότι ήδη από την επομένη της
ανακήρυξης του συντάγματος η κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης
προχώρησε σε διαβουλεύσεις σχετικά με τη νομοθετική φόρμουλα με την
οποία θα διεξάγονταν οι βουλευτικές εκλογές. Φάνηκε τελικά να επικρατεί η
ιδέα της επαναφοράς του ίδιου εκλογικού νόμου με τον οποίο
διενεργηθήκαν και οι πρώτες εκλογές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία το
έτος 1877. Παρά το γεγονός ότι η προοπτική αυτή εξαρχής πολεμήθηκε
τόσο από την ελληνική πλευρά όσο και από τα υπόλοιπα μιλέτ, επειδή
θεωρήθηκε εκ των προτέρων ότι ευνοούσε καταφανώς το Κ.Ε.Π., η
κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης επανέφερε τελικά τον αναχρονιστικό
αυτό νόμο. 115
Η μελέτη του επίμαχου εκλογικού νομοσχεδίου βασίστηκε στις
σημαντικές πληροφορίες του Αθανάσιου Σουλιώτη-Νικολαΐδη, ο οποίος
έριξε άπλετο φως στον τρόπο με τον οποίο έγιναν οι πρώτες εκλογές το 1877,
κατά συνέπεια δε και οι πρώτες, «ελεύθερες» βουλευτικές εκλογές το 1908.
Για την κατανόηση της πολυπλοκότητάς του σκόπιμο είναι να παρατεθεί
αυτούσιο, έτσι τουλάχιστο όπως δημοσιεύτηκε στο εκδεδομένο αρχείο του
Σουλιώτη-Νικολαΐδη:
Κάθε Διοίκηση (Σαντζάκι) αποτελεί εκλογική περιφέρεια. Σε κάθε
Διοίκηση εκλέγεται ένας βουλευτής για κάθε 50.000-100.000
κατοίκους. Για να έχη ένας Οθωμανός υπήκοος ψήφο πρέπει να είναι
το ολιγότερο 25 χρονών και να πληρώνη κάποιον άμεσον φόρον. Οι
εκλογείς εκλέγουν εκλέκτορες. 250-750 εκλογείς 1 εκλέκτορα. Οι
εκλέκτορες εκλέγουν τους βουλευτές. Η εκλογή γίνεται με
ψηφοδέλτιο μυστικά. Οι εκλογές γίνονται κατά Καζάδες
(Υποδιοικήσεις). Κάθε Δήμος (Ναχές) αποτελεί εκλογικό τμήμα. Όπου
δεν υπάρχουν Δήμοι τα εκλογικά τμήματα τα ορίζει η Διοίκηση του
Καζά. Στην πρωτεύουσα του Σαντζακίου συστήνεται Επιτροπή
Εφορευτική των Εκλογών όχι από υπαλλήλους αλλά από εκλεκτά
μέλη του Συμβουλίου της Διοικήσεως και τους θρησκευτικούς
115 Εμπρός, 6 Αυγούστου 1908. Είναι ενδεικτική η αβεβαιότητα της κατάστασης και η
ασάφεια των πληροφοριών που έρχονταν στο προσκήνιο της επικαιρότητας: «Εν τω μεταξύ το
πρώην υπουργείον του Σαΐτ πασά εξέθαψε νομοσχέδιόν τι ψηφισθέν κατά την Β΄ σύνοδον
της Βουλής 1877, καθ’ ο εκλογεύς είναι πας πληρώνων 100 γροσίων (25 δρ. περίπου )
αμέσους φόρους και προέτεινε την κατά το νομοσχέδιον τούτο διεξαγωγήν των εκλογών. Εκ
του χάους τούτου δεν κατώρθωσε να εξέλθη ακόμη το νυν Υπουργείον και ενώ επείγει η
σύγκλησις της Βουλής, δεν κατωρθώθη εισέτι να ορισθή οριστικώς ο τρόπος της εκλογής
των βουλευτών».
- 62 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
116 Σουλιώτης-Νικολαΐδης, ό.π., σ. 74. Βλ. επίσης H.C.P.P., Cd. 4529, Lamb προς Lowther,
Θεσσαλονίκη, 9 Νοεμβρίου 1908, σ. 102, συνημμένο στο Νο 120, όπου και περιγραφή των
διατάξεων του εκλογικού νόμου. Πρβλ. Hasan Kayali, “Elections and Electoral Process in
the Ottoman Empire, 1876-1919”, International Journal of Middle Eastern Studies, 27.3
(Aug. 1995), 268-71. Σύμφωνα με τον Kayali, ο ίδιος εκλογικός νόμος διατηρήθηκε, με
ελάχιστες τροποποιήσεις κατόπιν και στο πλαίσιο της Τουρκικής Δημοκρατίας και μέχρι το
1946, οπότε και αντικαταστάθηκε. Η πληροφορία αυτή είναι ιδιαιτέρως σημαντική, πολύ δε
περισσότερο αν αναλογιστεί κανείς ότι τόσο η ελληνική πλευρά, όσο και οι άλλες εθνότητες
της Αυτοκρατορίας εξαπέλυσαν μύδρους ενάντια στο νόμο, κρίνοντας ότι έπρεπε είτε να
αντικατασταθεί, είτε να τροποποιηθούν καίριες διατάξεις του. Το δικαίωμα του «εκλέγειν»
υποτίθεται ότι διασφαλιζόταν από το άρθρο 17 του συντάγματος, με βάση το οποίο: «Περί
του δημοσίου Δικαίου των Οθωμανών: Άρθρον 17, Όλοι οι Οθωμανοί είνε ίσοι απέναντι του
νόμου. Έχουν τα αυτά δίκαια και τας αυτάς υποχρεώσεις απέναντι της χώρας, ασχέτως προς
ό, τι αφορά την θρησκείαν των». Βλ. Σκριπ, 12 Ιουλίου 1908 και Αλήθεια, 11 Ιουλίου 1908.
- 63 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
στο Οθωμανικό κράτος επιβεβαίωσαν την υπόθεση ότι με την ανάσυρση του
προκείμενου εκλογικού νομοσχεδίου δεν εισακούστηκαν, έστω και
καταρχήν, οι δύο κύριες αρχές, της άμεσης και καθολικής ψηφοφορίας. 117
Επιπρόσθετα, εκείνο που εδώ πρέπει να αναφερθεί είναι η κατά το
μάλλον ή ήττον υποκειμενική και ασφαλώς ωφελιμιστική ερμηνεία του
άρθρου 68 του συντάγματος, σχετικά με τις προδιαγραφές που έπρεπε να
έχει και τις προϋποθέσεις που όφειλε να πληροί ένας υποψήφιος για το
βουλευτικό θώκο:
Δεν δύνανται να εκλεγούν βουλευταί όσοι: 1ον. Όσοι δεν είνε
Οθωμανοί την εθνικότητα. (ιδέ άρθρον 8). 2ον. Όσοι έχουν αναλάβει
ξένην υπηρεσίαν. 3ον. Οι μη γνωρίζοντες την Τουρκικήν. 4ον. Οι
έχοντες ηλικίαν κάτω των 30 ετών. 5ον. Οι υπάλληλοι ιδιώτου τινός.
6ον. Οι πτωχεύσαντες και μη ανακτήσαντες την πίστιν των. 7ον. Οι
θεωρούμενοι ως κακής διαγωγής. 8ον. Οι ευρισκόμενοι υπό
δικαστικήν απαγόρευσιν. 9ον. Οι στερούμενοι πολιτικών δικαιωμάτων.
10ον. Όσοι ισχυρίζονται ότι ανήκουν εις ξένον έθνος.
Εξαιρουμένων των διατάξεων 1 και 4 όλες οι λοιπές υπόκειντο στη
διακριτική ευχέρεια της υποκειμενικής ερμηνείας του Κ.Ε.Π., δίνοντάς του
τη δυνατότητα να στερήσει το δικαίωμα του «εκλέγεσθαι» σε όσες
περιπτώσεις υποψηφίων έκρινε ότι προσέκρουαν στο όποιο ασυμβίβαστο
υπήρχε στις προαναφερθείσες διατάξεις. Ποικίλες ερμηνείες επιδέχονταν
επίσης οι διατάξεις 2, 3 και 6-9, δεδομένου ότι το Κ.Ε.Π., το οποίο είχε τη
δύναμη να θέσει προ τετελεσμένου γεγονότος όλο το προηγούμενο
μακροχρόνιο σουλτανικό καθεστώς, εκμεταλλευόμενο μία βασική αξίωση
των εθνοτήτων, την επαναφορά του συντάγματος, είχε πια τη δυνατότητα να
το αξιοποιήσει προς όφελός του από θέση ισχύος. Με άλλα λόγια, η μη
λήψη μέτρων για την καθιέρωση της αναλογικότητας καθώς και η σημασία
που είχαν οι εκλογές αυτές για τη συνταγματική και κοινοβουλευτική
εδραίωση της εξουσίας του Νεοτουρκικού Κομιτάτου δημιουργούσαν
σοβαρές υπόνοιες ότι το επαναφερθέν σύνταγμα επρόκειτο να εφαρμοστεί
κατά το δοκούν εκ μέρους της κυρίαρχης παράταξης.
Ήδη από το πρώτο δεκαήμερο του Αυγούστου ξεκίνησε η διαίρεση
της υποδιοίκησης Θεσσαλονίκης σε εκλογικά τμήματα. 118 Σύμφωνα με το
117 Νικόλαος Β. Βλάχος, Ιστορία των κρατών της Χερσονήσου του Αίμου 1908-1914, τόμ. Α´,
οποίων περιλαμβάνον από 250 μέχρι 500 εκλογέων θα εκλέξη από ένα εκλέκτορα. Αι
πόλεις θα διαιρεθώσιν εις τοιαύτα εκλογικά τμήματα. Οι εκλέκτορες άμα τη εκλογή αυτών
- 64 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
μεταβαίνοντες εις τας έδρας των διοικήσεων θα εκλέξωσι τους βουλευτάς. Η υποδιοίκησις
Θεσσαλονίκης θα αποτελέση εκλογικάς διαιρέσεις, ων κέντρα θα ώσιν αι ελληνικαί
κωμοπόλεις Μπάλτσα, Δρυμίγλαβα, Ασβεστοχώριον, Χορτιάτσι, Καπουτσήδα, Βασιλικά,
Επανομές, Ζουμπάτες, Τσοχαλάρ. Εις αναλόγους παριφερείας θέλει διαιρεθή και η πόλις
Θεσσαλονίκης», Εμπρός, 8 Αυγούστου 1908.
119 Βασίλης Κ. Γούναρης, «Ο Χιλμή Πασάς και τα μειονοτικά ζητήματα. Κριτική των
απόψεων του Δημ. Λιθοξόου, όπως διατυπώνονται στο βιβλίο του Μειονοτικά ζητήματα και
εθνική συνείδηση στην Ελλάδα», Αντί, 572 (Μάρτιος 1995), 40. Σχετικά με το καθεστώς
διενέργειας της απογραφής και τις γενικές αρχές στις οποίες βασίστηκε βλ. Ipek K.
Yosmaoğlu, “Counting Bodies, Shaping Souls: The 1903 Census and National Identity in
Ottoman Macedonia”, International Journal of Middle East Studies, 38.1 (Φεβρουάριος
2006), 55-77. Το ζήτημα της κατανομής των εθνοτήτων στη Μακεδονία κατά την υπό
εξέταση περίοδο παραμένει ανοικτό όχι μόνο εξαιτίας της ταραχώδους περίστασης του
Μακεδονικού Αγώνα, των πλημμελών απογραφικών μεθόδων που εφαρμόστηκαν και των
επιμέρους στατιστικών των εθνοτήτων που δημοσιεύτηκαν και που διόγκωναν τα
πληθυσμιακά ποσοστά του κάθε μιλέτ, αλλά κυρίως λόγω της ερμηνευτικής προβληματικής.
Εξάλλου, αναφορικά με τις δημοσιευθείσες στατιστικές, ο Γ. Μόδης έγραψε με τρόπο
σκωπτικό: «Σχετικά με τον πληθυσμό της Μακεδονίας ξεφύτρωναν στατιστικές για όλα τα
γούστα και τα συμφέροντα…», βλ. Γεώργιος Μόδης, Ο Μακεδονικός Αγών και η νεώτερη
μακεδονική ιστορία, Θεσσαλονίκη: Ε.Μ.Σ., 2007 (1η έκδ. 1967), σ. 8. Η προαναφερθείσα
προβληματική τροφοδοτήθηκε από τη σύγχυση που προέκυψε εξαιτίας του μεταβατικού
σταδίου από τη θρησκευτικά καθορισμένη πληθυσμιακή ομάδα στην προσέγγισή της με
όρους εθνοτικούς. Στην κατεύθυνση αυτή κινείται το άρθρο του Ιάκωβου Δ. Μιχαηλίδη,
“The War of Statistics: Traditional Recipes for the Preparation of the Macedonian Salad”,
East European Quarterly, 32.1 (1998), 9-21.
- 65 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
120 Αλέξανδρος Δάγκας, Συμβολή στην έρευνα για την οικονομική και κοινωνική εξέλιξη της
Θεσσαλονίκης: Οικονομική δομή και κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας, 1912-1940,
Θεσσαλονίκη: Μελέτες Επαγγελματικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης, 1998, σ. 44.
121 Ι.Α.Μ., Αρχείο Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας, φάκ. 45.5, Στατιστική Πληθυσμού
Μακεδονίας, σ. 24v-28v. Όσον αφορά στη διενέργεια απογραφών του πληθυσμού της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από την τουρκική διοίκηση, η προκείμενη απογραφική έκθεση
αναφέρει τα εξής: «Κεφάλαιον Β´. Προηγούμεναι απογραφαί 1ον) Απογραφαί ενεργηθείσαι
υπό του Τουρκικού Κράτους: Ανασκοπούντες την κατά προηγουμένας εποχάς επί τουρκικής
κυριαρχίας ενέργειαν συστηματικής απογραφής ως τα πολιτικά εξαγόμενα να
χρησιμεύσωσιν ημίν προς συγκριτικήν μελέτην των δια της παρούσης απογραφής
στατιστικών αποτελεσμάτων, ουδαμού ηδυνήθημεν να ανεύρωμεν παρ’ όλας τας έρευνας
ημών στοιχεία τοιαύτης στατιστικής εργασίας. Άλλως τε επί του προκειμένου και αυτή η
επίσημος έκθεση του Υπουργείου των Εσωτερικών επί των στατιστικών αποτελεσμάτων της
κατά το έτος 1907 ενεργηθείσης απογραφής καθ’ όλου το Ελληνικό Κράτος εν τω Κεφαλαίω
Δευτέρω ¨περί επισκοπήσεως των απογραφικών δεδομένων¨, παραλληλίζουσα τον
πληθυσμόν του Κράτους προς τον πληθυσμόν άλλων Κρατών, ουδόλως αναφέρει το
Τουρκικό Έθνος, σημειούσα ρητώς ότι περί του πληθυσμού τούτου ελλείπουσιν επίσημοι
ακριβείς πληροφορίαι». Πρβλ. Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, «Συμβολή στην έρευνα
για την εθνολογική κατάσταση της Μακεδονίας πριν από τους Βαλκανικούς Πολέμους»,
Δωδώνη, 20.1 (1991), 329-58, όπου και παράθεση των απογραφών που έλαβαν χώρα στη
Μακεδονία από τα τέλη του 19ου αιώνα και μέχρι την έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων.
- 66 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
122 Ανώνυμος, «Η στατιστική του Χιλμή πασσά περί του πληθυσμού της Μακεδονίας»,
Ελληνισμός, 8 (1905), 151-2. Πρβλ. τη μελέτη του Ιταλού εθνογράφου Giovanni Amadori-
Virgilj, La Questione Rumeliota (Macedonia-Vecchia Serbia-Albania-Epiro); e la Politica
Italiana, Bitonto: N. Garofalo, 1908, σ. 223-56, όπου και συγκριτική παράθεση
απογραφικών πινάκων για τον πληθυσμό της Μακεδονίας.
123 Αναφορικά με τη στατιστική της 28ης Απριλίου 1913 βλ. Κωνσταντίνος Δ. Ρακτιβάν,
Έγγραφα και σημειώσεις εκ της πρώτης ελληνικής διοικήσεως της Μακεδονίας (1912-1913),
Ιωάννης Θ. Δημαράς (επιμ.), Θεσσαλονίκη: Ε.Μ.Σ., 1951, σ. 50-1.
124 Ι.Α.Μ., Αρχείο Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας, φάκ. 45.5, Στατιστική Πληθυσμού
Μακεδονίας, σ. 27v-28r. Μία δεύτερη οιονεί απογραφή που διεξήχθη από την τουρκική
διοίκηση με τρόπο ακόμη πλημμελέστερο από την προηγούμενη ανέβαζε τον πληθυσμό του
καζά Θεσσαλονίκης σε 125.000, ένα ποσοστό που δεν καταγράφηκε σε επίσημους
καταλόγους και στατιστικούς πίνακες από τους ιθύνοντες. Έγινε δε γνωστή στη Γενική
Διοίκηση Μακεδονίας κατόπιν αξιοποίησης των «…ιδιωτικών πληροφοριών». Πρβλ. Γεώργιος
- 67 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Ρούσσος, Νεώτερη ιστορία του Ελληνικού Έθνους 1826-1974, τόμ. Ε´ (Εποχή του Βενιζέλου),
Αθήνα: Ελληνική Μορφωτική Εστία, 1976, σ. 83-4, όπου παρατίθενται αριθμητικά στοιχεία
των εθνοτήτων για το καθένα από τα τρία βιλαέτια της Μακεδονίας, με βάση την επίσημη
τουρκική απογραφή του έτους 1905. Σύμφωνα με τα αριθμητικά δεδομένα που παραθέτει ο
Ρούσσος, στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης καταγράφηκαν 373.217 Έλληνες και 177.055
Βουλγαρίζοντες. Έχει ενδιαφέρον να δει κανείς τις αναλογίες καθώς και την
προπαγανδιστική παρήχηση που δημιουργούν μία βουλγαρική και μία σερβική στατιστική
του 1900 για το συνολικό βουλγαρικό και σερβικό πληθυσμό αντίστοιχα των βιλαετίων
Θεσσαλονίκης, Μοναστηρίου και Κοσσόβου: βουλγαρική: Βούλγαροι: 1.184.036 και
σερβική: Σέρβοι: 2.048.000.
125 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Δ, Μακεδονικό Ζήτημα, Χαλκιόπουλος προς Μπαλτατζή,
Μοναστήρι, 24/6 Σεπτεμβρίου 1908, αρ. πρωτ. 934.
- 68 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
- 69 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
- 70 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
- 71 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
131 Θάνος Βερέμης, «Από το εθνικό κράτος στο έθνος δίχως κράτος. Το πείραμα της
Οργάνωσης Κωνσταντινουπόλεως», στο Θάνος Βερέμης (εισαγ.-επιμ.), Εθνική ταυτότητα και
εθνικισμός στη Νεότερη Ελλάδα, Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., 1997, σ. 45.
132 Vemund Aarbakke, «Εσωτερικές συγκρούσεις και εμφύλιοι πόλεμοι: Το βουλγαρικό
κίνημα στη Μακεδονία κατά την ύστερη οθωμανική περίοδο», (μτφρ.) Σπύρος Κακουριώτης,
στο Βασίλης Κ. Γούναρης, Στάθης Καλύβας και Γιάννης Στεφανίδης (επιμ.), Πόλεμος και
ταυτότητες, Αθήνα: Πατάκης, 2008, σ. 17, υπό έκδοση.
133 Stojan Makedonski, “La Revolution Jeune-Turque et les Premieres Elections
διαμόρφωση της εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα, Θεσσαλονίκη 1979, σ.
312-3.
- 72 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
135H.C.P.P., Cd. 4529, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 30 Σεπτεμβρίου 1908, σ. 95-7,
συνημμένα 3 και 4 στο Νο 117. Το πολιτικό πρόγραμμα της Ε.Β.Σ.Λ. παρατίθεται αυτούσιο
στο παράρτημα. Για περισσότερες πληροφορίες περί της συζήτησης που έλαβε χώρα στο
βουλγαρικό συνέδριο και τις διαφωνίες που προέκυψαν σε επί μέρους θέματα βλ. Α.Υ.Ε.
1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα, Παπαδιαμαντόπουλος προς Μπαλτατζή,
Θεσσαλονίκη, 15/28 Σεπτεμβρίου 1908, αρ. πρωτ. 899. Σύμφωνα με το γενικό πρόξενο,
σοβαρές αντιγνωμίες προέκυψαν αναφορικά με την πρόταση περί κατάργησης ή μη της
Γερουσίας και για τον αντιπολιτευτικό λόγο που η τελευταία μπορούσε να ορθώσει απέναντι
σε νομοσχέδια σε βάρος των μιλέτ που θα έρχονταν προς ψήφιση στη Βουλή από την
κυβέρνηση του Κ.Ε.Π.
- 73 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
136 Mehmet Hacisalihoğlu, Die Jungtürken und die Mazedonische Frage (Οι Νεότουρκοι
Σαντάνσκυ κατά τη διάρκεια των πρωτοβάθμιων εκλογών και μέχρι το πέρας της διεξαγωγής
του δεύτερου γύρου. Περισσότερα βλ. στο επόμενο υποκεφάλαιο.
- 74 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
138 Τ. Αλεξανδρής, «Οι Έλληνες στην υπηρεσία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, 1850-
1922», Δ.Ι.Ε.Ε.Ε., 23 (1980), 393. Ο Αλεξανδρής υποστηρίζει ότι τόσο φανερή ήταν η
παρέμβαση του Γενικού Προξενείου, ώστε ο ίδιος την χαρακτηρίζει «…σχεδόν επιδεικτική».
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούσε η υπόδειξη των υποψηφίων βουλευτών από τους
Έλληνες προξενικούς υπαλλήλους. Ο Αλεξανδρής προχωρά ακόμη περισσότερο,
ισχυριζόμενος ότι, «…στην πραγματικότητα οι παράγοντες αυτοί διηύθυναν επίσημα σχεδόν
τις εκλογές, υποδεικνύοντας τους Έλληνες υποψήφιους». Για την επέμβαση των ελληνικών
προξενικών αρχών στην εκλογική διαδικασία βλ. επίσης Εμμανουήλ Εμμανουηλίδης, Τα
τελευταία έτη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Αθήνα 1924, σ. 287.
139 Δημήτριος Ν. Κάκκαβος, Απομνημονεύματα (Μακεδονικός Αγών), Θεσσαλονίκη: Ε.Μ.Σ.,
1972, σ. 157-8. Για τη σχέση του Χωναίου με την Ο.Κ. βλ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης, ό.π., σ.
82.
140 Κάκκαβος, ό.π., σ. 158.
- 75 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
- 76 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
144 Άγγελος Α. Χοτζίδης, «Νεότουρκοι και Κρητικό Ζήτημα (1908-1911): Εθνικές και
οικονομικές παράμετροι στη Μακεδονία», ΚΣτ´ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο. 27-29 Μαΐου
2005. Πρακτικά, Θεσσαλονίκη: Ε.Ι.Ε., 2006, σ. 273. Η παρούσα ανακοίνωση θίγει
σημαντικές πτυχές σε ό,τι αφορά στη διερεύνηση των αντιδράσεων των Νεοτούρκων απέναντι
στην ανακίνηση του Κρητικού και την επενέργεια των αντιδράσεων αυτών στις διεθνοτικές
σχέσεις στη Θεσσαλονίκη, από το 1908 μέχρι το 1911. Παρότι ο ίδιος ο Χοτζίδης δε συνδέει
άμεσα το Κρητικό με την εκλογική διαδικασία στη Θεσσαλονίκη, πλην όμως η πραγμάτευσή
του, η ανίχνευση κι ο εντοπισμός των συμπαρομαρτούντων στην περιοχή αποτελούν πολύ
χρήσιμο εργαλείο. Σχετικά με την παραίτηση του Αντίλ μπέη βλ. επίσης Εμπρός, 9
Νοεμβρίου 1908, όπου αναφέρεται ότι ο Αντίλ εξαναγκάστηκε σε παραίτηση κατόπιν
ένοπλου εκβιασμού εκ μέρους δύο αξιωματικών-μελών του Κ.Ε.Π.
- 77 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Ό,τι τελικά προκύπτει από την όλη εκλογική διαδικασία, είναι ότι το
Κ.Ε.Π. εφάρμοσε ένα αλλοπρόσαλλο αναλογικό σύστημα εκπροσώπησης.
Από τη συνολική εικόνα της εκλογικής διαδικασίας είναι δυνατό να
αντιληφθεί κανείς ότι οι δύο γύροι των οθωμανικών εκλογών διενεργήθηκαν
σε ένα πρώτο επίπεδο με αναφορά στην πληθυσμιακή κατανομή των
αρρένων ψηφοφόρων, ώστε να εκλεγούν οι εκλέκτορες και σε ένα δεύτερο με
αναφορά στον συνολικό πληθυσμό κάθε σαντζακιού, ώστε να προκύψει η
εκλογή των βουλευτών. Πολύ εύστοχα ο G. F. Abbott διατύπωσε τη γνώμη
του, σχετικά με το στρατηγικής σημασίας σφάλμα του Κ.Ε.Π.:
«…Αποτυγχάνοντας [ενν. το Κ.Ε.Π.] να διασφαλίσει σε κάθε εθνικό στοιχείο
εκπροσώπηση ανάλογη της αριθμητικής του σημασίας απώλεσε εκείνη την
ισορροπία η οποία είναι θεμελιώδης προϋπόθεση της ικανότητας,
σταθερότητας και αρμονίας». 145
Κύρια συνιστώσα της πολιτικής του Κ.Ε.Π. στάθηκε η εξάλειψη της
αναλογικής εκπροσώπησης των μιλέτ στο Κοινοβούλιο κι η αποτροπή
οιασδήποτε συνεργασίας των εθνοτήτων της Μακεδονίας, όπου αφενός το
χριστιανικό στοιχείο υπερτερούσε αριθμητικά, αφετέρου οι Έλληνες
άρχισαν να προβάλλουν έναν υποδειγματικό ζήλο. 146 Ο Βρετανός
αξιωματικός του Επιτελείου στη Δράμα G. Lionel Bonham τόνιζε ότι οι
Έλληνες στη Μακεδονία επεδείκνυαν μια ασύγκριτη εργατικότητα και
δυναμικότητα στο ζήτημα των εκλογών, καταφέρνοντας επί παραδείγματι να
εκλέξουν έναν από τους δύο συνολικά εκλέκτορες στον καζά του
Σαρισαμπάν, στον οποίο υστερούσε αριθμητικά κατά το πολύ το ελληνικό
στοιχείο έναντι του μουσουλμανικού. 147 Από την άλλη, ο Αμερικανός
πρόξενος στη Θεσσαλονίκη Evan E. Young επιβεβαίωνε την επιδίωξη του
Κ.Ε.Π. να διατηρεί τις εθνότητες σε μία διαρκή αντιπαράθεση. 148 Η
Salonica Greece 3 Νοεμβρίου 1908-14 Οκτωβρίου 1909 (outgoing) προς Consul General,
Department of State, No 42, Young προς Leishman, Θεσσαλονίκη, χ.χ., ff. 52-53. Παρά το
- 78 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
γεγονός ότι το ενδιαφέρον του αμερικανικού Προξενείου στη Θεσσαλονίκη την περίοδο αυτή
εντοπίζεται κυρίως σε οικονομικής φύσης ζητήματα, ωστόσο στην αλληλογραφία του Young
με τον ομοεθνή του πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη John G. A. Leishman ανιχνεύει
κανείς αναφορές που σχετίζονται με την πολιτική επικαιρότητα.
149 Εμπρός, 17 Οκτωβρίου 1908, όπου παρέχονται πληροφορίες για την αλλαγή πλεύσης
του Κ.Ε.Π.
150 Abbott, ό.π., σ. 114. Σύμφωνα με τον Abbott, οι επιδιώξεις αυτές αποτελούσαν για το
Κ.Ε.Π. όψεις του ίδιου νομίσματος. Για τις παράλληλες πορείες των συντηρητικών-
εθνικοφρόνων και των φιλελευθέρων και τις μεταξύ τους προστριβές κατά τη διάρκεια των
εκλογών του 1908 βλ. Ahmad Feroz, “The Young Turk Revolution”, Journal of
Contemporary History, 3.3 (Jul. 1968), 19-36.
151 Εμπρός, 4 Σεπτεμβρίου 1908. Οι πρώτες πληροφορίες μέσω τηλεγραφημάτων που
κατέφθαναν από τον καζά Λαγκαδά της Χαλκιδικής, έκαναν λόγο για την εκλογή 4 Ελλήνων
εκλεκτόρων και 1 Οθωμανού.
- 79 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
152 H.C.P.P., Cd. 4529, Νο 117, Lowther προς Grey, Θεραπιά, 9 Οκτωβρίου 1908, σ. 93.
153 H.C.P.P., Cd. 4529, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 22 Σεπτεμβρίου 1908,
συνημμένο (τηλεγράφημα) 2 στο Νο 117, σ. 94-5. Σύμφωνα με το Σουλιώτη-Νικολαΐδη, «Σε
κάθε Διοίκηση εκλέγεται ένας βουλευτής για 50.000-100.000 κατοίκους. […]250-750
εκλογείς εκλέγουν 1 εκλέκτορα», Σουλιώτης-Νικολαΐδης, ό.π., σ. 74. Πρβλ. Κατερίνα
Μπούρα, «Οι βουλευτικές εκλογές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι Έλληνες βουλευτές
1908-1918», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, 4 (1983), 72, όπου η Μπούρα κάνει
λόγο για 1 βουλευτή ανά 30.000-70.000 κατοίκους.
154 Ριτζαλέος, ό.π., 160-3 και 165.
- 80 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
- 81 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Εθνότητες
Καζάδες Έλληνες Τούρκοι Βούλγαροι Ρουμανίζοντες Εβραίοι
Βέροιας 18 3 2
Κατερίνης 10 3
Κασανδρείας 25 2
Λαγκαδά 9 11
Κιλκισίου 8 11
Γευγελής 3 11 2
Δοϊράνης 11
Στρώμνιτσας 6 12 7 1
Καρατζόβας 2 2
Πίνακας 3. Τρέχοντα αποτελέσματα εκλεκτόρων α´ βαθμού σε καζάδες του σαντζακιού
Θεσσαλονίκης. Πηγή: Εφημερίδα Εμπρός, φύλλο 26ης Οκτωβρίου 1908.
157 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Δ, Μακεδονικό Ζήτημα, Χαλκιόπουλος προς Υπ. Εξωτ., Μοναστήρι,
29/11 Σεπτεμβρίου 1908, αρ. πρωτ. 977.
158 Κάκκαβος, ό.π., σ. 157.
- 82 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
η πρωτοβάθμια διαδικασία και ήταν όλα έτοιμα για την έναρξη της
δευτεροβάθμιας σε διάφορες υποδιοικήσεις, μεταξύ των οποίων σε αυτές της
Κασσανδρείας, της Κατερίνης, της Βέροιας, της Δοϊράνης, της Στρώμνιτσας
και του Λαγκαδά και με τους Έλληνες να υπερέχουν με 50 εκλέκτορες
έναντι 40 του Κ.Ε.Π. και 7 μόλις των Βουλγάρων. 159
Από διάσπαρτες πληροφορίες ερανισθείσες από τον ημερήσιο Τύπο
είναι δυνατόν να αντιληφθεί κανείς την αγωνία για το εκλογικό αποτέλεσμα.
Ήδη στο φύλλο της 22ας Οκτωβρίου του Εμπρός δημοσιεύτηκαν τρέχοντα
αποτελέσματα για τον αριθμό των εκλεγμένων εκλεκτόρων σε διάφορες
υποδιοικήσεις του σαντζακιού Θεσσαλονίκης, συνοδευμένα από την ελπίδα
το ελληνικό στοιχείο να θριαμβεύσει του βουλγαρικού, ενώ στο αντίστοιχο
της 26ης δίνονταν τελικά αποτελέσματα από αρκετές υποδιοικήσεις (βλ.
πίνακα 3). 160 Στις 28 Οκτωβρίου ο Παπαδιαμαντόπουλος πληροφορούσε τον
Μπαλτατζή ότι η επιτυχία δύο Ελλήνων υποψηφίων ήταν πια
εξασφαλισμένη, παρά το γεγονός ότι πλειοψηφούσαν οι 2 Νεότουρκοι κι ο
Εβραίος υποψήφιος. 161
Σχετικά με την πλημμελή και στοχευμένη εφαρμογή ενός σαθρού
εκλογικού νόμου καθώς και τη σωρεία εμποδίων που τέθηκαν εκ μέρους
του Κ.Ε.Π. ενώπιον του δικαιώματος του «εκλέγειν» και «εκλέγεσθαι» των
εκλογέων και δυνάμει εκλεγομένων του ελληνικού στοιχείου σε ολόκληρη τη
Μακεδονία πρέπει να αναφερθούν τα εξής. Κατά τη διαδικασία
σχηματισμού εκλογικών τμημάτων στην ύπαιθρο χώρα δεν ελήφθη υπόψη η
υπάρχουσα διοικητική διαίρεση σε ναχιέδες αλλά χαράχτηκαν νέοι με βάση
την παρουσία συμπαγών μουσουλμανικών πληθυσμών. Αποτέλεσμα της
159 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα, Παπαδιαμαντόπουλος προς Υπ. Εξωτ.,
- 83 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
- 84 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
συνημμένο στο Νο 11, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 6 Φεβρουαρίου 1909, ff. 144v-
145r.
- 85 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
βιλαέτι Θεσσαλονίκης 2
0
ανάδειξη των αντιπρο- Θεσσαλονίκη Σέρρες Δράμα Σύνολο
Μουσουλμάνοι 2 2 2 6
σώπων των μι-
Έλληνες 2 1 0 3
λέτ, με την όλη Βούλγαροι 2 0 0 2
Εβραίοι 1 0 0 1
διαδικασία να σύνολο 7 3 2 12
166 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα, Παπαδιαμαντόπουλος προς Υπ. Εξωτ.,
Θεσσαλονίκη, 11/24 Οκτωβρίου 1908.
167 Σύμφωνα με τον Παπαδιαμαντόπουλο, οι δευτεροβάθμιες εκλογές διεξήχθησαν
σταδιακά, σε συνάρτηση με το πέρας των πρωτοβάθμιων. Αυτός φαίνεται να είναι ο λόγος για
τον οποίο, οι υποδιοικήσεις Βέροιας, Δοϊράνης και Καρατζόβας προχώρησαν στο δεύτερο
γύρο των εκλογών πριν να ολοκληρωθεί η διαδικασία των πρωτοβάθμιων σε άλλες
υποδιοικήσεις του σαντζακιού. Βλ. σχετικά Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα,
Παπαδιαμαντόπουλος προς Υπ. Εξωτ., Θεσσαλονίκη, 11/24 Οκτωβρίου 1908.
168 Charles Roden Buxton, Turkey in Revolution, London 1909, σ. 188. Ενδιαφέρον
παρουσιάζει η διφορούμενης ανάλυσης γνώμη του Buxton αναφορικά με την εικόνα που
αποκόμιζε κανείς από τις εκλογές που διεξήγαγαν οι Νεότουρκοι: «Βεβαίως ένα πράγμα
έχουμε να διδαχτούμε από τους Τούρκους κι αυτό είναι το πώς να κάνεις γραφικές
εκλογές».
- 86 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
169 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα, Παπαδιαμαντόπουλος προς Υπ. Εξωτ.,
- 87 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
172 Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Δ, Μακεδονικό Ζήτημα, Δημαράς προς Υπ. Εξωτ., Μοναστήρι,
30/12 Νοεμβρίου 1908.
173 Makedonski, ό.π., 141.
174 Από τις στήλες της Τανίν εξαπολύθηκε ευρείας κλίμακας επίθεση, η απάντηση στην
οποία ήρθε μέσα από την αρθρογραφία του Νικόλαου Γεωργιάδη ή Πυγμαλίωνα στην
εφημερίδα Αλήθεια της Θεσσαλονίκης. Βλ. σχετικά Γεωργιάδης, ό.π., σ. 206-10.
- 88 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
175H.C.P.P., Cd. 4529, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 9 Νοεμβρίου 1908, συνημμένο
(τηλεγράφημα) 1 στο Νο 120, σ. 101.
- 89 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
πρώτης στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο. 176 Από την πλευρά του ο Bosanquet
χαρακτήριζε την κατηγορία «άσχετη». Οι 180 εκλέκτορες δευτέρου βαθμού
στο σαντζάκι Σερρών (90 τελικοί εκλέκτορες για τους Τούρκους, δηλαδή
50% επί του συνολικού αριθμού των εκλεκτόρων, 50 για τους Βούλγαρους,
28% και 40 για τους Έλληνες, περίπου 22%) απέδωσαν 4 βουλευτές. Αυτοί
ήταν οι Νασίντ (Nashid) μπέης και Μιντάτ Μουσουλμάνοι Έλληνες
Βούλγαροι Εβραίοι
(Midhat) μπέης για το Κ.Ε.Π., ο Ντάλτσεφ Σέρβοι Ρουμάνοι
Σύνολο
για την παράταξη του Σα-
ντάνσκυ και ο Δημήτριος
Δίγκας για την ελληνική Σύνολο
18 6 4 1 4 1 34
Θεσσαλονίκης, ο Lamb
έδινε πλήρη αναφορά
στους ανωτέρους του, ενώ, Μοναστήρι
2 3 111 8
- 90 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
177 F.O./P.R.O., 195/2298, συνημμένο στο Νο 147, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 9
Νοεμβρίου 1908, ff. 576r-579r. Βλ. επίσης N.A.U.S.A./ROLL 7/, No 50, Young προς
Leishman, Θεσσαλονίκη, 20 Νοεμβρίου 1908, f. 63, όπου παρατίθενται αναλυτικά
αριθμητικά δεδομένα για την τελική βουλευτική εκπροσώπηση των μιλέτ και των τριών
βιλαετίων της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκης, Μοναστηρίου και Κοσσόβου (βλ. γράφημα 4).
178 Φάρος της Θεσσαλονίκης, 5 Νοεμβρίου 1908. Πολύ ψύχραιμα ασκήθηκε κριτική στο
- 91 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
180 H.C.P.P., Cd. 4529, Νο 120, Lowther προς Grey, Πέρα, 17 Νοεμβρίου 1908, σ. 99-101.
Έχει σημασία να μελετήσει κανείς τη στάση που τήρησε επίσημα και ανεπίσημα η Μ.
Βρετανία απέναντι στις πολιτικές εξελίξεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία την περίοδο αυτή.
Διαφωτιστικό είναι το άρθρο του Harold Temperley, “British Policy towards Parliamentary
Rule and Constitutionalism in Turkey (1830-1914)”, Cambridge Historical Journal, 4.2
(1933), 190-1.
181 H.C.P.P., Cd. 4529, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 9 Νοεμβρίου 1908, συνημμένο
- 92 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ. ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ: ΕΚΛΟΓΕΣ ΚΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
- 93 -
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV.
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΈΣ ΕΚΛΟΓΈΣ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ
διαγράφεται μία διάσταση απόψεων σχετικά με τον αριθμό των εκλεγμένων βουλευτών της
Οθωμανικής Βουλής, γι’ αυτό και δίνει αριθμούς βουλευτών κατά προσέγγιση. Για τους
Τούρκους δίνει τον αριθμό 142-147 από τους 272-288 συνολικά βουλευτές.
186 Μπούρα, ό.π., 73 και 84.
187 H.C.P.P., Cd. 4529, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 25 και 9 Νοεμβρίου 1908,
συνημμένα 1 και 2 στο Νο 123, σ. 104-6. Ο Lamb θεωρούσε τον μηνιαίο αριθμό θυμάτων
περισσότερο άξιο συγχαρητηρίων (25 θύματα έναντι μόλις 7 του προηγούμενου μήνα),
δεδομένου ότι η διαπάλη των εθνοτήτων στον προεκλογικό στίβο θα μπορούσε να επιφέρει
πολύ περισσότερα πολιτικά εγκλήματα. Πάντως, φαινόταν αρκετά βέβαιος και δεν απέδιδε
τους θανάτους σε συμμοριακή δράση αλλά στην αυξανόμενη εχθρότητα των εθνοτήτων της
Μακεδονίας. Πρβλ. Ανώνυμος, «Δελτίον πολιτικών εγκλημάτων υπό των Βουλγάρων ως επί
το πλείστον διαπραχθέντων εν τω Σαντζακίω Θεσσαλονίκης από της ανακηρύξεως του
Συντάγματος μέχρι σήμερον», Μ.Η.Π.Σ., 3 (1910), 205-12.
- 95 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ
188 Ιωάννης Κολιόπουλος, «Η κατάσταση στη Μακεδονία από το 1909 ως το 1912», Ι.Ε.Ε.,
τόμ. ΙΔ´, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών, 1977, σ. 279. Εξαιτίας της μετεκλογικής δράσης του
Σαντάνσκυ προς εξυπηρέτηση των επιδιώξεων του Νεοτουρκικού Κομιτάτου ο Γεώργιος
Μόδης τον χαρακτήρισε «τυφλό όργανο των νεοτούρκων». Βλ. σχετικά Μόδης, ό.π., σ. 414.
189 Την ανθελληνική πολιτική του Κ.Ε.Π. κατά το έτος 1909 και τα επακόλουθα αυτής
Δαγκλής υποχρεώθηκε κατόπιν να δώσει οδηγίες ώστε να παύσει η εισαγωγή όπλων στην
τουρκική επικράτεια.
- 96 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ
191 Ασπρέας, ό.π., σ. 97-8. Τον Γεώργιο Θεοτόκη διαδέχθηκε η κυβέρνηση του Δημητρίου
Ράλλη η οποία ανατράπηκε από τον «Στρατιωτικό Σύνδεσμο» και το προνουντσιαμέντο της
15ης Αυγούστου του ίδιου έτους.
192 Α. Χ. Χαμουδόπουλος, Η Νεωτέρα Φιλική Εταιρεία (Άγνωστοι σελίδες της εθνικής μας
- 97 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ
193 Αντίγραφα από το Αρχείο Παναγιώτη Δαγκλή, 1908-1909, Ι.Μ.Χ.Α./Ζ/Φακ. 17/ Έγγρ.
Α-344 [Εκθέσεις Προξενείου Θεσσαλονίκης (1908-1909)], «Έκθεσις περί του εν Τουρκία
πολιτικοστρατιωτικού πραξικοπήματος της 31ης Μαρτίου», αχρονολόγητη, Γενικό Προξενείο
προς Δαγκλή. Βλ. επίσης Δαγκλής, ό.π., σ. 370-2, όπου σε άλλη επιστολή του προξενικού
υπαλλήλου Γ. Μαρά (Λοχαγός Πεζικού Μαστραπάς) προς τον Δαγκλή, υποστηρίζεται
ξεκάθαρα η άποψη ότι οι Νεότουρκοι θεωρούσαν τους Έλληνες βουλευτές υποκινητές του
πραξικοπήματος.
194 Δαγκλής, ό.π., σ. 370.
- 98 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ
ξεκάθαρα από τις διαπιστώσεις του Ειδικού Γραφείου, το οποίο συν τοις
άλλοις επεσήμαινε την αναγκαιότητα η απουσία ενιαίου πολιτικού
σχεδιασμού να αντικατασταθεί από σαφή πολιτική πρόταση για το μέλλον,
προκειμένου να εξέλθει η ελληνική πλευρά από το τέλμα στο οποίο είχε
περιπέσει. 195
Παράλληλα, η ισχυρή παρουσία του Κ.Ε.Π. στο βιλαέτι
Θεσσαλονίκης επιβεβαιώθηκε κι από ένα ακόμη εκλογικό συμβάν. Στις 25
Ιανουαρίου 1909 διεξήχθησαν οι εκλογές για την ανάδειξη των 4
αντιπροσώπων στο επαρχιακό συμβούλιο. Οι επαρχιακές αρχαιρεσίες
έφεραν και πάλι νικητές 2 οπαδούς του Κ.Ε.Π., τους Οσμάν Σαΐντ (Osman
Said) μπέη και Χατζή Μουστά (Hadji Musta) εφέντη, ο δεύτερος εκ των
οποίων υπήρξε πρώην μουφτής στη Γευγελή και υποψήφιος βουλευτής
κατά τις εκλογές του 1908. Οι λοιποί 2 που εξελέγησαν ήταν οι Χρίστο
Τέντσεφ (Christo Tentchev), Βούλγαρος γιατρός από το Κιλκίς και ο
Γεώργιος Τουρπάλης, ιδιοκτήτης εργοστασίου υφασμάτων στη Νάουσσα. 196
Σε γενικές γραμμές εκείνο που πρέπει να επισημανθεί είναι η αλήθεια του
Φάρου της Θεσσαλονίκης, όταν από το πρωτοσέλιδο της 21ης Δεκεμβρίου
1908 θεωρούσε ότι τίποτε δε θα μπορούσε να αλλάξει την κατάσταση των
λαών της Μακεδονίας, εάν στο Οθωμανικό Κοινοβούλιο δεν λαμβάνονταν
τολμηρά μέτρα για την εδραίωση πραγματικής ισοπολιτείας. 197
Το μένος με το οποίο κατεστάλη το κίνημα των αντεπαναστατών του
Απριλίου 1909 αποτέλεσε τη λυδία λίθο στη δημιουργία αντίπαλου δέους
ενάντια στο Κ.Ε.Π. Σωρεία αντιπολιτευόμενων κομμάτων γεννήθηκαν. 198
Μερικούς μήνες μετά, το καλοκαίρι του ίδιου έτους, η σύσταση πολιτικής
οργάνωσης στη Θεσσαλονίκη γύρω από την οποία συσπειρώθηκαν οι
εργατικές οργανώσεις και τα συνδικάτα καθώς και μεγάλο τμήμα του
εβραϊκού πληθυσμού της πόλης έδωσε διέξοδο στη συνδικαλιστική και την
εν γένει σοσιαλιστική δραστηριότητα. Επρόκειτο για τη «Σοσιαλιστική
195 Ενδιαφέρον παρουσιάζει η τελευταία παράγραφος της έκθεσης αυτής, η οποία σκόπιμο
ff. 100r-101v.
197 Φάρος της Θεσσαλονίκης, 8 Δεκεμβρίου 1908.
198 Αναλυτικά για την ίδρυση των κομματικών αυτών φορέων βλ. στο επόμενο υποκεφάλαιο.
- 99 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ
από τους Νεότουρκους ήδη από τον Αύγουστο του 1909 με δυσβάσταχτες οικονομικές
επιπτώσεις στην εμπορική δραστηριότητα στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης. Βλ. σχετικά B. C.
Gounaris, Steam over Macedonia, 1870-1912. Socio-Economic Change and the Railway
Factor, Boulder: East European Monographs, 1993, σ. 228-9 και Χοτζίδης, ό.π., 275. Το
μποϋκοτάζ συνεχίστηκε, με μία διακοπή από το Σεπτέμβριο του ίδιου έτους μέχρι και τον
Ιούνιο του 1910, σε μεγαλύτερη κλίμακα έως και το Νοέμβριο του 1911, οπότε ζητήματα
εξωτερικής απειλής οδήγησαν το Κ.Ε.Π. στην υιοθέτηση πιο μετριοπαθούς στάσης, βλ.
σχετικά Χοτζίδης, ό.π., 278-82. Σε χειρόγραφη προκήρυξη που βρέθηκε τοιχοκολλημένη σε
διάφορα μέρη στη Θεσσαλονίκη, τον Ιούνιο 1910, οπότε και εντάθηκε το μποϋκοτάζ, το
Κ.Ε.Π. συνέδεε το σκληρό αυτό οικονομικό μέτρο με την προσπάθεια οποιουδήποτε να
αποσπάσει τμήματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, φωτογραφίζοντας το ελληνικό Βασίλειο
αναφορικά με το ζήτημα της Κρήτης. Η διατύπωση είχε ως εξής: «Ειδοποιούμεν όλον τον
κόσμον ότι θα εξορύξωμεν τους οφθαλμούς και θα κόψωμεν τας χείρας εκείνων, οι οποίοι θ’
αποπειραθώσι ν’ αρπάσουσι σπιθαμήν του οθωμανικού εδάφους. Αποφασίσαμεν ήδη να
κηρύξομεν τον εμπορικόν πόλεμον εναντίον όλων των υπό ελληνικήν σημαίαν ατμοπλοίων
- 100 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ
της επί της Κρήτης και να λυθή το κρητικόν υπέρ της Τουρκίας,
[…]όσον αφορά τους πρόσφυγας να εξακολουθήση η πρόσκλησις
αυτών, διότι μόνον διά της πολιτικής ταύτης δύναται να δημιουργηθή
αριθμητική υπεροχή του μουσουλμανικού πληθυσμού της
Μακεδονίας και να εξασφαλισθή η οθωμανική κυριαρχία επί τας
επαρχίας ταύτης, […]πλήρης και άμεσος αφοπλισμός των
χριστιανικών εθνοτήτων της Μακεδονίας, […]καταστολή πάσης τάσεως
προς εθνικήν αυθυπαρξίαν […]και βαθμιαία αφαίρεσις των αρχαίων
Εθνικών προνομίων και υπαγωγή των διαφόρων εθνικοτήτων υπό
κοινόν κυβερνητικόν παρονομαστήν, […]κατά το δυνατόν
περιορισμός της ιδρύσεως νέων μη μουσουλμανικών σχολείων και
επιβολή εις τα ήδη υπάρχοντα τοιαύτα της εκμαθήσεως της
τουρκικής γλώσσης… 201
Μέχρι και τον επόμενο Οκτώβριο, οπότε και διεξήχθη το τέταρτο και
τελευταίο συνέδριο του Κ.Ε.Π., στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης διαδραματίστηκαν
τραγικές σκηνές, απόρροια της σκληρής πολιτικής των Νεοτούρκων. Την
κατάσταση περιέγραφε αναλυτικά ο αντικαταστάτης του Βρετανού προξένου
στη Θεσσαλονίκη James Morgan σε μνημόνιο που απέστειλε στον Lowther
για την πληθώρα των δυσχερειών. Η οικονομική κατάρρευση που
προκαλούσε για δύο σχεδόν χρόνια το μποϋκοτάζ που είχε επιβάλει το
Κ.Ε.Π. στα ελληνικά προϊόντα στο λιμάνι της πόλης και οι ειδικότερες
επιπτώσεις που επέρχονταν στο τοπικό εμπόριο, το ξέσπασμα κρουσμάτων
χολέρας στο βιλαέτι, η διαφθορά της νεοτουρκικής επαρχιακής διοίκησης
και η νέα απειλή που εμφανιζόταν στον ορίζοντα, το ζήτημα της
Τριπολίτιδας, που είχε οδηγήσει στα άκρα τις σχέσεις Ιταλίας-Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας ήταν ορισμένες μόνο από τις συνιστώσες. 202 Η γενική
δυσαρέσκεια στους κόλπους των μιλέτ που στρεφόταν ευθέως πια απέναντι
στο Κ.Ε.Π., ανάγκαζε τον Morgan να εκφράσει την άποψη ότι μόνο η
διάλυση του Κοινοβουλίου και του Νεοτουρκικού Κομιτάτου και η
ενθρόνιση ενός σουλτάνου ισχυρού αλλά και διαλλακτικού θα μπορούσε να
σταματήσει τον κατήφορο της Αυτοκρατορίας. Την εχθρική ενάντια στο
Κ.Ε.Π. διάθεση ενίσχυε ακόμη περισσότερο ο μηνιαίος απολογισμός των
και των εξ Ελλάδος εμπορευμάτων, αλλά τούτο δεν αρκεί. Ας διακόψωμεν πάσαν σχέσιν μεθ’
όλων των Ελλήνων Οθωμανών, […]των οποίων αι σκέψεις στρέφονται προς την Ελλάδα.
Αναμένομεν την νέαν ταύτην απόδειξιν του πατριωτισμού παρά των κατοίκων της
Θεσσαλονίκης». Η προκήρυξη δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Σάλπιγξ της Μυτιλήνης στο
φύλλο της 17ης Ιουνίου 1910, βλ. σχετικά Χρήστος Σ. Παπαδημητρίου, «Η Μακεδονία το
1910 μέσα από τις σελίδες της εφημερίδας "Σάλπιγξ" της Μυτιλήνης», στο Β. Γ.
Σαμπανόπουλος (επιμ.), Η Νεότερη Ιστορία της Θεσσαλονίκης και ο Τύπος, Θεσσαλονίκη:
Κ.Ι.Θ.-Πολιτιστικό Κέντρο Βορείου Ελλάδος Εθνικής Τραπέζης Ελλάδος, 1993, σ. 188.
201 Νέα Αλήθεια, 16 Δεκεμβρίου 1910.
202 F.O./P.R.O., 195/2382, Morgan προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 28 Σεπτεμβρίου 1911,
- 101 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ
- 102 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ
205 Ιδιοκτήτης της Πολιτικής Επιθεώρησης ήταν ο Γ. Θεοχαρείδης και διευθυντής ο Γεώργιος
Κ.Ε.Π. ήταν εκτός των άλλων τα «περί αλητών», «απεργιών», «συλλαλητηρίων», «σωματείων»,
«τύπου και τυπογραφείων», «διοργανισμού των δημοσίων υπηρεσιών διά της απομακρύνσεως
των υπεραρίθμων υπαλλήλων», «εξισώσεως των βαθμών εν τω στρατώ και διαρρυθμίσεως του
ορίου ηλικίας και των συντάξεων στρατιωτικών τε και πολιτικών υπαλλήλων» κ.ά.
207 Ο Χαρίσιος Βαμβακάς εκλέχθηκε το Δεκέμβριο του 1909 στη θέση του παραιτηθέντος το
- 103 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ
- 104 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ
πλήρως κατά τη διάρκεια του έτους 1909 και διαλύθηκε οριστικά το 1910. Παρά το γεγονός
ότι στο ιδρυτικό συνέδριο του κόμματός του, το φθινόπωρο του 1908, είχε ταχθεί υπέρ της
σύμπραξης με το Κ.Ε.Π. και κατόρθωσε με τον τρόπο αυτό να εκλεγεί βουλευτής, με την
προσχώρησή του στη «Φεντερασιόν» άλλαξε συλλήβδην πολιτική στάση κι έγινε από τους
σκληροπυρηνικότερους επικριτές του Κ.Ε.Π. Βλ. σχετικά Άκης Αποστολίδης, Αλέκος
Δάγκας, Κώστας Παπαδόπουλος, Κώστας Παπαθανασίου, Ντίνος Χαραλαμπίδης, Γιώργος
Χορταρέας, ό.π., σ. 64-5 και 76.
- 105 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ
στη Βουλή και την τελική απάντηση που εισέπραξαν βλ. Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο
Αθανασίου Σουλιώτη-Νικολαΐδη, φάκ. 9 "Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως" ("Παραλειπόμενα
Β΄"), υποφάκ. 9/ΙΙΙ, 3 [φύλλα εφημερίδων: Πολιτική Επιθεώρησις, Ισοπολιτεία, Πρόοδος
(1910-1911)], Ισοπολιτεία, 13-14 Νοεμβρίου 1911. Πρβλ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης, ό.π., σ.
165-71.
- 106 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ
- 107 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ
καινοτομία για την εκλογή των βουλευτών υπήρξε η μείωση της ηλικίας του
πρωτοβάθμιου εκλογέα στο 21ο έτος αντί του 25ου που ίσχυε, ενώ δεν
γινόταν καθόλου μνεία περί γενικής και καθολικής αντιπροσώπευσης των
μιλέτ. Εντούτοις ο Μπούσιος ισχυριζόταν ότι:
Οπωσδήποτε όμως προς το παρόν είνε αρκετόν, διά να συγκεντρώση
πέριξ αυτού τας ανωτέρω μνημονευθείσας κοινοβουλευτικάς ομάδας,
αυτός δε ήτο κυρίως ο σκοπός της συστάσεως του κόμματος και της
συγγραφής ενός προγράμματος, επέχοντος θέσιν εναισίμου διατριβής
των τεταρτοετών αυτών φοιτητών της Οθωμανικής Βουλής διά τας
μελλούσας βουλευτικάς εκλογάς […]Οι Έλληνες βουλευταί,
συναισθανόμενοι την ευθύνην των απέναντι του Έθνους
[…]προσαγορεύουσι τας υπό των συνενωθέντων τμημάτων της
μουσουλμανικής αντιπολιτεύσεως καταβαλλομένας προσπαθείας
προς κατανόησιν των μέσων δι’ ων θα κατορθωθή η εν τω πρώτω
άρθρω του προγράμματός των διατυπουμένη ευχή.
Επρόκειτο για μία πολιτική κίνηση η οποία, όσο κατακρίθηκε από το
νεοτουρκικό Τύπο, άλλο τόσο θορύβησε την κυβερνητική ομάδα του Κ.Ε.Π.,
που γρήγορα αντιλήφθηκε ότι ο κίνδυνος που διέτρεχε να χάσει την
πλειοψηφία στο Κοινοβούλιο ήταν εμφανής.
Από την εκδήλωση του αντεπαναστατικού κινήματος κι εξής άρχισαν
να πληθαίνουν τα φιλελεύθερα στοιχεία της πολιτικής ζωής της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας και είτε να συσπειρώνονται γύρω από αντιπολιτευτικές στο
Κ.Ε.Π. κομματικές παρατάξεις είτε να ασκούν εσωτερική αντιπολίτευση
μέσα στην ίδια την παράταξη. Μέχρι το Νοέμβριο του 1911, οπότε και
τέθηκαν πολλές από τις φιλελεύθερες αυτές κινήσεις υπό τη σκέπη του
Κ.Ε.Σ. οι εκροές από το Κ.Ε.Π. υπήρξαν σοβαρές. Η μαζικότητά του, που
την περίοδο του αντεπαναστατικού κινήματος, τον Απρίλη του 1909,
μεταφραζόταν σε 135.000 κομματικά μέλη και κορυφώθηκε το 1910
αριθμώντας 185.000, περιορίστηκε στα 1911 στις 80.000. 218 Έτσι, η
αντιπολίτευση αριθμούσε ήδη αρκετές κομματικές κινήσεις εκ των οποίων
άλλες είχαν επανδρωθεί από μέλη του Κ.Ε.Π. που είχαν αποσκιρτήσει
απογοητευμένα από την πολιτική που εφάρμοζε, ενώ άλλες απαρτίζονταν
από παραδοσιακούς εχθρούς του. Τα σημαντικότερα εξ αυτών ήταν το
«Κόμμα των Μετριοπαθών Φιλελευθέρων» και το «Κόμμα Θεμελιωδών
Οθωμανικών Μεταρρυθμίσεων» που ανήκαν στην πρώτη κατηγορία και τα
«Λαϊκό Κόμμα» και «Νέο Κόμμα» που ανήκαν στη δεύτερη. Τέλος, το
Κωστής Μοσκώφ, Θεσσαλονίκη, Τομή της μεταπρατικής πόλης, τόμ. Α´, Αθήνα: Στοχαστής,
218
1978, σ. 153.
- 108 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΙΣ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΕΣ ΕΚΛΟΓΕΣ
219 Για τα οθωμανικά κόμματα που ιδρύθηκαν από το 1909 και έλαβαν μέρος στις εκλογές
του 1912 βλ. Ζürcher, ό.π., σ. 156-7 και Lewis, ό.π., σ. 442-4
220 Χαμουδόπουλος, Η Νεωτέρα Φιλική Εταιρεία, σ. 46.
221 Το Φως, 14 Ιανουαρίου 1912. Η Αναθεωρητική Βουλή είχε ξεκινήσει τις εργασίες της το
Σεπτέμβριο του 1911. Το άρθρο 35 του συντάγματος προέβλεπε τα εξής: «Εν η περιπτώσει η
Βουλή κατόπιν συζητήσεως απέρριψε νομοσχέδιον επί του οποίου ο υπουργός θεωρεί
καθήκον του να επιμένη η Α.Μ. ο Σουλτάνος διαλύει την Βουλήν και ορίζει προθεσμίαν διά
τας νέας εκλογάς συμφώνως προς τον νόμον».
- 109 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V.
ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
- 111 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
223 A. J. Panayotopoulos, “The ‘Great Idea’ and the Vision of Eastern Federation”, Balkan
Studies, 21.2 (1980), 351-2.
224 Βασίλης Κ. Γούναρης, Τα Βαλκάνια των Ελλήνων. Από το Διαφωτισμό έως τον Α´
- 112 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
στη βελτίωση των συνθηκών ζωής των Ελλήνων Οθωμανών πολιτών και στην
παγίωση καθεστώτος ισοπολιτείας. 225
Παράλληλα, στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης το προεκλογικό κλίμα ήταν
ήδη τεταμένο και συμφυές με τις ακραίες συνθήκες που διατηρούσαν στην
περιοχή παρακλάδια του Κ.Ε.Π. Την ίδια στιγμή που ο σουλτανικός ιραδές
διέλυε τη Βουλή και προκήρυσσε εκλογές, ο Βρετανός πρόξενος περιέγραφε
την τραγικότητα της κατάστασης και έδινε ένα στίγμα για το μένος κατά του
Κ.Ε.Π. που ολοένα και διογκωνόταν. Ακόμη κι ο μουφτής ετίθετο πλέον
ανοικτά κατά του Κ.Ε.Π., συμβουλεύοντας τους πιστούς να προτείνουν τους
καλύτερους ανάμεσα στους υποψηφίους κι όχι αυτούς που το Κ.Ε.Π.
μονομερώς θα επιχειρούσε να επιβάλει. Πολύ σύντομα ο ίδιος ο μουφτής
άρχισε να δέχεται απειλές για τη ζωή του. 226 Λίγες ημέρες αργότερα φήμες
τον ήθελαν να έχει έρθει σε επαφή με στελέχη του Κ.Ε.Σ. Από την
προξενική αλληλογραφία προκύπτει ότι ο συγκεκριμένος μουφτής υπήρξε
τίμιος άνθρωπος και νηφάλιος νους και είχε ιδρύσει μία θρησκευτική
οργάνωση, η οποία ήδη αριθμούσε αρκετά μέλη-ψηφοφόρους. 227 Το
περιστατικό αυτό είναι ενδεικτικό του προεκλογικού κλίματος αλλά και των
μεθόδων άσκησης πίεσης εκ μέρους του Κ.Ε.Π. Με βάση την προκείμενη
περίπτωση, γεννά ορισμένες υπόνοιες το γεγονός ότι εκπρόσωποι των
νεοτουρκικών λεσχών είχαν ξεκινήσει τόσο νωρίς την προεκλογική τους
εκστρατεία, δεδομένου ότι η αρχή του κύκνειου άσματος της κυβέρνησης
του Κ.Ε.Π. έγινε στις 30 Δεκεμβρίου 1911, το δε τέλος του στις 17
Ιανουαρίου του επόμενου έτους. Εάν η προεκλογική εκστρατεία της
κυβερνητικής παράταξης ξεκίνησε πριν καν διαλυθεί η κυβέρνηση, τότε
είναι πολύ πιθανό το Κ.Ε.Π. να είχε εκ των προτέρων μεθοδεύσει τη
στρατηγική του, επειδή η απρόσμενη επιτυχία του Κ.Ε.Σ. στην
επαναληπτική εκλογή βουλευτού στην Κωνσταντινούπολη το Δεκέμβριο του
προηγούμενου έτους είχε μεταστρέψει τους κομματικούς συσχετισμούς.
Η κατάσταση αυτή είχε φέρει πιο κοντά τους Έλληνες βουλευτές με
το Κ.Ε.Σ. Η ιδέα να υπάρξει συνεργασία ανάμεσα στις δύο πλευρές υπήρχε
225 Diogenis Xanalatos, “The Greeks and the Turks on the Eve of the Balkan Wars”,
Balkan Studies, 3 (1962), 287-8.
226 F.O./P.R.O., 195/2382, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 10 Δεκεμβρίου 1911, Νο
- 113 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
- 114 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
230 Ο ρόλος του Πατριάρχη Ιωακείμ Γ´ υπήρξε σπουδαίος και κατά τη διάρκεια των
βουλευτικών εκλογών του 1908, με την αποστολή αλλεπάλληλων επιστολών διαμαρτυρίας
στο Κ.Ε.Π., ώστε να θέσει ένα τέλος στο καθεστώς βίας και νοθείας. Αναφορικά με την
αποτυχημένη απόπειρα εξαγοράς της ευμένειας του Ιωακείμ Γ´ από τη νεοτουρκική
αντιπροσωπεία βλ. Χαμουδόπουλος, ό.π., σ. 48-9. Πρβλ. Aykut Kansu, Politics in Post-
Revolutionary Turkey, 1908-1913, Leiden-Boston-Koln: Brill, 2000, σ. 327. Σχετικά με την
έκδοση, λίγο πριν την έναρξη των βουλευτικών εκλογών του 1912, της παρούσας
πατριαρχικής εγκυκλίου βλ. Το Φως, 21 Ιανουαρίου 1912.
- 115 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
για τον πολυκερματισμό -για μία ακόμη φορά- της βουλγαρικής εκλογικής καθόδου βλ.
Hacisalihoğlu, ό.π., σ. 316-20. Ο Hacisalihoğlu υποστηρίζει ότι από τις εθνότητες της
Μακεδονίας οι Έλληνες ήταν αυτοί που έμειναν περισσότερο ομοιογενείς, στηρίζοντας σε ένα
μεγάλο ποσοστό το αντιπολιτευτικό κίνημα του Κ.Ε.Σ., παρά το γεγονός ότι ανάμεσά τους
πολλοί συνεργάστηκαν με το Κ.Ε.Π. προκειμένου να επανεκλεγούν. Όσον αφορά στους
- 116 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
23 Απριλίου 1912, αρ. πρωτ. 72. Ο Kral, πρόξενος της Αυστρίας στη Θεσσαλονίκη,
χαρακτήριζε το πρόγραμμα του Ντόρεφ ως «…πρόγραμμα πολιτιστικής και κοινωνικής
αναμόρφωσης, χωρίς την προβολή διχαστικών εθνικιστικών στοιχείων».
235 Stojan Makedonski, “Le Regime Jeune-Turc et les Deuxiemes Elections
Parlementaires de 1912 en Macédoine et Thrace Orientale”, Études Balkaniques, 14.2
(1978), 62-3.
- 117 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
236 Όσον αφορά στον εκλογικό νόμο και τις συνταγματικές διατάξεις εκλογικού
περιεχομένου, εκτενής αναφορά έγινε στα προηγούμενα κεφάλαια κατά την εξέταση στο
πρώτο μέρος της παρούσας εργασίας των συνθηκών διεξαγωγής των εκλογών του 1908.
- 118 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
αλλού μόνο από ένα, ενώ σε άλλες περιπτώσεις πολλά χωριά προστέθηκαν
σε εκλογικά τμήματα που βρίσκονταν σε εξαιρετικά μεγάλη απόσταση, ενώ
θα μπορούσαν να ενταχθούν σε αντίστοιχα πλησιέστερα. 237
Από την εξερχόμενη αλληλογραφία του Γενικού Προξενείου της
Αυστρίας στη Θεσσαλονίκη, το Φεβρουάριο του 1912 προέκυπτε μία
αναλυτική λίστα δυνάμει εκλογέων πρώτου βαθμού για το σαντζάκι
Θεσσαλονίκης, τα αριθμητικά δεδομένα της οποίας για τις τέσσερεις
κυρίαρχες εθνότητες στο σαντζάκι βασίζονταν στις επίσημες λίστες των
προηγούμενων εκλογών (βλ. γράφημα 5α). Παράλληλα, ο αυστριακός
πρόξενος August Kral έδινε έναν Μουσουλμάνοι Έλληνες
Βούλγαροι Εβραίοι
κατάλογο πιθανών υποστηρικτών Βλάχοι Σύνολο
της παράταξης του Κ.Ε.Π. καθώς 300.000
237 Για τον επαναπροσδιορισμό των εκλογικών τμημάτων, τον τρόπο με τον οποίο
οργανώθηκε από την οθωμανική διοίκηση και την επιρροή που τούτο είχε στον καθορισμό
του τελικού εκλογικού αποτελέσματος βλ. Βλάχος, Ιστορία των κρατών, σ.145-7.
238 HHStA PA XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τ. 415, Kral προς Aehrethal, Θεσσαλονίκη,
6 Φεβρουαρίου 1912, αρ. πρωτ. 23. Πρβλ. Χαρίσιος Πούλιος, «Εθνολογική στατιστική των
εν Μακεδονία βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου», Μ.Η.Π.Σ., 4 (1911), 161-5.
- 119 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
φημολογία ότι από την ελληνική πλευρά ο Γεώργιος Άρτας ήταν ο εκλεκτός
του Κ.Ε.Π. για το σαντζάκι, ενώ υποψήφιος να εκλεγεί με την υποστήριξη
του Κ.Ε.Π. ήταν επίσης ο Εβραίος Ασσέρ Μαλλάχ, μολονότι επρόκειτο να
εκτεθούν ως υποψήφιοι εκ μέρους της εβραϊκής κοινότητας και οι Ζοζέφ
Νάαρ και Εμμάνουελ Καράσσο. 239 Η τακτική της διασποράς φημών δεν
βασιζόταν στο σύννομο με τον εκλογικό νόμο δικαίωμα των κοινοτήτων περί
πρότασης των υποψηφίων τους και υπήρξε ιδιαιτέρως προσφιλής καθ’ όλη
τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας του Κ.Ε.Π. Επιχειρούσε με τον
τρόπο αυτό να αποσπάσει τη θετική απάντηση των προβαλλόμενων
προσώπων και να διασπάσει το ενιαίο του εκλογικού μετώπου.
Με βάση την ανάλυση που επιχειρούσε ο Kral σχετικά με τα
πληθυσμιακά-εκλογικά δεδομένα στο σαντζάκι της Θεσσαλονίκης, το Κ.Ε.Π.
δεν ήθελε σε καμία περίπτωση να εκλεγούν ανεξάρτητοι βουλευτές.
Εκτιμούσε παράλληλα ότι Έλληνες και Βούλγαροι επρόκειτο να
συνεργαστούν στο βιλαέτι Θεσσαλονίκης. Ωστόσο, στην περίπτωση αυτή, τα
αποτελέσματα της συνεργασίας υπολόγιζε πως θα ήταν πενιχρά,
λαμβανομένου υπόψη ότι οι εκλογικές περιφέρειες είχαν συγχωνευτεί σε
βάρος του χριστιανικού στοιχείου, με αποτέλεσμα για κάθε χριστιανό
υποψήφιο στον πρώτο γύρο να απαιτούνται 500-600 εκλογείς, ενώ για κάθε
υποψήφιο του Κ.Ε.Π. 250-300. Σε ό,τι αφορούσε στην εκλογή
αντιπροσώπου της εβραϊκής κοινότητας Θεσσαλονίκης, ο Kral απέκλειε το
ενδεχόμενο συνεργασίας του Κ.Ε.Π. με τον Καράσσο, ο οποίος είχε εκλεγεί
στις προηγούμενες εκλογές με την υποστήριξη του πρώτου, ενώ τώρα θα
κατέβαινε ως υποψήφιος σε ανεξάρτητη βάση. Τέλος, για τη φιλελεύθερη
παράταξη του Κ.Ε.Σ. φημολογούνταν οι υποψηφιότητες των Οσμάν Αντίλ
(Osman Adil) μπέη, Χουλούσση (Hulussi) μπέη και Οσμάν Σαΐντ (Osman
Said) μπέη. 240 Ο αυστριακός πρόξενος επαλήθευε την παγίωση καλών
σχέσεων μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων, παραπέμποντας στο γεγονός ότι
ελληνικές και βουλγαρικές ανταρτοομάδες εδραίωναν, κατόπιν συνεργασίας
και με αφορμή την υπογραφή της προαναφερθείσας ελληνοβουλγαρικής
- 120 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
- 121 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
245 Για τις κοινοτικές εκλογές στη Θεσσαλονίκη και τα αποτελέσματα αυτών βλ. Κώστας
Τομανάς, Χρονικό της Θεσσαλονίκης (1875-1920), Θεσσαλονίκη: Νησίδες, 1995, σ. 159 και
Kansu, ό.π., σ. 343-4.
246 HHStA PA XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τ. 415, Kral προς Berchtold, Θεσσαλονίκη,
- 122 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
247 Το Φως, 3 Μαρτίου 1912. Σε άλλο άρθρο του ίδιου φύλλου γινόταν εκτενής αναφορά για
τις πιέσεις που δεχόταν εν γένει το χριστιανικό στοιχείο ώστε να εκλέξει βουλευτές εκείνους
που το Κ.Ε.Π. υποδείκνυε. Κατόπιν τούτων Το Φως προέβαινε σε μία νηφάλια κριτική για
την εφαρμογή ή μη του εκλογικού νόμου υποστηρίζοντας ότι «Ο εκλογικός ημών νόμος,
οσονδήποτε και αν είνε ελλιπής, αφ’ ου κατά το διάστημα της παρελθούσης τριετίας δεν
κατωρθώθη να γίνη τις άλλος ορθότερος, δεν παύει όμως του να είνε νόμος σεβαστός και
εκτελεστέος. Αλλά φαίνεται, ότι η εξόχως ελευθέρα αύτη τάξις, η κάμνουσα ό,τι θέλει, τον
νόμον αυτόν τον θεωρεί υπάρχοντα μόνον διά τους αντιπάλους, εν ω δι’ αυτήν νόμος είνε η
θέλησις της». Βλ. Το Φως, 3 Μαρτίου 1912.
248 Το Φως, 17 Μαρτίου 1912.
- 123 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
- 124 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
7 Απριλίου 1912, αρ. πρωτ. 60. Στη μακροσκελή αναφορά του προς τον υπουργό του των
επί των Εξωτερικών, ο Kral υποστήριζε ότι όλες αυτές οι ενέργειες του Κ.Ε.Π. είχαν ως στόχο
τον εκφοβισμό του εκλογικού σώματος και ως χρονική αφετηρία τις δημοτικές εκλογές που
προηγήθηκαν. Για τη βίαιη συμπεριφορά κατά του Χωναίου στη Δοϊράνη βλ. επίσης
αναφορές στο Εμπρός, 9 Μαρτίου 1912.
- 125 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
επί της συνταγματικά κατοχυρωμένης εκλογικής διαδικασίας πρώτου και δεύτερου βαθμού
βλ. Σουλιώτης-Νικολαΐδης, ό.π., σ. 192-7 και Βλάχος, ό.π., σ. 145-50.
255 Χρήστος Σ. Παπαδημητρίου, «Η Θεσσαλονίκη στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας
(1910-1912). Μαρτυρίες μέσα από τις σελίδες της εφημερίδας "Σάλπιγξ" της Μυτιλήνης», Η
- 126 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
18 Απριλίου 1912, αρ. πρωτ. 70. Ο Kral υποστήριζε ότι η φιλελεύθερη παράταξη στην
πλειοψηφία της απείχε από τις εκλογές του δευτέρου γύρου εξαιτίας των επεισοδίων του
Λαγκαδά και του Τίκφες. Πρβλ. Kansu, ό.π., σ. 358, όπου ο Kansu υποστηρίζει εσφαλμένα
ότι κι ο Νικόλωφ προβλήθηκε ως ανεξάρτητος υποψήφιος. Για τους υποψήφιους των δύο
παρατάξεων βλ. επίσης Μοσκώφ, ό.π, σ. 155. Σύμφωνα με το Μοσκώφ, συνεργαζόμενος με
- 127 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
Βουλευτές
Σαντζάκια
Μουσουλμάνοι Έλληνες Βούλγαροι Εβραίοι
Τζαβίτ μπέης
Κύρκος Γιορντάν Εμμάνουελ
Θεσσαλονίκη Ραχμή μπέης
Κότσανος Νικόλωφ Καράσσο
Χαλίλ μπέης
Στόιο
Ντερβίς μπέης
Χαντζίεφ
Σέρρες Χουλούσση – –
Αλεξάντερ
μπέης
Μπουΐνωφ
Ριζά μπέης
Δράμα – – –
Μιντάτ μπέης
Πίνακας 5. Ονομαστικός κατάλογος εκλεγμένων βουλευτών
στο βιλαέτι της Θεσσαλονίκης στις εκλογές του 1912.
Στο σημείο αυτό πρέπει να διευκρινιστεί, αναφορικά με το Νικόλωφ,
ότι η υποψηφιότητά του οφειλόταν εν πολλοίς στο ρόλο που διαδραμάτισε
στις εκλογές αυτές ο Πάντσε Ντόρεφ. Ο Ντόρεφ, καθ’ όλη τη διάρκεια της
προεκλογικής περιόδου, «φλέρταρε» με το Κ.Ε.Π., με αποτέλεσμα αυτές οι
βολιδοσκοπήσεις να καταλήξουν σε συμφωνία. Απόρροια αυτής της
συμφωνίας υπήρξε η δυσανάλογα μεγάλη εκπροσώπηση των Βουλγάρων στο
Οθωμανικό Κοινοβούλιο στις εκλογές του 1912. Τα ισχνά εκλογικά
αποτελέσματα των λοιπών χριστιανικών εθνοτήτων στις παρούσες εκλογές, η
προηγούμενη βουλγαρική βουλευτική εκπροσώπηση, η οποία αριθμούσε
μόλις 4 βουλευτές και, βεβαίως, το πληθυσμιακό status των εθνοτήτων στη
Μακεδονία σε καμία περίπτωση δεν δικαιολογούσαν τέτοιας τάξης
αποτελέσματα στις εκλογές του 1912. Από τα τρία βιλαέτια της Μακεδονίας
οι Βούλγαροι εξέλεξαν στις εκλογές αυτές 6 βουλευτές,
συμπεριλαμβανομένων των Ντόρεφ στο Μοναστήρι, Στόιο Χαντζίεφ (Stojo
Hadziev) και Αλεξάντερ Μπουΐνωφ (Alexander Buinov) στις Σέρρες (βλ.
πίνακα 5), Τέοντορ Πασκάλεφ στα Σκόπια και Ντιμίτρι Γκρούεφ (Dimitri
Gruev) στις Σαράντα Εκκλησίες. Είναι ασφαλές λοιπόν να ισχυριστεί κανείς
ότι η μεγάλη βουλγαρική επιτυχία οφειλόταν στις διαβουλεύσεις του Ντόρεφ
με το Κ.Ε.Π. Οι υποψήφιοι που κατήλθαν στις εκλογές χωρίς την
υποστήριξη του Κ.Ε.Π. δεν κατόρθωσαν να εκλεγούν, μεταξύ τους κι ο
σοσιαλιστής πρώην βουλευτής Βλαχώφ. 258
τη «Φεντερασιόν» ήταν κι ο επίσημος υποψήφιος της εβραϊκής κοινότητας Ασσέρ Σαλέμ. Δεν
συμπεριλαμβάνει όμως στο ψηφοδέλτιο του Κ.Ε.Π. τον Νικόλωφ.
258 HHStA PA XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τ. 415, Kral προς Berchtold, Θεσσαλονίκη,
- 128 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
- 129 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
Χουλούσση μπέη (βλ. πίνακα 5), υποψηφίων του Κ.Ε.Π., εκ των οποίων ο
δεύτερος θα έθετε αρχικά υποψηφιότητα με το Κ.Ε.Σ. 260
Μουσουλμάνοι Βούλγαροι
Μεγάλη ήταν η εκλογική αστοχία
Έλληνες Σέρβοι
και στο τρίτο σαντζάκι του βιλαετίου Εβραίοι
- 130 -
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V. ΟΙ ΕΚΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 1912
- 131 -
ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ
ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ
ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ
Τέλη Απριλίου 1912, λίγες ημέρες μετά το πέρας των εκλογών, ο
Γεώργιος Μπούσιος, τέως βουλευτής Σερβίων και πρόεδρος του Π.Σ., μετέβη
στην Κωνσταντινούπολη προκειμένου να συμμετάσχει στη διαδικασία εκ
νέου εκλογής προέδρου του Π.Σ. Στην αίθουσα συνεδριάσεων του συλλόγου
ο Μπούσιος έκρινε σκόπιμο να προβεί σε έναν απολογισμό του έργου του
πολιτικού οργάνου του οποίου προΐστατο, συμπεριλαμβάνοντας στην ομιλία
του μία ανασκόπηση της κρίσιμης τετραετίας, αρχής γενομένης από την
επαναφορά του συντάγματος. Παρουσία της νέας ελληνικής
κοινοβουλευτικής ομάδας, ο ιδιαίτερα δραστήριος και καυστικός κατά την
παρελθούσα κοινοβουλευτική περίοδο πολιτικός έδινε το στίγμα των
ελληνικών πολιτικών και εθνικών διεκδικήσεων στο πλαίσιο της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας, από την αιφνίδια εκδήλωση της Νεοτουρκικής
Επανάστασης κι εξής, θέτοντας μία σειρά ερωτημάτων:
Προ τεσσάρων ετών, καθ’ ην εποχήν ουδόλως επρόσεχον τα έθνη,
μέρος του οθωμανικού στρατού επρόβαλεν εις το μέσον και είπεν ότι
εφεξής θα υπάρξη σύνταγμα και ισότης. Όλαι αι εθνότητες ευρέθησαν
τότε ενώπιον χάους αμφιβολιών. Τί ηννόουν άραγε οι κηρύσσοντες
σύνταγμα και ισότητα; Ηννόουν σύνταγμα δι’ εαυτούς μόνον;
Ηννόουν σύνταγμα, επομένως και ισότητα δι’ όλους μας; Ηννόουν
σύνταγμα ενισχύον τας εθνότητας ή καταλύον αυτάς; Ηννόουν μόνον
την κατάργησιν της δεσποτικής απολυταρχίας του Χαμίτ και
αντικατάστασιν των επηρεαζόντων αυτόν αυλοκολάκων με την
αποκατάστασιν πολιτεύματος στηριζομένου επί της λαϊκής
κυριαρχίας από τουρκομουσουλμανικής μόνον απόψεως; Ή ήθελον
να εφαρμόσωσι πραγματικήν πολιτικήν ισότητα μεταξύ όλων των
οθωμανών πολιτών; Και πώς θα επετυγχάνετο η πολιτική αύτη
εξίσωσις; Θ’ ανεγνωρίζετο η αυτοτελής ύπαρξις των εθνοτήτων με το
θρησκευτικόν, εκπαιδευτικόν και κοινοτικόν αυτών καθεστώς; Ή θα
επεχειρείτο η ουτοπιστική δημιουργία ενός νέου οθωμανικού έθνους
κατά τον τύπον και υπογραμμόν του τουρκικού στοιχείου; 264
Τα ερωτήματα του Μπούσιου υπήρξαν βεβαίως ρητορικά. Απηχούσαν τις
προσδοκίες των Ελλήνων της Μακεδονίας το 1908, εκπεφρασμένες διά
στόματος ενός πολιτικού, να δοθεί ένα τέλος στον ασύδοτο συγκεντρωτισμό
του Αβδούλ Χαμίτ και να ανοικοδομηθεί το επαναφερθέν σύνταγμα πάνω σε
στέρεη βάση.
- 133 -
ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ
- 134 -
ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ
- 135 -
ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ
- 136 -
ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ
- 137 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΗΓΩΝ
I.
[Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα, 13 Αυγούστου 1908.]
Το υπόμνημα των Ελλήνων της Θεσσαλονίκης προς το Νεοτουρκικόν
Κομιτάτον.
Χαιρετίζομεν οι Έλληνες μετά χαράς και πλήρεις ελπίδων το νέον
φιλελεύθερον καθεστώς.
Απευθύνομεν ευγνώμονα χαιρετισμόν και εκδηλούμεν υψίστην
εκτίμησιν προς τους άνδρας τους συλλαβόντας και πραγματοποιήσαντας την
συντελεσθείσαν και τυχούσαν της νομίμου κυρώσεως μεταβολήν.
Νέα εγκαινίζεται περίοδος εκπολιτιστικής και προοδευτικής
σταδιοδρομίας του Κράτους επαγγελομένη την εν ισότητι και δικαιοσύνη
ευδαιμονίαν των αποτελούντων το Κράτος Λαών.
Το Ελληνικόν στοιχείον νομιμόφρον και φιλοπρόοδον αποδέχεται
προθύμως το νέον καθεστώς και θέλει συνεισφέρει τας ηθικάς κοινωνικάς
και υλικάς αυτού δυνάμεις ίνα εν κανονική και βαθμιαία εξελίξει επιτευχθή
η επιδιωκομένη πρόοδος και η εν τω πολιτισμώ προαγωγή του Κράτους.
Βάσεις θεμελιώδεις των γενικών ελευθεριών ας καθιεροί το νέον
πολίτευμα είνε:
Η αναγνώρισις της ελευθερίας του ατόμου.
Η ελευθερία της συνειδήσεως.
Ο σεβασμός των κεκτημένων δικαιωμάτων εκάστου και η υπό την
σκέπην της πολιτείας ειρηνική άμιλλα προς την πρόοδον και την απόκτησιν
των αγαθών του πολιτισμού.
Ταύτα φρονούμεν ότι δέον να αποτελέσωσι θεμελιώδεις και
απαραβάτους κανόνας εν τη εφαρμογή του νέου πολιτεύματος, ίνα τούτο
επιτύχη του σκοπού αυτού.
- 139 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
- 140 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Χάριν του αυτού σκοπού της αναπτύξεως των πολιτών και της δι’
αυτής προόδου του Κράτους είνε αναγκαίον να παραχωρηθή πλήρης
ελευθερία του συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι προς επιδίωξιν παντός
κοινωνικού, επιστημονικού και φιλανθρωπικού σκοπού.
Εν τω αυτώ γενικώ συμφέροντι της μη παρεμβολής προσκομμάτων
εις την ελευθέραν ανάπτυξιν του ατόμου φρονούμεν ότι δέον να εφαρμοσθή
σύστημα στρατολογίας καθερούν τον σχηματισμόν των στρατιωτικών
μονάδων εξ ομοθρήσκων στοιχείων και κατά τρόπον εξασφαλίζονταν την
πειθαρχίαν αφ’ ενός, αφ’ ετέρου δε, την ανελλιπή εξάσκησιν των
θρησκευτικών καθηκόντων και την ελευθερίαν καθόλου της θρησκευτικής
συνειδήσεως, εφαρμοζομένης άμα της κατά περιφερείας στρατολογίας.
Προς τον αυτόν σκοπόν φρονούμεν ότι είνε αναγκαία η τροποποίησις
και η συμπλήρωσις σχετικών διατάξεων του Συντάγματος προς εξασφάλισιν
του απαραβιάστου του προσώπου από πάσης υπερβασίας των οργάνων της
εξουσίας συμφώνως προς τα θεσπισθέντα υπό άλλων ευρωπαϊκών
συνταγμάτων, απαραίτητος δε η κατάργησις της 4ης παραγράφου του
άρθρου 113 μη επιτρεπομένης της εκτός του Κράτους απελάσεως
Οθωμανών υπηκόων.
ΆΛΛΑΙ ΜΕΤΑΡΥΘΜΙΣΕΙΣ
Αναγκαίον επίσης θεωρούμεν την κατάργησιν των περί ερμηνείας των
νόμων διατάξεων του Συντάγματος (άρθρ. 117.)
Ίνα ενισχυθή επίσης το ενδιαφέρον του Λαού και ίνα υπάρξη
τελειοτέρα συμμετοχή αυτού εις την Κυβέρνησιν της χώρας θεωρούμεν
αναγκαίον να παραχωρηθή το δικαίωμα της προτάσεως των νόμων εις τους
Βουλευτάς άνευ περιορισμών.
Προς κανονικωτέραν λειτουργίαν της διοικήσεως της χώρας, του
συντάγματος καθιερούντος το σύστημα της διοικητικής αποκεντρώσεως,
φρονούμεν ότι δέον να καθορισθή η δικαιοδοσία των νομαρχιακών και
επαρχιακών συμβουλίων, συμφώνως προς την ανωτέρω αρχήν,
αναγνωριζομένης εις αυτά ανεξαρτησίας από της κεντρικής διοικήσεως επί
ζητημάτων τοπικού ενδιαφέροντος και να νομοθετηθή ο καταρτισμός αυτών
ούτως ώστε ο μεν αριθμός των μονίμων μελών αυτών να μη υπερβαίνη το
1/3 του όλου, τα δε αιρετά μέλη να εκλέγωνται απ’ ευθείας υπό του Λαού,
- 141 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
ΤΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ
Χάριν της εξασφαλίσεως πλήρους απονομής της δικαιοσύνης
θεωρούμεν απαραίτητον και επείγουσαν την συγκρότησιν δικαστηρίων
πανταχού του Κράτους συμφώνως ταις διατάξεσι του περί οργανισμού των
δικαστηρίων νόμου, χάριν δε της κανονικής λειτουργίας αυτών την
ισοβιότητα των δικαστών αφ’ ενός, και την σύστασιν ανωτάτου εποπτικού
Συμβουλίου προς αυστηρόν έλεγχον αυτών αφ’ ετέρου.
Χάριν της αναπτύξεως του υλικού πλούτου απαραίτητον είνε:
Να αναγνωρισθή η ύπαρξις νομικών προσώπων και να απονεμηθή το
δικαίωμα της ιδιοκτησίας εις αυτά.
Να διακανονισθή το ζήτημα των υποθηκών, να παραχωρηθή
συγχρόνως το δικαίωμα εκποιήσεως δημοσίων γαιών μετά θάνατον του
οφειλέτου προς πληρωμήν των χρεών αυτού, ίνα ούτω καταστή δυνατή η
σύστασις Τραπεζών κτηματικής πίστεως.
- 142 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
- 143 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
II.
[Γ.Ε.Σ./Δ.Ι.Σ., Αρχ. 92/φάκ. 27α (Διάφορα Προξενείου Θεσσαλονίκης εκ
του Αρχείου Οθωναίου), το Πρόγραμμα του Οθωμανικού Κομιτάτου
Ενώσεως και Προόδου]
Το Πολιτικό Πρόγραμμα του Νεοτουρκικού Κομιτάτου
Ένωση και Πρόοδος
1. Λαμβάνονται πάντα τα μέτρα προς δημιουργίαν συνταγματικού
πολιτεύματος έχοντος ως βάσιν την κυριαρχίαν του Έθνους.
2. Θα προταθή η κατάργησις της Γερουσίας.
3. Εν τω νέω τούτω πολιτεύματι τονίζεται όλως ιδιαιτέρως η ελευθερία των
πολιτικών συνεταιρισμών χωρίς όμως να θέτωνται ούτοι εις αντίθεσιν
προς τον περί του συνεταιρίζεσθαι νόμον του 1876.
4. Θα ζητηθή η ευρυτάτη εφαρμογή της αρχής της διαρρυθμίσεως της εν
τοις Βιλαετίοις εξουσίας συμφώνως προς το άρθρον 108 του
συντάγματος.
5. Πάντες οι Οθωμανοί υπήκοοι αρρένος γένους οι συμπληρώσαντες το 21ον
έτος έχουσι δικαίωμα ψήφου αδιακρίτως κοινωνικής θέσεως και κινητής
ή ακινήτου περιουσίας˙ εξαιρούνται μόνον οι στερούμενοι πολιτικών
δικαιωμάτων.
6. Η Τούρκικη γλώσσα είναι η επίσημος γλώσσα του Κράτους και ταύτης
θα γίνεται χρήσις εις τα έγγραφα και εις τας συζητήσεις.
7. Τα όρια των Βιλαετίων τυγχάνουσι διατηρητέα εφόσον δεν διατάξει την
μεταβολήν αυτών τω κοινοβουλίω.
8. Πάντες οι οθωμανοί αδιακρίτως φυλής και θρησκείας θα απολαύσωσι
ίσων δικαίων και ελευθεριών. Ενώπιον του νόμου έσονται πάντες ίσοι,
πάντες θα έχωσι ίσα δικαιώματα και ίσας υποχρεώσεις και πάντες
αναλόγως έκαστος της ικανότητός του έσονται δεκτοί εις πάντας τας
δημοσίας υπηρεσίας. Οι μη Μωαμεθανοί θα εκπληρώσουν την
στρατιωτικήν αυτών υπηρεσίαν κατά τους σχετικούς Νόμους.
9. Εν σχέσει προς την ελάττωσιν των στρατιωτικών δαπανών αι κατά ξηράν
και θάλασσαν πολεμικαί δυνάμεις της χώρας θα κανονίζωνται αναλόγως
των οικονομικών της εκάστοτε πολιτικής θέσεως των πραγμάτων, της
γεωγραφικής θέσεως της χώρας και της θέσεως αυτής εν τη ευρωπαϊκή
ομοφωνία. Ο χρόνος της στρατιωτικής υπηρεσίας θα περιοριστή μέχρι
- 144 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
- 145 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
III.
[H.C.P.P., Cd. 4529, Lamb προς Lowther, Θεσσαλονίκη, 30 Σεπτεμβρίου
1908, σ. 95-7, συνημμένο 4 στο Νο 117.]
Πολιτικόν Πρόγραμμα του Γεν.[ικού] Συνεδρίου των Βουλγάρων
Άρθ.[ρον] 1. Όλοι οι Βούλγαροι επί τη ευκαιρία της αναγεννήσεως της
Τουρκίας διαπνεόμενοι υπό του πόθου, όπως προσφέρουσι μίαν υπηρεσίαν
εκπολιτιστικήν εις τους συμπατριώτας αυτών πάντες ανεξαρτήτως φυλής και
θρησκεύματος εξεπόνησαν πρόγραμμα αποβλέπον εις την συμφώνως προς
τα ανάγκας του τόπου διοικητικήν μεταρρύθμισιν και διαίρεσιν ως
ακολούθως.
Άρθ.[ρον] 2. Το Σύνταγμα δέον να μεταβληθή επί τη βάσει της αρχής της
επικρατήσεως εθνικής βουλήσεως.
Άρθ.[ρον] 3. Οι εκλογές δέον να ώσιν γενικές και μυστικές και κάθε
Οθωμανός συμπληρώσας το 20 έτος της ηλικίας αυτού να έχει δικαίωμα
ψήφου.
Άρθ.[ρον] 4. Οι Υπουργοί ευθύνονται απέναντι της Βουλής.
Άρθ.[ρον] 5. Το τρίτον των μελών της Γερουσίας να διορίζεται υπό του
Σουλτάνου και τα 2/3 αυτών να εκλέγονται υπό του λαού.
Άρθ.[ρον] 6. Να αναγνωρισθή η ελευθερία των θρησκειών, της
εκπαιδεύσεως του τόπου, του εμπορίου και των συνεταιρισμών.
Άρθ.[ρον] 7. Να δοθή εις τους ναχιέδες μεγάλη δικαιοδοσία εν είδει
αυτονομίας. Η τήρησις της δημοσίας τάξεως του ναχιγέ, η δημοτική
διοίκησις και η εκπαίδευσις αποκλειστικώς να ώσιν ανατεθειμένα εις αυτόν.
Άρθ.[ρον] 8. Η επίσημος γλώσσα του ναχιγέ να είναι η εντός αυτού υπό της
πλειονοψηφίας ομιλουμένη.
Άρθ.[ρον] 9. Να συστηθώσι γενικά νομαρχιακά συμβούλια.
Άρθ.[ρον] 10. Η στρατιωτική υπηρεσία να είναι υποχρεωτική και εις τους μη
Μουσουλμάνους υπό τον όρον όπως ο χρόνος αυτής ελαττωθή κατά το
δυνατόν.
Άρθ.[ρον] 11. Η δημοτική εκπαίδευσις να είναι υποχρεωτική και δωρεάν και
επί τη βάσει της γλώσσας εκάστης εθνικότητος. Η δε διδασκαλία της
τουρκικής να είναι υποχρεωτική εις τα προκαταρτικά σχολεία.
Άρθ.[ρον] 12. Να διατηρηθώσι τα θρησκευτικά προνόμια και αι εις τα
χριστιανικά σχολεία παραχωρήσεις.
- 146 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
- 147 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α. Πηγές
Α.1. Ανέκδοτες
Αυστρία
XXXVIII/Konsulat Thessaloniki, τόμ. 415, μικροφωτογραφημένο στο
Κ.Ε.Μ.Ι.Τ. – Μ.Μ.Α.
Ελλάδα
Αρχείο Ι.Μ.Χ.Α.:
Αντίγραφα από το αρχείο Αλέξανδρου Οθωναίου (Παλμίδη)
1907-1909:
¾ ΙΜΧΑ/Ζ/Φ. 20/[Εκθέσεις].
¾ ΙΜΧΑ/Ζ/Φ. 21/[Εκθέσεις Προξενείου Θεσσαλονίκης
(1908-1909)-Παλμίδη].
Αντίγραφα από το αρχείο Παναγιώτη Δαγκλή 1908-1909:
¾ ΙΜΧΑ/Ζ/Φ. 16 [Εκθέσεις (1908-1909)].
¾ ΙΜΧΑ/Ζ/Φ. 17 [Εκθέσεις Προξενείου Θεσσαλονίκης
(1908)].
Γ.Ε.Σ./Δ.Ι.Σ., μικροφωτογραφημένο στο Αρχείο του Κ.Ε.Μ.Ι.Τ. – Μ.Μ.Α.:
Αρχ. 92/φάκ. 27α (Διάφορα Προξενείου Θεσσαλονίκης εκ του
Αρχείου Οθωναίου).
Αρχ. 92/φάκ. 36 (Διάφορα Προξενείου Θεσσαλονίκης εκ του
Αρχείου Οθωναίου).
Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Αθανασίου Σουλιώτη-Νικολαΐδη:
Φάκ. 8 "Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως" ("Παραλειπόμενα
Α’"), υποφάκ. 8/Ι, 2 (Άλλα κείμενα σχετικά με την Οργάνωση
Κωνσταντινουπόλεως).
Φάκ. 9 "Οργάνωσις Κωνσταντινουπόλεως" ("Παραλειπόμενα
Β’"), υποφάκ. 9/Ι επιστολές-σημειώσεις (1908-1909).
Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, μικροφωτογραφημένο/
φωτοτυπημένο στο Αρχείο του Κ.Ε.Μ.Ι.Τ. – Μ.Μ.Α. ∗:
Α.Υ.Ε. 1908, Α.Α.Κ./Α, Μακεδονικό Ζήτημα.
∗
Η αρίθμηση των φακέλων αναφέρεται στη μορφή ταξινόμησης που είχε το αρχείο
τουλάχιστο μέχρι το 1990.
- 149 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α.2. Εκδεδομένες
Abbott, G. F., Turkey in Transition, London: Edward Arnold, 1909.
Αccounts and Papers: H.C.P.P.:
Cd. 3958, Turkey No. 1 (1908):
Further Correspondence Respecting Proposals by his Majesty’ s
Government for Reforms in Macedonia.
Cd. 4529, Turkey No 1 (1909):
Correspondence Respecting the Constitutional Movement in Turkey
1908.
Amadori-Virgilj, Giovanni, La Questione Rumeliota (Macedonia-Vecchia
Serbia-Albania-Epiro); e la Politica Italiana, Bitonto: N. Garofalo,
1908.
Ανώνυμος, «Δελτίον πολιτικών εγκλημάτων υπό των Βουλγάρων ως επί το
πλείστον διαπραχθέντων εν τω Σαντζακίω Θεσσαλονίκης από της
ανακηρύξεως του Συντάγματος μέχρι σήμερον», Μ.Η.Π.Σ., 3 (1910),
205-12.
- 150 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- 151 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- 152 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Β. Βοηθήματα
Aarbakke, Vemund, «Εσωτερικές συγκρούσεις και εμφύλιοι πόλεμοι: Το
βουλγαρικό κίνημα στη Μακεδονία κατά την ύστερη οθωμανική
περίοδο», (μτφρ.) Σπύρος Κακουριώτης, στο Βασίλης Κ. Γούναρης,
Στάθης Καλύβας και Γιάννης Στεφανίδης (επιμ.), Πόλεμος και
ταυτότητες, Αθήνα: Πατάκης, 2008, υπό έκδοση.
Aarbakke, Vemund, Ethnic Rivalry and the Quest for Macedonia, 1870-
1913, Boulder & New York: East European Monographs, 2003.
Αλεξανδρής, Τ., «Οι Έλληνες στην υπηρεσία της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας, 1850-1922», Δ.Ι.Ε.Ε.Ε., 23 (1980), 365-404.
Ανδρεάδης, Χρήστος Γ., «Οι βουλευτικές εκλογές του 1908 στην Τουρκία
και ο Πόντος», Αρχείον Πόντου, 43 (1990-1991), 8-26, (ανάτυπο).
Αποστολίδης Άκης, Δάγκας Αλέκος, Παπαδόπουλος Κώστας,
Παπαθανασίου Κώστας, Χαραλαμπίδης Ντίνος, Χορταρέας Γιώργος,
Η Σοσιαλιστική οργάνωση «Φεντερασιόν» Θεσσαλονίκης 1909-1918.
Ζητήματα γύρω από τη δράση της, Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών,
Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, 1989.
Arnakis, G., “Turanism: an Aspect of Turkish Nationalism”, Balkan
Studies, 1 (1960), 19-32.
Ασπρέας, Γεωργίος Κ., Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, 1821-
1928, τόμ. Γ´, Αθήνα: Τυπογραφική Εταιρεία Στ. Χρήστου, 1930.
Βακαλόπουλος, Κωνσταντίνος Α., Νεότουρκοι και Μακεδονία (1908-
1912), Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη, 1988.
Βακαλόπουλος, Κωνσταντίνος Α., Ο ένοπλος αγώνας στη Μακεδονία
1904-1908, Θεσσαλονίκη: Ηρόδοτος, 1999.
Βακαλόπουλος, Κωνσταντίνος Α., Το Νεοτουρκικό Κίνημα και ο
Ελληνισμός (1908-1912). Οι ιστορικές καταβολές στη Μακεδονία,
Θεσσαλονίκη: Ηρόδοτος, 2002.
Βερέμης, Θάνος, Ιστορία των Ελληνοτουρκικών Σχέσεων 1453-1998,
Αθήνα: ΕΛΙΑΜΕΠ, 1998.
Βερέμης, Θάνος, «Από το εθνικό κράτος στο έθνος δίχως κράτος. Το
πείραμα της Οργάνωσης Κωνσταντινουπόλεως», στο Θάνος Βερέμης
- 153 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- 154 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- 155 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- 156 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- 157 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- 158 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- 159 -
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γ. Εφημερίδες ∗∗
Αλήθεια, 1908.
Εμπρός, 1908, 1912.
Ισοπολιτεία, 1911.
Νέα Αλήθεια, 1911.
Πολιτική Επιθεώρησις, 1910.
Πρόοδος, 1912.
Σκριπ, 1908.
Το Φως, 1912.
Φάρος της Θεσσαλονίκης, 1908.
∗∗
Καταγράφονται μόνον τα έτη στα οποία εντοπίστηκαν αναφορές που έχουν
χρησιμοποιηθεί.
- 160 -
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ
Πίνακες
Πίνακας 1. Στατιστική των πληθυσμών του βιλαετίου Θεσσαλονίκης με
βάση στοιχεία της εφημερίδας Νέα Αλήθεια της 5ης Ιουλίου 1909 (σ.
66).
Πίνακας 2. Κατανομή των τριών κυρίαρχων εθνοτήτων των βιλαετίων
Θεσσαλονίκης, Μοναστηρίου και Σκοπίων, με βάση την επίσημη
τουρκική απογραφή του Χιλμή πασά (σ. 67).
- 162 -
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΩΝ
- 163 -
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
- 165 -
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
- 166 -
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
- 167 -
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
Σεμσί, πασάς, 24 Φ
Σερβία, 52 Φάρος της Θεσσαλονίκης,
Σέρρες, 15, 25, 30-31, 35-36, 59, εφημερίδα, 37-38, 83, 99
66, 72-73, 80-81, 89-90, 103, "Φεντερασιόν", 100, 105, 114, 125,
128-130 υποσημ. σ. 128
Σημανίκας, 36 Φερίτ, 31
Σκαλιέρης, Γεώργιος, 71-72 Φετχή, μπέης, 121, 123
Σοπώφ, 116 Φλωριάς, Δημοσθένης, 57
Σουκρού, Μιντάτ, 21 Φλώρινα, 70
Σουλιώτης-Νικολαΐδης, Αθανάσιος, Χ
22, 28, 39, 60, 62, 75, 85, 93, Χακκή, πασάς, 104
112, υποσημ. σ. 80, 103 Χαλίλ, μπέης, 114, 127-128
Σπανούδης, Κ. Π., 119 Χαλκιόπουλος, Αθανάσιος, 68-71,
Σκόπια, 25, 67, 128 81, 88
Στρέϊτ, 72 Χαμίτ Β´, Αβδούλ, 13-14, 18, 20-
Στρώμνιτσα, 72, 82, 83 21, 30, 37, 52, 96-97, 115, 133
Τ Χαντζίεφ, Στόιο, 128-129
Ταλαάτ, μπέης, 22, 114 Χαρλακώφ, Νικόλα, 72, υποσημ. σ.
Τανίν, εφημερίδα, 54, υποσημ. σ. 100
88 Χατζηλαζάρου, Περικλής, 41, 49
Τέντσεφ, Χρίστο, 99 Χατζηντίμωφ, Ντίμο, 72
Τζαβίτ, μπέης, 22, 87, 89, 114, Χαφίζ Σουλεϊμάν, 127
127-128 Χιλμή, Χουσεΐν, πασάς, 24, 49, 65
Τζεμάλ, μπέης, 49 Χονδροδήμος, Κ., 122
Τζουμαγιά, 36 Χουλούσση, μπέης, 120, 128, 130
Τίκφες, 86, 124, υποσημ. σ. 125, Χουσνή, Χουσεΐν, 84
127 Χρίστωφ Αναστάσιος, 123
Τίλκωφ, Στόγιαν, 73, 89 Χωναίος, Γεώργιος, 45, 75, 87, 89,
Τόμωφ, Άγγελ, 72, υποσημ. σ. 100 103, 105, 125, 127, υποσημ. σ.
Τουρπάλης, Γεώργιος, 99 83, 114
Το Φως, εφημερίδα, 121, υποσημ.
σ. 123
Τσιγαρίδας, 36
Τσιγκαράς, Νικόλαος, 81
Τσολάκης, 36
- 168 -
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΚΥΡΙΩΝ ΟΡΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
169