You are on page 1of 83

ВАГИФ ПИРИЙЕВ

АЗЯРБАЙЪАНЫН
ТАРИХИ-СИЙАСИ
ЪОЬРАФИЙАСЫ

«Мцяллим» няшриййаты
Бакы – 2006
Елми редактор: Н.М.ВЯЛИХАНЛЫ, Азярбайъан Милли Елмляр
Академийасынын мцхбир цзвц, тарих елмляри
доктору

Ряйчиляр: Н.М.ВЯЛИХАНЛЫ, Азярбайъан Милли Елмляр


Академийасынын мцхбир цзвц, тарих елмляри
доктору;
С.Ш.АЛЛАЩВЕРДИЙЕВ, тарих елмляри
намизяди, досент

Пирийев Вагиф Зийяддин оьлу


«Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасы». – Бакы, «Мцяллим» няшриййаты, 2006. - 148 сящ. (рянэли
хяритялярля)

Дярс вясаитиндя Азярбайъан тарихшцнаслыьында сон вахтлара кими унудулмуш бир сащянин –
Азярбайъанын ян гядим дюврлярдян зяманямизя гядярки тарихи-сийаси ъоьрафийасы вя онун тядриси
мясяляляриндян бящс олунур. Зянэин тарихи дялилляр ясасында йазылмыш вясаитдя Азярбайъанын мцхтялиф
дюврлярдяки яразиляри, сярщядляри, щцдудлары, инзибати бюлэцсц шярщ олунур, торпагларымызын итирилмя
динамикасы излянилир, торпагларымыза гаршы йад иддиалара мцнасибят бяслянилир. Дярс вясаити тарихчиляр – али
мяктяб мцяллимляри, тялябяляри, еляъя дя Азярбайъанын тарихи яразиляри иля марагланан охуъулар цчцн нязярдя
тутулур.

4910042562
V Грифли няшр
050 − 2002

© «Мцяллим» няшриййаты, 2006


Тякмилляшдирилмиш икинъи няшр

2
МЦНДЯРИЪАТ
ЭИРИШ 4
I мювзу: Тарихи ъоьрафийа фянни: вязифяляри, ялагяляри, елми
истигамятляри, тядгигат цсуллары вя методлары 5
II мювзу: Азярбайъанын гядим дювр тарихи-сийаси ъоьрафийасынын
мянбяляри вя тарихшцнаслыьы 8
III мювзу: Азярбайъанын гядим дювр тарихи-сийаси ъоьрафийасы 14
IV мювзу: Гафгаз Албанийасынын тарихи-сийаси ъоьрафийасы 16
V мювзу: Азярбайъанын яряб дюврц тарихи-сийаси ъоьрафийасы 21
VI мювзу: IX-XII ясрляр Азярбайъанынын тарихи-сийаси ъоьрафийасы 25
VII мювзу: XIII-XV ясрляр Азярбайъанынын тарихи-сийаси ъоьрафийасы 28
VIII мювзу: Сяфявиляр дюврц Азярбайъанынын тарихи-сийаси ъоьрафийасы 34
IX мювзу: Азярбайъан XVIII ясрдя. Азярбайъан ханлыглары:
яразиляри, щцдудлары 39
X мювзу: Гарабаь вя Нахчыван орта ясрлярдя (яразиляри, щцдудлары
вя инзибати бюлэцляри) 44
XI мювзу: Орта ясрляр Азярбайъанынын яразиси вя инзибати бюлэцсц
барядя бязи гейдляр 49
XII мювзу: Азярбайъанын XIX-XX ясрин яввялляриндяки тарихи-сийаси
ъоьрафийасы 52
XIII мювзу: Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти: яразиси, сярщядляри,
инзибати-ярази бюлэцсц 56
XIV мювзу: Азярбайъан яразиси XX ясрин 20-90-ъы илляриндя 61
Ясас нятиъяляр 66
Истифадя олунмуш мянбя вя ядябиййат 68
Xəritələr 71

3
ЭИРИШ
Мцстягил Азярбайъан Республикасынын тясиси юлкямизин иътимаи-сийаси, елми-мядяни щяйатында бир сыра
йениликлярин баш вермясиня сябяб олду. Тарихи кюкляря малик Азярбайъан халгы юз мянявиййатыны бярпа
етмяйя, кечмишини дяриндян арашдырмаьа башлады. Совет режими дюврцндя унудулмуш, мящял гойулмамыш вя
йа билярякдян тохунулмамыш сащяляр, мясяляляр, проблемляр цзря кюклц арашдырмалар апарылды, онларын
тядгигиня сяй эюстярилди. Беля мцщцм проблемлярдян бири тарихшцнаслыьымызын ясас сащяляриндян олан
Азярбайъанын тарихи ъоьрафийасынын, хцсусиля дя, тарихи-сийаси ъоьрафийасынын унудулмасы иди. Бунун ясас ся-
бябляри дюврцн сийаси вязиййяти, идеолоэийасы, йухарыдан олан тязйигляр, щямчинин, йерли мянбялярин вя
цмумиййятля, мянбяшцнаслыг базамызын нисбятян касадлыьы вя мювъуд мянбялярин фактларынын тарихи-сийаси
ъоьрафийа бахымындан ъидди арашдырылмамасы олса да, зийалыларымызын щямин сащяйя биэаня мцнасибяти дя
онун унудулмасында аз рол ойнамамышдыр. XX ясрин 80-ъи илляриня кими бу сащядя, демяк олар ки, ясаслы бир
иш эюрцлмямишди. Мящз щямин дюврдя баш вермиш щадисяляр, ъямиййятдя эедян дяйишикликляр Азярбайъанда
елмин бу сащясинин дя инкишафына тякан верди. Гыса мцддят ярзиндя мцяййян ишляр эюрцлдц, тядгигатлар
апарылды вя Азярбайъанын тарихи ъоьрафийасына щяср олунмуш топлу мейдана эялди.
Проблемин щялли сащясиндя эюрцлян тядбирлярдян бири бу фяннин али мяктяблярдя тядрисинин щяйата кечи-
рилмяси олду. Республиканын али мяктябляринин тарих факцлтяляриндя, тарих ихтисасы цзря йенидянщазырлама
курсларында «Азярбайъанын тарихи ъоьрафийасы» фяннинин тядриси она гаршы олан мараьы артырды. Али вя щям-
чинин, орта мяктябляр цчцн «Азярбайъан тарихи» дярсликляриня тарихи ъоьр- [3-4] афийайа аид материаллар, мцх-
тялиф дюврляр цзря Азярбайъан яразисини якс етдирян хяритяляр дахил олунду.
Бунунла йанашы «Азярбайъанын тарихи ъоьрафийасы» фяннинин али тящсил оъагларында тядрисиндя бир сыра
чятинликляр мювъуддур: фяннин ясас мяьзинин там шякилдя мцяййянляшдирилмямяси, дярслийин вя дярс вя-
саитинин олмамасы, ядябиййат гытлыьы, мцтяхяссис кадрларын азлыьы онларын ян ясаслыларындандыр. Мцяллим вя
тялябялярин истифадясиня верилян бу дярс вясаитиндя мящз щямин чятинликлярин гисмян арадан галдырылмасы,
мювъуд бошлуьун аз-чох долдурулмасы мягсяди эцдцлцр. Дярс вясаити 2002-ъи илдя няшр олунмуш «Азяр-
байъанын тарихи ъоьрафийасы» Програмы ясасында йазылмыш вя бурадакы мятнляр Програмдакы мювзулара
уйьун верилмишдир. Програмда щямчинин фяннин нцмуняви тядрис-тематик планы тяклиф олунур. Дярс вясаити
щямин плана уйьун йазылдыьындан онун бурада да чапы мягсядяуйьун сайылмышдыр. 60 саатлыг щямин
пландан тядрис мцяссисясинин хцсусиййятиндян асылы олараг йарадыъы истифадя етмяк ишин хейриня оларды.
Дярс вясаитинин бязи мювзуларында бу вя йа диэяр мясяляйя, сащяйя хцсуси диггят йетирилир;
Азярбайъанын инзибати-ярази бюлэцсцнц якс етдирян щисся вя схематик ъядвял, юлкядяки тиъарят йоллары вя с.
мясяляляр барядяки мялумат бу бахымдан диггяти ъялб едир. Щямин сяпэидян олан материаллар айры-айры
мювзуларын даща эениш шярщиня имкан йаратмагла йанашы, орта ясрляр Азярбайъанында эюстярилян мясялянин,
проблемин цмуми мянзярясини тясяввцр етмяйя кюмяк едир. Бунунла йанашы, мювзуларын шярщиндя
конкретлийя, йыьъамлыьа фикир верилмиш, бир сыра мясялялярин эениш юйрянилмяси цчцн мцвафиг мянбя вя
ядябиййат тювсиййя едилмишдир. Дярс вясаитиндя яксяр мювзулара даир хяритяляр верилмишдир. Бу мягсядля
тарихи ядябиййатда, хцсусиля дя чохъилдлик «Азярбайъан тарихи»ндя мювъуд олан хяритялярдян эениш истифадя
олунмушдур. Бунунла йанашы, тядрис просесиндя «Азярбайъанын тарихи хяритяляри» (бах:15) вя
«Азярбайъанын тарихи ъоьрафийасы» (72) топлусундакы хяритялярдян файдаланмаг мягсядяуйьундур.
Дярс вясаитиндя щяр бир мювзуйа даир ялавя мянбя вя ядябий [4-5] йат код системиндя эюстярилмишдир.
Беля ки, мянбя вя ядябиййатын там сийащысы дярслийин сонунда сыра нюмряси иля верилмиш, щяр бир мювзуйа аид
олан мянбя вя ядябиййат ися щямин мювзуйа даир мятнин ахырында юз код нюмряси иля нязяря чатдырылмышдыр.
Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасы вя онун тядриси сащясиндя илк тяшяббцс олан бу дярс вясаити
ялбяття мцяййян гцсурлардан, нюгсанлардан хали дейилдир. Мцяллиф онлары нязяря чатдыраъаг мцтяхяссисляря,
зийалылара вя еляъя дя, вясаитин няшриндя ямяйи олан бцтцн шяхсляря, хцсусиля дя, дяйярли мяслящятляри иля
вясаитин тякмилляшмясиня йахындан кюмяк етмиш Азярб. МЕА мцхбир цзвц, тарих елмляри доктору Наиля
Вялиханлыйа юз дярин миннятдарлыьыны билдирир. [5]

4
I м ю в з у : Тарихи ъоьрафийа фянни: вязифяляри,
ялагяляри, елми истигамятляри,
тядгигат методлары вя цсуллары

Тарихи ъоьрафийа елми мцяййян тарихи дюврдя бу вя йа диэяр яразинин, юлкянин тарихи вя
ъоьрафи вязиййятини юйрянир. Тарихи ъоьрафийа бизим тарихи анлайышларымызы хроноложи бахымдан
конкретляшдирир вя онлары мцяййян яразилярля ялагяляндирир. Буна эюря дя, тарихи ъоьрафийа бу вя йа
башга юлкянин тарихинин мцхтялиф инкишаф дюврляриндяки физики, игтисади, сийаси ъоьрафийасынын
характеристикасыны ачыглайыр. Тарихи ъоьрафийа ясасян юзцндя ашаьыдакы ъящятляри бирляшдирир:
1) Физики-ъоьрафи шярщляр – релйеф, иглим, су ещтийатлары, торпаг юртцйц, битки алями, щейванлар
алями, файдалы газынтылар вя с. барядя шярщляр;
2) Ящалинин ъоьрафийасы – ящалинин тяшяккцлц, формалашмасы, етник тяркиби,
мяскунлашдырылмасы вя йер дяйишмяси мясяляляри;
3) Игтисади ъоьрафийа – сянайенин вя тясяррцфат ялагяляринин, сащяляр вя районлар цзря
характеристикасы иля бирэя, ъоьрафийасы;
4) Сийаси ъоьрафийа – сийаси сярщядлярин тяйини, тарихи бахымдан сечилян яразилярин вя
районларын мцяййянляшдирилмяси, тарихи щадисялярля баьлы мяскянлярин хяритядя эюстярилмяси,
шящярлярин, йашайыш мяскянляринин, галаларын, мцдафия истещкамларынын вя с. локализасийасы
(йерляшдирилмяси), халг щярякатынын ъоьрафийасы вя с. мясялялярин шярщи.
Тарихи ъоьрафийа эениш диапозона малик елм сащясидир. Йаранмасы Ренессанс вя Бюйцк
ъоьрафи кяшфляр дюврц иля (XV-XVI ясрлярля) ялагяляндирилян тарихи ъоьрафийа елми ейни заманда тя-
биятля ъямиййятин гаршылыглы ялагясини, мцхтялиф тарихи мярщялялярдя тясяррцфат фяалиййятинин ъоьрафи
мцщитя, ъоьрафи мцщитин истещсалата вя етноэенезя тясирини юйрянир. Тарихи ъоьрафийа фяннинин вязи-
фяляриня, щямчинин, етник групларын мцяййянляшдирилмяси, етник бирликлярин локализасийасы, гябилялярин
бирляшмяси вя дювлят гурумларынын тяшяккцлц, дювлятлярин сийаси щцдудларынын, сярщядляринин,
яразисинин арашдырылмасы вя с. дахилдир. [7-8]
Беляликля, тарихи ъоьрафийа тарихи-физики ъоьрафийа, ящалинин тарихи ъоьрафийасы, тарихи-игтисади
ъоьрафийа, тарихи-сийаси ъоьрафийа, тябиятля инсанын гаршылыглы ялагяляри, ъоьрафи мцщитин инсан
ъямиййятиня тясири, инсанын юз фяалиййятиндя тябиятдян истифадяси вя она тясири вя с. мясяляляри
арашдырыр.
Ъоьрафи мцщит (ъоьрафи юртцк) дедикдя ъямиййяти ящатя едян вя инсан щяйаты цчцн даим зярури
олан тябият анлашылыр. Йерин релйефи, торпаг юртцйц, иглим, су ещтийатлары, битки вя щейванлар алями,
йералты сярвятляр вя с. ъоьрафи мцщитин ясас компонентляриндяндир. Ъямиййятин тарихи тябият
тарихиндян айрылмаздыр вя онлар даима гаршылыглы тясир эцъцня маликдирляр. Ъоьрафи мцщитин
ъямиййятя тясири мадди истещсалын сявиййясиндян вя иътимаи гурулушун характериндян даща чох асы-
лыдыр.
Тарихи ъоьрафийанын эениш ящатя даирясиня малик олмасы, тябият вя ъямиййят (иътимаи)
елмляринин говшаьында формалашмасы бу елм сащясинин мащиййятинин, мяьзинин вя аидиййятинин
мцяййянляшдирилмясиндя бязи чятинликлярин, фикир айрылыьынын мейдана чыхмасына сябяб олмушдур вя
бунунла ялагядар чохлу ясярляр мейдана эялмишдир. Беля ки, тарихчи алимляр тарихи ъоьрафийанын
билаваситя тарих елминя аид олдуьуну иддиа едирляр, бу елмин тарих иля йахын олдуьуну сцбут етмяйя
чалышырлар вя даща чох щуманитар мясялялярин тядгигиня диггят йетирирляр. Ъоьрафийашцнас алимляр
ися яксиня, тарихи ъоьрафийанын ъоьрафийа елминя аид олдуьуну исрар едирляр. Мясялян, физики
ъоьрафийа мцтяхяссисляринин нязяриндя тарихи ъоьрафийа тябиятин инкишафынын сон мярщялясинин, ин-
санын йаранмасындан сонракы мярщялянин юйрянилмяси иля мяшьул олан елм сащясидир. Бязиляри тарихи
ъоьрафийаны халгларын тарихини тябиятин тарихи иля ялагядар юйрянян елм сащяси щесаб едирляр. Яслиндя
ися тарихи ъоьрафийа щямин 2 елм сащясинин – тарих вя ъоьрафийанын говушмасындан тяшяккцл
тапмышдыр. Бу елм сащяси щяр щансы юлкянин, бюлэянин, яразинин конкрет тарихи дюврдяки вязиййятини
– тарихи, ъоьрафи, игтисади, мядяни, мяняви вя с. вязиййятини арашдырыр вя щямин дийар барядя дольун
вя щяртяряфли мялумат ялдя едир. Тарихи ъоьрафийа иля ъоьрафийа тарихи гарышдырылмамалыдыр. Бунлар
айры-айры елм сащяляридир.
Тарихи-ъоьрафийаны бязян мцасир дюврцн ъоьрафийасы иля ейниляшдирирляр. Мялумдур ки, тарихчи-
5
ъоьрафийашцнас цчцн мцасир [8-9] дюврдян кечмишя нязяр салмаг ваъиб ъящятдир. Буна эюря дя о,
мцасир ъоьрафи обйекти йахшы мянимсямялидир ки, онун кечмишини юйряня билсин. Бурада тядгигатын
тарихчи вя йа ъоьрафийашцнас тяряфиндян апарылмасы ясас шярт щесаб олунмур. Лакин ъоьрафийачылар
иля тарихчиляр гаршысында дуран вязифяляр бир-бириндян фярглянирляр; онларын щяр бири мясяляйя юз
сащяси бахымындан йанашыр. Нятиъя олараг гейд етмяк лазымдыр ки, тарихи ъоьрафийа, еляъя дя
мцасир дювр ъоьрафийасы тарих иля ъоьрафийа арасында ортаг елм сащясидир. Бу елм сащяси тябиятин
инсан ъямиййятинин инкишафына тясирини, щямчинин, инсанын тябиятя тясирини мцяййянляшдирир.
Тарихи ъоьрафийа фянни диэяр елм сащяляри иля эениш ялагяляря маликдир. Тарих вя ъоьрафийа
фянляри иля йанашы бу елм сащяси юз фяалиййятиндя етнографийа, археолоэийа, топонимика,
игтисадиййат, ядябиййат, дилчилик, дягиг елм сащяляри вя б. к. елмлярля сых ялагядя олур. Тарихи
ъоьрафийанын ящатя даирясинин эенишлийи онун бцтцн башга елм сащяляриндян бящрялянмясиня сябяб
олмушдур. Бюлэянин мцяййян тарихи дюврдяки вязиййятини там шякилдя арашдырмаг цчцн тарихи вя
ъоьрафи шяраитля йанашы щямин дюврцн ядяби мцщити, мядяниййяти, мяняви щяйаты, елми вя диэяр
сащяляринин арашдырылмасы вя шярщи ваъибдир. Бу вязифяляри ющдясиня эютцрян тарихи ъоьрафийа онлара
аид мювъуд материаллардан, фактлардан файдаланыр. Одур ки, тарихи ъоьрафийа фянни бцтцн елм
сащяляри иля марагланыр. Мясялян, щяр щансы бюлэянин мцяййян дюврдяки, конкрет тарихи андакы
щяйат тярзини вя йа халгын дилини арашдырмаг лазым эялярся, тарихи ъоьрафийа щямин дювря даир
етнографик материаллардан вя йа дилчилик материалларындан бящрялянир; яразинин йашайыш йерляринин
мцяййянляшдирилмясиндя топонимикадан, пул тядавцлцнцн тядгигиндя сиккя материалларындан вя с.
истифадя олунур.
Эениш ящатя даирясиня малик тарихи ъоьрафийа фяннинин ашаьыдакы 6 мцщцм елми истигамяти,
сащяси вардыр:
1. Тарихи ъоьрафийа кюмякчи тарих фянни кими – бу елми истигамят йашайыш мяскянляринин
йеринин мцяййянляшдирилмяси, шящярлярин топографийасы (сятщинин, айры-айры нюгтяляринин гаршылыглы
вязиййяти) иля, мцхтялиф тарихи щадисяляря даир абидялярля, рабитя васитяляриля вя с. мясялялярля мяшьул
олур. Эюстярилянляр тарих елми цчцн аз ящямиййят кясб етмяся дя, мащиййят етибариля тарихя кю- [9-
10] мякчи сащяляр щесаб олунурлар;
2. Тарихи ъоьрафийа кечмиш тарихи дюврлярин игтисади ъоьрафийасыны юйрянян елми истигамят кими
– бу елми истигамят тарихчилярин вя ъоьрафийашцнасларын бирэя ъящдляри иля тядгиг олунур. Щямин
елми истигамят ящалинин тарихи-ъоьрафи проблемляриня вя тарихи демографийайа (ящалинин тяркиби,
сайы, баш верян дяйишикликляр) аид мясяляляри дя ящатя едир;
3. Тарихи-сийаси ъоьрафийа елми истигамяти – дювлятлярин, юлкялярин сярщядлярини, щцдудларыны,
инзибати ярази бюлэцсц мясялялярини, халг щярякатынын ъоьрафийасыны вя с. юйрянир;
4. Тарихи-етник ъоьрафийа елми истигамяти – халгларын ъоьрафи мцщитля ялагядар тарихини
юйрянир. Бу елми истигамятин ющдясиня халгларын тясяррцфат-мядяни нювляринин (типляринин)
юйрянилмяси, тарихи-етнографик районлашдырманын, ящалинин тяркибинин, сайынын, баш вермиш етник
дяйишикликлярин арашдырылмасы вя с. кими мясяляляр дя дахилдир;
5. Тарихи ъоьрафийа ъоьрафи мцщитин вя ландшафтларын (Йер сятщинин формасынын) инкишафы,
мянимсянилмяси вя дяйишикликляри тарихини юйрянян елм сащяси кими – бу сащя илк нювбядя цмуми
тарихи-физики ъоьрафийа шяклиндя тямсил олунур вя ъоьрафи мцщитин мцяййян тарихи дюврдяки
инкишафынын вя дяйишикликляринин цмуми мясялялярини арашдырыр (башга сюзля, «Йершцнаслыг» адланыр).
Бурада йерин мянимсянилмяси вя тябиятин дяйишилмяси проблемляри эениш масштабда тядгиг олунур.
Бу истигамят диэяр тяряфдян реэионал-тарихи-физики ъоьрафийа (ландшафтларын тарихи ъоьрафийасы)
шяклиндя тямсил олунур вя йер ландшафтларынын инкишафы, дяйишикликляри вя мянимсянилмяси тарихини
юйрянир.
6. Тарихи ъоьрафийа кечмиш дюврлярин тябиятинин, ящалисинин, тясяррцфатынын хцсусиййятлярини
юйрянян бирляшмиш елм сащяси кими - бу елм сащясини ъоьрафийа иля мцгайисядя тарихи-ъоьрафи юлкя-
шцнаслыг вя йа тарихи-ъоьрафи дийаршцнаслыг адландырмаг олар. Бу сащя диэяр тарихи-ъоьрафи
истигамятлярин, сащялярин мялуматына ясасланыр вя ясасян тядриси мягсядляря, комплекс шярщлярин
тяртибиня хидмят едир. Хроноложи бахымдан ону гядим, орта ясрляр, йени вя ян йени дюврлярин тарихи
ъоьрафийаларына бюлцрляр. Щямин сяпкили шярщляр тарихи кясикляр методундан истифадя едяряк ясас
диггятлярини иътимаи-игтисади мясяляляря йюнялдян тарихчиляр тяря- [10-11] финдян щазырланыр.
Тарихи ъоьрафийанын шярщ олунан елми истигамятляри, сащяляри бир даща эюстярир ки, бу елм
сащяси тарих вя ъоьрафийанын говшаьында ортаг мювге тутан елм сащясидир. Бунунла йанашы, гейд
етмяк лазымдыр ки, тарихи ъоьрафийанын садаланан 6 елми истигамятиндян (сащясиндян) «Тарихи-сийаси

6
ъоьрафийа» елми истигамяти даща мцщцм ящямиййят кясб едир. Щямин елми истигамятин ясас вя-
зифяляриндян бири дювлятлярин, юлкялярин, вилайятлярин тарихи яразилярини, щцдудларыны, сярщядлярини,
инзибати-ярази бюлэцсцнц мцяййянляшдирмякдян ибарятдир. Гейд олундуьу кими, Азярбайъан тарих-
шцнаслыьында мящз бу мясялялярин тядгиги сащясиндя XX ясрин 80-ъи илляринядяк, демяк олар ки, щеч
бир иш эюрцлмямишди. Бунун эюстярилян фяннин сон вахтларадяк вя щал-щазырдакы тядрисиня дя мянфи
тясири олмушдур: «Тарихи ъоьрафийа» фянни ады иля Азярбайъанын сийаси тарихи вя йа ъоьрафийасынын
тядриси ади щала чеврилмишди. Яслиндя ися тарихи ъоьрафийанын чох эениш сащяляри ящатя етдийини,
бюлэянин цмуми вязиййятини там шякилдя, ятрафлы арашдырдыьыны нязяря алмалы вя бунунла йанашы,
ясас диггят мящз «Тарихи-сийаси ъоьрафийа» елми истигамятинин юйрядилмясиня вя тядрисиня
верилмялидир. Чцнки, тарихи ъоьрафийайа дахил олан диэяр елми мясяляляр, проблемляр елмин мцхтялиф
сащяляри, фянляри тяряфиндян арашдырылыр вя мцхтялиф адларла тядрис олунур. Одур ки, «Тарихи ъоь-
рафийа» фянни иля ясасян «Тарихи-сийаси ъоьрафийа» елми истигамятинин тядриси щяйата кечирилмялидир.
Тарихи ъоьрафийанын юзцня мяхсус тядгигат методлары вя цсуллары вардыр. Бурада да, диэяр
елм сащяляриндя олдуьу кими, метод иля конкрет материалын тядгиги цсулларыны (йолларыны, тярзини)
бир-бириндян фяргляндирмяк лазымдыр. М е т о д елми щягигятин дярк олунмасынын цмуми
истигамятлярини мцяййянляшдирир. Елми щягигятин идракы цчцн тарихи, мянтиги, мцгайисяли, марксист-
диалектик вя с. методлардан истифадя олунмушдур. Ц с у л (тярз, йол, васитя вя с.) ися елми щягигятин
анлашылмасы цчцн апарылан арашдырмаларын, тядгигатларын формасыны, йолуну, тярзини якс етдирир.
Гейд етмяк лазымдыр ки, тарихи ъоьрафийа сащясиндя истифадя олунан бцтцн метод вя цсуллар бир
мягсядя – ятраф мцщитин инкишафынын вя дяйишикликлярин тарихи просесини дярк етмяйя хидмят едир.
Тарихи ъоьрафийа фянниндя чох мцхтялиф тядгигат цсулларын- [11-12] дан истифадя олунур. Бу щямин
фяннин тарих иля ъоьрафийа арасында ортаг вязиййятдя олмасындан, тябии вя иътимаи материаллардан ис-
тифадя лцзумундан иряли эялир. Цмумиййятля эютцрцлдцкдя, тарихи ъоьрафийанын ясас тядгигат
цсуллары вя методлары ашаьыдакылардыр:
- Тарихи-физики-ъоьрафи цсуллар – Ясасян ландшафт тядгигатларында истифадя олунур. Щямин
цсуллар тядгигатчыдан тякъя ландшафт елми сащясиндя дейил, археолоэийа вя тарих сащясиндя дя
мцяййян биликляря малик олмаьы тяляб едир.
- Мяхсуси тарихи цсуллар – бу цсуллар тарихи ъоьрафийанын ян мцщцм цсуллары сырасына дахилдир;
беля ки, тарихи материаллар ландшафтларын мянимсянилмяси вя дяйишилмяси просесини даща дольун
шякилдя характеризя едир. Тарихчилярин сяняд характерли вя диэяр мянбялярин юйрянилмяси нятиъясиндя
ялдя етдикляри наилиййятляр тарихи ъоьрафийанын тядгигиндя дя гиймятлидир. Бунунла бярабяр, тарихчи-
ъоьрафийашцнас алим тарихи материаллары, тарихи ландшафтлар цзря тядгигат бахымындан, йенидян тяфсир
(шярщ) етмяли вя мцхтялиф щиссяляря бюлмялидир. Бу бахымдан материалларын архив сянядляри,
салнамяляр, баш мярзчякмя (сярщядгойма) материаллары, щярби-топонимик тясвирляр, мешяляр барядя
материаллар, йерли мцяссисялярин материаллары, ъоьрафи лцьятляр вя шярщляр вя с. кими бюлмяляр цзря
тяснифи мягсядяуйьун щесаб олунур.
- Топонимик вя ландшафт-лексик цсуллар – Топонимлярин вя цмуми ъоьрафи терминлярин
юйрянилмяси кечмиш ландшафтларын хцсусиййятлярини вя инсанын тябияти дяйишдирмясинин характерини
мцяййянляшдирмяйя имкан верир. Бу цсул эениш шякилдя тятбиг олунур. Онун тарихи ъоьрафийа
сащясиндя тятбигинин сяъиййяви ъящяти бундадыр ки, бцтцн топонимик вя ландшафт-лексик материаллар
ъоьрафи мяканлар цзря локализя олунур вя ландшафт хцсусиййятляриня вя инсанын тябиятя тясири
бахымындан арашдырылыр.
- Комплекс тядгигат цсулу – тарихи ъоьрафийанын тядгигат цсулларыны мцхтялиф груплара – тарихи-
физики ъоьрафийа, мяхсуси тарихи, топонимик вя с. груплара бюлмякля яслиндя мцяййян мцъяррядлийя
йол верилмиш олур; беля ки, тарихчи-ландшафтчы алим, тядгигатчы юз ямяли фяалиййятиндя щямин групларын
щамысындан бящрялянир вя бу ъцр йанашма ландшафтларда тарихи дяйишикликлярин мащиййятинин
дяриндян ачылмасына йардым едир. Тядгигатчы мясяляйя щансы нюгтейи-нязярдян йанашса да, о,
бцтцн мювъуд факт- [12-13] лардан, материаллардан истифадя етмяли вя цмумиляшдирмя апармалыдыр.
Бу иш комплекс тядгигат цсулу иля щяйата кечирилир.
- Тарихи-ъоьрафи кясикляр методу – яняняви олараг тарих елми сащясиндя истифадя олунур. Тарихи
щадисялярин дюврляр цзря анализи бу методун сяъиййяви ъящятидир. Тарихчилярин бу сащядя ялдя етдик-
ляри бюйцк тяърцбядян диэяр истигамятлярдя чалышан тарихчи-ъоьрафийашцнаслар тяряфиндян истифадя
олунмалыдыр. Тарихи кясикляри мцхтялиф ъящятляря эюря бюлмяк олар: илк нювбядя онлар 2 йеря – ком-
понент (тяркиби) вя интеграл (там, бцтюв) щиссяляря айрылырлар. Компонент дюврц кясикляр айры-айры
тарихи сцжетлярин – сийаси-ъоьрафи, демографик, игтисади-ъоьрафи, тябии-ъоьрафи вя с. мювзуларын

7
тядгигиндя истифадя олунур. Онлара яразинин сийаси-инзибати бюлэцсцнцн, демографик гурулушунун,
тясяррцфат вязиййятинин арашдырылмасы вя с. заманы мцраъият олуна биляр. Интеграл (там, бцтюв) тарихи
кясиклярдян ися тябиятин, ящалинин, тясяррцфатын мцяййян дюврлярдяки щяртяряфли гаршылыглы тядгиги
апарыларкян истифадя олунур. Тарихчи-ъоьрафийашцнаслар да ъоьрафи истигамятлярдя тядгигатлар
апараркян интеграл тарихи кясиклярдян бящрялянирляр. Ъоьрафи обйектлярин бцтцн инкишаф просесини
арашдыран тарихчи-ъоьрафийашцнас цчцн хцсуси тарихи-ъоьрафи кясикляр (дюврляр) мцяййянляшдирмяк
ваъибдир. Тарихи-ъоьрафи кясик щямин дюврдя сяъиййяви олан бцтцн тябият-ящали-тясяррцфатарасы
гаршылыглы ялагялярин цмуми мянзярясини арашдырмаьа имкан верир. Тарихи-ъоьрафи кясикляр методу
иля ишляйян мцтяхяссис тарихи кясик тятбиг олунан вилайятин, мяскянин ярази бахымындан ващидлийини
дягигляшдирмяли, онун сярщядлярини мцяййянляшдирмяли, топладыьы тарихи-ъоьрафи материалларын,
фактларын синхрон анализини апармалы, тябият-ящали-тясяррцфатарасы мцщцм гаршылыглы ялагяляри цзя чы-
хармалы вя онлары дяриндян тядгиг етмялидир.
- Тарихи-ъоьрафи тядгигатларда диахроник йанашма цсулу – мцасир ъоьрафи обйектлярин тарихини
юйрянмяк мягсядиля щяйата кечирилян бцтцн тядгигатлар цчцн характерик ъящятдир. Тарихи кясикляр
цсулу яксяр щалларда тарихчиляр тяряфиндян истифадя олунурса, диахроник йанашма даща чох
ъоьрафийашцнаслар тяряфиндян тядгигата ъялб олунур. Лакин, онлары гаршы-гаршыйа гоймаг да доьру
дейилдир. Диахроник йанашманын мягсяди тарихи кясикляри ялагяляндирмяк вя даща бюйцк тарихи
дюврдя ъоьрафи обйектин цму- [13-14] ми инкишаф мейллярини мцяййянляшдирмякдян ибарятдир.
Диахроник йанашма илк нювбядя ъоьрафи обйектин ямяля эялмясинин дцзэцн
мцяййянляшдирилмясиня, сонра онун инкишафы вя дяйишикликляринин юйрянилмясиня, нящайят,
тядгигатлар нятиъясиндя щямин яразинин, обйектин эяляъяк инкишафы барядя ясасландырылмыш
мцлащизяляр иряли сцрмяйя имкан верир. Мцасир ъоьрафи эерчяклийин анализиндя диахроник
йанашманын бир сыра методик принсипляри (6 принсип) мювъуддур. Бунлардан бири тядгиг олунан
бюлэянин ярази бцтювлцйцнцн эюзлянилмясидир.
- Картографик метод – яслиндя тарихи ъоьрафийанын 2 мцхтялиф истигамятлярини – тарихи вя ъоьрафи
истигамятлярини бариз шякилдя якс етдирян эюстяриъидир. Тарихи ъоьрафийа сащясиндя бир чох хяритяляр
тяртиб олунур. Онлары тарихи-ъоьрафийа вя тарихи-ландшафт хяритяляриня бюлмяк мцмкцндцр. Лакин
бунлар да даща конкрет сащяляр цзря бюлцнцрляр. Айры-айры тарихи дюврляри якс етдирян хяритяляр
мцхтялиф истигамятлярдя чалышан тарихчи-ъоьрафийашцнаслар цчцн гиймятли мянбя щесаб олунур. Бу
хяритялярдя ясасян дювлятлярин сярщядляри, йашайыш мяскянляринин локализасийасы, рабитя, тиъарят
йоллары, сянайе обйектляри вя с. эюстярилир, лакин онларда инсанын тябиятин дяйишилмясиня тясири надир
щалларда юз яксини тапыр. Бунунла йанашы, бу гябилдян олан хяритяляр йени хяритялярин тяртибиндя
мцщцм мянбя щесаб олунур. Ъоьрафи хяритялярдя дя щеч дя щяр вахт ъоьрафи мцщитин инкишафы вя
дяйишикликляри юз дольун яксини тапмыр.
- Тарихи-ъоьрафи районлашдырма методу мцщцм ящямиййят кясб етмякля йанашы, мцяййян
тарихи дюврдя тясяррцфатын, ящалинин, ъоьрафи мцщитин ярази бахымындан тяшкили барядя биликлярин
цмумиляшдирилмясиня хидмят едир. Тарихи-ъоьрафи районлашдырманын ясасыны ямяйин ярази
бахымындан бюлэцсц тутур. Бурада тарихи-сащяви (тясяррцфат) йанашма, тарихи-етнографик йанашма
(халгларын тясяррцфат-мядяни типляри цзря) вя с. истигамятляр мювъуддур. Районлашдырмада йцксяк
инзибати ващид тарихи-ъоьрафи вилайят – тарихи инкишафы вя мцяййян тясяррцфат-мядяни ъящятляри иля се-
чилян ярази щесаб олунур. Бу инзибати ващид юзлцйцндя даща кичик щиссяляря бюлцнцр. Тарихи-ландшафт
арашдырмаларында районлашдырма методу икинъи дяряъяли ящямиййят кясб едир.
- Тарихи-ъоьрафи тясвирлярин, ясярлярин гурулушу да тарихи-ъоь- [14-15] рафи тядгигатларда
мцяййян мювгейя маликдир вя мцхтялиф формаларда щяйата кечирилир. Бязиляри тарихи-ъоьрафи
мясяляляри дюврляр цзря фясиллярдя, бязиляри тябиятин малик олдуьу хцсусиййятляря уйьун щиссялярдя
шярщ едирляр. Тарихи-ландшафт тясвирлярин гурулушунда цмуми вя реэионал ъящятлярин нязяря алынмасы
ваъибдир. Ландшафтларын мянимсянилмяси вя дяйишилмяси тарихини юйряняркян ашаьыдакы мярщялялярдя
иш апармаг мягсядяуйьундур: а) яразинин физики-ъоьрафи районлашдырылмасы вя тядгигат обйектинин
мцяййянляшдирилмяси; б) ландшафтын мцасир дюврдяки кянд тясяррцфатынын ясас истигамятляринин
айдынлашдырылмасы; в) щямин тарихи вилайятя аид характерик топонимлярин вя ландшафт-лексик
материалын юйрянилмяси; г) ландшафтын мянимсянилмяси вя дяйишикликлярин тарихи сянядляр вя
материаллар ясасында тядгиги; д) мятнин щазырланмасы вя хяритянин тяртиби. Бу тялябляря ясасян
щазырланмыш тядгигатлар тарихи ъоьрафийа, хцсусиля дя, тарихи-ландшафт сащясиндяки биликлярин даща
елми вя дцрцст иникасына имкан йарадыр.
Тарихи ъоьрафийанын йухарыда садаланан тядгигат методлары вя цсуллары ичярисиндя «Тарихи-

8
ъоьрафи кясикляр» методу «Тарихи-сийаси ъоьрафийа», «Тарихи-етник ъоьрафийа» елми истигамятляри ба-
хымындан даща мцщцм щесаб олунур. Сийаси ъоьрафийа, демографик просесляр, игтисади ъоьрафийа,
тябии ъоьрафийа вя б.к. мясялялярин тядгигиндя дя эюстярилян метод эениш истифадя олунур. Тарихи-
ъоьрафи кясик методу мцяййян тарихи дюврдя мцяййян ъоьрафи яразидя тябиятин, ящалинин вя
тясяррцфатын гаршылыглы ялагяляринин комплекс тядгигини нязярдя тутур.
(Бах: 11; 72; 78)

II м ю в з у : Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафи-


йасынын мянбяляри вя тарихшцнаслыьы

Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасына даир мянбяляр барядя мялуматын шярщиндян яввял


тарихи ъоьрафийа фяннинин юзцнцн икили мащиййят дашыдыьына бир даща нязяр йетирмяк лазымдыр. Эюс-
тярилдийи кими, тарихи ъоьрафийа елми чох эениш сащяляри бирляшдирир вя бу бахымдан онун тядгиги
цчцн щяддян зийадя вя мцхтялиф характерли – тарихи, ъоьрафи, ядяби, линэвистик вя с. мянбяляр мюв-
[15-16] ъуддур. Онларын сырасында йазылы, археоложи, етнографик, топонимик, нумизматик, епиграфик,
бядии, фолклор, дил, антроположи, тябият елмляриня даир мялуматлар, дягиг елмлярин эюстяриъиляри вя с.
материаллар вардыр. Одур ки, Азярбайъанын тарихи ъоьрафийасы цмуми шякилдя эютцрцлярся, она даир
илк мянбялярин чохлуьу вя мцхтялиф характерли олмасы диггяти ъялб едир. Азярбайъанын тарихи
ъоьрафийасынын «Тарихи-сийаси ъоьрафийа» елми истигамятиня даир илк мянбяляря эялдикдя ися онларын
сайы вя нювляри щеч дя лазыми гядяр дейилдир, айры-айры вахтларда, тарихи дюврлярдя юлкянин тарихи-
сийаси ъоьрафийасыны якс етдирян спесифик ясярляр, хцсуси мянбяляр йазылмамышдыр. Бунунла йанашы
бцтцн дюврляря аид илк йазылы мянбялярдя, хцсусиля, тарихи вя ъоьрафи ясярлярдя Азярбайъанын тарихи-
сийаси ъоьрафийасына даир фактлара раст эялмяк мцмкцндцр. Бязи мянбялярдя беля фактлар
ъцзидирся, диэярляриндя нисбятян чохдур. Ясас вязифя щямин мянбялярдян тарихи-сийаси ъоьрафийайа
аид материалларын, фактларын арашдырылыб цзя чыхарылмасы, топланмасы, тяръцмяси, тядгигата ъялб
олунмасы вя онларын ясасында дюврцн тарихи-сийаси ъоьрафийасыны юйрянмякдян ибарятдир.
Тарихи ъоьрафийайа аид илк мянбяляр, дюврляр цзря фяргляндийи кими, йазылдыьы дилляря эюря дя
мцхтялифдирляр. Ян гядим мянбяляр шумер, аккад, латын, йунан вя с. диллярдя мювъуддур. Сонракы
дювр мянбяляри ися албан, ермяни, гядим фарс, яряб, орта фарс, тцрк, рус, авропа, эцръц вя с. диллярдя
мейдана эялмишдир. Азярбайъанын тарихи ъоьрафийасыны гоншу юлкялярин, дювлятлярин, вилайятлярин
тарихи ъоьрафийаларындан тяърид етмяк дя дцзэцн дейилдир. Азярбайъан, бир вилайят, дювлят кими,
гоншу юлкялярля, хцсусиля, Гафгаз, Кичик Асийа, Йахын Шярг юлкяляри иля гаршылыглы ялагядя олмуш,
буна эюря дя, Азярбайъанын тарихи ъоьрафийасы иля щямин юлкялярин тарихи ъоьрафийалары арасында бир
сыра охшарлыг, ейнилик, цмумилик мювъуддур. Бу охшарлыьын тязащцрц илк мянбялярин ейнилийиндя дя
юзцнц эюстярир. Бир чох илк мянбяляр, хцсусиля гядим вя антик дювр мянбяляри гоншу юлкялярин тарихи
ъоьрафийасы иля йанашы Гафгазын, о ъцмлядян Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасы барядя фактлара
маликдир. Бу бахымдан шумер-аккад дастанлары иля йанашы Щеродотун «Тарих», Страбонун
«Ъоьрафийа», Плутархын «Параллел тяръцмейи-щаллар», Клавди Птоломейин «Ъоьрафийа дярслийи»,
Помпони Меланын «Йерин тясвири» вя с. ясярляр [16-17] диггяти ъялб едир. Бу мянбялярдя гоншу
юлкялярля йанашы Атропатена вя Гафгаз Албанийасынын тарихи-сийаси ъоьрафийасы барядя гиймятли
фактлар верилир ки, мящз онларын кюмяйи иля дийарын щямин дюврлярдяки вязиййяти арашдырылыр.
Щеродотун Дярбянд кечиди, Араз чайы, Хязяр дянизи, каспиляр, утиляр, Страбонун Албанийанын
яразиси, Кцр чайынын мювгейи, 26 албан тайфасы, Плутархын бир сыра топонимляр, Кцр вя Араз чайлары,
Клавди Птоломейин Албанийанын 29 шящяри, кянди, чайлары, даь ашырымлары, Помпони Меланын
Атропатена вя Гафгаз Албанийасынын чайлары, даьлары, адалары, бязи тайфалары, щямчинин, Бюйцк
Плининин Албанийанын баш шящярляри, албанларын мяншяи вя с. барядяки мялуматы бу бахымдан ящя-
миййят кясб едир.
Албан вя ермяни дилли мянбяляр арасында Ананий Ширакатсинин «Ермяни ъоьрафийасы» (VII
яср), Моисей Каланкатлынын «Албанларын тарихи» (VIII яср), Мхитар Гошун «Албан хроникасы» (XII
яср), Эевонд Вардапетин «Тарих» (VIII яср), Эянъяли Киракосун «Тарих» (XIII яср) ясярляри
Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасына аид материаллары иля сечилирляр. Моисей Каланкатлынын вя
Эянъяли Киракосун Албанийанын яразиси барядяки фактлары бу бахымдан диггяти даща чох ъялб едир.
Сон мцяллифин ясяриндя Албанийанын Ермянистан вя Эцръцстандан айры олмасы хцсуси вурьуланыр.
9
Ананий Ширакатси дя ясяриндя Албанийанын сярщядлярини эюстярир, яйалятляринин адыны садалайыр вя
билдирир ки, Албанийайа 20 мащал дахилдир. Лакин, онун йаздыьындан Албанийанын Кцрдян шималда
йерляшдийи анлашылыр. Эевонд Вардапетин ясяриндя дя Албанийанын VIII ясрдяки щцдудлары барядя
мялумат верилир.
Ярябдилли илк мянбялярин хроноложи чярчивяси ясасян IX-XV ясрляри ящатя едир. Онларын бюйцк
бир гисми Хилафятин тяркибиня дахил олан юлкялярин, о ъцмлядян Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафи-
йасы барядя фактлара маликдирляр. Яряб мцяллифляри – тарихчи вя ъоьрафийашцнас алимляри Ибн Щишам
(IX яср), Ибн Хордадбещ (IX яср), ял-Йагуби (IX яср), Ибн ял-Фягищ (IX яср), ят-Тябяри (IX-X
ясрляр), ял-Мясуди (X яср), ял-Истяхри (X яср), Ибн Щавгял (X яср), ял-Мцгяддяси (X яср), ял-Бируни
(XI яср), ял-Идриси (XII яср), ял-Гярнати (XIII яср), Йагут ял-Щямяви (XII-XIII ясрляр), Ибн ял-Ясир
(XIII яср), ян-Нясяви (XIII яср), Зякяриййя ял-Гязвини (XIII яср), Ибн Бяттутя (XIV яср), Ибн
Ярябшащ (XIV-XV ясрляр), [17-18] Ябдцрряшид Бакуви (XV яср) вя башгалары юз ясярляриндя бу
дийарын тарихи, ъоьрафийасы вя еляъя дя, тарихи ъоьрафийасы барядя мцяййян дялилляр, фактлар верирляр.
Мясялян, Ибн Щишам (IX яср) Азярбайъандан бящс едяряк йазыр: «Ора тцрк торпаьыдыр». Ибн Хор-
дадбещин Азярбайъан шящярляри, онларын арасындакы мясафя, тиъарят йоллары, ян-Нясявинин
Азярбайъанын гярб сярщядляри, Ибн Бяттутянин XIV ясрин орталарында Щцлакулар дювлятинин 11 щис-
сяйя парчаланмасы, ял-Куфинин, ял-Бялазуринин, Ибн Хялдунун Азярбайъанда мяскян салмыш яряб
гябиляляри, Ибн Ярябшащын Ялинъя галасы вя с. барядяки мялуматлары юлкянин орта ясрлярдяки тарихи
ъоьрафийасынын арашдырылмасы бахымындан чох ящямиййятлидирляр.
XI-XII ясрлярдян башлайараг ярябдилли мянбяляр юз мювгейини тядриъян фарсдилли мянбяляря
верир. Бу щал фарс дилинин инкишафы, мядяниййят, елм, сийасят дили статусу кясб етмяси иля ялагядардыр.
Фарс дилиндя йазылмыш тарихи вя ъоьрафи ясярляр мцхтялиф юлкялярин, о ъцмлядян Азярбайъанын тарихи-
сийаси ъоьрафийасына даир мараглы фактларла зянэиндир. Онларын бязиляри бу бахымдан хцсусиля фярг-
лянирляр. Равяндинин «Ращят яс-сцдур вя айят яс-сцрур» (XI-XII ясрляр), аноним «Яъаиб яд-дцнйа»
(XIII яср), Ряшидяддинин «Ъаме ят-тяварих», «Мцкатибат» (XIII-XIV ясрляр), Щямдуллащ
Гязвининин «Нцзщят ял-гулуб», «Зейл-е тарих-е гозиде» (XIV яср), Шяряфяддин Яли Йяздинин
«Зяфярнамя» (XIV-XV ясрляр), Щафиз Ябрунун «Зцбдят цт-тяварих» (XV яср), Щясян Румлунун
«Ящсян ят-тяварих» (XV яср), Ябдцрряззаг Сямяргяндинин «Мятля' цс-ся'дейн» (XVI яср),
Искяндяр Мцншинин «Тарих-е алам арай-и Аббаси» (XVII яср), А.А.Бакыхановун «Эцлцстани-
Ирям», Мирзя Ъамал Гарабаьинин «Гарабаь тарихи» (XIX яср), «Гарабаьнамяляр» вя с. мянбяляр
щямин гябилдяндир. Йери эялдикъя фарсдилли вя еляъя дя, яряб вя башга мянбялярдяки тарихи-сийаси
ъоьрафийа вя тарихи-етник ъоьрафийайа аид мцщцм фактлара диггят йетириляъякдир.
Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасы бахымындан XVI ясрин сонунда вя XVIII ясрин 20-ъи
илляриндя тцрк дилиндя тяртиб едилмиш «Иряван яйалятинин иъмал дяфтяри», «Нахчыван санъаьынын мц-
фяссял дяфтяри», «Эянъя-Гарабаь яйалятинин мцфяссял дяфтяри», «Тифлис яйалятинин мцфяссял дяфтяри.
Борчалы вя Газах (1728-ъи ил)», [18-19] «Ярдябил ливасынын мцфяссял дяфтяри» вя башга гябилдян олан
мялумат китаблары бюйцк ящямиййят кясб едир. Онларын щамысы сон вахтларда Азярбайъан дилиндя
няшр олунараг елми иътимаиййятин истифадясиня верилмишдир. Ики нцсхядя тяртиб олунмуш бу дяфтяр-
лярдя ады чякилян бюлэялярин щямин дюврлярдяки яразиси, инзибати бюлэцсц, йашайыш мяскянляри,
кяндляри мцфяссял шякилдя шярщ олунур вя дийарын ящалиси, эялирляри эюстярилир.
Мялум олдуьу кими, сон орта ясрлярдя Авропанын бир чох юлкяляриндян мцхтялиф сявиййяли
шяхсляр - дювлят хадимляри, дипломатлар, сяфирляр, сяййащлар, таъирляр вя с. Шярг юлкяляриня эялмишляр
вя эяздикляри, эюрдцкляри йерляр барядя хатирялярини гялямя алмышлар. Онларын бязиляри Азярбайъанда
да олмушдур. Алессандри Винчессо, Адам Олеари вя башгаларынын хатиряляриндя, эцндяликляриндя
Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасы барядяки гейдляр диггяти ъялб едир. Мясялян, Алессандри
Винчессо 1572-ъи илдя Сяфявиляр дювляти щаггында щазырладыьы щесабатда дювлятин инзибати гурулушу
барядя гиймятли мялумат верир. Алман алими Адам Олеаринин (XVI яср) хатиряляриндя дя Сяфявиляр
дювлятинин инзибати гурулушундан бящс олунур. Иощанн Шилтбергерин (XIV яср) Гафгазын вилайятляри,
шящярляри, Иощанн де Галонифонтибусун (XV яср) Гафгазда йашайан халглар, Оруъ бяй Байатын
испан дилиндя йазылмыш щекайяляриндя (1604) гызылбаш тайфалары вя с. барядяки гейдляри
Азярбайъанын тарихи-сийаси мянзярясинин арашдырылмасында чох гиймятлидир.
Ъянуби Гафгазын, еляъя дя Шимали Азярбайъанын Русийанын нцфуз даирясиня кечмяси тарихи
ъоьрафийайа даир мянбяляр сырасында русдилли ядябиййатын мейдана эялмясиня вя тядриъян чохалма-
сына сябяб олду. Билиндийи кими, чар Русийасы Гафгаза мейл салдыьы илк вахтлардан башлайараг айры-
айры бюлэялярин ъоьрафи мювгейи, тясяррцфаты, ящалиси, адят-яняняляри, мядяниййяти, инзибати бюлэцсц,

10
йашайыш мяскянляри, иглими, мадди немятляри вя с. барядя дягиг арашдырмалар апармышдыр. Гафгаз
археоложи комиссийасы тяряфиндян топланмыш хцсуси сянядляр (актлар), мцхтялиф статистик мялуматлар,
ящалинин камерал сийащыйаалынмалары, айры-айры рус мямурларынын гейдляри бу бахымдан мараг
доьурур. И.Г.Гербер (Описание стран и народов вдоль западного берега Каспийского моря,
1728 г.), П.Г.Бутков (Материалы для новой истории [19-20] Кавказа с 1722 по 1803 года),
В.Легкобытов (Кубинская провинция), Ф.Ф.Симонович (Описание Южного Дагестана, 1796),
Ф.А.Шинитников (Описание Кубинской провинции, 1832 г.) вя с. мцяллифляр бу сащядя мцяййян
ишляр эюрмцшляр. 1870-ъи илдя Гафгаз бюлэяси цзря тяртиб едилмиш Русийа империйасы йашайыш мяскян-
ляринин Сийащысы Шимали Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасынын тядгиги бахымындан гиймятлидир.
Бурада Азярбайъанын шимал яразиляриндяки айры-айры йашайыш мяскянляри юз яксини тапмыш вя
онларын ящалиси, тясяррцфаты эюстярилмишдир.
Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасына даир мянбяляр сырасында мцхтялиф дюврлярдя тяртиб
олунмуш, чякилмиш хяритялярин вя тарихи ъоьрафи тясвирлярин ролу явязсиздир. Беля хяритялярдян яряб
мцяллифи Ибн Щавгялин (X яср) «Китаб сурят ял-ярд» ясяриндяки «Хязяр дянизи хяритяси»,
«Азярбайъан вя Арран хяритяси», ял-Идрисинин (XII яср) хяритяси, XIX ясря даир рус мямурларынын
Гафгаза вя Хязярйаны бюлэяляря щяср олунмуш хяритяляри, 1903-ъц илдя Гафгаз щярби бюлэяси
(Кавказский военный округ) тяряфиндян тяртиб едилмиш хяритя (1993-ъц илдя тякрар няшр
олунмушдур), ясримизин 20-ъи илляриндя тяртиб олунмуш «Гафгаз вя Иран Азярбайъаны хяритяси»,
«Шимали Азярбайъан Русийа империйасы тяркибиндя» (1868-1917-ъи илляр инзибати бюлэцсцня ясасян),
«Азярбайъан хяритяси (1920-ъи ил цнван-тягвими)», 1926-ъы илдя чякилмиш «Азярбайъанын сийаси вя
тябии хяритяси» (Ибращим Аьа Вякиловун), хцсусиля дя, 1994-ъц илдя тяртиб олунмуш «Карта
Азербайджанской Республики 1918-1920 гг.» хяритяси диггяти ъялб едир.
Азярбайъанын тарихи ъоьрафийасынын тарихшцнаслыьына эялдикдя бурада да ики ъящяти бир-
бириндян айырмаг ваъибдир. Гейд олундуьу кими, тарихи ъоьрафийанын мцхтялиф елми истигамятляри
мювъуддур вя бу елм сащяси щяр щансы тарихи дювр ярзиндя бу вя йа башга яразинин вязиййятини
щяртяряфли шякилдя юйрянир. Бу бахымдан Азярбайъанын нязярдя тутулмуш щяр бир дюврдяки вязий-
йятинин мцяййян истигамятляринин – сийаси тарихинин, игтисади вязиййятинин, ъоьрафи шяраитинин вя с.
арашдырылмадыьыны сюйлямяк доьру олмазды. Тарихчи вя ъоьрафийашцнас алимлярин щямин сащялярдяки
ямяйи аз дейилдир. Азярбайъанын шящярляри, галалары, тиъаряти, тиъарят йоллары, мядяниййяти вя с.
сащялярдя дя мцяййян тядгигатлар апарылмышдыр. Алимляримизин чохсайлы арашдырмалары, ялдя
етдикляри [20-21] елми наилиййятляр, чап олунмуш монографик ясярляр, академик няшрляр вя с. буна
ъанлы сцбутдур.
Цмумиййятля эютцрцлдцкдя, Азярбайъан тарихинин вя еляъя дя тарихи ъоьрафийасынын
тарихшцнаслыьы А.А.Бакыхановун ады иля ялагяляндирилир. Мцяллиф «Эцлцстани-Ирям» ясяриндя илк дяфя
олараг Азярбайъанын бир щиссясинин – Ширванын тарихи ъоьрафийасына даир гиймятли мялумат верир. О,
Ширванын орта ясрляр дюврцндяки шящярляри, галалары, йашайыш мяскянляри, даьлары, чайлары, кянд тясяр-
рцфаты, ящалиси вя мяшьулиййяти вя с. барядя ятрафлы данышыр. А.А.Бакыхановдан сонра Мирзя Ъамал
Гарабаьи, Мирзя Адыэюзял бяй вя с. тарихчиляр юз ясярляриндя тарихи ъоьрафийайа аид фактлар
вермишляр. Азярбайъанын гядим вя орта ясрлярдяки шящярляри, галалары, йашайыш мяскянляри, тиъарят
йоллары, ящалиси вя етник тяркиби, мяшьулиййяти вя с. барядя В.В.Бартолд, З.Вялиди, А.Крымски,
В.Минорски, Я.С.Сумбатзадя, Я.Ялякбяров, М.Шярифли, Я.Щцсейнзадя, М.Щейдяров,
Г.Гейбуллайев вя с. тядгигатчылар арашдырмалар апармыш вя мцяййян нятиъяляр ялдя етмишляр.
Ящмяд Зяки Вялидинин «Азярбайъанын тарихи ъоьрафийасы» адлы тядгигаты юз дюврцня эюря
орижиналлыьы вя мювзуйа йахынлыьы иля диггяти ъялб едир. Ясяр яслиндя мцяллифин 1927-1931-ъи иллярдя
Истанбул дарцлфцнунунда охудуьу мцщазирялярин бир щиссясиндян ибарятдир. Онлар Русийа
Федерасийасы ЕА Шяргшцнаслыг Институтунун китабханасында мцщафизя олунур. Тяхминян 50
сящифядян ибарят щямин мцщазирялярдя Азярбайъанын шимал щиссясинин йашайыш мяскянляри барядя
мялумат верилир, топонимлярин изащы, локализасийасы вя тясяррцфат щяйаты эюстярилир. Бурада
«Азярбайъан» кялмяси изащ олунур, Дярбянд, Бярдя, Абхаз-Губа, Шабран, Шамахы, Бярзянд,
Бакы-Яряш-Шяки-Загатала бюлэяси, Гябяля вя с. йашайыш мяскянляри, онларын локализасийасы ятрафлы
шярщ олунур. Вялидинин Азярбайъанын тарихи ъоьрафийасынын арашдырылмасы сащясиндяки ямяйи мцсбят
гиймятляндирилмякля йанашы, ону да гейд етмяк ваъибдир ки, мцяллиф Азярбайъанын сярщядляри,
щцдудлары барядя конкрет мялумат вермир вя юлкянин цмуми яразиси щаггында данышмыр, даща
доьрусу, Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасы мясяляляриня хцсуси диггят йетирмир.
Азярбайъанын тарихи ъоьрафийасынын тядгиги сащясиндя, цмумиййятля эютцрцлдцкдя, мцяййян
11
ишлярин эюрцлдцйц эюз габаьын- [21-22] дадыр. Лакин тарихи ъоьрафийанын бязи елми истигамятляри
узун илляр бойу нязярдян гачырылмыш, унудулмуш вя тядгигатдан кянарда галмышдыр. Бу ясасян
тарихи ъоьрафийанын «тарихи-сийаси ъоьрафийа» вя гисмян дя «тарихи-етник ъоьрафийа» елми
истигамятляриня аиддир. Ады чякилян мцяллифлярин ясярляриндя щямин елми истигамятляр, демяк олар ки,
арашдырылмамышдыр. Нятиъядя эюстярилян елм сащяляри, хцсусиля дя, Азярбайъанын тарихи-сийаси
ъоьрафийасы унудулмуш, юлкянин тарих бойу малик олдуьу яразиси, сярщядляри, щцдудлары, инзибати-
ярази бюлэцсц, Ф.Мяммядованын мцяййян тядгигатлары истисна олмагла, юйрянилмямишдир. Етник
мясяляляр цзря мцяййян ишляр эюрцлся дя бу елми истигамят дя эениш тядгигатдан кянарда галмышдыр.
Щямин ишдя кечмиш Иттифаг мигйасындакы гадаьанлар, тясирляр аз рол ойнамаса да, алимляримизин,
зийалыларымызын вя илк нювбядя Азярбайъан дювлятчилийинин мясяляйя лагейд мцнасибяти, ону ъидди
гиймятляндиря билмямяляри щялляедиъи мювге тутмушдур. Беля ки, XX ясрин орталарындан башлайараг
йахын гоншуларымыз олан эцръцляр вя ермяниляр юз республикаларынын Елмляр Академийаларында
«Эцръцстанын тарихи ъоьрафийасы» вя «Ермянистанын тарихи ъоьрафийасы» адлы шюбяляр тясис едиб елмин
бу сащясинин тядгиги иля ъидди мяшьул олдуглары щалда, Азярбайъанда няинки мцвафиг шюбя, щеч бу
ишля марагланан да йох иди. Яксиня, Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасына тохунан кичик елми
мягалялярин няшриня беля иъазя верилмир, тарихи-сийаси ъоьрафийа иля мараглананларын гаршысына сядд
чякилирди. Мювъуд сийасятин, тарихи-сийаси ъоьрафийайа олан лагейдлийин мянфи тясири, нятиъяси ясрин
80-ъи илляриндя юзцнц бирузя верди. Гоншуларымыз юз юлкяляринин мцхтялиф дюврлярдяки тарихи-сийаси
ъоьрафийасы – тарихи яразиляри, сярщядляри, мцхтялиф сямтлярдя щцдудлары барядя бцтцн дцнйайа сяс
сала билдикляри, чохсайлы китаблар, ясярляр, хяритяляр чап етдирдикляри бир анда бизляр, неъя дейярляр,
«гуру йердя галдыг» вя 1982-ъи илдя Тифлисдя кечирилян бу мювзуйа щяср олунмуш елми мцшавиряйя
ялибош эетдик.
XX ясрин 80-ъи илляриндя Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасынын арашдырылмасы сащясиндя
ойаныш баш верди, бу сащядя ъидди ишляр эюрцлдц вя демяк олар ки, йени дювр башланды. Щямин ойа-
ныша сябяб 1982-ъи илин март айында Тифлисдя кечирилян реэионал елми мцшавиря олду. Мцшавиря
кечмиш ССРИ ЕА ССРИ тарихи [22-23] институтунун тяшяббцсц иля кечирилирди вя «ССРИ халглары атласы.
Ъянуби Гафгаз реэиону» вясаитинин щазырланмасы вя няшриня щяср олунмушду. Мцшавирянин ишиндя
Москва алимляри иля йанашы Азярбайъан, Эцръцстан вя Ермянистан алимляри дя иштирак едирди.
Азярбайъандан мцшавиряйя И.Щ.Ялийев, Ф.Ъ.Мяммядова вя В.З.Пирийевдян ибарят нцмайяндя
щейяти эетмишди. Мцшавиря юз ишиня башладыьы илк андан мясялянин мащиййяти, ъиддилийи юн плана
чыхды. Ясас чятинлик тяряфлярин мцшавиряйя щазырлыг сявиййяляринин ейни олмамасындан доьурду.
Ермяни вя эцръц алимляри мцшавирядя щяр бири 20-дян артыг хяритя нцмайиш етдирдийи щалда
Азярбайъан тяряфинин ялиндя бир дяня олса да хяритя йох иди. Бу щал мящз яввялки иллярдя тарихи-
сийаси ъоьрафийайа олан биэанячилийин мянтиги нятиъяси иди.
Мцшавирянин вя цмумиййятля, щяйата кечирилмяси планлашдырылан щямин тядбирин ясас мягсяди
ися ермянилярин, Москванын кюмяйи иля, Ъянуби Гафгазын тарихи-сийаси ъоьрафийасына даир хяритяляри
юз мянафеляриня уйьун щазырлайыб чап етдирмяк вя тезликля бцтцн дцнйайа йайараг сонракы ермяни
тяъавцзцня «елми дайаг» йаратмаг ниййяти олмушдур. Атласын ишиня Азярбайъан вя Эцръцстан
тяряфляринин ъялб олунмасы яслиндя формал характер дашыйырды вя онларын разылыьы алынсайды хяритялярин
Ъянуби Гафгаз алимляринин иштиракы вя ряйи иля чап олундуьу хцсуси вурьуланмалы иди. Илк
мцшавирядя вя сонралар Москвада кечирилян 3 эюрцшдя чох ъидди мцзакиряляр кечирился дя,
мцбащисяляр баш верся дя, атласын няшри баш тутмады. Тяряфлярин щеч бири юз мювгеляриндян эери чя-
килмядиляр, яразилярини эцзяштя эетмядиляр. Азярбайъан тяряфинин газанъы ися о олду ки, щяля Тифлис
мцшавирясиндя Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасынын дяриндян арашдырылмасынын ваъиблийини
дярк етди.
80-ъи иллярин орталарында Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасына щяср олунмуш илк коллектив
ясяр – «Историческая география Азербайджана» топлусу 10 мин нцсхя иля чап олунду. Топлунун
щазырланмасына 1982-ъи илин орталарындан башланылмыш вя тяхминян 2 илдян сонра топлу няшриййата
тягдим олунмушду. Лакин, топлу щяртяряфли тязйигляря мяруз галдыьындан йалныз 1987-ъи илдя ишыг
цзц эюрдц. Онун сатышы да тяшкил олунмады, эениш йайылмасына имкан верилмяди. Топлунун
щазырланмасында Республи- [23-24] канын эюркямли алимляри – З.М.Бцнйадов, Ф.Ъ.Мяммядова,
Н.М.Вялиханлы, В.З.Пирийев, О.Я.Яфяндийев, Я.Я.Рящмани, Ф.Я.Ялийев йахындан иштирак етдиляр.
Акад. З.М.Бцнйадовун редактяси иля чап олунан топлуда ерамыздан яввял III ясрдян башламыш
б.е. XVIII ясринин сонуна гядярки дюврц ящатя едян 20 хяритя верилмишдир. Щяр бир хяритя ящатя
етдийи дюврцн илк мянбяляринин мялуматы иля ясасландырылмышдыр. Мцяллифляр хяритядя чякдийи сярщяд-

12
ляри илк мянбялярин фактлары иля тясбит етмишляр. Ейни заманда Азярбайъан торпагларына олан йерсиз
иддиаларын, хцсусиля ермяни вя эцръц иддиаларынын сябатсызлыьы ачыгланмышдыр. Мин иллик бир дюврцн
(е.яв. III яср – б.е. VIII ясри) реал тарихи вязиййятини илк дяфя бярпа едян Ф.Ъ.Мяммядова бу
сащядя тяяъъцб доьуран материалларла чыхыш едян гоншу тядгигатчыларла ъидди мцбащисяляря эирмиш
вя инандырыъы дялиллярля юз мювгейини мцдафия едя билмишдир. Н.М.Вялиханлы да мцасир ермяни вя
эцръц тядгигатчыларынын яряб дюврц Азярбайъанынын тарихи яразиляриня олан йерсиз иддиаларыны арадан
галдырмалы олмушдур. М.Х.Шярифлинин материаллары ясасында тяртиб олунмуш хяритялярдя IX-XII яср
Азярбайъан феодал дювлятляринин, З.М.Бцнйадовун хяритясиндя Азярбайъанын Елдянизляр
(Атабяйляр) дюврцндяки етник-сийаси щцдудлары якс олунмушдур. Азярбайъанын сон орта ясрляр
дюврц тарихи-сийаси-ъоьрафи вязиййяти хроноложи олараг В.З.Пирийевин (XIII-XIV ясрляр),
О.Я.Яфяндийевин (XV-XVI ясрляр), Я.Я.Рящманинин (XVI ясрин сону - XVII яср) вя
Ф.М.Ялийевин (XVIII яср) хяритяляриндя юз яксини тапмышдыр. Топлу Азярбайъанын тарихи-сийаси
ъоьрафийасына щяср олунмуш илк самбаллы ясяр олмагла йанашы бу сащядя сонракы тядгигатлара
тякан вермиш олду.
80-ъи иллярин орталарында Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасы сащясиндя даща бир мцщцм
наилиййят ялдя олунду. Ф.Ъ.Мяммядованын узун илляр апардыьы ъидди тядгигатларын нятиъяси олан
«Гафгаз Албанийасынын сийаси тарихи вя тарихи ъоьрафийасы» адлы самбаллы монографийасы «Елм»
няшриййатында чапдан чыхды (русъа, 1986) вя елм аляминдя бюйцк мараг доьурду. Ъянуби Гаф-
газда тарихи-сийаси ъоьрафийа мясяляляри цзря мювъуд бахышлара кяскин дцзялишлярля зянэин олан бу
китаб 1993-ъц илдя азярбайъан дилиндя дя няшр олунду.
Ясрин сон ониллийи Азярбайъанын тарихи ъоьрафийасынын, о [24-25] ъцмлядян тарихи-сийаси
ъоьрафийанын арашдырылмасы бахымындан диггяти ъялб едир. Бу дюврдя бир тяряфдян щямин мювзуйа
щяср олунмуш хцсуси атлас няшр олунду, бир тяряфдян 80-ъи иллярдя башланан тядгигатлар давам
етдирилди, диэяр тяряфдян йени мювзулар цзяриндя тядгигатлар апарылды. 1994-ъц илдя Азярбайъан
Енсиклопедийасы тяряфиндян щазырланмыш «Азярбайъанын тарихи хяритяляри» адлы няфис атлас ишыг цзц
эюрдц. Али вя орта мяктябляр цчцн гиймятли вясаит сайылан щямин атлас 1987-ъи илдя русъа няшр
олунмуш «Азярбайъанын тарихи ъоьрафийасы» топлусу ясасында тяртиб едилмишдир. Бурада
Азярбайъанын мцхтялиф дюврлярини якс етдирян 24 хяритя верилмишдир. Онлардан сон 5 хяритя
Азярбайъанын чар Русийасы дюврцндяки вязиййятиня, Азярбайъан Ъцмщуриййяти яразисиня вя башга
мясяляляря щяср олунмушдур. Атласын бюйцк тиражла чапы тарихи-сийаси ъоьрафийа мясяляляринин
тяблиьиндя ящямиййятли аддым олду.
1994-ъц илдя Азярбайъанда тарихи-сийаси ъоьрафийайа аид даща бир хяритя няшр олунду.
«Азярбайъан Республикасынын хяритяси. 1918-1920-ъи илляр» адланан (русъа) щямин хяритя юлкянин
Азярбайъан Ъцмщуриййяти дюврцндяки яразилярини, сярщядлярини, инзибати-ярази бюлэцсцнц дягиг
шякилдя якс етдирди. Хяритядя Азярбайъан Ъцмщуриййятинин мцбащисясиз яразиляри верилир вя гярб
сярщядляримизин Эюйъя эюлцндян кечдийи эюстярилир. Хяритянин мязиййятляриндян бири дя одур ки,
бурадакы топонимляр щямин дюврдяки адлары иля якс олунмушдур.
Азярбайъанын тарихи хяритяляринин али вя орта мяктябляр цчцн «Азярбайъан тарихи»
дярсликляриня, «Азярбайъан тарихи»нин академик няшриня вя диэяр няшрляря дахил олунмасы ися
юлкямизин тарихи-сийаси ъоьрафийасынын эениш охуъу кцтлясиня чатдырылмасында чох мцщцм
ящямиййят кясб етди. Щал-щазырда «Азярбайъан тарихи» цзря бцтцн дярсликлярдя ящатя етдикляри
дюврцн тарихи-сийаси хяритяляри верилир. Бу ися шаэирдлярин еля мяктяб илляриндян юз доьма
вятянляринин яразиси, сярщядляри иля йахындан таныш олмасына имкан йарадыр.
90-ъы иллярдя Азярбайъанын тарихи-ъоьрафийасына щяср олунмуш йени мювзулар ятрафында
тядгигатлар апарылды, диссертасийалар йазылды. Т.Ф.Ялийевин Ширванын XVII-XVIII ясрлярдяки тарихи-
ъоьрафийасына, С.И.Будагованын Нахчыванын XVIII ясрин II йарысы [25-26] – XIX ясрин 1
гяринясиндяки тарихи ъоьрафийасына щяср олунмуш тядгигатлары бу бахымдан мараглыдыр. Дюврцн
тарихи-ъоьрафийа бахымындан ъязбедиъи ъящятляриндян бири ермяни ишьалына мяруз галан
яразиляримизин тарихи-ъоьрафи шяраитинин арашдырылмасына мараьын артмасы иди. Гыса мцддят ярзиндя
Я.Ялякбярлинин «Гядим тцрк-оьуз йурду - Ермянистан», «Ермянистан азярбайъанлыларынын тарихи
ъоьрафийасы», «Историческая география Западного Азербайджана» кими монографик ясярляр ишыг
цзц эюрдц. Щямин ясярлярин ясас мяьзини цмуми тарихи-ъоьрафи мясяляляр тяшкил ется дя, онларда
тарихи-сийаси ъоьрафийайа аид материаллар да аз дейилдир. Сон иллярдя Азярбайъанын тарихи-сийаси
ъоьрафийасына аид бир сыра елми мягаляляр дя няшр олунду. Х.Ващидованын Ордубад шящяринин
яразисиня, В.Пирийевин Азярбайъанын XIII-XIV ясрлярдяки щцдудларына, Нахчыванын щямин

13
дюврдяки тарихи ъоьрафийасына щяср олунмуш мягаляляри бу гябилдяндир.
Фярящли щалдыр ки, 2002-ъи илдя (эеъ олса да) Азярбайъан МЕА Тарих институтунун
структурунда «Азярбайъанын тарихи ъоьрафийасы» шюбяси йарадылмышдыр. Щямин шюбянин фяалиййяти
нятиъясиндя вятянимизин тарихи-сийаси ъоьрафийасынын тядгиги сащясиндя даща мцщцм наилиййятлярин
газанылаъаьы шцбщя доьурмур.
Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасына даир мясялялярин арашдырылмасында, проблемлярин цзя
чыхарылмасында Республикамыздан кянарда няшр олунмуш ясярлярин юзцнямяхсус ролу вардыр.
Щямин ясярлярин яксяриййятиндя Азярбайъана гаршы ярази иддиалары иряли сцрцлцр. Лакин, онлардан
елми полемика вя мцзакиряляр цчцн истифадя етмяк ваъибдир. Чцнки гаршы тяряфин ня истядийини,
нядян бящс етдийини биляндя онунла фикир мцбадиляси етмяк, она ъаваб вермяк нисбятян асан олур.
Ермяни, эцръц, рус вя гисмян дя фарс арашдырыъыларынын бу бахымдан олан китаблары, мягаляляри
Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасынын тядгигиндя мцяййян рол ойнайыр. С.Йеремйанын
Ермянистан вя ятраф яразилярин 592-653, 701-862 вя 862-953-ъц иллярдяки вязиййятиня щяср олунмуш
хяритяляри, Д.Мусхилишвилинин Шярги Эцръцстанын тарихи ъоьрафийасына, М.Бердзинишвилинин XIII ясрин
яввялляриндя эцръц дювлятинин сярщядляриня, М.Ъ.Мяшкцрцн Азярбайъанын тарихи сярщядляриня,
В.Йегоровун Гызыл Орданын XIII-XIV ясрлярдяки тарихи ъоьрафийасына, С.Йушков вя
А.Новоселтсевин гядим вя антик Ал- [26-27] банийанын сярщядляриня щяср олунмуш ясярляри,
хцсусиля дя, Р.Щ.Щевсенин 2001-ъи илдя няшр олунмуш «Ермянистан. Тарихи хяритяляр» топлусу,
Ш.Мкртчйанын «Арсах хязиняси» ясяри вя с. беля «тядгигатлар» сырасына дахилдир. Бу нюв
«тядгигатларда» ермяни торпагларынын Хязяря кими, эцръц торпагларынын Аьсу ашырымына кими,
Русийа сярщядляринин Дярбянддян ъянуба кими узандыьы, Азярбайъанын тарихян Иран торпаьы
олмасы вя с. барядя ясассыз иддиалар иряли сцрцлся дя, онлара биэаня мцнасибят бяслямяк олмаз.
Ясас вязифя, бу вя буна бянзяр «арашдырма»лара обйектив йанашылмасында, онларын мцлащизяляриня
тянгиди нюгтейи-нязярдян мцнасибят бяслянилмясиндя вя елми дялиллярля беля иддиаларын ясассыз олду-
ьуну сцбут етмякдядир. Эяляъяк тядгигатларда бу мягсядя наил олунарса, Азярбайъанын тарихи-
сийаси ъоьрафийасы сащясиндяки аь лякяляр силиняр, торпагларымыза гаршы йерсиз иддиалар азалар.
(Бах: 1-10; 12; 15; 17; 25; 26; 35; 37; 42-55; 59; 63; 65; 69; 73-80; 86-88; 91; 94; 103; 106;
107)

III м ю в з у : Азярбайъанын гядим дювр


тарихи-сийаси ъоьрафийасы
Азярбайъанын гядим тарихиня даир йазылы мянбялярин кифайят гядяр олмамасы щямин дюврдя
мювъуд олмуш дювлят гурумларынын тарихи-сийаси ъоьрафийасынын эениш шярщиня имкан вермир.
Материалын азлыьыны нязяря алараг бу мювзунун тядрисиндя тарихи-сийаси ъоьрафийа мясяляляри иля
йанашы сырф сийаси, игтисади, етник вя мяняви мясяляляря дя тохунулмушдур.
Е.яв. III-II минилликлярдя Азярбайъанын ъянуб яразиляриндя, хцсусиля дя Урмийа эюлцнцн
ятрафында бир сыра тайфалар мяскунлашмышды. Эюлцн шярг вя гярб сащилляриндя кутиляр, ъянубунда лул-
либиляр, щурриляр, ъянуб-шяргиндя уруатриляр, кутмихиляр йашайырдылар. Луллуби тайфаларынын тяркибиндя
турукки, су вя башга тайфаларын мювъуд олдуьу эцман олунур. Бу тайфалар Азярбайъан халгынын
сийаси щяйатында йахындан иштирак етмиш вя халгын эяляъяк тяшяккцлцндя мцяййян мювге тутмушлар.
Мялум олдуьу кими, Азярбайъанын ъянубунда вя шималын- [27-28] да синифли ъямиййятин
бяргярар олмасы мцхтялиф тарихи дюврляря тясадцф едир вя ъянубда дювлят гуруму даща яввялляр
тяшяккцл тапмышдыр. Бу щямин яразинин Икичайарасы яразийя йахын олмасы вя бурадакы дювлятлярля
ялагяси иля изащ олунур. Манна дювляти Азярбайъанын ъянуб яразисиндя мейдана эялмиш илк дювлят
гурумудур1. Даща сонралар бу яразидя Атропатена дювляти мейдана эялмиш, шималда ися Гафгаз
Албанийасы фяалиййят эюстярмишдир.
Ады илк дяфя е.яв. 843-ъц илдя чякилян, Ассур, Урарту мянбяляриндя вя Библийада Мунна,

1
Сон вахтларда Азярбайъан тарихшцнаслыьында Маннадан дцз 2000 ил яввял, тяхминян щямин яразидя Аратта адлы
дювлятин мювъуд олдуьу эюстярилир. Лакин бу фикир тарихшцнаслыгда бирмяналы гябул олунмамыш вя мцтяхяссисляр
арасында мцбащисяйя сябяб олмушдур. «Азярбайъан тарихи»нин сон академик няшриндя (бах: 13/1) Араттанын адынын
беля чякилмямяси онун варлыьыны шцбщя алтына алыр. Буну нязяря алараг, Аратта барядя айрыъа мялумат верилмяси
мягсядяуйьун щесаб олунмур. Програмда бу дювлят барядя гейдляр верилдийиндян онунла мараглананлара али вя орта
мяктябляр цчцн «Азярбайъан тарихи» дярсликляриня мцраъият етмяляри тювсийя олунур.[28-29]
14
Манна, Маннас (Мана), Минни вя с. кими адландырылан Манна дювляти (843-610) ясасян Урмийа
эюлцнцн ъянуб-шяргиндяки хырда щюкмранлыгларын бирляшдирилмяси нятиъясиндя тяшяккцл тапмышдыр.
Манна чарлыьы гядимдя Луллубум адланан Бюйцк Замуа вилайятинин бир щиссясиндя олан Дахили
Замуанын яразисиндя мейдана эялмишдир. Е.я. I миниллийин башланьыъына аид олан мянбяляр
Луллубум, Замуа вя Манна анлайышлары арасында варислийи излямяйя имкан верир. Ассур щюкмдары
II Саргон ися Манна чарлыьынын мейдана эялдийи Замуа вилайятини «Замуа адланан Луллуме
юлкяси» кими тягдим едир. Маннанын сярщядляри ъянубда Дийала вя Заб чайларына, Шяргдя тягрибян
Хязяр дянизиня, шималда Араз чайына, гярбдя Урмийа эюлцня кими узанырды. Пайтахты Изирту (Зирту)
шящяри иди. Дювлятин яразиси ъанишинляр тяряфиндян идаря олунан яйалятляря бюлцнмцшдц: Эизилбунда,
Зикерту, Андиа, Уишдиш, Суби, Бари, Бушту беля яйалятлярдян иди. Юлкя яразисиндя Зибиа (Узбиа,
Иззибийа), Армаит (Урмейате), Ушкайа, Тарун, Тармакиса, Бушту галалары, мцасир Щясянли тяпяси
йериндя гала-шящяр мювъуд олмушдур. Дювлятин чичяклянмя дюврц е.яв. VIII ясрин ахырларына –
Иранзунун вя онун сяляфляринин щакимиййяти дюврцня тясадцф едир. Е.яв. 714-ъц илдя [28-29] Урарту
чары I Русанын ассур щюкмдары тяряфиндян мяьлуб едилмяси Манна сярщядляринин эенишлянмясиня
сябяб олду. Бу дюврдя йарыммцстягил уъгар щакимлярин торпаглары да (Уишдиш, Месси, Андиа вя с.)
Маннайа табе иди. Асылы вилайятляр дя дахил олмагла Манна щямин дюврдя Урмийа эюлцнцн бцтцн
ъянуб щювзялярини, Урмийа иля Араз арасындакы су айрыъынадяк эюлцн шярг сащилини, щабеля,
Гызылцзян чайы щювзясинин хейли щиссясини вя ондан ъянубда йерляшян районлары ящатя едирди. Манна
яразиси Мада Атропатенасы – Атурпатакана, йяни Ъянуби Азярбайъана тяхминян уйьун эялирди.
Бунунла йанашы Манна сярщядляри мцяййян дюврлярдя Араз чайындан шимала тяряф дя узанмышдыр.
Лакин Маннанын чичяклянмяси узун сцрмяди. Ассурлуларын йцрцшц нятиъясиндя Манна дювлят кими
юз мювгейини итирди; Зикерту, Уишдиш, Месси, Андиа вя башга вилайятляр ондан айрылдылар. Маннанын
адына сон дяфя Библийада, е.яв. 593-ъц илдяки щадисялярин шярщи иля ялагядар тясадцф олунур.
Манналыларын формалашмасында гядим йерли ящали – кути-луллуби тайфалары ясас рол
ойнамышлар. Е.яв. I миниллийин яввялляриндя ящалинин тяркибиндя щурриляр эцълянди. Даща сонра
юлкядя ирандилли тайфаларын тясири артды. Щури-кути дилляринин нах-даьыстан дилляри иля гощумлуьу
ещтимал олунур. Ящали аллащлар пантеонуна (чохаллащлы динин бцтцн аллащларына) вя щяйат шяъярясиня
ситайиш едирди. Манналылар азярбайъанлыларын яъдадлары олмушлар.
Атропатена (вя йа Кичик Мидийа) е.яв. IV – б.ер. III ясрляриндя Иран йайласынын шимал-гярб
щиссясиндя мювъуд олмушдур. Онун яразиси ясасян мцасир Ъянуби Азярбайъан, Иран Кцрдцстаны,
бязи вахтларда ися Шимали Азярбайъанын ъянуб районларыны вя бялкя дя, Ъянуби Гафгазын бир сыра
вилайятлярини ящатя едирди. Дювлятин шимал щцдудлары чох вахт Араз чайына, шярг щцдудлары Талыш вя
Елбрус даьларына, ъянуб сярщядляри ися Ялвянд даьларына чатырды. Пайтахты Урмийа эюлцнцн ъянуб-
шяргиндя Миандор шящяриндян шяргдя Лейлан кянди йахынлыьында мювъуд олмуш Газака
(Ганзака) шящяри иди. Антик мцяллифляр Атропатенада кифайят дяряъядя инкишаф етмиш шящяр
щяйатынын олдуьуну хябяр верирляр. Атропатена шящярляриндян Фрааспа, Фанаспа, Аганзананын
адлары чякилир. Фрааспанын мцасир Мараьа шящяри ятрафында, Фанаспанын Мараьа иля Мийаня
шящярляри арасындакы Галейе-Зющщак адлы гя- [29-30] дим йашайыш мяскяниндя, Аганзананын ися
Зянъан шящяри йериндя мювъуд олдуьу эцман едилир. Бейляган бюлэясиндя е.яв. IV – б.е. I ясрляриня
аид йашайыш мяскяниндя (мцасир Тязякянд яразисиндя) гядим Пайтакаран шящяри мювъуд иди.
Атропатенада Вера, Галейе-Сасан, Галейе-Навдуз, Ярдябилдян 30 км шимал-гярбдя Гала вя с.
истещкамлар да варды. Бизим еранын илк ясрляриндя юлкядя шящяр щяйаты даща да инкишаф етмишди. Бу
дюврдя Атропатенада Мараьа, Тябриз, Шиз (Тяхти-Сцлейман), Зянъан, Ярдябил, Баъарван,
Дещхарган, Салмас, Хой, Урмийа, Ъабраван, Нериз, Сярат, Меймяд, Бярзя вя с. шящярляр
фяалиййят эюстярирди.
Атропатена яразиси ясасян даьлыг вилайятлярдян ибарят иди. Юлкянин мцхтялиф яразиляриндя,
сямтляриндя Савалан, Сящянд, Бцзэцш, Гафланты, Баьра (Амард), Загрос вя с. даьлар варды. Атро-
патена щямин даьлардан ахан чайларла да зянэин иди: ясас чайлары Гызылцзян (Сефидруд), Гарасу,
Кичик Заб, Корха, Карун вя башгалары олмушдур. Атропатена яразиси зянэин фаунайа вя флорайа,
тябии ещтийатлара малик иди. Юлкя яразисиндян йерли вя транзит тиъарят йоллары кечирди.
Атропатена орта фарс (пящляви) абидяляриндя Адурбадаган («одун щимайясиндя олан юлкя»)
адланыр. Бизим еранын III ясриндян башлайараг юлкя Сасаниляр дювлятинин тяркибиня дахил олур вя
онун вилайятляриндян (дастакертляриндян) бириня чеврилир. Еркян сасани дюврцндя Адурбадаган
Сасаниляр дювлятини тяшкил едян шящрлярдян – юлкя вя йа вилайятлярдян бири иди вя дювлятин «Иран ол-
майан» 27 шящриндян бири сайылырды. I Хосров Януширяванын (531-579) инзибати ислащатлары

15
нятиъясиндя Адурбадаган дювлятин 4 ири ъанишинлийиндян – «куст»ундан (щярфян: тяряф, ъящят) бириня
чеврилди. «Азярбайъан кусту» адланан щямин ъанишинлийя (Шимал ъанишинлийиня) Ъянуби
Азярбайъанла йанашы, Албанийа, Иберийа, Ермянистан, Баласакан, Сисакан, Рей, Эилан, Дейлям,
Дямавянд, Тябяристан, Руйан (Рован), Амул, Щямядан вя Муьан дахил иди. Бу дюврдя
Адурбадаганын вилайят кими щцдудлары шималда Араз чайына, ъянубда Зянъан вя Динавяр дцзцня
йетишир, Хулван дцзц вя Шящрязурдан кечяряк, Дяъля чайына говушан яразийя кими узанырды.
Инзибати-идаря системиня эюря куст (тяряф, ъоьрафи ъящят) вя шящр/куст (вилайят) инзибати ващидиндян
сонра нащийя (нащанг) эялирди вя бу да юз нювбясиндя рустаглара (районлара) [30 -31] бюлцнцрдц.
Рустаглар илк нювбядя кянд йерлярини юзцндя бирляшдирирди. Адурбадаган рустагларындан
Перахравар (Бурхувар) вя онун баш кянди Сирошмаговун ады бяллидир. Адурбадаган торпагларынын
мцнбитлийиня вя тябии сярвятляриня (нефт, дуз) эюря Сасаниляр дювлятинин игтисадиййатында мцщцм йер
тутурду вя Зярдцштлцйцн ясас мяркязи щесаб олунурду.
Атропатенанын Азярбайъан тарихиндя йери бюйцкдцр. Бу дюврдя «Азярбайъан» мяфщуму
формалашыр, етно-мядяни характерли щадисялярин башланьыъы гойулур, халг тяшяккцл тапыр вя с.
Билиндийи кими, «Азярбайъан» адынын мейдана эялмяси мцхтялиф ъцр изащ олунур (одлар юлкяси, ярляр
юлкяси вя с.). Лакин, елми арашдырмалар сцбут етмишдир ки, бу истилащ мящз шяхс адындан – Атропатын
адындан тяшяккцл тапмышдыр (Осман империйасы – I Османын, Юзбяэистан – Юзбяйин, Колумбийа –
Колумбун вя с. адындан йарандыьы кими). Диэяр тяряфдян, Атропатенанын тясиси атропатиляр
сцлалясинин мейдана эялмясиня сябяб олмушдур. Азярбайъан халгынын тяшяккцлцндя мцщцм рол
ойнамыш атропатиляр мидийалылар кими танынсалар да, Атропатенада бир сыра башга тайфалар, о
ъцмлядян, мидийалылар тяряфиндян ассимилйасийа олунмуш тайфалар йашайырдылар. Беля тайфалардан
сагартиляр, микиляр (Муьан ады бурадандыр), утиляр, париканлар, ортокорибантиляр, кадусиляр,
дарейтиляр, пантиматиляр, павсикиляр, каспиляр, матиенляр, мардлар, порсиляр, апарикиляр вя с. тайфалары
эюстярмяк олар. Антик Атропатен етносу йерли гябиляляри юзцндя ассимилйасийа етмиш йени бир етнос
иди. Акад. И.Щ.Ялийев йазыр: «Антик дюврдя мейдана эялмиш Атропатена етносу щеч дя Ъянуби
Азярбайъанын (орта) Мидийа дилинин диалектляриндя данышан яввялки ящалисинин щяр щансы
групларындан ибарят дейилди. Бу реэионун йерли гябиляляринин ассимилйасийасы нятиъясиндя мейдана
эялян йени бир етнос иди». Алимин фикринъя, Атропатена ящалисинин мцяййян щиссяси ирандилли, бир
гисми ися йерли тайфалардан ибарят олмушдур. Атропатенада ишлядилян ясас дил дя ирандиллиляря мяхсус
олмушдур. Ящали азяри дилиндя дя данышырды. Талыш дилиня йахын олдуьу ашкарланан азяри дили фарс дили
олмаса да, Иран дилляри групуна дахилдир.
Гядим Азярбайъан ящалисинин дини эюрцшляри сяма гцввяляриня, ода, суйа, мцхтялиф бцтляря
инамла баьлы иди. Ящали арасында чохаллащлылыг (политеизм) мювъуд олмушдур. Азярбайъанда, хц-
[31 -32] сусиля онун ъянубунда ода ситайиш – атяшпярястлик эениш йайылмышды. Юлкядя зярдцшт дининя
дя ситайиш олунурду. Атяшпярястликля зярдцштлцйц ейниляшдирсяляр дя, онлар яслиндя айры-айры дин
сащяляри олмушлар, амма бир-бириля йахын ялагядя идиляр. Атяшпярястлик кащинляри – маглар е.яв. VI
ясрдян зярдцштлцк дининя кащин кими хидмятя башламышлар вя зярдцштлцйя атяшпярястлик ещкамларыны
дахил етмишляр. Тякаллащлыьы ясас тутан зярдцштлцйцн дини китабы «Авеста»дыр. Авестанын
дцнйаэюрцшц цчцн ифрат дуализм характерикдир. Авестайа эюря, дцнйада щям мадди, щям дя хяйали
олан щяр шей хейир вя йа шяр башланьыъа малик олмагла 2 гисмя айрылыр. Баш Аллащ Ащура Мазда
(Щюрмцзд) – хейирхащ, даьыдыъы рущ Анщра Манйу (Ящримян) – шяр башланьыъын ифадяси вя йа
рямзидир. Зярдцштлцйцн Орта Асийада, йахуд Яфганыстанда мейдана эялиб Ирана йайылдыьы эцман
едилир. Бязи мцлащизяляря эюря ися бу дин Рейдя (Тещранда), диэярляриня эюря Азярбайъанда
тяшяккцл тапмышдыр. Сасаниляр дюврцндя Авеста бир нечя дяфя – III, IV, VI вя VII ясрлярдя
кодификасийа едилмишдир. Авестанын канонлашдырылмыш мятни пящляви (орта фарс) дилиня тяръцмя
олунмуш вя шярщлярля тяъщиз едилмишдир. Азярбайъан ящалисинин бир гисми эюй ъисимляриня ситайиш
етмишдир. Эцняш (Щелиос), Сяма (Зевс), Ай (Селена) аллащларына инам даща эцълц иди.
(Бах: 12; 13/Ы;15; 27; 29; 57; 76; 82).

IV м ю в з у : Гафгаз Албанийасынын
тарихи-сийаси ъоьрафийасы

Гафгаз Албанийасы Азярбайъанын шимал щиссясиндя елмя мялум ян илкин дювлят гуруму

16
олмушдур. Эюстярилдийи кими, юлкянин бу щиссясиндя дювлят гуруму мцяййян сябяблярдян ъянуба
нисбятян даща эеъ мейдана эялмишдир. Албанийа щаггында гядим йунан, латын, албан, ермяни,
эцръц, сирйани, яряб вя с. дилли мянбялярдя мялумат верилир. Щеродотун (е.яв. 480-425)) «Тарих»
ясяриндя Гафгаз Албанийасынын ады бирбаша чякилмяся дя, бу ярази вя орада баш вермиш щадисяляр
барядя бязи фактлара тясадцф олунур. Страбонун (е.яв. 64 - б.е. 24) «Ъоьрафийа» ясяриндя ися Ал-
[32-33]банийада 26 дилдя (лящъядя) данышан тайфаларын йашамасы, Кцр чайынын мювгейи,
амазонкалар вя с. барядя гейдляр мювъуддур. Бюйцк Плини (23-79) Албанийанын баш шящярляри,
тябияти, ящалиси, албанларын мяншяйи («Тябият тарихи»), Плутарх (45-127) албанларын Помпейя гаршы
мцбаризяси, онларын пийада вя сцвари гошунлары, силащлары («Параллел тяръцмейи-щаллар»), Помпони
Мела (I ясрин
I йарысы) Гафгаз Албанийасынын чайлары, даьлары, бязи тайфалары, Каспи дянизи, онун адалары вя с.
(«Йерин тясвири») барядя мялумат верирляр. Ермянидилли мянбялярдя дя (Агафангел, Корйун,
Моисей Хоренски, Йегеше, Ананий Ширакатси, Эевонд Вардапет вя с.) Албанийа тарихиня даир
материаллар аз дейилдир. Лакин Албанийайа даир ян мцщцм вя гиймятли мянбя VII-VIII ясрлярдя йа-
шамыш албан мцяллифи Муса (Моисей) Каланкатлынын «Албанларын тарихи» ясяри щесаб олунур. Ути
вилайятинин Каланкат кяндиндя анадан олмуш мцяллифин щямин ясяри ян гядим дюврлярдян башламыш
999-ъу иля кими олан щадисяляря щяср олунмушдур. 3 щиссядян ибарят бу ясярдя Албанийанын
ъоьрафийасы, Албанийада христианлыьын йайылмасы, Алуен (Агуен) мяълиси (488) вя онун гябул етдийи
ганунлар, албанларын сасаниляря гаршы мцбаризяси, Аршакиляр сцлалясинин сцгуту, Мещранилярин
щакимиййятя эялмяси, Ъаваншир вя онун фяалиййяти, яряблярин Ъянуби Гафгаза йцрцшляри, албан
щюкмдарлары вя каталикослары, Вараз Трдатын щакимиййятинин сон илляри вя с. щаггында мялумат юз
яксини тапмышдыр. Ещтимал олунур ки, 710-ъу илдян сонракы щадисяляр ясяря башга мцяллиф тяряфин-
дян ялавя едилмишдир.
Албанийа мцхтялиф дилли мянбялярдя айры-айры шякилдя адландырылыр. Антик мянбяляр бу юлкяни
«Албанийа» кими хатырладырса, сонракы дювр мянбяляриндя онун ады Ардан (орта фарс), Арран
(ярябдилли), Рани (эцръц), Аьван (ермяни), Аран (Сурийа) вя с. шякилдя якс олунмушдур.
Е.яв. III ясрдя Албанийа вилайятляри арасында игтисади вя мядяни ялагялярин инкишафы, ибтидаи
иъма гурулушунун даьылмасы, синифли ъямиййятин мейдана эялмяси албан тайфа иттифагы зямининдя
Албан дювлятинин йаранмасына сябяб олду. Бу дювлят ерамызын VIII ясринин яввялляриня кими
фяалиййят эюстярди. Албан дювляти Аршакиляр (ерамызын VI ясриня кими) вя Мещраниляр сцлаляляри тяря-
финдян идаря олунмушдур. Гафгаз Албанийасы дювлятинин фяалиййятиня [33-34] 705-ъи илдя ярябляр
тяряфиндян сон гойулмуш вя онун яразиси Ямявиляр хилафятинин тяркибиня гатылмышдыр. Буна бахма-
йараг, албан щюкмдарлары (Сящл ибн Сумбат, Хачын кнйазы Щясян Ъалал) сонралар кичик яразидя
олса да, албанларын щакимиййятини бярпа едя билмишляр.
Гафгаз Албанийасынын яразиси ясасян Бюйцк Гафгаз сыра даьларынын шимали-шярг ятякляриндян
Кичик Гафгаз даьлары вя Араз чайына, Габырлы чайындан Хязяр дянизиня гядяр олан сащяляри, Мил вя
Муьан дцзлярини ящатя едирди. Онун шимал сярщядляри Бюйцк Гафгаза, Самур сыра даьларынын шимал
ятякляриня, шимали-гярбдя Габырлы (Иори) вя Ганых (Алазан) чайларынын йухары ахарына, шимали-шяргдя
ися мцасир Дярбяндин шималына гядяр эедиб чатырды. Дювлятин ъянуб сярщядляри яксяр вахтларда (I-
VIII ясрлярдя) Араз чайы бойунъа узанмыш вя ъянуби-шяргдя Каспиананын ъянуб тяряфиндян
кечмишдир. Е.яв. II-I ясрлярдя Албанийанын бцтцн сярщядляри сабит галса да, ъянуби-шяргдя сярщядляр
даралыр. Каспиана ерамызын I ясриня кими Албанийанын тяркибиндя олмамыш (ермяниляр тяряфиндян
зябт олунмушду) вя бу зонада дювлят сярщядляри щямин вилайятин шимал истигамяти бойу кечмишдир.
Сонракы дюврлярдя ися сярщядляр йенидян яввялки кими бяргярар олур вя дювлятин сцгутуна кими
ясаслы дяйишикликляря уьрамыр.
Албанийанын пайтахты узун мцддят Кабалака (Гябяля) шящяри олмуш, V ясрдя ися пайтахт
Кцрцн саь сащилиндя Бярдя шящяриня кючцрцлмцшдцр. Цмумиййятля, Гафгаз Албанийасында 30-дан
артыг шящяр мювъуд иди. Сон дюврлярдя Азярбайъан вя Даьыстан яразиляриндя апарылан археоложи
газынтылар нятиъясиндя Албанийада антик дюврдя мювъуд олмуш бир сыра шящяр типли йашайыш
мяскянляри ашкара чыхарылмышдыр. Бунлар Гябяля (Чухур-Гябяля, Чаггаллы, Сейидтала, Узунтала),
Исмайыллы (Моллаисщаглы, Шыхдяря Кялляси, Галаэащ), Аьсу (Нцйдц дцзц), Гах (Торпаггала), Газах
(Сарытяпя), Шамахы, Бейляган (Тязякянд, Гаратяпя) районларында, Минэячевир зонасында,
Даьыстанда (Торпаггала, Урсеки, Тарки, Дярбянд) вя башга йерлярдяки газынтылар нятиъясиндя аш-
кар олунмуш мяскянлярдир. Птолемейин вердийи мялуматдан да антик дювр Албанийасы яразисиндя,
эюстярилдийи кими, 30-дан артыг шящяр вя диэяр йашайыш мяскянинин олдуьу айдынлашыр.

17
Гейд етмяк лазымдыр ки, Гафгаз Албанийасы яразисиня тар- [33-34] ихян ермяниляр тяряфиндян
мцхтялиф иддиалар иряли сцрцлмцш вя инди дя давам етмякдядир. Ермяни иддиаларыны яслиндя 2 йеря
бюлмяк олар: онларын бир иддиасына эюря, Албанийа яразисинин мцяййян щиссяси, йяни Кцр чайы иля
Араз чайы арасындакы торпаглар кюклц ермяни яразиляри имиш, диэяр иддиайа эюря, Албанийанын бцтцн
яразиси ермяниляря мяхсус имиш, башга сюзля, Албанийа яразиси Шярги Ермянистан имиш. Ермянилярин
илк иддиасы щяля VII ясрдян иряли сцрцлмяйя башланмышдыр. Щямин дюврцн мцяллифи Ананий Шираклы
(Ширакатси) «Ъоьрафийа» адлы ясяриндя VI-VII ясрлярдя Йахын Шяргин сийаси бюлэцсцнц веряряк
билдирир ки, Асийа 44 юлкяйя айрылмышдыр. Онун бюлэцсцндя Иберийа 25-ъи, Албанийа 26-ъы, Ермя-
нистан ися 27-ъи пиллядя дурур. Мцяллиф щямчинин йазыр ки, Кцр вя Араз чайлары арасындакы ярази, йяни
Арсах, Пайтакаран вя Ути вилайятляри щяля гядим заманлардан ермянилярин олуб вя йалныз 387-ъи
илдя, Ермянистан Иран вя Бизанс арасында бюлцшдцрцляркян щямин вилайятляр Албанийайа, Гугарк
ися Эцръцстана бирляшдирилмишдир. Ермянилярин икинъи иддиаларынын мейдана чыхмасы ися «Бюйцк
Ермянистан» йаратмаг хцлйасы иля баьлыдыр. Цч дяниз арасындакы торпаглара йийялянмяйя ъан атан
ермяниляр Албанийанын бцтцн яразисинин юзляриня мяхсус олдуьуну иддиа етмякля Хязяр дянизиня
чатмаг ниййяти эцдцрляр. Онларын ниййятини щяля 2000 ил бундан яввял Страбон вя диэяр антик
мцяллифляр дя дуймушлар. Страбон йазыр: «… яввялки заманларда кичик юлкя олмуш Ермянистаны
Артаксинин вя Зариадринин мцщарибяляри бюйцтдц… Онлар бирликдя гоншу халгларын вилайятляринин
бир гисмини кясяряк юз мцлклярини эенишляндирдиляр: онлар мадалылардан (йяни атропатеналылардан –
П.В.) Каспиананы, Фавнитиданы вя Басоропеданы; иберлярдян Париадрын ятяклярини, Хорзенаны вя
Кцр чайынын о бири сащилиндя йерляшян Гогаренаны; халиблярдян вя моссиниклярдян Каренитиданы вя
Кичик Ермянистанла щямсярщяд олан вя йахуд онун щиссяси олан Ксерксенаны; катаонлардан
Акилисенаны вя Антитавр ятрафындакы вилайяти; нящайят, сурийалылардан Таронитиданы зорла алдылар».
Лакин нязяря алмаг лазымдыр ки, «Бюйцк Ермянистан» адландырылан дювлят е.яв. II ясрин
яввялляриндян е.яв. I ясрин 60-ъы илляринядяк мювъуд олмушдур. Е.яв. 60-ъы иллярдя II Тигран бцтцн
ишьаллардан имтина етмяли олмуш вя Ромадан асылы вязиййятя дцшмцшдцр. Ермянилярин икинъи иддиасы
XX ясрин сон рцбцндя чякил- [35-36] миш С.Йеремйанын «Армения и сопредельные страны в 701-
862 гг.» (Йереван, 1983) адлы хяритясиндя дя бариз шякилдя нязяря чарпыр. Мцяллифин иддиасына эюря,
эуйа яряблярин Ъянуби Гафгаза йийялянмяляри вя Гафгаз Албанийасынын сцгут етмяси нятиъясиндя
онун яразиляри Ярминийя яряб инзибати бюлэцсцня гатылараг ермяни торпаьына чеврилмишдир. Яслиндя
Ярминийя яряб инзибати бюлэцсцндя олан яразиляр щеч дя Ермянистан торпаглары демяк дейилдир.
Ананий Шираклынын вя еляъя дя V яср мцяллифи Фавст Бузандлынын Кцр-Араз чайлары арасындакы
торпагларын ермяниляря мяхсус олмасы барядяки гейдляри (ермянилярин илк иддиасы) яслиндя дюврцн
синхрон мцяллифляринин – Мовсес Хоренскинин, Муса Каланкатлынын вя с. мялуматы иля тякзиб
олунур. Щямин мцяллифлярин йаздыьына эюря ерамызын I ясриндя Албанийанын ъянуб сярщядляри Араз
чайы бойунъа узанырды. Мясялян, «ермяни тарихинин атасы» щесаб олунан Мовсес Хоренски йазыр:
Албан щюкмдарына «Ерасх (Араз – П.В.) чайындан башламыш Хнаракерт (Аьстафа зонасы – П.В.)
адланан галайадяк олан Албан дцзц вя онун даьлыг щиссяси мирас галды… Парфийалы Валаршак адлы-
санлы, ъясур Араны (албанларын яфсаняви яъдадыны – П.В.) щаким тяйин едир… Аранын варисляриндян
утиляр, гардманлар, содей тайфалары вя Гаргар кнйазлыьы ямяля эялмишляр…». Муса Каланкатлы да
щямин мясяляни шярщ едяряк йазыр ки, Сисакан няслиндян олан Йафятин хяляфляриндян Аран адлы бириси
Араз чайындан Щунан (Хнаракерт) галасына кими Албанийанын даьларынын вя дцзляринин вариси
иди… Дейирляр ки, онун (Аранын) ювладларындан Уник, Эирдиман, Арсах вя Гаргар
кнйазлыглары мейдана эялмишдир.
Ермяни иддиаларынын сябатсызлыьы вя гейри-елмилийи Ф.Ъ.Мяммядова тяряфиндян сцбута
йетирилмишдир. Мцяллифин «Азярбайъанын сийаси тарихи вя тарихи ъоьрафийасы» монографийасы бу
бахымдан диггяти ъялб едир. Алим Албанийанын ъянуб сярщядляринин яксяр вахтларда Араз чайы
бойунъа кечдийини елми дялиллярля ясасландырмышдыр. Лакин, онун сон китабында (бах: 84) йол
верилмиш ъидди сящвя щеч ъцр щагг газандырмаг олмаз. Беля ки, мцяллиф китаба дахил етдийи
«Албания и сопредельные страны ЫЫ-Ы вв. до н. э.» хяритясиндя «Великая Армения» сюзцнц
Тябриздян дя шимали-шяргя, тяхминян Ярдябиля кими узатмагла яслиндя ермянилярин щямин яразиляря
олан иддиаларына шярик чыхмышдыр. Щягигятдя ися [36-37] бу яразиляр, хцсусиля дя, Гафгаз
Албанийасынын Каспиана вилайяти щямин дюврдя ермяниляр тяряфиндян садяъя зябт олунмушду; бу
ися эюстярилян яразилярин «Бюйцк Ермянистан»а дахил олдуьуну билдирмир. Орта яср мцяллифляринин
йаздыьына эюря, Бюйцк Ермянистан (Ярминиййя) Кичик Ермянистанын шяргиндя, ясасян Ван эюлцнцн

18
шимали-гярбиндя олуб шяргдя Арран, Азярбайъан (тарихи Атропатена) вя Кцрдцстанла щямсярщяд
иди (бах: 102, с. 117-119).
Гафгаз Албанийасынын яразиси инзибати бахымдан яйалятляря (нащанглара) вя вилайятляря
(щаварлара) бюлцнмцшдц. Нащанглар (яйалятляр) бир нечя щаварлара (вилайятляря) айрылырды.
Албанийанын яразисиндя ясас 12 яйалят мювъуд олмушдур: Кабалака, Шяки, Камбисена, Яъяри
(Щеъери), Чола, Лпина, Каспиана, Ути, Сакасена (Шакасена), Эирдиман, Арсах вя Сцник. Щямин
яйалятляр шярти олараг 2 щиссяйя бюлцнцр: беля ки, онлардан илк 6 яйалят Кцрцн сол сащили, диэяр 6
яйалят ися (о ъцмлядян, 2 вилайят) Кцрцн саь сащили яйалятляри щесаб едилир:
Чола яйаляти Чола (Дярбянд) кечидиндян ъянуба доьру тяхминян Бешбармаг даьынадяк
Хязярсащили золаьы ящатя едирди. Ири шящярляри Чола вя Дярбянд иди. Чола (Чор, Чол) адынын иран-
мяншяли сюздян йарандыьы сюйлянилир. Чола 698-ъи илдя яряблярин щцъумуна мяруз галыр вя VIII ясрин
30-ъу илляриндя онларын ихтийарына кечир. Чоланын ящалисинин табасаранлар (таваспарлар), албанлар,
чилбляр (силвляр), легляр, хечматаклар, маскутлар, хязярляр, щунлар тяшкил едирдиляр. Сасанилярин
кючцрмя сийасяти иля ялагядар бурада ирандилли тайфалар мяскунлашмаьа башлайыр.
Лпина Чоланын шимали-гярбиндя Чола иля Шяки арасында йерляшмишди. Щямин яразидя албанлар,
лпинляр, легляр вя башга етник груплар йашайырды. Йерин ады йунанъа «лупен», ермяниъя «лпин»
адландырылмыш етносун адындан эютцрцлмцшдцр. Лпина VI-VII ясрлярдя тцркдилли кючярилярин
йцрцшляри иля ялагядар басгынлара мяруз галмышдыр.
Камбисена (Камбечен) адланан ярази Албанийанын шимал-гярбиндя, Иберийа сярщяддиндя
йерляширди. Щямин яйалят шимал-гярбдя Ганых вя Габырлы чайларынын орта ахарларындан ъянубда Кцр
чайынадяк, шяргдя ися Ганых, Габырлы, Кцр чайларынын говшаьына кими олан яразини ящатя едирди. Ширак
йайласынын йарысы да бу яразийя дахил иди. Камбисенада албанлар, лпинляр, скиф вя сак гябиляляринин [36-
37] варисляри – савирляр (тцркдилли халглар) вя силвляр мяскунлашмышды. Камбисена сийаси вя идеоложи
бахымдан сийаси-инзибати вя кился-инзибати ващид (йепископлуг) иди. Камбисена Сасаниляр дювлятинин
сцгутундан сонра Мещранилярин (Ъаванширин) идарясиндя олмушдур.
Яъяри (Еъери, Щеъери) Гябяля вилайятинин ъянубунда Гарасу вя Эирдиман чайлары арасында
йерляшмишди вя ъянубда Кцр чайына сюйкянирди. VII яср «Ермянистан ъоьрафийасы»нда щямин ярази
щямчинин «Дяшт-и Базкан» адландырылмышдыр. Яъяри барядя ятрафлы мялумат мювъуд дейилдир.
Вилайятин ады мцасир Уъар шящяринин адында горунуб сахланылмышдыр.
Кабалака (индики Гябяля) яйаляти Лпинадан ъянубда, Яъяри вилайятиндян шималда Шяки вя
Чола вилайятляри арасындакы яразидя йерляшмишди. Гябяля шящяри узун мцддят Албан дювлятинин пай-
тахты олмушдур. 510-ъу илдя албан аршакиляри юз щакимийятини баша вурдугдан сонра Гябяля сасани
мярзбанларынын гярарэащына чеврилир вя бунунла ялагядар Гябяля вилайяти ейни заманда «Востан-и
мярзбан» адландырылыр. Гябяля дя сийаси-инзибати вя кился-инзибати ващид иди. Гябялядя хечматаклар,
глуарлар, гатлар вя Шимали Гафгазын тцркдилли тайфалары – савирляр, хязярляр, булгарлар, барсилляр
йашайырдылар. К.В.Треверя эюря, адлары чякилян илк 3 тайфа Гафгаз етносларыдыр.
Тарихи Шяки (Шако – ермяни мянбяляриндя) вилайяти Шаке (эцръц мянбяляриндя - Нухпато) адлы
шящяри иля бирэя Албанийанын шимал-гярбиндя, Гафгазын даьятяйи районларында, Гябялянин шимал-
гярбиндяки яразини тутурду. Гярбдя вя ъянуб-гярбдя Камбисена вилайяти иля, шимали-гярбдя Лпина
иля, ъянуби-шяргдя Гябяля иля щямсярщяд иди. Бурада албанларла, утилярля йанашы скиф вя сак
гябиляляри, щямчинин закенляр (тсеканлар), хенуклар (эениохлар) йашайырды. VI-VIII ясрлярдя Шяки
сийаси-инзибати мяркяз олмагла бярабяр, кился-инзибати ващид (йепископлуг) иди.
Албанийанын Кцр чайынын саь сащилиндяки яразиляри сийаси-инзибати бахымдан 4 бюйцк нащанга
(яйалятя), 6 вилайятя бюлцнмцшдц. Бунлар Арсах, Ути, Пайтакаран вя Сцник нащанглары иди. Ути
яйалятинин (нащангынын) тяркибиндя даща 2 вилайят – Сакасена (Шакашена) вя Эирдиман вилайятляри
вар иди. Онларын щяр бири дя юзлцйцндя щаварлара (мащаллара) бюлцнмцшдц. Бу яйалятляр ейни
заманда кился-инзибати ващидляр идиляр. [38-39]
Пайтакаран мянбялярдя мцхтялиф адларла – Каспк, Казбк (ермяни мянбяляриндя), Каспиана
(йунан-Рома мянбяляриндя), Пайтакаран-Баласикан (Муса Каланкатлы вя бязи ермяни мянбя-
ляриндя), Баласакан (фарс вя ярябдилли мянбялярдя) вя с. адландырылмышдыр. Бу яйалят мцасир Шимали
Азярбайъанын ъянуби-шярг щиссясиндя йерляшмиш вя шяргдя Хязяр дянизинин сащилляриня кими уза-
нырды. Мил вя Муьан дцзляринин бир щиссяси дя онун тяркибиня дахил иди. Бязи вахтларда Пайтакаран
Атропатенанын шимали-шярг торпагларыны да юз тяркибиндя бирляшдирмишдир. Ещтимал олунур ки,
Ширванын Хязяр дянизиня кими ъянуби-шярг щиссяси Абшерон йарымадасы иля бирликдя Пайтакаранын
тяркибиндя олмушдур. Мяркязи ейни адлы шящяр – Пайтакаран (Бейляган) иди. Пайтакаран сийаси ъя-

19
щятдян бязян Атропатенанын тяркибиндя, бязян ися мцстягил олмушдур. Лакин IV ясрин II
йарысындан бу яйалят Албанийанын яразисиня дахил иди. V-VII ясрлярдя Баласаканда албанлар,
каспиляр, баласлар, щунлар, хязярляр, акасирляр вя с. тайфалар йашамышдыр.
Ути (Утик – ермяниъя, Отена - йунанъа) яйаляти дя Кцрцн саь сащилиндя йерляширди. Яйалят
Пайтакаранла (шяргдя), Арсахла (ъянубда), Кцр чайы иля (шималда) щямсярщяд иди, гярбдя ися Ал-
банийанын Иберийа сярщядляриня кими узанырды. Яйалятин тяркибиндя антик шящярлярдян Айниана,
Хани, Анарика, еляъя дя Халхал, Согари вя Бярдя шящярляри вар иди. Бярдя 551-ъи илдян албан ката-
ликосунун даими йашайыш йериня, 630-ъу илдян ися Мещраниляр сцлалясиндян олан бюйцк албан
кнйазлары Вараз-Григорун, Ъаванширин вя башгаларынын игамятэащына чеврилир. Ути вилайятиндя
албанларын мифик яъдадларынын нясилляри сайылан утиляр, гаргарлар, савдейляр йашайырдылар. Ейни за-
манда бурада саклар, даща сонралар щунлар, кянэярляр, хязярляр йашайырды. Утиляр сон заманлара-
дяк мяншяъя албан олдугларыны хатырлайырдылар. Онларын I Пйотра цнванланмыш мяктубунда йазылыр:
«Биз аьваныг (йяни албаныг – П.В.) вя миллиййятъя утилярик». Ахыр вахтларда Минэячевирдян тапылмыш
йазыларын ути дилиндя олдуьу фикри елмдя цстцнлцк тяшкил едир вя онларын бу дил васитясиля ачылмасына
ъящдляр эюстярилир (З.Алексидзе). Ути 705-ъи илдя ярябляр тяряфиндян ишьал олунмуш вя Аран инзибати
ващидиня гатылмышдыр.
Ути яйаляти (нащангы) даща хырда яразиляря – щаварлара (вилайятляря) бюлцнмцшдц. Онлардан
ясаслылары Сакасена (йунан мц- [39-40] яллифляриндя) – Шакасена (ермяни мянбяляриндя) вя
Эирдиман иди. Шакашена (Сакасена) Арсах вилайяти иля Кцр чайынын арасында иди. Бурада сакасенляр
йашайырды. Страбона эюря Бактрийа (Бялх) вя с. яразиляри тутан саклар Гафгазда ян мящсулдар
торпаглара сащиб олуб бурада мяскунлашмышлар вя бу ярази Сакасена адланмышдыр.
Эирдиман Кцрцн саь сащилиндя йерляшян сийаси-инзибати ващид кими Ути яйалятиня дахил иди.
Мянбялярдя бу вилайят Гардман (гядим ермяни дилиндя), Эирдиман (гядим Иран дилляриндя) вя
Гардабани (гядим эцръц дилиндя) кими верилир. Щямин вилайятин локализасийасы барядя 3 мцлащизя
мювъуддур: бир чохлары онун Аьсу вя Эирдиман чайлары арасында, бязиляри мцасир Газах району
яразисиндя, бязиляри ися Шямкирчай щювзяси ятрафында вя Эядябяй районунда йерляшдийини билдирирляр.
Ф.Ъ.Мяммядованын фикринъя щямин вилайят Албанийанын шимали-гярбиндя, Кцрцн саь сащилиндя,
ермяни вя эцръц торпаглары иля сярщяддя йерляшмишди. Сонралар мещраниляр юз торпагларынын
щцдудларыны эенишляндирмиш, Кцрцн сол сащилиня доьру (мцасир Исмайыллы району яразисиня тяряф)
ирялилямиш вя Эюйчай чайы – Эирдиман чайы щювзясини ящатя етмишляр. Мещраниляр бурада Эирдиман
галасыны, Мещряван шящярини вя мябяд инша етмишляр. Эирдиман Гафгаз Албанийасы 3 вилайятя
бюлцндцйц вахт Ути яйалятинин диэяр вилайятляри иля бирликдя Аррана дахил олду. Эирдиман ящалисинин
ясасыны Муса Каланкатлынын «Албанларын тарихи»ндяки яфсаняви Аран няслиндян оланлар тяшкил
едирди. V ясрдян ися бурайа ирандилли гябиляляр эялмяйя башламышлар.
Арсах (ермяни мцяллифляриндя) вя йа Орхистена (антик мянбялярдя) яйаляти саьсащил
Албанийасынын ян мцщцм яйалятляриндян (нащангларындан) бири олмушдур. Яйалят щал-щазырки
Гарабаьын даьлыг щиссясини вя Мил дцзцнцн бир щиссясини ящатя едирди. Онун яразиси 12 хырда
инзибати ващидя бюлцнмцшдц. Яйалятин ящалисини гаргарлар, утиляр, щунлар, хязярляр вя барсилляр тяшкил
едирди. Христианлыьын гябулуна кими (IV яср) ящалиси бцтпяряст олмушдур. Христианлыгдан сонра
бурада бир нечя йепископлуг йаранмышды. VIII ясрдя Арсах Албанийанын тяркибиндя Ямявиляр
хилафятиня гатылды. Сонралар Арсахда Григори Щамама (IX яср), Григори Щамама-Сащяк (IX-X
ясрляр), Щясян Ъалал (XIII яср) вя с. башчылыьы иля Албан дювляти бярпа олунмуш вя гыса мцддятлярдя
фяалиййят [40-41] эюстярмишдир. Арсах ящалиси яряблярдян сонра христианлыьы горуйуб сахлайа билмиш
вя ермянилярин тясириня дцшяряк тядриъян григорианлашмыш, даща сонра ермяни дилини вя
мядяниййятини гябул етмиш, башга сюзля ермяниляшмишляр. Яслиндя бу, X ясрдян сонра башламыш
мядяни-идеоложи ассимилйасийа иди.
Сцник (Сисакан) Албанийанын ъянуб уъгарларында – Эюйъя эюлцндян вя Арсахдан ъянубда,
Ермянистанын шяргиндя мювъуд олмушдур. Сисакан онун адынын Иран варианты олуб илк дяфя VI
ясрдя мейдана эялмишдир. Сцник яйаляти 12 вилайятдян ибарят иди. Сцник илк албан гябиля
иттифагларына дахил олмамыш, айры-айры дюврлярдя Албанийанын, Атропатенанын тяркибиндя олмуш вя
йа мцстягил фяалиййят эюстярмишдир. Цмумиййятля эютцрцлдцкдя ися Сцник албан вилайяти щесаб
олунур. Буну сасаниляр вя ярябляр дюврцндя Сцникля ялагядар баш вермиш щадисяляр, тарихи фактлар
тясдиг едир. Сцник яйалятинин мяркязи Нахчыван шящяри олмушдур. Сцникин вилайятляриндян бири олан
Гохтан мцасир Ордубад району яразисини ящатя едирди. Онларын Ермянистана дахил олмадыьы
Ф.Ъ.Мяммядованын ъидди арашдырмалары нятиъясиндя бир даща сцбут олунур.

20
Гафгаз Албанийасынын яразиси VIII ясрдян башлайараг ъидди тябяддцлата уьрады. Буна сябяб
яряб йцрцшляри, юлкянин хилафятин тяркибиня гатылмасы, Албанийа дювлятинин сцгуту, ислам дининин тяд-
риъян йайылмасы вя христианлыьын гисмян олса да ортадан чыхмасы иди. «Албанийа» ады тарих
сящнясиндян силинди. Ярябляр илк вахтларда бу яразини там шякилдя «Арран» адландырдылар. Яряб Ар-
ранынын щцдудлары Дярбянддян Тифлися, орадан Нахчыванын гярбиня, орадан ися Астарайа кими
узанырды. Лакин, тядриъян тарихи Албанийа яразиси нисбятян хырда щиссяляря – вилайятляря парчаланды.
Онун яразисиндя 3 вилайят – Арран, Муьан вя Ширван вилайятляри йаранды. Бу бюлэцдян сонра
«Арран» ады иля йалныз Кцр-Араз чайлары арасындакы яразиляр нязярдя тутулурду. Муьан Кцрцн
Аразла говушдуьу йердян ъянуби-шяргдяки яразиляри ящатя едирди. Кцрцн сол сащил яразиляри
(Дярбяндин шималына кими) ися Ширван адланмаьа башланды.
Ирялидя шярщ олунмуш фактлардан да эюрцндцйц кими, Гафгаз Албанийасы етник бахымдан
чохсайлы гябиляляри, тайфалары бирляшдирян юлкя олмушдур. Страбон йазыр: «Онларын дилляри 26-дыр, беля
ки, онлар бир-бири иля асанлыгла цнсиййятя эиря билмирляр». Ал- [41-42] банийа ящалисинин тяркибиндя
утиляр (удиляр), гардманлар, гаргарлар, содейляр, айнианлар, анариаклар, эелляр, легляр, каспиляр, силв-
ляр, санарлар, паррисиляр, щерляр, дидойлар (дидурлар), лпинляр (лупенляр) вя с. тайфалар мювъуд
олмушдур. Ейни заманда юлкя ящалиси ичярисиндя ирандилли вя тцркдилли тайфалар варды. Еркян тцркдилли
тайфалар Албанийайа III-IV ясрлярдя дахил олмаьа башламышлар. Даща сонракы ясрлярдя (V-VI)
Албанийайа щунлар, савирляр, булгарлар, барсилляр, хязярляр вя с. тцрк тайфаларынын ахыны башланыр вя
бу просес ящалинин тяркибиндя тцркдилли халгларын артмасына сябяб олду. Щеч шцбщясиз ки, юзцндя
20-дян артыг тайфаны ещтива етмиш албан (албан-ути) абориэен етник массиви Гафгаз Албанийасы
яразисиндя ясас, цстцн массив олмушдур. Албанлар Кцр чайынын щяр ики тяряфиндя мяскунлашмышлар.
Буна якс олан ермяни мювгейи, йяни албанларын йалныз Кцрцн сол сащилиндя мяскунлашдыьы фикри
дюврцн мянбяляринин (Страбон вя с.) мялуматы иля тякзиб олунур вя елми сяслянмир. Страбон
бирмяналы гейд едир ки, Кцр чайы Албанийа яразисиндян кечир, йяни чайын сол вя еляъя дя, саь сащили
Албанийайа мяхсусдур вя демяли, албан тайфалары щяр ики сащилдя йашайырдылар.
Албанларын сонракы талейи диггят мяркязиндя дуран мясялялярдяндир. Тарих елминдя мювъуд
олан фярзиййяйя эюря (З.М.Бцнйадов, К.К.Кутсийа, Ф.Ъ.Мяммядова), яряблярин эялмяси вя ислам
дининин гялябяси иля албан тайфалары тядриъян ики гисмя бюлцнмцшдцр: онларын бир щиссяси исламы гябул
етмяйя мяъбур олмуш вя мцсялман ящалиси арасында ассимилйасийа олунмушлар. Исламы гябул
етмяйян албанлар да юз нювбясиндя 2 йеря айрылмышлар; христиан галмыш албанларын бир щиссяси
ермяниляря, диэяр щиссяси ися эцръцляря мейл етмиш вя заман кечдикъя ермяниляшмиш вя йа
эцръцляшмишляр. Щал-щазырда Гарабаьда йашайан кюклц албанларын юзлярини «ермяни» кими
танымалары мящз бу просесин нятиъясидир. Албан тайфаларынын бир гисми инди дя Азярбайъанын вя
Даьыстанын мцхтялиф яразиляриндя йашайырлар: утиляр, лязэиляр, хыналыг, будуг, грыз вя с. етник груплар
албанларын хяляфляри щесаб олунурлар.
Ясасян бцтпяряст олан албанлар Эелий (Эцняш аллащы), Зевс (Сяма аллащы), Селен (Ай аллащы)
кими аллащлара ситайиш едирдиляр. Лакин ерамызын яввялляриндя бурада христианлыг йайылмаьа баш- [42-
43] ланды. Щямин дюврдя (I-II ясрлярдя) Фялястиндя мейдана чыхмыш христианлыг Йерусялимдян
эялмиш апостол (елчи, щявари) Фаддей тяряфиндян тяблиь олунур вя Албанийада (Ермянистандан
яввял) йайылмаьа башлайыр. Лакин, мющкямляня билмир. Ерамызын IV ясриндян юлкядя христианлыьын
йайылмасынын икинъи мярщяляси башланды. Бу дюврдя Анадолунун Гейсяри шящяриндя христиан
аилясиндя анадан олмуш Григори Ермянийядя III Трдаты (287-332) христианлыьа сювг едир. Албан
щюкмдары Урнайр III Трдатын йанына эедиб орада бцтляря инамдан ял чякмиш, христианлыьы гябул
етмиш вя ону 313-ъц илдя дювлят дини елан етмишдир. V-VI ясрлярдя Албанийанын ящалиси дя зорла
христианлашдырылмышдыр. Христианлыг Арсах вя нисбятян Камбисена вилайятиндя даща чох кюк
салмышдыр. 552-ъи илдя христианлыьын мяркязи Чоладан Бярдяйя, VIII ясрдя ися Бярдядян Арсаха
кечир.
(Бах: 7; 13; 15; 29; 43; 45; 52; 54; 74; 76; 84-86; 94; 99; 103)

V м ю в з у : Азярбайъанын яряб дюврц


тарихи-сийаси ъоьрафийасы

VII ясрин яввялляриндя башламыш яряб йцрцшляри Атлантик океандан Щиндистана кими олан

21
яразилярдя мяскунлашмыш халгларын тарихи талеляриндя ясаслы дяйишиклийин баш вермясиня сябяб олду.
Ярябляр, башга юлкялярдя олдуьу кими, Азярбайъан (Атропатена) вя Гафгаз Албанийасына да ялдя
силащла эялдиляр вя бу юлкяляри зор эцъцня зябт етдиляр. Яряб ишьаллары нятиъясиндя Испанийадан
Щиндистана кими эениш бир яразинин сийаси хяритяси ъидди тябяддцлата уьрады. Баш вермиш
дяйишикликляр бир чох юлкялярин тарихи-сийаси ъоьрафийасына да ясаслы тясир эюстярди. Бу яразиляр айры-
айры вилайятляр шяклиндя Хилафятин тяркибиня дахил олдулар, лакин онларын идаря системляри ясасян
яряблярягядярки шякилдя сахланылды.
Билиндийи кими, Азярбайъан (Атропатена), Гафгаз Албанийасы, Шярги Ермянистан вя Иберийа
(Эцръцстан) яразиляри, диэяр сащялярля бирликдя, сасаниляр Иранынын ян бюйцк инзибати ярази ващид-
ляриндян иди. Яряб ишьалындан сонра Гафгаз бюлэясиндяки юлкялярин тарихи-ъоьрафи ярази бцтювлцйц
сахланса да, онлар инзибати ъя- [43-44] щятдян дяйишиклийя уьрадылар. Илк вахтларда Адурбадаган,
Албанийа, Ермянистан, Шярги Эцръцстан вя ял-Ъязиря вилайятляри эянъ яряб дювлятинин 5 вилайятиндян
бирини тяшкил едирди. VIII ясрин башланьыъында Албанийа ярябляр тяряфиндян Арран (яр-Ран, Аран) ад-
ланмаьа башладыьы дюврдя «Ярминийя» адлы йени яряб инзибати ады мейдана эялди. Бу адла танынан
яразийя Ермянистан, Албанийа вя Иберийа торпаглары дахил иди. Йени яряб инзибати термининин ады чякилян
юлкяляря шамил едилмяси Бизанс императору I Йустинианын (527-565) ислащатлары (536) нятиъясиндя
йаранмыш Бизанс Ермянистаны инзибати ващидинин ады иля баьлы олмушдур. Щямин инзибати ислащата ясасян
Ярминийя адланан ярази билаваситя Бизанс яразисиндя (мцасир Тцркийя яразисиндя) – Гара вя Аралыг
дянизляри арасында иди вя 4 щиссяйя бюлцнцрдц. «Яряб Ярминийяси» инзибати адынын йаранмасына башга
обйектив сябябляр дя тясир етмишдир: беля ки, ярябляр Азярбайъана гядям басмамыш (639-640-ъы иллярдя)
Месопотамийайа йцрцш заманы Бизансын табелийиндя олан «Ярминиййя» адланан яразиляри яля кечирмиш,
диэяр тяряфдян яряб ишьал зонасыны идаря едян ъанишинлийин гярарэащы щямин дюврдя ермянилярин баш
шящяри олмуш Дябилдя – Двиндя йерляширди. Тябии ки, юзляриндян яввялки Бизанс инзибати-идаря системиня
варис дурмуш ярябляр, башга йерлярдя олдуьу кими, бурада да кющня дювря даир «Ярминийя» адыны
сахламышлар. Ярябляр сонралар ишьал етдикляри йени щямщцдуд яразиляри дя табеликляриндя олан яразийя
бирляшдирмишляр. Двин тяряфдян Албанийа вя Эцръцстан яразиляриня дахил олан ярябляр Гафгазда
тутдуглары башга торпаглары - азярбайъанлыларын, эцръцлярин, лязэилярин вя башгаларынын йашадыьы яразиляри
дя яввялки ишьал зонасына гатмыш вя бу йерлярин щамысыны, идаряетмяни асанлашдырмаг мягсядиля,
ялляриндя олан Ярминийя вилайятинин ады иля адландырмыш вя онун идарясини Двиндяки ъанишиня щяваля
етмишляр. «Ярминийя» инзибати адынын сонралар нисбятян даща Шярг яразиляря шамил олунмасында ися
яряблярля якс ъябщядя олан Бизанса гаршы дини-идеоложи мцбаризя апаран ермяни дин хадимляринин ролу
да мцяййян мювге тутмушдур. Ейни заманда Хилафятин гярязли сийасяти нятиъясиндя албан килсясинин
ермяни килсясиня табе едилмяси вя бунунла ялагядар бцтцн Арран вя Ермянистан христианларына реал
рящбярлийин ермяни каталикосунун ялиндя ъямлянмяси, Албанийанын юзцнцн ися бир дювлят кими сцгуту
щямин просесин инкишафына тякан верди. Ермяни дин хадимляри, кащинляри йени-йени яразиляря [44-45]
сащиб дурмаг ниййятиля яввялляр билаваситя Бизанс яразисиндя мювъуд олмуш Ярминийялярин тядриъян
Ъянуби Гафгаздакы яразиляря шамил едилмясиндя ялляриндян эяляни етдиляр. Одур ки, Бизанс яразисиндяки
4 Ярминийя иля ярябляр дюврцндяки 4 Ярминийя бир-бириндян фярглянирляр; башга сюзля яряб мцяллифляринин
шярщ етдикляри 4 Ярминийя I Йустиниан дюврцнцн 4 Ярминийяси иля уйьун эялмир.
«Ярминийя» термини илк вахтларда ярябляр тяряфиндян шяртсиз гябул олунмушдур. «Ярминийя»
истилащы алтында бюйцк бир ярази нязярдя тутулурду вя Ибн Хордадбещ, Ял-Бялазури, ял-Йягуби, Ибн
ял-Фягищ вя с. яряб мцяллифляринин ясярляриндя якс олундуьу кими, 4 йеря бюлцнцрдц: I Ярминийя
Гафгаз Албанийасынын, яряб истилащы иля, Арран яразисини ящатя едирди. II Ярминийя яряб тарихчи-
ляринин йаздыьына эюря, ясасян эцръцлярин, лязэилярин вя башга даьлыларын мяскунлашдыглары яразиляри
ящатя едирди. III Ярминийя Аразын ашаьы ахарынын саь сащиллярини, Эюйъя эюлцнцн гярби иля Ван
эюлцнцн шяргини вя шимали-шяргиндяки яразиляри ящатя едирди. IV Ярминийя III Ярминийядян даща
гярбдя Хилат тяряфдя олан яразилярдя мювъуд олмушдур. Эюрцндцйц кими, Хилафятин Ъянуби Гаф-
газдакы I вя II Ярминийя низибати бюлэцляри шималда Тифлис вя Дярбянддян ъянубда Араз
чайынадяк, гярбдя Кичик Гафгаз даьларындан шяргдя Хязяря кими олан сащяни ящатя едир вя ясасян
яряблярин Арран адландырдыглары гядим Албанийа торпагларыны бирляшдирирди. Артыг IX ясрин
сонларындан башлайараг яряб тарихчиляри Хилафятин Ъянуби Гафгаздакы вилайятлярини дягиг
сярщядляндирмяйя вя адландырмаьа башладылар вя “Ярминийя» термини дя арадан чыхды. Бунун ясас
сябяби Бизанс иля мцщарибяляря башы гарышмыш Хилафятин Гафгаздакы щадисяляря лазыми диггят йетиря
билмямяси иди. Сонралар Азярбайъан, Арран вя Ермянистан формал олараг ващид Гафгаз ъанишинлийи
– вилайяти тяркибиндя бирляшдирилди вя хялифянин валисинин идарясиня верилди. Хилафятин зяифлямяси

22
нятиъясиндя ися I вя II Ярминийя бюлэяляринин тяркибиндяки Шимали Азярбайъан торпагларынын бир гис-
ми мяншяъя яряб олан мязйядилярин ялиня кечди вя онлар 861-ъи илдя Ширваншащлар дювлятини тясис
етдиляр. Лакин, «Ярминийя» термини сонралар ишлядилмяся дя, илк яряб мцяллифляринин юз ясярляриндя
бу термини ишлятмяляри мцасир ермянилярин йерсиз торпаг иддиалары иряли сцрмяляриня васитя олду.
С.Т.Йеремйанын 1983-ъц илдя Йереванда няшр етдирдийи [45-46] «Армения и сопредельные
страны в 701-862 гг.» адлы хяритя бу бахымдан мараглыдыр. Хяритядя санки ермянилярин цч
дянизарасы Бюйцк Ермянистан хцлйасы реаллашдырылмышдыр. Бурада Ермянистанын шярг сярщядляринин
Хязяр дянизиня, гярб сярщядляринин Гара дянизя, ъянуби-гярб щцдудларынын, долайысы иля, Аралыг
дянизиня чатдыьы нцмайиш етдирилир. Азярбайъан торпагларына эялдикдя, няинки онун гярб щиссяляри,
щятта Дярбянддян тутмуш Кцр вя Араз чайларына кими сащяляр, Мяряндин шяргиндян, Тябризин йа-
хынлыьындан тутмуш Урмийа эюлцнцн ъянуб щиссяляри Ермянистана мяхсус имиш. Гафгаз Албанийасы
сцгут етдикдян сонра онун яразиси там шякилдя Ермянистана дахил олубмуш. Азярбайъан яразиси
ися, мцяллифя эюря, Кцр-Араз чайларынын ъянуб истигамятиндя, Ящяр, Тябриз, Мараьа шящярляринин
гярбиндян Хязяря кими олан торпаглары ящатя едирди. Гейри-обйектив, гейри-елми олдуьу гядяр,
мянтиги ясаслара малик олмайан бу иддианын иряли сцрцлмясиндя «Ярминийя» термининин
мювъудлуьу да юз ролуну ойнамышдыр.
Гейд олундуьу кими, яряб ишьаллары Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасына ъидди тясир
эюстярмишдир. Илк нювбядя Гафгаз Албанийасынын яразиси яряб мцяллифляри тяряфиндян Арран адлан-
маьа башланды. Даща яввялляр сирйаниляр бу яразийя Аран, эцръцляр Рани дейирдиляр. Цмумиййятля
гейд етмяк лазымдыр ки, Арран истилащы орта ясрлярдя икили мяна кясб етмишдир. Акад. В.В.Бартолд
йазыр ки, ярябляр дюврцнцн Арраны гядим Албанийанын (Гафгаз Албанийасынын) адыны якс етдирир. Илк
вахтларда Албанийа термини иля йанашы Арран термини иля дя шимали-шяргдя Дярбянддян тутмуш
гярбдя Тифлися вя ъянубда вя ъянуби-гярбдя Араз чайына гядяр олан ярази нязярдя тутулмушду.
Мцтяхяссислярин ряйиня эюря (Н.Вялиханлы) Тифлисин Арран инзибати бюлэцсцня дахил едилмяси,
шцбщясиз онун 644-ъц илдя ярябляр тяряфиндян зябти вя 1122-ъи илядяк мцсялманларын идарясиндя
олмасы вя Арранын щцдудларында йерляшмяси иля баьлыдыр. Еркян яряб мцяллифляри (ял-Бялазури, ял-
Йягуби вя б.) Арран яразисиня табе етдикляри вилайятляр сырасында албан вилайят вя нащийяляри
Сакасенанын (Шакашенанын), Камбисенанын (Кямбиранын), Утинин, Сисакан-Сцникин (Сисяъанын),
Хачынын, Мете Иранкын (ял-Мясиранын), Мете Куенкин (ял-Мискуанын), Шякинин, еляъя дя, Ширванын,
Лайзанын, Мясгятин, Хурсанын, Шабранын, Табасаранын, Муьанийянин вя башгаларынын ад- [46-47]
ларыны чякирляр. Сон орта ясрляр Арраны ися нисбятян кичик яразини, Кцр вя Араз чайлары арасындакы
торпаглары ящатя етмишдир.
Яряб истилаларынын мянфи тясириня бахмайараг, онун нятиъя-
ляри мцяййян мянада Азярбайъан халгынын талейиндя мцсбят рол ойнамышдыр. Беля ки, яряблярин
эялмяси иля тарихи Атропатена вя Албанийа яразиляри бирляшяряк ващид Азярбайъан яразисиня чеврилмиш
вя «Азярбайъан» мявщуму мейдана эялмишдир. Яряб йцрцшляриндян яввял башланмыш бу просес
узун мцддят давам етмишдир. Бунунла беля, щяля VIII ясрин орталарындан башлайараг яряб мцял-
лифляри Арран-Албанийа яразисиндян данышаркян ону Азярбайъанла ялагяляндирирдиляр. Фактлара
мцраъият едяк:
- «ял-Ядиййя… Азярбайъан юлкясиня йола дцшдц вя Бейляганда мяскян салды» (ял-Куфи);
- «ял-Щярис ибн Ямр Азярбайъан юлкясиня эедир вя Бярдядя дайаныр» (ял-Куфи);
- Мяслямя ибн Ябдцлмялик тцркляря (хязярляря) гаршы йцрцш тяшкил етди вя «Азярбайъан
вилайятиндя ял-Баба (Дярбяндя) чатды» (ят-Тябяри, Ибн ял-Ясир).
Эюрцндцйц кими, дюврцн мцяллифляри тарихи Албанийанын Бейляган, Бярдя, Дярбянд
шящярлярини Азярбайъан шящярляри кими гялямя верирляр.
Хилафятин йцрцшляри вя щакимиййяти дюврцндя сасанилярин тяркибиндяки Атропатена вя Гафгаз
Албанийасынын яразиляри онун тяркибиня дахил олду вя онлар гядим дюврлярдяки гоншу дювлятлярдян
гоншу вилайятляря, яйалятляря чеврилдиляр. Бунунла да, щяр ики яразинин идаряси ейни сийаси гурумда
бирляшди, башга сюзля «сийаси бирлик» йаранды. Онларын араларындакы сярщядляр ися дювлятлярарасы
сярщяддян ейни бир дювлятин вилайятлярарасы сярщяддиня чеврилди. Заман кечдикъя Атропатена иля
Албанийа арасында сийаси, игтисади, мядяни, дини, етник ялагяляр эцълянди. Бир тяряфдян ислам дининин
йайылмасы вя мющкямлянмяси иля атяшпярястлик, зярдцштлцк вя гисмян дя, христианлыг арадан эетди вя
йерини ислам дини тутмагла ващид дин бирлийи йаранды. Диэяр тяряфдян атяшпярястлийя вя христианлыьа
ясасланан икили мядяниййятин явязиня ислама ясасланан ващид мядяниййят мейдана эялди. Цчцнъц
тяряфдян Атропатена вя Гафгаз Албанийасы ящалисинин бир-бириня говушмасы, онларын тяркибиндя

23
тцркдилли ящалинин чохлуг тяшкил етмяси, тцрк [47-48] (азярбайъан) дилинин щяр ики яразидя цстцн
мювге кясб етмяси юлкядя ващид дилин мейдана эялмяси иля нятиъялянди. Яряб хилафяти сярщядляри
дахилиндя ващид Азярбайъан яразиси тяшяккцл тапмаьа башлады вя тядриъян мющкямлянди.
«Атропатена» истилащындан тяшяккцл тапмыш «Азярбайъан» мявщуму Зянъандан Дярбяндя гядяр
олан эениш яразийя шамил олунду. Албанийа истилащы ися тядриъян унудулду. Онун яразиси ващид
Азярбайъанын тяркибиндя Арран, Ширван вя Муьан вилайятляри кими танынмаьа башланды.
Тцрк-ислам бирлийи ясасында Яряб хилафяти дахилиндя ващид Азярбайъанын тяшяккцлц
Азярбайъан халгынын сонракы талейиндя чох мцсбят рол ойнады. Бу бирлийин мющкямлянмясиндя
Хилафятин парчаланмасындан сонра мейдана эялмиш феодал дювлятляринин, хцсусиля Саъилярин,
Саларилярин тясири аз олмамышдыр. Атабяйляр дюврцндя даща да эенишлянян ващид Азярбайъан
торпаглары мин илдян артыг бир дюврдя юз бирлийини, ващидлийини горуйуб сахлайа билмиш вя йалныз
XIX ясрин яввялляриндя йенидян парчаланмайа дцчар олмушдур.
Яряб хилафяти тяркибиндя ващид Азярбайъан яразиси шималда Дярбянд торпагларыны, ъянубда
Зянъан яразисини ящатя едяряк Щямядана кими узанырды. Онун шярг сярщядляри Хязяр дянизи вя
Дейлям яразиси, гярб сярщядляри ял-Ъязиря, Ермянистан вя Эцръцстан яразиляри иля щцдудланырды.
Эюйъя мащалы вя Тифлися гядяр яразиляр Азярбайъана дахил иди. Гейд олундуьу кими, Хилафят ясарятя
алдыьы эениш яразиляри идаря етмяк цчцн щямин йерлярдя мювъуд олмуш яввялки янянялярдян истифадя
етмяйя цстцнлцк вермишдир. Ярябляр сасанилярин мярзбанлыгларына бянзяр ямирликляр (ъанишинликляр)
системи йаратдылар. Яввялъя 5 ямирлик тяшкил олунду вя Азярбайъан (Арран иля бирликдя) 4-ъц
ямирлийя дахил олду. Ямявиляр сцлаляси дюврцндя инзибати гурулушда бязи дяйишикликляр едилди:
Азярбайъан ял-Ъязиря адланан 3-ъц ямирлийин тяркибиня гатылды. Аббасиляр дюврцндя дя бу сащядя
йениликляр едилди: 83 яйалятдян ибарят 14 ямирлик йарадылды. Ямирликляр юзляри дя даща кичик инзибати
ващидляря – нащийяляря вя районлара бюлцнмцшдц.
Ващид Азярбайъан яразиси 5 щиссяйя – Азярбайъан, Арран, Муьан, Ширван вя Шяки
мащалларына бюлцнмцшдц. Юлкя яразисиндя Эирдиман, Камбисена, Шакашена, Табасаран, Мясгят,
Лейзан, Хурсан, Муьаниййя, Сисакан, Бяззейн вя с. мащаллар [48-49] мювъуд иди. Ири шящярляр
сырасына Мараьа, Ярдябил, Бярдя, Тябриз, Бакы, Шамахы, Ширван, Шабран, Дярбянд, Гябяля, Шяки,
Эянъя, Шямкир, Бейляган, Нахчыван, Хой, Салмас, Урмийа, Ушнийа, Зянъан, Мярянд, Сараб вя с.
дахил иди. Ъянубда Ярдябил вя сонра Мараьа, шималда ися Бярдя яряб ъанишинлийинин игамятэащлары
иди. Яряб мцяллифляринин «Няшява» адландырдыглары Нахчыван шящяри билаваситя Азярбайъана дахил
иди. Билиндийи кими, Нахчыван ады иля даща 2 шящяр (Гарсда вя Дон сащилиндя) мювъуддур вя
ермяниляр бундан «мящарятля» истифадя едирляр.
Яряблярин Азярбайъаны зябт етмяляри вя Азярбайъанын Хилафятин тяркибиндя олмасы юлкянин тарихи-
сийаси ъоьрафийасы иля йанашы, мяняви щяйатына, ящалисинин етник тяркибиня дя эцълц тясир эюстярди. Мялум
олдуьу кими, Азярбайъанда ислам дини гялябя чалды вя ъямиййятин эяляъяк инкишафында щялледиъи амиля
чеврилди. Диэяр тяряфдян, ярябляр илк вахтлардан башлайараг Азярбайъана (еляъя дя, ишьал етдикляри башга
вилайятляря) ахышдылар. Онларын IX ясрин I рцбцня кими давам етмиш кючцрмя сийасяти нятиъясиндя
Арранда вя Азярбайъанда яряб гябиляляри мяскунлашмаьа башлады. Бярдя, Бейляган, Гябяля,
Дярбянд, Варсан, Тябриз, Мяйаниъ, Бярзянд, Нериз, Сараб вя с. яразиляр мцхтялиф яряб гябиляляринин
ялиня кечди. Арранда яксяр вахтларда рябииляр цстцнлцк тяшкил етдиляр вя Бярдя, Шамахы вя Ширванда
мяскунлашдылар. Мцдариляр илк вахтларда Азярбайъана эялян яряб гябиляляриндян идиляр. Тябриздя
ряввадиляр, Мяйаниъ вя Ъилбайядя щямяданиляр, Бярзянд мащалында авдиляр, Няриздя таиляр, Сарабда
киндиляр вя с. гябиляляр йерляшмишди. Онларын бязиляри Азярбайъанын сийаси щяйатында фяал иштирак етмиш вя
йаранмыш вязиййятдян истифадя едяряк нцфуз даиряляриндя олан яразилярдя сонралар мцстягил дювлятляр
тясис етмишляр. Ширваншащлар (IX ясрдян), Ряввадиляр, Аьсунгуриляр дювлятляри, Дярбянд ямирлийи яряб
мяншяли гябилялярин Азярбайъанда гурдуглары дювлятлярдир.
Илк вахтларда нисбятян мцстягил фяалиййят эюстярян яряб гябиляляри заман кечдикъя йерли ящали
арасында ассимилйасийа олунмушлар вя сон нятиъядя юз етник мянсубиййятлярини дя унутмушлар.
Щал-щазырда Азярбайъан ящалисинин тяркибиндя юзцнц яряб адландыранлар олмаса да, юлкядя
яряблярин ады иля баьлы чохлу топонимляр, етнонимляр, ойконимляр мювъуддур. XIX ясрдя Азярбай-
ъанда Яряб-Сарван, Яряб-Шамлу, Яряб-Ъабирлу, Яряб-Бал- [49-50] оьлан, Яряб-Гядим, Яряб-
Шащверди, Яряб-Гардашбяйли, Яряб-Бабалы, Яряб-Бясря, Яряб-Губалы, Ярябушаьы, еляъя дя,
Ярябкеймураз, Ярябщаъы, Ярябляр, Ярябоъаг, Ярябшащ, Ярябхана, Яряб Мещдибяй, Чюляряб вя с.
мяскянляр олмуш вя онларын бир чоху инди дя мювъуддур. Яряб гябиляляринин Азярбайъана
эятирдикляри Щейбяр, Щилля, Хяляб, щямчинин Шейбан гябилясиня мянсуб Шубани (Гарадаь району)

24
топонимляри дя яряблярин бурада мяскунлашдыгларына дялалят едир.
(Бах: 13/II; 15; 19; 39; 40; 46; 64; 71; 74; 76; 77).

VI м ю в з у : IX-XII ясрляр Азярбайъанынын


тарихи-сийаси ъоьрафийасы

Билиндийи кими, IX ясрдя Хилафятин тядриъян зяифлямяси просеси эетмиш вя онун мцхтялиф щиссяляря
парчаланмасы иля нятиъялянмишдир. Буна сябяб Хилафятя табе олан юлкялярдя азадлыг щярякатынын вя
мцщарибялярин эенишлянмяси, феодал просесинин инкишафы нятиъясиндя мяркязи щакимиййятя табе
олмаг истямяйян гцввялярин артмасы, Хилафят дахилиндя чякишмялярин чохалмасы вя с. амилляр иди.
VIII ясрин сон рцбцндян йайылмаьа башламыш хцррямилик вя Бабякин башчылыьы иля 20 илдян чох
давам едян халг азадлыг щярякаты Хилафятин зяифлямясиндя ясаслы тясиря малик олду. Щямин дюврдя
Мяракешдя, Ялъязаирдя, Тунисдя, Ливийада, бир мцддят сонра Йямяндя (Зейдиляр), Хорасанда
(Тащириляр) мцстягил дювлят йаратдылар. Бабяк щярякатынын йатырылмасына бахмайараг Азяр-
байъанда вя ятраф яразилярдя мцстягиллик мейлляри даща да артды. Тябяристанда (Ялявиляр), Иранда
(Сяффариляр), Мисирдя (Тулуниляр), Хорасан вя Орта Асийада (Саманиляр) йерли феодал дювлятляри
мейдана эялди. Йерли щакимляр Хилафятин тясириндян чыхыр вя юз мцстягилликляриня наил олурдулар.
Азярбайъанда бу просесин ясасы IX ясрин орталарында гойулду. Юлкя яразисиндя Ширваншащлар (861)
вя даща сонра Саъиляр (898) дювляти тяшяккцл тапды. X ясрдя вя сонралар Салариляр (942), Шяддадиляр
(971), Ряввадиляр (981) дювлятляри фяалиййятя башлады. Даща сонралар юлкя яразиси Сялъуг импери-
йасынын тяркибиня гатылды вя нящайят, XII ясрдя Азярбайъан [50-51] Атабяйляри щакимиййятя
эялдиляр. IX-XII ясрлярдя юлкя яразисиндя Шяки мяликлийи, Сцник вя Арсах-Хачын кнйазлыьы, Дярбянд
ямирлийи, Ящяр мяликлийи, Аьсунгуриляр дювляти (Мараьада) вя с. гурумлар да фяалиййят
эюстярмишдир. Эюрцндцйц кими, IX-XII ясрлярдя Азярбайъанда мцхтялиф феодал дювлятляри мювъуд
олмушдур. Онларын бязиси Азярбайъанын бцтцн яразисини, тарихи Атропатена вя Гафгаз Албанийасы
торпагларыны ящатя етсяляр дя, диэярляри юлкянин бу вя йа башга яразиляриндя фяалиййят эюстярмишляр.
Мювъуд сийаси вязиййят Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасына ъидди тясир эюстярмиш вя бу
истигамятдя тез-тез дяйишикликлярин баш вермясиня сябяб олмушдур. Бунунла йанашы, эюстярилян
дюврдя Азярбайъан ващид шякилдя мювъуд олмуш, онун яразиси Дярбянддян Зянъана, Хязярдян
Эюйъя мащалынын гярбиня кими олан торпаглары ящатя етмишдир. X яср мцяллифи Ибн ял-Щавгял
Ъянуби Гафгаз бюлэясинин тясвирини вердийи хяритясиндя бюлэянин вилайятляринин дягиг щцдудларыны
эюстярир. Мцяллиф ващид Азярбайъанын 2 ири вилайятинин, йяни Азярбайъан – Адурбадаган вя
Арранын (Албанийанын) Араз чайы иля сярщядляндийини гейд едир. Ермянистан ися онун хяритясиндя
Ван (Хилат) эюлц иля Араз чайынын йухары ахары арасында йерляшдирилмишдир. Бу факт Аррана гаршы
ермяни иддиаларына тутарлы ъавабдыр.
Йухарыда ады чякилян феодал дювлятляринин тарихи-сийаси ъоьрафийасы барядя шярщ олунан гыса
мялумат Азярбайъанын щямин ясрлярдяки цмуми мянзярясинин гавранылмасына йардым етмиш олар.
Щяля ВЫ ясрин Ы йарысында Шабран вя Эилэил чайлары арасында сасаниляр тяряфиндян йарадылмыш
Ширваншащлар дювляти тяхминян 1000 ил (1538-ъи илядяк) фяалиййят эюстярмишдир. Дювлятин сярщядляри
сонрадан эенишлянмиш вя ъянубда Кцр чайы, шималда Дярбянд вя Самур чайы, гярбдя Эюйчай вя
Шяки, шяргдя Хязяр дянизи иля ящатя олунмушду. Пайтахты Шамахы (Йязидийя) шящяри олмушдур.
Ширван яразиси IX-X ясрлярдя гядим Албанийанын мцяййян щиссясини тяшкил едирди. Илк мянбялярин
мялуматына эюря, X ясрдя Ширван ясасян 3 нащийядян – Ширван (Шярван), Хурсан вя Лаиъан нащийя-
ляриндян ибарят иди. Хурсан Дярбянд иля Ширван арасында йерляширди вя Гафгаз даьына бирляширди.
Лаиъанын Эирдиман чайы иля Эюйчай арасында йерляшдийи гейд олунур. IX-XI ясрлярдя Шир- [51-52]
ванын тяркибиня Хурсан вя Лаиъандан башга Мясгят, Дярбянд, Гябяля, Шяки, Сянарийя, Бейляган
вилайятляри вя мцяййян дюврлярдя Бярдя дя дахил олмушдур. Узун илляр фяалиййят эюстярян Ширван-
шащлар дювляти илк Ширваншащлар, Мязйядиляр (861-1027), Кясраниляр (1027-1382) вя Дярбяндиляр
(1382-1538) тяряфиндян идаря олунмушдур. Тарихи ядябиййатда онларын айры-айры сцлаляляр олмасы
барядя мцлащизяляр мювъуд олса да, мцтяхяссислярин фикринъя бу сцлаляляр яслиндя ейни
нясилдяндирляр вя дювлятин ясасыны гойан Щейсям ибн Халидин давамчыларыдыр. Онларын сонралар
Кясраниляр вя йа Дярбяндиляр кими адланмалары диэяр амилляря, сябябляря маликдир. З.М.Бцнйадов
бу мясяляйя щяср етдийи хцсуси тядгигатында 861-1538-ъи иллярдя Ширваншащлар дювлятини идаря етмиш
25
44 ширваншащын шяъярясини вермиш вя бурадан эюрцндцйц кими, Мязйядилярля Кясраниляр вя
Кясранилярля Дярбяндиляр арасында йахын ган гощумлуьу мювъуддур.
Саъиляр дювляти IX ясрдя Азярбайъанда тяшяккцл тапмыш икинъи мцстягил дювлят иди. Онун
ясасыны 898-ъи илдя мяншяъя тцрк гябилясиндян олан Мящяммяд Афшин ибн Ябу Саъ Дивдад ибн
Йусиф гоймуш вя бу дювлят 941-ъи иля гядяр фяалиййят эюстярмишдир. Дювлятин яразиси гярбдя Ани вя
Двин шящярляриндян шяргдя Хязяр дянизиня кими узанырды. Шималда Дярбянд, ъянубда Зянъан
яразиляри бу дювлятин тяркибиня дахил иди. Ширван, Шяки, Хачын, Сцник, Тифлис ямирлийи вя с. щакимляри
Саъиляря верэи юдяйирдиляр. Йусиф ибн Ябу Саъын (901-927) дюврцндя Азярбайъан торпаглары илк дяфя
ващид дювлятин щцдудларында бирляшдирилди. Саъиляр мцяййян дюврлярдя Ермянистан яразилярини дя юз
нцфуз даиряляриня ала билмишляр. Дювлятин пайтахты Ярдябил шящяри иди: пайтахт бу дювлятин тясис
олундуьу вахтларда Мараьадан Ярдябиля кючцрцлмцшдцр. Буна бахмайараг, Мараьа вя еляъя дя,
Бярдя, Тябриз, Урмийа, Хой, Салмас, Мярянд, Бейляган вя башга шящярляр Саъиляр дюврцндя
бюйцк игтисади вя сийаси ящямиййят кясб едирдиляр. Саъиляр дювляти яксяр вахтларда Азярбайъанын
бцтцн яразисини ващид шякилдя мцщафизя едиб сахламышдыр. Бу ъящят Азярбайъанын сонракы талейиня
мцсбят тясир эюстярмишдир. Бир тяряфдян Саъиляр дюврцндя гядим Атропатена, Гафгаз Албанийасы вя
еляъя дя, Ширван ящалиси арасында етник вя мядяни вя еляъя дя, игтисади бирлик даща да гцввятлянди,
диэяр тяряфдян мяншя етибари- [52-53] ля тцрк олан Саъилярин щакимиййятдя олмалары индики
Азярбайъан дили вя ейни системя дахил олан тцрк дилинин данышыг дили олараг йайылмасы просесини даща
да инкишаф етдирди.
X ясрдя Азярбайъанда фяалиййятя башлайан нювбяти дювлят Салариляр дювляти олмушдур. Саъиляр
дювляти зямининдя гурулан бу дювлят 942-981-ъи иллярдя, тяхминян 40 ил фяалиййят эюстярмиш вя
мцтяхяссислярин фикринъя, щямин дюврдя Гафгаз вя Юн Асийада ян гцдрятли феодал дювлятляриндян
бири олмушдур. Дювлятин тясисчиси Мярзбан ибн Мящяммяд мяншяъя Азярбайъана гоншу олан
Дейлям (мцасир Эилан) вилайятиндян иди вя Эиланын салариляр тайфасына мянсуб олдуьундан тясис
етдийи дювляти Салариляр дювляти адландырмышдыр. Салариляр дювлятинин пайтахты да Ярдябил шящяри
олмушдур. Дювлятин яразиси Гафгаз сыра даьларындан Ираг вя Месопотамийа щцдудларына,
Хязярдян Ермянистана гядяр узанырды. Мцяййян вахтларда Ермянистанда щакимиййятдя олан
Багратиляр, Арсруниляр, еляъя дя, Шярги Эцръцстан (Тифлис ямирлийи), Сянарийя щакимляри Саларилярин
асылылыьында олмушлар вя онлара верэи юдямишляр. Салариляр дювляти Азярбайъанын бцтцн яразилярини
ващид шякилдя бирляшдирмишди. Онун тяркибиня тякъя Азярбайъанын ъянуб яразиляри дейил, еляъя дя,
Арран, Ширван (вассал кими), Шяки, Дярбянд яразиляри дя дахил иди. Бу щал юлкянин эяляъяк талейиня
мцсбят тясир эюстярди вя онун ващидлийинин горунмасына сябяб олду.
X ясрин сон рцбц яряфясиндя Азярбайъанда тарихи-сийаси ъоьрафийа бахымындан тябяддцлат баш
верди. Саъиляр вя Салариляр дюврцндя ващид дювлятин тяркибиндя олан Азярбайъан яразисиндя паралел
дювлятляр мейдана эялди. 971-ъи илдя Шяддадиляр Кцр вя Араз чайлары арасында мцстягил дювлят
(ямирлик) тяшкил етдиляр, 981-ъи илдя ися Салариляр дювлятинин ъянуб яразиляриндя Ряввадиляр щакимий-
йятя эялдиляр. Азярбайъанын шимал торпагларында ися Ширваншащ Мязйядиляр щюкмран идиляр.
Беляликля, Азярбайъан яразиси йеня дя мцхтялиф феодал дювлятляринин нцфуз даирясиня бюлцндц.
Лакин, бир мцддят давам едян бу вязиййят юлкянин сийаси щяйатына тясир ется дя, Азярбайъан
ъоьрафи бахымдан юз ващидлийини ялдян вермямишди. Онун ъянуб щцдудлары йеня дя Щямядана,
шимал щцдудлары Дярбянддян шимала, гярб щцдудлары Ани вя Двин яразиляриня чатырды.
Саларилярдян сонра щакимиййятя эялян Ряввадиляр даща узун [53-54] дюврдя фяалиййят
эюстярмишляр вя онларын фяалиййяти 2 щиссядян ибарят олмушдур. Ряввадиляр илк пиллядя 983-1065-ъи
иллярдя, онларын давамчылары сайылан Аьсунгуриляр ися сонралар, 1107-1117-ъи иллярдя (Мараьада)
фяалиййят эюстярмишляр. Ряввадиляр мяншяъя яряб идиляр. Яряб йцрцшляри дюврцндя Азярбайъана
эялян ряввадиляр щяля VIII ясрдян башлайараг Тябриз, Мараьа, Ящяр вя Гарадаьда щакимиййятдя
олмуш вя юз мцстягилликляри уьрунда ъидди мцбаризя апармышлар. Ряввади Ябцл-Щиъа 983-ъц илдя
щакими олдуьу Ящярдя юзцнц мцстягил елан етди вя Ряввадиляр дювлятинин ясасыны гойду.
Ряввадиляр дювлятинин яразиси ясасян индики Ъянуби Азярбайъан яразисини ящатя едирди. Ермянистан
яразиси дя мцяййян вахтларда Ряввадилярин нцфуз даирясиндя олмушдур. Дювлятин пайтахты
Ярдябилдян Тябризя кючцрцлдц. Буна сябяб Тябризин Ярдябиля нисбятян тярягги едяряк игтисади,
сийаси вя мядяни ъящятдян ирялилямяси олмушдур. Ряввадиляр (илк мярщялядя) 1065-ъи илдя юз
мцстягиллийини итириб сялъуг султаны Алп Арсланын вассалына чеврилдиляр.
Шяддадиляр дювляти X-XII ясрлярдя Ъянуби Гафгазда фяалиййят эюстярмиш феодал дювлятляриндян
бири олмушдур. Дювлятин ясасыны мяншяъя кцрд олан Мящяммяд ибн Шяддад гоймушдур. Шяддади-

26
ляр сялъуг султанлары иля иттифага эириб Бизанс империйасы, Ряввадиляр, Саъиляр, Ширваншащлар вя
Эцръцстан дювлятляри иля мцбаризя апармышлар. Шяддадиляр дювляти Сялъугларла мцттяфиглик сайясиндя
XI ясрдя Ъянуби Гафгазда ян гцдрятли дювлятлярдян бириня чеврилмишди. Шяддадиляр дювляти яслиндя
щямин сцлаля тяряфиндян идаря олунан 3 ямирлийин федерасийасындан ибарят иди: Двин ямирлийи (951-
1130), Эянъя ямирлийи (971-1065) вя Ани ямирлийи (1072-1199).
Эянъя (Арран-Нахчыван-Эянъя) ямирлийи 971-1065-ъи иллярдя фяалиййят эюстярмишдир. Ямирлийин
яразиси Кцр вя Араз чайлары арасындакы торпаглары ящатя едирди. Нахчыван, Сцник, Гафан вя Арра-
нын диэяр яразиляри бу ямирлийин тяркибиндя иди. Эянъя ямирлийи шималда Шяки вя Кахетийа, ъянубда
Ряввадиляр дювляти иля щямсярщяд олмушдур. Мцяййян дюврлярдя Дябил (Двин), Шяки, Кахетийа вя
Ермянистанын хейли щиссяси Шяддадилярин нцфуз даирясиня дахил идиляр. Эянъя ямирлийин мяркязи иди.
Шящяр щямин дюврдя инкишаф едяряк йцксялмиш вя бюлэядя апарыъы мювге тутмушдур. [54-55]
IX-XII ясрлярдя Азярбайъанда фяалиййят эюстярмиш дювлятляря цмуми нязяр йетирилдикдя онларын
мцхтялиф гябиляляр, мяншяъя мцхтялиф олан сцлаляляр тяряфиндян тясис олундуглары диггяти ъялб едир.
Эюстярилдийи кими, ширваншащлар яряб, саъиляр тцрк, салариляр Иран (Эилан), ряввадиляр яряб, шяддадиляр
ися кцрд мяншяли олмушлар. Бурадан гейри-елми, гейри-мянтиги мцлащизяляр дя мейдана чыха биляр вя
щямин дювлятляря варислик едянляр тапылар. Лакин, мясялянин бу тярздя гойулмасы мянтиги вя елми
ясаса малик дейилдир. Чцнки, мяншяъя мцхтялиф олан гябиляляр, сцлаляляр тяряфиндян гурулмуш бу
дювлятляри бирляшдирян мцщцм бир ъящят вардыр: онларын щамысы Азярбайъан яразисиндя тяшяккцл
тапмыш вя милли зяминдя фяалиййят эюстярмишляр. Пайтахтлары Азярбайъан шящярляри – Мараьа, Ярдябил,
Тябриз, Эянъя, Шамахы олмушдур. Диэяр тяряфдян щямин гябилялярдян, сцлалялярдян бязиляри,
хцсусиля ярябляр, узун мцддят Азярбайъанда йашадыгларындан артыг йерли ящали арасында
ассимилйасийайа уьрайараг юз мяншялярини унутмаг сявиййясиня чатмышды. Мящз бунлары нязяря
алараг, юлкя тарихиндя мцщцм рол ойнайан щямин дювлятлярин «Азярбайъан феодал дювлятляри»
адланмасы елми вя мянтиги щесаб олунур.
XI ясрин орталарында Орта вя Йахын Шяргдя мцщцм тарихи щадися баш верди. Орта Асийа, Иран,
Сурийа, Кичик Асийа вя диэяр яразиляри юзцндя бирляшдирян Сялъуг империйасы мейдана эялди (1038-
1157). Азярбайъан яразиси дя онун тяркибиня гатылды. Мялум олдуьу кими, щямин дюврдя
Азярбайъанда ясасян Ряввадиляр, Шяддадиляр вя Ширваншащлар дювлятляри фяалиййят эюстярирди.
Сялъуг йцрцшляри нятиъясиндя Ряввадилярин вя Шяддадилярин фяалиййятляриня сон гойулду,
Ширваншащлар ися дахили мцстягиллийини ялляриндя сахлайа билсяляр дя, чох зяифлядиляр.
Азярбайъанын Сялъуг империйасы тяркибиня дахил олмасы юлкянин тарихи-сийаси вя тарихи-етник
ъоьрафийасына ясаслы тясир эюстярди. Беля ки, юлкя дахилиндя мювъуд олан парчаланмайа гисмян сон
гойулду. Ряввадилярин, Шяддадилярин вя еляъя дя, Ширваншащларын нцфуз даирясиндя олан яразиляр
империйанын тяркибиндя йенидян ващид шякилдя бирляшдирилди вя Азярбайъан вилайяти кими танынды.
Диэяр тяряфдян сялъугларын Азярбайъана ахыны юлкядя ящалинин етник тяркибиня ясаслы тясир эюстярди.
Билиндийи кими, 24 тайфадан ибарят оьузлар арасында г ы н ы г тайфасы хцсуси фярглянирди вя [55-56]
сялъуглар бу тайфадан идиляр. 119 ил давам етмиш сялъуг дюврц тцркдилли халгларын, о ъцмлядян
Азярбайъан халгынын щярби-сийаси, игтисади-иътимаи вя мяняви сащялярдя ващид бирлийинин йаранмасы-
на сябяб олду. XI ясрин орталарында ися гыпчагларын Азярбайъана ахыны вя тцрк-оьуз дили дашыйыъысы
олан бу тайфаларын Азярбайъанда йашайан тцрклярля гайнайыб-гарышмасы юлкянин етник мянзярясиня
тясир етди. Азярбайъанын шимал вя ъянуб щиссяляриндя оьуз дилли тцрклярин цстцнлцйц эетдикъя артды.
Сон нятиъядя тцркдилли Азярбайъан халгынын щяля яряблярин эялиши яряфясиндя башлайан формалашма
просеси там шякилдя баша чатды. Бюйцк ахынла Азярбайъана эялян оьуз тцркляри бу просеси
сцрятляндирди. Тцрк дили фарс дили иля йанашы Азярбайъанда елм, мядяниййят дилиня чеврилди. Бунунла
бярабяр Азярбайъан яразисиндя гафгаздилли вя ирандилли халглар да йашамагда давам едирдиляр.
Щямин дюврдя дя Азярбайъан ящалиси етник тяркибиня эюря фярглянирди вя юлкя чохсайлы халгларын,
етник групларын, етнографик азлыгларын бирэя йашадыьы дийар иди.
Йери эялмишкян, гейд етмяк лазымдыр ки, бязи тарихчиляр (Ф.Сцмяр) сялъуг дюврцнц Азярбайъан
халгынын тцркляшмяси просесинин ясас мярщяляляриндян щесаб едирляр. Яслиндя сющбят ящалинин
тцркляшмясиндян дейил, юлкя ящалиси тяркибиндя тцрклярин сайынын даща да артмасындан эедя биляр.
Чцнки тцркляр яввялляр дя бу яразилярдя йашамыш вя диэярляриня нисбятян щеч дя азлыг тяшкил етмя-
мишляр. Сонралар Азярбайъана эялян тцркляр, о ъцмлядян сялъуглар бурадакы тцрклярин сайынын
чохалмасына хидмят етмишляр вя эюстярилдийи кими, тцркдилли Азярбайъан халгынын формалашмасы
просеси баша чатмышдыр.

27
Сялъугларын фяалиййяти нятиъясиндя империйанын тяркибиндя атабяйлик институту мейдана эялди.
Империйанын айры-айры йерляриндя сялъуг вялиящдляринин тярбийячиляри (ляляляри) щакимиййятя йийя-
лянмяйя башладылар. Атабяйлик институту 10 гола шахялянди: Шамда Буриляр, Мосулда Зянэиляр,
Ибрилдя Бейтякинляр, Дийарбякирдя Артукиляр, Хилатда Секманиляр, Фарсда Салгариляр, Луристанда
Хязяряспиляр, Керманда Гутлугханиляр, Орта Асийада Харязмшащлар вя нящайят, Азярбайъанда
Елдянизляр щакимиййяти яля алдылар. Империйанын дахилиндя ъяряйан едян щямин просесдян истифадя
едян вя II Тоьрулун оьлу Арслан Шащын атабяйи олан [56-57] Шямсяддин Елдяниз 1136-ъы илдя
Азярбайъанда мцстягил Атабяй Елдянизляр дювляти тясис етди. Атабяйляр дювляти 1225-ъи иля кими
фяалиййят эюстярди. Бундан сонра Харязмшащларын нцмайяндяси Ъалаляддин, гыса мцддятдя олса
да, Азярбайъанда щакимиййят сцрмцшдцр.
Елдянизляр дювлятинин яразиси ясасян Азярбайъанын ъянуб торпагларыны вя шимали-гярби Иран
вилайятлярини ящатя едирди. Арран вя Ширван яразиляри дя бу дювлятин нцфуз даирясиня дахил иди.
Ширваншащлар дахили мцстягиллийини горусалар да, Атабяйлярин вассаллары идиляр. Азярбайъанда
фяалиййят эюстярян Аьсунгуриляр дювляти вя Ящяр мяликлийи дя Атабяйлярин асылылыьында олмушлар. Аь-
сунгуриляр Мараьа яразисиндя (пайтахт Мараьа шящяри иди), Ящяр мяликлийи ися Ящяр, Мишкин вя
Сараб яразиляриндя фяалиййят эюстярирди.
Елдянизляр дювлятинин пайтахтлары мцхтялиф вахтларда Нахчыван, Щямядан, Тябриз, Исфащан,
Мараьа олмушдур. Буна сябяб сялъугларда олдуьу кими, Елдянизлярин дя илкин кючяри щяйат тярзиня
уйьун фяалиййят эюстярмяляри, хязиня вя щярби няглиййаты щямишя юз йанларында сахламалары вя
щарада мяскян салсалар ораны мяркяз кими гябул етмяляри олмушдур.
Елдянизляр дювлятинин яразиси бир сыра вилайят вя яйалятляря бюлцнмцшдц. Онун тяркибиня бцтцн
дюврлярдя Азярбайъан, Фарс Ирагы, Рей вя Щямядан вилайятляри дахил олмушдур. Азярбайъан
яразиси, эениш мянада эютцрцлдцкдя Азярбайъан, Нахчыван, Гарадаь, Талыш, Муьан, Арран,
Ширван вя Шяки яйалятляриня бюлцнмцшдц. Азярбайъанын шимал сярщядляри Дярбянддян шимала, гярб
сярщядляри Ани шящяриня вя Эцръцстана, ъянуб сярщядляри Мосул атабяйлийи вя Щямядан
щцдудларына, ъянуби-шяргдя ися Эилан вя Гязвиня кими узанырды. Ясас шящярляри сырасына Тябриз,
Нахчыван, Мараьа, Ярдябил, Шамахы, Эянъя, Шямкир, Дярбянд, Бейляган, Хой, Урмийа, Бакы вя
с. дахил иди. Онларын бязиляриндя 100 миндян артыг ящали вар иди.
Нятиъя олараг гейд етмяк лазымдыр ки, Атябяйляр дюврц Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасы
бахымындан мцщцм ящямиййят кясб едир. Щямин дюврдя Азярбайъан яразиляри артмыш, вилайят кими
онун щцдудлары эенишлянмишдир вя демяк олар ки, орта ясрлярдя Азярбайъанын ян эениш
яразиляриндян бири бу дюврдя [57-58] мювъуд олмушдур. Бунунла йанашы, Атабяйляр Азярбайъанын
дахилиндя сийаси ъящятдян ващид дювлят йарада билмямишляр вя юлкянин мцхтялиф йерляриндя вассал
дювлятляр вя дювлят гурумлары юз фяалиййятини давам етдирмишляр.
(Бах: 12; 13/II; 15; 18; 38; 62; 67; 68; 76; 94; 95).

VII м ю в з у : XIII-XV ясрлярдя Азярбайъанын


тарихи-сийаси ъоьрафийасы

XIII-XV йцзилликляр Азярбайъан тарихшцнаслыьында монгол, гарагойунлу вя аьгойунлу


тайфаларынын йцрцшляри вя Азярбайъанда вя ятраф яразилярдя дювлят тясис етмяляри иля сяъиййявидир. Бу
ясрлярин тарихи-сийаси ъоьрафийа бахымындан ващид дювр кими эютцрцлмяси бир сыра тарихи щадисяляр иля
баьлыдыр. Билиндийи кими, XIII ясрин илк рцбцндя Азярбайъан монгол йцрцшляриня мяруз галыр,
Атабяйляр дювляти сцгут едир вя сон нятиъядя юлкядя монгол щюкмранлыьы башланыр. XV ясрин
сонунда ися Аьгойунлулар дювляти сцгута уьрайыр вя 1501-ъи илдя сяфявиляр щакимиййятя эялирляр. Бу
дюврц характеризя едян диэяр ъящятляр дя вардыр. Беля ки, щямин ясрлярдя щакимиййятдя олан
сцлаляляр монгол-тцрк вя тцрк мяншяли олмагла йанашы, Азярбайъана эялмя сцлалялярдир. Икинъиси,
онларын гурдуьу дювлятляр эениш яразиляри ящатя етмиш вя Азярбайъандан идаря олунмушлар.
Демяли, нязярдя тутулан дювр тарихи-ъоьрафийа бахымдан мцяййян тарихи-ъоьрафи кясик (дювр) кими
мараглыдыр.
Гейд олундуьу кими, Азярбайъанда бу дюврдя Щцлакулар (1256-1357), Ъялаириляр (1359-
1410), Гарагойунлулар (1410-1468) вя Аьгойунлулар (1468-1501) дювлятляри фяалиййят
эюстярмишдир. Щямин дювлятлярин тяркибиндя Ширваншащлар дювляти вассал асылылыьы шяраитиндя юз

28
фяалиййятини давам етдирмиш вя Шяки щакимлийи XIV ясрин сонларында мцстягилляшя билмишдир.
Монголларын щяйата кечирдикляри 3 йцрцшцн сон нятиъяси кими, 1256-ъы илдя Щцлакулар (Елханиляр)
дювляти тяшяккцл тапды вя чох эениш яразиляри юз тяркибиндя бирляшдиря билди. Онун баниси монгол
шащзадяси Щцлаку хан (1256-1265) иди. Дювлятин сярщядляри Фарс кюрфязиндян Дярбяндя, [58-59]
Мисир щцдудларындан Аму-Дярйа чайына кими узанырды. Онун тяркибиня Азярбайъан, Яряб Ирагы,
Яъям Ирагы, Керман, Эцръцстан, Кичик Асийа (Рум), Ермянистан, Кцрдцстан, Фарс, Хузистан,
Хорасан вя с. вилайятляр дахил иди. Пайтахты Мараьа, Тябриз, Султанийя вя йенидян Тябриз шящярляри
олмушдур. Ъялаириляр дювляти нисбятян йыьъам яразиляри ящатя едирди вя Азярбайъан, Яряб Ирагы,
Яъям Ирагы, Ермянистан вя Кцрдцстан вилайятлярини бирляшдирирди. Бу дювлятин дя пайтахты Тябриз
(яввял Баьдад) шящяри иди. Гарагойунлулар Азярбайъан, Ермянистан, Яряб Ирагы вя Яъям Ирагынын
бир щиссясини, Аьгойунлулар ися Ъянуби Азярбайъан, Гарабаь (Арран), Ермянистан, Кцрдцстан,
Дийарбякр, Яряб Ирагы, Яъям Ирагы, Луристан, Фарс вя Керман вилайятлярини бирляшдирмишди. Бу
дювлятлярин пайтахтлары да Тябриз шящяри олмушдур. Ширваншащлар дювляти юз тарихи яразиляриндя –
Кцрдян шималда фяалиййятини давам етдирирди.
Азярбайъанын XIII-XV ясрлярдяки тарихи-сийаси ъоьрафийасынын шярщиня башламаздан яввял
щямин дюврц, еляъя дя бцтцн сон орта ясрляри характеризя едян бир мясяляйя диггят йетирилмяси ва-
ъибдир. Сющбят Азярбайъанын, бир вилайят кими, эюстярилян дювлятлярин фяалиййятиндяки ролундан
эедир. Гейд олундуьу кими, тцрк вя тцрк-монгол гябиляляринин идаря етдикляри щямин дювлятляр чох
эениш яразини ящатя етмиш вя бир сыра вилайятляри бирляшдирмишляр. Азярбайъан бу дювлятлярин мяркязи
вилайяти, Азярбайъан шящярляри – Тябриз, Мараьа онларын пайтахт шящярляри олмушдур. Демяли,
эюстярилян дювлятлярин бцтцн яразиси, вилайятляри, торпаглары Азярбайъандан – Тябриздян идаря
олунмушдур. Тябриз тякъя Азярбайъан вилайятинин дейил, ады чякилян дювлятлярин мяркязи шящяри,
пайтахты кими фяалиййят эюстярмишдир. Щцлакулар, еляъя дя, сонракы дювлят башчылары Азярбайъана
йцксяк гиймят вермиш, юз игамятэащларыны бу вилайятдя гурмушлар, Гарабаьы ясас мяскянляриня
чевирмишляр вя демяли, дювлят ишляринин идаряси Азярбайъанда ъямлянмишдир. Бцтцн бунлар
Азярбайъанын бир вилайят кими щямин дювлятлярин фяалиййятиндя йцксяк вя апарыъы мювге тутдуьуну
эюстярир. Бунунла ялагядар даща бир мясяляни дягигляшдирмяк ваъибдир. Яняняви тарихи ядябиййатда
Азярбайъанын Иран яразиси олмасы вурьуланыр вя Иран тяряфи тарихян Азярбайъан цзяриндя
щеэемонлуьундан бящс едир. Яслиндя ися тарихи-реал шяраит [59-60] бунун яксини эюстярир. Монгол
щюкмранлыьындан башлайараг XVIII ясрин орталарына гядяр Иран яразиси мяркязи вилайяти Азяр-
байъан, пайтахты Тябриз олан, тцрк-монгол вя тцрк мяншяли сцлаляляр тяряфиндян идаря олунан
дювлятлярин, империйаларын ятраф вилайятляри статусунда олмушдур вя Азярбайъандан (Тябриздян)
идаря едилмишляр. Беля олдуьу щалда Иранын Азярбайъан цзяриндя дейил, яксиня Азярбайъанын Иран
цзяриндя нцфузундан данышмаг мянтиги оларды. Ону да йадда сахламаг лазымдыр ки, истяр
Хилафятин щакимиййяти вя IX-XII ясрлярдя, истярся дя ханлыглар дюврцндя Азярбайъанын Ирандан
асылылыьы нязяря чарпмыр. Демяли, бцтцн сон орта ясрлярдя Азярбайъан Иран иля ялагяляриндя апарыъы
мювгедя дурмушдур.
ХЫЫЫ-ХВ ясрлярдя Азярбайъанын апарыъы мювге тутдуьу дювлятлярин тяркибиндя «Ярмян» адлы
кичик бир вилайят мювъуд олмушдур. Илк мянбялярдя онун ады «Ермянистан» дейил, «Ярмян» вя йа
«Ярминиййя» кими верилир. Дюврцн танынмыш тарихчи-ъоьрафийашцнас алими Щямдцллащ Мустовфи
Гязвини (1281-1345) Ярмян вилайяти вя хцсусиля дя, «Бюйцк» вя «Кичик» Ярминиййяляр барядя
мараглы мялумат верир. Мцяллиф «Ярмян», «Ярминиййя» адландырдыьы бу вилайятин 2 щиссядян –
«Бюйцк Ярминиййя» вя «Кичик Ярминиййя»дян ибарят олдуьуну хябяр верир. Онун йаздыьына эюря,
Кичик Ярминиййя Иран яразисиня дахил дейил. Бюйцк Ярминиййя ися Кичик Ярминиййядян шяргдя
йерляшмякля Ирана (йяни Щцлакулар дювлятинин тяркибиня) дахилдир вя дювлятин бир тцмянини (Яхлаг
тцмянини) тяшкил едир. Бюйцк Ярминиййянин щцдудлары Кичик Ярминиййя (гярбдя), Рум, Дийарбякр,
Кцрдцстан, Азярбайъан (тарихи Атропатена) вя Аррана кими чатырды. Мяркязи Яхлаг (Ихлат) шящяри
иди. Дювлятя 39 тцмян верэи юдяйирди (щансы ки, тякъя Азярбайъан ялаляти – тарихи Атропатена яразиси
бу дюврдя 9 тцмяня бюлцнмцшдц вя дювлятя 1000 тцмяндян артыг верэи верирди). Яхлат тцмянинин
тяркибиня Яхлат, Яръиш, Хярадин, Ван, Вястан вя с. кими шящяр, гала, гясябя вя башга мяскянляр
(мцяллиф 18 ад садалайыр) дахил иди (бах: 102, с.117-119). Алимин мялуматындан эюрцндцйц кими,
«Бюйцк Ярминиййя» Щцлакулар дювляти тяркибиндя кичик инзибати ващид – тякъя бир тцмяндян (Яхлат
тцмяни) ибарят иди вя онун шярг щцдудлары Арран, Азярбайъан (тарихи Атропатена) вя Кцрдцстанла
сярщядлянирди. [60-61]

29
XIII-XV ясрлярдя Азярбайъанын яразиси, дювлятлярин мяркязи вилайяти кими, тяхминян ейни
вязиййятдя галмышдыр. Щямин дюврдяки Азярбайъан яразиси, диэяр дюврляря нисбятян, даща йыьъам
олмасы иля дя диггяти ъялб едир. Истяр Саъиляр, Атабяйляр дюврцндя, истярся дя Сяфявиляр вя ханлыглар
дюврцндя Азярбайъан яразиси даща эениш щцдудлара малик иди. Хцсусиля юлкянин гярб вя шимал-гярб
истигамятляриндя бу ъящят бариз шякилдя нязяря чарпыр. Башга дюврлярдян фяргли олараг, XIII-XV
ясрлярдя бу истигамятдя торпагларымыз Эюйъя эюлц иля мящдудлашмыш вя Эюйъя мащалынын йалныз
шярг щиссяси Азярбайъан вилайятиня дахил олмушдур. Буна сябяб, ялбяття, монгол йцрцшляри вя
щямин дюврдя христиан аляминин, илк нювбядя ермянилярин Азярбайъана гаршы мякрли сийасятляри иди.
Илк монгол ханларынын ислама биэаня мцнасибяти, ермяниляри вя христианлыьы дястяклямяси
Азярбайъан сярщядляринин гярб истигамятиндя даралмасына эятириб чыхарды. Бу ишдя щяля 1253-ъц
илдя Гарагорумда баьланмыш ермяни-монгол сазиши аз рол ойнамады. Щямин дюврдя
мцяййянляшмиш Азярбайъан сярщядляри, щцдудлары, демяк олар ки, XV ясрин сонуна кими ъидди
дяйишиклийя дцчар олмады.
Азярбайъанын бу дюврдяки яразиси, сащяси барядя (вилайят кими) мцхтялиф мцлащизяляр мювъуд
олса да, дюврцн мянбяляриндя бу барядя ъцзи вя щям дя долашыг фактлара тясадцф олунур. Бу
бахымдан танынмыш алим, дювлят хадими Щямдуллащ Мустовфи Гязвининин (XIV яср) мялуматы
мараглыдыр. Мцяллиф Азярбайъан яразисинин узунлуьунун 95 фярсянэ (тях. 617 км), енинин 55 фяр-
сянэ (тях. 357 км) олдуьуну йазыр. Бурадан Азярбайъанын 220.269 кв.км яразийя малик олдуьу
мцяййянляшир. Щямдуллащ Гязвининин юлкя яразисини эюстярян бу мялуматында мцяййян
уйьунсузлуглар нязяря чарпыр. Илк нювбядя, мцяллиф Азярбайъан дедикдя тарихи Атропатена (мцасир
Ъянуби Азярбайъан) яразилярини нязярдя тутмушдур. Бу ъящят онун Азярбайъан яразисиндяки
тцмянляр барядяки шярщиндя дя юзцнц эюстярир. Беля ки, о, бу бюлмядя йалныз мцасир Ъянуби
Азярбайъана аид (Нахчыван истисна олмагла) шящярлярдян бящс едир. Диэяр тяряфдян, онун ясяриндя
ващид Азярбайъанын диэяр яразиляри – Арран, Муьан, Ширван, Эцштасфи яразиляри айры-айрылыгда шярщ
олунур. Демяли, Азярбайъанын ващид яразиси йухарыда эюстярилян 5 яразинин мяъмуундан [61-62]
ибарят олдуьу гябул едилмялидир.
Дюврцн аноним мянбяйи «Яъаиб яд-дцнйа» ясяриндя ися Арранын яразиси барядя мялумат якс
олунмушдур. Бурада Арранын узунлуьунун 40 фярсянэ (тях. 260 км), енинин 30 фярсянэ (тях. 195
км) олдуьу эюстярилир вя мялум олур ки, Арран яйаляти 50.700 кв.км яразийя малик иди. Муьан,
Ширван яразиляри барядя мянбялярдя фактлара тясадцф олунмур. Бунунла йанашы, Ширван вя Муьан
яразиляринин Арран яразисиндян тяхминян 2 дяфя чох олдуьу нязяря чарпыр.Одур ки, бу яйалятлярин
тяхминян 100.000 кв.км яразийя малик олдуьуну сюйлямяк мцмкцндцр. Беля олдуьу щалда,
щямин ясрлярдя Азярбайъан вилайятинин ващид шякилдя Азярбайъан, Арран, Ширван вя Муьан
яразиляринин ъяминдян ибарят олуб тяхминян 370.000 кв. км сащяйя малик олдуьуну гябул етмяк
олар.
XIII-XV ясрлярдя Азярбайъан вилайятинин сярщядляри барядя мянбялярдя мцяййян фактлара
тясадцф олунур. Орта ясрлярин башга дюврляриня нисбятян даща йыьъам яразийя малик олса да, Азяр-
байъанын бу дюврдяки сярщядляринин дягигляшдирилмяси юлкянин цмумиййятля орта ясрлярдяки
щцдудларыны тясяввцр етмяйя имкан верир. Беля ки, бу дюврцн Азярбайъаны нисбятян дар чярчивядя
олса да, мцасир дюврдяки вязиййятимиз иля мцгайисядя чох эениш яразиляри ящатя етмишдир.
Илк мянбялярдян ялдя олунан фактлар XIII-XV ясрлярдя Азярбайъан вилайятинин (ващид шякилдя)
сярщядлярини ашаьыдакы кими мцяййянляшдирмяйя имкан верир: Хязяр дянизи – Эилан вилайяти -
Зянъанын шярг вя ъянуб щцдудлары – Савуъбулаг, Ушнийа шящярляринин вя Руйендиз галасынын
ъянуб истигамяти – Урмийа, Салмас, Хой, Маку шящярляринин гярби – Двин шящяри – Эюйъя эюлц –
Дебед чайы – Щунан (Хнаракерт) галасы – Шяки мащалынын гярби вя шималы – Ширванын шималы –
Дярбянд мащалынын шималы – Хязяр дянизи.
Йери эялмишкян, гейд етмяк лазымдыр ки, Азярбайъан вилайятинин сярщядляри йахын
гоншуларымыз тяряфиндян щеч дя бирмяналы гябул олунмур вя торпагларымыза гаршы мцхтялиф иддиалар
иряли сцрцлцр. Ермяни, эцръц вя рус иддиалары бу бахымдан даща чох диггяти ъялб едир. Онлар юз
иддиаларына «елми дон» эейиндирмякдян дя чякинмирляр. С.Йеремйан, Д.Мусхелишвили, В.Йегоров,
[62-63] М.Бердзинишвили вя с. мцяллифлярин ъящдляри буна ъанлы сцбутдур. Ермяниляр Арран яразисинин
онлара мяхсус олдуьуну вя бязян дя, Ермянистанын шярг щцдудларынын Хязяр дянизиня кими узан-
дыьыны иддиа едирлярся, эцръцляр Эцръцстан яразиляринин Аьсу ашырымына гядяр чатдыьыны
вурьулайырлар. Русийанын иддиасы ися Дярбянд яразиси иля баьлыдыр. В.Йегоров Гызыл Орданын XIII-
XIV ясрлярдяки тарихи ъоьрафийасына щяср етдийи ясяриндя Дярбяндин щямин дюврдя Азярбайъанын

30
дейил, Гызыл Орданын, долайысы иля Русийанын тяркибиндя олдуьуну эюстярир. А.Шыхсяидовун фикринъя
ися Дярбянд ясасян Ширванын тяркибиндя галмышдыр. Вилайятлярарасы сярщядляр мясялясиндя
Азярбайъан-Ермянистан, Азярбайъан-Эцръцстан, Азярбайъан-Русийа мцбащисяляриня мцяййян
айдынлыг эятирмяк, гаршы тяряфлярин иддиаларынын сябатсызлыьыны эюстярмяк мягсядиля XIII-XV яср
мянбяляриндян ялдя олунан фактлара мцраъият етмяк мягсядяуйьундур:
- «Двин Арран вилайятиндя, Азярбайъанын узаг щцдудларында шящярдир» (Йагут ял-Щямяви);
- «Шейх Щясян Чобани Шярур вя Двин [яразисини] Нахчывана кими Якянъинин оьлу Щаъы бяйя
верди» (ял-Ящяри);
- «Няшява – Азярбайъанда вя бязиляринин дедийи кими, Арранда шящярдир. О Ермянистанла
сярщяддядир» (Йагут ял-Щямяви);
- «Орада Арран адланан бюйцк юлкя вардыр… Онун гярб гоншусу Ермянистандыр» (Иоанн де
Галонифонтибус);
- «Арран вя Муьан яйалятляринин шярщи. Бу яйалятлярин иглими исти вя рцтубятлидир. Онлар
Ермянистан, Азярбайъан вя Хязяр дянизи иля сярщядлянирляр» (Щямдуллащ Гязвини);
- «Эюйъя дянизи Азярбайъанын Ермянистанла сярщяддиндя йерляшир» (Щямдуллащ Гязвини);
- «Щунан [Эцръцстанын] Арран иля сярщяддиндя тяпянин цстцндя мющкямляндирилмиш галадыр»
(Щямдуллащ Гязвини);
- «Теймурун ордусу Шямкцрдян Аладаьа тяряф цз тутду… Тебедер (Дебед) чайынын
кянарында Эцръцстан сярщяддиня чатды» (Шяряфядин Яли Йязди);
- «О (Султан Ъялаляддин) эцръцлярдян, Тифлиси йандырдыглары цчцн гисас алмаг мягсядиля эери
гайытды вя Сяфияддини Ширванын шящярляри Шяки вя Гябяляйя вязир тяйин етди» (Нясяви);
- «Баб ял-ябваб вя йа садяъя ял-Баб Ширван Дярбяндидир… [63-64] Шящярин йахынлыьында Гурд
ады иля танынан бюйцк даь вардыр. Онун зирвясиня щяр ил чохлу одун йыьырлар ки, лазым эялдикдя тон-
гал галайыб Азярбайъан вя Арран сакинлярини дцшмянин щцъумундан, яэяр онлар гяфил щцъум
етсяляр, хябярдар етсинляр» (Йагут ял-Щямяви);
- «1265-ъи илдя о (Абага хан) яввялъя юз гардашы Йушумуту Дярбянд, Ширван вя Муьана
эюндярди ки, щямин яразиляри дцшмяндян горусун» (Фязлуллащ Ряшидяддин);
- «Щямин вахтда Абага хан Мазандаранда гышлагда иди, Йушумут ися юзцнямяхсус олан
Дярбянд вя Арран вилайятляриндя иди» (Фязлуллащ Ряшидяддин);
- «Султан Ябу Сяид 1328-ъи илдя Дярбянди ямир Якянъийя верди» (ял-Ящяри);
- Гызыл Орда гошуну 1335-ъи илдя Кцр чайынын кянарындан эери чякиляряк «юзлярини Дярбяндя
чатдырдылар вя орадан юз юлкяляриня эетдиляр» (Щямдуллащ Гязвини);
- «1367-ъи ил: Шейх Цвейс Ъялаири Дярбяндя кими бцтцн Ширваны зябт етди. Оранын щакимляри
Щаъы Фярамярз вя Щаъы Фирудин эялдиляр вя султан онлары язизляди, чохлу щядиййяляр верди, шяряфлян-
дирди. Султан ня гядяр саь иди, онлар итаятдян чыхмадылар» (Зейняддин Гязвини).
Илк мянбялярин мялуматы йухарыда ады чякилян йерлярин сярщяд зонасы тяшкил етдийини вя йа
Азярбайъанын тяркибиндя олдуьуну бир даща тясдиг едир.
Сийаси ъящятдян Щцлакулар, Ъялаириляр, Ширваншащлар дювлятляри, Шяки мяликлийи, Арсах-Хачын
кнйазлыьы кими дювлят гурумларынын фяалиййят эюстярдийи Азярбайъан вилайяти инзибати-ярази бюлэцсц
бахымындан Азярбайъан, Муьан, Арран вя Ширван кими бюйцк яйалятляря бюлцнмцшдц.
Азярбайъан ады иля щям бцтюв–ващид юлкя яразиси, щям дя онун ъянуб щиссяси, тарихи
Атропатена яразиси танынырды; даща доьрусу, Азярбайъан яйаляти ващид Азярбайъан вилайятинин
тяркиб щиссяси иди. Азярбайъан вилайятиня дахил олан Азярбайъан яйалятиня Гарадаь вя Талыш
мащаллары, Ширванын тяркибиня Шяки, Арранын тяркибиня Гарабаь, Эцштасфи, Арасбар мащаллары дахил
иди. Нахчыван яразиси тцмян статусу иля Азярбайъан яйалятинин тяркибиндя иди.
Азярбайъан яйаляти, йяни тарихи Атропатена торпаглары ейни [64-65] заманда тцмян системи иля
дя мцхтялиф инзибати-ярази ващидляриня бюлцнмцшдц. Щямдуллащ Гязвини Азярбайъан яйалятинин 9
тцмяня бюлцндцйцнц хябяр верир вя онларын 8-нин адыны чякир. «Тцмян» термини иля пул ващиди, 10
минлик гошун щиссяси мяналары иля йанашы, инзибати-щярби ярази ващиди дя анлашылырды. Щяр бир тцмян
мцяййян яразини ящатя етмякля йанашы дювлятин щярби щиссяляриня 10 минлик гошун вермяли иди.
Азярбайъан яйаляти тцмян системи иля Тябриз (ясас шящярляри Тябриз, Уъан, Тясуъ), Ярдябил (Ярдя-
бил, Халхал), Пишкин (Пишкин, Хийав, Анад, Яръяк, Ящяр, Тякалифя, Кялянбяр), Хой (Хой, Салмас,
Урмийа, Ушнийа), Сараб (Сараб, Мяйаниъ, Эярмруд), Мараьа (Мараьа, Бясаву, Дещхарган,
Нилан), Мярянд (Мярянд, Дизмар), Нахчыван (Нахчыван, Азад, Ордубад, Макуйя, Янъан)
тцмянляря бюлцнмцшдц. 9-ъу тцмянин ады мянбядя юз яксини тапмамышдыр. Щямин тцмянлярдя 30

31
шящяр мювъуд иди.
Азярбайъан вилайяти гарагойунлулар вя аьгойунлулар дюврцндя яввялки, монголлар
дюврцндяки щцдудларында галырды вя ясаслы дяйишиклийя дцчар олмамышды. Онун шимал сярщядляри
Дярбянд вя Шяки яразиляринин шималындан, гярб сярщядляри Эюйъя эюлц, Двин, Маку, Хой, Салмас,
Урмийа, Ушнийа шящярляринин гярбиндян кечирди. Ъянуб вя ъянуб-шярг сярщядляри дя яввялки
ясрлярдяки кими галырды. Инзибати ярази бюлэцсц бахымындан юлкя Азярбайъан, Арран, Муьан,
Ширван, Шяки яйалятляриня айрылырды. Щямин яйалятлярин тяркибиндя Гарадаь, Гарабаь, Шярур,
Чухурсяяд, Эцштасфи мащаллары вар иди. Эюстярилдийи кими, бу дюврдя Арран яйаляти, яряб дюврцнцн
Арранындан фяргли олараг, йалныз ики чайарасы яразини, Кцр иля Аразын говушдуьу йердян Эюйъя
эюлцня кими яразиляри ящатя едирди. Гарабаь, Эцштасфи, Арасбар мащаллары бурайа дахил иди.
XIII-XV ясрляр Азярбайъаны юлкядя эедян етник просесляр бахымындан да диггяти ъялб едир.
Мцтяхяссислярин гейд етдикляри кими, монгол истилаларына гядяр Азярбайъан ящалисинин ясас щиссяси
(Ширван истисна олмагла) тцркдилли ящалидян ибарят иди. Бунунла бярабяр, Азярбайъанда ирандилли
халглар, Даьыстан халглары, албан гябиляляри вя с. груплар йашайыр вя юлкянин бу вя йа диэяр бюлэяля-
риндя чохлуг тяшкил едирдиляр.
Гейд етмяк лазымдыр ки, албанлар Ъянуби Гафгазын эцръц, [65-66]

ермяни вя с. тайфалары иля йанашы мцстягил етник груп кими мювъуд олмушлар вя онлардан, илк
нювбядя ермянилярдян асылы вязиййятдя дейилдиляр.
Билиндийи кими, монгол йцрцшляри дюврцндя Азярбайъана бир сыра монгол-тцрк гябиляляри эялмиш
вя онларын яксяриййяти йени яразилярдя мяскунлашараг галмышдыр. Азярбайъанын Щулакулар дюв-
лятинин мяркязи вилайяти, Мараьа вя сонра Тябризин пайтахт шящяри олмасы, Гарабаьын елханилярин
истиращят яразисиня чеврилмяси эялмялярин чохунун бу дийара ахышмасына сябяб олду. Илк мянбялярин
мялуматы вя топонимик материаллар ясасында бу дюврдя Азярбайъана 20-дян артыг гябилянин эялиб
мяскунлашдыьыны сюйлямяк олар. Тядгигатчыларын арашдырмалары сулдуз-чобани, ъялаири, гурган,
сягаит, кинэит, ъуриат, сунит, тянкгут, илдуркин, урйанкгат, онгут, татар, щяртякан, ойрат, еляъя дя
ъиркин, тамгалыг, долан, алар, алят, уран вя с. гябилялярин щямин яразидя сакин олдугларыны эюстярир.
Азярбайъанын Сулдуз мащалы, Сулдуз шящяри, Хан-Чобанлы, Ъялайир, Гурган, Сумгайыт, Кцнэцд,
Ъорат, Зунут, Тангыт, Елъиган, Урийад, Онгутлу, Татар, Татарлы, Хартаган, Араткянд, Ъиркин,
Дамгалы, Доланлар, Алар, Ялят вя саиря топонимляриндя щямин тайфаларын изляри мцщафизя
олунмушдур. Тарихи ядябиййатдан эюрцндцйц кими, бу дюврдя будат, байат, гаъар, авшар, куманы
кими гябиляляр дя Азярбайъана эялиб мяскунлашмышлар. Алман шяргшцнасы Б.Шпулерин гейд етдийи
кими, онларын арасында тцрк гябиляляри ясаслы йер тутурду. М.Бащарлынын фикринъя, щцлакуларла XIII
ясрдя Ирана 200.000 тцрк аиляси эялмишдир. Демяли, бу дюврдя тяхминян 1 млн.-а гядяр тцрк Ирана
32
эялмиш вя бурадан ятраф яразиляря вя илк нювбядя Азярбайъана йайылмышлар. Онларын ясас щиссясини
Гярби Тцркистандан эялмиш к а и адлы тцрк гябиляляри тяшкил едирди.
Мяншяъя оьуз тайфаларындан олан гарагойунлулара бащарлылар башчылыг едирдиляр.
Гарагойунлулар илк вахтларда Ван эюлцндян ъянубда мяскян салмыш, тядриъян Ярзинъан, Сивас,
Кцрдцстанда мющкямлянмишляр вя сонра Азярбайъана эялмишляр. Бащарлылар гарагойунлуларын
сцгутундан сонра аьгойунлулара табе олмамыш, онларын бир гисми Щиндистана эетмиш, бир щиссяси
ися Хорасанда мяскунлашмышдыр. Тцркдилли тайфа бирляшмяси олан аьгойунлуларын тяркибиндя ися
байандур, порняк, мосуллу, гаъар вя [67-68] с. тайфалар ясас йер тутурду. Тарихи фактлардан
эюрцндцйц кими, XIII-XV ясярлярдя Азярбайъана эялян тайфалардан бир гисми, хцсусиля, сулдуз-
чобани, ъялаири, бащарлы, байандур вя с. тайфалар юлкя ящалисинин етник тяркибиня тясир эюстярмиш вя
тцркдилли ящалинин сайъа нязяря чарпаъаг дяряъядя артмасына сябяб олмушлар. М.Нахчиванинин
(XIV яср) йаздыьына эюря, онун дюврцндя дювлят сянядляри щяр халга юз дилиндя, о ъцмлядян
тцркляря тцркъя чатдырылырды. Бу щал тцрклярин юлкядя щялледиъи мювге тутдугларындан хябяр верир.
Эюстярилян ясрлярдя Азярбайъанда ящалинин дини эюрцшляри кяскин характер алмышды. Мялум
олдуьу кими, монголлара гядяр Азярбайъан ящалисинин яксяр щиссяси мцсялманлардан ибарят иди вя
ислам дининя ситайиш едирди. Бунунла йанашы , юлкядя христиан, йящуди динляриня ситайиш едянляр дя аз
дейилди. Ясасян бцдпярястлярдян вя шаманизмя ситайиш едянлярдян ибарят монгол-тцрк гябиляляринин
Азярбайъана ахыны йерли ящали иля эялмялярин дини бахышларынын цзляшмясиня вя ъидди гаршыдурманын
мейдана чыхмасына сябяб олду. Азярбайъанда ислам-христиан-йящуди-бцтпяряст гаршыдурмасы баш
верди. 1258-ъи илдя Баьдадда Аббасиляр хилафятиня сон гойан монголлар Азярбайъанда да ислама
биэаня мцнасибят бяслядиляр; ону дювлят дини статусундан мящрум етдиляр. Ислам дини 40 иля йахын
рясмян танынмады. Монголлар юлкядя бцтпярястлийин йайылмасына ъящд етдиляр, бу динин эениш
тяблиьиня башладылар. Дювлятин бир чох яразиляриндя, о ъцмлядян Хойда, Мараьа, Салмасда
бцтханалар инша олунду, бцтпяряст дин хадимляринин – бяхшилярин щазырланмасы вя щяртяряфли
фяалиййят эюстярмяляри цчцн эениш имканлар йарадылды. Ислама гаршы мцбаризядя бцтпяряст-христиан-
йящуди иттифагы мейдана эялди. Илк монгол ханларынын дини сийасяти исламын зяифлямясиня сябяб олду.
Лакин XIII ясрин сонларында Газан ханын, мяъбуриййят гаршысында галыб ислам динини гябул етмяси
вя бцтцн эялмя монгол-тцрк гябилялярини бу диня ъялб етмяси исламын тяряггиси иля нятиъялянди.
Христиан, йящуди динляри вя хцсусиля, бцтпярястлик юз мювгелярини ялдян вермяли олдулар. Ислам дини
йенидян дювлят дини статусу кясб етди, гарагойунлулар вя аьгойунлулар дюврцндя даща да
гцввятлянди.
XIII-XV ясрляр Азярбайъаны бир чох ири, игтисади ъящятдян инкишаф етмиш шящярляри иля дя диггяти
ъялб едир. Бу ясрлярдя юлкядя [68-69] 45-я гядяр ири шящяр вар иди. Мараьа, Тябриз, Шамахы даща чох
инкишаф етмишди вя щямин ясрлярдя мювъуд олмуш дювлятлярин пайтахт шящярляри идиляр. Бунлардан
башга Азярбайъанда Ярдябил, Мярянд, Ящяр, Урмийа, Салмас, Хой, Дещхарган, Нахчыван,
Маку, Сараб, Мийаня, Бейляган, Бярдя, Бакы, Эянъя, Гябяля, Мащмудабад, Шямкцр, Шяки,
Шабран вя с. шящярляр, Ялинъя, Саингала, Сурхаб, Эцлцстан, Гялейбугурт, Эцръцван, Эялясян-
эюрясян, Киш вя башга галалар вар иди. Ялинъя Азярбайъан халгынын азадлыг мцбаризясиндяки ролу
иля диггяти ъялб едир.
Азярбайъан (цмумиййятля, Щцлакулар дювлятинин яразиси) дцнйа ящямиййяти кясб едян карван-
тиъарят йолларынын кясишдийи мякана чеврилмишди. Щцлакулар дювлятинин яразисиндян ашаьыдакы ясас
карван йоллары кечирди: Ясас ъянуб йолу, Ясас шярг йолу, Ясас шимал йолу, Ясас гярб йолу, Ясас
ъянуб-гярб йолу. Тябриздян шахялянян карван йоллары бцтцн истигамятляря узаныр, щям дювлятин
дахили вилайятлярини, щям дя гоншу дювлятляри бирляшдирирди. Тябриздян ъянуб-шяргя эедян йол
Зянъандан кечиб (узунлуьу 41 фярсянэ, тях. 270 км) Султанийяйя, орадан ися Шярг юлкяляриня
эедирди. Мийанядян ъянуб-шяргдя олан Сяръам йашайыш мянтягясиндя бу йолун бир голу гярбя
тяряф истигамятляниб Мараьа, Ушнийа шящярляриндян кечяряк Гара дянизя тяряф узанырды. Тябриздян
шимал-гярбя тяряф эедян карван йолу да Мярянд-Хой-Сукманабад шящярляриндян кечяряк гярбя
тяряф истигамятлянирди (29 фярсянэ, тях. 200 км). Тябриздян башланан диэяр карван йолу шимал-шяргя
тяряф эедирди. Узунлуьу тяхминян 260 км (40 фярсянэ) олан бу йол Ящяр, Бярзянд шящярляриндян
кечяряк Баърявана чатырды. Азярбайъанын ъянуб-шяргиндя Зянъанда карван йолу ики истигамятя
айрылыб, онлардан бири, эюстярилдийи кими, Тябризя чатырды (270 км), диэяр голу ися Тябриздян йан
ютяряк Каьызконан – Халхал – Ярдябил – Яршад – Вярянд истиагмятиндян Баърявана чатырды (тях.
340 км, 52 фярсянэ) вя бурада Тябриздян эялян диэяр йолла бирляширди. Баърявандан шимала эедян
карван йолу йенидян шахялянирди: Билясувар – Мащмудабад – Шамахы – Нийазабад – Дярбянд

33
шящярляриндян кечян Ясас шимал йолу юлкяни Гызыл Орда вя башга шимал дювлятляри иля бирляшдирирди.
Баърявандан шимал-гярбя тяряф истигамятлянян тиъарят йолу ися Бейляган – Бярдя – Эянъя – Шямкир
кими шящярляри вя чохлу йашайыш мяскян-[69-70] лярини кечяряк Тифлися доьру эедирди. Тяхминян 370
км (56 фярсянэ) узунлуьу олан бу карван йолу Азярбайъанын шимали-гярб вилайятлярля вя
дювлятлярля тиъарятиндя ясас рол ойнайырды. Азярбайъандан кечян карван йолларынын цмуми
узунлуьу 2.000 км-дян чох иди вя бу йоллар юлкядя тиъарятин инкишафында мцщцм мювге тутурду.
(Бах: 1; 3; 4; 9; 10;13/ЫЫЫ; 15; 36; 37; 41; 42; 47-49; 51; 53; 55; 61; 65; 67; 73; 76; 87; 89-91; 96;
101; 102; 104).

VIII м ю в з у : Сяфявиляр дюврц Азярбайъанынын


тарихи-сийаси ъоьрафийасы

XV ясрин сонлары – XVI ясрин илк илляри Азярбайъанда Аьгойунлулар дювлятинин зяифлямяси,
парчаланмасы вя сцгуту вя Сяфявиляр дювлятинин тясиси иля сяъиййявидир. Билиндийи кими, сяфяви шейхляри
узун мцддят щакимиййят уьрунда мцбаризя апармыш, яввялъя Ярдябилдя шиялик мязщябинин
башчылары кими танынмышлар, сонра ися аьгойунлулар дюврцндя йаранмыш сийаси вязиййятдян истифадя
едяряк щакимиййятя эялмишляр. Бу ишдя Шейх Ъцнейд, Шейх Щейдяр вя ялбяття, I Исмайылын фяалиййяти
мцщцм рол ойнамышдыр. 1501-ъи илдя Исмайылын гурдуьу Сяфявиляр дювляти 1736-ъы иля кими фяалиййят
эюстярмиш вя 236 ил мювъуд олмушдур.
Сяфявиляр дювляти эениш яразиляри ящатя едирди. Онун тяркибиня Азярбайъан, Ермянистан, Шярги
Эцръцстан, Кичик Асийанын шярг щиссяси вя демяк олар ки, бцтцн Иран яразиси дахил иди. Дювлятин
ъянуб сярщядляри Иран (Фарс) кюрфязиндян, шимал сярщядляри Дярбянд мащалынын шималындан, шярг
сярщядляри Аму-Дярйа чайындан, гярб сярщядляри ися Кичик Асийа вя Эцръцстан яразиляринин
тяхминян ортасындан кечирди. Сяфявиляр орта ясрляр Шяргиндя фяалиййят эюстярмиш бюйцк
империйалардан иди. Дювлятин пайтахтлары мцхтялиф дюврлярдя Тябриз, Гязвин (1555) вя Исфащан
(1598) шящярляри олмушдур.
Азярбайъан вилайяти эениш яразиляри ящатя едян Сяфявиляр империйасынын мяркязи вилайяти иди.
Дювлятин диэяр яразиляри, вилайятляри Азярбайъандан идаря олунурду. Азярбайъан шящярляриндян
[70-71] Тябриз дювлятин сийаси мяркязи, Ярдябил ися дини мяркязи иди. Тябриз XVI ясрин орталарында
юз мювгейини ялдян вердися дя, Ярдябил дини мяркяз кими империйанын бцтцн мювъудлуьу дюв-
рцндя юз ролуну сахлады.
Сяфявиляр дюврц Азярбайъаныны сяъиййяляндирян диэяр мцщцм ъящят юлкянин бцтцн яразиляринин
ващид дювлятин тяркибиндя бирляшмяси иди. Бу бахымдан сяфявиляр дюврц башга дюврлярдян фярглянир.
Сяфявиляр илк нювбядя аз-чох юз мцстягиллийини мцщафизя етмиш дювлят гурумларыны ляьв етди; 1538-ъи
илдя ширваншащларын, 1551-ъи илдя Шяки мяликляринин фяалиййятиня сон гойулду. Беляликля дя,
Азярбайъанын бцтцн яразиляри бир дювлятин тяркибиндя ващид шякилдя бирляшдирилди. Бу сяфявилярин
фяалиййятиндя ян мцщцм мцсбят щал кими гиймятляндирилир. Азярбайъанын ващид шякилдя мюв-
ъудлуьу ики ясря гядяр мцщафизя олунду.
Сяфявиляр дювлятинин тясиси вя фяалиййяти нятиъясиндя Азярбайъанын, бир вилайят кими, щцдудлары да
эенишлянди. Бу ъящят юлкянин шимали-гярб истигамятиндя даща бариз шякилдя нязяря чарпыр. Сяфявилярин
апардыьы сийасят бу бюлэядяки яразиляримизин чохалмасына эятириб чыхарды. Мцасир Борчалы мащалы,
Эюйъя мащалы там шякилдя Азярбайъан вилайятинин тяркибиндя иди. Азярбайъанын щямин бюлэядяки
сярщядляри тяхминян Тифлися йахын яразидян кечирди. Картли вя Кахетийа яразиляри дя Азярбайъан
вилайятинин тяркибиндя иди. Сяфявиляр дювлятинин шимали-гярб яразиляринин ясасыны Азярбайъан вя гисмян
дя, Эцръцстан яразиляри ящатя едирди. XVIII яср мцяллифи Азяр Бейдили йазыр ки, Азярбайъан сярщядляри
илк вахтларда Фарс (Яъям) Ирагы, Эцръцстан, Ермянистан, Кцрдцстан, Ширван, Муьан яразиляри иля
щудудланырды, щал-щазырда ися бцтцн Ширван, Муьан, Эцръцстан вя Ермянистан Азярбайъанын
тяркибиня дахилдир.
Йери эялмишкян, гейд етмяк лазымдыр ки, сяфявиляр Азярбайъанынын, мяркязи вилайят кими, яразиси
бцтцн орта ясрляр Азярбайъанынын ян эениш, ящатяли яразиси олмушдур. Эюстярилдийи кими, бу дювр
Азярбайъаны бир тяряфдян бцтцн яразиляринин ващид дювлятин тяркибиндя бирляшмяси иля диггяти ъялб
едирся, диэяр тяряфдян торпагларынын чохлуьу, щцдудларынын эенишлийи иля фярглянирди. Бунунла беля,
юлкя яразисинин ня гядяр олдуьуну бир мяналы сюйлямяк мцмкцн дейил. Тяхмини щесабламалар

34
Азярбайъанын щямин дюврдяки яразиляринин 400.000 кв.км-дян артыг олдуьуну демяйя имкан верир.
[71-72]
Сяфявиляр дюврцндя Азярбайъан вилайяти инзибати-ярази бюлэцсц бахымындан бяйлярбяйликляря
айрылмышды. Азярбайъанда 4 бяйлярбяйлик вар иди:
Азярбайъан (вя йа Тябриз) бяйлярбяйлийи;
Ширван бяйлярбяйлийи;
Гарабаь (вя йа Эянъя) бяйлярбяйлийи;
Чухур Сяяд (вя йа Иряван) бяйлярбяйлийи.
Азярбайъан (Тябриз) бяйлярбяйлийинин мяркязи Тябриз шящяри иди. Онун ъянуб сярщядляри
Зянъан, Султанийя, Бидлис, Ван яразиляриня чатырды. Азярбайъан бяйлярбяйлийинин тяркибиня Талыш,
Астара, Гарадаь, Вяргахан, Сараб, Мишкин, Капанат, Хошкруд, Эярмруд, Муьан, Уъаруд,
Зунуз, Ъорс, Мараьа, Урмийа, Хой, Салмас, Лащыъан, Сауъбулаг, Мярянд вя с. мащаллар дахил
иди. Дюврцн мянбяляриндя Ярдябил вя Халхалын Азярбайъан бяйлярбяйлийинин тяркибиня дахил
олдуьу эюстярилмир. Бунун, ирялидя эюряъяйимиз кими, мцяййян сябябляри олмушдур. Яксиня Султа-
нийя яразиси Азярбайъан (Тябриз) бяйлярбяйлийинин тяркибиндя иди. Бунун сябяби Султанийя
мащалынын ящалисинин етник вя дил бахымындан Азярбайъан ящалиси иля йахынлыьы олмушдур. Цмумий-
йятля, 18 мащалы бирляшдирян Тябриз бяйлярбяйлийи Муьан яразисини дя ящатя едирди. Тябриз
бяйлярбяйлийи яразисиндя сонралар бир нечя мцстягил ханлыг – Тябриз, Урмийа, Хой, Мараьа,
Гарадаь, Сараб вя с. ханлыглар тяшяккцл тапды.
Ширван бяйлярбяйлийинин мяркязи Шамахы шящяри иди. Бяйлярбяйлийин ъянуб сярщядди Кцр чайы,
шимал сярщядди Самур чайы вя Бюйцк Гафгаз сыра даьларынын ятякляриндян кечирди. Дярбянд яразиси
дя Ширван бяйлярбяйлийинин тяркибиндя иди. Дярбянддян шималда олан Даьыстан яразиляри фарсдилли
мянбялярдя «Дийари-Чяркяс» (Чяркяс дийары) адланырды. Бяйлярбяйлик гярбдя Картли вя Кахетийа
яразисиня чатырды. Ширван бяйлярбяйлийинин тяркибиня Салйан, Бакы, Губа вя Колхан, Дярбянд, Шяки,
Яряш, Алпаут, Аьдаш, Мащмудабад, Чямишэизяк (Кцрцн сол сащилиндя, Шамахынын гярбиндя)
яразиляри дахил иди. Бяйлярбяйлийин яразисиндя Губа, Шамахы, Бакы, Дярбянд вя Шяки ханлыглары
тяшяккцл тапды.
Сяфявиляр дюврцндя Азярбайъанын инзибати-ярази бюлэцсцндя олан диэяр 2 бяйлярбяйлийин –
Гарабаь (Эянъя) вя Чухур-Сяяд (Иряван) бяйлярбяйликляринин яразиси барядя тарихи фактлар даща[72-
73] чохдур. Мялум олдуьу кими, османлы Тцркийяси Эянъя-Гарабаь яйаляти барядя 2 дяфя
мцфяссял дяфтярляр тяртиб етмишдир. 1593-ъц вя 1727-ъи иллярдя тяртиб олунмуш щямин дяфтярлярдя
яйалятин ятрафлы шярщи верилир. Онлары мцгайися етдикдя XVI ясрин сону – XVIII ясрин яввялляриндя
Эянъя-Гарабаь яйалятинин яразисинин ясаслы дяйишиклийя уьрамадыьы бялли олур. Ашаьыдакы ъядвялляр
буну даща габарыг шякилдя нязяря чарпдырыр:

Эянъя-Гарабаь яйаляти 1593-ъц илдя

№ Санъаг Нащийяляр
Сайы Адлары
1 Эянъя 12 Эянъя, Эянъя Араны, Даьлыг
Эянъя, Шямкцр Араны, Даьлыг
Сунгур, Кцрякбасан Араны, Шцтур,
Дангы, Зяйям Араны, Йевлаг,
Тавус, Дямирщясян
2 Бярдя 4 Бярдя, Сир, Пятяклик, Инъяруд
3 Хачын 7 Хачын, Гарааьаъ, Аьъабяди,
Даьлыг Челаберд, Челаберд,
Гаргар, Мяьавиз
4 Ахыстабад 5 Ахыстабад (Бюйцкчай), Гузей,
Эцней, Даьлыг Инъя, Инъя
5 Дизаг 3 Арасбар, Даьлыг Дизаг, Дизаг
6 Щякяри 4 Эештасф, Щякяри, Зарыс, Алпаут
7 Вяряндя 1 Вяряндя
Ъями: 36

35
Демяли, Эянъя-Гарабаь яйаляти 1593-ъц илдя османлылар тяряфиндян тяртиб олунмуш «Иъмал
дяфтяри»ня эюря 7 санъагдан вя онларын тяркибиндяки 36 нащийядян ибарят олмушдур.
1727-ъи илин дяфтяриндя щямчинин 3 шящяр (Эянъя, Бярдя вя Хылхына) вя 1 галанын (Лори)
мювъудлуьу да гейд едилмишдир. Лакин, ъядвялин 8-ъи бюлэцсцндяки 5 нащийянин щансы ливайа
(санъаьа) аид олдуьу билинмир. Бунунла беля, онларын 1593-ъц илдя мювъуд олмуш Хачын санъаьына
дахил олдуьуну сюйлямяк мцмкцндцр. Беля ки, XVI ясрин сонунда Хачын санъаьы щямин
5 нащийянин 2-сини – Хачын вя Челаберди юзцндя бирляшдирирди. [73-74]

Эянъя-Гарабаь яйалятинин 1727-ъи илдяки


инзибати-ярази бюлэцсц

№ Гязалар вя ливалар Нащийяляр


(санъаглар) Сайы Адлары
1 Эянъя гязасы 11 Эянъябасан, Сунгурабад,
Шямкцрбасан, Кцрякбасан, Кичик
Кцрякбасан, Бюйцк Кцрякбасан,
Шцтурбасан, Талыш, Эцлцстан,
Йевлаг Гараман, Дангы
2 Лори гязасы 2 Эцней, Гузей
3 Хылхына ливасы 9 Хылхына, Щясянсуйу, Тавус,
Ахынъы, Ясрик, Гарагайа,
Тцркянляр (?), Йухары Зяйям,
Ашаьы Зяйям
4 Бярдя ливасы 4 Бярдя, Инъяруд, Сир, Байат
5 Арасбар ливасы 2 Арасбар, Щякяри
6 Бярэцшад ливасы 4 Бярэцшад, Зарыс, Дизаг, Кештасф
7 Чяляндяр ливасы 1 (Нащийяляри эюстярилмир)
8 ? 5 Хачын-Сыьнаг, Челаберд, Кештек,
Вяряндя-Сыьнаг, Кючяз
Ъями: 37

Ъядвялдян эюрцндцйц кими, яйалятин сярщядляри шималда Кцр чайы бойунъа шимали-гярбя доьру,
ъянубда ися Кцр-Араз говшаьындан Араз чайы бойунъа ъянуби-гярбя доьру узанмышдыр. Гярбдя
сярщядляр Чуляндяр, Бярэцшад, Щякяри, Кештасф, Кештяк, Эянъябасар, Гарагайа, Тцркянляр, Тавус
вя Щясянлу нащийяляринин гярбиндян (бязиляринин ъянуби-гярбиндян), Эюйъя эюлцнцн шяргиндян
кечяряк шимала доьру давам етмиш, Тифлис яйалятиня дахил олан Борчалы вя Ташыр нащийяляри иля
щямсярщяд олан Лори гязасына эедиб чатмышдыр. Лори яразиси бу яйалятин тяркибиндя олмушдур.
Османлылар дюврцндя Гафгазда ян бюйцк инзибати-ярази ващиди олан Эянъя-Гарабаь яйалятинин
ящалисинин сайы щесабламалара эюря 121.975 няфяр олмуш, бунун 65,9%-ни тцркляр (80.340 няфяр),
31%-ни ермяниляр (37.885 няфяр) вя 3,1%-ни кцрдляр (3.750 няфяр) тяшкил етмишдир. Бяйлярбяйлик
ясасян гаъар тайфасындан олан Зийадоьлулар нясли тяряфиндян идаря олунмушдур. [74-75] Онун
яразисиндя сонралар Гарабаь вя Эянъя ханлыглары тяшяккцл тапмышдыр.
Чухур-Сяяд бяйлярбяйлийинин мяркязи Иряван шящяри иди вя Иряван бяйлярбяйлийи кими дя
танынырды. Чухур-Сяяд Аразын щяр ики сащилиндяки дцзянликляри ящатя едирди. Бяйлярбяйлийин тяркибиня
Нахчыван (XVII ясрдян), Маку, Пашак вя с. яразиляр дахил иди. Билиндийи кими, Чухур-Сяяд
бяйлярбяйлийинин яразиси мцяййян вахтларда османлы Тцркийясинин тяркибиндя олмуш вя Иряван яйа-
ляти статусу иля танынмышдыр. Османлылар бурада да ики дяфя мялумат характерли дяфтярляр тяртиб
етмиш вя яйалятин верэи юдямя имканыны мцяййянляшдирмишляр. 1728-ъи ил тарихли «Иряван яйалятинин
мцфяссял дяфтяри»ндян айдын олур ки, яйалят ярази-инзибати бюлэцсц бахымындан ашаьыдакы щиссяляря
бюлцнмцшдц: Иряван шящяри, Гырхбулаг, Карби, Маку, Хынзиряк, Карни, Веди, Дярячичяк, Абаран,
Эюйъя, Мязряя, Сцрмяли, Иьдыр, Аралыг, Шярур, Сядяряк, Зярзямин нащийяляри, Шураэюл ливасы вя
Нахчыван санъаьы. XVI ясрин I йарысында Иряван вя Нахчыван яразиляри устаълу гызылбаш гябилясинин
мяскяни олмушдур. Сонралар Чухур-Сяяд бяйлярбяйлийи гаъар гябиляси тяряфиндян идаря олунурду.
Иряван (Ряван) шящяри вя мащалы ясрляр бойу тцркляр тяряфиндян идаря олунмушдур. Ермянистан
Республикасы енсиклопедийасында верилмиш мялумат бу бахымдан диггяти ъялб едир: ермяни
тарихчиси Кахин Оваоаннес Шаххатунйан дягиг хронолоэийа цзря XIV ясрин сонларындан
башлайараг 438 ил ярзиндя (1390-1828-ъи иллярдя) Иряванын яразисиня Нахчыванын азярбайъанлы
36
щакимляринин башчылыг етдийини хябяр верир. Сонралар бяйлярбяйлийин яразисиндя Иряван вя Нахчыван
ханлыглары мейдана эялди.
Сяфявиляр дюврцндя Азярбайъанын бир нечя яразиси ады чякилян бяйлярбяйликлярин тяркибиня дахил
олмамышдыр. Ярдябил вя Халхал яразиляри бу бахымдан диггяти ъялб едир. Ярдябил Сяфявиляр ханя-
данынын дини мяркязи, шиялийин мяскяни олдуьундан хцсуси идаря статусуна малик иди вя сяфяви
шейхляри тяряфиндян идаря олунурду. Ярдябилин ъянубунда, Эиланын (Дар цл-мярз) ъянуби-гярбиндя
йерляшян Халхал яразиси ися шащ сарайынын тяйин етдийи мяхсуси щакимляр тяряфиндян идаря олунурду
вя буна эюря дя, Тябриз бяйлярбяйлийиня дахил дейилди.
Мялум олдуьу кими, Сяфявиляр дювлятинин тясиси османлы Тцр- [75-76] кийясинин мянафейиня
тохунурду. Одур ки, XVI-XVIII ясрин I рцбцндя гыса фасилялярля давам едян сяфяви-османлы
мцщарибяляри баш верди. Бу мцщарибяляр яслиндя Ъянуби Гафгаз, Кцрдцстан вя Ираг яразилярини,
стратежи вя бейнялхалг тиъарят йолларыны яля кечирмяк уьрунда апарылмыш вя дини пярдя алтында щяйата
кечирилмишдир; тяряфляр сцнни-шия мясяляси ятрафында мцбащисяляря эиришяряк юз ниййятляриня наил
олмаьа чалышырды. Щямин мцщарибяляр 7 мярщялядя щяйата кечирилмишдир вя онларын яксяриййяти
Азярбайъан яразисини дя ящатя етмишдир. Сяфяви-османлы мцщарибяляри Азярбайъанын тарихи-сийаси
ъоьрафийасына ъидди тясир эюстярмиш вя юлкя яразисинин азалыб-чохалмасына, сярщядляринин даралыб-
эенишлянмясиня, инзибати-ярази бюлэцсцндя дяйишикликляря сябяб олмушдур. Тяряфляр арасында
баьланмыш сцлщ мцгавиляляринин шяртляриня уйьун Азярбайъан яразиси дя тябяддцлата уьрамышдыр.
Османлы-сяфяви мцщарибяляринин шярщиня вармадан тяряфляр арасында баьланмыш мцгавиляляри
(Азярбайъана тясири бахымындан мцщцм оланларыны) нязярдян кечирмяк юлкянин тарихи-сийаси
ъоьрафийасында баш верян дяйишикликляри хроноложи олараг излямяк имканы верир.
1514-1555-ъи иллярдя давам етмиш сяфяви-османлы мцщарибяси Амасийа сцлщц иля баша чатды
(29.05.1555). Азярбайъанда мющкямляня билмяйян османлылар Ираги-Яряб, Гярби Ермянистан вя
Гярби Эцръцстан яразилярини яля кечирдиляр. Гарс району ики дювлят арасында битяряф зона елан
олунду. Азярбайъан яразиси Сяфявиляр дювлятинин тяркибиндя галса да, мящз бу мцщарибя
нятиъясиндя дювлятин пайтахты Тябриздян Гязвиня кючцрцлдц вя Тябриз юлкя идарясиндяки йцксяк
мювгейиндян мящрум олду.
Сяфяви-османлы мцщарибяляринин 1578-1590-ъы иллярдя баш вермиш икинъи мярщяляси Азярбайъанын
талейиндя даща ъидди рол ойнады, юлкя яразисинин ики щиссяйя парчаланмасына сябяб олду. 1590-ъы ил
мартын 21-дя баьланмыш Истанбул сцлщцня эюря бцтцн Азярбайъан (Гарадаь, Ярдябил вя Талыш
яйалятляри истисна олмагла), Ермянистан, Эцръцстан, щабеля Иранын гярб вилайятляри (Нящавянд,
Луристан вя с.) Османлы империйасына бирляшдирилди. Зябт олунмуш яразилярдя пашалыг вя
санъаглыглар тяшкил олунду. Ики дювлят арасында бюлцнян Азярбайъан яразисиндя ашаьыдакы сярщяд
хятти мцяййянляшдирилди: ъянуби-гярбдя Мараьа мащалынын шяргиндян (Мийаня, Сараб, Ящяр
шящярляринин гярб тяряфиндян) [76-77] шимала истигамятлянян сярщяд хятти Худафярин кюрпцсцня
чатырды вя орадан дцз шяргя тяряф узаныб Бярзянд шящяринин ъянубундан кечяряк Лянкяранын
шималында Хязяря бирляширди. Азярбайъанын Зянъан, Султанийя, Каьызконан, Мийаня, Халхал,
Сараб, Ярдябил, Хийав, Ящяр, Астара, Лянкяран шящярляри сяфявилярин ихтийарында галмышды. Сяфявиляр
дювлятинин тяркибиндя галмыш яразиляр ващид бяйлярбяйликдя бирляшдирилди. Азярбайъанын галан
яразиси ися, истяр ъянуб, истярся дя, шимал торпаглары османлыларын нцфуз даирясиня кечмишди.
Эюрцндцйц кими, 1590-ъы ил мцгавиляси ващид Азярбайъан яразисинин 2 щиссяйя парчаланмасына
сябяб олду вя юлкянин тарихи-сийаси ъоьрафийасына ясаслы тясир эюстярди. Чох кечмядян пайтахт
йенидян дяйишилди вя Гязвиндян Исфащана кючцрцлдц (1598). Нятиъядя Азярбайъан дювлятин мяркязи
вилайятиндян ятраф вилайятиня чеврилди. Османлылар ися Азярбайъан торпагларында йени инзибати бюлэц
апардылар. Юлкянин мцщцм мянтягяляриндя щярби гарнизонлар йерляшдирилди. Ширван Шамахы вя
Дярбянд вилайятляриня бюлцндц вя онлара табе олан даирялярля – санъагларла бирликдя, айры-айры
бяйлярбяйликляря чеврилди. Шамахынын тяркибиня 16 санъаг (Шамахы, Лащыъ, Аьдаш, Гябяля, Салйан,
Зярдаб, Шяки, Бакы, Сяядру, Гараулус, Дику, Сирйан, Османи, Худат (Худавярд), Мащмудабад,
Яряш), Дярбяндин тяркибиня ися 8 санъаг (Дярбянд, Шабран, Ахты, Губа, Мцскир (Мцшкцр), Кцря,
Чыраг вя Рустов) дахил иди. Бу бюлэц нювбяти сяфяви-османлы мцщарибясиня кими дяйишилмяди.
Сяфяви-османлы мцщарибяляринин 1603-1612-ъи иллярдя баш вермиш цчцнъц мярщялясиндя сяфявиляр
эюркямли гялябя ялдя етдиляр, Азярбайъан, Ермянистан вя Шярги Эцръцстан яразиси эери гайтарылды.
Бу ишдя I Шащ Аббасын (1587-1629) хцсуси ролу олмушдур. 1612-ъи илдя Истанбулда баьланмыш
сцлщцн шяртляриня эюря османлылардан эери алынмыш яразиляр Сяфявиляр дювлятинин тяркибиндя галды.
Азярбайъан яразиси йенидян ващид шякилдя, бир дювлятин тяркибиндя бирляшди. 1616-1618-ъи иллярдя

37
апарылмыш сяфяви-османлы мцщарибяляри Истанбул сцлщцнцн шяртляринин тясдиглянмяси иля нятиъялянди.
1618-ъи ил сазишиня эюря, ики дювлят арасында сярщядляр 1555-ъи илин сярщядляриня уйьунлашдырылды вя
гярбдя Маку, Иряван вя Тифлисин гярб истигамятиндян мцяййянляшдирилди.
1623-1639-ъу иллярдя давам етмиш сяфяви-османлы мцщарибяси [77-78] Гясри-Ширин сцлщц иля баша
чатды (17.05.1639) вя онун шяртляриня эюря, Ираги-Яряб Османлы империйасына гатылды, ики дювлят
арасындакы сярщяд 1612-ъи ил мцгавиляси ясасында тясдиг едилди. Бу вязиййят тяхминян бир ясря гядяр
сабит галды.
Сяфяви-османлы мцщарибяляринин сонракы мярщялясиндя (1723-1727) османлылар йенидян
Азярбайъанын Мараьа, Хой, Нахчыван, Ордубад, Тябриз, Эянъя, Ярдябил яразилярини вя еляъя дя,
Шярги Эцръцстан, Шярги Ермянистан вя Гярби Ираны зябт етдиляр. Онларын гялябяси Русийанын Хязяр
дянизи щювзясиндяки мянафейиня ъидди тящлцкя тюрядирди. Билиндийи кими, щяля 1722-23-ъц иллярдя рус
гошунлары Дярбянддян Янзялийя гядяр Хязяр дянизи сащиллярини ишьал етмишди. Щямин яразиляр 1723-
ъц ил сентйабрын 23-дя баьланмыш Русийа-Иран мцгавилясиня ясасян Русийанын тяркибиня кечди.
Русийа иля Тцркийя арасында мцщарибя тящлцкяси йаранса да, разылыг ялдя олунду. Азярбайъан
яразисинин мцяййян щиссяси османлыларын, бир щиссяси Русийанын тяркибиня гатылды. Османлылар
тутдуглары яразилярдя йенидян инзибати-ярази бюлэцсц апардылар вя санъаглар системи тятбиг едилди.
Сяфяви-османлы мцщарибяляринин сон мярщялясиндя (1730-1736) Надирин мцвяффягиййятли щярби
йцрцшляри нятиъясиндя Истанбул сцлщц баьланды (17.10.1736). Онун шяртляриня эюря 1723-ъц илдян
башлайараг османлылар тяряфиндян ишьал олунмуш бцтцн яразилярин эери гайтарылмасы разылашдырылды.
Лакин мцгавилянин шяртляри щяйата кечирилмяди. Сонралар Надир шащын апардыьы уьурлу мцщарибяляр
1746-ъы илдя тяряфляр арасында йени сцлщ мцгавилясинин баьланмасы иля баша чатды вя османлылар
1639-ъу илин сярщяд зоналарыны танымалы олдулар.
Эюрцндцйц кими, сяфяви-османлы мцщарибяляри Азярбайъанын иътимаи-игтисади, мядяни щяйаты иля
йанашы юлкянин тарихи-сийаси ъоьрафийасына да ъидди тясир эюстярмиш, Азярбайъан яразиляринин ялдян-
яля кечмясиня, инзибати-ярази бюлэцсц бахымындан дяйишилмясиня сябяб олмушдур. Лакин, айры-айры
вахтларда юлкя яразисинин османлыларын нцфуз даирясиндя олмасына бахмайараг, сяфявилярин
фяалиййятинин яксяр дюврляриндя Азярбайъан ващид щалда онларын нцфуз даирясиндя олмушдур.
Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасы бахымындан сяфяви шащы I Шащ Аббасын щяйата кечирдийи
ислащатлар мцяййян мараг до- [78-79] ьурур. Тарихи ядябиййатда щямин ислащатлар икили гиймятлян-
дирилир. Бир гисим тядгигатчылар Шащ Аббасын фяалиййятиня мцсбят, диэярляри мянфи гиймят верирляр.
Билиндийи кими, Шащ Аббасын щяйата кечирдийи тядбирляр нятиъясиндя Сяфявиляр дювляти юзцнцн Азяр-
байъан дювляти мащиййятини итириб Иран (фарс) дювляти мащиййяти кясб едир. Дювлятин идарясиня
фарсларын ъялб олунмасы сяфявилярин мювгейиня ъидди тясир эюстярди. Дювлят щцгуги ъящятдян сяфяви
сцлалясиня мянсуб олараг галса да, онун идарясиндя фарслар ясас гцввяйя чеврилдиляр. Пайтахтын
Исфащана кечирилмяси ися Азярбайъанын Сяфявиляр дювлятиндяки апарыъы мювгейиня зийан вурду вя
Азярбайъан дювлятин ятраф вилайятиня чеврилди. Шащ Аббасын фяалиййятинин бу ъцр нятиъялянмяси
ялбяття Азярбайъан дювлятчилийиня мянфи тясир эюстярди. Диэяр тяряфдян Шащ Аббасын щакимиййятя
эялдийи дюврдя Сяфявиляр дювляти вя еляъя дя, Азярбайъан тяняззцл дюврц кечирирди вя дювлятин
мцхтялиф щиссяляря парчаланмасы, гоншу дювлятляр, хцсусиля дя, османлы Тцркийяси тяряфиндян зябт
олунмасы тящлцкяси эюз габаьында иди. Шащ Аббасын ислащатлары бу тящлцкянин гаршысыны алды. Бир
тяряфдян Сяфявиляр дювляти юз итирилмиш гцдрятини бярпа едя билди, диэяр тяряфдян Азярбайъан вилайяти
йенидян ващид шякилдя бирляшдирилди вя бир дювлятин тяркибиндя галды. Азярбайъан сийаси идарячилик
бахымындан икинъи плана чякился дя, дини бахымдан дювлятин мяркязи вилайяти олараг фяалиййятини
давам етдирди. Мясяляйя бу нюгтейи-нязярдян йанашдыгда Шащ Аббасын фяалиййяти вя щяйата
кечирдийи тядбирляр, ислащатлар мцсбят гиймятляндирилмялидир. Мящз онун дюврцндя мющкямлянмиш
Сяфявиляр дювляти сонралар 140 илдян чох мювъуд олду вя Азярбайъан юз ващидлийини, демяк олар ки,
горуйуб сахлады.
Сяфявилярин етник мянсубиййятляри барядя мцхтялиф вя елми ясаса малик олмайан мцлащизяляр
мювъуддур. Онларын кцрд (Зяки Вялиди Тоьан, Я.Кясряви, С.Рящимзадя, Н.Шейбани), Иран
(М.Мцшкцр) мяншяли олдуглары иддиа олунур вя беляликля дя, Сяфявиляр дювлятинин эуйа яввялдян
Иран дювляти олдуьу вурьуланыр. Акад. В.В.Бартолд, И.П.Петрушевски, О.Я.Яфяндийев вя с.
тядгигатчылар бу ъцр мцлащизялярин елми ясаса малик олмадыьыны дяфялярля гейд етмишляр.
В.В.Бартолд йазыр ки, сяфявиляр «Ярдябил шейхляридир, шцбщясиз фарс дейил, тцрк мяншялидирляр».
И.П.Петрушевски ися илк сяфявилярин ана дилинин азярбайъан дили олдуьуну [79-80] эюстярир. Илк
мянбялярин («Сяффат яс-сяфа») мялуматы да буну тясдиг едир. Сяфявилярин ясасыны гызылбаш тайфалары

38
тяшкил едирди. Онларын тяркибиндя шамлу, румлу, устаълу, тякяли, зцлгядяр вя с. тайфалар ясас йер
тутурдулар. Сяфявилярин фяалиййятиндя щямчинин яфшар, гаъар, варсаг, байат, гараманлы, баращлы,
алпаут, яряшли, газахлы вя с. тцркдилли тайфалар да йахындан иштирак етмишляр. Бунунла йанашы юлкя
ящалисинин тяркибиндя ирандилли вя албан тайфалары мцяййян йер тутурду. Азярбайъан чохсайлы
гябиляляри бирляшдирян юлкя олараг галырды.
Сяфявилярин фяалиййяти Азярбайъанда дювлятчилик яняняляринин инкишафына вя мющкямлянмясиня
хидмят етди. Сяляфляринин тяърцбясиндян файдаланан сяфявиляр Азярбайъан дювлятчилийини даща ики яср
давам етдиря билдиляр. Дювлят идарячилийиндя йерли янянялярдян истифадяйя цстцнлцк верилди.
Сяфявилярин фяалиййяти ящалинин дини эюрцшляриндя ъидди тябяддцлатын ямяля эялмясиня сябяб олду.
Азярбайъанын, хцсусиля Тябриз ящалисинин яксяриййяти сцнни олмасына бахмайараг, Ярдябил шиялийин
мяркязи кими шющрятлянмишди. Ярдябил шейхляри (Ъцнейд, Щейдяр) щяля XV ясрдя шия тяригятини
йаймагда давам етмишляр вя сон нятиъядя бу тяригятин варисляри кими мяшщурлашмышлар. I Исмайыл
щакимиййятя эялян кими илк нювбядя, йяни 1501-ъи илин пайызында шиялийи дювлят мязщяби елан етди.
Шия фанатики щесаб олунмайан I Исмайылын дини ислащаты илк нювбядя ващид Азярбайъан,
мяркязляшмиш дювлят йаратмаг мягсядиндян доьурду вя юз зяманяси цчцн мцсбят щал иди. Лакин,
онун бу аддымы да тарихшцнаслыгда икили гиймятляндирилир. Шиялийин мющкямляндирилмяси иля
Азярбайъанын ващидлийиня, Сяфявиляр дювлятинин тясисиня вя гцввятляндирилмясиня наил олан Шащ
Исмайыл, ейни заманда, бялкя юзц дя щисс етмядян, мцсялман алямини учурума йуварлады, тцрк
дцнйасы арасында ъидди гаршыдурма йаратды. Мящз щямин анлардан писляшян Тцркийя-Иран мцна-
сибятляри инди дя эярэин олараг галыр вя бу яслиндя Иранда йашайан азярбайъанлыларла (шиялярля) Тцр-
кийя тцркляринин (сцннилярин) гаршыдурмасына чеврилмишдир.
(Бах: 2; 5; 15; 21; 34; 44; 50; 59; 76; 92-94; 97; 98; 105) [80-81]

IX м ю в з у : Азярбайъан XVIII ясрдя


Азярбайъан ханлыглары
Яразиси. Щцдудлары

XVIII ясрин I йарысында Азярбайъан яразисиндя юлкянин сонракы талейиня чох ъидди вя щям дя
мянфи тясир эюстярмиш бир сыра иътимаи-сийаси характерли щадисяляр баш верди. Азярбайъанда эедян
тарихи просесляр Ъянуби Гафгазда, Иран, Тцркийя вя Русийада ъяряйан едян щадисялярля сых баьлы
иди. Бу дюврдя Сяфявиляр дювлятинин там тяняззцлц иля ялагядар Ъянуби Гафгаз яразиляриня
йийялянмяк уьрунда Иран-Тцркийя гаршыдурмасы йенидян эцълянди. Тарихи щадисялярин эедишиня тясир
едян мцщцм амиллярдян бири дя Русийанын бу реэиондакы сийаси вя игтисади мараьынын артмасы иди.
Русийа юзцнцн инкишаф етмякдя олан игтисадиййатыны хаммалла тямин етмяк, Волга-Хязяр тиъарят
йолуну инкишаф етдириб эенишляндирмяк мягсядиля Хязярйаны вилайятляря йийялянмяйя ъан атырды вя
диэяр дювлятлярин, илк нювбядя Тцркийянин щямин яразилярдяки нцфузунун артмасына щяр васитя иля
мане олмаьа чалышырды. Азярбайъан фактики олараг 3 дювлятин – Иран, Тцркийя вя Русийанын
мянафеляринин тоггушдуьу мякана чеврилмишди. Юлкя яразиси мцтямади олараг бу дювлятлярин
арасында нцфуз даиряляриня парчаланырды вя тябии ки, беля бир вязиййят Азярбайъанын тарихи-сийаси
ъоьрафийасына ясаслы тясир едирди.
Щяля 1722-ъи илдя I Пйотрун йцрцшц нятиъясиндя Хязярин бцтцн гярб вя ъянуб-гярб сащилляри
рус гошунлары тяряфиндян зябт олунмушду. 1723-ъц илдя ися тцрк гошунлары Ъянуби Гафгаза дахил
олду. Нятиъядя, 1724-ъц илдя Русийа иля Тцркийя арасында баьланан мцгавиляйя эюря, Ъянуби
Гафгаз яразиси ики дювлятин арасында нцфуз даирясиня бюлцндц. Ясрин 30-ъу илляриндя Азярбайъан
яразиси Тцркийя вя Иран арасында эедян йени мцбаризялярин обйектиня чеврилди. 1732-ъи илдя Ряшт
шящяриндя баьланмыш Русийа-Иран мцгавилясиня ясасян Русийа, Османлы империйасы иля мцщарибя
тящлцкяси мейдана чыхдыьындан, 1723-ъц илдя юз тяркибиня алдыьы Эилан, Мазандаран вя Астарабад
яйалятлярини Ирана гайтарды. 1735-ъи ил Эянъя мцгавилясинин - трактатынын шяртляриня эюря Тцркийя иля
мцщарибяйя щазырлашан Русийа Кцр чайындан шималда[81-82] йерляшян Азярбайъан торпагларындан
да Иранын хейриня ял чякди. Бу мцгавиляляр Азярбайъан яразисинин мцхтялиф щиссяляря бюлцнмясиня
зямин йарадырды.
Надирин щакимиййятя эялмяси вя фяалиййяти Азярбайъан торпагларынын парчаланмасы просесиня
икитяряфли вя ясаслы тясир эюстярди. Дцздцр, о, Гарабаьын мяликликлярини – Вярянд, Чилаберд,
39
Эцлцстан, Дизаг вя Хачын яразилярини Эянъя бяйлярбяйлийиня табе етди вя сонра ися сяфявилярин
инзибати бюлэцсцня ясасян мювъуд олан Гарабаь, Ширван, Чухур-Сяяд вя Тябриз бяйлярбяйликлярини
ляьв едяряк, яслиндян Азярбайъан ады алтында ващид инзибати бюлэц йаратды. Ващид Азярбайъанын
мяркязи Тябриз, щакими ися Надирин гардашы Ибращим олду. Щямин тядбирляр юлкянин тарихи-сийаси
ъоьрафийасы бахымындан мцсбят гиймятляндирилмялидир. Лакин онун дюврцндя баш вермиш сонракы
щадисяляр Азярбайъанын парчаланмасына эятириб чыхарды. Надирин щакимиййятинин орталарында
Азярбайъанын мцяййян щиссяси Эцръцстана верилди. Кахетийа щакими Теймураз 1743-ъц илдя
Ширванда йаланчы Сам-Мирзянин башчылыьы иля Надиря гаршы галхмыш цсйаны йатырдыьындан, Надир
бунун явязи олараг Теймуразы Кахетийа чары тяйин етди вя цстялик она Картли яразисиндян Арагв
мащалыны вя яввялляр Эянъя бяйлярбяйлийинин тяркибиндя олан Борчалы вя Газах мащалларыны верди.
Билиндийи кими, XVIII ясрин II йарысында Газахда азярбайъанлыларын султанлыьы йараныр, Борчалы ися
индийя кими Кахетийанын тяркибиндя галмагда давам едир. Диэяр тяряфдян, Надирин юлдцрцл-
мясиндян сонра (1747) онун дювляти сцгута уьрады вя бундан ялавя, айры-айры вилайятлярдя, о
ъцмлядян, Азярбайъанда ъидди парчланма баш верди.
Цмумиййятля эютцрцлдцкдя, XVIII ясрин I йарысында Азярбайъанын сийаси щяйаты чох
рянэарянэ олмуш вя бу дювр тарихи-сийаси ъоьрафийа бахымындан ашаьыдакы сяъиййяви ъящятляря ма-
ликдир:
1. Сяфявилярин щакимиййятинин сонуна (1736) кими Азярбайъан яразиси бяйлярбяйликляря (4
бяйлярбяйлийя) бюлцнмцшдц;
2. Ширван (Хязярйаны сащяляр истисна олмагла) 1721-1735-ъи иллярдя Иран ясарятиндян азад
олуб мцстягиллийя наил олса да, османлы Тцркийясинин номинал асылылыьында галырды.
3. Азярбайъанын Хязярйаны яразиляри чар Русийасынын тярки-[82-83] биня дахил олмушду (1722-
1735);
4. Истанбул мцгавилясиня ясасян (1724) Азярбайъан яразиси Тцркийя иля Русийа арасында
бюлцнмцшдц;
5. Ряшт (1732) вя Эянъя (1735) мцгавиляляриня эюря, Хязярйаны яразиляр Русийанын нцфуз
даирясиндян Иранын нцфуз даирясиня кечмишди;
6. 1736-ъы илдя сяфявиляр дюврцндяки бяйлярбяйлик системи ляьв едилмиш вя 4 бяйлярбяйлик
бирляшдириляряк ващид Азярбайъан вилайяти йарадылмышды;
7. Гарабаь мяликликляри Эянъя яразисиня табе едилмишди;
8. Азярбайъанын Борчалы вя Газах яразиляри Надир шащ тяряфиндян Кахетийа чары Теймураза
верилмишдир;
9. Надирин юлцмцндян сонра юлкядя парчаланма просеси шиддятлянмиш вя Азярбайъан 30
щиссяйя айрылмышдыр.
XVIII ясрин II йарысы да Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасы бахымындан хцсуси дюврдцр.
Бир тяряфдян Азярбайъан юз мцстягиллийиня наил олур, гоншу дювлятлярин, империйаларын нцфузундан
чыха билир, диэяр тяряфдян онун щеч дя эениш олмайан яразисиндя чохсайлы мцстягил феодал дювлятляри
- ханлыглар вя башга дювлят гурумлары тяшяккцл тапыр; Азярбайъан юз дахили бирлийини, ващидлийини
итирир, феодал чякишмяляринин, ара мцщарибяляринин мейданына чеврилир. Сон нятиъя ися чох аъынаъаглы
олур: дахили феодал чякишмяляриндян истифадя едян Иран вя Русийа Азярбайъаны ики щиссяйя
парчаламаьа наил олурлар вя щяряси бир щиссяйя сащиб дурараг щюкмранлыьа башлайыр.
Азярбайъанын XVIII ясрин II йарысындакы яразиси сяфявиляр дюврцндяки яразисиндян чох да
фярглянмир. Йеэаня фярг шимали-гярб истигамятдя Борчалы яразисинин итирилмяси иди. Юлкянин сащяси
тяхмини щесабламалара эюря 380.000 кв.км. иди. Билиндийи кими, сяфявиляр дюврц Азярбайъаны даща
чох яразини (тях. 400.00 кв. км) ящатя етмишдир. Ханлыглар дюврц кими танынан щямин дюврдя, даща
доьрусу XVIII ясрин 40-ъы илляри – XIX ясрин I рцбцндя Азярбайъан яразисиндя 20 ханлыг, 5
султанлыг вя 5 мяликлик фяалиййят эюстярмишдир. Онларын чох аз бир гисми яввялляр мювъуд идися,
яксяриййяти ясрин орталарында тяшяккцл тапмыш, бязиси узун мцддят (щятта 1922-ъи илядяк), бязиси ися
гыса мцддятдя (30 илдян артыг) фяалиййят эюстярмишдир. Сонралар тарихи ядябийатда Азяр-[83-84]бай-
ъанын Ъянуб вя Шимал ханлыглары кими танынан щямин феодал дювлятляри барядя гыса мялуматын
шярщи онларын яразисини, щцдудларыны, инзибати-ярази бюлэцсцнц мцяййянляшдирмяйя имкан верир.
Бунунла бярабяр тарихи ядябиййатда Азярбайъан ханлыгларынын яразиси барядя мцхтялиф, щям дя бир-
бириндян фяргли мялуматлар мювъуддур. Чохъилдлик «Азярбайъан тарихи»ндяки (III ъилд) мялуматын
вя хяритянин даща елми олдуьуну нязяря алараг ханлыгларын яразисинин вя щцдудларынын щямин
мялумата уйьун мцяййянляшдирилмяси мягсядяуйьун щесаб олунмушдур.

40
Азярбайъанын ъянуб ханлыглары
Тябриз ханлыьы (XVIII ясрин орталары - 1780) Хой, Ярдябил, Гарадаь, Сараб вя Мараьа
ханлыглары вя Урмийа эюлц иля щямсярщяд иди. Тябриз, Эцней вя Мярянд мащалларына бюлцнмцшдц.
Мяркязи Тябриз шящяри иди. Илк вахтларда Халхал вя Ярдябил яйалятляри дя Тябриз ханлыьына табе
олмушдур. Тябриз ханлыьы диэярляриня нисбятян зяиф иди. 1780-ъи илдя ханлыьын фяалиййятиня сон
гойулду вя онун яразиси Хой ханлыьынын тяркибиня гатылды.
Ярдябил ханлыьы (1747-1820) Талыш, Гарадаь, Тябриз, Мараьа ханлыглары вя Эилан вилайяти иля
щцдудланырды. Мяркязи Ярдябил шящяри олан бу ханлыьын яразисиня инзибати бахымдан Ярдябил, Ашаьы
Мишкин, Йухары Мишкин, Аршаг (Яршя), бязи вахтларда ися Вилэиъ, Астара вя Уъарруд (Уъарлу)
мащаллары дахил иди. Ясасы шащсевян тайфа башчысы Бядир хан тяряфиндян гойулмушдур. Ханлыг бир
мцддят Губа ханлыьынын, сонра Гарабаь ханлыьынын вассалына чеврилир. Ясрин яввялляриндя
шащсевянляр 4 гола айрылырлар вя Ярдябил, Мишкин, Талыш вя Гарадаьда айры-айрылыгда фяалиййят
эюстярмяйя башлайырлар. Ханлыьын фяалиййятиня 1820-ъи илдя сон гойулмушдур.
Мараьа ханлыьы (1747-1826) ъянубда Саггыз мащалы, шималда Тябриз, гярбдян Урмийа,
шяргдя Ярдябил ханлыглары иля сярщядлянирди. Мяркязи Мараьа шящяри олан бу ханлыьын тяркибиня
Мараьа, Тякаб, Сайынгала, Яъябшир, Гарааьаъ, Бинаб вя Мийандаб мащаллары дахил иди. Ханлыьы
Гарабаьын Ъаваншир елинин бир голу олан Мцгяддям тайфасынын нцмайяндяляри идаря едирди. 1826-
ъы илдя Иран гошуну щцъум едяряк ханлыьын фяалиййятиня сон гойду вя яразисини юз тяркибиня гатды.
[84-85]
Маку ханлыьы (1747-1922) Хой, Нахчыван, Иряван ханлыглары, гярбдя ися Османлы
империйасы иля щямсярщяд иди. Мяркязи Маку шящяри олан бу ханлыг 30 кянди бирляшдирирди. Ясасы
Ящмяд султан (1747-1778) тяряфиндян гойулмушдур. Маку яйаляти Чухур-Сяяд бяйлярбяйлийиня
табе олан йарыммцстягил султанлыглардан ибарят иди вя байат тайфасындан олан щакимляр тяряфиндян
идаря олунурду. Маку ханлыьы ян узун фяалиййят эюстярмиш ханлыгдыр. Онун фяалиййятиня 1922-ъи
илдя Иран гошуну тяряфиндян сон гойулду.
Гарадаь ханлыьы (1748-1813) Казым хан тяряфиндян тясис едилмишдир. Яразиси Лянкяран,
Ярдябил, Тябриз, Хой, Нахчыван, Гарабаь вя Ъавад ханлыглары иля щцдудланырды. Мяркязи Ящяр шя-
щяри олмушдур. Тяркибиня 18 мащал дахил иди (Унгут, Кярмядцз, Чялябийан, Кейван, Аразбар,
Дизмар, Цзцм-дил, Щясяноб, Кяляйбяр, Щцсейнейли, Йафт, Гара ъурру, До-данэя, Чарданэя, Дик-
ля, Бядбостан, Щорат). Гарадаь ханлыьы бир мцддят Гарабаь ханлыьынын тясириня дцшцр, сонра
Кярим хан Зяндя (1761) вя Аьа Мящяммядшащ Гаъара (1791) табе олур. 1813-ъц ил мцгавилясиня
эюря Иранын тяркибиня гатылыр вя ханлыьын фяалиййятиня сон гойулур.
Сараб ханлыьы (1747-1828) Ярдябил вя Тябриз ханлыглары иля щямсярщяд иди. Яразиси Щяштяри,
Эярмяли вя Сараб мащалларына бюлцнмцшдц. Мяркязи Сараб шящяри иди. Ясасы шягаги тайфасынын
башчысы Яли хан тяряфиндян гойулмушду. Ханлыьын яразиси яввялъя Гаъарлар дювлятинин тяркибиня
гатылды вя 1828-ъи илдя ханлыг лявь олунду.
Хой ханлыьы (1747–1828) Маку, Нахчыван, Гарадаь, Тябриз, Урмийа ханлыглары вя Тцркийя
иля сярщядлянмишди. Тяркибиндя Хой, Салмас, Аваъыг, Готур, Ялянд, Чалдыран, Чорс, Гараго-
йунлу, Сюкмянабад, Дярэащ мащалларыны бирляшдирирди. Мяркязи Хой шящяри иди. Ясасыны дцмбцлц
тайфа башчылары гоймушлар. Хой ханлыьы Тцркмянчай мцгавилясиня (1828) эюря Иранын тяркибиндя
галды вя фяалиййятиня гаъарлар сон гойдулар.
Урмийа ханлыьы (1747- 1797) шималда Хой ханлыьы, шяргдя Урмийа эюлц вя Мараьа ханлыьы,
ъянубда вя гярбдя Кцрдцстан вя Османлы империйасы иля щямсярщяд олмушдур. Мяркязи Урмийа
шящяри иди. Инзибати бахымдан Мярэявяр, Тяркявяр, Бярдясур, Бярадост, Сумай, Янзял, Дяшт,
Ушну, Сулдуз, Дюл, Назлы, Бяйкишили, Рюзя вя Урмийа мащалларына бюлцнмцшдц. Ясасы Урмийанын
ирси щакими олан яфшар тайфа башчысы Фятяли хан Яфшар тяряфиндян гойулмушду. 1797-ъи илдя ханлыг
Иран тахтына чыхан Фятяли шащын табелийиня дцшмцш вя онун фяалиййятиня сон гойулмушдур. [85-86]

Азярбайъанын шимал ханлыглары

Гарабаь ханлыьы (1748-1822) Кцр вя Араз чайлары арасында мювъуд олмушдур. Шяки, Эянъя,
Иряван, Нахчыван, Гарадаь, Ъавад вя Шамахы ханлыглары иля щцдудланырды. Мяркязи Шуша шящяри
иди. Инзибати бахымдан 21 мащала бюлцнмцшдц (Чалбайыр, Кябирли, Ъаваншир, Зянэязур, Мещри,
Бярэцшад, Гафан, Гарачарлы вя с.). Пянащяли хан Ъаваншир тяряфиндян тясис олунмушдур. Онун
дюврцндя Байат, Шащбулаг галалары тикилмиш, Ясэяран галасы мющкямляндирилмиш, Шуша
41
(Пянащабад) шящяринин ясасы гойулмушдур. Ханлыг 1805-ъи илдя Русийанын щимайясиня кечмиш вя
1822-ъи илдя чар фярманы иля ляьв едилмишдир. Гарабаь ханлыьы Азярбайъан ханлыгларынын ян
гцдрятлиляриндян олмушдур.
Шяки ханлыьы (1743–1819) Азярбайъанын шимал-гярбиндя йерляширди. Эцръцстан, Даьыстан, Илису
султанлыьы, Губа, Гарабаь, Эянъя вя Шамахы ханлыглары иля щямсярщяд олмушдур. Мяркязи Шяки иди.
Тясисчиси Щаъы Чяляби хан олмушдур. Шяки ханлыьы Азярбайъанын ян ири ханлыгларындан олмуш вя онун
яразиси 8 мащала – Шяки, Яряш, Аьдаш, Алпаут, Падар, Гутгашен, Хачмаз вя Бум мащалларына
бюлцнмцшдцр. Гябяля вя Яряш султанлыглары да Шяки ханлыьындан асылы идиляр. Шяки ханлыьы 1805-ъи илдя
Кцрякчай мцгавилясиня эюря рясмян Русийайа бирляшдирилмишди вя 1819-илдя чар фярманына ясасян
ляьв олунараг яразиси Русийанын яйалятиня чеврилди.
Губа ханлыьы (1726–1806) Азярбайъанын шимали-шяргиндя мювъуд олмушдур. Щяля 1724-ъц
илдя Губа яйаляти Русийанын тяркибиня дахил едилмишди вя Щцсейняли хан онун щакими тяйин
олунмушду. Яйалятин пайтахты яввял Худат, 1735-ъи илдян ися Губа шящяри олмушур. Щцсейняли хан
ясрин орталарында Губа яйалятини мцстягил ханлыг елан етди. Ханлыг шяргдя Хязяр дянизи, шималда
Дярбянд ханлыьы вя Табасаран яразиляри, гярбдя Шяки ханлыьы, ъянуби-гярбдя Шамахы, ъянубда
Бакы ханлыьы иля щямсярщяд иди. Тяркибиндя Губа, Рустов, Будуг, Хыналыг, Бярмяк [86-87] вя с.
мащаллар варды. Эцлщан, Алтыпара, Доггузпара, Шабран вя с. торпаглар Губа ханлыьынын мцлкляри
иди. Губа ханлыьы юз гцдряти иля сечилдийиндян бязян Дярбянддян Салйана (ясрин 60-ъы илляриндя)
кими яразиляр онун нцфуз даирясиндя олмушдур. Губа ханлыьы 1806-ъы илдя Русийайа илщаг олунду
вя Губа яйалятиня чеврилди.
Бакы ханлыьы (1747–1806) Абшерон йарымадасында мювъуд иди вя онун тяркибиня 39 кянд
дахил иди. Яразиси чох кичик (ени 30-40, узунлуьу 75 верст) олмушдур. Шамахы вя Губа ханлыглары иля
сярщядя малик иди. Пайтахты Бакы шящяри олмушдур. Онун ясасыны 1 Мирзя Мящяммяд гоймушдур.
1806-ъы илин октйабрын 3-дя Русийайа бирляшдирилмиш вя сонра ляьв едилмишдир.
Дярбянд ханлыьы (XVIII ясрин орталары – 1806) Азярбайъанын шимали-шяргиндя фяалиййят
эюстярмишдир. Гарагайтаг усмилийи, Табасаран, Газыгумуг вя Губа ханлыьы иля сярщядлянирди.
Пайтахты Дярбянд шящяри олмушдур. Ханлыьын ясасыны Мящяммяд Щцсейн хан гоймушдур.
Ханлыьын яразиси, хцсусиля Дярбянд шящяри ялверишли ъоьрафи-стратежи мювгедя йерляширди. Ханлыг 40 ил
Губа ханлыьындан асылы олмушдур. Онун фяалиййятиня 1806-ъы илдя сон гойулмуш вя Русийанын
яйалятиня чеврилмишдир.
Эянъя ханлыьы (XVIII ясрин орталары – 3.01.1804) Муровдаь силсилясиндян Кцр чайына кими
олан яразиляри ящатя едирди. Шяки, Гарабаь, Иряван ханлыглары, Газах вя Шямшяддил султанлыглары вя
Эцръцстанла щямсярщяд иди. Пайтахты Эянъя шящяри олмушдур. Инзибати бахымдан Эянъя, Самух,
Кцрякбасан, Шямкцр вя Айрым мащалларына бюлцнмцшдц. Баниси зийадоьлулар няслиндян II Шащ-
верди хан иди. Эюркямли ханларындан олан Ъавад хан 1804-ъц ил йанварын 3-дя Сисиановла дюйцшдя
юлдцрцлдцкдян сонра ханлыьын яразиси Русийайа илщаг олунду.
Иряван ханлыьы (XVIII ясрин орталары - 1828) Арарат дцзянлийини, Эюйъя эюлцнцн ъянуб вя шярг
тяряфлярини, Араз чайынын гярбини ящатя едирди. Эянъя, Гарабаь, Нахчыван, Маку ханлыглары,
Газах султанлыьы, Османлы империйасы вя Эцръцстанла щямсярщяд олмушдур. Мяркязи Иряван шящяри
иди. Инзибати бахымдан 15 мащала бюлцнмцшдц: Гырхбулаг, Зянэибасар, Гарнибасар, Ведибасар,
Шярур, Суран, Дяряк, Саатлы, Тала, Сейидли-Ахаълы, Сярдарабад, Эярни, Абаран, Дярячичяк вя
Эюйъя. Тясисчиси Щясяняли хан [87-88] олмушдур. Бир мцддят Картли-Кахети чарлыьынын тясириня
дцшмцш, сонра Гаъарын, Эцлцстан мцгавилясиня эюря Иранын, Тцркмянчай мцгавилясиня ясасян
Русийанын тяркибиня гатылыр вя онун яйалятиня чеврилир.
Лянкяран (Талыш) ханлыьы (XVIII ясрин орталары - 1826) Ярдябил, Гарадаь, Ъавад, Салйан
ханлыглары, Хязяр дянизи вя Эилан вилайяти иля щцдудланмышды. Мяркязи яввял Астара, сонра Лян-
кяран шящярляри олмушдур. Тяркибиндя 11 мащал – Асалим, Эяргянруд, Астара, Вилэиъ, Зуванд,
Чайичи Лянкяран, Дриь, Улуф, Дяштвянд (Яркиван), Уъаруд вя Сяфидяшт мащаллары варды. Лянкяран,
Астара, Гызылаьаъ кими тиъарят мяркязляриня малик иди. Ханлыьын ясасыны сяфяви няслиндян олан
ярдябилли Сейид Аббас гоймушдур. Ханлыг 1800-ъц илдя Русийанын нцфуз даирясиня дцшмцш вя
1826-ъы илдя чар фярманы иля ляьв едилмишдир.
Нахчыван ханлыьы (1747-1828) Зянэязур сыра даьларындан Араз чайына кими олан яразиляри
ящатя едирди. Мяркязи Нахчыван шящяри олан бу ханлыг Гарабаь, Гарадаь, Хой, Маку вя Иряван
ханлыглары иля щямсярщяд олмушдур. Тяркибиндя Нахчыван, Ялинъячай, Мавазыхатын, Дяряляйяр вя
с. мащаллар варды. Ханлыг Кянэярли тайфасынын башчысы Щейдяргулу хан тяряфиндян тясис едилмишдир.

42
Ханлыьын яразиси Эцлцстан мцгавилясиня эюря (1813) Иранын тяркибиндя галса да, Тцркмянчай
мцгавилясиня (1828) ясасян Русийайа бирляшдирилди вя онун яйалятиня чеврилди.
Салйан ханлыьы сон вахтлара гядяр «Салйан султанлыьы» кими танынырды вя гоншу ханлыгларын
тяркибиндя эюстярилирди. Лакин сон тарихи ядябиййатда онун Кцр чайынын мянсябиндя кичик ханлыг
олдуьу билдирилир. Ханлыг шярг тяряфдян Хязяр дянизи, шималдан Шамахы ханлыьы, гярбдя Ъавад
ханлыьы вя ъянубда Талыш ханлыьы иля сярщядлянирди.
Ъавад ханлыьы (XVIII ясрин орталары - 1813) Кцр иля Аразын говушдуьу йердя мювъуд
олмушдур. Шамахы, Гарабаь, Гарадаь, Лянкяран вя Салйан ханлыглары иля щцдудланырды. Мяркязи
Ъавад шящяри (ики чайын бирляшдийи йердя) олмушдур. Ханлыьын ясасыны шащсевян тайфасындан Щясян
хан гоймушдур. Губа ханлыьындан асылы олмуш (1768) вя онун тяркибиндя Русийайа бирляш-
дирилмишдир.
Шамахы ханлыьы (1748-1820) Бакы, Губа, Шяки, Гарабаь, [88-89] Ъавад вя Салйан ханлыглары
иля щямсярщяд иди. Пайтахты бир мцддят Аьсу (Йени Шамахы) вя сонра Шамахы шящяри олмушдур.
Ясасыны Щаъы Мящяммяд хан гоймушдур. Ханлыг 1805-ъи илдя Русийанын нцфузуна дцшмцш вя
1820-ъи илдя чар фярманына ясасян ляьв едилмишдир. Шамахы ханлыьы щям дя Ширван ханлыьы кими
таныныр. Бир мцддят Шамахы ханлыьы яразисиндя 2 ханлыг – мяркязи Аьсу олан Йени Шамахы вя
мяркязи Шамахы олан Кющня Шамахы фяалиййят эюстярмишдир.
Азярбайъан ханлыглары арасында Урмийа, Шяки, Гарабаь, Губа вя Хой ханлыглары даща
гцдрятли идиляр. Онлар бир-бириня гаршы мцбаризя апарыр, диэяр ханлыгларын яразилярини зябт етмяйя
ъящд эюстярир вя бязян буна наил олурдулар. Ханлыглар юз фяалиййятлярини мющкямляндирмяк цчцн
гоншу дювлятлярин, хцсусиля Русийанын, Иранын нцфузундан да «бящрялянирдиляр». Азярбайъан
яразисинин бирляшдирилмяси ъящдляри дя вар иди. Губа ханы Фятяли ханын бу сащядяки фяалиййяти,
мцяййян сябяблярдян там мцвяффягиййятля нятиъялянмяся дя, дюврцн мцтярягги щадисяси иди.
Азярбайъан яразисиндя ады чякилян ханлыгларла йанашы онларын бир нечясинин тяркибиндя
султанлыглар вя мяликликляр дя мювъуд олмушдур. Султанлыг – султанын башчылыг етдийи монархийа
дювляти иди. Мяликлик ися мяликляр тяряфиндян идаря олунан кичик феодал щакимлийиндян ибарят иди.
Мяликлик «хямся» (бешлик) дя адланырды. Сяфявиляр дювлятинин инзибати-ярази ващидляриндян бири
мяликлик олмуш вя 5 феодал щакимлийини – Вяряндя, Дизаг, Хачын, Эцлцстан вя Чилаберт
щакимликлярини бирляшдирмишди. Азярбайъанда мювъуд олмуш султанлыглар барядя тарихи ядябиййатда
мцхтялиф фикирляря раст эялинир вя 10-а йахын султанлыьын адына тясадцф едилир. Онларын ясаслылары
ашаьыдакылардыр:
Газах султанлыьы Азярбайъанын шимал-гярбиндя мювъуд олмуш вя сяфявиляр дюврцндя
Гарабаь (Эянъя) бяйлярбяйлийинин тяркибиндя иди. Газах султанлыьында газах (газахлар) тайфасы
йашайырды. Онлар бу яразидя ирси щакимиййятя малик идиляр. Газах султанлыьы Надир шащ тяряфиндян
Картли чары Теймураза верилмиш, сонралар бир мцддят Шяки ханлыьынын тяркибиндя олса да (1752)
ясрин сонларында эцръц чары ЫЫ Ираклинин вассаллыьына кечди вя 1801-ъи илдя Эцръцстанын тяркибиндя
Русийайа бирляшдирилди. Султанлыг 1819-ъу илдя ляьв едилди вя яразисиндя Газах мянтягяси йарадылды.
Шямшяддил султанлыьы Зяйям мащалы вя ондан гярбдяки яразилярдя – сонралар Шямшяддил
мащалы адланан яразидя мювъуд олмушдур. Щямин ярази Ы Шащ Исмайылын дюврцндян Зцлгядяр
тайфасынын бир голу олан Шямшяддил (Шямсяддин) тайфасынын ирси вилайяти щесаб олунурду. 1743-ъц
илдя султанлыг Газах вя Борчалы яразиляри иля бирликдя Гарабаь бяйлярбяйлийиндян алыныб Картли чары
Теймураза верилди. Сонралар онун яразиси Газах иля бирляшдирилди вя Газах-Шямшяддил султанлыьы
адланды вя бу тяркибдя Русийайа илщаг едилди (1801, Эцръцстанын тяркибиндя). 1819-ъу илдя ляьв
олунду вя Шямшяддил мянтягясиня чеврилди.
Яряш султанлыьы тягрибян индики Йевлах вя Аьдаш районларынын бир щиссясини, Минэячевир
шящяринин яразисини ящатя едирди. XVIII ясрин 50-ъи илляриндя Шяки ханлыьынын вассалына чеврилмиш вя
1795-ъи илдя Яряш султанлыьы ляьв едиляряк мащал кими Шяки ханлыьына гатылмышдыр.
Гябяля султанлыьы Азярбайъанын шималында мювъуд олмуш, онун яразиси шималдан Бюйцк
Гафгазын ъянуб йамаъы, шяргдя Эюйчай, гярбдя Ялиъан чайы иля ящатя олунурду. Шяки ханлыьына
дахил иди. XVIII ясрин сонларындан Гябяля мащалы адланырды вя мащал Шяки ханлыьынын наибляри
тяряфиндян идаря олунмушдур∗.
Илису султанлыьы XVI ясрин II йарысындан – XIX ясрин орталарына кими (тях. 300 ил) фяалиййят


Тарихи ядябиййатдан тяхминян щямин яразидя Гутгашен султанлыьынын да мювъуд олдуьу анлашылыр. Щал-щазырда
Гябялянин Гутгашен району яразисиндя олмасы бу фикри шцбщя алтына алыр. Йягин ки, дюврцн мцтяхяссисляри щямин
мясяляйя айдынлыг эятиряъякляр.
43
эюстярмишдир. Мяркязи Илису (Гах районунда) иди. Султанлыг шималдан вя шяргдян Гафгаз даьлары,
гярбдян Ганыг чайы, ъянуби-шяргдян Шяки ханлыьы иля щямсярщяд иди. Ящалиси азярбайъанлылар, сахурлар,
аварлар, муьаллар, йенэилойлар вя с. ибарят иди. 1807-ъи илдя Русийайа бирляшдирилди вя 1830-ъу илдя Ъар-
Балакян инзибати даирясиня гатылды. Даща сонралар (1840-ъы иллярдя) Илису султанлыьынын яразиси
Эцръцстан-Имеретийа губернийасына дахил едилди вя нящайят, 1844-ъц илдя султанлыг ляьв олунду.
Ъар-Балакян ъамаатлыьы – Азярбайъанын шимали-гярбиндя ата хятти иля гощум нясиллярдян –
тохумлардан оланларын иттифагындан [90-91] ибарят иди. Тяркибиня Ъар, Балакян, Катех, Тала, Мухах
вя Ъяник ъамаатлыгларында бирляшян кяндляр дахил иди. Ъамаатлыг 1803-ъц илдя Русийайа бирляшдирилди вя
яразисиндя Ъар-Балакян вилайяти тяшкил олунду.
Гарабаь ханлыьынын тяркибиндя ашаьыдакы 5 мяликлик фяалиййят эюстярмишдир:
Дизаг мяликлийи орта ясрлярдя Гарабаьын даьлыг щиссясиндя кичик феодал щакимлийи олмушдур.
Сяфявиляр дюврцндя Гарабаь бяйлярбяйлийинин, XVIII ясрин орталарындан Гарабаь ханлыьынын
вассалы иди. 1813-ъц илдя Гарабаьын тяркибиндя Русийанын нцфузуна кечирилмишдир.
Вяряндя мяликлийи орта ясрлярдя Гарабаьын даьлыг щиссясиндя йаранмышды вя сяфявиляр дюврцндя
Гарабаь бяйлярбяйлийиня дахил иди. XVIII ясрин орталарында Гарабаь ханлыьынын вассалына чеврилир.
Хачын мяликлийи щяля XII ясрдя Гарабаьын даьлыг щиссясиндя йаранмышды вя йерли албан
щакимляри тяряфиндян идаря олунурду. Сяфявиляр дюврцндя Гарабаь (Эянъя) бяйлярбяйлийиня дахил
олан Хачын мяликлийи XVIII ясрин орталарында Гарабаь ханлыьынын вассалына чеврилир вя 1813-ъц илдя
щямин ханлыьын тяркибиндя Русийайа бирляшдирилир.
Эцлцстан мяликлийи XVIII-XIX ясрлярдя Гарабаьын даьлыг яразисиндя йерляширди. Мяркязи
яввялляр Инъячайын йухары щювзясиндяки Талыш кянди, сонралар ися Эцлцстан галасы олмушдур. Ся-
фявиляр дюврцндя Гарабаь бяйлярбяйлийинин, сонра ися Гарабаь ханлыьынын тяркибиндя олмушдур.
1813-ъц илдя Гарабаь ханлыьынын тяркибиндя Русийайа илщаг олунду.
Ъраберт (Ъараберт, Ъераберт, Чиллябцрт) мяликлийи орта ясрлярдя Гарабаьын даьлыг щиссясиндя
йаранмыш кичик феодал щакимлийи иди. Мяркязи Ъраберт галасы олмушдур. Сяфявиляр дюврцндя
Гарабаь бяйлярбяйлийинин, XVIII ясрин II йарысында Гарабаь ханлыьынын вассалына чеврилмишдир вя
сонунъунун тяркибиндя Русийайа илщаг едилмишдир (1813).
Цмумиййятля эютцрцлдцкдя, XVIII ясрин II йарысы Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасы
бахымындан ашаьыдакы ъящятляри иля сяъиййявидир:
- Азярбайъан яразиси инзибати бахымдан ханлыглара, султанлыглара, мяликликляря вя мащаллара
бюлцнмцшдц; [91-92]
- Ясрин 60-80-ъы илляриндя Азярбайъанын шимали-шяргиндя Губа ханлыьынын щимайясиндя хцсуси
бирлик йаранмышды;
- Ясрин сонларында (1795-1797) Азярбайъан яразиси Русийа вя Иранын щямляляриня мяруз галыр
вя бу щал юлкянин эяляъяк талейиня вя тарихи-сийаси ъоьрафийасына ъидди мянфи тясир эюстярмишдир.
Мящз бу дюврдя тцьйан едян феодал пяракяндялийи сон нятиъядя Азярбайъанын ики щиссяйя
парчаланмасына вя Иран иля Русийа арасында бюлцнмясиня эятириб чыхарды.
(Бах: 6; 8; 11; 13/III; 15; 22; 34; 56; 60; 76; 77; 83)

X м ю в з у : Гарабаь вя Нахчыван орта ясрлярдя


(яразиси, щцдудлары вя инзибати
бюлэцсц)

Бялли олдуьу кими, Гарабаь вя Нахчыван яразиляри, цмумиййятля бу яразилярин дя дахил


олдуьу Арран вилайяти, тарих бойу мцбащися обйектиня чеврилмиш вя инди дя щямин мцбащисяляр
сянэимямиш, яксиня даща да эенишлянмишдир. XX ясрин сонларында ермяниляр юз мякрли сийасятляри
сайясиндя Гарабаьын мцяййян щиссясини зябт етсяляр дя, юз иддиаларындан ял чякмир вя йени-йени
хцлйалара – Нахчыван торпагларыны да яля кечирмяйя ъан атырлар. Буну нязяря алараг Гарабаьын вя
Нахчыванын кечмишиня бир даща нязяр йетирмяк, онларын щансы юлкянин яразисиндя мювъуд
олдуглары, тарихян киминля баьлы олдугларыны нязярдян кечирмяк ваъибдир. Бу иш бир тяряфдян тарихи
вя елми щягигятин ортайа чыхмасына йардым едяр, щямин яразилярин кимляря мяхсус олдуьуну
эюстяряр, диэяр тяряфдян бу яразиляря гаршы олан йерсиз иддиаларын сябатсызлыьыны ачыглайар.
«Гарабаь» термини «халг вя баь», «бюйцк баь», «сяфалы баь» вя саиря мянасы кясб едир. Бу
44
адын Азярбайъанын Кцр вя Араз чайлары арасындакы мянзяряли яразиляря шамил олунмасы монгол-
тцрк гябиляляринин юлкяйя эялмяляри вя щцлакуларын щакимиййятя йийялянмяляри иля баьлыдыр. Билиндийи
кими, щямин ярази Гафгаз Албанийасынын тарихи яразиси олуб, ясасян Арсах, Сцник, Ути, Сакасена вя
Пайтакаран вилайятлярини ящатя едирди вя бу адла да та- [92-93] нынырды. Яразинин мяркязи щиссяси
монголлар дюврцндя «Арран Гарабаьы» кими танынмаьа башлады. «Арран Гарабаьы» термининя илк
дяфя 1284-ъц илин щадисяляринин шярщи иля ялагядар тясадцф олунур. Ф.Ряшидяддин «Ъамя ят-тяварих»
ясяриндя йазыр ки, щямин илдя Арран Гарабаьында Щцлаку шащзадяси Конгуртайы едам едирляр. Бу
яразинин «Арран Гарабаьы» адланмасы да тясадцфи дейилдир. Мялум олдуьу кими, истяр
Азярбайъанда, истярся дя Шяргин башга юлкяляриндя бир сыра «Гарабаь» адлы йерляр мювъуддур.
Азярбайъандакы «Тябриз Гарабаьы», «Сурхаб Гарабаьы» (вя йа «Кичик Гарабаь»), Нахчывандакы
Гарабаь, еляъя дя Гарсда, Шимали Гафгазда, Тцркмянистанда, Юзбякистанда, Яфганыстанда вя с.
йерлярдя олан Гарабаь адлы мяканлар буна мисалдыр. Арран-
дакы Гарабаьын «Арран Гарабаьы» адландырылмасы ону диэяр Гарабаьлардан, илк нювбядя индики
Яфганыстанын шимали-гярб вя Тцркмянистанын ъянуби-гярб яразиляриндя мювъуд олмуш «Багдис
Гарабаьы»ндан фяргляндирмяк мягсяди эцдмцшдцр.
Унутмаг олмаз ки, мцасир дюврдя эениш йайылмыш «Даьлыг Гарабаь» термининя орта яср
мянбяляриндя тясадцф олунмур вя бу истилащ сон дюврлярин мящсулудур. Орта ясрлярдя ися Гарабаь
яразиси ващид шякилдя мювъуд олмуш, онун даьлыг вя дцзян сащяляри, бюлэяляри там шякилдя Гарабаь
адланмыш вя дийарын щямин бюлэяляри игтисади вя мядяни ъящятдян сых баьлы идиляр.
Гарабаь Арранын мяркязи щиссясини ящатя едирди, неъя дейярляр, «Арранын гялби» иди. XIV яср
Азярбайъан тарихчиси Ябу Бякр ял-Ящяри Гарабаьы «Арранын пайтахты», йяни мяркязи адландырыр.
Арран Гарабаьынын яразиси барядя мялуматлар аз дейил. Орта яср мцяллифляри чох щалларда Гарабаьы
Арран иля ейниляшдирирляр. Лакин, арашдырмалар эюстярир ки, Арран даща эениш яразиляри ящатя
етмишдир. Яряб дюврцнцн Арранындан фяргли олараг, сон орта ясрляр Арраны йалныз Кцр-Араз чайлары
арасындакы яразини ящатя едирди. Онун Ермянистанла сярщядди Эюйъя эюлцндян, Эцръцстанла
сярщядди ися Дебед чайындан вя Щунан галасындан кечирди. Гарабаь сон орта ясрляр Арранынын
мцяййян щиссясини ящатя едирди. Ф.Ряшидяддинин «Мцкатибат» ясяриндя онларын «Гарабаь, Муьан,
Арран вя Шяки вилайятляри» шяклиндя щямъинс цзвляр кими нязяря чатдырылмасы бир даща беля гянаятя
эялмяйя ясас верир ки, Гарабаь Арранын дахилиндя даьлыг вя даьятяйи сащяляри [93-94] бирляшдирян
ващид яразидян ибарят олмушдур.
Мянбялярин мялуматындан айдын олур ки, Гарабаьын яразиси Араз чайындан башлайараг
шимали-гярб истигамятиня узанмыш вя Бейлягандан тутмуш Зягямчайа кими олан яразиляри ящатя ет-
мишдир. Онун шярг сярщядляри Кцр иля Аразын бирляшдийи йердян нисбятян гярбдя иди, гярб щцдудлары
ися Щякяри чайына чатырды. Тяркибиндя Шямкцр, Эянъя, Бярдя, Аьдам, Бейляган кими ири шящярляр,
Зягям, Ханаэащ-Шутур, Гархун, Дищ-Исфащан, Ласуб, Ъузбуг, Хейряк, Канглыкянд, Базаръыг,
Лямбяран, Йунан, Хачындарбатлы, Гандзасар, Бякрябад, Хар, Сярчабил, Доланлар, Шуша вя с.
йашайыш мяскянляри, Чярек, Якна, Ъраберт, Матрис, Изз, Хачын, Зарис, Хайзан вя с. галалар вар иди.
Гарабаьын даьлыг щиссясиндя Хачын маликаняси мювъуд олмуш вя бцтцн орта ясрляр бойу юз сийаси
мювгейини горуйуб сахлайа билмишдир. Гарабаьдан юлкянин мцщцм тиъарят йолларынын бир голу
кечирди вя тяхминян 300 км олан (45 фярсянэ) щямин йол 10-дан артыг ири йашайыш мяскянини
бирляшдирирди.
Эюстярилдийи кими, илк орта ясрлярдя Гарабаь яразисиндя Гафгаз Албанийасынын бир сыра
вилайятляри – Арсах, Сисиакан (Сцник), Ути, Сакасена вя гисмян дя Пайтакаран вилайятляри мювъуд
олмушдур. Щямин вилайятлярин, демяли Гарабаьын тарихи яразиляринин Гафгаз Албанийасынын тяркиб
щиссяси олмасы реал тарихи фактлар иля эюркямли алим Ф.Ъ.Мяммядова тяряфиндян сцбута
йетирилмишдир. Яряб хилафяти, IX-XI яср феодал дювлятляри вя атабяйляр дюврцндя дя, Гарабаь
Арранын тяркиб щиссяси олараг галмыш вя щямин дювлятлярин сийаси, иътимаи-игтисади вя мядяни
щяйатында мцщцм рол ойнамышдыр. Гарабаьын мювгейи сон орта ясрлярдя даща да артмышдыр.
Щямин ярази Азярбайъанда щакимиййятдя олмуш демяк олар ки, бцтцн щюкмдарларын, дювлят
башчыларынын истиращят йериня чеврилмишди. Бу бахымдан монгол щюкмранлыьы дюврц диггяти даща
чох ъялб едир. Тякъя ону эюстярмяк кифайятдир ки, монгол щюкмдарларындан икиси (Газан хан вя
Арпа хан) сялтянят тахтына Гарабаьда чыхмыш, икиси ися (Аргун хан вя Султан Ябу Сяид)
Гарабаьда вяфат етмишляр. XV-XVIII ясрлярдя дя Гарабаь юз мювгейини горуйуб сахламыш вя
Азярбайъанда фяалиййят эюстярмиш дювлятлярин вя демяли, Азярбайъанын тяркибиндя олмушдур.
Орта ясрляр Гарабаьында бир сыра дювлят гурумлары тяшяккцл [94-95] тапмыш вя фяалиййят

45
эюстярмишляр. Эирдиман щюкмранлыьы, Хачын кнйазлыьы, Гарабаь ханлыьы бу бахымдан диггяти ъялб
едир. Эирдиман щюкмранлыьы VII ясрин яввялляриндян Гафгаз Албанийасы яразисиндя фяалиййят
эюстярмишдир. Онун яразиси ясасян индики Шямкцр, Газах яразисиндя мювъуд олмуш Эирдиман
вилайятини ящатя едирди. Пайтахты илк вахтларда Эирдиман галасы, сонра Бярдя шящяри олмушдур.
Эирдиман щюкмранлыьы Мещраниляр сцлаляси тяряфиндян идаря олунурду. Албанийа щюкмдары
Ъаванширин (636-680) вахтында Эирдиман йцксялиш дюврц кечирмишдир. Лакин яряблярин, хязярлярин
щцъумларына мяруз галмыш вя нящайят, 705-ъи илдя Албанийа яряблярин нцфузуна дцшдцкдя онун
яразиси Арран, Муьан вя Ширван яразиляриня бюлцнцр. Эирдиман Арранын тяркибиндя галыр. XIII
ясрдя Гарабаьын даьлыг щиссясиндя Хачын мяликлийи фяалиййятя башлайыр вя дахили мцстягиллийини XIX
ясрин яввялляриня кими горуйуб сахлайа билир. Сяфявиляр дюврцндя ися Гарабаьда Гарабаь
бяйлярбяйлийи фяалиййят эюстярир. Бяйлярбяйлик Гарабаь торпаглары иля йанашы даща эениш яразиляри,
Кцр вя Араз чайлары арасындакы яразиляри ящатя едирди. Сонралар Гарабаь бяйлярбяйлийинин
яразисиндя 2 ханлыг – Гарабаь вя Эянъя ханлыглары тяшяккцл тапыр. Гарабаь яразиси яввялъя
Гарабаь бяйлярбяйлийинин, XVIII ясрин орталарындан ися Гарабаь ханлыьынын тяркибиндя олмуш вя
онларын ясас яразисини тяшкил етмишдир. Бу дюврдя ханлыьын пайтахты Шуша шящяри иди. Гарабаь яразиси
1813-ъц илдя Гарабаь ханлыьынын тяркибиндя Русийайа илщаг едилмиш вя сонра Русийанын яйалятиня
чеврилмишдир.
Гарабаь ящалисинин етник тяркиби мцхтялиф олдуьу гядяр дя, мцзакиря обйектиня сябяб олан
мясялялярдяндир. Гядим заманларда Гарабаь яразисиндя албан тайфалары вя онларла бирликдя барсил,
савир, щун, хязяр вя с. тцрк тайфалары йыьъам шякилдя йашамышлар. Страбонун ясяриндя хатырланан
Гафгаз Албанийасынын 26 дилдя (лящъядя) данышан гябиляляринин бир гисми мящз Гарабаьда
мяскунлашмышдыр. Академик З.М.Бцнйадовун йаздыьы кими, Арран ящалиси монгол истилаларына
гядяр тцркдилли халг кими тяшяккцл тапмышды. XIII яср мцяллифляринин мялуматындан эюрцнцр ки,
Арран ящалисинин етник тяркиби ясасян тцрклярдян ибарят иди: «Мцсялманларын ихтийарында олан»
Арранда «100.000 тцрк сцвариси варды» вя «бурадакы тцркмянляри бир йеря топласайдылар, га-[95-96]
рышга вя чяйирткя йыьнаьыны хатырладарды». Сонракы ясрлярдя Азярбайъана эялмиш тцрк гябиляляринин
бязиси Гарабаь яразисиндя мяскунлашмышдыр. Бу бахымдан монгол йцрцшляри дюврц диггяти ъялб
едир. Щямин дюврдя Азярбайъана эялян монгол-тцрк гябиляляриндян тамгалыг, долан, канглы,
горган, татар, гархун вя ойрат гябиляляринин Гарабаьда мяскунлашдыьы бяллидир.
Гейд олундуьу кими, Гарабаь ящалисинин тяркибиндя албанлар хцсуси йер тутурду. Албанлар
Гарабаьын даьлыг щиссясиндя, ясасян Хачын яразисиндя йашайырдылар. Гарабаь албанлары Ъянуби
Гафгазын ермяни вя эцръц етнослары иля бир сырада дурмуш вя етник бахымдан онлардан асылы
олмамышлар. XIII яср албан тарихчиси Киракос Эянъяли Ъянуби Гафгазда йашайан етнослары дяфялярля
«ермяниляр, эцръцляр вя албанлар», «албанлар, ермяниляр вя эцръцляр» вя с. шякилдя, щямъинс цзвляр
кими гялямя алыр. Мцяллиф Албанийанын, о ъцмлядян Арранын вя онун тяркиб щиссяси олан Гара-
баьын, Ермянистанын яразиси олмадыьыны да сездирир. О, 1220-ъи илин щадисяляриндян данышаркян
йазыр: «Татарлар Дярбянд гапыларындан сцрятля кечиб Албанийайа эялдиляр ки, орадан Ермянистана
вя Эцръцстана сохулсунлар». Демяли, Албанийа ады иля Ермянистан нязярдя тутулмадыьы кими,
албан сюзц иля дя ермяни етносу анлашылмырды вя яксиня.
Ермянилярин иддиасында олдуглары Нахчыван яразиси дя тарихян Азярбайъана мяхсус олмуш вя
онун язяли-ябяди дийарыдыр. Нахчыванын гядим вя орта ясрляря даир тарихи буна ъанлы сцбутдур.
Нахчыванын тарихи-сийаси ъоьрафийасына кечмяздян яввял «Нахчыван» сюзц вя бу ад иля мялум олан
йашайыш йерляриня нязяр йетирмяк ваъибдир. «Нахчыван» ады иля бизим Нахчывандан башга Гарс
вилайятиндя (Каьызман мащалында Ани, Алйам вя Мрен йашайыш мяскянляринин йахынлыьында), Дон
чайынын сащилиндя, Ван эюлц сащилиндя вя с. йерлярдя йашайыш мяскянляри мювъуддур. Йери
эялмишкян, гейд едяк ки, ермяниляр Гарс Нахчыванында баш вермиш щадисяляри, фактлары бизим
Нахчывана шамил етмякля бу шящярин юзлярининки олдуьуну ясасландырмаьа чалышырлар.
Нахчыван яразиси орта ясрлярдя бязян Басфуръан (Басфураъан) кими дя адланмышдыр. XII-XIII
ясрляр мцяллифи Йагут Щямяви йазыр: «Басфуръан Арранда баш шящяри Няшава, о щямчинин Нах-
чывандыр, олан мащалдыр». Нахчыванын ады орта яср мянбяляриндя [96-97] мцхтялиф шякилдя ишлянилмиш
вя мяналандырылмышдыр. Ерамызын II ясриндя Клавди Птолемей ону Наксуан формасында ишлядир.
Нахчыван кялмяси «Нущ чыхан» (Нущун эямисинин гуруйа чыхдыьы йер), «ов едилян йер»,
«шикарэащ» вя с. мяналарда ачыгланыр. IX-XI яср яряб мцяллифляри шящяри «Няшава» ады иля йад
едирляр вя бу истилащ яряб дилиндя «бюйцйян, инкишаф едян» мянасыны верир. Шящярин адына «Нягши-
ъащан» шяклиндя дя тясадцф олунур вя «Дцнйанын бязяйи» мянасы кясб едир. Бязи тядгигатчылар ися

46
Нахчыван истилащыны «хош су мяканы» - Нах-су-ван кими ачыглайырлар (Й.Йусифов, Г.Гейбуллайев).
Онларын фикринъя, «су» щиссяъийи «чу» шяклиня дцшмцшдцр. Нахчыванда мцалиъяви суларын чохлуьу да
тясдигедиъи амил кими эютцрцлцр.
Нахчыван яразиси щяля е.яв. III ясрдян Гафгаз Албанийасынын тяркибиндя олмуш вя бу дювлятин
Араксена вя сонра Сисиакан вилайятляриня дахил иди. Дювлятин ъянуб сярщядляри Нахчыванын
ъянубундан Араз чайы бойунъа кечирди. Дювлятин яразиси Дярбянддян Араз чайына, Иберийадан
Хязяр дянизиня кими узанырды. Албан тарихчиси Муса Каланкатлы гейд едир ки, Албанийанын
щцдудлары VII-VIII ясрляря кими дяйишилмямишдир. Албанийа илк орта ясрлярдя, сасанилярин нцфуз
даирясиндя олдуьу вахтларда, Нахчыван Иран-Рома мцщарибяляринин мейданына чеврилир. Ялдян-яля
кечян Нахчыван 387-ъи илдя баьланмыш мцгавиляйя ясасян сасанилярин нцфузунда галыр. VII ясрин I
йарысында Нахчыван Бизанс чары Ираклинин (610-641) ялиня кечся дя, бир мцддятдян сонра йенидян
сасаниляря гайтарылыр. Эюрцндцйц кими, Нахчыван яксяр вахтларда Гафгаз Албанийасынын тяркиб
щиссяси кими фяалиййят эюстярмишдир.
654-ъц илдя Азярбайъана сохулмуш яряб гошунлары Нахчываны да зябт етди вя баьланмыш
мцгавиляйя эюря, Нахчыван ящалиси ярябляря верэи – ъизйя вя хяраъ юдямяли олду. Бу заман да-
ьыдылан Нахчыван шящяри хялифя I Мцавийянин (661-680) вахтында бярпа олунду. IX ясрин 20-30-ъу
илляриндя Нахчыван ярябляря гаршы галхмыш Бабяк щярякатынын эениш йайылмыш яразиляриндян бири
олмушдур. Мянбяляр Нахчыванын Бабякин нцфуз даирясиндя олдуьуну хябяр верирляр. Яряб хилафяти
дюврцндя инзибати-ярази бюлэцсц бахымындан мцяййян дяйишикликляр баш верся дя, Нахчыван Азяр-
байъанын тяркибиндя галмагда давам едирди. Яряб мцяллифи ял-[97-98] Истяхри (820-934) Арранын
щцдудларынын Дярбянддян Тифлися, орадан Нахчыван адлы ярази дя дахил олмагла Араз чайына кими
узандыьыны билдирир.
Нахчыван IX ясрин сонларында Саъиляр дювлятинин тяркибиня дахил олур вя X ясрин 30-ъу илляриня
кими онларын нцфуз даирясиндя галыр. Саъилярин сцгутундан сонра бир мцддят саъи ямири Дейсян ибн
Ибращимин [932-937] ихтийарында галан Нахчыван сонралар Салариляр дювлятинин тяркибиня дахил олур.
Сялъуг султаны Алп Арслан [1063-1072] Ряввадиляр сцлалясинин фяалиййятиня сон гойдугдан сонра
Нахчывана да сащиб дурур вя Нахчыван шящяриндя юзцня хцсуси игамятэащ тикдирир. Сялъугларын
Азярбайъанда ъанишинлийи Нахчыванда йерляширди.
1146-ъы илдя юлкядяки вязиййятдян истифадя едян атабяй Елдяниз Нахчыван вилайятини дя юз
торпагларына гатыр вя щямин дюврдян башлайараг Нахчыван шящяри вя вилайяти Елдяниз няслинин ирси
игтасына чеврилир. Елдянизляр дювлятинин тяркибиня Азярбайъан, Арран, Нахчыван, Фарс (Яъям)
Ирагы, Рей, Щямядан вя с. вилайятляр дахил иди. Акад. З.М.Бцнйадов йазыр ки, Нахчыван сярщяд
вилайяти кими, хцсуси режимдя иди; бурада башга диня – христианлыьа етигад едянлярин нцфузу
мящдудлашдырылмышды вя исламын мцщафизяси цчцн ъидди нязарят мювъуд иди. Нахчыван вилайяти
диван ял-хасся вя йа диван ял-яла адланан Али дивана табе иди. Атабяйлярин хязиняси адятян атабяйин
олдуьу йердя сахланылырды. Ясас хязиня Нахчыван шящяри йахынлыьындакы Ялинъя галасында мцщафизя
олунурду. Шямсяддин Елдянизин дюврцндя дювлятин бцтцн эялирляри бурада топланылырды. Нахчыван
шящяри бир мцддят Елдянизлярин пайтахтына чеврилир вя XII ясрин 70-ъи илляринядяк мяркяз шящяри кими
фяалиййят эюстярир. Мящяммяд Ъащан Пящляванын дюврцндя [1174-1186] пайтахт Нахчывандан
Щямядана, сонра ися Тябризя кючцрцлцр. Елдянизлярдян сонра Нахчыван гыса бир мцддятдя
харязмшащ Мящяммядин оьлу Ъялаляддинин нцфузунда галыр.
Нахчыван XIII-XIV ясрляр Азярбайъанында вя цмумиййятля Шяргдя эедян сийаси, иътимаи-
игтисади вя мядяни просеслярин, щадисялярин мяркязляриндян бириня чеврилмишди. Щцлакуларын, чоба-
нилярин, ъялаирилярин тяйин етдикляри щакимляр тяряфиндян идаря олунан Нахчыванын бу дюврдяки
инзибати-ярази бюлэцсц дя диггяти ъялб едир. Гейд олундуьу кими, Ираги-Яъям, Муьан, Арран, Эцр-
ъцстан, Ярмян вя Кцрдцстанла щцдудланан Азярбайъан (индики Ъянуби Азярбайъан) инзибати
бахымдан 9 тцмяня айрылмышды. Щямдуллащ Гязвининин мялуматындан айдын олур ки, Нахчыван
яразиси Азярбайъан мащалынын тяркибиндя олмуш вя онун 9 тцмяниндян бири иди. Нахчыван тцмяни
эениш яразини ящатя едирди. Шяргдя Ярмян вилайяти иля сярщядлянян бу тцмян Макудан Гафан
даьларына гядяр олан эениш яразини ящатя етмиш вя Хой, Мярянд, Пишкин тцмянляри вя Гарабаьла
щцдудланараг Эюйъя эюлц истигамятиндя Дяряляйяз силсилясинин шималына кими чатырды. Маку вя
Гафан яразиляри дя Нахчыван тцмяниня дахил иди. Яслиндя Нахчыван тцмяни Аразын щяр ики сащи-
линдяки яразиляри бирляшдирмишди вя гярбдя Двин шящяри дя бу тцмянин тяркибиндя иди. Яряб ъоьрафи-
йашцнасы Йагут ял-Щямяви йазыр: Двин «Арран вилайятиндя, Азярбайъанын узаг щцдудларында»
йерляшир. Ябу Бякр ял-Ящяри (XIV яср) ися 1338-ъи илдя Шярур вя Двин яразиляринин Якянъинин оьлу

47
Щаъы бяй тяряфиндян идаря олундуьуну билдирир. Ф.Ряшидяддинин мялуматындан бялли олур ки, Гафан
яразиси дя Нахчыван тцмянинин тяркибиндя олмушдур. Мцяллиф «Асар вя ящйа» («Тясир вя дирчялиш»)
адлы ясяриндя 2 йердя Гафанын Нахчыван тцмяниня аид олдуьуну ачыг-айдын йазыр. Щямдуллащ
Гязвини (XIV яср) Маку шящярини Нахчыван тцмяниня аид олан 5 шящярин тяркибиндя верир. Онун
йаздыьына эюря, Азярбайъанын 27 ири шящяриндян 5-и – Нахчыван, Ордубад, Азад, Яънан вя Маку
шящярляри Нахчыван тцмяниня дахил идиляр. Нахчыван тцмяниндя щямчинин Вянянд, Гарабаьлар,
Эиран, Ъулащя, Шащбуз, Шярур вя саиря йашайыш йерляри, Ялинъя, Сцрмяли, Эярни, Таьмар вя б.к. гала
вя истещкамлар мювъуд олмушдур. Ялинъя галасы тарихян Азярбайъан халгынын азадлыг
мцбаризясинин дайаьаны чеврилмишдир. XIII ясрин аноним «Яъаиб яд-дцнйа» ясяриндя Нахчыван
шящяри, Худафярин вя Зийацлмцлк кюрпцляри барядя гиймятли мялумат верилир вя онун билаваситя
Азярбайъана аидлийи эюстярилир. «Яъаиб яд-дцнйа»нын вя диэяр илк мянбялярин фактлары бир даща
тясдиг едир ки, Нахчыван XIII-XIV ясрлярдя Азярбайъанын тяркиб щиссяси олмуш вя онун ясас
инзибати ващидляриндян бирини тяшкил едирди.
XV ясрдя Нахчыван яразиси Азярбайъанда вя ятраф яразилярдя фяалиййят эюстярмиш тцрк мяншяли
Гарагойунлу вя Аьгойунлу дювлятляринин тяркибиндя олмушдур. Бу дювлятлярин яразисиня бир [99-
100] чох вилайятлярля йанашы, Ермянистан да дахил иди вя щямин ярази яслиндя Чухур-Сяяд ады иля
танынырды. Чухур-Сяяд эениш яразини, Араз чайы вадисинин щяр ики тяряфини – шимали-гярбдя Шураэел,
шимали-шяргдя Эюйъя эюлц, ъянуб вя ъянуби-шярбдя Сцрмяли, Нахчыван, Маку вя бязян дя Байязид
яразилярини ящатя етмишдир. Ермянилярин бу дюврдя Нахчыван цзяриндя нцфуза малик олмаларыны
сюйлямяк ян азы гейри-мянтиги вя гейри-елми сяслянир.
Сяфявиляр дювлятинин тясиси Азярбайъанын яразисинин эенишлянмясиня сябяб олмагла йанашы
ващид Азярбайъан яразисинин тяшяккцлцня эятириб чыхарды. Инзибати бахымдан Азярбайъан яразиси
4 бяйлярбяйлийя бюлцнмцшдц. Нахчыван мяркязи Иряван олан Чухур-Сяяд бяйлярбяйлийинин
тяркибиндя галырды. Иряван вя Нахчыван гызылбаш устаълу гябилясинин игамятэащына чеврилмишди вя бу
гябиля тяряфиндян идаря олунурду. Сонралар Чухур-Сяяддя гыса мцддятя румлу тцрк гябиляси
мяскунлашды. Эюрцндцйц кими, Чухур-Сяяд бяйлярбяйлийи вя онун тяркибиндяки Нахчыван (еляъя дя
Иряван) тцрк гябиляляринин сярянъамында олмушдур.
XVIII ясрин яввялляриндя Нахчыван яразисинин ясас щиссяси Чухур-Сяяд бяйлярбяйлийинин,
Ордубад ися Тябриз бяйлярбяйлийинин тяркибиндя иди. Нахчыван «юлкя» кими устаълу тайфасы тяря-
финдян идаря олунурду. Дюврцн сийаси щадисяляринин эедишиндя Нахчыван 1724-ъц илдя Тцркийянин
нцфуз даирясиня дцшцр, 1735-ъи иля кими онларын ялиндя галыр вя османлы инзибати-ярази бюлэцсцня
ясасян «Нахчыван санъаьы» ады иля таныныр. Бу дюврдя тяртиб олунмуш «Нахчыван санъаьынын
мцфяссял дяфтяри»ндян (1727) мялум олур ки, щямин санъаьын тяркибиндя ашаьыда ады чякилян 15
нащийя вар иди: Нахчыван шящяри, Нахчыван, Ялинъя, Саир Мявази, Дяряшащбуз, Мцлки-Арслан,
Мявазийи-Хатун, Гарабаь, Гышлаьат, Дяряшам, Азадъиран, Шорлут, Дярянцркцт, Сисйан вя
Дяряляйяз. Османлылар сяфявиляр дюврцндя Нахчыванын тяркибиндя олмуш Зор, Зябил вя Шярур
нащийялярини онун тяркибиндян чыхарараг Иряван яйалятиня бирляшдирмишдиляр. Нахчыван санъаьына
315 йашайыш мяскяни дахил иди. Индики Нахчыван МР яразисиндян башга, бурайа мцасир
Ермянистанын Йехекнадзор району бцтювлцкдя, Ъермух районунун йарысы, Сисйан районунун
бюйцк бир гисми вя Мещри дя дахил олмагла районун бир сыра йашайыш мяскянляри дахил иди. («Иряван
яйаляти вя Нахчыван санъаьы хяритяси»ня бах). [100-101]
1736-ъы илдя юзцнц шащ елан едян Надир юлкянин инзибати-ярази бюлэцсцндя дяйишиклик етди;
бяйлярбяйликляр ляьв олунду вя ващид Азярбайъан вилайяти йарадылды. О, Нахчыванда йашайан
кянэярли тайфасыны итаят эюстярмядикляри цчцн Яфганыстана сцрэцн етди вя дийарын идарясини 2 няфяря
тапшырды: онлардан бири «щакими-юлкя-йе Нахчыван», диэяри «щакими-тцмян-и Нахчыван» адланырды.
Надирин юлцмцндян сонра (1747) кянэярли тайфа башчысы Щейдяргулу хан Нахчыван щакими Аьа
Щясяни щакимиййятдян мящрум едиб, юзцнц Нахчыванын мцстягил ханы елан етди. Зянэязур даь-
ларындан Араз вадисиня кими яразини ящатя едян ханлыьын мяркязи Нахчыван шящяри иди. Нахчыван
ханлыьы инзибати ъящятдян Ялинъя, Хок, Дяряляйяз, Ордубад, Яйлис, Дястя Чаланапек вя Билав ма-
щалларына бюлцнмцшдц. Ханлыьын яразисиндя 2 бюйцк шящяр – Нахчыван вя Ордубад вар иди.
Нахчыван ханлыьы Гарабаь, Гарадаь, Хой, Маку вя Иряван ханлыглары иля щямсярщяд иди.
Нахчыван ханлыьы Щейдяргулу ханын юлцмцндян сонра (1764) тядриъян зяифляди, Русийа-Иран
мцщарибяляри дюврцндя яввялъя Иранын тяркибиня (1813), сонра ися Русийанын тяркибиня гатылды
(1828) вя онун фяалиййятиня сон гойулду. Нахчыван яразиси чар Русийасынын инзибати бюлэцсцня
ясасян «гяза» статусу иля 1841-ъи илин йанварын 1-дя Эцръцстан-Имеретийа губернийасынын тяркибиня

48
гатылды вя даща сонра, 1849-ъу илдя Иряван губернийасына бирляшдирилди. Нахчыван гязасы Нахчыван,
Ордубад вя Дяряляйяз мянтягяляриндян ибарят иди. Мяркязи Нахчыван шящяри олмушдур. 1896-ъы
илдя Нахчыван гязасынын сащяси 4378 кв. км, ящалиси 86.878 няфяр иди.
Нахчыван ящалисинин етник тяркиби тарихян тцркдилли тайфаларын цстцнлцйц, чохлуьу иля диггяти
ъялб едир. Тядгигатчыларын фикринъя, щяля е.я. VII ясрдя шимал истигамятиндян Ъянуби Гафгаза
эялмиш сак тайфалары Нахчыван яразисиндя дя мяскунлашмышдыр. Сонралар бюлэяйя гаргар, ширак,
басин, албан, булгар, хязяр, эерус вя с. гябиляляр эялдиляр. Ерамызын илк ясрляриндя щунларын тяр-
кибиндя Нахчывана эялмиш гядим тцрк мяншяли кянэяр тайфасы узун ясрляр бойу бурада йашамыш вя
бюлэянин фяалиййятиндя йахындан иштирак етмишляр. Билиндийи кими, XI-XII ясрлярдя Нахчывана оьуз
тцркляри дя эялмишляр. Сонралар устаълу, румлу тцрк гябиляляри дийарда даща фяал олмуш, XVIII ясрдя
ися Нахчыван ханлыьы кянэярлиляр тяряфиндян идаря олунмушдур. Эюрцндцйц ки-[101-102] ми, тарихян
Нахчыван ящалиси тцрклярдян – азярбайъанлылардан ибарят олмушдур. Дюврцн мянбяляриндя бу
барядя фактлара кифайят гядяр тясадцф олунур. Мясялян, «Яъаиб яд-дцнйа» ясяриндя (XIII яср)
Нахчыванда ящалинин сых олмасы, айбяниз олмалары, бядии ойма вя аьаъ емалы сащясиндя мащир
олмалары, горхмаз, гонагпярвяр вя хош хасиййятляри иля сечилмяляри, дилляринин хошаэялян олмасы,
хцсусиля исламын шафеи тяригятиня итаят етдикляри (йяни ермяни олмадыглары) вя с. барядя мараглы
гейдляр верилир. «Нахчыван санъаьынын мцфяссял дяфтяри» дя етник мясялялярин арашдырылмасы
бахымындан диггяти ъялб едир. Бунунла йанашы, орта ясрляр Нахчыванында башга халгларын, о
ъцмлядян христианларын йашадыьы мялумдур.
Гарабаьын вя Нахчыванын орта ясрляр тарихи барядя илк мянбялярин мялуматы вя
тядгигатчыларын ряйляри щямин яразилярин бцтцн орта ясрляр бойу, яввялки дюврлярдяки кими,
Азярбайъанын тяркибиндя олдуьуну тясдиг едир. Бу яразилярин башгаларынын, илк нювбядя
ермянилярин нцфуз даирясиндя олмасы барядя мцлащизяляр тарихи фактларла тякзиб олунур.
(Бах: 1; 6; 8; 17; 28; 30; 33; 37; 48; 49; 51; 58; 64; 66; 69; 76; 89; 104)

XI м ю в з у : Орта ясрляр Азярбайъанынын


яразиси вя инзибати бюлэцсц барядя
бязи гейдляр

Азярбайъанын орта ясрляр тарихи вя хцсусиля, тарихи-сийаси ъоьрафийасы барядя нязяря чатдырылан
фактлар, дялилляр бир даща беля гянаятя эялмяйя имкан верир ки, щямин дийар сабит шякилдя галмамыш,
онун яразиси мцхтялиф дюврлярдя, тарихи шяраитдян асылы олараг чохалыб-азалмышдыр. Илк орта ясрлярин
орталарына кими бу йерлярдя 2 дювлят – Атропатена вя Гафгаз Албанийасы фяалиййят эюстярмишдир.
Гейд олундуьу кими, яряб истилалары, мянфи тясирляриня бахмайараг, эюстярилян дювлятлярин
яразиляринин бирляшяряк ващид Азярбайъанын тяшяккцлцня шяраит йаратды. Хилафятин щакимиййяти дюв-
рцндя юлкядя эедян бир сыра просесляр бу ишин мцвяффягиййятля[102-103] баша чатмасына сябяб олду:
илк нювбядя тяряфляр арасында сийаси бирлик йаранды; щяр ики дювлят Хилафятин сийаси гурулушуну гябул
етди вя ейни сийасятля идаря олундулар. Диэяр тяряфдян бу дювлятляр Хилафятин вилайятляриня чеврилдиляр
вя гоншу мцстягил дювлятляр статусуну итириб ейни дювлятин тяркибиндя гоншу вилайятляр кими
фяалиййят эюстярдиляр. Онларын арасында тарихян мювъуд олмуш дювлятлярарасы сярщяд вилайятлярарасы
сярщядя чеврилди вя юз ящямиййятини итирди. Даща сонра тяряфляр арасында тядриъян дини, мядяни,
етник, игтисади,дил вя с. ъящятлярдян бирлик йаранды. Ислам дини щяр ики тяряфдя йайылараг диэяр динляри
сыхышдырыб ясас диня чеврилди вя тяряфляр арасында дин бирлийи вя бунун зямининдя мядяни бирлик
йаранды. Тяряфлярин говушмасы шимал вя ъянубда олан тцрк гябиляляринин гайнайыб-гарышмасына вя
нятиъядя дил бирлийинин йаранмасына эятириб чыхарды. Ейни дювлятин тяркибиндя онларын арасында
игтисади бирлик эцълянди. Беляликля, бцтцн бунлар вя диэяр амиллярин тясири иля 2 дювлятин яразиси
бирляшди вя ващид Азярбайъан тяшяккцл тапды.
Узун мцддят давам етмиш щямин просесин мцвяффягиййятля баша чатмасында Хилафятин
парчаланмасындан сонра мейдана эялмиш бязи феодал дювлятляринин ролу аз олмамышдыр. Бу бахым-
дан Саъиляр, Салариляр, еляъя дя Атабяйляр дювлятляри диггяти ъялб едир. Щямин дювлятляр ясасян
Зянъандан Дярбяндя гядяр олан яразиляри ящатя етдикляриндян бирляшмя просесиня мцсбят тясир
етмишляр. Яксиня, Ширваншащлар, Шяддадиляр, Ряввадиляр, Аьсунгуриляр дювлятляри, Ящяр мяликлийи
щямин просеся мане олмуш вя онун эедишиня мянфи тясир етмишляр. Нязяря алмаг лазымдыр ки, бир-

49
ляшмя просесиня сасанилярин щакимиййяти дюврц дя мцяййян тясир эюстярмиш, бирляшмянин рцшеймляри
мящз бу дюврдя мейдана эялмишдир.
Ващид Азярбайъан яразисинин сярщядляри вя сащяси барядя дягиг факт йохдур вя ола да билмяз.
Беля ки, Азярбайъан яразиси вя сярщядляри сабит галмамыш вя мцхтялиф дюврлярдя, юлкянин сийаси вя
игтисади вязиййятиндян, щярби гцдрятиндян асылы олараг чохалыб-азалмыш, даралыб-эенишлянмишдир.
Юлкядя сийаси, игтисади вя щярби ъящятдян гцдрятли, гцввятли, инкишаф етмиш, щярби гцдрятя малик
ващид дювлятин мювъуд олдуьу вахтларда Азярбайъан яразиси артмыш, онун сярщядляри эенишлянмиш,
яксиня, феодал пяракяндяли-[103-103] йинин щюкм сцрдцйц, хариъи щямлялярин чохалдыьы, дахили
сабитлийин позулдуьу вахтларда юлкя яразиси дя азалмыш, сярщядляри даралмыш, торпагларынын бир
гисми итирилмишдир. Орта ясрляр Азярбайъаны Хилафятин щюкмранлыьы, Саъиляр, Салариляр, хцсусиля
Атабяйляр вя Сяфявиляр дювлятляри дюврцндя даща эениш яразиляря малик олмушдур. Онун сярщядляри
ъянубда Зянъан, Саингала яразиляринин ъянуб тяряфиндян, ъянуби-гярбдя Урмийа эюлцнцн
гярбиндяки яразилярдян, шимал-гярбдя Эюйъя мащалынын гярбиндян, шималда ися тарихи Шяки
вилайятинин вя Дярбяндин шималындан кечирди. Бу дюврлярдя Эюйъя мащалы бцтювлцкля вя Борчалы
яразиси Азярбайъанын тяркибиндя олмушдур. Монгол щюкмранлыьы, Гарагойунлу вя Аьгойунлулар
дювлятляри дюврцндя ися Азярбайъанын сярщядляри шимал-гярбдя Эюйъя эюлцнцн ортасындан кечирди
вя Эюйъя мащалынын гярб щиссяси итирилмишди. Бунун сябяби XIII ясрин 20-30-ъу илляриндя Шяргдя
ъяряйан едян сийаси щадисяляр вя онларын Азярбайъана олан мянфи тясири иди. Беля ки, христиан
дцнйасынын ислам аляминя гаршы мцбаризяси вя бу ишдя монголлардан истифадя етмяляри тякъя Азяр-
байъан цчцн дейил, яслиндя бцтцн мцсялман юлкяляри цчцн зярярли нятиъяляр верди. Илк монгол
ханлары Баьдадда Аббасиляр Хилафятиня сон гойдулар (1258), мцсялман юлкяляриндя, еляъя дя
Азярбайъанда ислам дининя биэаня мцнасибят бяслядиляр, ону дювлят дини статусундан мящрум
етдиляр, диэяр тяряфдян ермянилярин вя Авропанын христиан дини хадимляринин фитвасы иля ислам-тцрк
дцнйасына гаршы мцбаризя шиддятлянди. Нятиъядя, ислам юлкяляриндя вя Азярбайъанда иътимаи-
игтисади вя сийаси бахымдан тяняззцл башлады. Бцтцн бунлар Азярбайъанын гярб торпагларынын
итирилмясиня, Эюйъя мащалынын йарысынын Ермянистана илщагына эятириб чыхарды. Илк мянбялярдя дя
Азярбайъанла Ермянистанын сярщядинин бу дюврдя Эюйъя эюлцндян кечдийи ачыг шякилдя якс
олунмушдур. Беля бир вязиййят XV ясрдя дя давам етмишдир.
Эюйъя мащалынын гярб щиссяси сяфявиляр дюврцндя йенидян Азярбайъан вилайятинин тяркибиня
дахил олур вя Борчалы яразиси кими, дювлятин фяалиййятинин сонуна гядяр онун тяркибиндя галыр. 1743-
ъц илдя, мялум олдуьу кими, Борчалы Надир шащ тяряфиндян эцръц чары Теймураза верилир, Эюйъянин
гярб щиссяси дя сонракы дюврлярдя, XX ясрин яввялляриндя итирилир.
Орта ясрляр Азярбайъанын инзибати-ярази бюлэцсцнц мцяй-[104-105]йянляшдирмяк цчцн илк
нювбядя «Азярбайъан» истилащынын юзцнцн мянасыны, даща доьрусу бу адла щансы яразилярин
нязярдя тутулдуьуну дягигляшдирмяк ваъибдир. Ясасян ъоьрафи-ярази анлайыш олан «Азярбайъан»
сюзц иля орта ясрлярдя ики ярази анлашылырды: илк нювбядя, бу ад иля Хилафят дюврцндя бирляшмяйя
башламыш ващид ярази – Дярбянддян Зянъана, Хязярдян Эюйъя мащалынын гярбиня гядяр олан ярази
нязярдя тутулурду. Диэяр тяряфдян Азярбайъан ады иля ващид Азярбайъанын бир щиссяси, тарихи
Атропатена яразиляри, йяни мцасир Ъянуби Азярбайъан торпаглары нязярдя тутулурду. Демяли,
ващид Азярбайъанын мащалларындан бири Азярбайъан мащалы иди. Инзибати-ярази бюлэцсц
бахымындан ващид Азярбайъан вилайяти ашаьыдакы ири щиссяляря – мащаллара айрылмышды: Азярбайъан
(Атропатена яразиси), Арран, Ширван, Муьан. Щямин щиссяляр ися юз нювбясиндя даща кичик инзибати
ващидляря бюлцнмцшдц. Онларын тяркибиндя Шяки, Нахчыван, Гарадаь, Гарабаь, Эцштасфи, Арасбар
адланан инзибати ващидляр мювъуд олмушдур. Шяки Ширванын тяркибиндя, Гарадаь Азярбайъан
мащалынын тяркибиндя, Гарабаь, Нахчыван, Эцштасфи вя Арасбар Арранын тяркибиндя иди.
Азярбайъан яразиси сийаси-инзибати-идарячилик бахымындан ися мцхтялиф вахтларда тцмянляря,
бяйлярбяйликляря, ханлыглара, султанлыглара, мяликликляря вя с. айрылмышдыр.
Ващид Азярбайъанын сащясини, яразисинин мигдарыны, юлчцсцнц якс етдирян фактлар, эюстяриъиляр
дя аз олдуьу гядяр мцхтялифдир. Бунун сябяби яразиляримизин тарихян чохалыб-азалмасыдыр. Орта
ясрляр Азярбайъанынын яразиси сабит галмадыьындан онун нечя мин квадрат километр, ня гядяр
олмасы барядя ващид рягям ахтармаьа дяймяз. Гейд олундуьу кими, XIII-XV ясрлярдя Азярбай-
ъан яразиси йыьъам олдуьундан онун юлчцсц дя аз олмалыдыр. Щямин ясрлярдян яввялки вя сонракы
дюврлярдя яразимиз даща эениш олмуш вя демяли, ону якс етдирян рягямляр дя бюйцк олмалыдыр.
Азярбайъан яразиси барядя орта яср мянбяляриндя ъцзи вя щям дя, долашыг фактлара, рягямляря
тясадцф олунур. XIV яср мцяллифи Щямдуллащ Гязвининин мялуматы бу бахымдан мараглыдыр. О,

50
билдирир ки, Азярбайъан яразисинин Бакыдан Халхала кими узунлуьу 95 фярсянэ (тяхминян 617 км),
Баърявандан Синан даьларына кими ени 55 фярсянэдир (тяхминян 357 км) . Бурадан Азярбайъанын
220.269 кв. км сащяйя малик олдуьу мцяййян-[105-106]ляшир. Гейд олундуьу кими, мцяллиф
бурада йалныз Азярбайъан мащалынын, йяни ващид Азярбайъанын бир щиссяси олан Азярбайъан
мащалынын, тарихи Атропатенанын сащясини, яразисини нязярдя тутмушдур. О, щямин яразинин инзибати
бюлэцсцнц веряркян дя билаваситя Ъянуби Азярбайъан шящярляриндян данышыр вя диэяр тяряфдян
ващид Азярбайъанын башга яразилярини – мащалларыны – Арран, Муьан, Ширван вя Эцштасфини айры-
айрылыгда шярщ едир, лакин онларын сащясинин ня гядяр олдуьуну эюстярмир. Бу факт юзлцйцндя
мцяллифин гейд етдийи рягямин тякъя мцасир Ъянуби Азярбайъан яразисиня аид олдуьуну билдирир.
Арранын сащяси барядя дя илк мянбялярдя мцяййян рягямляря раст эялинир. Аноним «Яъаиб
яд-дцнйа» (XIII яср) ясяриндя Арранын узунлуьунун 40 фярсянэ (тяхминян 260 км), енинин ися 30
фярсянэ (тяхминян 195 км) олдуьуну эюстярян факт мювъуддур. Бурадан Арран яразисинин 50.700
кв. км олдуьу мцяййянляшир. Ширван вя Муьан яразиляринин сащяси барядя ися илк мянбялярдя
мялумата тясадцф олунмур (ян азы бизя мялум дейил). Бунунла йанашы, Ширван вя Муьан
яразиляринин бирликдя Арран яразисиндян 2 дяфя артыг олдуьуну сюйлямяк олар вя онларын тяхминян
100.000 кв. км сащяни ящатя етдийини гябул етмяк мцмкцндцр.
Тядгигатчыларын Азярбайъан яразиси щагда вердикляри рягямляр дя диггяти ъялб едир. XX ясрин
яввялляриндя М.Вялийев (Бащарлы) Азярбайъанын 200,5 мин кв. км яразийя малик олдуьуну йазырды.
Гейд едяк ки, бу рягям мювъуд рягямлярин ян кичийидир вя бялкя дя мцяллиф йалныз Ъянуби
Азярбайъаны (Атропатенаны) нязярдя тутмушдур. Академик Б.А.Будагов тарихи Азярбайъанын
221,6 мин кв. км яразийя малик олдуьуну хябяр верир. Онун эюстярдийи рягям XIV яср мцяллифи
Щямдуллащ Гязвининин мялуматы иля тяхминян ейнидир (220.269 кв. км). Лакин бир мясяляни
нязярдян гачырмаг лазым дейил ки, Щямдуллащ Гязвининин гейд етдийи рягям ващид Азярбайъанын
дейил, онун тяркибиндяки Азярбайъан мащалынын (тарихи Атропатенанын) торпагларыны якс етдирир.
Демяли, Б.А.Будаговун эюстярдийи рягям дя йалныз Азярбайъан мащалына шамил олуна биляр.
Лакин мцяллиф, XIX ясрин илк рцбцндя Азярбайъанын Русийа вя Иран арасында парчаланмасы
дюврцндя 135.000 кв. км яразинин Иранын тяркибиндя [106-107] галдыьыны, 86.000 кв. км яразинин
ися Русийайа бирляшдирилдийини йазмагла, щямин рягями ващид Азярбайъана шамил едир. Бялли олдуьу
кими, Русийайа илщаг олунмуш яразилярин сащяси даща чох олмуш (тях. 140.000 кв. км), 86.000 кв.
км ярази йалныз 1920-ъи иллярдян сонра ялимиздя галан яразиляр иди. Азярбайъанын орта ясрляр
яразисинин юлчцсц барядя нювбяти рягям 300.000 кв. км-дир. Онун мцяллифляри (Г.Ъавадов,
Р.Щцсейнов) буну тарихи фактларла ясасландырмырлар. Тарихи ядябиййатда верилян диэяр рягям
яввялкилярдян кюклц сурятдя фярглянир: М.Дямирли вя М.Мяммядлинин мялуматына эюря, ващид
Азярбайъанын сащяси 410.000 кв. км олмушдур вя XIX-XX ясрлярдя ъяряйан етмиш сийаси
щадисяляр, мцщарибяляр нятиъясиндя щямин ярази 5 щиссяйя бюлцнмцшдцр. Онун 280.000 кв. км
Иранын тяркибиндя галмыш (индики Ъянуби Азярбайъан), 70.000 кв. км сащяси, мцяллифляря эюря, щал-
щазырда Азярбайъан Республикасынын нязарятиндядир, 50.000 кв. км ярази Ермянистан тяряфиндян
тутулмуш, Дярбянд яразиси Русийанын, Борчалы ися Эцръцстанын тяркибиндядир. Эюрцндцйц кими,
Азярбайъанын орта ясрлярдяки сащясини якс етдирян рягямляр бири-бириндян ясаслы шякилдя фярглянир.
Азярбайъанын сащясинин дягигляшдирилмяси ваъиб олдуьу гядяр дя, сийаси ящямиййят кясб едир.
Бунунла беля, орта ясрляр Азярбайъанынын сащяси барядя илк мянбялярин мялуматынын азлыьы,
тядгигатчыларын фикирляриндяки мцхтялифлик ващид Азярбайъанын сащясини дягиг мцяййянляшдирмяйя
имкан вермир. Орта ясрляр ващид Азярбайъанын сащясини мцяййянляшдиряркян илк нювбядя беля бир
мцщцм факты нязяря алмаг лазымдыр ки, щямин дюврлярдя, даща дягиг десяк, Хилафятин дюврцндян
башлайараг XIX ясрин яввялляриня кими, яксяр вахтларда Азярбайъан (Атропатена), Арран, Ширван,
Муьан вя онларын тяркибиндя олан Нахчыван, Гарадаь, Гарабаь, Шяки, Эцштасфи вя Арасбар
яразиляри сийаси-инзибати, иътимаи-игтисади, мядяни вя с. бахымдан ващид Азярбайъанын тяркиб
щиссяляри олмуш вя ейни инзибати ващидя дахил идиляр. Эюркямли рус шяргшцнасы А.Йакубовскинин
йаздыьы кими, орта ясрлярдя Азярбайъан ады иля Иран вя Совет Азярбайъаныны нязярдя тутурдулар.
Диэяр тяряфдян, ващид Азярбайъанын щцдудлары, сярщядляри Эюйъя мащалынын гярбиндян (бязи
вахтларда Эюйъя эюлцнцн ортасындан) Хязяря вя Эилан вилайятиня, Зянъанын ъянубундан (бязян
Щямядандан) Дярбян-[107-108]дин шималына гядяр узандыьындан юлкянин сащясини мцяййянляш-
диряркян щямин яразилярдяки мцасир вилайятлярин, мащалларын яразилярини диггят мяркязиндя
сахламаг ваъибдир. Одур ки, орта ясрлярдяки ващид Азярбайъанын яразисинин, сащясинин мцасир
Ъянуби Азярбайъан (280.000 кв. км вя йа 221,6 мин кв. км), Шимали Азярбайъан (тарихи Арран,

51
Ширван вя Муьан яразиляри – тях. 97.000 кв. км), 1806-ъы илдя чар Русийасына илщаг олунмуш Дяр-
бянд ханлыьынын яразиси (тях. 10.000 кв. км), еляъя дя Иряван ханлыьынын вя Борчалы мащалынын
яразиляринин ъяминдян ибарят олдуьуну гябул етмяк даща дцзэцн вя мянтигли щесаб олунмалыдыр.
Эюстярилян яразилярин ъями ися щеч дя кичик дейилдир вя Азярбайъанын орта ясрлярдя ян азы 400.000
кв. км-дян артыг яразийя малик олдуьуну сюйлямяйя имкан верир. Даща дягиг рягям ися эяляъяк
тядгигатлар нятиъясиндя ялдя олуна биляр.
(Бах: 12; 16; 20; 23; 41; 48; 51; 75; 100)

XII м ю в зу : Азярбайъанын XIX-XX ясрин


яввялляриндяки тарихи-сийаси
ъоьрафийасы

Мялум олдуьу кими, XIX ясрин яввялляриндя Азярбайъанда феодал пяракяндялийи щюкм
сцрцрдц. Юлкянин яразиси 30 щиссяйя – ханлыглара, султанлыглара, мяликликляря бюлцнмцшдц.
Азярбайъан дювлятчилийини тяъяссцм етдирян щямин дювлят гурумлары юз варлыглары иля яслиндя
Азярбайъанын эяляъяк талейиня сарсыдыъы зярбя щазырлайырдылар. Иран вя Русийанын мараг даирясиндя
олан Азярбайъан яразисиндя тяряфляр ганлы дюйцшляр апарыр, ханлыгларла вурушур, онлары данышыглар
вя йа зор эцъцня юз нцфуз даиряляриня кечирмяйя вя сон нятиъядя Азярбайъаны парчаламаьа ъан
атырдылар вя буна наил олдулар. XIX ясрин I рцбцндя ъяряйан едян щадисяляр Азярбайъанын тарихи-
сийаси ъоьрафийасына ясаслы тясир етди.
XIX ясрин илк 30 илиндя эедян Иран-Русийа мцщарибяляри 2 мярщялядя давам етмишдир. 1804-
1813-ъц иллярдя баш вермиш илк мярщяля Эцлцстан мцгавиляси (24.09.1813) иля баша чатды. Иран тяряфи
Асландцз дюйцшцндя ъидди мяьлубиййятя уьрадыьындан сцлщ [108-109] тяклиф етди. 1814-ъц илин
сентйабрын 15-дя гцввяйя минмиш щямин мцгавилянин шяртляриня эюря Азярбайъанын 7 ханлыьынын
яразиси – Бакы, Гарабаь, Эянъя, Губа, Шяки, Ширван вя Лянкяран ханлыгларынын яразиляри Русийайа
верилди. Бу мцгавиля иля Шярги Эцръцстан вя Даьыстан яразиляри дя Русийанын щимайясиня кечди вя
Русийа Хязярдя щярби донанма сахламаг щцгугу ялдя етди, рус таъирляри ися Иранда дахили
эюмрцкдян азад олундулар. Эцлцстан мцгавиляси Азярбайъанын парчаланмасынын ясасыны гойду,
Азярбайъан халгы ики йеря бюлцндц.
1826-1828-ъи иллярдя эедян Иран-Русийа мцщарибясиндя дя Иран тяряфи ъидди мяьлубиййятя
уьрады вя Тябризин рус гошунлары тяряфиндян тутулмасы тяряфляр арасында йени мцгавилянин имзалан-
масына сябяб олду. 1827-ъи илин нойабрын 7-дя Тябризин йахынлыьындакы Тцркмянчай кяндиндя
баьланмыш вя 1828-ъи илин февралын 10-да гцввяйя минян щямин мцгавиля Азярбайъанын парчалан-
масыны бир даща гануниляшдирди: Эцлцстан мцгавилясинин шяртляри тясдиг олунмагла йанашы,
Нахчыван ханлыьы, Ордубад даиряси вя Иряван ханлыьынын яразиляри дя Русийайа верилди вя диэяр
мцддяалар тясдиг олунмагла (20 млн. эцмцш пулла тязминат верилди, Хязяр Русийанын дахили дянизи
щесаб едилди, Аббас Мирзя вялиящд кими танынды, дювлятляр арасында сяфарятханалар ачылды) Азярбай-
ъанын ики щиссяйя парчаланмасы факты рясмиляшдирилди.
Эцлцстан вя Тцркмянчай мцгавиляляри нятиъясиндя Азярбайъанын орта ясрлярдяки ващид
яразиси ики гисмя бюлцндц вя артыг 2 ясря йахындыр ки, щямин вязиййят давам етмякдядир. Тях-
минян 400.000 кв. км яразинин бюйцк щиссяси Иранын тяркибиндя галды. Тарихи ядябиййатда щямин
щиссянин 135.000, 142.350, 220.000 кв. км, щятта 280.000 кв. км олдуьу барядя мялумат верилир.
Русийайа илщаг олунмуш яразилярин юлчцсц ися тяхминян 114.000 кв. км-я (бялкя дя 140.000 кв. км
вя даща артыг) бярабярдир. Бу щадися юлкянин тарихи-сийаси ъоьрафийасында дярин из гойду.
Азярбайъанын ъянуб вя шималында мцхтялиф инзибати-идаря цсулу тятбиг олунду, щямин дювлятлярин
идаря системиня уйьун дяйишикликляр апарылды.
Азярбайъанын 2 йеря бюлцнмяси тарихи ядябиййатда шярти олараг «Ъянуби Азярбайъан», «Иран
Азярбайъаны», «Шимали Азярбайъан», «Русийа Азярбайъаны» кими терминлярин мейдана [109-110]
эялмясиня сябяб олду. Онлар узун мцддят иътимаиййят тяряфиндян истифадя олунду. 1918-ъи илдя
Азярбайъан Ъцмщуриййяти дювлят парламентинин юз бяйаннамясиндя «Азярбайъан» адыны
ишлятмяси Иранын наразылыьына сябяб олду: Иран Азярбайъан щюкумятини «Иран Азярбайъаны»ны
Тцркийяйя вермяк истямясиндя эцнащландырды. Азярбайъан щюкумяти бир мцддят Шимали
Азярбайъан яразисини «Гафгаз Азярбайъаны» адландырмалы олду. 1920-ъи илин апрел щадисяляриндян

52
сонра юлкянин ады даща чох «Совет Азярбайъаны» шяклиндя ишлянди. Бундан ялавя, Азярбайъанын
парчаланмыш щиссяляри «Эцней Азярбайъан» вя «Гцзей Азярбайъан» истилащлары иля дя таныныр.
Азярбайъанын бюлцнмяси юлкя ящалисинин адына да тясир эюстярди. Беля ки, шималда йашайанлар
ъянубдакы гардашларыны «азярбайъанлы», ъянубдакылар ися шималдакылары «тцрк» адландырмаьа
башладылар. Яслиндя узун мцддят ишлядилмиш «Совет вя йа Шимали Азярбайъан» вя йа «Иран вя йа
Ъянуби Азярбайъан» терминляри сийаси мяна кясб едян терминлярдир. Онлар ейни етник мяншяйя,
диля, диня, адят-яняняйя малик ващид бир халгын мяскунлашдыьы яразинин ики йеря бюлцндцйц вахтдан
мейдана эялмиш, илк вахтларда ъоьрафи мяна кясб ется дя, сонралар сийаси характер дашымышдыр.
Бунунла йанашы, Шимали вя Ъянуби Азярбайъанын мцхтялиф дювлятлярин, иътимаи гурулушларын
тяркибиндя галмасы онларын сийаси, иътимаи-игтисади, мядяни вя мяняви щяйатына мцхтялиф шякилдя
тясир эюстярмиш, тарихи-сийаси ъоьрафийа бахымындан айры-айры истигамятлярдя инкишафына сябяб
олмушдур.
Мцдщиш Тцркмянчай мцгавилясиня эюря Иранын тяркибиндя галан Азярбайъан яразиси юлкянин
4 яйалятиндян бирини тяшкил едирди. Азярбайъан яйалятиня илк вахтларда ъянубда Щямядан, ъянуби-
шяргдя Зянъан вя Гязвин мащаллары да дахил иди. Сонралар Азярбайъан яйалятинин инзибати
сярщядляри даралдылмыш вя 1905-ъи илдя гябул олунмуш низамнамяйя эюря, бу яйалят Тябриз, Ур-
мийа, Хой, Дейляман, Маку, Мараьа, Бинаб, Мийандааб, Савуъбулаг, Дещхарган, Мярянд,
Ящяр, Ярдябил, Мишкин, Астара, Халхал, Сараб, Мийаня вя Саингала мащалларыны бирляшдирирди. 1984-
ъц илдя гябул олунмуш Иранын рясми инзибати-ярази бюлэцсцня ясасян Ъянуби Азярбайъан
адландырдыьымыз яразийя 142.350.7 кв. км сащяни тутан (Иран яразисинин тях. 9%-и) Шярги
Азярбайъан (мяркязи Тябриз), Гярби Азярбайъан (Урмийа) вя Зянъан [110-111] (Зянъан)
останлары дахилдир.
Азярбайъанлылар Иранда сай етибариля фарслардан сонра икинъи йери тутурлар. XIX ясрин
сонларында Иранда азярбайъанлыларын сайы 2 млн-а йахын иди. Онлардан 1 млн. кянд ящалиси, 0,5 млн.
шящяр ящалиси, 0,5 млн. ися йарымкючярилярдян ибарят иди. XX ясрин орталарында Ирандакы
азярбайъанлыларын сайы 16-18 млн. (32-36%) олмуш вя бунлардан 7-9 млн-у Ъянуби Азярбайъанда
мяскунлашмышдыр. 90-ъы иллярин яввялляриндя апарылмыш щесабламалара эюря, Иранда 28.315.000
азярбайъанлы йашайыр. Онларын бюйцк бир гисми (тях. 20 млн.) Ъянуби Азярбайъанда, галаны ися
Иранын диэяр яразиляриндя мяскунлашмышдыр.
Чар Русийасынын тяркибиня гатылмыш Шимали Азярбайъанда ися тарих-сийаси ъоьрафийа
бахымындан щадисяляр башга ъцр ъяряйан едир: Азярбайъан ханлыгларынын бязиляри – Гарабаь, Шяки,
Шамахы руслара ъидди мцгавимят эюстярмядикляриндян онларын ханлыг идаря системи бир мцддят
мцщафизя олунур. Эянъя, Бакы, Губа ханлыгларында ися ханлыг цсул-идаряси ляьв олунур. Лакин
Гарабаь, Шяки вя Шамахы вя еляъя дя, Лянкяранда да ханлыг идаря цсулу узун сцрмяди. Кечмиш
ханлыглар вя султанлыглар илк вахтларда яйалятляря вя даиряляря чеврилдиляр: 6 яйалят – Бакы (1808),
Губа (1810), Шяки (1819), Ширван (1820), Гарабаь (1822) вя Талыш (1826), 2 даиря – Йелизаветпол
(1804) вя Ъар-Балакян вя 2 дистансийа – Газах (1812) вя Шямшядил (1812) тяшкил олунду. Яйалят вя
даиряляри чар забитляри идаря едирди. Буна комендант идаря цсулу дейилирди. Яйалятляр, ханлыглар
дюврцндя олдуьу кими, мащаллара бюлцнмцшдц вя наибляр тяряфиндян идаря олунурду.
Ясрин орталарында юлкядя мцяййян ислащатлар кечирилди; 1840-ъы илдя комендант идаря цсулу
ляьв едилди: губернийалар вя мащаллар явязиня гязалар йарадылды. Юн Гафгаз Эцръцстан-Имеретийа
губернийасына вя Каспи вилайятиня бюлцндц. 1841-ъи илин йанварын 1-дя тясис едилмиш Каспи
вилайятиня (мяркязи Шамахы шящяри олмагла) Шимали Азярбайъан торпагларынын яксяриййяти дахил
олунду. Онун тяркибиндя 7 гяза – Шамахы (кечмиш Ширван яйаляти), Шуша (Гарабаь яйаляти), Нуха
(Шяки яйаляти), Лянкяран (Талыш яйаляти), Бакы (Бакы яйаляти), Дярбянд (Дярбянд, Табасаран вя
Гарагайтаг яйалятляри) вя Губа (Самур даиряси иля бирликдя Губа яйаляти) гязалары дахил иди. Бу
инзибати бюлэцйя ясасян Газах вя [111-112] Шямшядил дистансийалары иля бирликдя Йелизаветпол
гязасы, Ъар-Балакян вилайяти вя Илису султанлыьындан йаранмыш Балакян гязасы, Иряван гязасы вя
Ордубад даиряси иля бирликдя Нахчыван гязасы Эцръцстан-Имеретийа губернийасынын тяркибиня
гатылмышды. Гязалар нащийяляря бюлцнцрдц. Азярбайъан яразисиндя ъями 32 нащийя йарадылмышды.
Каспи вилайяти 1846-ъы илин декабрында инзибати ислащата ясасян ляьв едилди.
Шимали Азярбайъан яразиляри чар Русийасынын сонралар щяйата кечирдийи ясаслы инзибати
дяйишикликляр вя нисбятян локал характерли тядбирляр нятиъясиндя мцтямади олараг дяйишилмиш, юлкянин
айры-айры яразиляри бир инзибати ващиддян чыхарылараг диэяринин тяркибиня гатылмыш, йени инзибати
ващидляр йаранмыш, кющняляри ляьв едилмишдир. Шимали Азярбайъанын XIX-XX ясрин яввялляриндяки

53
инзибати-ярази бюлэцсц, апарылмыш тядбирляр нятиъясиндя, 4 дяфя ъидди тябяддцлата уьрамышдыр. Одур
ки, щямин дюврдяки инзибати вязиййяти 4 мярщяля цзря цмумиляшдирмяк мягсядяуйьундур:
1. Азярбайъанын XIX ясрин яввялляриндяки инзибати бюлэцсц;
2. Азярбайъанын 1840-ъы илдяки инзибати бюлэцсц;
3. Азярбайъанын 1846-1860-ъы иллярдяки инзибати бюлэцсц;
4. Азярбайъанын 1868-1917-ъи иллярдяки инзибати бюлэцсц.
Нязяря алмаг лазымдыр ки, ясрин 60-ъы илляриндя щяйата кечирилян инзибати тядбирляр нятиъясиндя
сабитляшмиш инзибати-ярази бюлэцсц, кичик дяйишикликлярля, XX ясрин 20-ъи илляринин сонуна кими
мювъуд олмушдур. Губернийаларын фяалиййятиня ингилаб илляриндя сон гойулса да, гязалар 1929-ъу
илин инзибати ислащатларына кими фяалиййят эюстярмишляр.
Гейд етмяк лазымдыр ки, Азярбайъанын (цмумиййятля, Гафгазын) XX ясрин илк илляриндяки
тарихи-сийаси ъоьрафийасынын цмуми мянзярясини тясяввцр етмяк цчцн 1903-ъц илдя чякилмиш вя 1993-
ъц илдя Бакыда тякрарян няшр олунмуш «Карта Кавказского военного округа 1903 года» хяритяси
мцщцм ящямиййят кясб едир. Хяритядян эюрцндцйц кими, Шимали Азярбайъанын ясас яразиси Бакы,
Йелизаветпол вя Иряван губернийаларынын тяркибиндя иди. Бакы губернийасы 6 гязайа (Бакы, Губа,
Шамахы, Эюйчай, Ъавад, Лянкяран), Йелизаветпол губернийасы 8 гязайа (Йелизаветпол, Яряш,
Нуха, Ъаваншир, Газах, Шуша, Гарйаэин, Зянэязур гязалары) вя бир даиряйя (Загатала), Иряван
губернийасы 7 гязайа (Иряван, [112-113] Нахчыван, Шярур-Дяряляйяз, Йени Байязид, Сцрмяли, Еч-
мияззин, Александропол) бюлцнмцшдц. Азярбайъанын тарихи яразиляри олан Иряван, Нахчыван,
Эюйъя мащалы, Шярур-Дяряляйяз, Йени Байязид яразиляри Иряван губернийасынын, Борчалы Тифлис
губернийасынын, Дярбянд ися Даьыстан вилайятинин тяркибиндя иди.
Азярбайъанда фяалиййят эюстярмиш губернийа вя гязаларын тарихи барядя гыса хроноложи
мялумат онларын фяалиййятляринин мцяййянляшдирилмясиндя ящямиййят кясб едир. Щяля 1840-41-ъи
иллярдя чар Русийасынын щяйата кечирдийи инзибати-ярази ислащатлары нятиъясиндя Шимали Азярбайъан
яразисиндя ашаьыдакы гязалар йарадылмыш вя мцяййян мцддят фяалиййят эюстярмишляр:
1840-ъы илин апрелин 10-да Каспи вилайятинин тяркибиндя тясис олунмуш Бакы гязасы сонралар
Шамахы вя Бакы губернийаларынын тяркибиндя олмуш вя онларын яразисинин 10%-дян чохуну ящатя
етмишдир. 1888-ъи ил 10 май тарихли гярара ясасян 3 мянтягяйя – Балаханы-Сабунчу, Маштаьа вя Сарай
мянтягяляриня бюлцнмцшдц. 1906-ъы илдя гязанын яразиси 2 йеря айрылды. Бакы гязасынын тяркибиндя йалныз
кянд иъмалары галды. Шящярдахили яразиляр ися мцстягил инзибати ващидя чеврилди. Бакы гязасы 1929-ъу илдя
ляьв едилмишдир.
Губа гязасы да 1840-ъы илдя Губа ханлыьынын Русийайа илщагындан сонра йарадылмыш Губа
яйаляти зямининдя тясис едилмишдир. 1832-ъи илдя Губа яйаляти Дярбянд щярби даирясинин тяркибиня
дахил олмагла 10 мащала бюлцнмцшдц. Мащаллар ляьв едилдикдян сонра Губа гязасы йарадылды вя 4
мянтягяйя – Губа, Щязря, Будуг вя Шабран мянтягяляриня бюлцндц. Сонралар Губа гязасы
Дярбянд губернийасынын (1846) вя Бакы губернийасынын (1860) тяркибиндя олмушдур. Онун
фяалиййятиня 1929-ъу илдя сон гойулмушдур.
1840-ъы илдя йарадылмыш Йелизаветпол гязасы да 4 мянтягядян – Газах, Шямшядил, Йелизаветпол
вя Айрым мянтягяляриндян ибарят иди. 1918-ъи илдя Эянъя гязасы адландырылмышдыр вя 1929-ъу илдя
ляьв едилмишдир.
Лянкяран гязасы 1842-ъи илдя йанварын 1-дя Каспи вилайятинин тяркибиндя тясис олунмушдур.
Сонра Шамахы вя нящайят, Бакы губернийаларынын тяркибиндя фяалиййят эюстярмишдир. Мцасир Аста-
ра, Лянкяран, Лерик, Масаллы, Йардымлы вя Ъялилабад районларынын яразисини бирляшдирирди.
Мяркязи Лянкяран иди. Сащяси 5321,5 кв. км иди. 1929-ъу илдя ляьв едилмишдир. [113-114]
Нуха гязасы да 1841-ъи илдя тясис едилмишдир. Яввялъя Каспи вилайятинин, 1846-ъы илдян Шамахы
губернийасынын, 1859-ъу илдян Бакы губернийасынын вя нящайят, 1868-ъи илдян Йелизаветпол губер-
нийасынын тяркибиндя олмушдур. Мяркязи Нуха шящяри олан бу гязанын яразисиндя Нуха, Хачмаз,
Гябяля вя Яряш мянтягяляри вар иди. Сащяси 3808,7 кв. км иди. 1929-ъу илдя ляьв едилмишдир.
Нахчыван гязасы 1841-ъи ил йанварын 1-дя Эцръцстан-Имеретийа губернийасынын тяркибиндя
йарадылмышдыр. 1849-ъу илдя Иряван губернийасынын тяркибиня дахил едилмишдир. Мяркязи Нахчыван шящяри
иди. Нахчыван, Ордубад, Дяряляйяз мянтягяляриня бюлцнмцшдц. Сащяси 4378 кв. км, ящалиси 86878
няфяр иди (1896-ъы илин мялуматына эюря). Азярбайъанда совет щакимиййятинин гялябясиндян сонра
Нахчыван гязасынын яразиси Нахчыван ССР (28.07.1920), даща сонра Нахчыван юлкясинин (27.02.1923)
вя нящайят Нахчыван МССР-нын (9.02.1924) тяркибиня дахил олду. Азярбайъанын районлашдырылмасы иля
ялагядар 1929-ъу илдя ляьв едилди.
Шамахы гязасы 1840-ъы ил апрелин 10-да Каспи вилайятинин тяркибиндя йарадылмышдыр. Губа,
54
Бакы, Ъавад вя Эюйчай гязалары иля щямсярщяд иди. 1846-ъы илдян Шамахы, 1859-ъу илдян Бакы
губернийасына дахил олмушдур. Мяркязи Шамахы шящяри, яразиси 6653 кв. км, ящалиси 123610 няфяр
иди (1897). 1929-ъу илдя ляьв едилмишдир.
Шуша гязасы 1841-ъи илдя Каспи вилайятинин тяркибиндя тясис едилмишдир. Ъаваншир, Эюйчай,
Ъавад, Ъябрайыл вя Зянэязур гязалары иля щцдудланырды. Мяркязи Шуша шящяри иди. 1846-ъы илдян Ша-
махы, 1859-ъу илдян Бакы вя 1867-ъи илдян Йелизаветпол губернийаларынын тяркибиндя фяалиййят
эюстярмишдир. Шуша гязасы 4911 кв. км сащяйя малик иди вя Мыьри, Кябирли, Зянэязур, Ъаваншир,
Чилаберт вя Вяряндя мянтягяляриня бюлцнмцшдц. 1929-ъу илдя Азярбайъанын районлашдырылмасы иля
ялагядар ляьв едилмишдир.
1844-ъц илдя апарылмыш инзибати дяйишикликляр заманы бцтцн Гафгаз «Гафгаз ъанишинлийи»ндя
бирляшдирилди. Мяркязи Тифлис олан бу ъанишинликдя Тифлис, Кутаиси, Шамахы вя Дярбянд губернийалары
тясис олунду. Гафгаз ъанишинлийи 1883-ъц илдя ляьв едилди, лакин 1905-ъи илин февралын 26-да йенидян
бярпа олунду вя 1917-ъи илин мартын 9-а кими фяалиййят эюстярди. Ъанишинлийин тяркибиндя Шамахы
губернийасы йарадылса да, Губа гязасы Дярбянд губернийасына, Эянъя ися Тифлис губернийасына
дахил едилмишди. [114-115]
Гейд олундуьу кими, чар Русийасы Гафгазда инзибати-ярази ислащатларыны вахташыры давам
етдирмиш вя йени бюлэцляр йаратмышдыр. Юлкя яразисинин губернийалар шяклиндя бюлцнмяси бу бахым-
дан диггяти ъялб едир. 1846-ъы илдя йарадылмыш Шамахы губернийасы яслиндя Азярбайъан
торпагларынын ясас щиссясини бирляшдирирди. Онун тяркибиня Шамахы, Шуша, Нуха, Бакы вя Лянкяран
гязалары дахил иди. 1859-ъу илдя губернийанын мяркязи шящяриндя – Шамахыда эцълц зялзяля баш
вердийиндян бу губернийа Бакы губернийасы (мяркяз Бакы олмагла) адландырылыр. Бакы
губернийасынын тяркибиня ады чякилян гязаларла йанашы Хязяр дянизиндяки адалар – Бюйцк Зиря
(Нарэин), Даш Зиря (Вулф), Пираллащы (Артйом), Чилов (Жилой) адалары да дахил иди. Дярбянд
губернийасынын ляьвиндян сонра (V.1860) Губа гязасы да Бакы губернийасынын тяркибиня гатылды.
1867-ъи илдя ися Шуша вя Нуха гязалары Бакы губернийасындан Йелизаветпол губернийасына верилди.
Щямчинин Бакы губернийасында Ъавад вя Эюйчай гязалары йарадылды. Бакы губернийасы Даьыстан
вилайяти, Нуха вя Шуша гязалары, Астара вя Араз чайлары вя Хязяр дянизи иля щямсярщяд иди. 1897-ъи
илин мялуматына эюря ящалиси 789.659 няфяр олмушдур. 1906-ъы илдя (28.X) Бакы вя онун фабрик-
мядян районлары Бакы губернийасындан айрылараг Бакы градоначалниклийи кими айрыъа инзибати-
ярази ващидиня чеврилди вя Бакы вя Балаханы-Сабунчу полисмейстерликляриня бюлцндц. Бакы
губернийасы 1920-ъи илдя ляьв едилмишдир.
1849-ъу илдя йарадылмыш Иряван губернийасынын тяркибиня Иряван, Александропол (Ленинакан)
вя Нор-Байязид гязалары дахил иди. Тифлис, Йелизаветпол губернийалары, Тцркийя вя Иран Азярбайъаны
иля щямсярщяд иди. 1867-ъи илдя Ордубад гязасы да ляьв едиляряк яразисинин бир щиссяси Иряван
губернийасынын тяркибиня гатылды. Сащяси 27830 кв. км олмушдур. 1920-ъи илдя (29.XI) Иряван
губернийасында Совет щакимиййяти фяалиййятя башлады.
1867-ъи илдя чар Русийасы инзибати бахымдан даща ъидди тядбирляр щяйата кечирди. Щямин илин
декабрын 9-да верилмиш «Гафгаз вя Загафгазийа юлкясинин идаря олунмасынын дяйишдирилмяси
щаггында» чар фярманына ясасян юлкянин инзибати-ярази бюлэцсцндя бязи дяйишикликляр апарылды: йени
губернийа вя гязалар йарадылды вя бу заман мейдана эялян инзибати-ярази бюлэцсц кечян ясрин 20-
ъи илляриня кими ъидди тябяддцлата уьрамады. 1868-ъи илдя Бакы, Тифлис вя Иряван губернийаларынын
щесабына Йелиза-[115-116]ветпол губернийасы йарадылды. Мяркязи Йелизаветпол (Эянъя) шящяри олан
бу губернийанын тяркибиня Йелизаветпол, Яряш, Нуха, Газах, Ъаваншир, Гарйаэин, Зянэязур вя
Шуша гязалары дахил иди. Сащяси 39982 кв. км олмушдур. 1905-ъи илдя Йелизаветпол губернийасынын
яразисиндя 2 мцвяггяти эенерал-губернаторлуг йарадылды. Бунлардан бири Зянэязур, Ъаваншир вя
Шуша гязаларыны, диэяри ися галан яразиляри ящатя едирди.
1867-ъи ил фярманынын щяйата кечирилмяси бир мцддят давам етдирилмиш вя 1867-1873-ъц иллярдя
Азярбайъан яразисиндя ашаьыдакы гязалар да тясис олунмушдур:
- Эюйчай гязасы Бакы губернийасынын тяркибиндя йарадылды (1867). Онун сащяси 4988 кв. км
иди. Мяркязи Эюйчай мянтягяси олмушдур. Фяалиййятиня 1929-ъу илдя сон гойулду.
- 1868-ъи илдя Бакы губернийасынын тяркибиндя Ъавад гязасы йарадылды. Мяркязи Салйан шящяри
олан бу гязанын 11617 кв. км сащяси вар иди вя Бакы, Эюйчай, Лянкяран, Ъябрайыл, Шамахы вя
Шуша гязалары вя Ъянуби Азярбайъанла щямсярщяд иди. 1929-ъу илдя ляьв едилди.
- Щямин илдя (1868) Йелизаветпол губернийасынын тяркибиндя йарадылан Газах гязасы 5908 кв.
км сащяйя малик иди. Мяркязи Аьстафа олан бу гяза да 1929-ъу илдя ляьв едилмишдир.
- 1870-ъи илдя Иряван губернийасынын тяркибиндя Шярур-Дяряляйяз гязасы йарадылды. Иряван,
Йени Байязид, Ъаваншир, Нахчыван гязалары вя Эцней Азярбайъанла щямсярщяд олан щямин гяза
55
(мяркязи Баш Норашен) 2972,3 кв. км сащяни ящатя едирди. Онун да фяалиййятиня 1929-ъу илдя сон
гойулмушдур.
- Зянэязур гязасы Нахчыван, Шярур-Дяряляйяз, Ъаваншир, Шуша вя Гарйаэин гязалары вя
Ъянуби Азярбайъанла щямсярщяд олмушдур. Онун мяркязи Эорус мянтягяси иди.
- 1873-ъц илдя Йелизаветпол губернийасында тясис олунмуш Яряш гязасы Нуха, Эюйчай,
Ъаваншир, Йелизаветпол гязалары вя Загатала даиряси иля щцдудланырды вя 3212, 5 кв. км сащяйя
малик иди. Фяалиййятиня 1929-ъу илдя сон гойулду.
- 1873-ъц илдя Йелизаветпол губернийасында 2 гяза – Ъябрайыл вя Ъаваншир гязалары йарадылыр.
Шуша, Зянэязур, Ъавад гязалары вя Иран Азярбайъаны иля щямсярщяд олан Ъябрайыл гязасы (мяркязи
Ъябрайыл мянтягяси) 3332 кв.км сащяйя, Яряш, Йелизаветпол, Зянэязур, Шуша гязалары вя Иряван
губернийасы иля сярщяд-[116-117]лянян Ъаваншир гязасы (мяркязи Тяртяр мянтягяси) ися 5497 кв.км
сащяйя малик иди. Щяр 2 гязанын фяалиййяти 1929-ъу илдя баша чатды.
XIX-XX ясрлярдя Азярбайъан яразисиндя инзибати-ярази бюлэцсц бахымындан «даиря»
статусуна малик ярази ващиди дя мювъуд олмушдур. Даиря щеч бир губернийанын тяркибиня дахил ол-
майыб щярби ряисляр тяряфиндян идаря едилирди. Азярбайъанда фяалиййят эюстярмиш Загатала даиряси
1860-ъы илдя тясис едилмишдир. Бу даиря Даьыстан вилайяти, Тифлис вя Йелизаветпол губернийалары иля
щямсярщяд олмушдур. Сащяси 3736 кв. км иди. Тяркибиня Ялиабад, Гах, Ъар-Мухах, Балакян
мянтягяляри дахил иди. Онун фяалиййятиня дя 1929-ъу илдя сон гойулду.
XIX ясрин илк рцбцндяки Иран-Русийа мцщарибяляри Азярбайъанын тясяррцфат щяйатына ъидди
зийан вурмагла йанашы онун ящалисинин азалмасына вя ейни заманда юлкяйя ермяни-рус ахынынын
баш вермясиня сябяб олду. Тякъя 1826-28-ъи иллярдя Иран вя Тцркийя яразиляриндян 18.000 ермяни
аиляси Юн Гафгаза, о ъцмлядян Гарабаьа кючцрцлмцшдцр. 1828-30-ъу иллярдя ися Гафгаза даща
40.000-дян чох Иран, 84.000 Тцркийя ермяниси кючцрцлдц вя онлара 200.000 десйатиндян чох
торпаг сащяси айрылды. Азярбайъана рус ахыны даща эцълц шякилдя баш верди. Щяля 1818-ъи илдя илк
христиан алманлар бу яразиляря кючцрцлдцляр (Йеленендорф, Аннефелд колонийалары). 1830-ъу иллярдя
бурада илк рус мяскянляри (Гусар кянди) мейдана эялди. Даща сонра Дмитровка (Шамахы) вя
Алтыаьаъ, Ханкянди, Православное (Лянкяран) адлы рус кяндляри йаранды. Чох кечмядян Шамахы
гязасында 8, Лянкяран гязасында 6, Газах гязасында 3, Йелизаветпол гязасында 2 рус кянди
мейдана эялди. Ясрин II йарысында давам едян щямин просес нятиъясиндя 1900-ъц иля йахын Шимали
Азярбайъанда 41 рус кянди фяалиййят эюстярирди. Онларын 25-и Бакы губернийасында, 15-и Йе-
лизаветпол губернийасында, 1-и ися Нахчыван гязасында иди. Юзцня «христиан дайаьы» йаратмаг
мягсядиля чар Русийасынын щяйата кечирдийи кючцрмя сийасяти, ермяни вя русларын юлкяйя ахыны
Азярбайъан ящалисинин тяркибиня мцяййян тясир эюстярди вя XX ясрдя баш веряъяк ермяни щярякаты
цчцн зямин йаратды.
(Бах: 11; 13/IV; 15; 81) [117-118]

XIII м ю в з у : Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти:


яразиси, сярщядляри, инзибати-ярази
бюлэцсц

1917-ъи илин феврал буржуа ингилабындан сонра Ъянуби Гафгазда сийаси вязиййят эярэинляшир вя
реэиондакы вилайятляр юзляринин эяляъяк фяалиййятляри цчцн тядбирляр эюрмяйя башлайырлар. Чох кеч-
мядян Тифлисдя Ъянуби Гафгазын ганунвериъилик органы сайылан Загафгазийа сейми фяалиййятя
башлайыр (23.II.1918). Азярбайъанын сеймдяки фраксийасына М.Я.Рясулзадянин башчылыьы иля 44
депутат дахил иди. 1918-ъи илин апрелин 22-дя Загафгазийа Федератив Республикасы елан олунур вя
Азярбайъандан онун тяркибиня 5 нцмайяндя дахил едилир. Лакин бу тядбирлярин щеч бири бюлэянин
вязиййятини тянзимляйя билмир, мювъуд зиддиййятляри арадан галдырмыр. Сеймин сябатсызлыьыны эюрян
Эцръцстан онун тяркибиндян чыхыр (26.V.1918) вя беляликля дя, Загафгазийа сейминин бурахылдыьы
елан олунур. Майын 27-дя сеймдяки Азярбайъан фраксийасы фювгяладя иълас кечириб Милли шура
йарадыр. Милли шура майын 28-дя Азярбайъанын дювлят мцстягиллийинин елан олунмасы барядя гярар
гябул едир вя «Истиглал бяйаннамяси» щазырланараг дцнйанын бюйцк дювлятляриня эюндярилир.
Бунунла да, Азярбайъан Ъцмщуриййяти фяалиййятя башлайыр. Ийунун яввялляриндя Тифлисдян Эянъяйя
кючян Азярбайъан щюкумяти бир сыра манеялярля цзляшся дя, Тцркийя иля олан анлашылмазлыьын гаршысы
алыныр. Даща сонра Бакы советинин Эянъя цзяриня йцрцшц дяф олунур вя нящайят, сентйабрын 15-дя
56
Бакы азад едиляряк дювлят идарячилийи бурада ъямляшир. Лакин дювлят гуруъулуьу сащясиндя илк ъидди
аддымларыны атан Азярбайъан Ъцмщуриййяти ъями 23 ай фяалиййят эюстяря билди. Онун фяалиййят
дюврц 3 мярщяляйя айрылыр: щюкумятин илк аддымлары вя тядбирляри дюврц (VI-XII.1918); дювлятин
мющкямлянмяси дюврц (XII.1918-XII.1919); Азярбайъан Ъцмщуриййятинин зяифлямяси вя сцгуту
дюврц (XII.1919-IV.1920).
Шяргдя, ислам аляминдя вя тцрк дцнйасында демократик идаря цсулуну тятбиг етмиш илк
Республика сайылан Азярбайъан Ъцмщуриййяти 1920-ъи илин яввялляриндя бир сыра дахили вя хариъи
[118-119] амилляр цзцндян тядриъян зяифлямяйя башлады вя щямин илин апрелин 27-дян 28-ня кечян
эеъя Бакыйа сохулан XI орду тяряфиндян сцгута уьрадылды. Гыса мцддятдя мювъуд олмасына бах-
майараг, Азярбайъан Ъцмщуриййяти Азярбайъан тарихиндя хцсуси мювгейя маликдир вя
Азярбайъан дювлятчилийинин бярпасы, демократик идаря цсулунун тятбиги бахымындан мцстясна ящя-
миййят кясб едир.
Азярбайъан Ъцмщуриййятинин ялдя етдийи наилиййятляр ичярисиндя юлкя яразисинин нисбятян
горунуб сахланылмасы мяняви вя сийаси ъящятдян диггяти ъялб едир. Цмумиййятля эютцрцлдцкдя,
Азярбайъан щюкумяти ярази мясялясиндя 3 тяряфли тясирляря мяруз галмышды. Бир тяряфдян,
Лянкяранда йад гцввяляр Азярбайъан щюкумятини танымыр, диэяр тяряфдян Гарабаь, Зянэязур,
Нахчыванда ермяни дашнагларынын тяъавцзц артыр, цчцнъц тяряфдян ися шималдан деникинчиляр
Азярбайъанын мцстягиллийиня тящлцкя йарадырдылар. Щямин гыса дювр ярзиндя Азярбайъанда тарихи-
сийаси ъоьрафийа бахымындан бир сыра ишляр эюрцлмцш, тядбирляр щяйата кечирилмишдир. Тяяссцф ки,
Азярбайъан щюкумятинин бу сащядяки илк аддымы уьурсуз олду. Билиндийи кими, Ъянуби Гафгазда
сейм бурахылдыгдан сонра йени йаранмыш дювлятлярин сярщядлярини мцяййян етмяк зяруряти
мейдана чыхды. Илк эцнлярдя ермяни нцмайяндяляри Иряван шящяринин Ермянистанын пайтахты
едилмяси барядя Азярбайъан щюкумятиня мцраъият етди. Батумда 1918-ъи илин майын 29-да
кечирилян данышыгларда Азярбайъан тяряфи Иряванын, еляъя дя, Ечмияззин гязасынын Ермянистана ве-
рилмясиня разылашды. Тцркийянин бу ишя мцсбят мцнасибят бяслямяси дя мясялянин щямин шякилдя
щяллиндя аз рол ойнамады. Лакин бунун явязиндя ермяниляр Гарабаьын даьлыг щиссясиня олан
иддиаларындан ял чякмяли идиляр. Тарих эюстярди ки, ермяниляр щямин иддиаларындан ваз кечмядиляр.
Азярбайъан милли шурасынын бу аддымы ися кобуд сящв вя цмуммилли мянафейя вурулмуш аьыр
зярбя олду. Тарих бойу Азярбайъанын тяркиб щиссяси олмуш, сонралар Иряван ханлыьынын яразиси олан
торпаглар – Эюйъя мащалынын гярб щиссяси фактики олараг ялдян чыхды. Азярбайъанын гярб сярщядляри
Эюйъя эюлц иля мящдудлашды. Эюйъя эюлц ики республика – Азярбайъан вя Ермянистан арасында
сярщяд зонасына чеврилди. Эюлцн шярг щиссяси «Эюйъя даиряси» статусу иля Азярбайъан
Ъцмщуриййятинин тярки-[119-120]биндя галды. Онун яразиси ясрин илк илляриндяки Йени Байязид гяза-
сынын шярг торпагларыны ящатя едирди вя Эюйъя эюлцнцн шималындакы Маралиъя даьын гярбиндян баш-
лайараг эюлцн шярг тяряфи иля ъянуба доьру узаныр вя Маралдаьын гярбиня чатырды.
Ермянистанын Нахчывана олан иддиалары ися пуч олду. 1918-ъи илин августун 7-дя К.Гарабякир
пашанын башчылыьы иля тцрк ордусу Нахчывана дахил олур вя Андроникин бурадакы юзбашыналыьына сон
гойулур. Лакин тцрк ордусу Нахчывандан (цмумиййятля, Гафгаздан) чыхдыгдан сонра вязиййят
йенидян кяскинляшир. Ермянилярин нювбяти щямляляринин гаршысыны алмаг цчцн 1918-ъи илин
нойабрында йерли азярбайъанлы ящалиси Нахчыванда Араз-Тцрк Республикасы тясис едир. Мяркязи
яввял Гямярли, сонра ися Нахчыван олан щямин Республикайа Нахчыван, Шярур-Дяряляйяз вя
Ордубад гязалары, Сярдарабад, Улуханлы, Ведибасар, Гямярли вя Мещри яразиляри дахил иди. 1919-ъу
илин март айына кими фяалиййят эюстярмиш щямин республика бюлэянин ермянилярин ялиня кечмясинин
гаршысыны алды, Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин бцтювлцйцнц тямин етди. Араз-Тцрк Республика-
сынын сцгуту яряфясиндя, 1919-ъу илин февралын 28-дя щюкумятин гярары иля Нахчыван эенерал-
губернаторлуьу йарадылды. Онун тяркибиня Нахчыван, Ордубад, Шярур-Дяряляйяз, Ведибасар вя с.
яразиляр дахил иди. Буна бахмайараг, 1919-ъу илин май-ийун айларында инэилис команданлыьынын
разылыьы иля Нахчыван бюлэясиндя ермяни идарячилийи тяшкил олунду. Буна ъидди наразылыг едян
Нахчыван ящалиси ийулун 19-25-дя щярби ямялиййатлар кечиряряк ермяни гошунларыны дармадаьын
етди вя «ермяни идарячилийи» ифласа уьрады. Ермянилярин Азярбайъан яразилярини яля кечирмяк цчцн
етдикляри сонракы ъящдлярин, о ъцмлядян Парис сцлщ конфрансындакы ъящдляринин дя гаршысы алынды.
Ермянистан щюкумяти ялдя етдийи эцзяштя (Ирявана йийялянмясиня) бахмайараг Азярбайъана
тяъавцзцнц эцъляндирир вя йени яразляри – Зянэязуру, Гарабаьы, Нахчываны яля кечирмяйя ъящд
эюстярирди. Ъидди сящвя йол вермиш Азярбайъан щюкумяти даща йени яразиляр итирмямяк наминя
мцщцм тядбирляр щяйата кечирирди вя мящз бунун сайясиндя щюкумят сонракы фяалиййяти дюврцндя

57
Азярбайъанын яразилярини горуйуб сахлайа билди. Гарабаь ермянилярин ян чох иддиасында олдуглары
ярази кими галырды. [120-121] Буранын ящалисинин 400.000 няфяри азярбайъанлы вя кцрд, ъями 170.000
няфяри ермяни иди. Ермянилярин «Мцстягил Гарабаь Республикасы», «Ващид Русийа», «Совет
Русийасынын Гарабаь щиссяси» вя с. кими демагог шцарларла пярдялянян ъящдляринин гаршысы алынырды.
Бу мягсядля Азярбайъан щюкумяти 1919-ъу илин йанварын 15-дя Зянэязур, Шуша, Ъаваншир вя
Ъябрайыл гязалары щцдудларында «Гарабаь эенерал-губернаторлуьу» тясис едир вя Хосровбяй
Султанов губернатор тяйин олунур. Ермяни тяряфи бу гярары «ермянилярин ярази щцгугларына гаршы
гясд» адландырараг етираз етдикдя Азярбайъан щюкумяти онлара лайигли ъаваб верир вя билдирир ки,
щямин яразиляр Азярбайъанын мцбащися доьурмайан яразиляридир вя Ермянистанын етиразы
Азярбайъанын дахили ишляриня гарышмаг кими гиймятляндирилмялидир. Беляликля, Гарабаь мясялясиндя
дашнаглар сусдурулур. Гарабаь эенерал-губернаторлуьунун фяалиййяти нятиъясиндя дашнаг
Андроникин дястяляри дармадаьын олунур, Шушада ермянилярин юзбашыналыьына сон гойулур вя
август айында Даьлыг Гарабаь ермяниляри иля данышыглар апарылараг онларын бу яразидя
Азярбайъанын суверенлийини гябул етмяляри барядя разылыг ялдя олунур. Лакин 1919-ъу илин нойабрын
23-дя Азярбайъан вя Ермянистан щюкумятляри арасындакы разылашмайа эюря тяряфляр Зянэязурдан
гошун щиссялярини чыхармалы иди. Азярбайъан щюкумяти мясялянин там щяллини эюзлямядян ермяни
«сямимилийиня» инаныб юз гошунларыны Зянэязурдан чыхарды. Ермянистан ися вязиййятдян истифадя
едиб бюлэяйя ялавя гошун щиссяляри йеритди вя Зянэязурда даща ири мигйаслы ямялиййатлар кечирди.
Зянэязурдакы вязиййятин низамланмасы узун мцбаризяйя сябяб олдуса да, Гарабаьдакы уьурлу
дюйцшлярдян сонра Азярбайъан цчцн мцсбят щялл олунду.
Цмумиййятля эютцрцлдцкдя, Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти фяалиййят эюстярдийи дюврдя юлкя
яразисинин бцтювлцйцнц мцщафизя едя билди, ону йад цнсцрлярдян тямизляди. 1918-ъи илин ийунун 26-
да Загатала мащалына (даирясиня) аид мясяля Эцръцстанла Азярбайъан арасында мцзакиря олунду
вя сцлщ йолу иля щяллини тапды: ящалисинин 91,9 %-нин мцсялман олдуьу бу яразинин Азярбайъана
аидиййяти рясмиляшдирилди. Рус гийамчыларынын ялиндя олан Лянкяран гязасы йенидян Азярбайъана
гайтарылды (3.IX.1919), Гарабаь ермяниляри иля разылашма ялдя едилди вя [121-122] 1919-ъу илин
августун 19-да кечирилмиш Даьлыг Гарабаь ермяниляринин VII гурултайында онларын Азярбайъан
щюкумятини танымаларына наил олунду, Нахчыванын инзибати ъящятдян Азярбайъана аидиййяти тямин
едилди. Щюкумятин ъящдляри нятиъясиндя 1920-ъи илин апрелин сонунадяк юлкя яразисинин 1919-ъу илин
нойабрын 23-ня кими олан вязиййяти бярпа олунду.
Азярбайъан Ъцмщуриййятинин яразиси, сащяси, инзибати бюлэцсц диггяти ъялб едян ясас
мясялялярдяндир. Гейд етмяк лазымдыр ки, 1920-ъи илдя Азярбайъанын Хариъи Ишляр Назирлийи инфор-
масийа шюбяси тяряфиндян тяртиб едилмиш «Азярбайъан Республикасынын хяритяси» (русъа), еляъя дя,
1994-ъц илдя няшр олунмуш «Азярбайъан Республикасынын хяритяси. 1918-1920-ъи илляр» (русъа) адлы
хяритяляр дювлятин яразисинин дягиг мцяййянляшдирилмясиня имкан верир. Икинъи хяритянин
мязиййятляриндян бири бурада йер адларынын – топонимлярин щямин дюврдяки адларла якс олунма-
сыдыр. Хяритя щяддян чох йцклянмиш вя тяртибчиляр щяр бир кичик йашайыш мянтягясинин дя хяритядя
яксиня ъящд эюстярмишляр.
Азярбайъан Ъцмщуриййятинин сащяси 113.895,97 кв. км олмушдур. Бунун тяхминян 97,3
мин кв. км (97.298 кв. км) мцбащисясиз яразиляр, тягрибян 16,6 мин кв. км-и ися мцбащисяли
яразиляр щесаб олунурду. Мцбащисяли яразилярин 7,9 мин кв. км-и Иряван губернийасына, 8,7 мин кв.
км-и ися Тифлис губернийасына дахил иди. Мцбащисясиз яразиляр ашаьыдакылардан ибарят иди:
1. Бакы губернийасы – сащяси 39.075 кв.км – бурайа Ъавад (Салйан), Лянкяран, Эюйчай,
Шамахы вя Губа гязалары дахил иди;
2. Эянъя губернийасы – сащяси 44.371 кв.км иди. Тяркибиндя Эянъя, Шамхор (Шямкцр),
Газах, Товуз, Нуха, Шуша, Аьдаш (Яряш), Ъаваншир (Тяртяр), Ъябрайыл, Зянэязур гязаларыны
бирляшдирирди;
3. Загатала губернийасы – сащяси 3.993 кв. км иди. Тяркибиня Ялиабад, Ъар-Мухах, Гах,
Алмалы, Балакян сащяляри дахил иди, онун тяркибиндя гязалар йох иди;
4. Яввялляр Иряван губернийасынын тяркибиндя олмуш Нахчыван вя Шярур-Дяряляйяз гязалары.
Онларын сащяси 9,859 кв. км иди.
Эюстярилдийи кими, мцбащисясиз яразилярин цмуми сащяси 97.298 кв. км олмушдур.
Мцбащисяли яразиляр ися, гейд едилдийи кими, тягрибян 16,6 [122-123] мин кв. км олмуш вя 2
истигамятдя – Ермянистан вя Эцръцстанла мцбащисялярин обйектиня чеврилмишди. 1920-ъи илдя тяртиб
олунмуш хяритядян эюрцндцйц кими, Ермянистанла мцбащисяли яразиляр Иряван губернийасынын гярб

58
щиссяляри – хцсусиля Эюйъя эюлцнцн бир аз ъянубундан вя Нахчыван вя Шярур-Дяряляйязин
гярбиндян тутмуш Касак чайына кими Аразын щяр ики сащили – Бюйцк Вяди, Ечмияззин, Игдыр вя с.
яразиляр иди. Щямин яразиляр тарихи Чухур-Сяяд бяйлярбяйлийинин вя Иряван ханлыьынын яразиляриня
уйьун эялирди. Эцръцстанла мцбащисяли яразиляря ися Гарайазы, Ахалски вя Сигнаг гязасынын ъянуб
щиссяляри дахил иди. Гарайазы дцзц Эянъя-Газах дцзянлийинин давамы олуб, щям етник, щям дя
игтисади ъящятдян онунла баьлы иди. Буранын сакинляринин 90%-и азярбайъанлы олмушдур. Бу ярази
1918-ъи илдя Эцръцстан тяряфиндян тутулмуш вя онун Тифлис гязасынын тяркибиндя олмасы факты ясас
эютцрцлмцшдцр. Ящалисинин яксяриййяти (73,5%) азярбайъанлылар тяшкил едян Ахалски гязасы да тцрк
гошунлары Гафгаздан чыхдыгдан сонра эцръцляр тяряфиндян зябт едилмишдир. Сигнаг гязасынын
гярбиндя эцръцляр, шяргиндя ися азярбайъанлылар йашайырды.
Азярбайъан Ъцмщуриййятинин сярщядляриня, щцдудларына эялдикдя бу мясялядя 2 ъящяти
нязяря алмаг лазымдыр: мцбащисяли яразиляр нязяря алынарса Азярбайъан Ъцмщуриййятинин сяр-
щядляри даща эениш олмуш, ъянуби-гярбдя Касах чайынын Араза говушдуьу йеря, шимали-гярбдя ися
тягрибян Тифлися кими узанмышдыр. Йалныз мцбащисясиз яразиляр, йяни 97,3 мин кв. км-лик ярази
нязярдя тутуларса, дювлятин сярщядляри ашаьыдакы истигамятлярдян, мянтягялярдян кечмишдир: шяргдя
Хязяр дянизи иля щцдудланан Азярбайъан Ъцмщуриййяти сярщядляри Астара яразисинин ъянубундан
Талыш даьлары истигамяти иля гярбя тяряф узанырды. Даща сонра шимала тяряф узанараг Араз чайына
чатан сярщядляр чайын ахарынын якс истигамятиндя ирялиляйяряк Нахчыванын ъянуби-гярбиндя Сядяряк
йашайыш мянтягясиня чатыр вя бурадан шимали-шярг истигамятиндя, Соьанлы мянтягясиндян ися
бирбаша шимала эедяряк Эюйъя эюлцня говушурду. Эюйъя эюлц Азярбайъан Ъцмщуриййяти иля
Ермянистан арасында сярщяд иди вя Эюйъя мащалынын шярг щиссяси Азярбайъанын, эюлцн гярби ися
Ермянистанын тяркибиндя иди. Эюйъядян шималда Азярбайъан Ъцмщуриййятинин сярщядляри йеня дя
шимала доьру истигамятлянмиш, Газах мащалынын шима-[123-124] лындан тягрибян Габырлы чайы иля
шяргя, даща сонра йенидян шимала вя шимали-гярбя, нящайят, Загатала даирясинин шималындан
ъянуби-шяргя вя йеня дя шимали-шяргя узанырды. Даща сонра Самур чайы бойунъа узанан сярщядляр
Хязяря говушурду.
Азярбайъан Ъцмщуриййятинин мцбащисясиз сащяляринин инзибати-ярази бюлэцсц губернийалар,
гязалар, даиряляр вя мянтягяляр системиндя мцяййянляшмишди. Даща доьрусу, щямин яразилярдя
мювъуд олмуш яввялки ярази бюлэцсц галырды; йеэаня дяйишиклик Эюйъя эюлцнцн шярг щиссясиндя тясис
олунмуш «Эюйъя даиряси» иди. Дювлятин тяркибиндяки Бакы губернийасы Бакы, Ъавад, Лянкяран,
Эюйчай, Шамахы вя Губа гязаларыны, Эянъя губернийасы Эянъя, Шамхор, Газах, Тавуз, Нуха,
Шуша, Аьдаш, Ъаваншир, Ъябрайыл вя Зянэязур гязаларыны, Загатала даиряси ися Ялиабад, Ъар-Мухах,
Гах, Алмалы, Балакян яразилярини ящатя едирди. Азярбайъан Ъцмщуриййятинин торпагларынын бир гисми
ися яввялляр Иряван губернийасынын тяркибиндя олмуш Нахчыван вя Шярур-Дяряляйяз гязаларындан
ибарят иди. Губернийалар 1920-ъи илдя ляьв олунду. Гязаларын яксяриййяти ися 1929-ъу илдяки инзибати-
ярази ислащатына кими фяалиййятини давам етдирди.
Гязалар да юз нювбясиндя даща кичик инзибати ващидляря – мянтягяляря бюлцнмцшдц.
Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин ярази-инзибати бюлэцсцнц (гязалар вя даиряляр цзря) эюстярян
ашаьыдакы тягриби ъядвял дювлятин бу бахымдан цмуми мянзярясини тясяввцр етмяйя имкан верир
(мялумат 1918-1920-ъи илляри ящатя едян хяритя – бах: 76 - ясасында Азярбайъан Ъцмщуриййятинин
фяалиййяти дюврцня уйьун тяртиб едилмишдир):

Гязалар Губер- Мяркязи Сащяси Тясис Сону Тяркибиндяки


вя даиряляр нийалар (кв.км) или мянтягяляр
1 2 3 4 5 6 7
Бакы Бакы Бакы 1859 1929 Балаханы-
Сабунчи,Маш-
таьа, Сарай
Губа «--» Губа 1840 1929 Губа, Щязря,
Будуг,
Шабран
Шамахы «--» Шамахы 6653 1840 1929
1 2 3 4 5 6 7
Эюйчай «--» Эюйчай 4988 1867 1929
Ъавад «--» Салйан 11617 1868 1929

59
Лянкяран «--» Лянкяран 5321,5 1929 Астара,Лян-
кяран, Лерик,
Масаллы,
Йардымлы,
Ъялилабад
Эянъя Эянъя Эянъя 1840 1929 Газах,
(Йелизаветпол) Шямшядил,
Эянъя, Айрым
Яряш «--» Аьдаш 3212,5 1873 1929
Нуха «--» Шяки 3008,7 1841 1929 Нуха, Хач-
маз, Гябяля
Газах «--» Аьстафа 5908 1868 1929
Ъаваншир «--» Тяртяр 5497 1873 1929
Гарйаэин «--» Ъябрайыл 3332 1873 1929
Зянэязур «--» Эорус 1929
Шуша «--» Шуша 4911 1841 1929 Мыьри,
Кябирли,
Чялябцрт,
Вяряндя
Нахчыван Иряван Нахчыван 4378 1841 1929 Нахчыван,
(яввялляр) Ордубад,
Дяряляйяз
Шярур- Иряван Баш 1929
Дяряляйяз Норашен
Загатала (даиря) Загатала 3736 1860 1929 Ялиабад, Гах,
Ъар-Мухах,
Балакян
Эюйъя (даиря) Басар-
Кечяр

Гыса мялуматдан эюрцндцйц кими, ъями 23 ай фяалиййят эюстярмиш Азярбайъан Халг


Ъцмщуриййяти Шимали Азярбайъан торпагларынын мцщафизясини щяйата кечиря билмиш вя Азярбай-
ъанын бцтювлцйцнц ясасян горуйуб сахламышдыр.
(Бах: 11; 13/V; 14-16; 23; 28; 79) [125-126]

XIV м ю в з у : Азярбайъан яразиси XX ясрин


20-90-ъы илляриндя

XX ясрин 20-ъи илляри яряфясиндя Азярбайъанда вя цмумиййятля, Гафгазда сийаси вязиййят


эярэин олараг галмагда иди. Феврал буржуа ингилабы, чар Русийасынын ифласы, болшевиклярин щаки-
миййятя йийялянмяляри, Гафгаз республикаларынын юз мцгяддяратыны мцяййянляшдирмяйя ъящд
эюстярмяляри, онларын арасындакы мцбаризяляр, Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин тяшяккцлц вя
фяалиййяти вя с. щадисяляр дюврц сяъиййяляндирян ясас ъящятлярдир. Дюврцн диггяти ъялб едян диэяр
ъящяти Азярбайъан яразисинин йеня дя 2 щиссяйя парчаланмыш щалда галмасы иди. Ващид Азярбайъан
яразиси Иранын вя Русийанын нцфуз даиряляриндя галмагла юз фяалиййятлярини щямин дювлятлярин
идарячилийиня уйьун давам етдирирди. Мялум олдуьу кими, 1920-ъи илин апрелин 28-дя Азярбайъан
Халг Ъцмщуриййяти сцгута уьрадылды вя сонралар онун яразисиндя Азярбайъан Совет Сосиалист
Республикасы тясис олунду.
Азярбайъан ССР Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин яразисиндя тясис едилдийиндян онун
сащяси илк вахтларда 97.298 кв. км олмушдур. Сонракы щадисяляр нятиъясиндя Азярбайъан юз
яразисинин бир щиссясини итирмиш вя даща кичик яразийя малик олмушдур. Бу дюврдя Азярбайъан ССР-
ин сащяси 86,6 мин кв. км иди. Азярбайъан ССР шималда РСФСР (Даьыстан МССР), шимали-
гярбдян Эцръцстан ССР, ъянуби-гярбдя Ермянистан ССР вя Тцркийя, ъянубда Иранла, шяргдя
Хязяр дянизи иля щямсярщяд иди. Пайтахты Бакы шящяри иди. Онун тяркибиня Нахчыван МССР вя
ДГМВ дахил иди. 1976-ъы илин мялуматына эюря, республикада 61 инзибати район, 60 шящяр, 125 шя-
щяр типли гясябя вя фящля гясябяси мювъуд олмушдур.
Болшевик тяъавцзц яслиндя Азярбайъанын мцстягиллийиня сон гоймушду. Азярбайъан Халг
60
Ъцмщуриййятинин яразисиндя йарадылмыш Азярбайъан ССР илк вахтларда мцстягил республика елан
олунса да, тядриъян онун мцстягиллийи формал характер алмаьа башлады. Илк нювбядя Азярбайъанын
Халг Ъцмщуриййяти дюврцндяки 20-йя гядяр хариъи юлкялярля олан бирбаша ялагяляри ляьв едилди.
Сонра Азярбайъан ССР-ин Русийайа илщагы цчцн мярщяляли [126-127] тядбирляр эюрцлмяйя башланды.
Ващид сийаси партийа, ващид тиъарят мяркязи, ващид пулун гябулу, эюмрцйцн ляьви вя с. щямин исти-
гамятдя эюрцлян тядбирлярдян иди. Тядриъян даща ъидди аддымлар атылды: 1922-ъи илин мартын 12-дя
Загафгазийа Совет Сосиалист Республикалары Федератив Иттифагы (ЗССРФИ) йарадылды вя аз сонра
(13.XII.22) бу иттифаг ЗСФСР адландырылды. Азярбайъан ССР ЗСФСР тяркибиня дахил олунду вя
щямин аддым яслиндя Азярбайъанын формал мцстягиллийинин дя ляьви демяк иди. 1922-ъи илин
декабрын 30-да ися I Советляр гурултайы ССРИ-нин йаранмасы барядя гярар гябул етди. Азярбайъан
ССР ЗСФСР тяркибиндя ССРИ-йя дахил олду вя бунунла да юз мцстягиллийини там итириб болшевик
Русийасынын мцстямлякясиня чеврилди. 1936-ъы илин декабрын 5-дя Азярбайъан ССР ССРИ тяркибиндя
мцстягил республика кими фяалиййятя башлады, лакин бу да там мцстягиллик дейилди. Беля вязиййят
1990-ъы иллярин яввялляриня кими давам етди.
XX ясрин илк рцбцндя ейни заманда Азярбайъан торпагларынын итирилмяси просеси эетди. Бу
просес мцхтялиф мярщялялярдя щяйата кечирилмишдир:
- 1918-1920-ъи иллярдя - Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти вахтында;
- 1920-ъи илин апрел-нойабр айларында – Азярбайъан ССР елан олундуьу эцндян
Ермянистанда совет щакимиййяти гуруланадяк;
- 1920-ъи илин нойабрындан 1921-ъи илин февралынадяк – Эцръцстанда совет щакимиййяти
гуруланадяк;
- ЗСФСР тяшкили вя онун ССРИ тяркибиня дахил олмасына кими – «мцстягил» Загафгазийа совет
республикаларынын фяалиййят эюстярдийи дюврдя.
Бу мярщялялярин щяр биринин юзцнямяхсус хцсусиййятляри, инъяликляри олмуш вя щадисялярин
эедишиня тясир эюстярмишдир. Бцтцн щалларда реэионда юз мараьыны эцдян Русийа проблемлярин «щял-
линя» ъидди тясир эюстярмишдир.
Ермяниляр апрел чеврилишиндян сонра да Азярбайъана гаршы олан ярази иддиаларындан ял
чякмядиляр. Онлар щяля Азярбайъан Халг Ъцмщуриййяти вахтында мцбащисяли яразиляр кими гялямя
вердикляри, яслиндя ися мцбащисяли яразиляр олмайан Нахчыван, Зянэязур, Даьлыг Гарабаь вя Шярур-
Дяряляйяз яразилярини яля [127-128] кечирмяк ниййятиндя идиляр. Совет Русийасы бу ишдя илк эцн-
лярдян ермяниляри дястякляйир, онларын ниййятинин щяйата кечирилмясиня йардым едирди. 1920-ъи илин
йайында ермяниляр Зянэибасар вя Шярурда гырьын тюрятдиляр вя сонра Зянэязуру даьыдыб Нахчывана
щцъум етдиляр. Вейсял бяйин башчылыьы иля кюмяйя эялян тцрк гошунлары Нахчыван яразисини нязарят
алтына алды. Щямин илин августун 5-9-да Гырмызы Орду щиссяляри Зянэязура сохулараг бурадакы
ермяни эенераллары Дро вя Нжденин гошунларыны бюлэядян говуб чыхарды. Лакин 1920-ъи илин
августун 10-да Совет Русийасы иля Ермянистан арасында мцвяггяти сазиш баьланды вя онун шярт-
ляриня эюря Шярур-Дяряляйяз гейд-шяртсиз Ермянистана верилди, Гарабаь, Зянэязур вя Нахчыван ися
йеня дя «мцбащисяли вилайятляр» елан олунду. Бунунла Русийа Азярбайъан торпаглары щесабына
Ермянистаны советляшдирмяк сийасяти йцрцдцрдц. Н.Няриманов Москвайа эюндярдийи телеграм-
ларда Азярбайъанда совет щакимиййяти гурулана гядяр мцбащисясиз сайылан вилайятлярин инди
нядянся мцбащисяли сайылмасына гаршы ъидди етиразыны билдирирди.
Ермянистан ССР йарадылдыгдан сонра (29.XI.1920) Азярбайъан яразисиня иддиалар даща да
артды. Н.Няримановун АК(б)П МК Сийаси вя Тяшкилат бцроларынын 30 нойабр тарихли гярарыны елан
едяркян вердийи бяйанат вя ертяси эцн гязетлярдя онун сахталашдырылмыш шякилдя дяръ олунмасы
щямин иддиаларын даща да чохалмасына сябяб олду. Н.Няриманов Ермянистан ССР йарадылмасы
мцнасибятиля тябрик эюндярилмясини тяклиф етмиш вя демишди ки, «Совет Азярбайъаны иля Совет
Ермянистаны арасында щеч бир сярщяд йохдур». Гязетлярдя ися онун сюзляриня «Зянэязур вя
Нахчыван гязаларынын яразиси Совет Ермянистанынын айрылмаз щиссясидир», «Даьлыг Гарабаьын
ямякчи кяндлиляриня юз мцгяддяратыны тяйин етмяк щцгугу верилир» кими тяхрибатчы фикирляр ялавя
олунмушду. Щямин бяйанат ермянилярин йени аддымлар атмасына тякан верди вя декабрын 25-дя
онлар Зянэязурда «Азад Сцник щюкумяти» тяшкил етдиляр. Зянэязур гязасынын гярб щиссяси Ермя-
нистанын ялиня кечди. Бу бяйанат Нахчыванын азярбайъанлы ящалисинин дя ъидди наразылыьына сябяб
олду. Ящалинин гапалы кечирилян ряй сорьусунун нятиъяляриня ясасян (90%) Нахчыванын Азярбай-
ъанын тяркибиндя галмасы гярара алынды. [128-129]
Бюлэядяки вязиййятля йахындан марагланан Тцркийя бундан яввял, йяни 1920-ъи илин декабрын

61
2-дя Ермянистан иля Эцмрц (Александропол) мцгавилясини баьламышды вя Иряван бюлэяси вя Эюйъя
эюлц истисна олмагла бцтцн Ермянистан яразиси Тцркийянин щимайясиня кечмишди. Лакин Совет
Русийасы Эцмрц мцгавилясини танымагдан имтина етди.
1921-ъи илин феврал-март айларында Нахчыван яразиси йенидян мцзакиря обйектиня чеврилди.
Эюстярилдийи кими, 1921-ъи илин йайында ермяниляр Нахчывана щцъум етмишдиляр вя тцрк гошунлары
тяряфиндян бюлэядян чыхарылмышдылар. 1921-ъи илин мартын 16-да ися РСФСР иля Тцркийя арасында
Москва мцгавиляси имзаланды вя гярара алынды ки, тяряфляр мцгавилянин 3-ъц маддясиндя эюстярилян
сярщядляр чярчивясиндя Азярбайъанын щимайяси алтында Нахчыванын мухтар ярази олмасына разылыг
верирляр вя Азярбайъан ону цчцнъц дювлятя эцзяштя эетмямялидир. Бунунла да, Нахчыван мясяляси
юзцнцн ядалятли щяллини тапды вя Азярбайъан яразисинин бцтювлцйц гисмян олса да, горунмуш олду.
Москва мцгавилясинин шяртляри 1921-ъи илин октйабрын 13-дя баьланмыш Гарс мцгавиляси иля даща да
мющкямляндирилди; Нахчыванын сярщядляри вя эяляъяк статусу гяти олараг мцяййянляшдирилди.
Мцгавиля мцддятсиз имзаланды вя бу Нахчыванын эяляъяк талейи цчцн мцщцм ящямиййят кясб етди.
Бунунла бярабяр, Нахчыван иля баьлы мцбащисяляр сянэимяди. Дийарын сонракы статусунун мцяй-
йянляшдирилмясиндя бир нечя мярщяля баш верди: Нахчыван яввялъя «Нахчыван ССР» ады иля
Азярбайъан ССР щимайясиндя мухтар республика (22.V.1922), сонра Азярбайъан ССР тяркибиндя
«Мухтар юлкя» (11.XII.1923), даща сонра йеня дя Азярбайъан ССР тяркибиндя «Нахчыван ССР»
(11.XII.1923) статусу иля фяалиййят эюстярди. Нящайят, 1924-ъц илин февралын 9-да «Нахчыван МССР»
тясис олунду.
Нахчыван Мухтар ССР яразиси шималда вя шяргдя Ермянистан ССР иля (224 км сярщяд хятти
иля), гярбдя вя ъянубда Тцркийя (11 км) вя Иранла (163 км) щямсярщяд олмушдур. Сащяси
5,5 мин кв. км иди. Азярбайъан яразисинин 6,4%-ни тяшкил едирди. Республика 5 инзибати району –
Бабяк, Норашен, Ордубад, Ъулфа вя Шащбуз районларыны бирляшдирирди. Онун тяркибиндя
4 шящяр, 2 шящяр типли гясябя, 215 кянд вя гясябя вар иди. Пайтахты [129-130] Нахчыван шящяри иди.
Нахчыван МССР-ин Тцркийя иля чох да узун олмайан сярщядди бюлэянин эяляъяк тяяррцзлярдян
горунмасы вя еляъя дя, игтисади вя мядяни щяйатында мцщцм рол ойнады.
Азярбайъан Халг Ъцмщуриййятинин XI Гырмызы Орду тяряфиндян ишьалындан сонра Гарабаь
мясяляси няинки сянэиди, яксиня даща габарыг шякилдя мейдана чыхды. Ермянистан щяр бир васитя иля
Гарабаьын даьлыг щиссясини яля кечирмяйя ъан атырды. Бу дюврдя «Даьлыг Гарабаь» истилащы да
ортайа атылды. Яслиндя Гарабаьын даьлыг вя дцзян яразиляри тарихян бирэя фяалиййят эюстярмиш вя
игтисади-иътимаи, мядяни ъящятдян сых баьлы идиляр. 1920-ъи илин ийунун 19-да Ермянистан щюкумяти
Даьлыг Гарабаьын Ермянистанын айрылмаз щиссяси олдуьу барядя бяйанат верди. Лакин, щямин
ъящдин гаршысы алынды. 1920-ъи илин ийунун 27-дя Азярбайъан К(б)П-нын Сийасят вя Тяшкилат бцролары
Ермянистанын Гарабаьын йухары щиссясиня иддиаларыны рядд етмяк барядя обйектив гярар гябул
етди. Чох кечмядян, щямин илин ийулун 4-дя РК(б)П-нын Гафгаз бцросу Даьлыг Гарабаьын
Ермянистан ССР тяркибиня гатылмасы вя бурадакы ермяниляр арасында ряй сорьусу кечирилмяси
барядя гярар чыхарды. Н.Няримановун ъидди етиразы вя ящалинин наразылыьыны нязяря алан Гафгаз
бцросу ийулун 5-дя мясяляни тякрар мцзакиряйя гойду вя яввялки ядалятсиз гярар ляьв олунду.
Даьлыг Гарабаьын Азярбайъан ССР тяркибиндя сахланылмасы вя ейни заманда Даьлыг Гарабаьа
мухтариййят верилмяси барядя гярар гябул олунду. Щямин гярар 1923-ъц илин ийунун 27-дя РК(б)П
Ъянуби Гафгаз юлкя комитясинин пленумунда тясдиг олунду вя нящайят, Азярбайъан МИК 1923-
ъц илин ийулун 7-дя Азярбайъан ССР тяркибиндя ДГМВ йарадылдыьыны елан етди. Вилайятин тяркибиня
Шуша, Ъаваншир вя Ъябрайыл гязалары яразиляринин даьлыг щиссяляри дахил олду. Гарабаьын галан
щиссясиндя Аьдам, Ъябрайыл вя Кцрдцстан (мяркязи Пиръащан кянди) гязалары йарадылды вя яразиляри
мцяййянляшдирилди. 1924-ъц ил нойабрын 26-да гябул олунмуш «Ясаснамя»йя эюря, Шуша гяза-
сындан Шуша вя Ханкянди (щяля 1923-ъц илин сентйабрында Степанакерт адландырылмышды), Ъаваншир
гязасындан 62 кянд, Гарйаэин гязасындан 30 кянд, Губадлы гязасындан ися Галадяряси кянди
ДГМВ тяркибиня дахил олунмушду. Бу аддым ермянилярин эяляъяк планларынын щяйата
кечирилмясиня зямин йаратмыш [130-131] олду. ДГМВ-нин сащяси 4.372 кв. км олуб, инзибати
бахымдан
5 району – Ясэяран, Мардакерт, Мартуни, Щадрут вя Шуша районларыны бирляшдирирди. Мяркязи Сте-
панакерт (Ханкянди) иди. 1977-ъи илин мялуматына эюря, 2 шящяри, 5 шящяр типли гясябяси,
1 фящля гясябяси вя 220 кянд вя гясябяси варды.
Зянэязуру яля кечирмяйя ъан атан ермяниляр щяля 1920-ъи илин декабрын 25-дя бурада «Азад
Сцник щюкумяти» тяшкил етмишдиляр. Иряван щямин бюлэяни 2 йеря айырмаг тяклифини иряли сцрдц: онун

62
гярб щиссяси Зянэязур гязасы, шярг щиссясинин ися Мегри гязасы адландырылмасы тяклиф олунду.
Бунунла йанашы, рясми Иряван XI Гырмызы Орду иля сазишя эирди вя 1921-ъи илин ийулунда Ялащиддя
Гафгаз Ордусунун щярби щиссяляри Зянэязурун йухары яразисиня сохулдулар, бюлэяни дашнаг дястя-
ляриндян тямизляйяряк Ермянистана бирляшдирдиляр. Даща сонра бу яразийя Иран, Мисир, Тцркийя,
Русийадан ермяниляр кючцрцлдц, азярбайъанлылар ися мцхтялиф бящанялярля бюлэядян чыхарылды. 1929-
ъу илдя Зянэилан районунун 3 кянди Ермянистана верилди (бу барядя гярар ися Азярбайъан ССР
Али Совети тяряфиндян 1969-ъу илин майын 17-дя тясдиг едилмишдир). Бурада Мегри району тяшкил
олунду вя беляликля, Нахчыванла Азярбайъан арасында дящлиз йаранды. Бу иллярдя Газах гязасынын
даьлыг щиссяси – Дилиъан яразиси дя Азярбайъан халгынын ирадясиня якс олараг Ермянистана верилди.
Эюстярилдийи кими, 20-ъи иллярин яввялляриндя, Азярбайъан Ъцмщуриййяти дюврцндя
Азярбайъанын тяхминян 114.000 кв. км яразиси вар иди. Онун 97.298 кв. км-и мцбащисясиз, 16,6
мин кв. км-и ися мцбащисяли яразиляр щесаб олунурду. Ярази мясяляляринин биртяряфли, дашнаг-
болшевик сайаьы «щялли» нятиъясиндя мцбащисяли яразиляр бяднам гоншуларымызын ихтийарына кечди вя
бундан ялавя 11.000 кв. км яразимиз Ермянистана верилди. Бурайа ясасян Зянэязур гязасы, Шярур-
Дяряляйяз гязасы вя Эюйъя даирясинин торпаглары дахил иди. Беляликля, щямин иллярдя Азярбайъанын
27.599 кв. км яразиси итирилди.
XX ясрин 20-ъи илляринин сонунда Азярбайъанда инзибати-ярази бюлэцсц бахымындан
дяйишикликляр апарылды вя районлашдырма системи щяйата кечирилди. 1928-ъи илин октйабрында Азяр-
байъан ССР ХКС бу мясяляни мцзакиря едяряк она тяряфдар чыхды. Щямин лайищяйя ясасян
гязаларын ляьв едилмяси лазым билинди вя rа-[131-132]йонлашдырманын ясасында цчдяряъяли бюлэц –
даиря, район, кянд совети – гойулду. VI Цмумазярбайъан Советляр Гурултайында (1-9.04.1929)
гябул олунмуш мцвафиг бюлэцйя ясасян йени инзибати систем тятбиг олунду.
Йени районлашдырмайа гядяр республикада 15 гяза – Аьдам, Аьдаш, Эянъя, Эюйчай,
Ъябрайыл, Загатала, Газах, Губа, Кцрдцстан, Лянкяран, Нуха, Салйан, Шамхор, Шамахы вя Бакы
гязалары, ейни заманда Нахчыван МССР вя ДГМВ мювъуд иди. Йени инзибати бюлэцйя ясасян 15
гяза явязиня 8 мащал (Нахчыван МССР вя ДГМВ-дян башга) – Гарабаь, Эянъя, Ширван, За-
гатала-Нуха, Губа, Лянкяран, Салйан вя Бакы тяшкил олунду. 62 даиря, 1090 кянд совети йарадылды.
1930-ъу илин августунда Азярбайъан ССР ХКС вя МИК гярары иля даиряляр (Загатала даирясиндян
башга) ляьв олунду. Инзибати ярази бюлэцсцнцн ясас щялгяляри олан районларын сайы 63-я чатдырылды.
1932-ъи илдя ися районларын сайы 47-йя ендирилди (Нахчыван МССР вя ДГМВ-дян башга). 50-ъи
илляря кими республикада Губадлы (1933), Мирбяшир (1934), Йевлах, Зярдаб (1935), Уъар, Жданов
(1939), Саатлы (1943) вя с. районлар да тясис олунду.
Азярбайъан яразисиндя XX ясрин 60-ъы илляриндя дя мцяййян инзибати дяйишикликляр апарылды.
Азярбайъан ССР Али Совети Ряйасят Щейятинин 4 йанвар 1963-ъц ил тарихли фярманына ясасян
районларын истещсалат принсипляри цзря тяшкили щяйата кечирилди. Нятиъядя, 10 республика табелийиндя
шящяр (Бакы, Кировабад, Сумгайыт, Минэячевир, Яли-Байрамлы, Дашкясян, Дявячи, Йевлах, Нафталан,
Нуха), 1 мухтар республика табелийиндя (Нахчыван), 2 мухтар вилайят табелийиндя (Шуша,
Степанакерт) шящярляр вя 38 кянд районлары тяшкил олунду. Кянд районларынын 3-ц Нахчыван МССР-
на (Нахчыван, Ъулфа, Норашен), 4-ц ДГМВ-ня (Щадрут, Мардакерт, Мартуни, Степанакерт) дахил
иди. Сонракы иллярдя дя инзибати-ярази бюлэцсцндя мцяййян дяйишикликляр едилмишдир: Абшерон, Шуша
(1963), Нафталан (1967), Нясими (1969) районлары тясис олунмуш вя башга инзибати йениликляр щяйата
кечирилмишдир. 1970-ъи иллярин сонунда ися Азярбайъан ССР-ин йени инзибати ярази бюлэцсц
мцяййянляшдирилди. 1978-ъи илин эюстяриъисиня эюря Азярбайъанда 10 республика табелийиндя шящяр, 61
район фяалиййят эюстярирди. Онлардан 1 шящяр вя 5 район Нахчыван МССР-на, 5 район ДГМВ-ня
[132-133] дахил иди. Инзибати дяйишикликляр 80-90-ъы иллярдя дя давам етдирилди: Низами (1980), Аьстафа,
Щаъыгабул, Хызы, Гобустан, Сядяряк (1990), Хоъалы, Хоъавянд (1991), Самух, Сийязян (1992)
районлары йарадылды, ДГМВ ляьв олунду (26.ХЫ.1991), бир нечя районун ады дяйишдирилди.
Кечян ясрин 80-ъы илляриндя мейдана атылан «йенидянгурма» вя «ашкарлыг» Азярбайъанын
ДГМВ-дя милли мцнагишя оъаьынын йенидян аловланмасына эятириб чыхарды. 1987-ъи илин но-
йабрында Парисдя Горбачовун ялалтыларындан олан Аганбекйанын Даьлыг Гарабаьын Ермянистана
верилмясинин мягсядяуйьунлуьу барядяки бяйанаты иля башланмыш бу просес Азярбайъан цчцн
мянфи нятиъяляр верди.
Цмумиййятля эютцрцлдцкдя, ъямиййятдя баш вермиш просесляр ССРИ-нин варлыьына сон
гойулмасы иля нятиъялянди. 1991-ъи илин декабрын 29-да Азярбайъанда цмумхалг референдуму ке-
чирилди, дювлят мцстягиллийинин гябул олунмасы йекдилликля рясмиляшдирилди вя мцстягил Азярбайъан

63
Республикасы тясис олунду. Щямин щадисялярин Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасына да ъидди
тясири олду. Бир тяряфдян Азярбайъан яразиси мцстягил Азярбайъан Республикасынын тяркибиндя
бирляшдирилдися, диэяр тяряфдян яразиляримизя гаршы ермяни иддиалары чохалды. Рус щярби щиссяляри иля
бирляшмиш ермяни дястяляри илк вахтлардан Азярбайъан торпагларыны ишьал етмяйя башладылар. Даьлыг
Гарабаь вя ятраф яразиляр ишьала мяруз галды. Проблемин «щялли» цчцн эюрцлмцш «тядбирляр» щеч бир
сямяря вермяди. Рус ясэярляринин йахындан иштиракы иля ермяниляр йени-йени яразиляр зябт етдиляр.
Кяркиъащан, Малыбяйли, Гушчулар, Хоъалы кяндлярини зябт едян ермяниляр 1992-ъи илин майын 8-дя
Шушаны яля кечирдиляр. Даща сонра Лачын, Кялбяъяр, Аьдам, Ъябрайыл, Фцзули, Губадлы вя Зянэилан
районлары ишьал олунду. Щямин яразилярин сащяси вя зябт олунма тарихини якс етдирян ашаьыдакы
ъядвял мювъуд мянзяряни айдын тясяввцр етмяйя имкан верир: [133-134]

№ Яразинин ады Сащяси Ишьал вахты


(кв.км)
Даьлыг Гарабаь, 4372
1 о ъцмлядян
Шуша району 289 8.05.1992
2 Лачын району 1835 17.05.1992
3 Кялбяъяр району 1936 3-4.04.1993
4 Аьдам району 1094 23.07.1993
5 Ъябрайыл району 1950 23.08.1993
6 Фцзули району 1386 23.08.1993
7 Губадлы району 802 31.08.1993
8 Зянэилан району 707 2-7.10.1993

Итирилмиш торпагларымыз 13082 кв. км олмуш, бунун 4372 кв. км-и Даьлыг Гарабаьа, галаны
ися ятраф районлара аиддир. Цмумийятля эютцрцлдцкдя, XX ясрин 20-90-ъы илляриндя 40.681 кв. км-
лик яразиляримиз Ермянистан ССР вя йа ермяниляр тяряфиндян ишьал олунмушдур. Азярбайъан
щюкумяти зябт олунмуш яразилярин азад олунмасы цчцн мягсядйюнлц тядбирляр эюрцр. Илк нювбядя
яразиляримизин сцлщ йолу иля гайтарылмасына ъящд эюстярилир. 1994-ъц илин майын 12-дя атяшкяся наил
олунмасы да бу мягсядя хидмят едир. Лакин, сцлщ йолу иля мясялянин щялли баш тутмазса, диэяр
васитялярдян вя лазым эялярся, мцщарибя йолундан да истифадя етмякля торпагларымызын азад
олунмасына наил олмаг ваъибдир.
«Бюйцк Ермянистан» йаратмаг ниййятиндя олан ермяниляр буна наил олмаг цчцн щяр
васитядян истифадя едирляр. Бунун бир йолу да азярбайъанлыларын няинки Ермянистандан, еляъя дя бц-
тцн Гафгаздан говулуб чыхарылмасыны щяйата кечирмяк иди. XX ясрдя бу истигамятдя бир нечя дяфя
ъящдляр олмушдур. Щяля мцщарибя илляриндя азярбайъанлыларын Орта Асийайа вя Газахыстана кючц-
рцлмяси планы щазырланмышды вя щяйата кечирилмясиня башланылмышды. Лакин М.Ъ.Баьыров тутарлы
аргументлярля И.Сталини бу фикирдян дюндяря билди. 1945-ъи илин пайызында Ермянистанын Даьлыг
Гарабаьын онлара верилмяси барядя Совет щюкумяти гаршысында галдырдыьы нювбяти мясяля дя
М.Ъ.Баьыровун тядбирляри нятиъясиндя щяйата кечирилмяди (Шуша вя Зянэязурун Азярбайъана [134-
135] верилмяси шярти иля бу мясялянин мцсбят щялли тяклиф едилди). Чох кечмядян, 1947-ъи илин
декабрын 23-дя ССРИ НС «Ермянистан ССР-дян колхозчуларын вя башга азярбайъанлы ящалисинин
Азярбайъан ССР-ин Кцр-Араз овалыьына кючцрцлмяси щаггында» гярары гябул олунду. Бунунла
да, азярбайъанлыларын юз ата-баба торпагларындан кюклц депортасийасынын биринъи мярщяляси башлан-
ды. 1948-1950-ъи иллярдя Ермянистан ССР-дян 150.000 азярбайъанлы доьма йурдларындан зорла
чыхарылды. Онларын евляриня, йурдларына хариъи юлкялярдян эятирилмиш ермяниляр йийяляндиляр. Даь вя
даьятяйи яразилярдя йашамыш азярбайъанлылар ися ясасян Кцр-Араз овалыьынын исти яразиляриндя
мяскунлашдырылды. Щямин щадисянин дцзэцн сийаси гиймяти ися чох сонралар – 1997-ъи ил декабрын
18-дя верилди. «1948-1953-ъц иллярдя азярбайъанлыларын Ермянистан ССР яразиляриндяки тарихи-етник
торпагларындан кцтляви сурятдя депортасийасы щаггында» Азярбайъан Республикасы Президенти
Щ.Я.Ялийевин фярманында сон ики ясрдя халгымыза гаршы тятбиг едилян етник тямизлямя вя сойгырымы
сийасятинин ясл мащиййяти ачыгланды.
Азярбайъанлыларын депортасийасынын икинъи эцълц мярщяляси 80-ъи иллярин сонларында башланды.
Илк нювбядя азярбайъанлыларын Ермянистан ССР-дян бцтцнлцкля чыхарылмасы щяйата кечирилди. 1988-

64
ъи илин йанварында Гафан вя Мегри районларында башланан щямин «етник тямизлямя» тядриъян
Даьлыг Гарабаь яразисиндя дя тятбиг олунду. Даьлыг Гарабаьын азярбайъанлы ящалиси зорла
говулду, юлдцрцлдц, дидярэин салынды. 1991-ъи илин августун 8-дя Ермянистан ССР-дя сонунъу
азярбайъанлы кянди – Нцвяди бошалдылды. Беляликля, Ермянистан ССР-дяки 185 азярбайъанлы кянди
тямизлянди, 230.000 азярбайъанлы говулду, 31.000 ев, 165 колхоз вя совхоз таланды, 225 няфяр
юлдцрцлдц, 1200-дян артыг адам йараланды. Азярбайъанлыларын бу дюврдяки депортасийасында да
Русийа йахындан иштирак етди. Баш вермиш тарихи просесляр зямининдя Азярбайъанда йашайан
ермяниляр дя юлкядян чыхарылдылар. Нятиъядя, Азярбайъан ящалисинин етник тяркибиндя мцяййян дя-
йишиклик баш верди. Юлкядя тцркдилли ящалинин сайы нисбятян артды. Бунунла йанашы Азярбайъан
чохсайлы халгларын, миллятлярин, етник групларын, етнографик групларын, етник азлыгларын, милли
азлыгларын вя с. бирэя йашадыьы юлкя олараг галыр. Азярбайъанда ящалинин 1989-ъу ил сийащыйаалма
материалларынын нятиъяляриня эюря 141 миллятин вя халгын нцмайяндясинин йашадыьы бялли олмушдур.
XXI ясрин башланьыъында Азярбайъан Республикасы йеня дя рясмян 86,6 мин кв. км яразийя
маликдир. Лакин, бунун 20%-и ермяни ишьалына мяруз галмышдыр. Юлкя ящалисинин сайы 8 млн.
81 мин няфярдир. Инзибати бахымдан республикада 1 мухтар республика, 11 республика табели шящяр,
79 район (о ъцмлядян, 11 район Бакы, 2 район Эянъя шящяри тяркибиндя), 130 шящяр типли гясябя,
4354 кянд йашайыш мянтягяси вардыр. Азярбайъан Республикасы ъянубда Иран (756 км) вя Тцркийя
иля (13 км), шималда Русийа иля (390 км), шимали-гярбдя Эцръцстанла (480 км), гярбдя
Ермянистанла (1007 км), шяргдя ися Хязяр дянизи иля (800 км) щямсярщяддир. Хязярин Азярбайъан
секторунун ян енли сащясинин узунлуьу 456 км-дир.
(Бах: 11; 13/VI; 14; 20; 23-26; 41; 77) [136-137]

65
ЯСАС НЯТИЪЯЛЯР

«Азярбайъанын тарихи-ъоьрафийасы» дярс вясаитиндя ясас диггят Азярбайъанын тарихи-сийаси


ъоьрафийасына верилмишдир. Шярщ олунан мялуматы цмумиляшдиряряк ашаьыдакы мясяляляри габарыг
нязяря чатдырмаг олар:
- «Тарихи-ъоьрафийа» фянни тарих вя ъоьрафийа фянляринин говшаьында тяшяккцл тапмыш елм
сащясидир вя тябиятля ъямиййятин гаршылыглы ялагялярини, ъоьрафи мцщитин ъямиййятя тясирини, инсанын юз
фяалиййятиндя тябиятдян истифадяси вя она тясирини вя с. юйрянир. Ъоьрафи мцщит дедикдя ъямиййяти
ящатя едян вя инсан щяйаты цчцн зярури олан тябият анлашылыр. «Тарихи-ъоьрафийа» ящатяли елм сащя-
сидир вя 6 мцщцм елми истигамятя маликдир. Бунлардан «Тарихи-сийаси ъоьрафийа» елми истигамяти
охуъулара тягдим олунан вясаит бахымындан даща актуал ящямиййят кясб едир вя ясасян дювлят-
лярин, вилайятлярин, юлкялярин яразисини, щцдудларыны, сярщядлярини, инзибати ярази бюлэцсцнц вя с.
юйрянир;
- Гядим вя илк орта ясрлярдя (тяхминян Х ясря кими) Азярбайъан ващид шякилдя дейилди вя онун
ъянуб вя шимал щиссяляриндя мцхтялиф дювлятляр – Манна, Атропатена, Гафгаз Албанийасы вя с.
фяалиййят эюстярирди. Атропатена иля Гафгаз Албанийасынын сярщядляри яксяр вахтларда Араз
чайындан вя Талыш даьларындан кечирди. Гафгаз Албанийасы 12 вилайятя бюлцнмцшдц вя онлардан 5-и
Кцр иля Араз чайлары арасында иди. Сонралар дювлятин яразиси Арран, Ширван вя Муьан яйалятляриня
бюлцндц. Арран ады иля ярябляр дюврцндя бцтцн Гафгаз Албанийасы яразиси нязярдя тутулурдуса, сон
орта ясрлярдя Арран йалныз Кцр вя Араз чайлары арасындакы яразилярин (Эюйъя эюлцня кими) ады иди;
- Атропатена вя Гафгаз Албанийасы яразиляринин Яряб хилафяти тяркибиня дахил олмасы онларын
эяляъяк талейиня мцсбят тясир эюстярди. Беля ки, ики тяряф арасында сийаси, дини, игтисади, етник, мядяни
бирликляр, башга сюзля, «Тцрк-ислам бирлийи» йаранды вя мящз бунун сайясиндя онларын яразиляри
бирляшди вя «Ващид Азярбайъан» тяшяккцл тапды. Бу бирлик ХЫХ ясрин илк рцбцня кими горунду;
- Ващид Азярбайъан яразиси тарихян сабит щалда галмамыш вя [137-138] тарихи шяраитдян асылы
олараг чохалыб-азалмышдыр. Атабяйляр, сяфявиляр дюврцндя яразиляримиз даща эениш олмуш (тях.
400.000 кв. км), ХЫЫЫ-ХВ ясрлярдя ися нисбятян дар чярчивядя иди (тях. 370-375 мин кв. км);
- Азярбайъан сон орта ясрлярдя империйаларын, ири дювлятлярин мяркязи вилайяти, Мараьа, Тябриз
ися онларын пайтахт шящярляри олмушдур. Щямин империйалар, дювлятляр Азярбайъандан идаря
олунмушлар (ян азы ХВЫ ясрин орталарына кими). Бу ися Азярбайъанын гоншу вилайятлярля
мцнасибятлярдя апарыъы мювгедя дурдуьуну билдирир вя щеч дя Ирандан асылылыьыны эюстярмир;
- Ващид Азярбайъанын сярщядляри Дярбяндин шималындан Хязяр дянизи сащилляри иля ъянуба
истигамятлянмиш, Астарада гуруйа чыхараг Эилан вилайятинин гярби вя Зянъанын шяргиндян ъянуба,
орадан ися гярбя тяряф узанараг мцасир Иран-Тцркийя сярщядляриня чатмышдыр. Бурадан
сярщядляримиз Урмийа, Салмас, Хой, Маку шящярляринин гярбиндян кечяряк Эюйъя эюлцнцн
гярбиндян шимала истигамятлянмиш, Дебедчай, Щунан галасы истигамяти иля тарихи Шяки ялалятинин
шималына, орадан ися Ширванын шималындан шяргя узанараг Дярбяндин шималында Хязяря
говушмушдур. Лакин, ХЫЫЫ-ХВ ясрлярдя Азярбайъанын гярб сярщядляри Эюйъя эюлц иля
мящдудлашдырылмышды;
- Азярбайъан вилайяти инзибати бахымдан Азярбайъан, Ширван, Арран вя Муьан яйалятляриня
бюлцнмцшдц. «Азярбайъан» ады иля 2 ярази нязярдя тутулурду: бу ад щям бцтцн вилайятин, щям дя
онун бир щиссясинин – тарихи Атропатена яразисинин (яйалятин) ады иди. Азярбайъан вилайятинин
яйлаятляри дя даща кичик инзибати ващидляря бюлцнмцшдц: Азярбайъан яйалятинин тяркибиндя Гара-
даь, Талыш, Ширванын тяркибиндя Шяки, Арранын тяркибиндя Гарабаь, Нахчыван, Эцштасфи, Арасбар
адлы мащаллар мювъуд иди. Юлкя яразиси мцхтялиф вахтларда тцмян, бяйлярбяйлик, санъаг, ханлыг,
султанлыг, мяликлик, даща сонралар губернийа, гяза, даиря, район, мянтягя вя с. инзибати ващидляря
бюлцнмцшдц;
- Гарабаь вя Нахчыван тарихян Азярбайъанын тяркиб щиссяляри олмуш вя мцасир дювря нисбятян
даща эениш яразиляри ящатя етмишляр. ХЫЫЫ-ХЫВ ясрлярдя Нахчыван, тцмян кими, Макудан Гафан
даьлары да дахил олмагла эениш яразийя малик иди. Гарабаь ися гярбдя Щякяри вя Зяйям
чайларындан шяргдя Бейляганын шяргиня [138-139] кими Кцр-Араз чайлары арасындакы торпаглары
бирляшдирирди. «Даьлыг Гарабаь» термининя орта яср мянбяляриндя тясадцф олунмур вя Гарабаьын
даьлыг вя дцзян яразиляри ейни инзибати ващидя дахил олуб игтисади ъящятдян бир-бирини
тамамламышдыр;

66
- Ващид Азярбайъан ХЫХ ясрин Ы рцбцндя, чохсайлы ханларымызын «мцдрик» сийасяти сайясиндя 2
йеря парчаланды. Онун яразисинин чох щиссяси (тях: 280.000 кв. км) Иранын нцфуз даирясиня дцшдц,
галаны ися (тях: 130.000 кв. км) Русийайа илщаг олунду. Бу щадися юлкянин эяляъяк талейиня чох
мянфи тясир эюстярди. Шимали вя Ъянуби Азярбайъан истилащлары мейдана эялди вя онларын инкишафында
икили истигамятин йаранмасына эятириб чыхарды. Шимали Азярбайъанда мцхтялиф инзибати дяйишикликляр
апарылды, губернийалар, гязалар, даиряляр, мянтягяляр вя с. йарадылды. Губернийалар Октйабр
чеврилиши заманы, гязалар ися 1929-30-ъу иллярдя ляьв олунду вя районлашма системи тятбиг олунду;
- Азярбайъан Ъцмщуриййяти дюврцндя юлкя яразиси 113.895,97 кв. км иди. Бунун 97.298 кв.
км-и мцбащисясиз ярази, 16,6 мин кв. км-и ися ермяни (7,9 мин кв. км) вя эцръцлярля
(8,7 мин кв. км) мцбащисяли ярази щесаб олунурду. Азярбайъанла Русийа арасында да иддиалы ярази
(Дярбянд яразиси) варды. Дювлятин гярб сярщядляри Эюйъя эюлцндян кечирди вя яразиси губер-
нийалара, гязалара (16) вя даиряляря (2) бюлцнмцшдц;
- Ващид Азярбайъан яразиси тарихян итирилмя просесиня дцчар олмушдур: Борчалы яразиси ХВЫЫЫ
ясрин 40-ъы илляриндя Надир шащ тяряфиндян эцръц чарына баьышланмыш, Иряван 1918-ъы илин майын 29-
да ермяниляря верилмишдир. Азярбайъанда болшевик аьалыьынын башланмасы торпагларымызын щярраъа
гойулмасына сябяб олду. 20-ъи иллярин яввялляриндя Зянэязур итирилди (тях. 11.000 кв. км),
яразиляримиз 97.298 кв. км-дян 86,6 мин кв. км-я дцшдц. Нювбяти бюйцк итки кечян ясрин 80-90-ъы
илляриндя баш верди. Ермяниляр даща 13,2 мин кв. км торпагларымызы зябт етдиляр. Цмумиййятля
эютцрцлдцкдя, ХХ ясрдя ермяниляр 40.000 кв. км-дян артыг яразимизя йийялянмишляр. Щал-щазырда
Азярбайъан Республикасынын сярянъамында фактики олараг 73.000 кв км ярази галмышдыр;
- Азярбайъан яразисиндя тарихян чохсайлы етник просесляр эетмишдир. Страбонун дюврцндя
Гафгаз Албанийасында 26 дилдя данышан гябиляляр вардыса, щал-щазырда онларын сайы дяфялярля ар-
[139-140]тмыш вя кечян ясрин 80-ъы илляринин сонунда Шимали Азярбайъанда 140-дан чох миллятин,
халгын, етник, етнографик групларын, етник азлыгларын вя с. йашадыьы мялумдур. Бунун сябяби тарих
бойу юлкяйя мцхтялиф гябилялярин, тайфаларын ахышмасы вя бурада мяскунлашмаларыдыр. Тцрк мяншяли
гябилялярин эялиши юлкядяки тцркдилли ящалинин сайъа даща да артмасына сябяб олурдурса, диэяр
гябилялярин – ирандиллилярин, яряблярин, моголларын, русларын, ермянилярин вя с. эялиши юлкя ящалисинин
етник тяркибиня тясир едир вя етник групларын сайъа чохалмасына эятириб чыхарырды. Азярбайъан
ящалисинин ясас щиссясини тцркляр тяшкил етсяляр дя, бурада албан тайфаларынын, ирандилли тайфаларын
тарихян, ясрляр бойу мювъудлуьу да данылмаз щягигятдир. [140-141]

67
Истифадя олунмуш мянбя вя ядябиййат

Азярбайъан дилиндя
1. Ябу Бякр ял-Гцтби ял-Ящяри. Тарих-е Шейх Цвейс. – Бакы, Елм, 1984, 150 с.
2. Эянъя-Гарабаь яйалятинин мцфяссял дяфтяри. – Бакы, Шуша, 2000, 576 с.
3. Щямдуллащ Мустовфи Гязвини. Зейл-е тарих-е гозидя. – Бакы, Елм, 1986, 148 с.
4. Ибн ял-Ясир. Ял-камил фи-т-тарих. – Бакы, 1959, 216 с.
5. Иряван яйалятинин иъмал дяфтяри. – Бакы, Елм, 1996, 184 с.
6. Мирзя Ъамал Ъаваншир Гарабаьи. Гарабаь тарихи. – Бах: Гарабаьнамяляр. Бакы, Йазычы, 1989,
с.103-148.
7. Моисей Каланкатуклу. Албанийа тарихи. Мхитар Гош. Албан салнамяси. – Бакы, Елм, 1993, 270 с.
8. Нахчыван санъаьынын мцфяссял дяфтяри. – Бакы, Сабащ, 1997, 336 с.
9. Шяряффяддин Яли Йязди. Зяфярнамя. – Бакы, АДН, 1996, 80 с.
10. Зейняддин бин Щямдуллащ Гязвини. Зейл-е тарих-е гозиде. – Бакы, Елм, 1990, 212 с.
11. Азярбайъан Совет Енсиклопедийасы. I-X ъилдляр. – Бакы, 1976-1987.
12. Азярбайъан тарихи. Али мяктябляр цчцн дярслик. – Бакы, АДН, 1994, 688 с.
13. Азярбайъан тарихи. Йедди ъилддя. I-VI ъилдляр. – Бакы, Елм, 1988-2001-ъи илляр.
14. Азярбайъан тарихи. XI. – Бакы, Чашыоьлу, 2000, 349 с.
15. Азярбайъан тарихи хяритяляри. – Бакы, Аз. Енсиклоп., 1994.
16. Азярбайъан тарихи сянядляр вя няшрляр цзря. – Бакы, Елм, 1990, 382 с.
17. Будагова С.И. Нахчыван дийарынын тарихи ъоьрафийасы (XVIII ясрин II йарысы - XIX ясрин I гяриняси).
– Бакы, Елм, 1996, 96 с.
18. Бцнйадов З.М. Азярбайъан Атабяйляри дювляти (1136-1225). – Бакы, Елм, 1985, 268 с.
19. Бцнйадов З.М. Азярбайъан VII-IX ясрлярдя. – Бакы, 1965, 383 с.
20. Ъавадов Г., Щцсейнов Р. Удиляр. – Бакы, АДН, 1996,
236 с.
21. Ъяфярзадя И.Б. Нахчыванын тарихи вя дювлятчилик яняняляри. – Азярбайъан ДН Акад. «Елми
ясярляри», 1999, № 3, с.19-26. [141-142]
22. Дялили Щ.Я. Азярбайъанын ъянуб ханлыглары. – Бакы: Елм, 1979, 144 с.
23. Дямирли М., Мяммядли М.Азярбайъан тарихи (Мцщазиря мятнляри). – Бакы, Тяфяккцр, 2000, 470 с.
24. Дямирли М., Мяммядли М. АДР дюврцндя ермянилярин ярази иддиалары вя Ъянуби Гафгазда Совет
щакимиййятинин гялябясиндян сонра онун дашнаг-болшевик сайаьы щялли. – бах: Азярбайъан XXI ясрин
астанасында Бакы, 1998, с. 589-592.
25. Ермянистан азярбайъанлыларынын тарихи ъоьрафийасы. – Бакы, Эянълик, 1995, 464 с.
26. Ялякбярли Я. Гядим тцрк-оьуз йурду – Ермянистан. – Бакы, Сабащ, 1994, 204 с.
27. Фазили Абдулла. Атропатена. – Бакы, Елм, 1992, 216 с.
28. Щаъыйев И.М. Нахчыван Мухтар Республикасы Азярбайъан милли дювлятчилик тарихиндя. Док. дис.
авторефераты. – Бакы, 1999, 66 с.
29. Гейбуллайев Г. Азярбайъан тцркляринин тяшяккцлц тарихиндян. – Бакы, АДН, 1994, 248 с.
30. Гейбуллайев Г. Гарабаь (етник вя сийаси тарихиня даир). – Бакы, Елм, 1990. 248 с.
31. Гейбуллайев Г. Нахчыван яразисиндя азярбайъанлыларын гядим етник тарихиня даир. – «Тарих вя
онун проблемляри», 1999, № 2, с. 37-44.
32. Мащмудов Й. Азярбайъан тарихи. Интибащ дюврц. – Бакы: 1996, 84 с.
33. Мяммядов Рауф. Нахчыван шящяринин тарихи очерки. – Бакы, Елм, 1977, 160 с.
34. Мяммядов С.А. Азярбайъан тарихи – Бакы: Маариф, 2002, 292 с. (дярслик).
35. Пирийев В.З. Азярбайъанын тарихи-сийаси ъоьрафийасынын юйрянилмяси. – Тарих, инсан вя ъямиййят.
Елми-методик журнал. № 1. Бакы: 2005, с. 23-28.
36. Пирийев В.З. Гарабаь XIII-XIV ясрлярдя. – «Азярбайъан» , 5.XI. 89, с.6
37. Пирийев В.З. XIII-XIV ясрлярдя Нахчыванын тарихи-ъоьрафийасы. – Й.Мяммядялийев ад. НДУ
«Елми ясярляри» (щуманитар серийа), 1999, № 5, с. 30-33
38. Шярифли М.Х. IX ясрин II йарысы – XI ясрлярдя Азярбайъан феодал дювлятляри. – Бакы, Елм, 1978, 344
с.
39. Вялиханлы Наиля. Яряб хилафяти вя Азярбайъан. – Бакы, АДН, [142-143]1993, 160 с.
40. Вялиханлы Н.М. IX-XII яср яряб ъоьрафийашцнас-сяййащлары Азярбайъан щаггында. – Бакы: Елм,
1974, 224 с.
41. Вялийев М.Щ. (Бащарлы). Азярбайъан. – Бакы, 1993, 192 с.

Рус дилиндя
42. – Абдар-Рашид ал-Бакуви. Китаб талхис ал-а'сар ва аджаиб ал-малик ал-каххар. – М.: Наука,
68
1971, 164 с.-195 с.
43. Армянская география VII века. – СПб, 1877
44. Бакиханов А.А. Гюлистан-и Ирам. Баку, Элм, 1991, 305 с.
45. – Геродот. История в девяти книгах. – Л. : Наука, 1972, 600 с.
46. – Ибн Хордадбех. Книга путей и стран. – Баку: Элм, 1986, 428 с.
47. – Иоанн де Галонифонтибус. Сведения о народах Кавказа (1404 г.). – Баку: Элм, 1980, 42 с.
48. – Йакут ал-Хамави. Му'джам ал-булдан. Хамдаллах Казвини. Нузхат ал-кулуб. – Баку: Элм,
1983, 66 с.
49. – Киракос Гандзакеци. История Армении. – М.: Наука, 1976, 358 с.
50. – Книга Орудж-Бека Байата Дон-Жуана Персидского (Историко-географической трактат). –
Баку: Язычы, 1988, 216 с.
51. – Миклухо-Маклай Н.Д. Географическое сочинение XIII в. на персидском языке. – Уч. Зап. ИВ
АН СССР, том IX, М.-Л : 1954, с. 175-219.
52. – Плутарх. Сравнительные жизнеописания. – М. : Изд. АН СССР, тт. I-III. 1961-1964 гг. – 503
с; 548 с. ; 546 с.
53. Рашидаддин Фазлуллах. Джами ат-таварих. III том - Баку, 1957, 361 с. + 727 с.
54. Страбон. География в 17 книгах. – М. : Наука, 1964, 942 с.
55. – Шихаб ад-Дин Мухаммед ан-Насави. Жизнеописание султана Джалал ад-Дина Манкбурны. –
Баку: Элм, 1973, 450 с.
56. Абдуллаев Гаси. Азербайджан в XVIII в. и взаимоотношения с Россией. – Баку, 1965.
57. Алиев Играр. Очерк истории Атропатены. – Баку: АГУ, 1989, 160 с.
58. Алиев Играр. Нагорный Карабах: История. Факты. События. – Баку: Элм, 1989, 104 с.
59. – Алиев Т.Ф. Историческая география Ширвана XVII-XVIII вв. – Баку: 1992, 22 с. (автореф.
канд. дис.). [143-144]
60. – Алиев Ф.М. Азербайджан в конце XVIII в. – В сб.: Историческая география Азербайджана.
Баку: Элм, 1987, с. 129-139.
61. Али-заде А.А. Социально-экономическая и политическая история Азербайджана XIII-XIV вв. –
Баку, 1956, 420 с.
62. Ашурбейли С.Б. Государство Ширваншахов. – Баку, Элм, 1983, 344 с.
63. Бартольд В.В. Историко-географический обзор Ирана. – Соч., VII том. М. : Наука, 1971, с. 29-
225.
64. Бартольд В.В. Сочинения. Том Ш. Работы по исторической географии. – М. : Наука, 1965, 712
с.
65. – Бердзенишвили М.М. Границы грузинского государства в начале XIII века. – В сб.: Грузия в
эпоху Руставели. Тбилиси, 1966, с. 52-65.
66. Буниятов З.М. Избранные сочинения в трех томах. Том II. – Баку, Элм, 1999, 366 с.
67. Буниятов З.М. Ширван в XII – первой половине XIII в. (статья вторая) – Изв. АН Азерб. ССР,
СИФП, 1976, № 2, с. 60-74.
68. Буниятов З.М. Этнополитические рубежи Азербайджана в период правления Илденизидов. – В
сб.: Историческая география Азербайджана. Баку: Элм, 1987, с. 93-97.
69. Ваидова Х.Р. К вопросу о территории, населения и административной системе управления
города Ордубада в XIX – начале XX вв. – Изв. АН Азерб.ССР, СИФП, 1990, № 1, с. 99-107.
70. Велиханова Н.М. Изменение исторической географии Азербайджана в результате арабского
завоевания. – В сб.: Историческая география Азербайджана. Баку: Элм, 1987, с. 46-87.
71. Гейбуллаев Г.А. К этногенезу азербайджанцев. – Баку, Элм, 1991, 550 с.
72. Жекулин В.С. Историческая география. Предмет и методы. Л.: 1982, 224 с.
73. Егоров В.Л. Историческая география Золотой Орды в XIII-XIV вв. – М.: Наука, 1985, 248 с.
74. Еремян С.Т. Армения и сопредельные страны в 591-653 гг; в 701-862 гг; в 862-953 гг. – Ереван,
1983 (карты).
75. История Азербайджана (с древнейших времен до начала XX века). – Баку: Элм, 1995, 430 с.
76. Историческая география Азербайджана. – Баку: Элм, 1987, 148 с. [144-145]
77. Историческая география Западного Азербайджана. – Баку: Азербайджан, 1998, 560 с.
78. Историческая география СССР. Учебное пособие. – М.: Высшая школа, 1973, 320 с.
79. Карта Азербайджанской Республики. 1918-1920 гг. – Баку: 1994.
80. Карта Азербайджанской ССР. Баку: Изд. АСЭ, 1972.
81. Карта Кавказского военного округа 1903 года. – Баку, 1993.
82. Кашкай С.М. Из истории Маннейского царства. – Баку, Элм, 1977, 116 с.
83. Левиатов В.Н.Очерк истории Азербайджана в XVIII в. – Баку, 1948.
84. Мамедова Ф.Дж. Кавказская Албания и албаны. – Баку: 2005, 800 стр.
69
85. Мамедова Ф.Дж. О некоторых вопросах исторической географии Албании I в. до н.э. – VIII в.
– В сб. : Историческая география Азербайджана. Баку: Элм, 1987, с. 7-45.
86. Мамедова Ф.Дж. Политическая история и историческая география Кавказкой Албании. – Баку:
Элм, 1986, 284 с.
87. Мусхелишвили Д.Л. Из исторической географии Восточной Грузии. – Тб. : 1982, 104 с.
88. Новосельцев А.П. – К вопросу о политической границе Армении и Кавказской Албании в
античный период.- В сб.: Кавказ и Византия. Ереван: 1979, т. 1.
89. Пириев В.З. Гарабаг в XIII-XIV вв.: притязания армян на эту область и историческая правда. –
Кюрекчайский договор – 200. Баку: Тахсил, 2005, с. 58-66.
90. Пириев В.З. Об исторической географии Азербайджана XIII – начала XV вв. – В сб. :
Историческая география Азербайджана. Баку: Элм, 1987, с. 98-109.
91. Пириев В.З. Сведения первоисточников о рубежах Азербайджана XIII-XIV вв. – Газ.
«Азербайджан», 28.06.1991.
92. Рахмани А.А. Азербайджан в конце XVI и в XVII веке. – Баку, Элм, 1981, 238 с.
93. Рахмани А.А. Азербайджан: границы и административное деление в конце XVI-XVII вв. – В
сб. : Историческая география Азербайджана. Баку: Элм, 1987, с. 120-128.
94. Сумбатзаде А.С. Азербайджанцы – этногенез и формирование народа. – Баку: Элм, 1990, 304
с.[145-146]
95. – Феодальные государства Азербайджана IX-XII вв. в работах М.Х.Шарифли. – В сб.:
Историческая география Азербайджана. Баку: Элм, 1987, с. 88-92.
96. Шихсаидов А.Р. Дагестан в X-XIV вв. – Махачкала: 1975, 175 стр.
97. Эфендиев О.А. Азербайджанское государство сефевидов в XVI веке. – Баку, Элм, 1881, 308 с.
98. Эфендиев О.А. Территория и границы Азербайджанских государств в XV-XVI вв. – В сб.:
Историческая география Азербайджана. Баку: Элм, 1987, с. 110-119.
99. Юшков С.В. К Вопросу о границах древней Албании. – Изв. АН СССР. М.: 1937, № 1
100. Якубовский А. и Греков Б. Золотая Орда. –Л.: 1937, 202 с.

Башга диллярдя

101. Щямдуллащ Мустовфи Гязвини. Тарих-е гозиде. – Тещран: 1339 щ.г., 816 с. (фарсъа)
102. Щямдуллащ Мустовфи Гязвини. Нцзщят ял-гцлуб. – Тещран: 1336 щ.г. (фарсъа)
103. Мящяммяд Ъавад Мяшкцр. Щцдуд-е тарихи-йе Азярбайъан-е Иран. – Бяррясища-йе тарихи. Сал-е
чящаром, шомаре 2-3, хордад-шящрвяр, 1348 щ., с. 46-49 (фарсъа).
104. Ряшидяддин Фязлуллащ Щямядани. Асар вя ящйа. – Тещран: 1348 щ.г., 236 с. (фарсъа)
105. Tadhkirat al muluk. A monuel of safavid administration. Trans. and exrl. by V.Minorsky. –
London, 1943.
106. Ащмет-Зеки Валиди. Азербайъанин тарищи ъоьрафийасы. – Истанбул: 1930.
107. Robert H.Hewsen. Armenia. A Historical Atlas. – Chicago and London, 2001. 389 p. (275
atlas). [146]

70
XƏRİTƏLƏR

71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
В.З.ПИРИЕВ

ИСТОРИКО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ
ГЕОГРАФИЯ АЗЕРБАЙДЖАНА

(на азербайджанском языке)

Баку – «Муаллим» - 2006

«Мцяллим» няшриййатында чап олунмушдур.

Чапа имзаланмыш: 28.01.2006. Сифариш № 03.


Каьыз форматы: 60×841/16. Шярти 9,25 ч.в.
Сайы 500. Гиймяти мцгавиля иля.

82
Вагиф Зийяддин оьлу Пирийев 1939-ъу илдя Губанын Будуг кяндиндя анадан олмушдур. Губада 1 сайлы
орта мяктяби (1956), Губа кянд тясяррцфаты техникумуну (1959), Азярбайъан Дювлят Университетинин
Шяргшцнаслыг факцлтясини (1965), даща сонра Азярбайъан ЕА Тарих институтунун яйани аспирантурасыны
(1969) битирмишдир. Тарих елмляри доктору (1989), профессордур (1998). Ясас тядгигатлары Азярбайъанын
XIII-XIV ясрляр дюврц тарихиня щяср олунмушдур. 10-а йахын китабын, 100-дян артыг елми мягалянин
мцяллифидир.
В.З.Пирийев «XIII-XIV ясрлярдя Азярбайъанда дювлят гурулушу вя идаря системи» мювзусунда
докторлуг диссертасийасы мцдафия етмишдир. 20-йя гядяр мягаляси Азярбайъанын, о ъцмлядян, Гарабаьын вя
Нахчыванын, тарихи-сийаси вя тарихи-етник ъоьрафийасына щяср олунмушдур. «Азярбайъанын тарихи ъоьрафийасы»
топлусунун вя «Азярбайъанын тарихи хяритяляри» вясаитинин мцяллифляриндяндир. 1982-ъи илдян башлайараг
тарихи ъоьрафийайа щяср олунмуш бир сыра елми мяълислярин (Тифлис, Москва, Бакы) иштиракчысы олмушдур.
Азярбайъан Мцяллимляр Институтунда, Бакы Педагожи Кадрларын Ихтисасартырма вя Йенидянщазырлама
Институтунда, АДПУ-да, Сумгайыт ДУ-да «Азярбайъанын тарихи ъоьрафийасы» фяннини тядрис етмиш вя едир.
2002-ъи илин яввялляриндя щямин фянн цзря Програм чап етдирмишдир. Тарихи ъоьрафийа вя бу фяння аид
мясялялярин тарих дярсляриндя тядрисиня даир тювсийяляри няшр олунмушдур. Азярбайъан елминин инкишафындакы
хидмятляриня эюря «Тярягги» медалы иля тялтиф едилмишдир (2005).

83

You might also like