Libro de Guarani

MIGUEL ÁNGEL VERÓN
Ñe'ẽn
JAIKUAA HA JAIPORU
GUARANI ÑE Ẽ
CURSO
COMUNICATIVO
DE LENGUA GUARANÍ
“20 años apoyando la cultura”

Miguel Ángel Verón Gómez
Ñe ẽngatu
©2018 Apohára
Esta edición se realizó con el apoyo del Fondo Nacional de la Cultura y las Artes - FONDEC.
Miembros del Consejo Directivo:
Presidente: Ministro Fernando Gri ﬁth
Consejeros: Catalo Bogado
Katty Ortega
Diana Barboza
Rebecca Arramendi
Directora Ejecutiva: Lic. Luz María Bobadilla
25 de Mayo N° 972 c/ Estados Unidos
Asunción - Paraguay
Barrio San Roque
Teléfonos: (021) 490726 - (021) 498128
Portal Digital: www.fondec.gov.py
Hecho el depósito que marca la Ley N° 1.328/98

Diseño y diagramación: María Soledad Sostoa Riveros
Impreso en Arandurã Ediciones

Primera impresión de 1.000 ejemplares
Dirección: Tte. Fariña N° 1.074
Asunción - Paraguay
Ñe'ẽngatu
ÑE’ẼTENONDE
Vy’ápe péina amoĩ mayma tapicha ohayhu ha oñemoaranduséva guarani ñe’ẽ pópe
ÑE'ẼNGATU, aranduka oipytyvõkuaátava ichupekuéra oikuaa hag̃ua ko tetã ñe’ẽ tee.
Ojapomahína 25 ary ambo’e ha añeha’ãha ajúvo aipyguara ha aikuaapyhývo ko ayvu.
Che rembihasakue mbo’ehára háicha ári ambosako’i ko tembiporu, hi’ã rehe chéve
mayma che rapicha oñemoaranduséva guarani ojuhu pojoapy hasy’ỹháicha ombo-
hapéva ichupekuéra oikuaa ha ohai hag̃ua.
Ambosako’i hag̃ua, añemopyenda enfoque comunicativo ári, upéicha rupi amotenonde
oñepyrũ guive hu’ã meve guarani jeporu, ojekuaa rehe peteĩ ñe’ẽ jaikuaapyhyha jai-
porukuévo. Upéicha avei ahai guaraníme meme, arovia rehe ndaikatuiha peteĩ ñe’ẽ
oñembo’e ñe’ẽ ambuépe, oñembo’eháicha ojejúvo guarani ymami guivéma. Ikatúva
oje’e guaraníme ahai ipype, katu umi ñe’ẽpyahu noñehenduguasúiva aiporusa’i, heta
hendápe ajekónte castellano rehe; ág̃a ambue arandukápe aroikéne ñe’ẽpyahu Gua-
rani Ñe’ẽ Rerekuapavẽ omboajéva oúvo.
Yvy Marãe’ỹ guive niko romba’aporoína guarani ha opaite ayvu ojeporúva ñane
retãme ko’ẽ pyahurã rehe. Roñemongu’eroína jahechápa ko’ẽrõ ára jareko guarani
mbo’esyry heta nivel-pe, ikatúva oñemboguata mbo’ehakotýpe térã yvytu pepo rehe,
ha oipytyvõkuaáva oñemoaranduvakuérape oñe’ẽ ha ohaipya’évo mamo oimeha
guive. Ko aranduka oñembosako’i upéva kuápe ha ojeporúta nivel peteĩhápe.
Aguyjevete Fondo Nacional de Cultura y las Artes-pe oipytyvõ rehe oñeguenohẽvo
ko aranduka, ha oykeko rehe oñemyasãi ha oñembohetejera hag̃ua guarani ñe’ẽ.
Apohára
3
Ñe'ẽngatu
TECHAUKAHA
MBO’EPY PETEĨHA 5
MBO’EPY MOKÕIHA 15
MBO’EPY MBOHAPYHA 29
MBO’EPY IRUNDYHA 41
MBO’EPY POHA 55
MBO’EPY POTEĨHA 69
MBO’EPY POKÕIHA 83
MBO’EPY POAPYHA 101
MBO’EPY PORUNDYHA 115
MBO’EPY PAHA 127
ARANDUKAPORUPYRE 141
4
1
MBO’EPY
PETEĨHA
MAITEI
Jaikuaátava ko mbo’epýpe:
- Mba’éichapa ñaporomomaiteikuaa.
- Mba’éichapa ñaporokuaa ha jajekuaauka.
- Mba’éichapa ñamba’eporandukuaa.
- Mba’éichapa jaiporu terarãngue.
- Mba’éichapa jaipapakuaa.
1
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
ÑAMOÑE’ẼMÍNA KO’Ã ÑOMONGETA
- Maitei. - Maiteípa.
- Maitei. - Maitei.
- Mba’éichapa. - Mba’éichapa.
- Mba’éichapa.
- Iporã.
- Mba’éichapa. - Mba’éichapa.
- Iporãnte. - Iporãmínte.
- Che maitei
- Mba’éichapa. rory ndéve
- Maitei.
- Iporãiterei.
6 6
1
Ñe'ẽngatu MBO’EPY
TEMBIAPORÃ
Jaikuaami
Maitei guaraníme
Guaraníme heta hendáicha ñaño- Jaikuaami
momaiteikuaa. Jajojuhúramo peteĩ
ñande rapicha ndive ikatu ñamo-
maitei ichupe: Maitei, maiteípa, Maitei guaraníme
mba’éichapa. Ha’ékatu ombohovai-
kuaa ñandéve: Maitei, mba’éichapa, Guaraníme jaiporukuaa partícula
iporã, iporãnte, iporãmínte. de modo ñañemoag̃ uive hag̃ ua umi
Pa hína partícula interrogativa. Jai- tapicha ñamomaiteíva ndive. Umi
poru ñamba’eporandu hag̃ ua. partícula ojeporuvevahína ko’ãva:
Techapyrã: mi, nte, mínte. Ikatu jaiporu ko’ãva
Mba’éichapa. térã ndajaiporúi.
Techapyrã:
Iporã, iporãnte, iporãmínte.
1. Ñamoĩmba (completar)
a.
Ikatu ñañomomaitei:
- Mba’éichapa. Peteĩha:
- ____________________________
ã.
- Mba’éichapa.
- Iporã. Iporãnte. Iporãmínte.
- Maiteípa.
- ___________________________ Mokõiha:
ch. - ___________________________
- Mba’éichapa reiko. Mba’éichapa rei-
komi.
- Iporã.
e.
- Aikoporã. Aikoporãnte. Aiko-
porãmínte
- ____________________________
- Maitei.
ã.
e.
Ko’ã ñomomaitei jahecháva jai-
porukuaa oimeha aravópe, taha’e
- ____________________________ pyhareve, asaje, ka’aru, pyhare.
- Iporãmínte. Upéichante avei jaiporukuaa mitã,
kakuaa, tapicha jaikuaáva ha jai-
kuaa’ỹva ndive.
Jahechajey pe oporomomaiteíva oi-
poruha partícula interrogativa pa.
Kóva jaiporu ñamba’eporandu hag̃ ua.
- Mba’éichapa reiko. ¿Cómo
estás?
7 7
1
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
ÑAÑOMOMAITEIVE
Jajesareko mba’éichapa ojeporu partícula pa:
- Mba’éichapa. - Mba’éichapa reiko.
- Iporã, ha nde. - Aikoporã.
- Iporã avei.
- Mba’éichapa reiko.
- Mba’éichapa. - Aikoporã, ha nde.
- Iporãnte, ha nde.
- Aikoporã avei.
- Iporãnte avei.
- Mba’éichapa.
- Aikoporãnte, ha nde.
- Iporãmínte, ha nde.
- Aikoporãnte avei.
- Iporãmínte avei.
8 8
1
- Mba’éichapa reikomi.
Jaikuaami
- Aikoporãmínte, ha nde.
Terarãngue guaraníme:
Persona y
Terarãngue Pronombres
número
- Aikoporãmínte avei.
1a Singular Che Yo
2 a Singular Nde Vos, tú,

usted
3 a Singular Ha’e Él, ella
1 a Plural Ñande Nosotros,

(incluyente) nosotras
- Mba’éichapa nderéra. 1 a Plural Ore Nosotros,
(excluyente) nosotras
2 a Plural Peẽ Ustedes,

vosotros
- Cheréra José, ha nde. 3 a Plural Ha'ekuéra Ellos, ellas
Jajokuaami
Ñande réra.
- Cheréra Marta.
Che cheréra José.
Nde nderéra Marta.
Ha’e héra Ramón.
Ñande ñanderéra José ha Marta.
- Avy’a roikuaa rehe, Marta. Ore oreréra José ha Marta.
Peẽ penderéra José ha Marta.
Ha’ekuéra héra José ha Marta.
Guaraníme nde hína tú, vos ha usted cas-

- Che avei, José. tellano pegua. Ko ñe’ẽme niko maymave
peteĩchapa, upéicha rupi noñembojoavýi
avavépe ojejapoháicha castellano-pe tú ha
usted rupive.
Jahechaháicha, primera persona plural-pe
jareko ñande ha ore. Ñande (incluyente)
ja’éramo jaikepa opaite ñaiméva
ñomongetápe; ore (excluyente) ja’éramo
katu oĩ umi ñanerendúva apytépe máva
ndoikéiva.
9 9
1
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
ÑAÑOMOMAITEIVE
Jajesareko mba’éichapa ojeporu partícula pa:
- Mba’éichapa nderéra. - Mba’éichapa reiko, José.
- Aikoporã.
- Cheréra José. Ha nde.
- Cheréra Marta.
- Mba’éichapa reiko, José.
- Aikoporã ha nde, Marta.

- Mba’éichapa, José.
- Aikoporã avei.
- Iporãmínte, Marta.
- Mba’éichapa.
- Mba’éichapa, José. - Iporãmínte.
- Mba’éichapa nderéra.
- Cheréra Marta. Ha nde.
- Cheréra José.
- Iporã ha nde, Marta. - Ndépa moõ reiko, José.
- Aiko Villarrica-pe. Ha nde.
- Aiko Ka’akupépe.
- Avy’a roikuaa rehe.
- Iporã avei. - Che avei avy’a roikuaa rehe.
10 10
1
ÑAMOĨMBA
a.
-____________________________
- Mba’éichapa ________________.
- Aikoporã, ha nde.
ã.
- ______________ ha nde.
- _______________ avei.
ch. - ______________________, ha nde.

- ________________________, José.
- _________________________ avei.
e.
- Mba’éichapa.
- ____________________________
- Iporãmínte avei.
ã.
e.
- Mba’éichapa.
- _____________________________
- Iporãnte avei.
g.
- ______________________________
- _______________________ Marta. Jaikuaami
Guarani papapy
(Numeración guaraní)
TEMBIAPORÃ Números Número
1. Ñamoĩmba cardinales ordinales
Peteĩ:uno Peteĩha: primero
a.
- Mba’éichapa. Mokõi: dos Mokõiha: segundo
- ____________________________
- Iporãmínte avei. Mbohapy: tres Mbohapyha: tercero
Irundy: cuatro Irundyha: cuarto
ã.
Po: cinco Poha: quinto
- Mba’éichapa reiko(mi).
- ____________________________ Poteĩ: seis Poteĩha: sexto
Pokõi: siete Pokõiha: séptimo
ch.
- ____________________________ Poapy: ocho Poapyha: octavo
- Aikoporã(nte), ha nde. Porundy: nueve Porundyha: noveno
- ____________________________ Pa: diez Paha: décimo
e.
- ____________________________
- ____________________________
11 11
1
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
TEMBIAPORÃ
2. Ñamoĩmba
a. - Mba’éichapa _____________________ ã. - Mba’éichapa.
- Aikoporã, ha nde. - ______________________________
- _____________________________ avei. - Iporãnte ha nde.
- Mba’éichapa _____________________ - Mba’éichapa nde réra.
- Cheréra José, ha nde. -_______________________________
- ___________________________Marta. - Moõguápa nde.
- Moõpa reiko _______________, Marta. -______________________________
- Aiko Encarnación-___________, ha nde. - Avy’a roikuaa rehe.
- Che Ka’akupe_____________________ - ______________________________
- Avy’a _______________________, José.
- ___________avy’a roikuaa rehe, Marta.
AFÍA GUARANÍ
GUARANI JEHAIKATU: ORTOGR
raní
Guarani achegety: Alfabeto gua
Vocales
Pu’ae:
Tĩgua:Nasales
Jurugua: Orales ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ
a, e, i, o, u, y
juru rupi año ñañe’ẽvo.
Pu’ae jurugua hína umi osẽva ñande
ha ñane tĩ rupi ñañe’ẽvo.
Pu’ae tĩgua katu umi osẽva ñande juru
12 12
1
Ñamoñe’ẽ ko ñomongeta ha jahecha Ñanohẽmbaite pu’ae ko ñomongetágui, upéi

mba’éichapa ojeporu ipype pu’ae jurugua ñamohenda jurugua ha tĩguávaramo
ha tĩgua
Pu’ae: ____________________________________
- Mba’éichapa.
- Iporãnte. Jurugua: __________________________________
- Cheréra Marta. Ha nde. Tĩgua: ____________________________________
- Cheréra José.
- Moõgua piko nde, José.
- Che San Lorenzo-ygua. Ha nde.
- Che Tovatĩgua.
- Avy’a roikuaa rehe, Marta.
- Che avei avy’a roikuaa rehe, José.
JAJEKUAARA’ÃMIJEY
1. Ñamoĩmba (completar)
a.
ĩ.
- Mba’éichapa.
- Mba’éichapa.
- _____________________________
ã.
- _____________________________
- Maiteípa. - Iporãmínte avei.
- ____________________________ j. - Mba’éichapa.
ch. - ________________________ reiko. - _____________________________

- Aikoporã, ha nde. - Iporãnte avei.
e. - _____________________________ k. - _____________________________
- Iporãmínte. - Iporãmínte, ha nde.
ã.
e. - _____________________________ - _____________________________
l.
- Che Ka’asapaygua.
g. - Mba’éichapa nderéra
- Maitei.
- _____________________________
- _____________________________ - Mba’éichapa nderéra.
g̃ . - Mba’éichapa reiko. - ___________ Isaías. ____________

- Aikoporã, ha nde.
- _________________________ Ana.
- _________________________ avei.
h. - _____________________________
- _____________________ nde, Ana.
- Che Kapiataygua. Ha nde.
- Cheréra Marta.
i.
- Che Pilar______________________
- Mba’éichapa Marta.
- _____________________________
- ______________________, ha nde. - Che avei avy’a roikuaa rehe.
- _________________________ avei.
13 13
1
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
2. Ñamongorami (diagramar) umi ÑAMOÑE’Ẽ HA

pu’ae juruguáva ha jahaiguy (subra-
yar) umi tĩguáva JAJEPY’AMONGETA HAG̃ UA
- Mba’éichapa.
Paraguái Léi Guasu
Constitución Nacional del Paraguay
- Iporãmínte.
77
ARTÍCULO
- Cheréra Anai. Ha nde.
- Cherera Ñamandu.
Ñe’ẽ teépe ñeporombo’e rehegua.
- Moõpa reiko, Ñamandu. Mbo’ehaokuérape iñepyrũrã mitãme

oñembo’éva’erã hogaygua ñe’ẽ teépe.
Upéicha avei oñemoarandúva’erã
- Aiko Concepción-pe. Ha nde. ichupekuéra mokõive Paraguái ñe’ẽme.
Umi tapicha, tetãygua aty imbovyvéva,
noñe’ẽiva guaraníme, oiporavokuaa
- Aiko Paraguaýpe. Paraguái ñe’ẽ peteĩva oñembo’euka
hag̃ua.
- Che avei avy’a roikuaa rehe.
140
ARTÍCULO
Ñe’ẽnguéra rehegua.
Paraguái ha’e tetã hembikuaa arandu

heta ha iñe’ẽ mokõiva. Estado ñe’ẽ
tee ha’e castellano ha guarani. Léipe
he’íva’erã mba’éichapa ojeporúta
mokõivéva. Mayma ypykue ñemoñare
ñe’ẽ ha opaite imbovyvéva ñe’ẽ ha’e
tetã rembikuaa arandu avei.
14 14
2
MBO’EPY
MOKÕIHA
JOJUHU HA ÑOMONGETA
- Mba’éichapa ñaporomomaiteikuaa.
- Mba’éichapa ñaporomomaiteikuaa ára pukukue.
- Mba’éichapa jaiporukuaa umi maitei formal ha no formal.
- Mba’éichapa ñambohyapuporãkuaa ñe’ẽnguéra.
2
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
ÑAMOÑE’Ẽ KO ÑOMONGETA
- Mba’éichapa neko’ẽ. - Mba’éichapa ndeka’aru.
- Cheko’ẽporãnte, ha nde. - Cheka’aruporã, ha nde.
- Cheko’ẽporãnte, avei.
- Cheka’aruporãnte avei.
- Mba’éichapa
ndepyhareve.
- Mba’éichapa ndepyhare.
- Chepyhareveporã, ha nde.
- Chepyhareporã ha nde.
- Chepyhareveporã avei.
- Chepyhareporãnte avei.
- Mba’éichapa ndeasaje.
- Cheasajeporã, ha nde.
- Cheasajeporã avei.
16 16
2
Jaikuaami
1. Mba’éichapa ñañomomaiteikuaa guaraníme

Guaraníme oĩ umi maitei jaiporukuaáva ára pukukue javeve, ha avei umi ikatúva jaiporu pyhareve,
asaje, ka’aru ha pyhare año.
a. Ojeporukuaáva ára pukukue javeve:

Umi jahechava’ekue Mbo’epy Peteĩhápe jaiporukuaa ára pukukue javeve. Pyhareve, asaje, ka’aru
ha pyhare jaiporukuaa:
- Mba’éichapa. - Maitei. - Mba’éichapa reiko.
ã. Jaiporukuaáva pyharevekue, asajekue, ka’arukue, térã pyharekue año.

Ko’ápe jareko umíva:
Pyharevete (muy de mañana): Ka’arukue (durante la tarde):

- Mba’éichapa neko’ẽ. - Mba’éichapa ndeka’aru.
- Cheko’ẽporã(nte/mínte), ha nde. - Cheka’aruporã(nte/mínte), ha nde.
- Cheko’ẽporã(nte/mínte) avei. - Cheka’aruporãnte(nte/mínte) avei.
Pyharevekue (durante la mañana): Pyharekue (durante la noche):

- Mba’éichapa ndepyhareve. - Mba’éichapa ndepyhare.
- Chepyhareveporã(nte/mínte), ha nde. - Chepyhareporã(nte/mínte) ha nde.
- Chepyhareveporã(nte/mínte) avei. - Chepyhareporãnte(nte/mínte) avei.
Asajekue (durante la siesta):

- Mba’éichapa ndeasaje. 3. Ñe’ẽndy (Vocabulario):
- Cheasajeporã(nte/mínte), ha nde.
- Cheasajeporã(nte/mínte) avei. Ára: tiempo, día.
Mboy árapa oguereko.
Arakue: de día, durante el día.
2. Jajesarekomi mba’éichapa oñemosusũ Arakué(pe) ha’e omba’apo.
(se conjunta) opaite persona-pe. Pyharevete: bien temprano, tempranito.
Pyharevete ropu’ã.
Mba’éichapa Ko’ẽporã Ko’ẽvai Pyhareve: la mañana
Terarãngue ñaneko’ẽkuaa Amanecer Amanecer Ko’ẽrõ pyhareve oúta hikuái.
bien mal Pyharevekue: durante la mañana.
Che Mba’éichapa Cheko’ẽporã. Cheko’ẽvai. Pyharevekue oho mbo’ehaópe.
cheko’ẽ che. Pyhareve asaje: la media mañana
Nde Mba’éichapa Neko’ẽporã. Neko’ẽvai. Pyhareve asaje ha’e orambosase.
neko’ẽ nde. Asaje: la siesta
Ha’e Mba’éichapa Iko’ẽporã. Iko’ẽvai . Asaje ohóta ha’e.
iko’ẽ ha’e. Asajekue: durante la siesta
Ñande Mba’éichapa Ñaneko’ẽporã. Ñaneko’ẽvai. Asajekue peẽ pepytu’u.
ñaneko’ẽ ñande. Ka’aru: la tarde.
Ore Mba’éichapa Oreko’ẽporã. Oreko’ẽvai. Ka’aru hakuve.
oreko’ẽ ore. Ka’arukue: durante la tarde.
Peẽ Mba’éichapa Peneko’ẽporã. Peneko’ẽvai. Ka’arukue ore romba’apo.
peneko’ẽ peẽ. Ka’arupytũ: entrada la tarde, tardecita.
Ha’ekuéra Mba’éichapa Iko’ẽporã. Iko’ẽvai. Ka’arupytũ aháta ñasena nde rógape.
iko’ẽ ha’ekuéra. Pyhare: la noche.
Pyhare ho’ysã.
Pyharekue: durante la noche.
Pyharekue ñande jake.
17 17
2
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
1. Ñamosusũ (conjugar). Ñamosusũmi maitei ko’ã aravópe:
a. Pronombres Estar bien de mañana Estar mal de mañana
Che Chepyhareveporã
Pyharevekue
Nde
Ha’e
Ñande
Ore
Peẽ
Ha’ekuéra Ipyharevevai
ã.
Pronombres Estar bien de siesta Estar mal de siesta
Che
Nde Ndeasajeporã
Asajekue
Ha’e
Ñande
Ore
Peẽ Pendeasajevai
Ha’ekuéra
ch. Pronombres Estar bien de tarde Estar mal de tarde
Che
Nde
Ka’arukue
Ha’e Ika’aruporã
Ñande
Ore Oreka’aruvai
Peẽ
Ha’ekuéra
e. Pronombres Estar bien de noche Estar mal de noche
Che
Nde
Pyharekue
Ha’e
Ñande Ñandepyhareporã Ñandepyharevai
Ore
Peẽ
Ha’ekuéra
18 18
2
2. Ñamoñe’ẽ ha jahechauka oĩporãva. Ñamongurusu jaiporavóva
a. Mba’éichapa neko’ẽ. ch.Mba’éichapa ndeasaje. ẽ. Mba’éichapa ndepyhare.
- Cheko’ẽporã. - Cheko’ẽporã. - Chepyhareveporã.

- Chepyhareveporã. - Chepyhareveporã. - Cheasajeporã.
- Cheka’aruporã. - Cheasajeporã. - Cheka’aruporã
- Chepyhareporã. - Chepyhareporã. - Chepyhareporã.
ã. Mba’éichapa ndepyhareve. e. Mba’éichapa ndeka’aru.
- Cheko’ẽporã. - Cheko’ẽporã
- Chepyhareveporã. - Chepyhareveporã.
- Cheka’aruporã. - Cheka’aruporã
- Chepyhareporã. - Chepyhareporã.
3. Ja’e mba’e aravópepa ojeporukuaa. Ñamongurusu jaiporavóva
a. Mba’éichapa ndepyhareve: ch.Mba’éichapa neko’ẽ: ã.

e. Mba’éichapa ndeasaje:
- Pyharevekue - Pyharevete - Pyharevete
- Asajakue - Asajakue - Asajakue
- Ka’arukue - Ka’arukue - Ka’arukue
- Pyharekue - Pyharekue - Pyharekue
ã. Mba’éichapa ndepyhare: e. Mba’éichapa ndeka’aru:

- Pyharevete - Pyharevekue
- Asajakue - Asajakue
- Ka’arukue - Ka’arukue
- Pyharekue - Pyharekue
Jaikuaami
Maitei guaraníme.
Guaraníme heta hendáicha ñañomomaiteikuaa. Jajesarekomi mba’éichapa oñomomaiteikuaa

pyharevete mokõi tapicha.
Pyharevete:
- Mba’éichapa neko’ẽ. - Mba’éichapa neko’ẽ. - Mba’éichapa neko’ẽ.
- Iporã. - Cheko’ẽporã. - Cheko’ẽporãmínte.
- Mba’éichapa neko’ẽ. - Mba’éichapa neko’ẽ. - Mba’éichapa neko’ẽ.

- Iporãmínte. - Cheko’ẽporãnte. - Cheko’ẽporãnte, ha nde.
- Cheko’ẽporãnte avei.
Ko’ã maitei oĩporã, jaiporukuaa peteĩva ñaporomomaitei hag̃ ua pyharevete. Pyhareve, asaje,
ka’aru, ha pyhare avei jareko heta hendáicha ñañomomaiteikuaaha.
19 19
2
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
ÑAÑOMOMAITEIVE
- Mba’éichapa peneko’ẽ.
- Mba’éichapa peiko.
- Oreko’ẽporãnte, ha peẽ.
- Roikoporã.
- Oreko’ẽporãnte avei.
- Mba’éichapa peikomi.
- Mba’éichapa
- Roikoporãnte, ha nde. pendeasaje.
- Oreasajeporã ha peẽ.
- Aikoporãnte avei.
- Oreasajeporãnte avei.
- Mba’éichapa peikomi.
- Mba’éichapa
pendeka’aru.
- Roikoporã, ha nde.
- Oreka’aruporã, ha peẽ.
- Aikoporã avei.
- Oreka’aruporã avei.
- Mba’éichapa
pendepyhareve. - Mba’éichapa
pendepyhare.
- Orepyhareveporã, ha nde.
- Orepyhareporã, ha peẽ.
- Chepyhareveporãnte avei.
- Orepyhareporãnte avei.
2020
2
Jaikuaami
Umi maitei jahecháva tenonderã niko oĩ singular-pe; ko’ã jahecharamóva katu oĩ plural-pe.
Singular:
- Mba’éichapa ndeka’aru (nde). Che: 1ra persona singular
- (Che) cheka’aruporã. Nde: 2da persona singular
- (Che) cheka’aruvai. Ñande: 1ra persona plural (incluyente)
Ore: 1ra persona plural (excluyente)
Plural: Peẽ: 2da persona plural
- Mba’éichapa pendeka’aru (peẽ).
- (Ore) oreka’aruporã.
- (Ore) oreka’aruvai.
TEMBIAPORÃ
1. Jaiporavo oĩporãva. Ñamongurusu 2. Ñamoĩmba pa’ũ opytáva. Upevarã jajapyhy
jaiporavóva peteĩva umi irundy poravopyrã
a. Mba’éichapa peneko’ẽ. a. - Mba’éichapa peneko’ẽ.
- ___________________________, ha peẽ.
- Ñaneko’ẽporã. - Peneko’ẽporã. - Oreko’ẽporãnte avei.
- Oreko’ẽporã. - Iko’ẽporã.
ã. Mba’éichapa pendepyhareve.
- Cheko’ẽporã. - Ñaneko’ẽporã.
- Oreko’ẽporã. - Iko’ẽporã.
- Chepyharevevai. - Orepyharevevai. ã. - Mba’éichapa pendepyhareve.

- Ñandepyharevevai. - Pendepyharevevai. - Orepyhareveporã, ha ______________
ch.Mba’éichapa pendeasaje.
- Orepyhareveporãnte avei.
- Ñande - Ore - Peẽ - Ha’ekuéra
ch.- Mba’éichapa _____________________

- Cheasajeporã. - Ijasajeporã.
- Ndeasajeporã. - Oreasajeporã.
e. Mba’éichapa pendeka’aru.
- Roikoporã, ha nde.
- ____________________________ avei.
- Oreka’aruporã. - Ndeka’aruporã. - Reiko/Peikoporã. - Roiko/Peikoporã.

- Ñandeka’aruporã. - Ika’aruporã. - Jaiko/Aikoporã. - Peiko/ Aikoporã.
ã.
e. Mba’éichapa pendepyhare. e. - Mba’éichapa pendeasaje.
- Oreasajeporã ha peẽ.
- Ndepyharevai. - Ñandepyharevai. - ____________________________ avei.
- Ipyharevai. - Orepyharevai.
- Oreasajeporãnte. - Ñandeasajeporã.
- Ijasajeporã. - Pendeasajeporã.
ã.
e. - Mba’éichapa pendeka’aru.
- _________________________, ha nde.
- Cheka’aruvai avei.
- Ñandeka’aruporã. - Oreka’aruporã.
- Ñandeka’aruvai. - Oreka’aruvai.
21 21
2
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
3. Ñamombe’umína peteĩteĩva mba’épa

jajapo ñande
Jaikuaami
Pyharevete:
Che pyharevete aha amba’apo. Mba’eichapa neko’ẽ.
Mba’éichapa ndepyhareve.
Mba’éichapa ndeasaje.
Pyhareve asaje: Mba’éichapa ndeka’aru.
Mba’éichapa ndepyhare.
________________________________________
Pyharevekue: Pu tĩgua ñemohedaporã
(Armonización nasal)
________________________________________
Asaje: Jahecha mba’éichapa ojeporu partícula ne
ha nde. Neko’ẽ, ndepyhareve, ndeasaje,
________________________________________ ndeka’aru, ndepyhare. Ne ojeporu pe ñe’ẽ
Asajekue: ohoha ndive tĩguáramo (palabra nasal) ha
nde katu upe ñe’ẽ juruguáramo (palabra
________________________________________ oral). Péicha ojeporu ipuporã hag̃ ua pe
Ka’aru: oje’éva. Guaraníme hetaiterei peichagua
ojejuhu ha héra pu tĩgua ñemohendaporã
________________________________________ (armonización nasal).
Ka’arukue:
Ko’ẽ hína ñe’ẽ tĩguáva, ogueraha rehe pu’ae
________________________________________ ẽ, ha yvytu osẽ rupi ñane tĩ ha ñande juru
Pyhare: rupi ñambohyapúvo; upéicha rupi oguera-
ha ñe’ẽpehẽ ne.
________________________________________
Pyharekue: Pyhareve, asaje, ka’aru, pyhare katu ju-
rugua, osẽgui ñande juru rupi año; upéicha
________________________________________ rupi oguereha ñe’ẽpehẽ nde.
Nde neko’ẽ
Nde ndepyhareve
Nde ndeasaje
Nde ndeka’aru
Nde ndepyhare.
ÑAMOÑE’ẼMI
3. Ñamombe’umína peteĩteĩva mba’épa
jajapo ñande
- Ha upéi.
Jaikuaami
- Jarýi, mba’epiko rejaporeína, kape.
- Amba’apo’aína ko’a rupi. Guaraníme oĩ maitei oñehenoikuaáva
- Anichéne, upéicharamo jajotopa py’ỹita. formal, jaiporukuaáva oimeraẽ tapicha
- Upéicha, jajotopáta jepi. ndive, taha’e jaikuaáva ha jaikuaa’ỹva
- Jajoecha peve. ndive. Avei oĩ umi oñemboherakuaáva no
- Jajoechajeýta. formal, jaiporukuaa’ỹva oimeraẽva ndive;
umíva jaiporu ñane angirũ, ñande rogay-
gua térã ñande avegua ndive.
2222
2
JAHECHAMI
Saludos formales Saludos no formales Repuestas formales Respuestas no formales
- Maitei. - Mba’eteko. - Maitei. - Jaikove.

- Maiteípa. - Mba’etekópa. - Iporã. - Ovevete.
- Mba’éichapa. - Mba’e la porte. - Iporãmínte. - Vevéto.
- Mba’éichapa reiko. - Mba’e la porte hína. - Iporãnte. - Jaha hese.
- Mba’éichapa pene- - Mba’e la cuadro. - Ha iporã. - Omacha.
ko’ẽ. - Mba’e la espíritu - Iporã ja’e chupe. - Jarýi.
- Mba'éichapa hína. - Iporãiterei. - Jaryiete.
pendepyhareve. - Mba’e la situ. - Cheko’ẽporãnte. - Hendy. (kavaju resa)
- Mba'éichapa - Ha upéi. - Cheasajeporã. - Ha rehechapáma.
ndeasaje. - Ha upéi, kape. - Orepyhareporã. - Ndaipóri ivaíva.
- Mba'éichapa - Ha upéi, lo mitã. - Oreasajevai. - Ivai (la pórte).
ndeka'aru. - Mba’e la porte lo - Roikoporã. - Ni nda’ivaipotái.
- Mba'éichapa mitã. - Ñanrreda.
pendeka'aru pytũ. - Ma’erãiko ñambovaíta.
- Mba'éichapa - Alpélo
ndepyhare. - Altóko.
- Iporãnguete.
Hetaitereive jajuhukuaa maitei no formal, ko’ápe oñembohysýi umi ojeporuvévante. Kuimba’e

oiporuve ko’ãichagua ñomongeta, kuña katu sa’ive.
Ko’ã maitei jaiporukuaa ára pukukue. Pyharevete, pyharevekue, asajekue, ka’arukue ha py-
harekue ikatu oñemomaitei:
a. - Mba’etekópa, José. ã. - Mba’e la pórte. ch. - Ha upéi.

- Jaryeite. - Jaikove. - Ovevete.
Ko’ã maitei avei ojeporukuaa peteĩ térã heta tapicha ndive.

- Ha upéi. Mba’etekópa lomitã.
- Jarýi, mba’épa peiko.
- Ovevete.
Jaikuaami
Ñemomaiteipaha
(despedirse)
- Jahápy.
- Jajoecháta.
- Aháta aju.
- Jajotopáta.
- Jajoechajeýta.
- Jajoechajey peve.
- Ñañe’ẽta.
- Ñañe’ẽvéta.
- Ñañe’ẽta upéi.
- Ñañe’ẽta ag̃ave.
2323
2
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
TEMBIAPORÃ
1. Ñambohovaimi ko’ã maitei
a. Pedro: Mba’e la porte, José.
Jaikuaami
José: ________________________
ã. Pedro: Ha upéi, José. 1. Mba’éichapa

ñañomomaiteipahakuaa
José: ________________________ guaraníme
ch. Pedro: Mba’e la situ, José. Guaraníme heta hendáicha ikatu

ñañomomaiteipaha. Ko’ã jehecháva
José: _________________________
e.
ojeporuvéva, katu oĩve hetave jaha-
ha rupi ñahendúva. Hetave oĩ umi no
Pedro: . Mba’e la cuadro. formal ñahenoikuaáva. Jajesareko ko’ã
ñomongeta rehe.
José: _________________________
ã.
e.
- Aháma che, irũnguéra.
Pedro: ________________________ - Jajotopáta ko’ẽrõ.
- Jajotopáta.
José: Jarýi léka.
g.
- Jajoecháta ag̃ ave.
Pedro: Aháma che. - Oĩma. Jajoecháta.
José: _________________________
g̃ .
- Aháta aju.
- Aháta aju ndaroviaivoi.
Pedro: Aháta aju.
- Aháma che, he’i osóva.
José: _________________________ - Jajoecháta, irũ.
2424
2
AFÍA GUARANÍ
raní
Guarani achegety. Alfabeto gua
pu’ae (vocales), 6 jurugua ha 6 tĩgua.
Jaikuaamaháicha, guarani oguereko 12
Ñanemandu’ami:
Vocales
Pu’ae:
Tĩgua:Nasales
Jurugua: Orales ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ
a, e, i, o, u, y
Pundie: Consonantes
Guaraníme jareko 21 pundie.
les), 4 tĩjurugua (naso orales) ha
Umi 21 pundie apytégui, 13 jurugua (ora
4 tĩgua (nasales).
: Consonantes
Pundie
. Tĩguáva: m, n, ñ, g̃.
Juruguáva: ch, g, h, j, k, l, p, r, rr, s, t, v,’
uáva: mb, nd, ng, nt.

Tĩjurug
Ñamoñe’ẽmi ko ñomongeta: Ñamongorapaite umi pundie, ha upéi

ñamohenda. Jahai ko’ápe
Ñamoñe’ẽ ko ñomongeta. Jajesareko
mba’éichapa ojeporu ipype umi pundie.
Jurugua: _____________________________
- Mba’éichapa, José.
Tĩjurugua: ___________________________
- Iporãmínte, Marta.
Tĩgua: _______________________________
- Mba’épa neko’ẽmi.
- Cheko’ẽporã.
- Jajoecháta ag̃ave.
- Jajoecháta.
2525
2
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
1. Ñamboty ko’ã maitei 2. Jahai maitei ikatúva ojeporu
a.
pyharevete, pyharevekue, asajekue,
- Mba’éichapa. ka’arukue ha pyharekue:
-_______________________________ a. Pyharevete
ã.
- Mba’éichapa neko’ẽ.
- _______________________________ - Cheko’ẽporã, ha nde.
- Cheko’ẽporã avei.
ã.
- Mba’éichapa neko’ẽ.
ch.
Pyharevekue
- _______________________________
- _______________________________
- _______________________________
e.
- _______________________________
- Mba’éichapa ndepyhareve.
- _______________________________
ch. Asajekue
- _______________________________
- _______________________________
ã.
e.
- _______________________________
- _______________________________
- Cheasajeporã, ha nde. - _______________________________
- _______________________________ - _______________________________
g. - _______________________________ e. Ka’arukue
- Cheka’aruporãnte avei.
g̃ .
- _______________________________
- _______________________________
- Chepyhareporã, ha nde. - _______________________________
- _______________________________ - _______________________________
h. - _______________________________ ã.
e. Pyharekue
- Ovevete
- _______________________________
- _______________________________
i.
- _______________________________
- Mba’éichapa pendeasaje.
- _______________________________
- _______________________________
ĩ. - _______________________________
- Ore pyhare porãmínte.
j. - _______________________________
- Jarýi léka.
k. - Aháta aju.
- _______________________________
2626
2
3. Ñamoĩmba ko’ã ñomongeta 4. Jahechakuaa mba’e aravópepa

a.
ojeporukuaa ko’ã maitei. Ja’e oĩ porãpa
- Mba’éichapa neko’ẽ. térãpa oĩvai. Ñamongurusu jaiporavóva
a. Ojeporukuaa ára pukukue javeve:

- ________________________porã.
ã. - Mba’éichapa ndepyhareve. - Mba’etekópa.

- Jaikove.
- ________________________porã.
ch.
a. Añete. ã. Japu.
ã. Ojeporukuaa pyharekue:
- Mba’éichapa ndeasaje.
- ________________________porã. - Mba’éichapa ndepyhareve.
e.
- Iporãmínte.
- Mba’éichapa ndeka’aru.
ch.Ojeporukuaa pyharevekue:
- ________________________porã.
ã.
e. - Mba’éichapa ndepyhare. - Maiteípa.
- Maitei.
- __________________________vai.
g.
e.
Ojeporukuaa ára pukukue javeve:
- __________________________vai. - Mba’éichapa pendepyhare.
g̃ .
- Orepyhare porãnte.
- Maitei.
ã.
e. Ojeporukuaa pyharevete:
- _____________________________
h. - Mba’etekópa. - Mba’e la pórte.

- Ovevete.
- _____________________________
i.
- Mba’e la porte.
- _____________________________
ĩ. - Ha upéi.
- _____________________________
j. - Mba’eichapa pendeka’aru.
- _____________________________
2727
2
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
5. Peteĩ tapicha ou ñanemomaitei

ha omba’eporandu ñandéve.
Ñambohovaimi ichupe
a. - Mba’éichapa neko’ẽ.
- ___________________________
ã. - Mba’éichapa nderéra.
- ___________________________
ch. - Moõguápa nde.
- ___________________________
ÑAMOÑE’Ẽ HA
e. - Moõpa reiko. JAJEPY’AMONGETA HAG̃ UA
- ___________________________
ã.
e. - Mba’épa rejapo pyharevekue. Léi 4251/10
- ___________________________ Ñe’ẽnguéra rehegua
g. - Mba’épa rejapo pyharekue. MOAKÃHA I

PYENDAKUÉRA OÑEMOĨVA KUAAPYRÃ
- ___________________________
PEHẼNGUE I
g̃ .
OJEHUPYTYSÉVA
- Mba’épa rejapo arakuépe.
- ___________________________
Akyta 1ha.- Mba’erãpa. Ko léi omo-
h.
henda mba’éichapa ojeporuva’erã tetã
- Mba’épa rejapo asajekue Paraguái ñe’ẽ tee mokõivéva; ombohape
tembiaporã oikuaaukátava tapichakuéra
- ___________________________ avaitéva ñe’ẽnguéra ha omoañetétava
ijeporu; avei oñemboajekuaa hag̃ua
i.
iñe’ẽngúva ñe’ẽ reko. Umivarã omoĩ
- Avy’a roikuaa rehe. tembiapopy mboguataharã tekotevẽ-
va, omoañetekuaava’erã ko ñe’ẽnguéra
- ___________________________ rekorã tetã omoĩva.
2828
3
MBO’EPY
MBOHAPYHA
JAJOKUAAMI
- Mba’éichapa japorokuaa ha jajekuaauka.
- Mba’éichapa ñaporomog̃ uahẽkuaa.
- Mba’éichapa jaikuaauka moõguápa ñande.
- Mba’éichapa jaiporukuaa hekópe ñe’ẽtéva.
3
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
JAJOKUAAMI
Ñomongeta 3:
Ñomongeta 1:
- Mba’etekópa.
- Mba’éichapa.
- Ovevete.
- Iporãmínte. Cheréra Marta. - Jajoecháta ko’ẽrõ.
- Oĩma.
- Cheréra José. Avy’a
roikuaa rehe, Marta.
- Jajojuhúta.
- Che avei avy’a roikuaa

rehe, José.
Ñomongeta 4:
- Ha upéi.
Ñomongeta 2:
- Mba’etekópiko.
- Mba’éichapa.
- Jarýi.
- Iporãmínte.
- Jajoechajeýta.
- Avy’a pohecha rehe.

- Oĩma.
- Ore avei rovy’a pohecha rehe. Ñomongeta 5:
- Jajoechajey peve.
- Ha upéi, kape.
- Hendyhína.
- Jajoechajey peve. - Ivai la situ, ajépa.
- Upéicha.
30 30
3
Ñomongeta 6:
Nde Alto Paranaygua.
Vos sos de Alto Paraná.
Vos sos paranaense.
- Mba’éichapa ndepyhareve.
- Chepyhareveporã. Ha’e Paraguarigua.
- Mba’éichapa nderéra. Él/ella es de Paraguarí.
- Cheréra José, ha nde. Él/ella es paraguariense.
- Cheréra Marta. Ñande Argentina-ygua.
- Moõguápiko nde, Marta. Nosotros somos de Argentina.
- Che San Lorenzo-ygua, ha nde. Nosotros somos argentinos.
- Che Alto Paranaygua.
- Avy’a roikuaa rehe, José. Ore Paraguaigua.
Nosotros somos de Paraguay.
- Che avei avy’a roikuaa rehe. Nosotros somos paraguayos.
- Jajoechajey peve.
- Jajoechajey peve. Peẽ Paris-gua.
Ustedes son de París.
Ustedes son parisinos.
Ha’ekuéra Pilar-gua.
Ellos/ellas son de Pilar.
Jaikuaami
Ellos/ellas pilarenses.
1. Ñe’ẽpehẽ porandurã
(partículas interrogativas) Jesarekorã
(observación)
Jahecha jajúvo guaraníme jarekoha ñe’ẽpehẽ
jaiporúva ñamba’eporandu hag̃ ua. Upevahí- Gua: ojeporu pe téra opáramo
na pa. Katu jarekove guaraníme. Ambue hína pu’ae pukangýpe (vocales débiles):
piko. Jajesarekomi mba’éichapa ojeporu ko’ã i, ĩ, u, ũ, y, ỹ.
ñe’ẽpehẽ umi poteĩ ñomongetápe. Ygua: ojeporu pe téra opáramo
- Mba’etekópa. pu’ae pu’atãme (vocales fuertes):
- Mba’éichapa. a, ã, e, ẽ, o, õ.
- Mba’etekópiko.
- Moõguápiko nde. Opaichagua ñe’ẽpehẽ guarani-
megua, oñembojoaju hag̃ ua ñe’ẽ
2. Gentilicio guaraníme: oúva castellano térã ambuégui
ndive, ogueraha taiky (guión).
Guaraníme, jaikuaauka hag̃ ua moõguápa pe
máva, gentilicio oñehenóiva castellano-pe, Jahechami:
jaiporu ñe’ẽpehẽ (partícula) gua térã ygua. Che Ypakaraigua.
Nde San Bernardino-ygua.
Che San Lorenzo-ygua. Ha’e Europa-ygua.
Yo soy de San Lorenzo. Ñande Finlandia-ygua.
Yo soy sanlorenzano. Ore Tovatĩgua.
Peẽ Ka’akupeygua.
Ha’ekuéra Lima-ygua.
31 31
3
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
1. Ñamombe’umi moõguápa ko’ã tapicha

José heñói Encarnación-pe. Ha’e Encarnación-gua.
Marta heñói Francia-pe. Ha’e _________________________________________________________
Che ru ha che sy heñói México-pe. Ha’ekuéra____________________________________________
Karai Ramón heñói Luque-pe. Ha’e____________________________________________________
Ñande ñanereñói Villa Rica-pe. Ñande_________________________________________________
Nde nereñói Bogotá-pe. Nde_________________________________________________________
Peẽ penereñói Kapiatápe. Peẽ_________________________________________________________
Ore orereñói Itakuruvípe. Ore_________________________________________________________
2. Ñamombe’umína mba’éichapa héra ha moõguápa

Nde sy: Che sy héra Lidia, ha’e Guarambareygua.
Nde ru: _____________________________________________________________
Nde ru sy: _____________________________________________________________
Nde sy ru: _____________________________________________________________
Nde tia rehayhuvéva: _____________________________________________________________
Nde tio rehayhuvéva: _____________________________________________________________
Ne angirũ rehayhuvéva: _____________________________________________________________
- Mba’éichapa Ndepyhareve.
- Chepyhareveporãnte. Eg̃uahẽke.
- Ag̃uahẽma.
- Moõguipa reju.
- Aju Misiones-gui.
- Mba’épa ndegueru ko’a rupi.
- Aju añandúvo peteĩ che angirũme.
- Iporã upéva.
- Epytu’usapy’ána ha upéi ehasa.
- Apytu’u’imíta.
- Jareko ymi rey’uséramo.
- Hay’usékatu. Aguyjevete ndéve.
32 32
3
Jaikuaami
Jajesarekomi ko’ã ñe’ẽ oñeguenohẽva ñomongetágui rehe:
Ndepyhareve, chepyhareveporãnte, eg̃ uahẽke, ag̃ uahẽma, reju, aju, ndegueru, añandu,
iporã, epytu’u, ehasa, apytu’u’imíta, jareko, hay’use.
Ko’ã ñe’ẽ hína ñe’ẽtéva (verbo). Guaraníme hetaichagua ñe’ẽtéva jareko, umíva apytépe oĩ
umi oñehenóiva castellano-pe propio (térã areal) ha predicativo (térã chendal).
Propio: ag̃ uahẽma, eg̃ uahẽke, reju, aju, Predicativo: Ndepyhareve,

añandu, epytu’u, ehasa, apytu’u’imíta, jareko. chepyhareveporãnte, ndegueru, iporã.
Jahechami mba’éichapa ñamosusũ (conjugar) ñe’ẽtéva propio. Predicativo rehe ñañe’ẽta

tenondevévo. Verbo propio térã areal ñamosusu hag̃ ua, jareko ñe’ẽpehẽ ohechaukáva
persona ha número ha oho upe ñe’ẽtéva mboyve. Ñamosusũmi ñe’ẽtéva g̃ uahẽ (llegar),
karu (comer), mba’apo (trabajar), hasa (pasar), pytu’u (descansar).
Che A Ag̃uahẽ Akaru Amba’apo Ahasa Apytu’u

Nde Re Reg̃uahẽ Rekaru Remba’apo Rehasa Repytu’u
Ha’e O Og̃uahẽ Okaru Omba’apo Ohasa Opytu’u
Ñande Ja/ña Ñag̃uahẽ Jakaru Ñamba’apo Jahasa Japytu’u
Ore Ro Rog̃uahẽ Rekaru Romba’apo Rohasa Ropytu’u
Peẽ Pe Peg̃uahẽ Pekaru Pemba’apo Pehasa Pepytu’u
Ha’ekuéra O Og̃uahẽ Okaru Omba’apo Ohasa Opytu’u
Jesarekorã: Che Ag̃uahẽ Yo llego

Nde Reg̃uahẽ Vos llegás
Guaraníme umi ñe’ẽpehẽ número
Ha’e Og̃uahẽ Él/ella llega
y persona rehegua oho ñe’ẽtéva
mboyve; castellano-pe katu ohu Ñande Ñag̃uahẽ Nosotros llegamos
ñe’ẽtéva rire. Ore Rog̃uahẽ Nosotros llegamos
Techapyrã:
Peẽ Peg̃uahẽ Ustedes llegan
Ha’ekuéra Og̃uahẽ Ellos/ellas llegan
Ñamoñe’ẽmijey Jahechami mba’éichapa oñemosusũ (conjugar) vy’a

(alegrase), purahéi (cantar), ñani (correr), ñemoarandu (es-
Ñande: ñag̃ uahẽ, jakaru, tudiar):
ñamba’apo, jahasa, japy-
tu’u. Ña ojeporu ñe’ẽté- Terarãngue Vy’a Purahéi Ñani Ñemoarandu
va tĩgua (verbos nasales) Che Avy’a Apurahéi Añani Añemoarandu
ndive ha ja katu ñe’ẽtéva
jurugua (verbos orales) Nde Revy’a Repurahéi Reñani Reñemoarandu
ndive. G̃ uahẽ ha mba’apo Ha’e Ovy’a Opurahéi Oñani Oñemoarandu
hína ñe’ẽtéva tĩgua, Ñande Javy’a Japurahéi Ñañani Ñañemoarandu
ñambohyapúvo osẽ rehe
ñane tĩ ha ñande juru rupi; Ore Rovy’a Ropurahéi Roñani Roñemoarandu
pytu’u ha karu katu hína Peẽ Pevy’a Pepurahéi Peñani Peñemoarandu
jurugua, ñambohyapúvo
Ha’ekuéra Ovy’a Opurahéi Oñani Oñemoarandu
osẽ rehe ñande juru rupi
año.
33 33
3
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
ÑAMBA’APOMI
1. Ñamosusũmi ko’ã ñe’ẽtéva
Terarãngue Ñembosarái Guapy Mopotĩ Karu Ke
Che
Nde
Ha’e
Ñande
Ore
Peẽ
Ha’ekuéra
2. Ñamoĩmba ñomongeta iguypegua. Jaiporavo peteĩva ñambohovái hag̃ua

a. - Mba’épa ojapohína nde sy. e. - Ha’ekuérapiko moõ oñemoarandu.
- Ha’e ______________ - Ha’ekuéra ________ San Lorenzo-pe.
- Amba’apo’aína. - Remba’aporeína. - Ñañemoarandu. - Peñemoarandu.

- Omba’apohína. - Oñemoarandu.
ã. - Moõpa nde remba’apo. ã.

e. - Peẽpa pevy’a pende vállepe.
- Che ____________ peteĩ fábrica-pe. - Ore ____________________ upépe.
- Amba’apo. - Omba’apo. - Rovy’a. - Ovy’a.

- Remba’apo. - Pevy’a.
ch. - Peẽpiko pekarúma. g. - Peẽpa peg̃uahẽma pende rógape.

- Ore ______________________ - Hẽe, ________________________
- Jakarúma. - Okarúma. - Ñag̃uahẽma. - Rog̃uahẽma.

- Rokarúma. - Og̃uahẽma.
ÑAMOÑE’ẼMI KO’Ã ÑOMONGETA

Jajesarekomi partícula de número y persona jeporu rehe.
Ñemuhápe: Mbo’ehaovusúpe:
- Maitei, mba’éichapa ndepyhareve. - Maiteípa.
- Iporãnte. Eg̃uahẽke, kuñataĩ. - Maitei.
- Ag̃uahẽmbaitéma, karai. - Cheréra José. Che pene irũ pyahuhína ko
- Mba’épa remandami. facultad-pe.
- Ajoguase che sapaturã. - Tereg̃uahẽporãite ore apytépe, José.
- Heta sapatu jareko. Eiporavóntema. - Cheréra Ramón.
- Ajesarekomíta hesekuéra. Aguyje ndéve. - Cheréra Julia.
- Ndéve katu aguyje. - Chékatu Federico.
- Aguyje peẽme. Jajokuaavéta jahávo.
- Jajokuaavéta.
34 34
3
ÑAMBA’APOMI
1. Ñamoñe’ẽjeymi ñomongeta 2. Ñamoñe’ẽjeymi ñomongeta
Ñemuhápe ha ñambohovaimi umi Mbo’ehaovusúpe ha ñambohovaimi
porandu. Ñamongurusu jaiporavóva. umi porandu. Ñamongurusu oĩporãva.
a. Ñomongeta oiko asajekue. a. Oñeñomongeta ñemuhápe.
a. Añete. ã. Japu. a. Añete. ã. Japu.
ã. Upe og̃uahẽva ñemuhápe peteĩ kuña. ã. Irundy tapicha oñomongeta upépe.
ch. Upe omba’evendéva peteĩ karia’y. ch. Umi tapicha ojokuaa aréma.
e. Upe omba’ejoguaséva oipota peteĩ e. Oñomongeta mokõi kuña ha mokõi

mba’e añónte. kuimba’e.
ã.
e. Upe omba’ejoguáva ikatu oiporavo ã.
e. Umi tapicha ojoguerohory.
oguerahava’erã.
3. Jahaimi. Jajojuhu tapépe peteĩ ñane angirũ aréma ndajahechavéiva ndive ha

ñañomongeta mbykymi hendive. Ñañomomaitei, ñaporandu ichupe moõpa oiko
ko’ág̃a, moõpa omba’apo ha mba’éichapa oiko isy ha itúva. Upe rire jajoasa hendive.
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
35 35
3
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
4. Jajojuhu ñane angirũ rógape tapicha jaikuaa’ỹva ndive peteĩ pyhare ha ñaño-
mongeta mbykymi hendive jajokuaa hag̃ua. Ñañomomaitei hendive, ñaporandu
ichupe héra, moõguápa, moõpa omba’apo; ha’e ombohováita ñane porandu ha
omba’eporandúta avei ñandéve ñandekuaa hag̃ua. Amo hu’ãme jaikuaaukáta
javy’aha jaikuaa rehe ichupe.
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
-__________________________________________________________________________________
36 36
3
ã.
5. Ñamoĩmba ko ñomongeta:
a.
- ___________________________________
ch. - Ndépiko mba’e valle.
- ____________________, ha nde.
- _______________________ avei.
ã.
- ___________________________________
e.
- Mba’e la porte.
- Moõpa reiko ko’ág̃a.
- ___________________________
- ___________________________________
ã.
e.
- Jajoecháta ka’aru.
- Mba’épepiko remba’apo.
- ___________________________
ch. - Mba’éichapa ________________

- ___________________________________
g. - Avy’a roikuaa rehe.

- ___________________________________
g̃ .
- ______________________ María.
- Avy’a roikuaa rehe, María. - Jajoechajey peve.
- ____________________________ - ___________________________________
e. - Mba’éichapa _________________
7. Japorokuaami
- Cheréra Federico. Ha __________
Jaikuaase peteĩ tapichápe. Ñamba’eporandu
- ____________________ Ramona. ichupe ha ha’e ombohovái ñandéve.
ã.
e. - Mba’éichapa. - ________________________________
- Iporãmínte.
- ___________________________
- Eg̃uahẽke. - ________________________________
- Cheréra José.
- ___________________________
- Mba’éichapa nderéra. - ________________________________
- Che Santanigua.
- _______________________ José.
- Avy’a roikuaa rehe, José. - ________________________________
- Aiko Ciudad del Este-pe.
- ___________________________
- ________________________________
6. Jajekuaaukami - Amba’apo peteĩ colegio-pe.
Oĩ peteĩ tapicha ñandekuaaséva. Ñañomonge- - ________________________________

tami hendive. Ñambohovái imba’eporandu: - Areko 30 ary.
a. - Mba’éichapa ndeka’aru. - ________________________________

- ___________________________________
- ________________________________
- Jajoecháta.
3737
3
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
GUARANI JEHAIKATU: ORTOGRAFÍA GUARANÍ

Guarani achegety. Alfabeto guaraní
í),
Pe 2015-pe Guarani Ñe’ẽ Rerekuapavẽ (GÑR) (Academia de la Lengua Guaran
oñemoheñóiva Léi 4251/10 Ñe’ẽnguéra rehegua rupive , omone ĩ Guaran i ñe’ẽ
Achegetytee. Kóva oguereko 33 taipu (fonemas) ha 33 tai (letras).
̃,
Ko’ãvahína umi mbohapypa mbohapy (treinta y tres) tai: a, ã, ch, e, ẽ, g, g
h,
i, ĩ, j, k, l, m, mb, n, nd, ng, nt, ñ, o, õ, p, r, rr, s, t, u, ũ, v, y, ỹ, ’.
Ñanemandu’ajeymi pu’ae oĩha jurugua ha tĩguáva, ha pundie oĩha juruguáva,
tĩjuruguáva ha tĩguáva
Pu’ae
Jurugua: a, e, i, o, u, y Tĩgua: ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ
Pundie
Juruguáva: ch, g, h, j, k, l, p, r, rr, s, t, v,’. Tĩguáva: m, n, ñ, g̃.
Tĩjuruguáva: mb, nd, ng, nt.
Ñamoñe’ẽ ha japuraheimína Ñamba’apomi ko’ã irundy verso rehe

ko ñe’ẽpoty (poesía). Jajapysaka
mba’éichapa oñemoñe’ẽ Che Paraguái rasaharã
Neporã che Paraguái

Ndaiporichéne mamove
Che Paraguái ndéve ha’e
Rohayhuve cada ko’ẽ.
(Carlos Sosa)
Ñahesa’ỹjomi:
Oiménepa ko arapýpe ndéicha iporãva tetã
Ojeguapáva yvotýpe omimbi ha ojajaipa a. Ñanohẽ ichugui opaite pu’ae.
Tovéna ku pyharérõ tajahecha pe jasy
Arapegua ramoguáicha omysãirõ ñasaindy ________________________________________
(oñembojo’a)
ã. Ñanohẽ ichugui opaite pundie.
Estribillo
Che Paraguái rasaharã ________________________________________
Ndaiporichéne mamove
Che Paraguái ndéve ha’e ch. Ñamohenda umi pu’ae jurugua ha tĩguáva.
Rohayhuve cada ko’ẽ (oñembojo’a) Jurugua: _________________________________
Pejúna mombyryguáva pehechami ko tetã Tĩgua: ___________________________________

Katuetei pejuhúta tory, joayhu ha vy’a
Ko’ápe jeko ymámi Ñandejára oiko oguata e. Ñamohenda umi pundie jurugua, tĩgua ha ,
Ha ipyporépe oheja hetaite mba’e porã tĩjuruguávaramo.
(oñembojo’a)
Jurugua: _________________________________
Estribillo
Tĩgua: ___________________________________
Tĩjurugua: ______________________________
38 38
3
ã.
e. – ________________ nde remba’apo.
1. Ñamboty ko’ã maitei
a.
- Mba’éichapa. – Che amba’apo peteĩ empresa-pe.
-______________________________ - Mba’érepa. - Ndive.

- Mba’éichapa. - Moõpa.
ã. - Mba’etekópa. g. – Mba’éichapa héra nde sy.

– Che sy ____________ Ramona.
- ______________________________
- Téra. - Héra.
ch.
- Réra. - Iréra.
g̃ .
- ______________________________
– Moõguápa nde.
- Ovevete. – Che Villa Hayes-_____________
e.
- pe. - peve.
- Maitei. - me. - gua.
- _______________________ nderéra h. – Peẽpa peikuaa che rúpe.

– ____________ ichupe.
- _________________ Marta. Ha nde.
- Aikuaa. - Oikuaa.
- __________________________ José. - Reikuaa. - Roikuaa.
2. Jaiporavo ñe’ẽ ohoporãvéva ñamyenyhẽ i. – Moõpa peẽ ___________________

hag̃ua umi pa’ũ – Romba’apo Lambaré ___________
a.
- Amba’apo/gua. - Remba’apo/gua.
– Mba’éichapa ndeasaje. - Pemba’apo/pe. - Ñamba’apo/pe.
ĩ.
– ________________________ porã.
– Máva ndive piko ha’e ___________
- Cheasaje. - Ijasaje. – _________ oiko isy ha itúva ndive.
- Ndeasaje. - Ñandeasaje.
ã.
- Aiko/ore. - Oiko/ha’e.
– Eg̃uahẽke María. - Reiko/ñande. - Jaiko/nde.
– ___________________ mbaitéma.
- Ag̃uahẽ. - Og̃uahẽ.
- Reg̃uahẽ. - Peg̃uahẽ.
ch. – ______________ , Ramón ha José.

– Roguahẽma.
- Ag̃uahẽ. - Og̃uahẽ.
- Peg̃uahẽ. - Ñag̃uahẽ.
e. – Ndépiko moõ __________________

– Che ________________ Paraguaýpe.
- Aiko/aiko. - Oiko/reiko.
- Reiko/aiko. - Jaiko/reiko.
3939
3
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
3. Ñamosusũmi ko’ã ñe’ẽtéva: ñe’ẽ
(hablar), ñembosarái (jugar), guapy
(sentarse) ha ñembo’y (pararse).
Terarãngue Ñe’ẽ
Che
Nde Reñe’ẽ ÑAMOÑE’Ẽ HA
Ha’e JAJEPY’AMONGETA HAG̃ UA
Ñande
Ore
Peẽ
Ha’ekuéra
Terarãngue Ñembosarái Léi 4251/10

Che
Ñe’ẽnguéra rehegua
Nde
Ha’e Oñembosarái
Ñande Art. 2ª. Teko joparaeta rehegua.
Ore Paraguái Estado oñangarekova’erã heko
Peẽ joparaeta ha iñe’ẽ tee mokõire, tove
tojehapyaty ha tahekojera mokõive, ha
Ha’ekuéra upéicha avei oñangereko ha
omotenondeva’erã avaitéva reko ha
Terarãngue Guapy iñe’ẽnguéra. Upéichante avei oykeko-
va’erã chupekuéra iñepia’ãme, ojepyta-
Che so jave iñe’ẽnguéra jeporu ha ñemyasãi
Nde
rehe opa hendáicha ha opaite hendápe,
ha oñangarekova’erã oñemboajévo
Ha’e ambue ñe’ẽ oiporúva tapicha aty heko
ambuéva, oĩva tetãpýre.
Ñande Jaguapy
Ore
Peẽ
Ha’ekuéra Art. 3ª. Tetã ñe’ẽ tee mokõive rehegua.
Tetã ñe’ẽ tee mokõive oñemboaje ha

Terarãngue Ñembo’y ojeporujojava’erã mbohapyve tetã
Che Pokatu Moakãhápe ha opaite tetã
rembiapo oñemboguatahápe. Estado
Nde ombojeroviaveva’erã guarani ñe’ẽ,
Ha’e kóva ha’e rupi tetã reko tee kuaaukaha,
tetãyguápe ombojoaju ha omopeteĩva,
Ñande ha ñe’ẽ ojeporuvéva tetãpýre.
Ore Roñembo’y
Peẽ
Ha’ekuéra
40 40
4
MBO’EPY
IRUNDYHA
JAJOKUAAMI
- Mba’éichapa ñaporomog̃ uahẽkuaa.
- Mba’éichapa jaikuaauka ñande rapichápe jaheka térã jaipotáva.
- Mba’éichapa ñaporomomaitei ha ñaporomomaiteipahakuaa.
- Mba’éichapa jaiporu ñe’ẽteja ñamba’eporandu hag̃ ua.
4
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
JEJOKUAA HA ÑEMOGUAHẼPORÃ
Ẽ
- Maitei. Cheréra José. - Maitei Marta, - Mba’éichapa.

- Avy’a roikuaa rehe, José. tereg̃uahẽporãite che rógape. - Tapeg̃uahẽporãite ore
- Ag̃uahẽmbaitéma voi. mba’apohápe.
- Mba’éichapa. - Eike nde rógape guáicha. - Rog̃uahẽma.
- Iporãmínte. Cheréra Marta. - Aguyje ndéve. - Tapeñeñanduporã orendive.
- Cheréra José.
- Aguyje peẽme.
- Avy’a roikuaa rehe, José.
- Che avei avy’a roikuaa rehe, - Eg̃uahẽke kuñataĩ. - Peg̃uahẽke.
Marta. - Ag̃uahẽma. - Rog̃uahẽmbaitéma.
- Mba’éichapa nderéra. - Mba’e tetãguipa peju.
- Maitei, Marta. - Cheréra Marta. - Roju Chile-gui.
- Maitei, José. - Tereg̃uahẽporãite, Marta. - Tapeg̃uahẽporãite Paraguáipe.
- Tereg̃uahẽporãite che rógape. - Aguyje ndéve. - Aguyje peẽme.
- Aguyjevete ndéve.
Jaikuaami
Guaraníme niko japoromog̃ uahẽporã térã jaikuaauka hag̃ ua ñande rapichápe jaheka ỹrõ
jaipotáva ichupe g̃ uarã, jaiporu ko’ã ñe’ẽpehẽ: ta, tere, to, taja/taña, toro, tape, to.
Che Ta Tag̃uahẽporãite (che). Tavy’aite (che). Tapytu’u (che).
Nde Tere Tereg̃uahẽporãite (nde). Terevy’aite (nde). Terepytu’u (nde).

Ha’e To Tog̃uahẽporãite (ha’e). Tovy’aite (ha’e). Topyty’u (ha’e).
Tañag̃uahẽporãite Tajavy’aite Tajapytu’u
Ñande Taja/taña
(ñande). (ñande). (ñande).
Ore Toro Torog̃uahẽporãite (ore). Torovy’aite (ore). Toropytu’u (ore).
Peẽ Tape Tapeg̃uahẽporãite (peẽ). Tapevy’aite (peẽ). Tapepytu’u (peẽ).
Tog̃uahẽporãite Tovy’aite Topytu’u
Ha’ekuéra To
(ha’ekuéra). (ha’ekuéra). (ha’ekuéra).
Ko’ãva jaiporu umi partícula de número y persona a, re, o, ja/ña, ro, pe, o jaikuaáma vai-
cha avei. Oho pe ñe’ẽtéva mboyve.
Japuraheimi Terevy’aitéke, ha jajesareko mba’éichapa ojeporu umi ñe’ẽpehẽ.
Terevy’aitéke
Terevy’aitéke,
Terevy’aitéke,
Ko nde arambotýre,
Terevy’aitéke,
4242
4
2. Ñaporombovy’apavẽ 3. Ñaporomog̃uahẽporã ha jajokuaami
- Vy’apavẽ, Marta, nde aramboty rehe. - Mba’éichapa.

- Aguyje ndéve, José. - Iporãnte.
- Tove akóinte taneresãi ha taneañuã - Cheréra José.
vy’apavẽ. - Cheréra Marta. Tereg̃uahẽporãite che rógape, José.
- Aguyjevete ndéve. - Aguyje ndéve.
- Mba’éichapa che sy. - Maitei, Marta.

- Iporãmínte, che memby. - Maitei, José.
- Vy’apavẽ ndéve nde ára rehe. - Ha’e che rembiapo irũ. Héra Federico.
- Aguyje ndéve. - Mba’éichapa, Marta,
- Ko jopoimi aru ndéve. - Iporãnte, Federico.
- Arohoryvéva voi reru chéve. - Avya’aite roikuaa rehe, Marta.
- Ha mávapepiko arúta, che sy. - Che avei avy’a roikuaa rehe, Federico. Tereg̃uahẽporãite
- Aguyjevete ndéve, che memby. ore rógape.
- Aguyjevete ndéve.
- Maitei, che angirũ.

- Maite. - Maitei, che sy.
- Vy’apavẽ ndéve nde aramboty rehe. - Peg̃uahẽke.
- Aguyjevete ndéve. - Aikuaaukase ndéve che rembiapo irũ; ha’e héra
- Tove akóinte taneresãi ha tereikove- Josefina.
pukuete. - Mba’éichapa Josefina.
- Aguyje. Taupéicha. - Iporãmínte, kuñakarai.
- Cheréra Marta. Tereg̃uahẽporãite ore rógape.
- Avy’a roikuaa rehe, ña Marta.
- Pehasáke peguapy.
- Rohasáta korapýpe, che sy.
- Néi, che memby.
- Tapehasaporãite.
4343
4
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
TEMBIAPORÃ
1. Ñamoñe’ẽmijey ko ñomongeta ha jajesareko mba’éichapa ojeporu umi partícula
de número y persona
- Maitei che sy.

- Peg̃uahẽke.
- Aikuaaukase ndéve che rembiapo irũ;
ha’e héra Josefina.
- Mba’éichapa, Josefina.
- Iporãmínte, kuñakarai.
- Cheréra Marta. Tereg̃uahẽporãite ore
rógape.
- Avy’a roikuaa rehe, ña Marta.
- Pehasáke peguapy.
- Rohasáta korapýpe, che sy.
- Néi, che memby.
- Tapehasaporãite.
2. Ñahesa’ỹjo ko texto. Jaikuaauka añeté- 3. Ñamoĩmba ko ñomongeta:

a.
pa térãpa japu ko’ã oje’éva hese. Ñamongu-
rusu jaiporavóva. - Maitei, tereg̃uahẽporãite.
a. Pe óga jára ha mbohupa ojokuaa - ___________________________

aréma.
ã.
a. Añete. ã. Japu. - ___________________________
ã. Josefina hína ña Marta membykuña - Ag̃uahẽmavoi.

rembiapo irũ.
a. Añete. ã. Japu. ch. - ________________ peẽ kuñakarai.
ch. Óga jára héra Josefina. - Rog̃uahẽma, aguyje.
e. Ña Marta imembykuña peteĩ.
e.
ã Óga oñeñemongetahápe ikorapy.
44 44
4
4. Jajekuaauka. Ñamombe’umína: ñande réra, moõguápa, moõpa jaiko, mba’épa

ñañemoarandu, moõpa ñamba’apo, mba’éichapa héra ñande sy ha ñande ru hamba’e.
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
5. Jaikuaaukami ñande rapichápe. Oho ñanendive ñande rógape ñane rembiapo irũ
hérava José. Jaikuaaukamína ñande sy térã ñande rúpe upe ñande rapicha. Óga jára-
mo tomog̃uahẽporãite upe tapichápe. Jahaimi ñomongeta:
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
6. Ñaporombovy’apavẽmi. Peteĩ ñande tio hi’aramboty ha jaha hógape pyharevete

peteĩ jopói rehe. Ñamomaitei, ñambovy’apavẽ ha ñame’ẽ ichupe jopói jaraháva. Upéi
jaikuaauka ichupe jaipotaha hesãi ha oikovepuku.
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
4545
4
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
Jaikuaami
1. Ñe’ẽ ñamba’eporandu hag̃ ua 2. Jaiporumi ko’ã ñe’ẽ:

(Palabras interrogativas)
a. Ñomongeta peteĩha:
Guaraníme heta hendáicha ñamba’eporanduku-
aa. Jaikuaáma jarekoha ñe’ẽpehẽ pa ha piko - Mba’éichapa nderéra.
jaiporúva ñamba’eporandu hag̃ ua. Umíva ndive - Cheréra José.
ojeporu avei pio, iko, tiko ha ambueve, osẽva - Araka’épa nereñói (nacer).
pikógui. Ñamba’eporandúramo guaraníme jai- - 10 jasyteĩ 2000-pe.
poruva’erã katuetei ko’ã ñe’ẽpehẽ. Ko ñe’ẽme - Moõpiko nereñói.
natekotevẽi jaiporu ky porandurã (signo de in- - Chereñói Concepción-pe.
terrogación) ¿?, castellano-pe guáicha. Katu oĩ - Mba’épa ndeguerumi ko’a
he’íva ojeporukuaaha ha upéicha ojejapóramo rupi.
oñemoĩva’erãha pe ñe’ẽjoaju (oración) opávonte - Aju ahechávo che ru ha che
portugués ha inglés-pe ojeporuháicha. sýpe.
- Mba’éichapiko héra nde sy.
- Mba’éichapa nde réra. - Mba’éichapa nde réra? - Ha’e héra María.
- Mboy arýpa oguereko.
- Moguápa nde. - Moguápa nde? - Oguereko 50 ary.
- Moõpiko remba’apo. - Moõpiko remba’apo? - Avya’ite roikuaa rehe.
- Máva ndive piko reiko. - Máva ndive piko reiko?
Ñe’ẽteja ñamba’eporandu hag̃ ua ã.Ñomongeta mokõiha:
Ko’ápe jareko umi ñe’ẽteja porandúva (adver- - Mba’e la porte, José.

bios interrogativos) jaiporukuaáva ñamba’epo- - Ovevete. Ha nde.
randu hag̃ ua. - Omacha. Che sy hasykatuhína.
- Mba’epiko ojehu ichupe.
Ñe’ẽ ñamba’epo- - Huguy asuka ojupipa.
Techapyrã
randurã hag̃ua - Ha’épiko moõ oiko.
Mba’épa: qué - Mba’épa remanda(mi) - Oiko Misiones-pe.
- Ha mboy arýpiko oguereko.
Mba’éichapa: cómo - Mba’éichapa nderéra. - Oguereko 65 ary.
Araka’épa: cuándo - Araka’épiko nde’aramboty. - Ha máva ndive piko oiko.
- Oiko che ru ha che reindy pa-
Moõpa: dónde - Moõpa reiko. hague ndive.
- Tokuerapya’ete nde sy, che irũ.
Moõpa: adónde - Moõpiko reho. - Aguyje ndéve.
Mba’erãpa, ma’erã- - Mba’erãpa reñemoarandu - Jajoechajeýta.
pa: para qué guarani. - Jajoechajeýta.
Mávapa: quién - Mávapa nde sy.
Mba’érepa, - Mba’érepa rerohory
mba’upe: por qué guarani.
Mboy(pa): cuánto - Mboy arýpiko rereko.
4646
4
TEMBIAPORÃ
Ñamba’eporandu. Jajojuhu peteĩ ñane angirũ ndive ha ñañomongeta hendive. Pevarã
jaiporu ko’ã ñe’ẽ porandurã: Mba’épa, mba’éichapa, araka’épiko, mávapa, mba’érepa,
mboýpa, mba’erãpa.
- _______________________ ___________________________________ _______________________
- _______________________ ___________________________________ _______________________
- _______________________ _______________________ ___________________________________
- _______________________ _______________________ ___________________________________
- _______________________ _______________________ ___________________________________
- _______________________ _______________________ ___________________________________
- _______________________ _______________________ ___________________________________
Ñamoĩmba ko ñomongeta:
a. - ______________________ ndepyhare. g̃ . - _____________________ arýpa rereko.
- Chepyhare porã. - ___________________________ 20 ary.
ã. - _____________________ nde nereñói. h. - ____________________________ reiko.
- Chereñói Concepción______________ - Aiko Kapiata______________________
ch. - ____________________ nde aramboty.
- Che aramboty diciembre-pe.
e. - ___________________________ nde sy.
- Che ________________________Maria.
eã. - ___________________________ nde sy.
- Che sy Filadelfia-ygua
g. - _________________ ndivepa nde reiko.
- Che __________ che sy ha che ru ndive.
4747
4
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
ÑAMOÑE’ẼMI KO ÑOMONGETA:
- Mba’éichapa ndeka’arumi. - Añemoarandu facultad-pe.
- Iporãmínte ha nde. - Mba’épiko reñe-

moarandu.
- Iporãmínte avei. - Añemoarandu Ingeniería

Ciencias Ambientales.
- Mba’éichapa nderéra. - Avy’aite roikuaa

rehe, Marta.
- Cheréra Marta. Ha nde.

- Cheréra José.
- Jajoechajeýta.
- Moõpiko nde remba’apo, José.

- Jajoechajeýta.
- Amba’apo peteĩ
fábrica-pe. Ha nde.
- Che amba’apo peteĩ empresa-pe.
- Ndépiko reñemoarandureína,
Marta
48 48
4
Jaikuaami
Guaraníme niko japoromog̃ uahẽporã térã jaikuaauka hag̃ ua ñande rapichápe jaheka ỹrõ
jaipotáva ichupe g̃ uarã, jaiporu ko’ã ñe’ẽpehẽ: ta, tere, to, taja/taña, toro, tape, to.
Momaitei Momaitei Momaiteipaha Ñemog̃uahẽporã

(Saludar) (Saludar) (Despedirse) (Dar bienvenida)
- Mba’éichapa. - Iporã. - Jajoecha peve. - Tereg̃uahẽporãite
- Maitei. - Iporãmínte. - Jajoechajeýta. (nde).
- Mba’éichapa reiko(mi). - Iporãnte. - Jajoecháta. - Tapeg̃uahẽporãite
- Mba’éichapa neko’ẽ. - Ovevete, vevéto. - Jajoecháta vokoiete. (peẽ).
- Mba'éichapa ndepyhareve. - Jarýi, jaryiete. - Jajotopáta.
- Mba'éichapa ndeasaje. - Alpelo. - Ñañe’ẽta.
- Mba'éichapa ndeasajepyte. - Ivai. - Ñañe’ẽvéta.
- Mba'éichapa ndeka'aru - Aikovai, roikovai. - Ñañe’ẽta upéi.
- Mba'éichapa ndeka'arupytũ. - Traquilopa, tranki. - Ñañe’ẽta ag̃ave.
- Mba'éichapa ndepyhare. - Aiko’i, roiko’i. - Jahápy.
- Mba’eteko(pa). - Jaikove. - Jahákatu.
- Mba’e la porte. - Jaha hese. - Aháta aju (he’i teju)
- Mba’e la cuadro. - Omacha. - Aháma.
- Mba’e la situ. - Hendy (kavaju resa). - Rohóma.
- Ha upéi. - Ha rehechapáma. - Ajúta upéi.
- Mba’e la espíritu hína. - Ndaipóri ivaíva.
- Ivai (la porte).
- Ni nda’ivaipotái.
- Ñanrreda.
Mba’éichapa jaikuaaukakuaa jaipotáva ñande rapichápe.
Mokõi térã hetave

Peteĩ tapichágui Peteĩ tapichágui Heta tapichágui heta
tapichágui peteĩ tapichápe
ambuépe mokõi térã hetápe
tapichápe
-Tereg̃uahẽporãite. - Tapeg̃uahẽporãite. - Tereg̃uahẽporãite. - Tapeg̃uahẽporãite
- Tove taneresãi. - Tove tapeneresãi. - Tove taneresãi. - Tove tapeneresãi.
- Hi’ã chéve neresãiete. - Hi’ã chéve peneresãiete. - Hi’ã oréve neresãiete. - Hi’ã oréve peneresãiete.
- Hi’ã chéve reikove- - Hi’ã chéve peikove- - Hi’ã chéve reikove- - Hi’ã oréve peikove-
pukuete. pukuete. pukuete. pukuete.
- Tamora’e katui - Tamora’e katui tape- - Tamora’e katui - Tamora’e katui tape-
taneresãi. neresãi. taneresãi. neresãi.
Guarani papapy (números en guarani). Ñanemandu’amijey guarani papapy rehe.
Emoñe’ẽmi.
1. Peteĩ
2. Mokõi 5. Po 7. Pokõi 9. Porundy
3. Mbohapy 6. Poteĩ 8. Poapy 10. Pa
4. Irundy
4949
4
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
TEMBIAPORÃ
Jaipapa ha ñamoĩmba: Ñamoĩmba ko ñomongeta:
: Peteĩ tukã. - Mba’éichapa.
- Iporãmínte.
: ________ tukã. - Mba’éichapa nderéra.
: ________ tukã. - ___________________________ José.
:________ tukã. - _________________ nde remba’apo.
: ________ tukã. - Che _____________ peteĩ fábrica-pe.

Ha nde.
: ________ tukã.
- ________ amba’apo peteĩ oficina-pe.
: ________ tukã. - Iporãite.
- Nde piko moõgua.
: ________ tukã. - Che Villa Hayes-__________. Ha nde.
: ________ tukã. - __________ Hernandarias- _______
: ________ tukã. - ______________________________
AFÍA GUARANÍ
raní
33 tai (grafemas) ha 33 taipu (fonemas).
Ñanemandu’ami guaraníme jarekoha ko ko ñe’ẽme ndahasyiete jahaiporã
Peteĩcha rupi hetakuépe tai ha taipúni tellano-pe jareko 27 tai ha 24 taipu;
hag̃ua. Péicha ndoikoi opaite ñe’ẽme. Casme. Jeyvéramo ñandepy’aheta jahai
upéicha rupi ortografia hasyeterei ko ñe’ẽ a’e ndojehúi.
hag̃ua ñe’ẽ S, C, Z-pe. Guaraníme ko’ã mb
̃ , h, i, ĩ, j, k, l, m,
rehe: a, ã, ch, e, ẽ, g, g
Ñanemandu’ajeymi guarani achegety u, ũ, v, y, ỹ, ’.
mb , n, nd, ng, nt, ñ, o, õ, p, r, rr, s, t,
Jareko 12 pu’ae ha 21 pundie.
Pu’ae
Jahech ajeymi:
Tĩgua: ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ
Jurugua: a, e, i, o, u, y
Pundie

. Tĩguáva: m, n, ñ, g̃.
Juruguáva: ch, g, h, j, k, l, p, r, rr, s, t, v,’
uáva: mb, nd, ng, nt.

Tĩjurug
50 50
4
Jaikuaami
Puso hína pundie, ha ohove mokõi pu’ae Mba’éichapa ñambohyapu umi pundie
mbytýpe. Ojeporuva’erã hekópe ikatu rehe (pronunciación de las consonantes).
omoambue pe ojehai térã ojehaiséva.
Ñambohyapu hag̃ua umi pundie, ñamoĩ-
Techapyrã: va’erã ijykerekuéra pu’ae “e”. Aipórõ,
Ku’a (cintura) ñambohyapuséramo jajapóta kóicha: che,
Ka’i (mono) Kua (agujero) ge, g̃e,he, je, ke, le, me, mbe, ne, nde, nge,
Kái (quemarse) Mbói (víbora) nte, ñe, pe, re, rre, se, te, ve. Puso “’” katu
Pe’u (coman) Mboi (desvestir) herateevoi.
Péu (pus) Mbo’i (pedazar, partir)
Guaraníme avei jareko pundie ohóva
oñondive ha máramo ojepe’akuaa’ỹva
Pu’ae he’ise ipúva ijehegui térã ha’eño, ha’e ojuehegui ha’ére peteĩ taipu añónte, umíva
aénte ipúva, oikotevẽ’ỹre ambue tai rehe. héra pundiekõi (digrama): ch, mb, nd, ng,
Pu’ae niko guarani, castellano ha ambue nt, rr.
ñe’ẽme ipu ijehegui, ha’ete ku osẽreínteva
ñande jurúgui. Techapyrã:

Pundie he’ise ipúva ambue ndive, suena Chéve: ché-ve Marãngatu: ma-rã-nga-tu
con, ndaipukuaáiva ijehegui. Ha’e ipu pu’ae Mberu: mbe-ru Ha’énte: ha-’é-nte
ndive, oikotevẽ hese ipu hag̃ua. Pundie: pu-ndie Karráu: ka-rráu
1. Ápe jareko 12 mymba. Jahaimi herakuéra guaraníme. Ñañangarekókena jahai

guarani achegety rekópe
__________ ___________ __________ __________
__________ ___________ __________ __________
__________ ___________ __________ __________

51 51
4
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
1. Ñaporomog̃uahẽporãmi. Jaiporavo 2. Japurahéi. Ñane rembiapo irũ
oĩporãva. Ñamongurusu jaiporavóva. hi’aramboty. Japuraheimi ichupe
Ambue tai. Terevy’aitéke. Jahairaẽ ko’ápe upe
purahéi.
a. – Mba’éichapa Marta. ________________________________________
– ___________________________ , José.
________________________________________
- Tog̃uahẽporãite. - Tapeg̃uahẽporãite.
- Tereg̃uahẽporãite. - Tañag̃uahẽporãite. ________ ________________________________
ã.
________________________________________
_____________________, José ha Marta.
________________________________________
- Tog̃uahẽporãite. - Tapeg̃uahẽporãite. ________________________________________

- Tereg̃uahẽporãite. - Tañag̃uahẽporãite.
________________________________________
ch. – Mba’éichapa che ru. Roju che

irũnguéra ndive rovisitávo. 3. Ñaporomog̃uahẽporãmi:
– ____________________________, José.
Ou ñandevisita ñane angirũ José. Ñamo-
- Tog̃uahẽporãite. - Tapeg̃uahẽporãite. maitei ha ñamog̃uahẽporãmi ichupe.
- Tereg̃uahẽporãite. - Tañag̃uahẽporãite.
e.
________________________________________
– Mba’eichajoaitépa. Iporãite pende táva.
– _______________________ ore távape. ________________________________________
– Aguyjevete peẽme.
________________________________________
- Tereg̃uahẽporãite. - Tañag̃uahẽporãite. ________________________________________
eã. – Che tia ou kuehe tetã ambuégui. ________________________________________

– __________________________ nde tia.
________________________________________
- Tereg̃uahẽporãite. - Tañag̃uahẽporãite. ________________________________________
________________________________________
52 52
4
4. Ñaporog̃uahẽporã. Ou ñande rógape ñandevisitávo ñande tia ha imemby peteĩ.

Ñamog̃uahẽ porãmína ichupekuéra.
- ____________________________________________________________________________________
- ____________________________________________________________________________________
- ____________________________________________________________________________________
- ____________________________________________________________________________________
- ____________________________________________________________________________________
5. Ñaporombovy’apavẽmi. Ñane irũ peteĩ omohu’ã imbo’esyry facultad-pe ha

ñambovy’apavẽta ichupe. Ñamomaitei, ñambovy’apavẽ ha jaikuaauka ichupe jaipo-
taha akóinte tosẽ tenonde.
- ____________________________________________________________________________________
- ____________________________________________________________________________________
- ____________________________________________________________________________________
- ____________________________________________________________________________________
- ____________________________________________________________________________________
5. Ñamoĩmba ko’ã ñomongeta
a. - __________________________ nereñói. eã. - Eg̃uahẽke, ña Marta.
- Chereñói Paraguay _________. Ha nde. - ________________________________
g.
- Che __________________ Villarrica-pe.
- Peg̃uahẽke, karai José ha ña Marta.
ã. - __________________________ nereñói. - ________________________________
g̃ .
- Che __________ enero 1990-pe. Ha nde.
- _______________________ karai José.
- Cherenói julio 1980- ________________
- Ag̃uahẽmbaitéma.
ch.
h.
- ______________________ arýpa rereko.
- ________________ María ha Josefina.
- Areko 20__________________________
- Rog̃uahẽmbaitéma.
e. - _________________ rehóta che rógape.
- Aháta ko’ẽrõ.
53 53
4
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
6. Ñamboherami yvyrakuéra. ÑAMOÑE’Ẽ HA

Jareko ko’ápe 5 yvyra. Ñamboherami
guaraníme. JAJEPY’AMONGETA HAG̃ UA
Léi 4251/10
DERECHO ÑE’Ẽ REHEGUA
_____________________________
Art. 9ª. Derecho ojererekóva ñe’ẽ rehe

yvyporaháicha. Opavaite tapicha oikóva
Paraguáipe iderécho:
1.- Oikuaa ha oiporúvo mokõive

Paraguái ñe’ẽ tee, oñe’ẽvo ha ohaívo, ha
mba’apoharakuéra Estado-pegua
ombohováivo ichupe peteĩva umi
_____________________________ ñe’ẽme. Ypykuéra iderécho avei oikuaa
ha oiporúvo iñe’ẽnguéra tee.
2.- Omomarandúvo ichupe
imomba’apohára iñe’ẽme, umi mba’e
hembiapo ha imba’apo repykue rehe
oñe’ẽva.
3.- Oñemog̃uahẽvo ichupe marandu
guarani ha castellano-pe opaite moma-
randuhára Estado mba’éva rupive, ha
upéichante avei marandu ombohasáva
_____________________________ momaranduhára privado omyasãiva
Estado rembikuaauka.
4.- Nomboykéivo ichupe avave oiporu
haguére ñe’ẽ oiporúva.
5.- Oiporúvo oimeraẽva Paraguái ñe’ẽ tee
tekojoja motenondehára renondépe,
ha oñemboguapývo iñe’ẽngue kuatiápe
upe ñe’ẽ ha’e oiporuva’ekuépe,
oñembohasa’ỹre ambue ñe’ẽme. Tapicha
oipurúva ambue ñe’ẽ ikatu oñepytyvõu-
_____________________________ ka iñe’ẽ oikuaávape og̃uehẽramo tekojo-
ja renondépe.
6.- Ojehekombo’évo ichupe iñe’ẽ
ypykuépe oñepyrũvo oñemoarandu
mbo’ehaópe, ha’éma guive upe iñe’ẽ ypy
Paraguái ñe’ẽ tee peteĩva térã avaite ñe’ẽ.
7.- Oikuaávo ambue Paraguái ñe’ẽ oĩva
ha avei pytagua ñe’ẽ.
_____________________________
54 54
5
MBO’EPY
POHA
ÑAMBA’EJOGUA
- Mba’éichapa ñamba’eporandu ha ñambohovaikuaa oñeporandúva ñandéve.
- Mba’éichapa ñamba’ejerure ha ñamba’ejoguakuaa.
- Mba’éichapa ñaikũmbyvekuaa ñamoñe’ẽva.
- Mba’éichapa jaiporukuaa hekópe teroja ha terarãngue techaukaha.
5
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
ÑAMOÑE’ẼMI KO’Ã ÑOMONGETA
- Mba’éichapa kuñataĩ.
- Iporãmínte ha nde. Eg̃uahẽke.
- Ag̃uahẽmbaitéma. Ikatúpa amba’epo-
randumi ndéve.
- Ikatu. Mba’épa remandami.
- Mboýpiko ovale ko aranduka.
- Péva ovale 100.000 guarani.
- Jahechami.
- Ejesarekomi kóva rehe.
- Mboýpa ovale upéva.
- Kóva ovale 100.000 guarani avei.
- Péva araháta.
- Aguyje ndéve chemoñemu rehe.
- Ndéve katu aguyje.
- Roha’arõjéyta.
- Vokoiete ajujeýta.
- Mba’éichapa.
- Eg̃uahẽke karai.
- Ag̃uahẽmbaitéma.
- Mba’épepa roipytyvõkuaa.
- Ikatuva’erãpa añe’ẽmi karai intendente
ndive.
- Ikatu. Eha’arõ’imíta. Oĩhína atyhápe ha
upéi reikétama hendápe.
- Néi, aha’arõta.
- Mba’éichapa nde réra ha moõguipa reju.
- Cheréra Ángel Romero ha aju peteĩ
komisiõ rérape.
- Aguyje ndéve. Romomarandúta ag̃aite.
- Ndévekatu aguyje.
- Eguapymíke.
56 56
5
Jaikuaami
Mba’éichapa ñamba’ejerure, ñamba’eporandu, ñamba’eporu hamba’e guaraníme.
Guaraníme niko Jahechami:

ñamba’ejerure térã
ñamba’eporandu hag̃ ua Ñamba’ejerure ha ñambohovái hag̃ ua omba’ejurévape
jaiporukuaa katu ha kuaa. ñandéve:
Ikatúpa,ikatukuaápa.
Ñamba’ejerure hag̃ua Ñambohovái hag̃ua
Jarekova’erã avei ñande
resa renondépe umi ñe’ẽ ha
ñe’ẽpehẽ porandurã jahe- - Ikatúpa amba’ejerure ndéve. - Ikatu.
- Amba’ejerurekuaápa ndéve. - Mba’épa remandami.
chamava’ekue: - Ikatúpa ajerure ndéve peteĩ - Mba’épepa roipytyvõkuaa.
Mba’épa. mba’e. - Ndaikatúi, ndaikatumo’ãi.
Mba’éichapa.
Moõpiko. - Ikatu remba’ejerure oréve.
Araka’épa. - Ikatúpa amba’ejerure peẽme. - Ikatu.
Mávapiko. - Amba’ejerurekuaápa peẽme. - Hẽe.
Mboýpa. - Nahániri.
Mba’erãpa.
Mba’érepa. - Ikatu.
- Ikatúpa romba’ejerure peẽme. - Ndaikatúi.
- Romba’ejerurekuaápa peẽme. - Pemba’ejerurekuaa.
- Ndaikatúi pemba’ejerure (oréve).
Ñamba’eporandu ha ñambohovái hag̃ ua omba’eporandúvape ñandéve:

Ñamba’eporandu hag̃ua Ñambohovái hag̃ua
Preguntar algo Responder
- Ikatu.
- Emba’eporandúkatu.
- Ikatúpa amba’eporandumi ndéve. - Emba’eporandukuaa chéve.
- Amba’eporandukuaápa ndéve - Mba’épa remandami.
- Nahániri.
- Ko’ág̃a ndaikatumo’ãi.
- Ikatúpa amba’eporandumi peẽme. - Ikatu pemba’eporandu oréve.

- Amba’eporandukuaápa peẽme. - Ikatu.
- Ikatúpa amba’eporandumi peẽme. - Hẽe.
- Ndaikatúi.
- Ikatúpa romba’eporandu ndéve. - Ikatu.

- Romba’eporandukuaápa ndéve. - Pemba’eporandukuaa
- Ndaikatúi pemba’eporandu (chéve)
- Ikatúpa romba’eporandu peẽme. - Pemba’eporandúkatu (oréve).

- Romba’eporandukuaápa peẽme. - Mba’épa pemandami.
- Ndaikatúi pemba’eporandu (oréve).
5757
5
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
Ñamba’ejerure hag̃ ua ñande rapichápe ñañemosãsovo:

Jajerure hag̃ua tañañemosãso Ñambohovái hag̃ua
Solicitar permiso Responder
- Ikatúpa añe’ẽmi. - Ikatu.

-Añe’ẽkuaápa. - Reñe’ẽkuaa.
- Ndaikatúi.
- Ikatúpa roñe’ẽmi. - Ikatu peñe’ẽ.
- Roñe’ẽkuaápa. - Peñe’ẽkuaa.
- Ikatúpa asẽmi sapy’a. - Resẽkuaa.

- Asẽkuaápa sapy’ami. - Resẽkatu.
- Ikatu resẽ.
- Ikatúpa rosẽ sapy’aite. - Pesẽkuaa sapy’aite.

- Rosẽkuaápa sapy’aite. - Pesẽkatu.
- Ndaikatúi pesẽ.
- Ikatúpa añe’ẽ pumbyrýpe (teléfono) ko’ápe. -- Hẽe.

Ikatu reñe’ẽ.
- Añe’ẽkuaápa pumbyrýpe ko’ápe - Reñe’ẽkuaa.
- Ikatúpa roiporu pumbyrýpe ko’ápe. - Peiporukuaa.
- Roiporukuaápa pumbyrýpe ko’ápe - Nahániri. Ko’ápe ndaikatúi ojeporu pumbyry.
- Ikatu cherenói.
- Ikatúpa rohenói ko’ág̃a. - Hẽe.
- Rohenoikuaápa. - Cherenoikuaa.
- Ko’ág̃a ndaikatúi. Ag̃ave cherenói.
- Ikatúpa pohenoimi. - Orerenoikuaa.
- Pohenoikuaápa. - Ag̃ave orerenói.
- Ikatúpa cherendumi sapy’a - Rohendukuaa.
- Cherendukuaápa sapy’a. - Ikatu. Ñañohendúkatu.
- Ikatúpa orerendumi. - Ikatu.
- Orerendukuaápa. - Pohendukuaa.
Ñamba’ejerure hag̃ ua ñande rapichápe ñanepytyvõvo:
Jajerure hag̃ua tañañepytyvõ Ñambohovái hag̃ua

Solicitar ayuda Responder
- Ikatúpa chepytyvõmi. - Ikatu.
- Chepytyvõkuaápa. - Roipytyvõta.
- Ikatuva’erãpa chepytyvõmi. - Mba’épa remandami.
- Ikatukuaápa chepytyvõmi. - Ko’ág̃a ndaikatumo’ãi.
- Ikatúpa orepytyvõmi. - Ikatu.
- Orepytyvõkuaápa. - Poipytyvõta.
- Ikatúpa pechepytyvõmi. - Hẽe

- Poipytyvõta
Ñamba’eporu hag̃ua Ñambohovái hag̃ua

Solicitar prestado algo Responder
- Ikatúpa reiporukami chéve nde auto sapy’aite. - Ikatu.

- Reiporukakuaápa chéve nde auto sapy’aite. - Eiporúkatu.
- Aiporukakuaa ndéve.
- Ikatúpa peiporukami oréve pende auto sapy’aite. - Roiporukakuaa peẽme.
- Peiporukakuaápa oréve pende auto sapy’aite. - Peiporúkatu.
58 58
5
TEMBIAPORÃ
1. Ñamoĩmba ko ñomongeta:
a. Ñamba’apo peteĩ librería-pe ha ou ã. Jajoguase ñande sapaturã ha jahata
peteĩ tapicha ojoguaséva Augusto Roba ñemuhápe pevarã. Sapatu jeipotáva
Bastos aranduka (libro) Yo el Supremo. Pe ovale 150.000 guarani. Ñamba’epo-
aranduka ovale 70.000 guarani. Ñaño- randu kuñataĩ omba’evendévape ha
mongeta hendive. Ja’aguyjeme’ẽ ichupe jajogua ñande sapaturã.
ñanemoñemu rehe.
- Mba’éichapa ndeasaje. - _______________________________
- _____________________________ - Maitei. Mba’éichapa. Eg̃uahẽke.
- Ikatúpa amba’eporandumi ndéve. - _______________________________
- ____________________________ - Mba’épa remandami.
- Rerekópa Augusto Roa Bastos - _______________________________

aranduka Yo el Supremo.
- Opaichagua sapatu roreko.
- ____________________________
- _______________________________
- Mboýpa ovale.
- Kóva ovale 120.000.
- ____________________________
- _______________________________
- Araháta peteĩ
- Amóva ovale 150.000.
- ____________________________
- _______________________________
- Ndaipóri mba’érepa.
- Ikatu remonde.
- ____________________________
- _______________________________
- Vokoiete ajujeýta.
- Néi. Ambohyrúta ndéve.
- Aguyje oremoñemu rehe.
- _______________________________
- Roha’arõjeýta.
- _______________________________
5959
5
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
TEMBIAPORÃ
Ñamoñe’ẽjeymi ko ñomongeta ha 3. Ñamoĩmba ko ñomongeta:
a.
upéi ñambohovái mba’eporandu:
- Ikatúpa amba’eporandumi ndéve.
- Iporãmínte ha nde. Eg̃uahẽke. - _______________________________
ã.
- Ag̃uahẽmbaitéma. Ikatúpa amba’epo-
randumi ndéve. - Ikatúpa amba’eporandumi peẽme.
- Ikatu. Mba’épa remandami.
- Mboýpiko ovale ko aranduka (libro). - _______________________________
ch. - Ikatúpa romba’eporandumi ndéve.

- Péva ovale 100.000 guarani.
- Jahechami.
- Mboýpa ovale upéva. - _______________________________
e.
- Péva araháta. - Ikatúpa romba’eporandumi peẽme.
- Aguyje ndéve chemoñemu rehe.
- Ndéve katu aguyje. - _______________________________
ã.
e.
- Roha’arõjéyta.
- Vokoiete ajujeýta. - Añe’ẽkuaápa nendive sapy’aite.
- _______________________________
g.
2. Jaiporavo añetépa térãpa japu
ko’ã oje’éva hese. - Añe’ẽkuaápa penendive sapy’aite.
Ñamongurusu jaiporavóva.
- _______________________________
a. Pe omba’ejoguáva hína peteĩ kuñataĩ. g̃ . - Roñe’ẽkuaápa nendive sapy’aite.
a. Añete. ã. Japu. - _______________________________
ã. Omba’evende ha omba’ejoguáva ndo- h. - Roñe’ẽkuaápa penendive sapy’aite.

jokuaáiva.
- _______________________________
i.
ch. Pe omba’ejoguáva ogueraha aranduka
- _______________________________
ovaléva 100.000 guarani ambuekuéra - Ikatu roipytyvõ.
ĩ.
hepyve rupi.
- _______________________________
e.
- Poipytyvõkuaa.
Pe tapicha omba’apóva librería-pe hory.
ã.
e. Omba’ejoguáva he’i ikatuha oujey upe
tendápe.
6060
5
2. Teroja ha terarãngue techaukarã
j.
(Adjetivos y pronombres demostrativos).
- _______________________________
Jajesarekomi ko’ã ñe’ẽ rehe: ko, kóva,
- Aiporukakuaa ndéve che mbaraka. péva, upéva.
k. - _______________________________ Ko hína teroja techaukarã (adjetivo

demostrativo), ha péva, upéva, kóva
- Roiporukakuaa ndéve ore mbaraka.
l.
katu terarãngue techaukarã (pronombre
demostrativo).
- _______________________________
Ko’ã teroja ha terarãngue niko ohechau-
- Aiporukakuaa peẽme che mbaraka.
m. - _______________________________
ka moõpa opyta pe mba’e oñeñe’ẽha;
oikuaauka umívapa opyta ag̃ ui (cerca),
mombyry nunga (distancia media) térãpa
mombyry (lejos) umi oñomongetávagui.
- Ndoroiporukakuaamo’ãi peẽme ore Hi’ag̃ ui oñe’ẽvagui ha mombyry tapi-
mbaraka. cha oñeñe’ẽha ndivegui: ko, ko’ã, kóva,
ko’ãva.
Mombyry nunga ichugui ha hi’ag̃ uive
tapicha oñeñe’ẽha ndivegui: pe, péva,
upéva, umíva;
Momby mokõivévagui: amo, umi, amó-
va, umíva.
Jaikuaami ã. Jahechami mokõivéva:
Teroja techaukarã
1. Teroja ha terarãngue techaukaha
(Adjetivos y pronombres demostrativos). Ko: este, ko’ã, ã: estos,
esta estas
a. Ñañoñe’ẽjeymi ko ñomongeta.
Pe: ese, esa umi: esos, esas
- Iporãmínte ha nde. Eg̃ uahẽke. Amo: umi:
- Ag̃ uahẽmbaitéma. Ikatúpa amba’epo- aquel, aquella aquellos, aquellas
randumi ndéve.
- Ikatu. Mba’épa remandami. Terarãngue techaukarã
- Mboýpiko ovale ko aranduka (libro).
- Péva ovale 100.000 guarani. Kóva: este,esta, ko’ãva: estos,
- Jahechami. esto estas
- Mboýpa ovale upéva. Péva: ese, esa, eso umíva: esos, esas
- Péva araháta. Amóva: aquel, umíva: aquellos,
- Aguyje ndéve chemoñemu rehe. aquella, aquello aquellas
- Ndéve katu aguyje.
- Roha’arõjéyta. Heta tapicha oiporúvo ko’ã terarãngue
- Vokoiete ajujeýta. oipe’a ichugui pe “V”, ha he’i: kóa, péa,
amóa, ko’ãa, umía. Ko arandukápe oje-
haipáta umi ñe’ẽ, forma plena oñehenóiva
castellano-pe, upéicha opytaporãvégui.
Kóva, péva, amóva, ko’ãva, umíva.
61 61
5
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
2. Ñamoñe’ẽmi
- Mba’épa kóva. - Mba’épa umíva.
- Pévaniko yva. - Umívaniko mymba.
- Mba’épa péva.
- Ko kamisa iporã, amóva ivai.
- Pévaniko yva.
- Upe sái ivai, kóva iporã.
- Amo mitã oñemoarandu,

- Mba’épa amóva. kóva avei.
- Pe vaka ipiru,
- Amóvaniko yva. umíva katu ikyra.
- Mba’épa ko’ãva.
- Umívaniko mymba.
6262
5
3. Jaikuaami ko’ã terarãngue (pronombre):
Moĩmbaha mbohasapyrévaramo Moĩmbaha moirũguávaramo

En función de Objeto Indirecto En función de compañía
Chéve: Ojeporuka chéve Chendive: Oñe’ẽ chendive
Ndéve: Ojeporuka ndéve Nendive: Oñe’ẽ nendive
Ichupe: Ojeporuka ichupe Hendive: Oñe’ẽ hendive
Ñandéve: Ojeporuka ñandéve Ñanendive: Oñe’ẽ ñanendive
Oréve: Ojeporuka oréve Orendive: Oñe’ẽ orendive
Peẽme: Ojeporuka peẽme Penendive: Oñe’ẽ penendive
Ichupekuéra: Ojeporuka ichupekuéra Hendivekuéra: Oñe’ẽ hendivekuéra
4. Jaiporukuaa ko’ã ñe’ẽtéva (verbo):

Porandu Mba’eporandu Henói Porohenói Poru Poruka
Preguntar Preguntar algo Llamar Llamar a alguien Usar Prestar
Che Aporandu Amba’eporandu Ahenói Aporohenói Aiporu Aiporuka

Nde Reporandu Remba’eporandu Rehenói Reporohenói Reiporu Reiporuka
Ha’e Oporandu Omba’eporandu Ohenói Oporohenói Oiporu Oiporuka
Ñande Ñaporandu Ñamba’eporandu Ñahenói Ñaporohenói Jaiporu Jaiporuka
Ore Roporandu Romba’eporandu Rohenói Roporohenói Roiporu Roiporuka
Peẽ Peporandu Pemba’eporandu Pehenói Peporohenói Peiporu Peiporuka
Ha’ekuéra Oporandu Omba’eporandu Ohenói Oporohenói Oiporu Oiporuka
6363
5
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
TEMBIAPORÃ
1. Ñambohovaimi ko’ã porandu. Jaiporu 3.Ñamba’ejeruremi:
marandu oñemborokáiva (Use las informa-
a. Opa ñande saldo ha jaiporu ñane
ciones presentadas entre paréntesis)
a. - Mba’épa kóva. angirũgui ipumbyry ñaporohenói hag̃ua.
Ñamba’ejerure:
- _____________________ (peteĩ vaka).
ã.
- _______________________________
- Mba’épa péva.
- Iporãmínte.
- _____________________ (peteĩ guéi).
ch. - Mba’épa amóva.

- ________________________________
- Ikatu. Na’ápe rereko.

- ____________________ (peteĩ kavara).
e.
- ________________________________
- Mba’épa ko’ãva.
- ___________________ (mokõi kavaju ).
ã.
e. - Mba’épa umíva. ã. Ñaime peteĩ oficina ahénope ha jaikese
baño-pe. Ja’e óga járape jaikeseha ha
- ___________________ (mokõi ovecha). ha’e omoneĩta ñandéve. Ja’aguyjeme’ẽ
ichupe.
2. Ñamoĩmba pa’ũ opytáva. Jaiporu
peteĩva umi poravopyrã ha jahai umi - ________________________________
pa’ũme
a. _____________ aranduka chemba’e;
- Ndapépe rereko baño.
- ________________________________
_______________ katu che ru mba’e.
- Eikékatu.
- ko/amóva - Kóva/amo
ã. _____________ apyka oĩva nde ykére

- ________________________________
ipyahu, _______________ katu ituja.
- Kóva/amóva - Pe/kóva
ch. __________ nemba’e, ________ katu

nde sy mba’e.
- ko/pe - Kóva/amóva
e. _________ che róga, _________ katu

che tio mba’e.
- Amóva/kóva - Kóva/pe
ã.
e. _________ yvyra ipoguasu, ________
katu ipo’i.
- ko/pe - Ko/umíva
6464
5
ch. Ñaimeñaína ñane mba’apohápe ha

ñasẽse sapy’a okápe jajoguávo pohã. - Aguyjevete ndéve.
Jajerure omotenondéva upe tem-
biapópe tañanemosãso; jaikuaauka - ________________________________
ichupe mba’erãpa ñasẽta. Ha’e omoneĩta
ã.
e.
ñane rembijerure.
Peteĩ tapicha oiporuse ñandehegui
- ________________________________ ñane computadora. Jaikuaaukáta ichupe
ndaikatumo’ãiha oñembyai rehe, ha
- Mba’erãpiko resẽse. jaraharaẽtaha técnico-pe. Ja’éta avei
jaiporukakuaátaha ichupe oñemyatyrõ
- ________________________________ rire.
- Roha’arõta upéicha ñamboguatave - Mba’éichapa.

hag̃ua ñane rembiapo.
- ________________________________
- ________________________________
- Ikatuva’erãpiko reiporukami chéve ne
- Terehókatu. computadora.
e.
- ________________________________
Japoroguerahañaína auto-pe ha pe tapi-
cha oipota japyta sapy’ami. Jajapo ha’e - Mba’e rehe piko.
ojeruréva ñandéve.
- ________________________________
- Ikatúpa japyta sapy’ami tenondevévo.
- Ha araka’épa reiporukakuaáta chéve.
- ________________________________
- ________________________________
- Aguejyse pe semáforo jahasamívo.
- Oĩma. Aha’arõta.
- ________________________________
- ________________________________
- Ko’ápe aguejyse.
- ________________________________
AFÍA GUARANÍ
raní.
rehe. Ipype jajuhu 33 tai ha 33 taipu.

Ñanemandu’ajeymi guarani achegety
a, ã, ch, e, ẽ, g, g̃, h, i, ĩ, j, k, l, m, mb, n, nd,
Ñamoñe’ẽjeymi mavamávapa umi tai:
ng, nt, ñ, o, õ, p, r, rr, s, t, u, ũ, v, y, ỹ, ’.
6565
5
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
1. Jahechauka máva poravopyrãpa oĩporã. Ñamongurusu jaiporavóva
a. Guarani achegety oguereko tai. g. Guarani achegetýpe oĩ pundie juruguáva
- 31. - 33. -6. - 13.

- 32. - 30. - 12 . - 21.
ã. Guarani achegety oguereko pu’ae. g̃ . Guarani achegetýpe oĩ pundie tĩguáva.
- 6. - 21. - 4. - 13.
- 12. - 33. - 12. - 21.
ch. Guarani achegety oguereko pundie. h. Guarani achegetýpe oĩ pundie tĩjuruguáva.

- 6. - 21. - 3. - 12.
- 12. - 33. - 4. - 13.
e. Guarani achegety oguereko pu’ae juru- i. Tai juruguáva año:

gua ha pu’ae tĩgua.
- a, ẽ, mb, nt - a, s, t, ũ
-6-6 - 6 - 21 - m, i, u, ñ - a, e, r, v
ĩ. Tai tĩguáva año:

- 12 - 6 - 12- 21
ã.
e. Guarani achegetýpe oĩ ko’ãichagua pundie:
- a, ẽ, mb, nt - a, s, t, ũ
- Pundie, pu’ae, pundie jurugua. - m, e, ĩ, ñ - a, e, r, v
- Juruguáva, tĩjuruguáva, tĩguáva. - m, ĩ, ã, ñ
- Pundie, jurugua, tĩguava.
- Pu’ae, pundie, tijurugua.
2. Jajesarekomi mba’éichapa ojehai ko’ã mymba réra:
Jagua Mbarakaja Ryguasu Ype
Kavaju Vaka Guéi Guyra
6666
5
1. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽ oho porãvéva ñamyenyhẽ hag̃ua umi pa’ũ:
a. – Mba’éichapa héra pe yvyra. g. – Ikatúpa romba’eporandumi ndéve.
– ____________________ yvyra héra tajy. – _________________________________
- Ko’ã. - Umi. - Emba’eporandukuaa. - Romba’eporandukuaa.
- Ko. - Péva. - Omba’eporandukuaa. - Pemba’eporandukuaa.
ã. – Mba’éichapa héra péva. g̃ . – Ikatúpa orepytyvõmi nde karai.

– _________________________ héra tajy. – _________________________________
- Ko’ã. - Umi. - Roipytyvõta. - Poipytyvõta.

- Ko. - Péva. - Reipytyvõta. - Aipytyvõta.
ch. – Mávapa ______________________ oúva. h. – Ikatúpa cherenoimi.

– ________ mitãnguéra mbo’ehaopegua. – _________________________________
- Pe/ko. - Amo/umíva. - Pohenóita. - Rohenóita.

- Umi/umíva. - Umi/ko. - Ahenóita ndéve. - Ñahenóita.
e. – Pe táva jahasa hague iky’a. i. – Ikatúpa reiporukami oréve ne aranduka.

– _________________________ katu ipotĩ. – _________________________________
- Kóva. - Ko. - Aiporukáta ndéve. - Aiporukáta peẽme.

- Pe. - Amo. - Roiporukáta ndéve. - Aiporukáta pendéve.
ã.
e. – Umi kuñataĩ iñe’ẽngatu. ĩ. – Ko’ápepa ikatu roñe’ẽ teléfono-pe.
– _______________________ katu ikirirĩ. – Nahániri. Ko’ápe __________________
teléfono-pe.
- Ko’ã. - Amo.
- Ko’ãva. - Umi. - Ndaikatúi reñe’ẽ. - Ndaikatúi roñe’ẽ.
- Ndaikatúi oñe’ẽ. - Ndaikatúi peñe’ẽ.
6767
5
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
2. Ñamoñe’ẽ ha upéi ñambohovái

América ñe’ẽnguéra ÑAMOÑE’Ẽ HA
América Latina-pe niko ymaite guive he- JAJEPY’AMONGETA HAG̃ UA
taiterei ñe’ẽ ojeporu; ko’ág̃a rupi ipokãve,
hetaiterei ojejuka rupi colonia aja pukukue ha
avei ko’ág̃a. 600 ñe’ẽ indígena-kuéra mba’éva
rupi oikove gueteri ko yvýpe. Brasil, México ha
Colombia-pe hetave ojejuhu. Léi 4251/10
Ko’ag̃aitéramo tetãnguéra America Lati-
na-yguápe oikove amo 400.000.000 tapicha Ñe’ẽnguéra rehegua
rupi, umíva apytépe 40.000.000 rupi indíge-
na. Péva ohechauka 40.000.000 tapicha rupi DERECHO ÑE’Ẽ REHEGUA
oiporuha umi indígena ñe’ẽ.
Art. 10ª. Derecho ojererekóva oñondive

ñe’ẽ rehegua. Tetãygua hetakuére ha
a. Ñamoñe’ẽ rire, jaiporavo añetépa tetãháicha iderécho:
térãpa japu. Ñamongurusu 1.- Oguerekóvo tekombo’e avañe’ẽ ha
jaiporavóva karaiñe’ẽme tetã rekombo’e ipuku ha
ipekue javeve, iñepyrũha guive hu’ã
a.
meve, ha ypykuéra retãme g̃uarã
Ko’ág̃a rupi hetave ñe’ẽ ojeporu Améri- iñambuéva.
ca-pe yma guarégui. 2.- Oguerekóvo hembiporúrõ Estado
omba’apóva mokõive iñe’ẽ teépe.
a. Añete. ã. Japu. 3.- Oguerekóvo jojápe porã guarani ha
ã.
castellano umi momaranduhára Estado
Colonia aja heta ñe’ẽ ojejuka América-pe. mba’éva rupive, ha upéichante avei ma-
randu ombohasáva momaranduhára
a. Añete. ã. Japu. privado omyasãiva Estado rembiapo.
ch. Brasil ha Paraguáipe hetave indígena ñe’ẽ

4.- Ohupytývo marandu tee Estado-gui
osẽva ha oñemoĩvo opaite mba’e re-
oikove. chaukaha mokõive tetã ñe’ẽ teépe.
e.
Art. 11ª.- Derecho ñe’ẽ rehegua
10% America-ygua ko’ág̃a meve indígena. ojererekóva tapicha aty háicha. Tapi-
cha aty oĩva tetãme ha iñambuéva heko
a. Añete. ã. Japu. ha iñe’ẽme, iderécho:
ã.
e.
1.- Ojehechakuaávo ichupe iñambueha
Ko’ág̃a rupi Indigena-kuéra ñe’ẽ hesãijoa iñe’ẽ ha hekópe.
ko yvýpe. 2.- Omboguatávo akói iñe’ẽ ha heko tee
hetã ypykue mba’éva.
a. Añete. ã. Japu. 3.- Ojoajúvo hapichakuéra iñe’ẽ ha
heko rerekoha ndive, oñangareko ha
omotenondévo hetã ypykue reko ha
iñe’ẽ tee.
4.- Oipytyvõvo ichupe paraguai-
guakuéra péicha ku oikérõ tesaparápe
tetã yvy rembe’y rupi.
68 68
6
MBO’EPY
POTEĨHA
ÑAÑOMOMARANDU
- Mba’éichapa ñañomomarandukuaa.
- Mba’éichapa jaiporu ñe’ẽteja moneĩva ha mbotovéva.
- Mba’éichapa ñamoneĩ ha ñambotove guaraníme.
- Mba’éichapa jaiporuva’erã guarani taikuéra.
6
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
1. Ñamoñe’ẽmi ko ñe’ẽveve (correo electrónico)
Anai-pe g̃uarã
Mba’erãpa: Romomaite ha amba’ejerure hag̃ua ndéve.
Mba’éichapa Anai.
Ko’ẽrõ niko che ndahamo’ãi facultad-pe. Che sy arambotyhína, che ryvy ha che reindy
María ha Marta ndive rombosako’ise ichupe karu guasu oúta rupi ore tiakuéra. Aipota
ikatúramo remomarandumi ñane mbo’ehára ha ñane irũnguérape. Aníkena nderesarái
remog̃uahẽ hag̃ua ñane rembiapo mbo’ehárape.
Aguyje ndéve.
José
2. Ñaikũmbyporã rire ko marandu, ñahesa’ỹjo. Jahechauka oĩporãva. Ñamongurusu

jaiporavóva
a. Kuatiañe’ẽ ojehai: e. José:

a. Oñemba’ejerure hag̃ua. a. Iteindýra mbohapy.
ã.Oñeporokombida hag̃ua. ã. Ityke’ýra ha ityvýra heta.
ch.Ojekuaauka hag̃ua oĩtaha hi’arambotýva. ch. Iteindy mokõi ha ityvýra peteĩ.
e. Oikotaha karu guasu. e. Na’ipehẽngueivoi.
ã. Anai hína José-pe ã.

e. José oipota oñemomarandu:
a. Hembiapo irũ. a. Isy ha ipehẽnguekuérape.
ã.Hembireko. ã. Imbo’ehára he iñirũnguérape.
ch. Iñirũ mbo’ehaopegua. ch. Ityvýra ha iteindyrakuérape.
e. Iteindýra. e. Itiakuérape.
ch.José ndaikatumo’ãi oho facultad-pe

a. Hi’arambotýta rupi.
ã.Hasykatu rupi.
ch. Itiakuéra oúta rupi hógape.
e. Isy hi’aramboty rupi.
70 70
6
Jaikuaami
1. Ysaja moneĩva (forma afirmativa) ha ysaja mbotovéva (forma negativa) guaraníme
Jajesarekomi ko’ã ñe’ẽ José oiporúva rehe: ndahamo’ãi, aníkena.
Ko’ã ñe’ẽ ombotove oje’éva (forma negativa). Guaraníme heta hendáicha oñembotovekuaa.
Peteĩva, ñe’ẽtéva (verbo) rupi, ha mokõiha katu ñe’ẽteja (adverbio) rupive.
a. Ñe’ẽtéva rupive:
Ysaja moneĩva Ysaja mbotovéva Ojehechaháicha, guaraníme verbo

Forma afirmativa del verbo Forma negativa del verbo rupive oñembotove kóicha:
Añe’ẽ Nañe’ẽi
Nd -------i:
Akaru Ndakarúi Ñe’ẽtéva juruguáva (verbos orales)
Amba’apo Namba’apói ndive.
Amba’eporandu Namba’eporandúi N ---------i:
Ñe’ẽtéva tĩguáva (verbos nasales)
Ajerure Ndajeruréi ndive.
Amopotĩ Namopotĩri Nd -------ri/rĩ:
Ñe’ẽtéva juruguáva (verbos orales)
Opi Ndopíri
opáva i térã ĩ-pe ndive.
Añani Nañaníri N ---------ri/rĩ:
Apáy Ndapáyri Ñe’ẽtéva tĩguáva (verbos nasales)
opáva i térã ĩ-pe ndive.
Jesarekorã:
Oĩ ñe’ẽtáva opáva Y-pe oikotevẽva avei RI ipuporã hag̃ ua.
Ñe’ẽpehẽramo ojeporu I térã RI ipuporã hag̃ ua (por eufonía). Ipuporãve oje’éramo

ndajapíri, ndajapíi rãngue; upéichante avei ipuporãve ndapáyri, ndapáyi rãngue.
Jajesarekomi:
Ñe’ẽtéva jurugua
Mba’eichaguápa Ysaja moneĩva Ysaja mbotovéva
ha tĩgua
Guata, poko, puka, Aguata, apoko, apuka, Ndaguatái, ndapokói,
Ñe’ẽ juruguáva: ahecha ndapukái, ndahechái
hecha.
Ñe’ẽ, porandu, Añe’ẽ, aporandu, amaña, Nañe’ẽi, Naporandúi,

Ñe’ẽ tĩguáva: maña, hetũ, hendu. ahetũ, ahendu. namañái, nahetũi,
nahendúi.
Ñe’ẽ juruguáva Kopi, ka’api, páy Akopi, aka’api, apáy Ndakopíri, ndaka’apíri,
opava i térã y-pe: Ndapáyri
Ñe’ẽ tĩguáva opá- Ñomi, ñapymi, Añomi, añapymi, arambi, Nañomíri, nañapymíri,
va i térã ĩ-pe: rambi, mopotĩ amopotĩ narambíri, namopotĩri
ã. Ñe’ẽteja (adverbio) rupive:
Mbotovéva (negativos): Moneĩva (afirmativos):

nahániri, ahániri, ani, anive, anivékena, aníke, aníkena, tove. hẽe, neĩ, tove.
71 71
6
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
2. Jajesareko ha ñamoñe’ẽmi: 3. Jaikuaami mba’éichapa ojeporu: ani,

anive, aníke, aníkena, neĩ, tove.
a.
a.
Peẽpa peikuaa Paraguái.
Peipotápa ou ñane rendápe karai
- Che aikuaa Paraguái. Intendente.
- Che ndaikuaái Paraguái
ã.
- Tove tou, ñaikotevẽ hese.
Peẽpa pehose Buenos Aires-pe. - Tou’ỹnte.
- Che ahase Buenos Aires-pe. ã. Ko mitãpa ohokuaa ñane ndive.

- Che ndahaséi Buenos Aires-pe.
ch. Ndépa retererese.

- Tove tou.
- Nahániri. Topytánte.
- Che atererese. ch. Ikatúpa anohẽ ko auto okápe.

- Che ndaterereséi.
e.
- Enohẽ
Ha’épa ho’use chipa guasu. - Ani renohẽ.
- Hẽe, ha’e ho’use chipa guasu. e. Jahána ñaipytyvõimi ichupekuéra.

- Nahániri, ha’e ndo’uséi chipa guasu.
ã.
e. Ndépa remendáva.
- Neĩ, rohóma.
- Tove, ropytátante ore rógape.
- Hẽe, che amendáva. ã.

e. Ejúna ñañembosarái orendive.
- Nahániri, che namendái gueteri.
g.
- Neĩ, ahátama.
Ha’ekuérapa oñemoarandu guarani. - Tove. Ko’ẽrõ amba’apova’erã.
- Hẽe, ha’ekuéra oñemaorandu guarani. g. Remoirũtapa ichupe.

- Nahániri, ha’ekuéra noñemoarandúi
guarani. - Amoĩrũta ichupe.
g̃ .
- Tove. Namoirũmo’ãi ichupe.
g̃ .
Ndépa remba’apo ko’ápe.
Jahápy ñamba’apo.
- Che amba’apo ko’ápe.
- Che namba’apói ko’ápe. - Neĩ, aháma.
h.
- Tove chamígo. Apytátante.
h.
Ne memby piko oúma.
Jahátapa kokuépe.
- Ha’e oúma.
- Ha’e ndoúi gueteri. - Jaháta.
- Tove, hakueterei.
i. Pekarusémapa.
-José, aníkena ho’a pe ne computadora.

- Ani repita ko’ápe.
- Aníke ñamongy’a ñande rekoha.
- Anína péicha ñañombojaru.
- Aníkena penderesarái pene rembia-
porãgui.
7272
6
TEMBIAPORÃ
1. Ñambohovaimína ko’ã porandu. Tenonderã ñamoneĩ (afirmativamente) ha upéi
ñambotove (negativamente)
a. Ndépa Paraguaigua. i. Peẽpa pemba’apo San Lorenzo-pe.

- Hẽe, che Paraguaigua. - ________________________________
- Nahániri. Che ndaha’éi Paraguaigua.
ã.
- ________________________________
ĩ. Ha’ekuérapiko omba’apo nendive.

Ndépa reñe’ẽ ha rehaikuaa castellano-pe
- ________________________________
- ________________________________
- ________________________________
ch. Ndépa reñemoarandu gueteri.

- ________________________________
j. Ha’ekuérapa ñandekuaa.
- ________________________________
- ________________________________
- ________________________________
e.
- ________________________________
k. Ha’ekuérapiko Ka’aguasugua.
Ha’épiko oiko ambue tetãme.
- ________________________________
- ________________________________
- ________________________________
ã.
e.
- ________________________________
l. Peẽpa pehaikuaa guaraníme.

Ha’épa oikuaa ñande jahaha hógape.
- ________________________________
- ________________________________
- ________________________________
g.
- ________________________________
Ha’epiko ohai ndéve kuatiaveve rupive.
- ________________________________
- ________________________________
g̃ . Peẽpa peikuaa amo oúvape.
- ________________________________
- ________________________________
h. Peẽpiko pekarúma.
- ________________________________
- ________________________________
73 73
6
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
2. Jaiporu ñe’ẽteja moneĩva ha h. Pepytu’úmapa.

mbotovéva ñambohovái hag̃ua ko’ã
porandu: - ________________________________
Mbotovéva : nahániri, ahániri, ani, anive, - ________________________________
i.
anivékena, aníke, aníkena, tove.
Moneĩva: hẽe, neĩ, tove. Peñomongetámapa.
a.
- ________________________________
Ndépa rembotýma 20 ary.
- ________________________________
ĩ.
- Hẽe. Ambotýma.
- Nahániri. Nambotýi gueteri. Og̃uahẽmapiko hikuái.
ã. Ndépa resẽma ne rembiapohágui. - ________________________________
- ________________________________ - ________________________________
- ________________________________ j. Okémapiko hikuái.
ch. Ndépa rejureína. - ________________________________
- ________________________________ - ________________________________
- ________________________________ k. Ha’ekuérapa okarúma.
e. Ohómapiko hógape ha’e. - ________________________________
- ________________________________ - ________________________________
- ________________________________
ã.
e. Ha’épiko oñemoarandu Facultad-pe. 3. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽ oho porãvéva
ñamyenyhẽ hag̃ua umi pa’ũ:
- ________________________________
- ________________________________ a. – Ha’ekuérapa ñane angirũ.
g.
– _____________. Ha’ekuéra ñane angirũ.
Itúvapiko omba’apo gueteri upe fábrica-pe.
- Nahániri. - Ani.
- ________________________________ - Hẽe. - Tove.
- ________________________________ ã. – Ndépa reikuaa ichupe.
g̃ .
– _____________. Che ndaikuaái ichupe.
Peẽpa pevy’a ko’ápe.
- Nahániri. - Ani.
- ________________________________ - Hẽe. - Tove.
- ________________________________ ch. – Peipotápa ou ha’e ñane rendápe.

– _________________________. Tou’ỹnte.
- Neĩ. - Ani.
- Hẽe. - Tove.
74 74
6
e.
4. Jahaimína ñe’ẽveve (correo electróni-
– Peipotápa ou ha’e ñane rendápe. co) ñane angirũme (amigo, amiga).
– _________________________. Tove tou. Ñamombe’u ichupe ñaimeporãha ha
ñaporandu mba’éichapa ha’e oĩ.
- Neĩ. - Aníkena.
- Hẽe. - Tove. _________________________________________
ã.
e. – Ikatúpa aguapy ko’ápe. _________________________________________
– _______________________. Eguapýkatu.
_________________________________________
- Neĩ. - Anive.
- Hẽe. - Tove. _________________________________________
g. – Pevy’apapeína. _________________________________________
– _______________________. Roimeporã.
_________________________________________
- Hẽe. - Anive.
- Aníkena. - Ahániri. _________________________________________
g̃ . – Pejútapa ko’ẽrõ. 5. Ñambohovaimi. Peteĩ ñande rapicha

– ____________________. Ndorojumo’ãi. ou omba’eporandu ñandéve. Ñande
ñamoneĩmbaitéta ichupe omba’epo-
- Neĩ. - Anive. randúva ñandéve.
a.
- Hẽe. - Nahániri.
h.
- Ndépiko rekarúma.
– Ko’ẽrõ outahína Director. _____________ - Hẽe. Akarúma.
ã.
penderesarái.
– __________________. Roiméta katuetei. - Ndépiko rehóta orendive.
- Tove/anive - Anive/tove - _______________________________
ch. - Peẽpiko pemba’apóta ko’ẽrõ.

- Aníkena/neĩ - Neĩ/Hẽe
i. – _________ ojehu ko mba’e ñande apytépe.

– ____________________. Ndojehuvéima. - _______________________________
- Tove/anive - Anive/tove e. - Peẽpa pe’use tembi’u paraguái.

- Hẽe/ani - Anivékena/Hẽe
- _______________________________
ã.
e. - Ndépa rehóma Uruguáipe.
- _______________________________
g. - Ahakuaápa penendive.
- _______________________________
g̃ . - Reiporukakuaápa chéve ne pumbyry

sapy’aite.
- _______________________________
h. - Ikatúpa rohenói sapy’aite.

- _______________________________
75 75
6
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
i. - Pehendusépa peẽ ko’ã purahéi.

Ñamoñe’ẽmi ko ñomongeta
- Mba’éichapa Carolina.
- _______________________________. - Iporãmínte Fernando.
ĩ. - Peẽpa peñe’ẽ ha pehaiporã

- Mba’épa rejapomireína.
- Ha péina añembosako’i’aína aha hag̃ua
guaraníme. che rembiapohápe.
- Ndépiko mba’e aravo reike ne rembia-
- _______________________________ pohápe.
- Ha la ócho aimemava’erã.
6. Ñambohovaimi. Ko’ág̃a - Ha mba’e aravópiko resẽ.
ñambohovaijeýta umi mba’eporandu, - Aha hese ka’aruete peve.
katu ñambotovéta. - Ha resẽ rire ne rembiapohágui reho
a.
facultad-pe, ajépa.
- Ndépiko rekarúma. - Upéicha. Aha facultad-pe ha upéi ajúma
- Naháni. Ndakarúi gueteri. che rógape apytu’umívo.
ã.
- Terehasaporãite ko ára.
- Ndépiko rehóta orendive. - Nde avei terehasaporã.
- _______________________________
ch. - Peẽpiko pemba’apóta ko’ẽrõ.

- _______________________________
e. - Peẽpa pe’use tembi’u paraguái.
- _______________________________
ã.
e.
1. Ñahesa’ỹjo ko moñe’ẽrã. Hesakã
- Ndépa rehóma Uruguáipe. rire ñandéve, ñambohovái porandu
hesegua. Ñamongora jaiporavóva.
- _______________________________
g. - Ahakuaaápa penendive. a. Carolina omba’apo ha oñemoarandu

facultad-pe.
- _______________________________
g̃ .
a. Añete. ã.Japu.
ã.
- Reiporukakuaápa chéve ne pumbyry
sapy’aite. Fernando nomba’apói.
- _______________________________ a. Añete. ã.Japu.
h. - Ikatúpa rohenói sapy’aite. ch. Fernando omba’apo pyhareve ha ka’aru.

- _______________________________ a. Añete. ã.Japu.
i. - Pehendusépa peẽ ko’ã purahéi. e. Fernando ha Carolina ojokuaa aréma.
- _______________________________ a. Añete. ã.Japu.
ĩ. - Peẽpa peñe’ẽ ha pehaiporã ã.

e. Carolina oho hógape osẽ rire hembia-
guaraníme. pohágui.
- _______________________________ a. Añete. ã.Japu.

7676
6
2. Jaikuaaukamína ñane rembiapo ko’ẽreiregua. Ñamombe’umi mba’épa jajapo:

a. Pyharevete:
Che pyhareve voi apu’ã, 05:00 aravo yvatéma aime. Apu’ã rehe ambosako’i che ka’ayrã ha aike
ajahu. Upe rire añemonde, amohendapa opa mba’e aikotevẽtava ára pukukue, amomaite
che rogayguakuérape ha asẽma che rógagui aha hag̃ua che rembiapohápe.
ã. Pyaharevekue:
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
ch. Asajekue:
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
e. Ka’arukue:
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
ã.
e. Pyharekue:
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
7777
6
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
AFÍA GUARANÍ
Jaikuaavemi guarani jehaikatu
kepyre (Zarratea y Acosta: 1981:39)
Gua rani ha castellano achegety ñembohova
E F LL Q X Z W
B C D
S K L M
CH E G H I J G
P A
U
A
A
Ñ R S T U V Y
N Ñ O P R
O
A
L
Õ RR N
Ġ Ĩ MB ND NG NT
Ã Ẽ I
Ũ Ỹ ’
existen en guaraní.
- Los grafemas de la primera línea no s, pero ch, h, j, y representan fonemas
- Los de la segunda y tercera son comune
distintos. ten en el español como fonemas. La rr
- Los de la cuarta y quinta líneas no exis
no integra el alfabeto español. iza 28 grafemas, signos o letras.
- Para sus 24 fonemas el castellano util raní utiliza 33 grafemas.
- Para representar sus 33 fonemas el gua
1. Ñamba’apomi. Ñambohovái umi oje’éva. Jaiporavo añetépa térãpa japu.

Ñamongurusu jaiporavóva
a. Guarani achegetýpe oĩ 33 taipu ha 33 tai. ã.
e. Guaraníme ndojeporúi ko’ã tai: B, C, Z.
ã. Castellano achegety oguereko 24 taipu g. Ko’ã tai ndaipúi peteĩcha guarani ha

ha 28 tai. castellano-pe: ch, h, j.
ch. Guarani ha castellano oguereko 12 pu’ae. g̃ . C rãngue guaraníme ojeporu K.
e. Guarani ha castellano oguereko pu’ae h. Guarani oĩ V añónte há castellano-pe

jurugua ha tĩguáva. katu V ha B.
78 78
6
i. Ko’ã tai oĩ guaraníme año: ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ. ĩ. Y peteĩcha ipu ha ojeporu guarani ha

castellano-pe.
a. Añete. ã.Japu.
a. Añete. ã.Japu.
2. Ñamoĩmba pa’ũ opytáva

a. Jaiporu peteĩva ko’ã tai: S, Z. e. Jaiporu peteĩva ko’ã tai: J, Y.
__apatu a__aje, __ataity __akare

kuru__u __yva __asy asa__e
y__apy te__a Mbaraka__u kava__u
a__uka py__ã mbe__u mburuku__a
__apukái gua__u __atyta ta__y
ã. Jaiporu peteĩva ko’ã tai: V, W, B. ã.

e. Jaiporu peteĩva ko’ã tai: J, H.
Tú__a to__a Mbo’e__ao __aku

tekote__ẽ __aka a__ógo __a’a
tá__a, y__yra o__o __a’e
To__atĩ teko__e a__ase __esa
ty__yta puka__y __óga pura__éi
ch. Jaiporu peteĩva ko’ã tai: C, Q, K. g. Jaiporu peteĩva ko’ã tai: MB, V, B.
__a’a__upe __ora __egue le__u

pa__uri __anindeju __urika __yju’i
pa__ova __uruguaty __usia __yja
tere__ua a__ã __orayhu yna__u
__a’aru __orasõ ara__oty __o’ehára
1. Moñe’ẽrã ñeikũmby 2. Ñambovái ko’ã porandu. Jaiporavo
oĩporãva. Ñamongurusu jaiporavóva
a. Mávapa ohai ha mávape g̃uarãpa:
Ñamoñe’ẽmi ko marandu ohaíva Anai
José-pe Whasapp rupive.
a. José ohai Anaípe.

ã. José ohai Carlos, María ha Lidia-pe.
ch. Anai ohai José -pe.
e. Anai ohai José, María ha Lídia-pe.
ã. Ko marandu ojehai:
Maitei, José. Ág̃a martes oúva niko
ñamog̃uahẽva’erã mbo’ehárape ñane
rembiapo. Carlos, María ha Lidia
ndive ore romohu’ãma ha arahauka
ndéve ñe’ẽveve rupive. Emoñe’ẽmína a. Oñeporokombida hag̃ua.
ha oiméramo oĩvai emyatyrõ. Avei ro- ã.Ojeporoja’o hag̃ua.
jerure ndéve ikatuva’erãpa reimprimi ch. Oñemomarandu hag̃ua.
ñandéve. e. Oñemba’ejerure hag̃ua.
Aguyje. Anai.
7979
6
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
ch. Tembiapo ojeguerahaukáva: ã.

e. – Ohótapa ñanendive José.
– __________________. Ohóta ñanendive.
a. Oĩporãmbaitéma ha
oñeimprimíntemava’erã. - Neĩ. - Ani.
ã.Oĩmbáma, katu ojejuhukuaa ipype oñe- - Hẽe. - Tove.
g.
maytyrõva’erã.
ch. Ojeguerahauka oñemboty hag̃ua. – Ha’épiko omba’apo Paraguaýpe.
e. Ojeguerahauka oñemyatyrõ hag̃ua. – ________. Ha’e omba’apo San Lorenzo-pe.
e. Tembiapo oñemog̃uahẽtava mbo’ehárape - Hẽe. - Tove.

ombosako’i atýpe: - Aníkena. - Nahániri.
g̃ .
a. Mokõi tapicha.
ã. Mbohapy tapicha. – Ñandepiko ñandekláseta ko’ẽrõ.
ch. Irundy tapicha. – _________________. Ko’ẽrõ ñandeklase.
e. Po tapicha.
ã.
e.
- Nahániri. - Hẽe.
Tembiapo ojeguerahauka: - Ahániri. - Neĩ.
a. Ñe’ẽveve rupive. h. – Pejúpy jahecha partido.

ã. Pendrive rupive. – _________________________. Rohóma.
ch. Whasapp rupive.
e. Facebook rupive. - Nahániri. - Neĩ.
- Ahániri. - Tove.
i. – Peẽpa pemba’apóta ko’ẽrõ.

3. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽ oho porãvéva – ______________________. Ko’ẽrõ arete.
ñamyenyhẽ hag̃ua umi pa’ũ
a.
- Ani. - Aníkena.
– Che ru, ikatúpa aha hendivekuéra. - Ahániri. - Hẽe.
ĩ.
– __________________. Epytánte che ra’y.
– Ha’ekuérapa oñe’ẽma penendive.
- Hẽe. - Aníkena. – _______________________. Roñe’ẽma.
- Tove. - Anive.
ã.
- Nahániri. - Neĩ.
– Che ru, ikatúpa ou José oñembosarái - Ahániri. - Hẽe.
chendive.
– ________________________. Toúkatu.
- Hẽe. - Aníkena.
- Tove. - Anive.
ch. – Ndépa rehóma Europa-pe.

– ___________. Che ndaiháiva Europa-pe.
- Nahániri. - Ani.
- Hẽe. - Tove.
e. – Ñamokõtapa chendive:
– ____________________. Ha’u’aína pohã.
- Neĩ. - Ani.
- Hẽe. - Tove.
80 80
6
4. Ñambohovaimína ko’ã porandu 5. Jahaimi

ñanderehegua:
Ñamomaiteise ñande tiápe ha jaikuaase
a. Nde jarýipa (abuela) oikove gueteri:

mba’éichapa oĩ. Jahaimína ichupe marandu
mbykymi Whatsapp rupive. Ñamomaitei
ichupe, ñaporandu mba’éichapa oĩ, mba’épa
__________________________________ ojapohína; jaikuaauka avei ichupe jaipotaha
ã. Ndépa reñemoarandureína ko’ág̃a.

ohasaporãite ko ára pukukue.
_______________________________________
__________________________________
ch. Ndépa rembotýma 20 ary.

_______________________________________
_______________________________________
__________________________________
e. Ndépiko Paraguaigua.
_______________________________________
_______________________________________
__________________________________
ã.
e.
_______________________________________
Ndépa remendáva.
_______________________________________
__________________________________
g.
_______________________________________
Ndépa neñemoñaréma (hijos).
__________________________________
g̃ . Ndépa rehóma Europa-pe.

__________________________________
h. Ndépa re’use vori vori.

__________________________________
i. Ndépa rejerokykuaa ñande polka.
__________________________________
ĩ. Ndépiko rereko Facebook.
__________________________________
j. Nde sýpiko oikove gueteri.
__________________________________
k. Nde rúpa oikove gueteri.

__________________________________
81 81
6
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
ÑAMOÑE’Ẽ HA JAJEPY’AMONGETA HAG̃ UA
Léi 4251/10
ÑE’ẼNGUÉRA JEPORU TEKOMBO’ÉPE
Art. 26ª. Ñeporombo’e ñe’ẽ tenonderépe rehegua. Mayma mitã oikóva

Paraguáipe –taha’e kuña térã kuimba’e- iderécho oñehekombo’e ñepyrũvo
ichupe iñe’ẽ tenonderépe, ha’éma guive upéva tetã ñe’ẽ tee peteĩva.
Ypykuéra omoñepyrũkuaa mitã ñehekombo’e iñe’ẽ teépe.
Ambue tapichakuéra heko ha iñe’ẽ ambuéva oiporavova’erã pevarã tetã ñe’ẽ
tee peteĩva.
Art. 27ª. Comunidad educativa derecho rehegua. Ministerio de Educación

y Cultura omba’apova’erã Comunidad Educativa ndive ojeporavóta jave
mba’e ñe’ẽmepa mitãnguéra oñehekombo’e ñepyrũta. Upe tekombo’erã
jeporavópe ojehechaporã va’erã mba’e ñe’ẽmepa mitãnguéra ikatupyryve
ha oĩpa Comunidad Educativa upepegua oykeko hag̃uáicha upéva upe
mbo’erã reko.
Art. 28ª. Tetã ñe’ẽ tee porombo’e rehegua. Tetã ñe’ẽ tee mokõive
oñembo’eva’erã opavaite mbo’ehaópe, tetã remimoĩvape ha ha’e’ỹvape, oĩva
sistema educativo ryepýpe, ha oñembo’eva’erã ikatu hag̃uáicha mitãnguéra
oñe’ẽsysyry ha ohai porã omohu’ãvo hekombo’e.
Art. 29ª. Ñe’ẽ tee jeporu ñeporombo’épe. Mokõive ñe’ẽ tee ojeporuva’erã
pojoapýramo tekombo’épe, iñepyrũete guive hu’ãite meve: ijypyguápe,
tekotevẽkuetévape, mbytepegua ha hu’ãitepeguápe, oñeikotevẽháicha umi
rupi.
Art.30ª. Mbo’ehararã ñembokatupyry rehegua. Mbo’ehao omoarandú-

va mbo’ehararãme onohẽva’erã mbo’ehára iñe’ẽmokõi añetéva, ha’evéva
guarani ha castellano-pe. Tekotevẽhápe, omba'apokuévo, mbo’eharakuéra
oiporuva’erã mokõive tetã ñe’ẽ tee omyasãi hag̃ua opaite mbo’epy. Avaitéva
rekohápe oñembokatupyryva'erã avei mbo’ehára umi tapicha ñe'ẽ, oipuru
kuaahag̃ua upéva oporombo’e jave.
8282
7
MBO’EPY
POKÕIHA
HOTEL-PE
- Mba’éichapa ñamyenyhẽkuaa marandu ñanderehegua.
- Mba’éichapa jahaikuaave guaraníme.
- Mba’éichapa ára jeporu guaraníme.
- Mba’éichapa jahaiporãvekuaa guaraníme.
- Mba’éichapa oĩ ñe’ẽnguéra ko yvy ape ári.
7
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
1. Jaha okaháre japytu’umívo mokõi ñande rogaygua ndive ha japytáta peteĩ

hotel-pe. Jaikéta 2 jasyteĩme ha ñasẽta 10 upe jasýpe. Ñamyenyhẽ ko kuatia jaike
hag̃ua japyta upépe
PARAGUÁI
HOTEL PYTU’U RENDA
EMYENYHẼMI MARANDU NDEREHEGUA

NDE REHEGUA:
Nde réra: _____________________________________________________________________
Nde rerajoapy: ________________________________________________________________
Ne retã: _____________________________ Nde táva: ________________________________
Tape: ____________________________________________ Papapy______________________
Araka’épa nereñói: Ára _____________, Jasy_______________________, Ary ___________
Ne pumbyry: _____________________ Ne ñe’ẽveve:___________________________________
Nde kuatia tee papapy (C.I): ______________________________________________________
Nde pasaporte papapy (Pytayguápe g̃uarã): _________________________________________
TAPICHA OÚVA NENDIVE REHEGUA: Mboýpa: __________________
Herakuéra: ____________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
MBA’ÉPA NDEGUERU. Emongurusu.

- Tembiapo. - Mba’asy. - Pytu’u. - Ambueve.
ARANGE: Reike: Jasy ____________, Ára___________, Aravo ____________

Resẽta: Jasy ____________, Ára___________, Aravo ____________
Nde reraguapy ______________________
2. Ñamoñe’ẽmi ko postal. Ñamyesakãporã marandu ojejuhúva ipype

Maitei, José:
Mba’éichapa reikomi, che irũ. Oiméne repytu’umireína. Amombe’use ndéve heta mba’e ambosa-
ko’iha ko vacación-pe g̃uarã. Amba’apóta 20 jasypakõi meve, ha apytu’úta peteĩ jasy pukukue; umi
árape aháta che gente-kuéra rógape Villa del Rosario-pe. Upépe aháta apytu’umi, upéichante avei
ahecha ha amomaiteívo hetaite che pehẽnguekuérape oikóva upépe. Ahase apirakutu ha
añembopiro’ymi ysyry rembe’ýpe, ha añembosarái ajapo haguéicha yma che mitãme.
Ha ndépa mba’e rejapóta, rehótapiko nde távape remombe’u haguéicha chéve. Epytu’umíkena
nde vacación aja ne rembiapohápe ha ñane mbo’ehaópe. Emombe’úkena chéve.
Añuã ndéve g̃uarã.
Anai
84 84
7
3. Ñahesa’ỹjo rire, ñambohovái ko’ã porandu hesegua. Jaiporavo peteĩva umi

irundy poravopyrã apytégui ñambohovái hag̃ua. Ñamongurusu jaiporavóva
a. Anai ohai postal José-pe:

Jaikuaami
a. Omombe’u hag̃ua ichupe oho hague okaháre.
ã. Oikuaauka hag̃ua ichupe opytu’umahahína.
ch. Omba’eporandu hag̃ua ichupe hembiapo
rehegua. 1. Ñamoñe’ẽjey postal Anai ora-
e. Omombe’u hag̃ua ichupe mba’épa ojapóta haukáva José-pe ha jajesareko
vacación-pe. araka’épa oikóta umi mba’e oñe-
ã. Vacación-pe Anai ohóta:

mombe’úva:
Jajesareko ko’ã ñe’ẽtéva (verbo) jepo-

a. Argentina-pe. ru rehe:
ã. Brasil-pe. Amba’apóta
ch. Paraguaýpe. Apytu’úta
e. Okaháre Paraguáipe.
ch. Anai ohóta opytu’u:

Aháta
Rejapóta
Rehótapiko
a. Jasypa ha jasypateĩme. Ñe’ẽpehẽ (partícula) ta ohechau-

ã. Jaypakõi ha jasyteĩme. ka ára (tiempo verbal). Kóva niko
ch. Jasyteĩ ha jasykõime. ohechauka araka’épa ojehu pe mba’e
e. Jasyapy ha jasyrundýpe. oikóva. Ta ohechauka mba’e
e. Vacación-pe Anai opytu’uhávo:

ojehútava tenondevévo.
2. Ára jeporu guaraníme:

a. Ovisitáta ipehẽnguekuéra tetã ambuépe.
ã. Opirakutu ha omba’apóta kokuépe. Jahechami mba’éichapa ojeporu ára
ch. Opirakutu ha oñembosaráita. guaraníme. Karai Silvio Liuzzi omboja’o
e. Omokõ ha oñembopiro’ýta ysyry rembe’ýpe. mbohapy hendápe tiempo guaraníme:
ã.
e. Anai ha José:
presentivo, retrospectivo, prospec-
tivo.1
a. Mokõive nomba’apói. Presentivo hína ojehúva ko’ág̃ a. Péva

ã. José omba’apo ha Anai oñemoarandu. na’iñe’ẽpehẽtaíri (no tiene partícula).
ch. Mokõive noñemoarandúi.
e. Mokõive omba’apo ha oñemoarandu. Techapyrã:
reiko, repytu’u, amombe’u, ambosako’i,

apytu’u, avisita, ahecha, amomaitei,
oiko, aha, apirakutu, añembopiro’y,
añembosarái.
1
Silvio Liuzzi ohai haguéicha. Revista Amerindia,
Py 14, ary 1989.
85 85
7
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
Retrospectivo ohechauka mba’e ojehúmava:

El hablante se implica El hablante no se implica
Proximidad en el tiempo Kuri Ra’e
Lejanía en el tiempo Va’ekue Raka’e
Techapyrã: 1. Nde tia oúkuri nde rógape.
2. Oúra’e nde tia nde rógape.
3. Augusto Roa Bastos-pe oñemosẽva’ekue Paraguáigui.
4. Augusto Roa Bastos-pe oñemosẽraka’e Paraguáigui.
Jesarekorã:
a. Techapyrã peteĩhápe ñe’ẽtéva oúkuri ojehechakuaa pe tia ouramoha, ha avei pe tapicha

oñe’ẽva oikuaaporãha pe kuñakarai ou hague. Ha’e oiméne ohecha ra’e ou hague.
ã. Techapyrã mokõihápe pe ñe’ẽtéva oúra’e ohechauka pe tia ouramoha, katu pe máva

oñe’ẽva ndohechái, ndoikuaaporãi térã oñemomombyryse pe he’ívagui.
ch. Techapyrã mbohapyhápe pe ñe’ẽtéva oñemosẽva’ekue ohechauka pe ojehúva aréma

oiko hague ha pe tapicha oñe’ẽva katu oikuaaporãha upéicha hague. Oiméne ha’e hesa tee
rupi ohecha Roa Bastos ñemosẽ hague hetã teégui.
e. Techapyrã irundyhápe ñe’ẽtéva oñemosẽraka’e ohechauka avei pe ojehúva aréma oiko

hague, katu pe tapicha oñe’ẽva ndoikuaaporãi térãkatu oñemomombyryse pe he’ívagui.
Guarani ñe’ẽ niko hypy’ũ; hetaiterei pojoapy (recurso) jareko jaikuaauka potávo jaheká-
va. Pe modo oñehenóiva castellano-pe guaraníme hetaiterei hakã; umíva ñande jaipora-
vo ñaikotevẽháicha. Ko ñe’ẽme ikatu ñañemomombyry ỹrõ katu jaike avei pe ojehúvape
ñamombe’ukuévo. Pe implicancia ha no implicancia tuicha mba’e guaraníme. Techapyrãra-
mo jareko ñe’ẽpehẽ niko (ningo) ha jeko. Niko jaiporúramo, ñande ñamoĩ ñande po, jaikuaa
térã jaikuaaramoguáicha upe oikóva. Jeko jaiporúramo katu ñañemomombyry, ndajaikéi upe
ñamombe’úvape, ikatu ndajaikuaáigui térãkatu ani hag̃ ua ñamoĩ ñande ati’y,
ñañembotavýnte ichugui.
1. Jajesareko ha ñamoñe’ẽmi:
ã.
e.
a. Ára ohasamava’ekue
(Tiempo retrospectivo o preteritivo) – Nde sy niko are oikóraka’e Argentina-pe.
a.
– Upéicha. Are oikova’ekue ha’e upépe.
g.
– Moõpiko oime nde sy.
– Ha’e ohókuri Argentina-pe sapy’aite. – Nde taitaguasu (abuelo) piko ohóraka’e
ã.
oñorairõ Chaco-pe.
– Moõpiko ohóra’e nde sy. – Upéicha, ha’e ohova’ekue oñorairõ Cha-
– Ha’e niko ohókuri Argentina-pe. co-pe.
ch. – Nde sy niko ohóra’e Argentina-pe. Che g̃ . – Nde sy ha nde rúpiko moõ oikóraka’e ova
ndaikuaáikuri. mboyve ko’a gotyo.
– Hẽe, ohókuri pe semana ohasa- – Ha’ekuéra oikova’ekue Ka’aguasu depar-
va’ekuépe. tamento-pe.
e. – Moõjeýmapa rehóra’e. h. – Peẽpiko moõ peikéraka’e mbo’ehaópe.

– Ahákuri sapy’aite kánchape. – Ore roikeva’ekue ore vállepe mbo’ehaópe.
86 86
7
Jajesarekomi mba’éichapa oñemosusũ ñe’ẽtéva hecha (ver) ára ohasava’ekuépe:
Terarãngue Kuri Ra’e Va’ekue Ra’e
Che Ahechákuri Ahechára’e Ahechava’ekue Ahecháraka’e
Nde Rehechákuri Rehechára’e Rehechava’ekue Rehecháraka’e
Ha’e Ohechákuri Ohechára’e Ohechava’ekue Ohecháraka’e
Ñande Jahechákuri Jahechára’e Jahechava’ekue Jahecháraka’e
Ore Rohechákuri Rohechára’e Rohechava’ekue Rohecháraka’e
Peẽ Pehechákuri Pehechára’e Pehechava’ekue Pehecháraka’e
Ha’ekuéra Ohechákuri Ohechára’e Ohechava’ekue Ohecháraka’e
Prospectivo ohechauka mba’e ojehútava tenondevévo.
Inminencia Ta Techapyrã:
No inminencia Va’erã 1. Che tia oúta ko’ẽrõ.

Rã, g̃uarã (ligado a nominales) 2. Che ru ohóva’erã che tia rógape.
Marca de finalidad Hag̃ua (ligado a verbos) 3. Ajoguáta che sapaturã.
4. Aháta nde rógape jakaru hag̃ ua.
Marca de hipótesis, Ne 5. Ko ka’arúpe aháne nde rógape.
duda
Jesarekorã:
a. Ñe’ẽpehẽ ta oikuaauka mba’e oikótava hi’ag̃ uimaha ha ojehutaha katuetei. Castellano-pe

oúta hína vendrá térã Va a venir.
ã. Ñe’ẽpehẽ va’erã oikuaauka pe oikótava ojehuva’erãha katuetei; castellano-pe oñenehói

avei ichupe futuro obligatorio. Ohova’erã oje’ekuaa castellano-pe Deberá irse.
ch. Ñe’ẽpehẽ rã ha g̃ uarã ojeporu tero (sustantivo) ndive, ha ohechauka peteĩ mba’e ojehu-
pytytaha tenondévo ha avei mávape g̃ uarãpa. Ajoguáta che aorã. Me conpraré una ropa
(en castellano paraguayo no estandarizado: Compraré para mi ropa). Ko yvoty che sýpe
g̃ uarã. Esta flor es para mi madre.
Sy hína tero, upéicha rupi ojeporu hendive g̃ uarã.
Hag̃ ua ojeporu ñe’ẽtéva (verbo) ndive, ha ohechauka ma’ẽrãpa pe mba’e. Ajoguáta ao

amonde hag̃ ua. Me compraré ropas para vestir. Agueru aranduka amoñe’ẽ hag̃ ua.
Traigo libro para leer.
Monde ha moñe’ẽ hína ñe’ẽtéva, upéicha rupi ojeporu hendivekuéra hag̃ ua.
e. Ñe’ẽpehẽ ne ohechauka peteĩ mba’e ikatuha ojehu térã ndojehúi. Aháne ko’ẽrõ nde
rógape. He de irme a tu casa. Podría ser que vaya a tu casa.
8787
7
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
1. Jajesareko ha ñamoñe’ẽmi:
e.
ã. Ára oútava
(Tiempo prospectivo o futuritivo). – Araka’épiko oúta nde sy.
a. – Ndépa rejúta ko’ẽrõ partido-hápe. - Oúta ko’ẽrõ.

- Ouva’erã ko’ẽrõ.
- Aháta. Ahechaseterei upe partido. - Oúne ko’ẽrõ.
ã.
e. – Ha’ekuérapiko moõ ohóta.
- Ahava’erã. Che ra’y oha’ãtahína.
- Aháne ijáramo chéve.
ã. – Peẽpa pejúta ko’ápe. - Ohóta hikuái facultad-pe.
- Rohomaroína. g. Mba’ejogua:
ch. – Ha’épiko oúne ko’ẽrõ. - Che sy ojogua hi’autorã.

- Che sy ojogua auto oiporu hag̃ua.
- Ndouichéne. - Che sy ojogua auto che rúpe g̃uarã.
Jahechami mba’éichapa oñemosusũ ñe’ẽtéva johéi (lavar) ára oútavape:
Terarãngue Ta Va’erã Ne
Che Ajohéita Ajoheiva’erã Ajohéine
Nde Rejohéita Rejoheiva’erã Rejohéine
Ha’e Ojohéita Ojoheiva’erã Ojohéine
Ñande Jajohéita Jajoheiva’erã Jajohéine
Ore Rojohéita Rojoheiva’erã Rojohéine

Peẽ Pejohéita Pejoheiva’erã Pejohéine
Ha’ekuéra Ojohéita Ojoheiva’erã Ojohéine
88 88
7
TEMBIAPORÃ
1. Ko’ã ñe’ẽjoaju (oración) oĩ ára ko’ág̃aguápe (tiempo presente). Ñambohasamína ára
ohasava’ekuéramo. Jaiporu: kuri, ra’e, va’ekue, raka’e.
Che aha nde rógape. Kuri Che ahákuri nde rógape.
Che rohenói. Kuri
Nde reju che rógape. Ra’e
Nde ru ou kuehe. Ra’e
Che aiko Paraguaýpe. Va’ekue
Ha’e omombe’u chéve upe káso. Va’ekue
Upe karai oiko ñande vállepe. Raka’e
Pene irũnguéra omba’apo upe empresa-pe. Raka’e
2. Ko’ã ñe’ẽjoaju (oración) oĩ ára ko’ág̃aguápe (tiempo presente). Ñambohasamína ára

oútavaramo. Jaiporu: ta, va’erã, ne.
Máva ndivépa reju. Ta Máva ndivépa rejúta.
Che añemoarandu filosofía. Ta
Mávapa ou nde rógape Va’erã
Mbo’ehára ou mbo’ehaópe. Va’erã
Rojogua peteĩ aranduka. Ne
Ha’e ohecha tele chendive. Ne
3. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽ ohoporãvéva ñamyenyhẽ hag̃ua umi pa’ũ:
a. – Peẽpa pejúta ko’ẽrõ. ch. – Ndajuhúi hesekuéra hógape aje’i.

– Hẽe. _____________________ ko’ẽrõ. – Ha’ekuekuéra ___________ kanchape.
- Rojúkuri. - Rojúta. - Ohose. - Ohova’ekue.

- Rojúra’e. - Roju hag̃ua. - Ohóta. - Ohókuri.
ã. – Moõpa pejuhu ko karameg̃ua. e. – Ko’ẽrõpiko mba’e rejapóta nde.

- Péva che sy _____________________ – ______________________ amba’apo.
ikuñataĩme.
- Ahava’ekue. - Ahava’erã.
- Ojoguase. - Ojoguákuri. - Aharaka’e. - Ahákuri.
- Ojoguava’ekue. - Ojoguava’erã.
8989
7
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
ã.
e. – Rejoguápikora’e nde celular pyahurã. h. – Pejútapiko ko’ẽrõ.
– _______________________________ – ___________ ñamba’apo ___________
- Ajoguákuri. - Ajoguava’ekue. - Rojúkuri/ hag̃ua. - Rohóta/hag̃ua.

- Ajoguára’e. - Ajoguava’erã. - Rohose/g̃uarã. - Rohókuri/g̃uarã.
g. – Ha’ekuérapiko moõ oikóraka’e yma. i. – Ore rogueru yvoty mbo’ehárape

– ______________ Encarnación-pe. ___________
- Oikóne. - Oikóta. - G̃uarã. - Kuri.

- Oikova’ekue. - Oikókuri. - Va’ekue. - Hag̃ua.
g̃ . – Mba’épa rejapóta nde virúgui.

– Ajoguáta che mbaraka__________
Jajesarekomi ko’ã ñe’ẽ rehe:
- Hag̃ua. - Ne.
- G̃uarã. - Rã. - Rejaporeína. - Okyhínakuri.
- Aterere’aína. - Opíma.
- Okysehína.
Jaikuaami
4. Aspecto guaraníme
Umi ñe’ẽpehẽ ojehaihũvéva ohechauka

3. Ñamoñe’ẽmi ko ñomongeta oikóva aspecto. Aspecto ohechauka mba’éichapa
pumbyry rupivegua . oñemboja’ojey ára; ohechauka mba’éicha-
pa ipuku ha ojegueroguata peteĩ mba’e oje-
japóva. Castellano-pe ojejuhu mokõi aspec-
to: perfectivo ha imperfectivo. Tenondegua
ohechauka pe mba’e ojehu térã ojejapóva
og̃ uahẽma hague ijapýpe; mokõihákatu
ohechauka pe mba’e ojehu térã ojejapó-
va nahu’ãiha, oñemboguata térã ipukuha.
Guaraníme oĩ ñe’ẽpehẽ ohechaukáva umi
aspecto.
Jahechami mba’éichapa ojeporu

guaraníme:
- Che akarupota.
- Akaruñepyrũ.
- Ndépa rekarúma - Akara’aína.
- Akarúma.
- Akarupáma.
Pota: Ojejapo térã oikóva oku’étama.

Ñepyrũ: Ojejapo térã oikóva oku’eñepyrũma.
Aína: Ojejapo térã oikóva oguatahína.
Ma: Ojejapo térã oikóva og̃uahẽma ijapýpe.
Páma: Ojejapo térã oikóva hu’ãitéma.
9090
7
KO’ÃVA UMI ASPECTO OJEPORUVÉVA

Pota (ñe’ẽ jurugua ndivegua), mbota (ñe’ẽ tĩgua ndivegua): Ojejapo térã oikóva oñepyrũ’íntema.
Ñepyrũ: Ojejapo térã oikóva oñepyrũma.
Ma: Ojejapo térã oikóva oguatahína.
Pa (ñe’ẽ jurugua ndivegua), mba (ñe’ẽ tĩgua ndivegua): Ojejapo térã oikóva hu’ãma.
Páma (ñe’ẽ jurugua ndivegua), mbáma (ñe’ẽ tĩgua ndivegua): Ojejapo térã oikóva oñemohu’ãitéma.
Ína: Ojejapo térã oikóva oguatakyre’ỹhína.
Ikóni: Ojejapo térã oikóva oguata sogue sogue.
5. Jahecha mba’éichapa ojeporu

Ñe’ẽtéva: Karu, ñe’ẽ.
Terarãngue Pota Mbota Pa Mba
Che Akarupota Añe’ẽmbota Akarupa Añe’ẽmba
Nde Rekarupota Reñe’ẽmbota Rekarupa Reñe’ẽmba
Ha’e Okatupota Oñe’ẽmbota Okarupa Oñe’ẽmba
Ñande Jakarupota Ñañe’ẽmbota Jakarupa Ñañe’ẽmba
Ore Rokarupota Roñe’ẽmbota Rokarupa Roñe’ẽmba
Peẽ Pekarupota Peñe’ẽmbota Pekarupa Peñe’ẽmba
Ha’ekuéra Okarupota Oñe’ẽmbota Okarupa Oñe’ẽmba
Terarãngue Páma Mbáma Ma
Che Akarupáma Añe’ẽmbáma Akarúma
Nde Rekarupáma Reñe’ẽmbáma Rekarúma
Ha’e Okarupáma Oñe’ẽmbáma Okarúma
Ñande Jakarupáma Ñañe’ẽmbáma Jakarúma
Ore Rokarupáma Roñe’ẽmbáma Rokarúma
Peẽ Pekarupáma Peñe’ẽmbáma Pekarúma
Ha’ekuéra Okarupáma Oñe’ẽmbáma Okarúma
91 91
7
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
5. Jahechami mba’éichapa ojeporu ína ha ikóni

Ñe’ẽtéva: mba’apo.
Terarãngue Ina Ikóni
Che Amba’apo’aína Amba’apo’aikóni
Nde Remba’aporeína Remba’aporeikóni
Ha’e Omba’apohína Omba’apohikóni
Ñande Ñamba’apoñaína Ñamba’apojaikóni
Ore Romba’aporoína Romba’aporoikóni
Peẽ Pemba’apopeína Pemba’apopeikóni
Ha’ekuéra Omba’apohína Omba’apohikóni
a. – Peg̃uahẽmapa pende rógape. ã.

e. – Mba’épa pejapopeína.
– Hẽe, ___________________ ore rógape. – ______________________ ore sy ndive.
- Ag̃uahẽma. - Og̃uahẽma - Rekay’ureína. - Rokay’uroína.

- Reg̃uahẽma - Rog̃uahẽma - Jakay’uñaína. - Okay’uhína.
ã. – Remopotĩmapa nde róga. g. – Opytu’upahína hikuái.

– Hẽe, ____________________ che róga. – Ha’ekuéra ________________________
- Amopotĩma - Romopotĩma - Japytu’uñaína. - Pepytu’upeína
- Ñamopotĩma - Pemopotĩma - Ropytu’uroína - Opytu’uhína
ch. – Ko’ẽmbámapa upépe. g̃ . – Mba’épa rejaporeikóni.

– Upéicha, ko’ápe ___________________ – ___________________ peteĩ fábrica-pe.
- Ko’ẽmbota. - Ko’ẽmba. - Amba’apo’aikóni. - Omba’apohikóni.

- Ko’ẽñepyrũ. - Ko’ẽmbáma. - Remba’aporeikóni. - Ñamba’apojaikóni.
e. – Mba’épa ojapohína ha’ekuéra h. – Jakarútapa oñondive.

– Ha péina __________________ korapy. – Hẽe. ____________________ oñondive.
- Jakopiñaína - Pekopipeína - Okarúta. - Rokarúta.

- Rokopiroína - Okopihína - Jakarúta. - Pekarúta.
9292
7
Jaikuaami
Jasy, ára, aravo’i
a. Jasykuéra guaraníme Ja’eva’erã ñe’ẽ sa’i ojeporuha guaraníme

ko’ã ñe’ẽ, sa’iháicha avei ojeporu
Jasy: Mes jasykuéra réra. Ko’ág̃ a rupi ojeporu cas-
tellano oñeñe’ẽ hag̃ ua jasy rehe. Aháta
Jasyteĩ: Enero Jasypokõi: Julio nde rógape miércole: Iré a tu casa el
Jasykõi: Febrero Jasypoapy: Agosto miércoles.
Jasyapy: Marzo Jasyporundy:Setiembre Ymavémi guarani ñe’ẽharakuéra oiporu
Jasyrundy: Abril Jasypa: Octubre ñe’ẽteja (adverbio). Ko’ẽrõ (mañana),
Jasypo: Mayo Jasypateĩ: Noviembre ko’ẽambuérõ, ko’ẽambuéramo (pasado
Jasypoteĩ: Junio Jasypakõi: Diciembre mañana), ko’ẽambuetéramo (de hoy a
tres días), ko’ẽambuetevéramo (de hoy a
Jesarekorã: cuatro días), ko’ẽambyaéramo (de hoy a
cinco días), ha ambueve. Upéichante avei
Jasy niko hína luna castellano-pe, ha kuehe (ayer), kueheambue (antes de
ojeporu avei oje’e hag̃ ua mes. Ñañe’ẽtara- ayer), kueheambuete (tres días atrás),
mo mes rehe, aiporamo, ñamoĩ jasy ndive kueheambueteve (cuatro días atrás), ha
peteĩ, mokõi ha ambueve papapy. Jasyteĩ ambueve.
(jasy + peteĩ) hína enero: primer mes; Ñamba’apomi:
jasykõi (jasy + mokõi) hína febrero: se-
gundo mes.
ch. Aravo, aravo’i, aravo’ive
ã. Arakuéra guaraníme Aravo hína hora; aravo’i, minuto ha

aravo’i katu segundo. Ko’ãva ñe’ẽpyahu
Arapokõindy: Semana guaraníme. Aravo (ára: día, vo/vore: pe-
dazo, porción) hína “pedazo del día”. Peteĩ
Arateĩ: Domingo Arapo: Jueves ára oñemboja’o 24 aravépe. Aravo’i (ára:
Arakõi: Lunes Arapoteĩ: Viernes día; vo: pedazo; ‘i: sufijo de diminutivo,
Araapy: Martes Arapokõi: Sábado pequeño) katu “pequeño pedazo del día”.
Ararundy: Miércoles Aravo’ive (ára: día; vo: pedazo; ‘i: sufijo
de diminutivo; ve: más, sufijo comparati-
Jesarekorã: vo) katu “pedazo más pequeño del día”.
Ára niko castellano-pe ikatu tiempo, día, Jesarekorã:

firmamento. Guaraníme heta ñe’ẽ osẽ ichu-
gui. Días de la semana rehe ñañe’ẽtaramo, Ko’ã ñe’ẽ avei sa’i oike guaraníme,
jaiporu ára ha ñamoĩ hendive peteĩ, mokõi, ñe’ẽharakuéra sa’i oiporu. Mbo’ehaoha
ha ambueve papapy. Arateĩ (ára + peteĩ) hína rehe oñembo’éma; tamora’e ko’ẽrõ ára
domingo: primer día; arakõi (ára + mokõi) ojeporumeme.
hína martes: segundo día. Peichanunga avei
ojejapo portugués-pe.
Arapokõindy, semana, ou hína ko’ã ñe’ẽgui:
ára, pokõi, ndy(ty). Conjunto de siete días.
93 93
7
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
ÑAMOMBE’UMÍNA
a. Araka’épa ñanereñói: jasy ha ary
_______________________________________________________________________________
ã. Po ñande rogaygua arareñói (nacimiento)
- Che sy heñói 15 jasyteĩ 1935 ramo.
- ______________________________________________________________________________
- ______________________________________________________________________________
- ______________________________________________________________________________
- ______________________________________________________________________________
ch. Jajepy’amongeta ha jahaimbykymi mba’épa jajapose arapokõindy oúvape,

arateĩ guive arapokõi meve
Arateĩ: _________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
Arakõi: _________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
Araapy: ________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
Ararundy: ______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
Arapo: _________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
Arapoteĩ: _______________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
Arapokõi: _____________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
9494
7
e. Jahaimi mba’épa jajapose ambue arýpe, jasyteĩ guive jasypakõi meve
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
ẽ. Jaiporavomi peteĩ ára ñamomorãvéva ha ja’e mba’érepa jarohoryve. Jahaimi
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
g. Jaiporavomi peteĩ jasy ñamomorãvéva ha ja’e mba’érepa jarohoryve. Jahaimi
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________________
g̃. Jahaimína mba’e aravo ha aravo’ípa jaike ha ñasẽ ñane mba’apoha térã ñañe-
moaranduhágui
Jaike: __________________________________________________________________________
Ñasẽ: __________________________________________________________________________
95 95
7
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
AFÍA GUARANÍ
i.
1. Jaiporavo ñe’ẽ ojehaiporãva
ñamyenyhẽ hag̃ua umi pa’ũ Rohóta ____________ amo _______ ykére.
a.
- Ropytu’u – i guasu - Ropytu’u – y guazu
– Mba’épa rejaporeína. - Ropytu’u – y guasu - Ropytu’u– y guasu
ĩ.
– Ha péina _________________________
Umi _____________ oúva _____________
- Akayu’aína - Aka’y’u’aína
- Akay’u’aína - Akaiu’aína - Kuñakarai– icatupyry
ã.
- Kuñacarai – ikatupyry
Ha’e otererehína ______________ guýpe. - Cuñakarai – icatupyri
- Kuñakarai – ikatupyry
- Taji. - Tayĩ.
- Tayy. - Tajy.
ch. ________ chemba’e ha _________ nemba’e.

2. Jahechauka ñe’ẽ aty ojehaiporãva.
Ñamongurusu jaiporavóva
a. - Kuñataĩ, caria’y, mitã’i, mitãkuña.

- Kóva – amóba - Kóva – amóva
- Kóba – amóva - Kóba – amóba
e.
- Kuñataĩ, karia’y, mita’i, mitakuña.
Ajogua _______________ che rúpe g̃uarã. - Cuñataĩ, karia’y, mitã’i, mitãkuña.
- Kuñataĩ, karia’y, mitã’i, mitãkuña.
ã. - Syva, acã, tova, topeá.

- Sapatu pyahu - Sapatu pyajhu
- Zapatu pyahu - Zapatu pyaju
ã.
e.
- Syva, akã, tova, topea.
Peteĩ ___________ ha peteĩ ___________ - Zyva, akã, toba, topea.
ouhína. - Syba, acã, tova, topea.
- Kavaju – vaca - Cabaju – vaka ch. - Po, jyba, kuã, jyvanga.

- Kavaju – vaka - Kavayu – vaka - Po, yiva, kua, yivanga.
g.
- Po, jyva, kuã, jyvanga.
Ko’ã mitã ne mbo’ehaopegua __________ - Po, jyva, kua, jyvanga.
- Iñakãporã. - Ijakãpora. e. - Mymba, ka’avo, tembi’u, mba’yru.

- Iñacãporã. - Iñakãpora. - Mymba, kaabo, tembi’u, mbayru.
g̃ . – ________________________ omombe’u.
- Mymva, ka’avo, temvi’u, mba’yru.
- Mymba, ka’abo, tembi’u, mba’yru.
ã.
e. - Avati, mbokaja, manduvi, yvyra.
– _____________________ che aju hague.
- Mábapa – ndéve - Mavapa - ndeve - Avati, mbocaja, mandubi, yvyra.

- Mávapa – ndébe - Mávapa – ndéve - Abati, mbokaya, manduvi, yvyra.
h. Mba’épa ___________ peẽ _____________

- Avati, mbokaja, manduvi, yvira.
g. - Mbaracaja, yagua, ryguasu, kure.

- Peyapo - caarucue - Pejapo – ka’arukue - Mbarakaya, jagua, ryguasu, cure.
- Pejapo – ca’arucue - Peyapo – ka’arukue - Mbaracaja, jagua, ryguasu, cure.
- Mbarakaja, jagua, ryguasu, kure.
9696
7
g̃ . - Mbeyu, chipa guazú, vori vori, kamby rora. ĩ. - Pu’ae, pundie, jurugua, tĩgua.
- Mbeju, chipa guasu, bori bori, camby rora. - Puae, pundie, yurugua, tigua.
- Mbeju, chipa guasu, vori vori, kamby rora. - Pu’ae, pundie, yurugua, tĩgua.
- Mbeyu, chipa guasu, vori vori, camby rora. - Puae, pundie, jurugua, tigua.
i. - Karape, puku, yvate, poi. j. - Tai, taipu, pundiecõi, achegeti.

- Karape, puku, yvate, po’i. - Tai, taipu, pundiecõi, achegety.
- Carape, puku, yvate, poi. - Tai, taipu, pundiekoi, achegeti.
- Karape, pucu, ybate, po’i. - Tai, taipu, pundiekõi, achegety.
3. Ñamoñe’ẽmi ko’ã mokõi verso, ha jahecha mboy taípa ojeporu ipype:

Pejúna mombyryguáva pehechami ko tetã Mboy jeýpa ojeporu peteĩteĩva:
Katuetei pejuhúta tory, joayhu ha po’a. A: porundy jey (9 veces)
E: pokõi jey (7 veces)
Mboy taípa ojeporu ipype, mavamáva umi tai: ________________________________________
_________________________ ________________________________________
4. Jahaiporãmi
Ko’ápe jareko ñe’ẽpoty La Cautiva Emiliano R. Fernández rembiapokue ojehaíva ymave ojejapo
haguéicha. Jahaimína achegety jahecháva jajúvo rekópe.
Oimeva oicó pe yaíre Oiméva oiko pe jaíre
Petei guyrá oñemíva _________________________________________
Che ambojhera la cautiva _________________________________________
Oicore iñapytĩmby _________________________________________
Che py’are oyatapy _________________________________________
Acanundúicha iñarõva _________________________________________
Mboracjhú ichupé arecova _________________________________________

Arema iñangatupy _________________________________________
Cherenduna la cautiva _________________________________________
Cherenói tajhá nde ypype _________________________________________
Aní upe ca’aguype _________________________________________
Neñó reicó resufri _________________________________________
Checo icatunte aveí _________________________________________
Roipe’á mba’e mbyasygui _________________________________________
Jha ayorávo nde cupygui _________________________________________
Pe oicova neñapytĩ Pe oikóva neñapytĩ.

9797
7
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
1. Jahaimi
Peteĩ tapicha ñande jaikuaáva niko oheka iñangirũrã oñe’ẽkuaáva guarani, Internet rupive.
Ñaipytyvõmína ichupe omyenyhẽ hag̃ua web rogue marandu hesegua rehe.
EHAI MARANDU NDEREHEGUA

NDE HÍNA
Nde réra: _______________________________________________________________________
Nde rerajoapy: __________________________________________________________________
Ne retã: ________________________________________________________________________
Araka’épa nereñói: Ára______________, Jasy ________________________, Ary ______________
Reñemoarandu: __________________________________________________________________
Remba’apo: _____________________________________________________________________
Ne ñe’ẽveve: _____________________________________________________________________
Ne meña: Kuña ___________, kuimba’e __________________
NDE REIKUAASE
Meña (emongurusu): Kuña ________________, kuimba’e __________________
Mba’éichava’erãpa pe tapicha nde reikuaaséva:
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
MARANDU NDEREHEGUA:
Mba’éichapa nde (nde rete ha ne angapýpe: prosopografía y Etopeya):
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
Mba’épa rejapo ára pukukue:
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
98 98
7
2. Ñambohovaimi ko’ã porandu 3. Ñamombe’umína:

a.
ñanderehegua:
a.
Okypotaha ko’ág̃a.
Ndépa moõ nereñóiraka’e. Ko’ág̃a okypotahína.
- _______________________________ ã. Okyñepyrũhahína ko’ág̃a.
ã. Moõguipa rejogua nde pyrehegua - _________________________________
ch. Okymahahína ko’ág̃a.

ko’ág̃a remondéva.
- ________________________________
ch. Mba’épa nde rejaporeína ko’ág̃a.

- _________________________________
e. Repuraheitahareína ko’ág̃a.
- ________________________________
e.
- _________________________________
ã.
e.
Moõpa nde reime kuehe pyhareve.
Repuraheipotaha ko’ág̃a.
- ________________________________
ã.
e. Mba’épa nde rejapóra’e pe arateĩ
- _________________________________
ohasava’ekuépe. g. Repuraheñepyrũhareína ko’ág̃a.
- ________________________________ - _________________________________
g. Moõpa nde reiméta ko’ẽrõ pyhare. g̃ . Repuraheihareína ko’ág̃a.
- ________________________________ - _________________________________
g̃ . Nde ru ha nde sy piko moõ heñóiraka’e. h. Repuraheimaha ko’ág̃a.
- ________________________________ - _________________________________
h. Reñekombidáramo reho hag̃ua sapy’ami i. Repuraheipamaha ko’ág̃a.

Asia-pepa rehóne.
- _________________________________
- ________________________________
i. Mba’e mymbápa nde reiporavóne

ojejeruréramo ndéve.
- ________________________________
ĩ. Mba’e rehepa nde reiporavóta pe mymba

reiporavóva.
- ________________________________
9999
7
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
4. Ñamohenda ñane rembiaporã peteĩ arapokõindýpe g̃uarã, arateĩ guive ara-

pokõi meve
Ára Pyhareve Asaje Ka’aru Pyhare
Arakõi Aháta amba’apo. Ajúta akaru che Aháta Aháta asena che
rógape. pohãnohárape. sy ndive.
Arapokõi
5. Ñañemoha’ãngahaimína (autorretrato). Ñamombe’u mba’éichapa ñande retépe

(prosoprografía) ha ñane angapýpe (etopeya)
Ñande retépe: ________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Ñane angapýpe: _____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
Ñe’ẽnguéra ko Ñe’ẽ niko tembiporu jarekóva yvyporakuéra ñañomongeta, jajokuaa

yvy ape ári ha jaikove hag̃ua ojoapytépe. Opaite pueblo iñe’ẽ tee; ha’e tetãnguéra
rechaukaha; ñane ñe’ẽ rupive tetã háicha ñaneambue ha ñanepeteĩ.
Yvy ape ári heta ñe’ẽ ojeporu, ymavémi hetaveva’ekue. Ko’ág̃a rupi oi-
kove 6.000 ñe’ẽ rupi, katu amo 20 rupi jajuka opaite arýpe. Tetãnguéra
noñangarekóiramo hekópe iñe’ẽnguéra rehe siglo XXI-pe ikatu
hetaiterei omano. UNESCO-pe oipy’apy ko’ã mba’e ha ojerure opavave
tetãme, ko’ýte mburuvichakuérape, oñangareko hag̃ua iñe’ẽ rehe.
Jajepy’amongetami karai Claude Hagège ñe’ẽ rehe: Omanóvo peteĩ ñe’ẽ,

ñande yvyporakuéra apytu’ũ ichi’ĩve opytávo.
100100
8
MBO’EPY
POAPYHA
CHE ROGAYGUAKUÉRA
- Ñe’ẽndy ogapypegua ha mba’éichapa ojeporu.
- Tero ysaja ha mba’éichapa ojeporu.
- Teroja mba’éva ha mba’éichapa ojeporu.
- Ñañe’ẽkuaa ñande rogapy rehe.
8
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
Jaikuaami che rogayguakuéra
Ñamoñe’ẽmi:
Jakaru
Og̃uahẽma asaje
pejáke mesápe jakaru.
Mesa akãme toguapy
che sy ha che ru.
Ijapykáva toguapy,
oguereko’ỹva togueru,
tembi’u miẽma otĩmbo,
oĩ kumanda ha so’o
mandi’o, mbujape ityrarã,
ryguasu rupi’a atã,
opavaite hi’upyrã.
Ñamoñe’ẽ haipy ha jajesareko ta’ãnga rehe. Upe rire, ñambohovái mba’eporandu
a. Mba’e aravópa og̃uahẽma. g. Mba’emba’épa umi tembi’u oĩva mesa ári.

__________________________________ __________________________________
ã. Mavamávapa oguapýta mesa akãme. g̃ . Mboy tapichápa oguapy pe mesápe.
__________________________________ __________________________________
ch. Mba’épa ojapóta ijapykáva.

h.
Mboy kuñápa oguapy upépe.
__________________________________ __________________________________
e. Mba’épa ojapóta ijapyka’ỹva. i. Mboy kuimba’épa oguapy okaru hag̃ua.
ĩ.
__________________________________ __________________________________
ã.
e. Mba’éichapa oĩ tembi’u. Mboy mitãpa ojejuhu upépe.
__________________________________ __________________________________
102102
8
Jaikuaami
Tero: sustantivo
Jajesarekomi ko'ã ñe’ẽ rehe oñeguenohẽva moñe'ẽrãgui: Sy, ru, tembi'u, so’o. Ko’ãvahína
tero. Ko’ã ñe’ẽ niko jaiporu ñambohéra hag̃ ua opa mba’e ñande jere rehegua, umíva apytépe
avei ñandekuéra yvypóra.
Guaraníme tero ijysaja (forma) heta. Oĩ ijysajateĩva (uniformes), ijysajakõiva (biformes),

ijysajaapýva (triformes) ha ijysajarundýva (cuatriformes).
Ijysajeteĩva: Sy. Ijysajaapýva: Tembi’u, rembi’u, hembi’u.

Ijysajakõiva: Túva, ru. Ijysajarundýva: To’o, so’o, ro’o, ho’o.
Tero ijysajateĩva hína umi oguerekóva peteĩ ysaja año ojeporu hag̃ ua.
Techapyrã: sy, akã, jyva, jagua, mbarakaja, guarani.
Tero ojysajakõiva hína umi oguerekóva mokõi ysaja ojeporu hag̃ ua.
Techapyrã: Túva, ru; tajýra, rajy; tyvýra, ryvy; tykéra, ryke. Ko’ápe oikevehína tero
ombohérava ogayguakuéra.
Tero ijysajaapýva hína umi oguerekóva mbohapy ysaja ojeporu hag̃ ua.
Techapyrã: Tetyma, retyma, hetyma; tesa, resa, hesa; óga, róga, hóga.
Tero ijysajarundýva katu hína umi oguerekóva irundy ysaja ojeporu hag̃ ua. Ipokã ko'ãicha-
gua. Techapyrã: To'o, so'o, ro’o, ho’o; tymba, rymba, hymba, mymba.
Tero ijysajakõi, ijysajaapy ha ijysajarundývape, umi T-pe oñepyrῦva oñembohéra ysaja ypy
(forma absoluta), pevahína pe ñe'ẽ réra tee; umi oñepyrũva R, H ha ambue taípe katu
oñembohéra ysaja poru (forma constructiva). R-pe oñepyrῦva ojeporu 1a ha 2a persona-pe,
singular ha plural-pe, ha pe H-pe oñepyrũva katu ojeporu 3ra persona-pe, taha’e singular ha
plural-pe. Umi ijysajakõiva 3ra persona-pe ojeporu T.
Umi tero ijysajateĩva na’iñambuéi, peteĩchante ojeporu opaite persona-pe.
Jahechami
Terarãngue Sy Ru Tembi’u So’o

Che Che sy Che ru Che rembi’u Che so’o
Nde Nde sy Nde ru Ne rembi’u Nde so’o
Ha’e Isy Itúva Hembi’u Iso’o
Ñande Ñande sy Ñande ru Ñane rembi’u Ñande so’o
Ore Ore sy Ore ru Ore rembi’u Ore so’o
Peẽ Pende sy Pende ru Pene rembi’u Pende so’o
Ha’ekuéra Isykuéra Ituvakuéra Hembi’ukuéra Iso’okuéra
103103
8
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
ÑAMBA’APOMI
a. Kuehe guive che _____________ rasy.
- Tetyma. - Hetyma.
- Retyma.
ã. Che sy ohoséma_____________pe.
Jaikuaami
- Iróga. - Hóga. Jaikuaami ñe’ẽndy ogapypegua

- Róga.
ch. Ja’uva’erã _____________ ojyporãva.

Túva, ru: papá
Sy: mamá
Tamói, ramói,
- To’o. - So’o. Taitachu : abuelo
- Ro’o. Jarýi: abuela
e.
Temiarirõ,remiarirõ,
Ko mitã oho _____________ ndive hemiarirõ: nieto/a
mbo’ehaópe. Ta’ýra, ra’y: hijo
(usa sólo el varón)
- Reindy. - Irendy. Tajýra, rajy: hija
- Iteindýra.
ã.
e.
Memby kuimba’e: hijo
_____________ pukavy’asy oúvo nde ru. (usa sólo la mujer)
Memby kuña: hija
- Tova. - Hova. (usa sólo la mujer)
- Rova. Teindýra, reindy: hermana
g.
(usa sólo el varon)
Ñande jahayhu ñane _____________ Tyke’ýra, ryke’y: hermano mayor
- Tetã. - Hetã. Tyvýra, ryvy: hermano menor
- Retã.
g̃ .
Kyvy: hermano
Mba’éichapa ____________ ne memby. (usa sólo la mujer)
Tykéra, ryke: hermana mayor
- Téra. - Héra. (usa solo la mujer)
- Réra. Kypy’y:
h.
hermana menor
(usa sólo la mujer)
Ndépa rehóta ko’ẽrõ nde ___________
rógape.
- Tovaja. - Hovaja.
- Rovaja.
i. Opavave niko jahayhu ñande ______pe.
- Ta’ýra. - Ita’ýra.
- Ra’y.
ĩ. ___________ rupi oho pohãnohárape.
- Tyerasy. - Hyerasy.
- Ryerasy.
104104
8
Jaikuaami che rogayguakuéra Jaikuaave:
Che rógape orereta. Che ru héra Che ru héra Carlos.

Carlos, che sy héra Lucía, che Che sy héra Lucía.
jarýi héra Vicenta, che ramói Che jarýi héra Vicenta.
héra Antonio, che reindy héra Che ramói héra Antonio.
Ana, ha che katu cheréra José. Che reindy héra Ana.
Ña Vicenta ha karai Antonio che Che cheréra José.
ru sy ha ru.
1. Ñamoñe’ẽ ha ñaikũmbyporã rire, 2. Ñamba’apove hese. Ñambohovái

ñambohovái
a. Mboy tapichápa oĩ ko ogapýpe. a. Mba’éichapiko héra José ru.
__________________________________ __________________________________
ã. Mboy kuñápa oĩ ipype. ã. Mba’éichapiko héra isy.
__________________________________ __________________________________
ch. Mboy kuimba’épa oĩ ipype. ch. Mba’éichapiko héra ijarýi.

__________________________________ __________________________________
e. Mboy sýpa oĩ ipype. e. Mba’éichapiko héra itamói.
__________________________________ __________________________________
ã.
e. Mboy mitãpyahúpa oĩ ipype. ã.
e. Mba’éichapiko héra iteindýra.
__________________________________ __________________________________
g. Mboy jarýipa oĩ ipype. g. Mba’éichapa héra karai Carlos ru ha sy.

__________________________________ __________________________________
g̃ . Mboy tamóipa ojejuhu ipype. g̃ . Mba’éichapa héra ña Vicenta memby.
__________________________________ __________________________________
h. Mboy temiarirõpa oiko ipype. h. Mba’éichapa héra karai Antonio rembi-

reko.
__________________________________
i.
__________________________________
i.
Mboy tembirekópa ojejuhu ipype.
Mba’éichapa héra Ana sy.
__________________________________
ĩ.
__________________________________
ĩ.
Mboy teindýrapa ojejuhu ipype.
Mba’éichapa héra ña Lucía membykuña.
__________________________________
__________________________________
105105
8
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
3. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽ oho porãvéva ñamyenyhẽ hag̃ua umi pa’ũ:

a. Karai Antonio hína karai Carlos ________ g. Ña Vicenta hína _____________________
- Ra’y. - Ru. - Ana sy. - Karai Carlos sy.

- Ramói. - José sy.
ã. José hína karai Carlos ________________ g̃ . Karai Antonio hína Ana ______________
- Ra’y. - Ramói. - Ru. - Ramói.

- Ru. - Tio.
ch. Ana hína José ______________________ h. José hína ña Lucía ___________________
- Ryke. - Sy. - Rajy. - Ramói.

- Reindy. - Memby.
e. José hína ña Vicenta _________________ i. Karai Carlos hína ña Lucía ____________
- Memby. - Remiarirõ. - Kyvy. - Ména.

- Membyanga. - Ru.
ã.
e. Ña Lucía hína _______________________ ĩ. Ña Lucía iñemoñare _________________
- Carlos sy. - José sy. - Peteĩ. - Mbohapy.

- Ña Vicenta Memby. - Mokõi.
Jaikuaami
Teroja mba’éva (Adjetivos posesivos):
Guaraníme jareko ko’ã teroja mba’éva. Jajesarekomi umi 3ª persona-pegua rehe.
Che mi, mis 1ª persona singular

Nde/ne tu, tus 2ª persona singular
H, ij, iñ, i, hi’ su, sus 3ª persona singular
Ñande/ñane nuestro/a/s 1ª persona plural incluyente
Ore nuestro/a/s 1ª persona plural excluyente
Pende/pene su, vuestro/a/s 2ª persona plural
H, ij/iñ, i, hi’ + sustantivo + kuéra, nguéra su, sus 3ª persona plural
Ñande ha pende ojeporu ñe’ẽ jurugua ndive.

Ñane ha pene ojeporu ñe’ẽ tĩgua ndive.
Pe tercera persona-pe, jahechaháicha, ojeporu H, ij, iñ, i, hi’. Jaikuaami mba’e kásopepa jaipo-
ru peteĩteĩva.
106106
8
H: ojeporu umi tero oñepyrũva taipu t térã o-pe ndive.

Techapyrã: hóga, hogakuéra, hetyma, hetymanguéra, hesa, hesakuéra.
Esta regla rige para los sustantivos triformes como (tesa, resa, hesa), pero no para los uni-
formes como: tĩ (itĩ), tyvyta (ityvyta), tũ (itũ), tupão (itupão).

IJ: ojeporu tero jurugua oñepyrũva pu’ae ipukangývape ndive.
Techapyrã: ijajúra, ijapysa, ijati’y, ijeíra, ijyvy, ijao, ijape.
IÑ: ojeporu tero tĩgua oñepyrũva pu’ae ipukangývape ndive.

Techapyrã: iñakã, iñanambusu, iñirũ, iñaña, iñapytu’ũ, iñapỹi, iñapekũ.
I: ojeporu ñe’ẽ oñepyrũva ambue pundie ndaha’éiva t-pe ndive.

Techapyrã: ijagua, ikuatia, imbarakaja, ipo, inambi.
HI’: ojeporu ñe’ẽ oñepyrũva pu’ae pu’atãme ndive.

Techapyrã: hi’áva, hi’úra, hi’a, hi’ýva, hi’ára, hi’ánga, hi’áuto.
Ohóramo ñe’ẽ castellano-pegua ñe’ẽ ndive, péichante avei ojeporu.

Techapyrã: hi’áuto, iplánta, iñimágen, ifacultad.
Jehechami mba’éichapa ojeporu:
Terarãngue Tero
Tesa Ajúra Akã Jyva Áva
Che Che resa Che ajúra Che akã Che jyva Che áva
Nde Nde resa Nde ajúra Ne akã Nde jyva Nde áva
Ha’e Hesa Ijajúra Iñakã Ijyva Hi’áva
Ñande Ñande resa Ñande ajúra Ñane akã Ñande jyva Ñande áva
Ore Ore resa Ore ajúra Ore akã Ore jyva Ore áva
Peẽ Pende resa Pende ajúra Pene akã Pende jyva Pende áva
Ha’ekuéra Hesakuéra Ijajurakuéra Iñakãnguéra Ijyvakuéra Hi’avakuéra
Jajesarekova’erã mba’éichapa ojeporu umi teroja jurugua ha tĩguáva.

Tero jurugua: nde resa, ñande resa, pende resa.
Tero Tĩgua: ne akã, ñane akã, pene akã.
ÑAMBA’APOMI
1. Ñamoĩ teroja mba’éva ko’ã terópe:
Terarãngue Tero
Túva Sy Ra’y Rajy Memby Kyvy Ryke
Che Che ryke
Nde Nde kyvy
Ha’e Imemby
Ñande Ñande rajy
Ore Ore ra’y
Peẽ Pende sy
Ha’ekuéra Ituvakuéra
107107
8
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
2. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽ ohoporãvéva ñamyenyhẽ hag̃ua umi pa’ũ

a.
g.
Ko’ã mitã _____________ ko árape. Amo kuñataĩ _____________
- Ijaramboty. - Hi’aramboty. - Ijavuku. - Hi’avapuku.

- Iñaramboty. - Ijavapuku.
ã. Peẽpa pehóta ko’ẽramo ______ rógape. g̃ . Ñaikotevẽ oñemoañete ñandéve

______________ derecho.
- Nde. - Pende.
- Pene. - Ore. - Pene.
ch. Mayma yvypóra iderecho ___________

- Ñande.
h. – Máva ndivepa peikose peẽ.

- Ógavo. - Ihógavo. – _____ roikose ore rogayguakuéra ndive.
- Hógavo.
e.
- Ñande. - Ore.
Mayma tapicha iderécho ___________ - Peẽ.
- Hekohapotĩvo. - Itekohapotĩvo. i. – Mba’éichapa héra hikuái.

- Irekohapotĩvo. – Ha’ekuéra ___________ José ha María.
ã.
e. Rohóta che irũ ndive ______________ - Iréra. - Téra.
- Héra.
ĩ.
- Irógape. - Hógape.
- Ihógape. Peñongatúke ______________ kuatia.
- Pene. - Pende.
- Ore.
3. Jaikuaaukamína ñande rogayguakuérape

Jaikuaakamína ñande rogapy. Ñañe’ẽ ñande ru, ñande sy, ñane ramói, ñande jarýi ha ambueve
ñane pehẽngue rehe. Jaikuaauka mba’éichapa héra, moõpa oiko, oikovévapa ha mba’e.
a. Mba’éichapa héra ñande sy, oikovévapa ha moõpa oiko.
Che sy héra Lidia, ha’e oikove gueteri ha oiko Kapiatápe.
ã. Mba’éichapa héra ñande ru, oikovévapa ha moõpa oiko.
_____________________________________________________________________________
ch. Mba’éichapa héra ñande sy sy, oikovévapa ha moõpa oiko.

____________________________________________________________________________
e. Mba’éichapa héra ñande sy ru, oikovévapa ha moõpa oiko.
____________________________________________________________________________
ã.
e. Mba’éichapa héra ñande ru ru, oikovévapa ha moõpa oiko.
____________________________________________________________________________
108108
8
g. Mba’éichapa héra ñande ru sy, oikovévapa ha moõpa oiko.
____________________________________________________________________________
g̃ . Ñanereindýpa, mboýpa jareko ha moõpa oiko ha’e/hikuái.
____________________________________________________________________________
h. Ñandekyvýpa, mboýpa jareko ha moõpa oiko ha’e/hikuái.
____________________________________________________________________________
i. Ñandetiápa. Mboýpa jareko, moõpa oiko ha mba’éichapa herakuéra.
_____________________________________________________________________________
ĩ. Ñandetiópa. Mboýpa jareko, moõpa oiko ha mba’éichapa herakuéra.
_____________________________________________________________________________
4. Ñañe’ẽmína ñande sy térã ñande ru rehe

Ñamombe’u mba’éichapa héra, moõpa heñói, mboy arýpa oguereko, mba’épa oñemaorandu térã
oñemoaranduva’ekue, moõpa omba’apo, mba’épa oguerohory ha mba’épa ndoguerohorýi hamba’e.
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
109109
8
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
AFÍA GUARANÍ
Ñe’ẽ Rerekuapavẽ (GÑR) (Academia de
Upe 10 jasypapy 2016-pe niko Guarani aikatu mbojojaha. Upépe he’i ko ñe’ẽme
la Lengua Guaraní) omoneĩ guarani jehjaha rupi. Ko’ápe oñemboguapy umíva
ikatuha ojehai hekopete irundy mbojo
oñemoneĩ hagueichaite.
a
1. Mbojojaha peteĩha: achegety rehegu
haukáva 33 taipu rupive. Umíva hína:
Guarani ñe’ẽme oĩ 33 ñe’ẽpũ tee ojehec Ĩ ĩ, J j, K k, L l, M m, Mb mb, N n, Nd nd,
A a, Ã ã,Ch ch, E e, Ẽ ẽ, G g, G, g̃, H h, I i, S s, T t, U u, Ũ ũ, V v, Y y, Ỹ ỹ, ’ (Puso).
Ng ng, Nt nt, Ñ ñ, O o, Õ õ, P p, R r, Rr rr,i D d, F f ha Ll ll ojehai hağ̃ua ñe’ẽ oúva
Guarani Ñe’ẽ Rerekuapavẽ omoneĩ ave .
ambue ñe’ẽgui, oñemohenda rire hekópe
ipu’ỹva, ipukõiva. térã ñe’ẽpu oje-
Guarani achegety teépe ndaipóri taipu itaipukõiva ojerereko peteĩ taipu
hechaukáva mokõi taipu rupive. Pundie
añóramo. cha, péicha:
Taipukuéra ikatu oñemohenda ipuhái
Pu’ae jurugua: a, e, i, o, u, y
Pu’ae tĩgua: ã, ẽ, ĩ, õ, ŭ, ỹ t, v, (’)
Pundie jurugua: ch, g, h, j, k, l, p, r, rr, s,
Pundie tĩgua: g̃, m, mb , n, nd, ng, nt, ñ
aukaha rehegua
2. Mbojojaha mokõiha: muanduhe rech
pu’ae ipu hatãvéva, ojeporu hag̃ua
Ojehaívo guarani ñe’ẽ, ojehechava’erã
muanduhe rechaukaha.
Pu’ae ipuhatãvéva oĩramo ñe’ẽ pa- Pu’ae ipuhatãvéva oĩramo upe
haitépe, araka’eve ndojehaiva’erãi mboyve katu, ojehaiva’erã katuete.
hi’ári muanduhe rechaukaha. Tembiecharã:
Tembiecharã: Ára, purahéi.
Guata, ñani, ao.
Pu’ae ipuhatãva oĩramo mokõi térã Pu’ae tĩguáva ári ndojehaíri
hetave peteĩ ñe’ẽme, ojehaiva’erã muanduhe rechaukaha.
pe tenondevevogua ári, ndopytái- Tembiecharã:
ma guive ipahaitépe. Mokõi, ko’ẽrõ, akãme.
Tembiecharã:
Mbo'ehára.
uhe rechaukahánte ha upéva osyry-
Opaite ñe’ẽ oguerahava’erã peteĩ muandky.
rykuaa ñe’ẽ ári oñembojoapyháicha ñe’ẽ
110110
8
1. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽ oho porãvéva ñamyenyhẽ hag̃ua umi pa’ũ, ñe'ẽjoaju rekópe
a. Ko’ág̃apa ha’e oĩhína _______________ g. Che sy _______________________ puku.
a. Ihembiapohápe. ch. tembiapohápe. a. Áva. ch. Hi’áva.

ã. hembiapohápe. ã. Jáva.
ã. Ahase ko árape che sy rógape, katu ivaie- g̃ . – Moõpiko oho Carlos ryvy ha reindy.
te hóga _________ – _________ ha ________ oho omba’apo.
a. Tape. ch. Hape. a. Ityvýra/iteindýra ch. Iryvy/ireindy

ã. Rape. ã. Iryvy/iteindýra
ch. – Oúpiko nde ryke'y. h. Ha’e ogueraha ita’ýra ___________ári.

– Hẽe, oime og̃uahẽ angete che _______
ndive. a. Ati’y. ch. Ijati’y.
ã. Hi’ati'y.
i.
a. teindýra. ch. reindy.
ã. heindy. – Máva ndivépa ou nde tio.
e.
– Ou _______________________ ndive.
– Rohose Tovatĩme _________ ndive.
– Orendive ndaikatúi. Pehóna che a. Ita’ýra. ch. Ira’y.
_________ ndive. ã. Ra’y.
a. Pene/ru ch. peẽ/túva ĩ. – Mba’épa hasy ne membýpe.

ã. Peẽ/ru – Hasy ichupe _________ ha __________
ã.
e. – Moõpa pehóta ko’ág̃a. a. Akã/ijajúra ch. Iñakã/ijajúra
– Ahátama che _______ ha ha’e ________ ã. Iñakã/ irajúra
a. Ógape/irógape ch. Rógape/ihógape

ã. Rógape/hógape
2. Ñamoĩ teroja mba’éva ko’ã terópe:

a. Jaiporu ñe’ẽndy ogapypegua teroja mba’éva ndive
Terarãngue Tero
Tyke’ýra Tamói Kyvy Temiarirõ Teindýra Kypy’y Tyvýra
Che Che ryke’y
Nde Ne ramói
Ha’e Ikyvy
Ñande Ñane remiarirõ
Ore Ore reindy
Peẽ Pende kypy’y
Ha’ekuéra Ityvyrakuéra
111111
8
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
ã. Jaiporu pojoapy ogapypegua teroja mba’éva ndive
Terarãngue Tero
Óga Mesa Tupa Kochõ Apyka Japepo Kyse
Che
Nde
Ha’e
Ñande
Ore
Peẽ
Ha’ekuéra
ch. Jaiporu ñe’ẽndy ñande rete rehegua teroja mba’éva ndive
Terarãngue Tero
Tetyma Tye Jyva Akã
Che
Nde
Ha’e
Ñande
Ore
Peẽ
Ha’ekuéra
112112
8
Terarãngue Tero
Ajúra Py Juru
Che
Nde
Ha’e
Ñande
Ore
Peẽ
Ha’ekuéra
3. Ñañe’ẽmína ñande rogapy rehe

Ñamombe’u mba’éichapa ñande réra ha moõpa jaiko; mba’éichapa héra ha moõpa oiko ñande ru,
ñandy sy, jarekóramo ñane reindy, ñande kyvy, ñande ryke’y, ñande ryvy, ñande ryke, ñande kypy’y;
upéichante avei mba’éicha héra (herava’ekue) ñande sy ru ha sy, ñande ru sy ha ru.
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
113113
8
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
4. Jaikuaauka
Mba’épa ñandéve g̃uarã ñande ryke’y/ryvy
rembireko suegra, térã nane reindy ména
suegra.
ÑAMOÑE’Ẽ HA
_____________________________________
JAJEPY’AMONGETA HAG̃ UA
_____________________________________
_____________________________________
_____________________________________ Guarani ñe’ẽ jeporu colonia aja

_____________________________________
____________________________________
_____________________________________ Oike ypýrõ guare Europa-yguakuéra,

guarani iñasãi ápe ha pépe ko yvy
_____________________________________ jepyso guasúpe.
Pa’i Ruiz de Montoya (1639), ava
_____________________________________ katupyry heta ombosa’i ha oipyguara-
va’ekue guarani retepy, omomorãmi ko
_____________________________________ ayvu he’ívo: “lengua tan copiosa y ele-
gante que con razón puede competir
_____________________________________ con las de fama”.
Colonia aja niko Paraguáipe haimete
_____________________________________ ndoikéi castellano, guarani katu ojepo-
ru opa mba’erã. Jepémo España Rekuái
_____________________________________ oñepia’ã omoingévo mbaretépe
iñe’ẽ, castellano, kóva sa’i oike. Ko
_____________________________________ pytagua ñe’ẽ oñepyrũ oñakãrapu’ã ha
ojepysoñepyrũ ko tetã isãso riréma.
_____________________________________ Jeyvéramo umi España-ygua oñe-
ko’õimi ha okorói he’ívo ko tetãme,
jepéramo ndojegueroviaséi,
oñembopoguýva (colonizados) ñe’ẽnte
ojeporuha ha oporombopoguýva
(colonizadores) mba’éva katu ojehecha-
gi ha oñemboykeha. He’ihácha Melià,
guarani “En realidad era la lengua
española del Paraguay, la lengua en la
que se había defendido tantas veces el
territorio y el dominio español, aún en
contra de los españoles revoltosos...”
(Melià: 2003:283 ha 284).
114114
9
MBO’EPY
PORUNDYHA
PARAGUÁI ÑE’ẼNGUÉRA
- Ñaikũmby hekópe opáichagua moñe’ẽmbyrã.
- Ñañamindu’u guarani ñe’ẽ reko ha jeporu Paraguáipe rehe.
- Jaikuaa ñe’ẽjoajuha ha mba’éichapa ojeporukuaa.
- Jaikuaa ha jaiporu ñe’ẽpehẽ ha ha va hi’ára rehe.
9
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
Jaikuaave ñane ñe’ẽ. Ñamoñe’ẽmi

Guarani, ñe’ẽ ojeporuvéva ñane retãme
Paraguái niko heko ha iñe’ẽheta. Ñe’ẽ ojeporuvéva hína guarani ha castellano. Censo Nacional de
Población y Vivienda ojejapova’ekue ñane retãme 2002-me ohechauka ha omyesakã guarani-
ha ñe’ẽ ojekuaavéva. Ohakã’i’o 5.160.830 tapicha ñane retãygua apytégui, 1.721.000 (33%) oi-
kuaaha guarani ha castellano, katu oiporuve guarani; 1.399.220 (27%) oñe’ẽha guarani añónte;
1.330.810 (26%) oikuaaha castellano ha guarani, ág̃a katu oiporuve castellano; 411.780 (8%)
oñe’ẽkuaaha castellano añónte.
Guarani niko hína ñane retã heñói guive ñe’ẽ hetave ñane retãygua oiporúva, katu upevére
ojeapo’i ha oñemomirĩ castellano renondépe. Oiméramo ñane retãme jaguatase joja rapére
ha ñamomba’ese añetehápe yvypóra derecho, ndaikatúi ñamboyke guarani, ha hendive
iñe’ẽharakuérape Paraguáipe.
http://yvymaraey-fundacion.blogspot.com/. Oñemombykypyre
1. Ñamoñe’ẽ rire, jaiporavo peteĩ oĩporãva:
a. Paraguáipe oñe’ẽ guarani año: g. Moñe’ẽrãme he’i ñane retãme oñe-

moañeteha yvypóra derecho:
a. 1.399.220 tapicha ch. 5.160.830 tapicha
ã. 1.721.000 tapicha e. 1.330.810 tapicha a. Añete. ã. Japu.
ã. Paraguáipe tetãygua iñe’ẽpeteĩva, oñe’ẽva g̃ . Moñe’ẽrãme he’i ñane retãme are guivé-
guarani térã castellano añónte, oĩ: ma jaguata joja rapére.
a. 27% ch. 26% a. Añete. ã. Japu.
h.
ã. 33% e. 35%
ch. Moñe’ẽrãme ojekuaauka:

Ymavémi guarani ojeporuve castellano-gui.
a. Paraguáipe guarani ha castellano oñembojo- a. Añete. ã. Japu.

jaha.
i.
ã. Guaraniha ñe’ẽ ojeporuveha Paraguáipe. Ko’ág̃a castellano ojeporuve guaranígui.
ch. Guarani ha castellano noñemomba’eiha.
e. Guarani oñemomba’eveha castellano-gui. a. Añete. ã. Japu.
e. Ko marandu ohechauka ñandéve ĩ. Guarani ha castellano ojeporu pe-

Paraguáipe hetaveha oĩ: teĩchaite Paraguáipe.
a. Oiporukuaáva pytagua ñe’ẽ. a. Añete. ã. Japu.

ã. Oñe’ẽva castellano año.
ch. Oñe’ẽva guarani año.
e. Oñe’ẽva guarani ha castellano.
ã.
e. Haipýpe ojekuaa ohaíva:
a. Oapo’iha guarani.
ã. Ndocha’eiha guaraníre.
ch. Ohayhuha guarani.
e. Nomomba’eiha guarani.
116
9
Jaikuaami
Ñamoñe’ẽjeymína haipy guarani rehegua. Jajesareko umi ñe’ẽ ojehaihũvéva rehe.
Guarani, ñe’ẽ ojeporuvéva ñane retãme:
Paraguái niko heko ha iñe’ẽheta. Ñe’ẽ ojeporuvéva hína guarani ha castellano. Censo Nacio-
nal de Población y Vivienda ojejapova’ekue ñane retãme 2002-me ohechauka ha omyesakã
guaraniha ñe’ẽ ojekuaavéva. Ohakã’i’o 5.160.830 tapicha ñane retãygua apytépe, 1.721.000
(33%) oikuaaha guarani ha castellano, katu oiporuve guarani; 1.399.220 (27%) añe’ẽha
guarani añónte; 1.330.810 (26%) oikuaaha castellano ha guarani, ág̃ a katu oiporuve
castellano; 411.780 (8%) oñe’ẽkuaaha castellano añónte.
Guarani niko hína ñane retã heñói guive ñe’ẽ hetave ñane retãygua oiporúva, upevére ojea-
po’i ha oñemomirĩ castellano renondépe. Oiméramo ñane retãme jaguatase joja rapére
ha ñamomba’ese añetehápe yvypóra derecho, ndaikatúi ñamboyke guarani, ha hendive
iñe’ẽharakuérape Paraguáipe.
Jahecha ipype: ha, katu, ág̃ a katu, upevére, ramo. Ko’ã ñe’ẽ hína ñe’ẽjoajuha (conectores
textuales).
Ñe’ẽjoajuha niko ñe’ẽ térã ñe’ẽapesã ombojoajúva ñe’ẽ, ñe’ẽjoaju ỹrõ haipyvo, ikatu hag̃ uái-
cha oje’e térã ojehaíva ojoaju ha hesakã opytávo. Texto niko osẽ textum-gui, kóva ou latín-
gui, ha he’ise tejido, ñandu renimbo ja’ekuaa ichupe ñane ñe’ẽme. Jaikuaaháicha, peteĩ tejido
opytaporã hag̃ ua, ojoajuporãva’erã, ja’eporãsérõ, oñepovãporãva’erã, ỹramo
ojepekyipakuaa. Umi ñe’ẽjoajuha –texto-pe- ojeporu upevarã.
Ñe’ẽjoajuha oñemohenda (clasificar) heta hendáicha. Jahechami mba’eichaguápa umi

ojeporúva texto-pe ñamoñe’ẽvape1.
Ha: Kóva hína aditivo térã copulativo. Ombojoaju opa oje’éva ha avei omboho’ove marandu
oñemyasãiva.
Katu: Kóva adversativo. Upevére: Kóva ñe’ẽjoajuha concesiva.
Ág̃ a katu: Avei adverstativo, Ramo: Kóva hína condicional.
Mba’éichapa ojeporu ko’ã ñe’ẽjoajuha.

Techapyrã:
- Chokokue oñemitỹ ha oikuave’ẽ hi’upyrã hesãiva.
- Chokokue oñemitỹ katu hembiapokue noñemomba’eséi.
- Chokokue heta omba’apo, ág̃ a katu hembiapokue rehe ndojehepyme’ẽséi ichupe.
- Chokokue omba’apo ára pukukue, upevére ndaikatúi osẽ chi’ĩgui.
- Oiméramo jakarupotĩ ha resãise, ñaipytyvõ chokokuépe.
Guaraníme, castellano ha ambue ñe’ẽmeguáicha, jareko heta ñe’ẽjoajuha tekotevẽva jaikuaa

ha jaiporu hekópe. Jaikuaami umíva.
Ko’ápe oñembohysýi mbykymi ñe’ẽjoajuha guaranimegua. Ijykére jareko avei castella-
no pegua (Oñeguenohẽ: Verón 2009: 204).
1. Aditivos (copulativos): cumplen la Techapyrã:

función de unir elementos y también - Nde reke ha che amba’apo.
agregan información. Vos dormís y yo trabajo.
- Amo mitã okaru ha isy omoirũ ichupe.
Ha (ha’e), avei. Aquel niño come y su madre lo acompaña.
Y, e, ni, además, también. - Amóva chemba’e ha’e kóva nemba’e.
Aquel es mío y este es tuyo.
1
Ko’ã ñe’ẽjoajuha rerakuéra ojeporúta ko’ápe castellano-pe año, guaraníme noñembohérai gueteri rupi.
117
9
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
2. Adversativos: son restrictivos, limita Techapyrã:

la significación del primer elemento. Son - Ahase nde rógape katu che sy ndoipotái.
también opositivos. Deseo ir a tu casa, pero mi madre no lo quiere.
- Heta añepia’ã, ha katu ndahupytýi upe ahekáva.
Katu, ha katu, ág̃ a katu. Mucho me esforcé, mas no logré mis objetivos.
Pero, mas, sin embargo, empero, - Roha’ãporãkuri, ág̃ a katu noroganái.
no obstante Hemos jugado bien, sin embargo, no hemos ganado.
3. Disyuntivos: pueden expresar opciones. Techapyrã:

Indican una relación de elección o de - Rehóta ñemuhápe ỹrõ repytáta rekosina.
diferencia entre dos conceptos. Te vas al almacén o te quedás a cocinar.
- Ajoguáta peteĩ auto térã peteĩ óga.
Térã, ỹramo, ỹrõ. Compraré un auto o una casa.
O, u, bien, o sea.
4. Condicionales: expresan una condicio- Techapyrã:

nalidad - Nderejúiramo name’ẽmo’ãi ndéve.
Si no venís, no te lo voy a dar.
Rõ, ramo (átona). - Reñepia’ãrõ añoite roipytyvõta.
Si, siempre que, siempre y cuando que. Te ayudaré siempre que te esfuerces.
5. Causales: expresan causa-efecto. Techapyrã:

- Netie’ỹ haguére name’ẽmo’ãi ndéve.
Rupi, haguére, rehe, re. No te daré dado que fuiste grosero.
Porque, puesto que, dado que, ya que. - Amomba’e ñe’ẽnguéra tuicha mba’e rupi.
Aprecio las lenguas porque son importantes.
6. Finales: expresa un fin. Techapyrã:

- Aháta che rógape akarúvo.
Hag̃ ua, vo, jávo, potávo. Iré a mi casa a fin de almorzar.
Para, a fin de que, de tal modo que, - Oúta ñañemongeta hag̃ ua.
de tal suerte que, de manera que. Vendrá de tal modo que conversemos.
- Rohóta pene rendápe ñag̃ uahẽ potávo.
Iremos junto a ustedes de manera que podamos acordar.
7. Temporales: se refieren a eventos de Techapyrã:

tiempo que pueden ser: - Upéramo chemandu’a heta viru ñagana.
a. Secuenciales: Recuerdo que entonces ganábamos mucho dinero.
Upéramo, iñepyrũrãme, mboyve, upe - Ñepyrũrã nde’íri mba’eve, upéi katu ipochy.
mboyve, upe rire, upe aja, upéi, ág̃ a, Al principio no dijo nada, luego se enojó.
kurivévo, ipahápe.
Entonces, en primer lugar, al
principio, siempre, seguidamente, luego,
finalmente, etc.
b. Simultáneos: Techapyrã:
- Asẽta jave che rógagui ou che sy.
Jave, aja, upe jave, vo, upe aja, kuévo Cuando iba a salír de mi casa llegó mi mamá.
(nguévo). - Ohokuévo hembiapohápe omoñe’ẽ heta aranduka.
Mientras, en el mismo momento, si- Mientras va al trabajo lee muchos libros.
multáneamente, en ese instante, etc.
118
9
c. Periodicidad: Techapyrã:
- Che ru ha che sy akói oiko Paraguaýpe.
Sapy’ánte, akói, sapy’a py’a, heta jey, ka- Mis padres siempre viven en Asunción.
tui, tapia. - Ko’ã mitã sapy’ánte iñakãhatã.
A veces, algunas veces, siempre, muchas Estos niños son traviesos a veces.
veces, de vez en cuando, etc.
8. Espaciales: se refieren a la ubicación o Techapyrã:

al lugar. - Ápe japytáramo ndajajapomo’ãi mba’eve.
Si nos quedamos aquí no haremos nada.
Ápe, ko’ápe, ko’águi, águi, upépe, amo. - Ñasẽna ko’águi ha jaha amo.
Acá, aquí, desde aquí, ahí, etc. Salgamos de aquí y vayamos allí.
TEMBIAPORÃ
1. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽjoajuha ohoporãvéva ñamyenyhẽ hag̃ua umi pa’ũ:
a. Aha nde rógape ___________ ndorojuhúi. g̃ . ___________ javy’ave, he’i ovaramóva.
- Ha. - Jepérõ. - Jepérõ. - Jave.

- Hag̃ua . - Térã. - Ha katu. - Ko’ápe.
ã. Ajoguase pe aranduka ___________ h. Ko sábado nderejúi______________ do-

hepyeterei. mingo roha’arõta.
- Ỹrõ. - Jave. - Ha. - Rõ.

- Rupi. - Katu. - Ha katu. - Akói.
ch. Rejútapa nde ___________ aháta che. i. Nde ru piko ___________ omba’apo
carpintería-pe.
- Hag̃ua. - Térã.
- Jepérõ. - Jave. - Upe jave. - Jave.
- Akói. - Ha katu.
e. ĩ.
Nderejúi___________ nde aháta che.
Peẽ pepytu’u ____________________
- Hag̃ua. - Térã. che amba’apo’imíta.
- Ramo. - Jave.
ã.
e.
- Ỹrõ. - Aja.
Nde nderehóikuri, ___________ aháta- - Ha katu. - Hag̃ua.
mante che.
- Vo. - Upévare.
- Jepérõ. - Jave.
g. Chereñói 1990-pe, ___________ che sy

oguereko 25 ary.
- Upéramo. - Upévare.
- Jepérõ. - Jave.
119
9
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
2. Jaiporu ñe’ẽjoahuha oñekuave’ẽva ñamyenyhẽ hag̃ua umi pa’ũ. Peteĩ jeýnte jai-
poruva’erã peteĩteĩva
a. Ñe’ẽjoajuha: avei, upevére, ha, térã g. Ñe’ẽjoajuha: jepéramo, haguére, akói,
ápe.
- Che ahase ___________ penendive.
- Ha’e ogueru apyka ___________ mesa. - ___________ ñandereta, sa’i ñambogua-
- Repytáta ko’ápe __________ rehóta amo. ta ñane rembiapo.
- Heta omba’apo hikuái, ___________ - Orembotavy _______________ orepochy
nomohu’ãi hembiapo. penendive.
ã.
- Peẽ piko ___________ peiko Paraguaýpe.
Ñe’ẽjoajuha: upe aja, hag̃ua, upépe, upéi. - Pejúna _________________ ore rendápe.
- Rohókuri Ciudad del Este-pe. g̃ . Ñe’ẽjoajuha: sapy’ánte, upe jave, ỹramo,

___________ ore rovy’a. ipahápe.
- Oñemoarandu Letras, ___________ Cien-
cias de la Educación. - Rokaruroínakuri oñondive, ha
- Oúta ne rendápe pemba’apo ___________ orerenói.
___________ - Amba’apóta upe fábrica-pe, ___________
- Nde rehóta távape, che ___________ che ru mba’évape.
apytáta amopotĩ ñande korapy. - Heta oñomongeta hikuái, ____________
ch. Ñe’ẽjoajuha: sapy’apy’a, iñepyrũrã,

nog̃uahẽi peteĩ ñe’ẽme.
- ___________pa ikatúne kuarahy pytu
ko’águi, rupi. akúgui/nde resa kuarahy’ãme ag̃uahẽ
apytu’umi.
h. Ñe’ẽjoajuha: jave, ápe, mboyve, jepérõ.

- Neakãhatã ___________ repytáta ógape.
- ___________ ipohýikuri upe tembiapo,
upéi rojepokuaa.
- Ko’ág̃a meve ___________ ou ore - Eju che ra’y, _____________ oĩ nde róga.
rendápe. - Aníke pesẽ opi _____________________
- Namombyrýi opyta ___________ upe - Ani remyangekói jaguápe okaru
táva. ___________
e.
- ___________ ouse, ndaijái ichupe.
i.
Ñe’ẽjoajuha: katu, upéramo, upe rire,
ramo jepe. Ñe’ẽjoajuha: heta jey, kuévo, upe mboyve,
vo.
- Ohose kánchape, ___________ isogue.
- Pejúna jakaru ha _____________ jaha - Oho______________ hógape ojuhu hese.
kánchape. - ______________ rojojuhu facultad-pe ha
- Ndépa mboy ary rereko ___________ roguapy roñomongeta.
- Ivare’a ________________ ndokaruséi. - 1990-pe ha’e ogueru ko’ápe upe tembipo-
ã.
e. Ñe’ẽjoajuha: ramo, upe jave, ápe, kurivévo
ru, __________________ avave ndoikuaái.
- Oike_______________ pueblo-pe ojojuhu
hikuái.
ĩ.
- Ñane irũnguéra oúta ________________
- Roha’arõroínakuri, ___________ og̃uahẽ Ñe’ẽjoajuha: aja, ko’ápe, ramo jepe, katui.
umi mburuvicha.
- Amo oĩ peteĩ computadora, ___________ - _____________ ore roreko ne rembiporu.
peteĩ impresora. - Jakaru ______________ ñañomongetáta.
- Ndapejúi____________ rohóta poheka. - Vodokeita che volsíllo ombokuapa
___________
- Oheka ________________ ndojuhumo’ãi.
120
9
3. Jaiporu mokõi ñe’ẽjoajuha ñamyenyhẽ hag̃ua umi pa’ũ, ojejerureháicha ñandéve
a. Adversativos: g. Temporales de periodicidad:

- Rohókuri hógape ____________ ndoro- - Peẽ piko _______________ peñemoarandu
juhúi hese. universidad-pe.
- Heta oky _________ yvy nahu’ũi gueteri. - Ha’e ha che __________________ rojoecha.
ã. Espaciales: g̃ . Disyuntivos:
- _____________ oíhína ne membykuéra. - Aipytyvõta Ana _______________ Julia-pe.
- Pejúna ko’ápe, _____________ niko nda- - Pehóta San Pablo ______________ Buenos
javy’ái. Aires-pe.
ch. Temporales simultáneos: h. Temporales simultáneos:

- Mbarakaja oke _____________ osẽ angu- - Ñande ñañomongeta ________________
jakuéra. ha’ekuéra itenonde ñanderehe.
- Ñande rapicha oñe’ẽ ___________ ñande - Ha’ekuéra oñomongeta
ñahenduva’erã. omba’apo___________________________
e. Aditivos: i. Finales:
- Paraguái ____________ Brasil omba’apo - Teko porãve reka __________ Paraguáipe
oñondive. ndaikatúiri.
- Paraguái rembijokuái ___________ oĩta - Oñopytyvõ hikuái osẽ ________________
upépe. tenonde.
ã.
e. Condicionales: ĩ. Causales:
- Nderejúi_________________ chepochýta - Peg̃uahẽ asaje ___________ pepyta okápe.
nendive. - Ipochy hikuái, ha ______________ osẽ oho.
- Ñamba’apo________ ñopytyvõme ñasẽta
tenonde.
4. Jahaimína. Ñamombe’u mba’épa ñandéve g̃uarã guarani ñe’ẽ, ikatu jahai peteĩ
térã mokõi haipyvo (párrafo). Jajesareko ñe’ẽjoajuha jaiporúva rehe ha upéi jahecha
mba’eichaguápa umíva.
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
____________________________________________________________________________________
121
9
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
Jaikuaami
Ñamoñe’ẽmijeýta texto guarani rehegua. Jajesarekomi umi ñe’ẽpehẽ (partícula)

ojehaihũvéva rehe.
Guarani, ñe’ẽ ojeporuvéva ñane retãme:
Paraguái niko heko ha iñe’ẽheta. Ñe’ẽ ojeporuvéva hína guarani ha castellano. Censo Nacional
de Población y Vivienda ojejapova’ekue ñane retãme 2002-me ohechauka ha omyesakã guara-
niha ñe’ẽ ojekuaavéva. Ohakã’i’o 5.160.830 tapicha ñane retãygua apytépe, 1.721.000 (33%) oi-
kuaaha guarani ha castellano, katu oiporuve guarani; 1.399.220 (27%) añe’ẽha guarani añónte;
1.330.810 (26%) oikuaaha castellano ha guarani, ág̃ a katu oiporuve castellano; 411.780 (8%)
oñe’ẽkuaaha castellano añónte.
Guarani niko hína ñane retã heñói guive ñe’ẽ hetave ñane retãygua oiporúva, katu upevére
ojeapo’i ha oñemomirĩ castellano renondépe. Oiméramo ñane retãme jaguatase joja rapére ha
ñamomba’ese añetehápe yvypóra derecho, ndaikatúi ñamboyke guarani, ha hendive iñe’ẽhara-
kuérape Paraguáipe.
Umi ñe’ẽpehẽ hína: va, ha, va’ekue.
Ko’ã partícula niko relativo, omoñepyrũ ñe’ẽjoaju (oración subordinada).

Mokõivéva oguereko ára (tiempo).
Jajesarekomi: Ára Omoñepyrũ oración Tenda rehegua

Tiempo adjetiva Locativo
Presente Va (átona) Ha (tónica)
Pasado Va’ekue (Tónica) Hague (tónica)
Futuro Tava (átona) Taha (tónica)

a. Va, va’ekue, tava omoñepyrũ ñe’ẽjoaju poguyguáva terojáva (oración subordinada adjeti-
va). Castellano-pe heta ojeguereko: que, quien, cuyo ha ambueve.
Va: Oñe’ẽ mba’e oikóva ko’ág̃ a rehe. Tava: Ohechauka pe mba’e ojehútaha
tenondevévo.
Techapyrã:
- Amo tapicha oúva (ko’ág̃ a) imarãngatu. Techapyrã:
Esa persona que viene (ahora) es bondadosa. - Auto ajoguátava (en el futuro) es más caro
- Jagua oñarõva ndoporosu’úi. que este.
Perro que ladra no muerde. El auto que compraré es más caro que este.
- Tembi’u ñande ja’úva hesãi. - Carrera nde reñemoarandútava ijetu’u.
La comida que consumimos es sana. La carrera que vos vas a estudiar es difícil.
Va’ekue: Ohechauka mba’e yma guare.
Techapyrã:
- Auto arekova’ekue (yma) hepyve kóvagui.
El auto que tenía (antes) era más caro que
este.
- Che hína tapicha nerenoiva’ekue pumbyry
rupi.
Yo soy la persona quien te llamó por teléfono.
122
9
ã. Ha, hague, taha omoñepyrũ ñe’ẽjoaju poguyguáva tendaguáva (oración subordinada ad-
verbial locativa). Castellano-pe ojeporu donde, de donde ha por donde. Ohechauka moõpa
oikohína pe mba’e ojehúva.
Ha: Oñe’ẽ tenda rehe ha ohechauka pe mba’e Taha: Ohechauka pe mba’e ojehutaha
oikóva ojehuha ko’ág̃ a. tenondevévo.
Techapyrã: Techapyrã:
- Mbo’ehao che añemoaranduha (ko’ág̃ a) iporã. - Mbo’ehao che añemoarandutaha iporã.
La escuela donde yo estudio (ahora) es linda. La escuela donde yo voy a estudiar (es-
- Che aiméta nde cherenoihápe. tudiaré) es linda.
Yo estaré donde vos me llamas (en el futuro). - Oho táva oikotahápe concierto.
Fue a la ciudad donde se realizará el con-
Hague: Oñe’ẽ mba’e oikomava’ekue rehe. cierto.
Techapyrã: Jesarekorã:
- Mbo’ehao che añemoaranduhague iporã.
La escuela donde yo estudié es linda. Ha, hague, taha avei omoñepyrũ
- Amoĩkuri ere haguépe chéve. ambueichagua oración subordinada.
Lo coloqué donde me indicaste. Oración subordinada sustantiva objetiva.
- Omyesakã guaraniha ñe’ẽ ojekuaavéva

ñane retãme.
- Oikuaaha guarani ha castellano
- Aikuaa ouha nde ru.
Supe que vino tu padre.
- Aikuaa outaha nde ru.
Supe que vendrá tu padre.
- Aikuaa ouhague nde ru.
Supe que ha venido tu padre.
TEMBIAPORÃ
1. Jaiporavo peteĩ ñe'ẽjoajuha ohoporãvéva ñamyenyhẽ hag̃ua umi pa’ũ:
a. Amo karai ou __________ pe che ndai- ch. Mburuvicha jaiporavo __________pe hi’ã
kuaái. jaikuaaporã.
- Va. - Hague. - Va. - Hague.

- Taha. - Va’ekue. - Taha. - Tava.
ã. Táva yma ha’ekuéra oiko __________ e. Hospital nde sy omba’apo_____________

akóinte tuicha. tuicha ko’ág̃a oporoipohãno porãve.
- Va. - Hague. - Taha. - Taha.

- Taha. - Tava. - Ha. - Va.
123
9
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
ã.
e. Ku mbo’ehára yma ñanembo’e__________ h. Óga pejogua __________ ko’ẽrõ tuicha ha
guarani oime ou. iporã.
- Ha. - Va. - Ha. - Hague.

- hague. - Va’ekue. - Va’ekue. - Tava.
g. Director omoakã______________ kóva ko i. Tenda oiko ______________ pe aty kuehe

empresa ambue ary guive ikatupyry. michĩeterei.
- Ha. - Va’ekue. - Ha. - Hague.

- Tava. - Hague. - Tava. - Va’ekue.
g̃ . Ka’a peẽ peiporu __________ (ko’ág̃a) ĩ. Empresa peẽ pemba’apo__________ tui-
iporã añetete. cha okakuaa.
- Va. - Va’ekue. - Ha. - Va’ekue.

- Tava. - Hague. - Tava. - Hague.
AFÍA GUARANÍ
GUARANI JEHAIKATU: ORTOGR apavẽ (GÑR) ĩva’ekue Guarani Ñe’ẽ Rereku
Jahechavemi Guarani Jehaikatu omonejahecháta 3 ha 4.
2016-pe. Jahechámakuri 1 ha 2. Ko’ág̃a
tĩguáva jehairã
3. Mbojojaha mbohapyha: ñe’ẽpehẽ taipu tĩguáva.
Ñe’ẽpehẽme ndoikéi oñondive mokõi
Tembiecharã: g̃ua, ma, ne, ña.
ru-
e pundie tĩguáva ndive; térã pundie tïju
Pu’ae juruguáva oikéramo ñe’ẽpehẽme’ẽngue.
guáva ndive, ko’ãva oguerova hese itĩñ
Tembiecharã: ma, nda.
j, k,
ñe’ẽpehẽme pundie juruguáva (ch, g, h,
Pu’ae tĩguáva (ã, ẽ, ĩ, õ, ũ, ỹ) oikéramo ẽ tĩguáva.
l, p, r, rr, s, t, v,’ (Puso) ndive, oiko ñe’ẽpeh
Tembiecharã: pytã.
egua
4- Mbojojaha irundyha: ñe’ẽ apo reh vaerã ombojoaju ñe’ẽpy ha ñe’ẽky
Oñe’ẽva guaraníme, ojapo iñe’ẽrã. Upe egua ha ñe’ẽky rireguáva, omoambuéva
he’isévandi. Ojehaívo, umi ñe’ẽky mboyvhag̃ua chuguikuéra peteĩ ñe’ẽ año.
ñe’ẽpýpe, oñembojoajuva’erã hese oiko
o
Tembiecharã: Oporogueroguataseténik
ui ha oñembohasa ñe’ẽpy renondévo térã
Oĩme ñe’ẽky ikatúva ojererova hendág
hapykuévo, upéicha jave, ndojoajúi. cheakãhatã.
Tembiecharã: Cheakãhatãitémi, etémi
ére ñe’ẽpy ha’e omoambuéva.
Oĩme ñe’ẽky ikatúva ojeporu oĩ’ỹre ijyk
Tembiecharã:
Upéva oikomo’ãkuri. Upéva mo’ãkuri. rehe, ñe’ẽ riregua ipehẽtaĩva.
Umi ñe’ẽrireguápe, oñembojoaju ñe’ẽpy
124
9
1. Ñasẽ jaguatamívo ha jajuhu heta haipy oporomomarandúva. Ñambohovaimi
porandu hesekueragua. Jaiporavo peteĩva poravopyrã. Ñamongurusu jaiporavóva:
a. PURAHÉI RENDA Arapy S. A:
Ndépa repuraheiporãse. Ko’ápe reñepy- - Oporogueraha opa hendápe.
tyvõta nererakuãguasu hag̃ua purahéi - Oguereko mba’yru ipyahúva memete.
rupive. Repuraheikuaa hag̃ua Paraguái - Oporogueraha Asia-pe.
purahéipe, eju eñemoarandu orendive. - Oporogueraha Asia-pe opaite ára.
e. GUARANI MBO’ESYRY
Avei reñepytyvõta rembopukuaa hag̃ua
opaichagua instrumento. Orerenóintema.
Pumbyry: (21) 404040. Ambo’e guarani mitã ha kakuaápe.
Ahakuaa nde rógape aporombo’évo ka’aru
Purahéi rendápe oñeporombo’e: ha pyhare.
- Ojejerokykuaa hag̃ua polka paraguái. Aréma aiko ambo’e guarani ha roipy-
- Oñembopukuaa hag̃ua mbaraka. tyvõkuaa reñe’ẽkuaa hag̃ua ko tetã ñe’ẽ tee.
- Ojejapokuaa hag̃ua opaichagua instru- Cherenói (09) 606060. Mbo’ehára Francisca
mento. Cabrera.
- Ojepuraheikuaa opaichagua purahéi.
ã.
Mbo’ehára Franscica:
TESÃI RÓGA - Ombo’e opaichagua ñe’ẽ.
Dra. Rosa Peña Marín, mitã pohãnohára. - Oguereko imbo’ehao tee oporombo’e
Oñangareko ka’arukue arakõi, ararundy hag̃ua.
ha arapoteĩme. - Oporombo’ekuaa pyhareve, ka’aru ha
Dr. Ramón Colmán, pire pohãnohára. pyhare.
Oñangareko ka’arukue araapy, arapo, - Ohokuaa máva oikotevẽva rógape
arapoteĩme ombo’évo ichupe.
ã.
e. COMEDOR KARU PORÃ
Dr. Roberto Beranal, clínico.
Oñangareko pyharevekue arakõi guive
arapoteĩ meve. Eñemboja ñarambosa, jakaru ha ñasena
Dra. Ramona Sánchez, tesa pohãnohára. ñane rembi’u tee.
Oñangareko arapokõi pyharevekue.
Ko árape jareko:
Tesãi rógape: - Sopa paraguái.
- Oñepohãno mitãme. - Tortilla
- Oñeñangareko pyhareve, ka’aru ha - So’o rykue’i
pyhare. - Vori vori vaka ro’o ha ryguasuguigua.
- Ojeguereko tenda tuicháva auto ojeheja
hag̃ua. Arapoteĩ pyhare rereko purahéi pu porã
- Oñemonguera opaichagua mba’asy. rehendu ha rejeroky hag̃ua.
ch. ARAPY S.A. Ko karuhápe:

Reikuaasépa Asia. - Ñahendukuaa purahéi pu porã opaite ára.
Asia niko iporã, heta mba’e yma guare - Ja’ukuaa tembi’u opaite tetãmegua.
oñongatu ha ohechaukakuaa ndéve. - Ikatu ñahendu purahéi ha jajeroky.
Eveve orendive upe peve. Roreko pasaje - Ja’ukuaa sopa paraguái opaite árape.
g.
ndahepyivéva ko tetãme.
Mbohapyjey roveve peteĩ arapokõindýpe TURISMO JAHAPA
aviõ iporãmbajepévape Asia peve. Ko 26, 27 ha 28 jasypakõime jahapáta
Orerenói térã orevisitamíkena: Yvytyrusúpe.
Pumbyry: (21) 505050 Rojapoháicha rojúvo ojapo 10 ary, hu’ãvo
Tape: Ygary 1920. ko ary jahapáta Yvytyrusúpe, japytu’u ha
ñañembopiro’ývo ka’aguy rovyũme.
Hepy: 1.000.000 guarani peteĩteĩva
tapichápe.
125
9
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
Oike: Turismo Jahapa ndive pe 1.000.000 guarani

- Jaha ha jaju hag̃ua. rehe ikatúta:
- Jake, ñarambosa, jakaru ha ñasena Hotel
Yvytýpe. - Jaha ha jaju año.
- Ñamokõ ñamokõseha peve.
Taguato resay ndoikéi. - Jake ha ñasena hotel-pe.
- Jake, ñasena, jakaru ha ñamokõ hotel-pe.
2. Ñamoñe’ẽ ko haipy. Ñamyenyhẽ umi pa'ũ nandi peteĩva umi ñe'ẽ jepora-
vorãme oĩva iguýpe
Radio Fe y Alegría ningo arete guivéma omotenonde umi imaranduharakuérape ikatukuaa
hag̃uáicha oñe´ẽ ha _______________ (a) marandu ñane ñe´ẽ guaraníme.
Pyhareve guive _____________ (ã) pukukue aja ha pyharekue oĩ heta programa osẽva yvytu pepóre
_________ (ch); ikatukuaa _________ (e) opavave tapicha ohendu ha _________(ẽ) porã _________
(g) marandu oñeme´ẽva avañe´ẽme.
Maranduhára katupyrypyry _________ (g̃) tenonde hína upe tembiapo. Avei pukoe renduharakuéra
ikatu ohenói ha oñemongeta __________ (h) umi programa osẽ jave. Ã programa ikatu avei ohendu
_________ (i) paraguaigua oikóva __________ (ĩ) tenda rehe, taha'e España, Estados Unidos, Argen-
tina, Brasil ha Európa rehe, pe internet rupive. Ikatukuaa hag̃ua _________ (j) ko pukoe, eñatõikuaa:
Radio Fe y Alegría, ha oĩetéma.
Felipe Méndez (Oñemyatyrõ ha oñemombykypyre)
www.guaraniete.blogspot.com
a. a. ohai ã. oguerokirirĩ ch. omombe'u

ã. a. ka'aru ã. ára ch. ko'ág̃a
ch. a. guaranietépe ã. castellano-itépe ch. joparaitépe
e. a. haguére ã. rupi ch. hag̃uáicha
ẽ. a. ohecha ã. hesakã ch. oikũmby
g. a. chupe ã. oréve ch. maymavépe
g̃. a. ombohape ã. ogueraha ch. omboguata
h. a. hendivekuéra ã. chendive ch. oñondivekuéra
i. a. mitã ã. tapicha ch. karai
ĩ. a. heta ã. sa'i ch. ambue
j. a. rehendu ã. reikuaa ch. cherenói
Guarani jeporu tetã rekuáipe (gobierno) colonia aja.

Guarani ojeporúmi colonia aja tetã rekuáipe, Paraguáipe ha tetãnguéra ijerereguápe. Ka-
rai Hernando Arias de Saavedra (Hernandarias), Río de la Plata Gobernador heñoĩmbyré-
va ko yvýpe peteĩha, amo siglo XVI paha rupi, omanda opaite hembiapokue oñemohera-
kuãvo guarani ha castellano-pe, pregón rupi. Ikatu oje’e Hernandarias hague mburuvicha
peteĩha oiporúva guarani omyasãi hag̃ua hembiapokue.
Argentina isãso riremi, 1816-me, ojekuaauka Declaración de Independencia, ha’e ko kuatia
ojehai castellano, quechua, aymará ha guaraníme. Umi ary rupi peve guarani ha’eva’ekue
ñe’ẽ ojeporúvéva Buenos Aires-pe castellano rire. Upe mboyvemi, 1810, Provincias del Río
de la Plata Junta Provisional Gubernativa ombou karai Manuel Belgrano-pe Paraguáipe
jahechápa nombojoajúi ko tetãme umi provincia ndive. Karai Belgrado, oike mboyve
Paraguái yvýpe, oipyaha heta kuatiañe’ẽ omyasãiva tetãpýre, Proclamas de Belgrado-ramo
ojekuaáva. Umi kuatia ojehaiva’ekue mokõi ñe’ẽme: guarani ha castellano-pe.
126
10
MBO’EPY
PAHA
TERMINAL-PE
- Ñamoñe’ẽ ha ñaikũmbyporãve haipy opáichagua.
- Ñañe’ẽ ha jahaiporãve guarani ñe’ẽme.
- Ñe’ẽriregua. Mba’eichaguápa oĩ ha mba’éichapa jaiporu.
- Ñaikũmby pypukuve guarani ñe’ẽ retepy ha jeporu.
10
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
1. Ñamoñe’ẽmína ko ñomongeta oikóva pumbyry rupi ha upéi ñambohovái

porandu hesegua
- Mba’éichapa. Terminal-pepa
ahenoi’aína, karai.
- Iporãmínte, kuñakarai. Terminal-pe

rehenói. Mba’épa remandami.
- Ahase Encarnación-pe ha oikuaase mba’e

empresa-pa oho upépe pyharekue.
- Heta empresa oho, kuñakarai. Oho Loma Piro’y, Encar-

nación poty, Río Parana, Itapúa Jeguaka ha ambueve.
- 20:00 rirepiko - Jareko opaite aravo: 20:00, 21:00,

mba’e aravo jareko. 22:00, 23:00 ha 24:00 aravo.
- Pe 22:00 osẽvapiko - Péva hína Itapúa

mavaitéva. Jeguaka.
- Reserva piko ikatu - Ajapokuaa, katu 30 minuto osẽ

rejapo chéve. mboyve rejuva’erã rehepyme’ẽ
- Encarnación Poty piko mba’e aravo osẽ,

pévape ahámakuri Encarnación-pe ha
aikuaáma. - Péva osẽ
23:00 aravo.
- Pévape aháta. Eñongatumi chéve
mbohapy apyka, 22:30 mboyve
roimétama upépe. - Néi, poha’arõta.
- Aguyje ndéve, karai.

- Ndaipóri mba’érepa,
kuñakarai.
128
10
Ñaikũmby rire, ñambohovái porandu hesegua. Ñamongurusu oĩporavã
a. Mboy tapichápe g̃uarãpa oñongatuka ã.

e. Encarnación-pe oho:
apyka pe kuñakarai.
- Heta empresa. - Mbohapy empresa año.
- Peteĩme g̃uarã. - Mbohapýpe g̃uarã. - Mokõi empresa año. - Irundy empresa año.
g.
- Mokõime g̃uarã. - Irundýpe g̃uarã.
a.
Reserva ojejapóramo:
Kuñakarai oiporavo Encaranción Poty oho
hag̃ua Encarnación-pe: - Ojehepyme’ẽva’erã 30 minuto osẽ mboyve
mba’yruguata.
- Ndahepyive rupi. - Péva ha’e oikuaáma rupi. - Oñeimeva’erã osẽ mboyvemi mba’yruguata.
- Osẽvoive rupi. - Péva oguereko gueteri - Ojehepyme’ẽkuaa pasaje pe
rupi pasaje. mba’yruguatápentema.
ch. 22:00 aravo osẽ terminal-gui:

- Ojehepyme’ẽkuaa tape rehe.
g̃ . Ñomongetápe:
- Loma Piro’y. - Río Parana.
- Encarnación Poty. - Itapúa Jeguaka. - Kuñakarai oĩ terminal-pe ha karai okápe.
e.
- Kuñakarai oĩ okápe ha pe karai terminal-pe.
23:00 aravo osẽ terminal-gui: - Kuñakarai ha karai oĩ terminal-pe.
- Kuñakarai ha karai oĩ okápe.
- Loma Piro’y. - Río Parana.
- Encarnación Poty. - Itapúa Jeguaka.
2. Ñamoñe’ẽjey ko ñomongeta ha jajesareko ñe’ẽ ojehaihũvéva rehe
- Mba’éichapa. Terminal-pepa ahenoi’aína, karai.

- Iporãmínte, kuñakarai. Terminal-pe rehenói. Mba’épa remandami.
- Ahase Encarnación-pe ha oikuaase mba’e empresa-pa oho upépe pyharekue.
- Heta empresa oho, kuñakarai. Oho Loma Piro’y, Encarnación poty, Río Parana,
Itapúa Jeguaka ha ambueve.
- 20:00 rirépiko mba’e aravo jareko.
- Jareko opaite aravo: 20:00, 21:000, 22:00, 23:00 ha 24:00 aravo.
- Pe 22:00 osẽvapiko mavaitéva.
- Pevahína Itapúa Jeguaka.
- Reserva-pa ikatu rejapo chéve.
- Ajapokuaa, katu media hora osẽ mboyve rejuva’erã rehepyme’ẽ.
- Encarnación Potýpiko mba’e aravo osẽ, pévape ahámakuri Encarnación-pe ha
aikuaáma.
- Péva osẽ 23:00 aravo.
- Pévape aháta. Eñongatumi chéve mbohapy apyka, 22:30 mboyve roimétama
upépe.
- Néi, poha’arõta.
- Aguyje ndéve, karai.
- Ndaipóri mba’érepa, kuñakarai.
129
10
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
Jaikuaami
Umi ojehaihũvéva hína: Pe, rire, mboyve.
Ko’ãvahína ñe’ẽriregua (posposición), ha jaiporu ñambojoaju hag̃ ua ñe’ẽ. Ñe’ẽriregua,

Posposición hína preposición castellano-pe. Guaraníme ha’e oho ñe’ẽ ombojoajúva rire,
castellano-pe katu upéva mboyve.
Jahechami:
Che Ka’aguasugua. Yo soy de Caaguazú.

Guaraníme, gua oho Ka’aguasu rire, ha castellano-pe katu de oho Caaguazú mboyve.
a. Jaikuaave ñe’ẽriregua guaranimegua:

Ñe’ẽriregua Techapyrã guarani Techapyrã castellano
Pe/me: en Ore roiko Ka’akupépe. Nosotros vivimos en Caacupé.

Ore roiko Tovatĩme. Nosotros vivimos en Tobatĩ.
Gua: de, del Peẽ Paraguarigua. Ustedes son de Paraguarí.
Gui: de, del Ha’ekuéra ou imba’apohágui. Ellos/ellas vienen del trabajo.
Rehe, re: por, de, del Ojepy’apy hapicháre rehe. Se preocupa del prójimo.
Guive: desde Oguata hóga guive. Camina desde su casa.
Hag̃ua: para Ou omba’apo hag̃ua. Viene para trabajar.
G̃uarã: para Kóva mitãme g̃uarã. Esto es para los niños.
Peve/meve: hasta Jaguatáta Ka’akupe peve. Caminaremos hasta Caacupe.
Jaháta Tovatĩ meve. Iremos hasta Tobatĩ.
Ári: sobre, encima Tembiporu oĩma mesa ári. Los cubiertos ya están sobre la mesa.
Rupi: por, a través de Jahasáta Coronel Oviedo rupi. Pasaremos por Coronel Oviedo.
Ndive, ndi: con Ha’e oiko isy ndive. Él/ella vive con su madre.
Renondépe: ante Oñe’ẽ heta tapicha renondépe. Habla ante muchas personas.
Rovái: frente, en frente de Opyta che róga rovái. Quedó frente a mi casa.
Gotyo: hacia Oho pe gotyo. Fue hacia ese lado.
Guy, guýpe: bajo Oike mesa guýpe. Entró bajo la mesa.
Rire: después Oñe’ẽmba rire hikuái ñande Después de que ellos terminen de hablar,
ñañe’ẽta. nosotros hablaremos.
Aja: durante, mientras Omba’apo aja ndojesarekói Durante el trabajo (él/ella) no atiende el
ipumby rehe. teléfono.
Reheae, rupi: mediante Ojuhu hikuái tape peẽ reheae. Encontraron el camino mediante ustedes.
Ỹre, rehe’ỹ: sin Opyta hikuái tembi’u’ỹre. Quedaron sin comida.
Jesarekorã:
Mba’épapa ojoavy pe, me, peve ha meve. Pe ha peve ojeporu ñe’ẽ jurugua ndive; me ha meve
katu, ñe’ẽ tĩgua ndive.
ã. Guaraníme oĩ avei umi giro prepositivo oñehenóiva castellano-pe. Umíva hetaiterei. Ko’ápe
mbovymi: - Guýpe: debajo de
- Guy guive: desde abajo - Renondépe: en frente de - Rapykuéri: detrás de
- Guy rupi: por debajo - Kupépe: detrás de - Rapykue gotyo: hacia atrás
- Árigui: de encima de - Kupe guive: desde detrás de - Rapykuépe: detrás de
- Kupépe: detrás de - Ko’águi: de aquí - Yke rehe: al lado de
- Renonde: delante de - Ryepy guive: desde dentro de - Ypy rupi: cerca de
130
10
TEMBIAPORÃ
1. Ñambohovaimína ko’ã porandu ñanderehegua. Jaiporu hekópe ñe’ẽriregua
a. Ndépa moõgua. g. Mba’erãpa reju ko’ápe.
___________________________________ ___________________________________
ã. Moõguipa reju ko’ág̃a. g̃ . Moõ gotyopa rehóta ko’águi.

___________________________________ ___________________________________
ch. Moõ gotyopa opyta nde róga. h. Moõpa remba’apo.

___________________________________ ___________________________________
e. i. Mba’e aravo guive piko nde remba’apo.

Máva ndive piko nde reiko.
___________________________________
ĩ.
___________________________________
ã.
e.
Mba’e aravo peve piko remba’apo.
Mba’e mba’yrúpepa reju ko’ápe.
___________________________________
___________________________________
2. Jaiporavo peteĩ ñe’ẽriregua ohoporãvéva ñamyenyhẽ hag̃ua umi pa’ũ:

a. – Moõpa pehóta ko’ág̃a. g. Ñamba’apo _________oñondive ñasẽ
– Rohóta ore róga_____________________ tenonde.
- pe. - gui. - Guive. - Me.

- me. - gua. - G̃uarã. - Reheae.
ã. – Karai Intendente piko moõ____________ g̃ . Roju _________ ko’ápe rovy’a.

– Ha’e niko Ka’asapa___________________
- Guive. - Rehe.
- gui-gua - gua-ygua - G̃uarã. - Reheae.
h. Araka’épa pehasáta ore róga _________
- gua-gui - pe-me
ch. – Moõ _______________ piko reju yvy rupi.

– Aju che róga _______________________ - rupi. - guive.
- rehe. - Ári.
i.
- pe-e -gua-gua
- gua-gui -guive-guive Yma hi’otĩva’ekue oñe’ẽ _________ heta
e.
tapicha ___________
– Máva ________________pa ou pende sy.
– Ou Ña Rosa ________________________ - Rupi-haguére - Meve-guive
- Hag̃ua-rehe - Hag̃ua-ndive
ĩ. – Mávape _________________pa pe jopói.

- Guive-guive - ndive- ndive
- G̃uarã-hag̃ua - Pe-gui
ã.
e.
– Péva peẽme _______________________
Oñeñe’ẽvai karai presidente __________
- G̃uarã-hag̃ua - Peve-meve
- Guive. - Rehe. - Pe-me - G̃uarã-g̃uarã
- G̃uarã. - Reheae.
131
10
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
3. Ñamoĩmba pa’ũ opytáva. Jaiporavo peteĩva umi giro prepositivo

a. Peẽ pepytáma mesa _________________ g. Ha’e oñe’ẽ escritorio ____________
- Guýre. - Guýpe. - Kupe guive. - Kupe rupi.
- Guy guive. -Kupe guive. - Kupe gotyo. - Renonde rupi.
ã. Ore ndorohoséi pende _______________ g̃ . Hóga ____________ oĩ pomelo máta.

- Rapykuéri. - Rapykue gotyo. - Ári guive. - Rapykuéri.
- Rapykuépe. - Kupe guive. - Kupépe. - Guýre.
ch. Mymbakuéra ohasa ñande ___________ h. Anína reguata che ____________, ikatu
noroisãmbyhykuaái.
- Kupe guive. - Rapykuéri.
- Rapykuépe. - Yke rupi. - Kupe guive. - Rapykuéri.
e. Ha’ekuéra oguapyse pende ___________

- Renondépe. - Yke rehe.
i. Anína reguata che ____________, ikatu

- Rovái rupi. - Yke rehe. ndorosegikuaái.
- Yke rupi. - Kupe guive.
ã.
e. Jagua ohasa mesa ____________
- Guýpe. - Ari. ĩ. Eguatántena che ____________ ha jaiko

- Guy rupi. - Kupépe. oñoangirũramo.

4. Jajesarekomína ko ta’ãnga rehe. Ñamombe’u mba’épa jahecha. Upéi ñamoñe’ẽ

haipyre jarekóva
Che rembiapohápe
Che asúpe oĩ peteĩ komputadóra, mesa ári;

Che akatúvape, mesa ári, oĩ peteĩ aranduka;
Che ári oĩ peteĩ aravopapaha;
Che renondépe oĩ peteĩ apyka;
Che rapykuépe oĩ peteĩ ta’ãnga.
132
10
5. Hesakã rire ñandéve, ñambohovaimi ko’ã porandu:
a. Mba’épa oĩ pe tapicha renondépe. g. Mba’épa oĩ pe mesa ijasupegua ári.

___________________________________ ___________________________________
ã.
g̃ .
Mba’épa oĩ pe mesa henondepegua ári. Mba’épa oguereko ipópe.
___________________________________ ___________________________________
ch. Mba’e áripa oguapy. h. Mba’e vaichapa ojapohína pe tapicha.

___________________________________ ___________________________________
e. Mba’épa oĩ ikupépe. i. Mba’épa oĩ ikupepegua ta’ãnga ári.
___________________________________ ___________________________________
ã.
e. Mba’e áripa oĩ komputadóra. ĩ. Mba’épa oĩ iñakã arigua aravopapaha
guýpe.
___________________________________ ___________________________________
6. Jahaimi. Ñaimeñaína ñande kotýpe ha ñamoha’ãngáta (describir) upe tenda.

Ñamombe’u mba’épa oĩ ñande jere rehe : ñande asúpe, ñande akatúvape, ñane
rendondépe, ñande kupépe, ñande pyguýpe, ñane akã ári hamba’e.
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
_____________________________________________________________________________________
7. Ñamombe’umína mba’épa oĩkuaa ñandepype:
Chepype oĩkuaa mborayhu, py’aguapy ha vy’a; upéichante avei py’atarova, pochy ha py’aro.
Ndepype oĩkuaa: ______________________________________________________________________
Ipype oĩkuaa: _________________________________________________________________________
Ñandepype oĩkuaa: ____________________________________________________________________
Orepype oĩkuaa: _______________________________________________________________________
Pendepype oĩkuaa: _____________________________________________________________________
Ipypekuéra oĩkuaa: _____________________________________________________________________
133
10
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
8. Ñaikũmby moñe’ẽrã. Ko’ápe jareko haipy mbykymi oñenohẽmbyre Revista de Llen-

gua i Dret, Journal of Language and Law -gui. Ichugui oñenohẽ 10 ñe’ẽ ha oñemboguejy
iguýpe. Jaiporavo umi 3 poravopyrãgui upe opytaporãva, pe haipy rekópe. Ñamongu-
rusu jaiporavóva.
Ko haipýpe oñehesa’ỹjo ñe’ẽnguéra situ Paraguáipe. Oñehakã’i’o ______ (a) ko guarani retã ñe’ẽnguéra
rekove hypy’ũetéva. América tuichakue javeve ojehu haguéicha, Paraguáipe
hetaitemi teko ______ (ã) ñe’ẽ oikove oñondive ymaite ______(ch), ______(e) opyrũ ypy guive ipype
europa-yguakuéra, ojapo 500 ______(ẽ), ñe’ẽnguéra oñembotatapeju ha oñembopytupase ______(g)
hendáicha. Heta mba’e ojehu ______(g̃), guarani oikove ha ojepyso Paraguái ñe’ẽ añetéramo. Oiko
______ (h) pytaguakuéra poguýpe ha sa ary isãso ______(i), ohupytyva’ekue 1811-pe, ______(ĩ) tetãme
ja’eporãséramo ojeporu guarani añónte.
Miguel Verón ohaipyre. DOI: 10.2436/rld.i67.2017.2948.
a. a. Ipype ã. Hag̃ua ch. Mboyve

ã a. Ỹramo ã. Térã ch. Ha
ch. a. Guive ã. peve ch. Mboyve
e. a. Ha ã. Ág̃a katu ch. Upevére
ẽ. a. Aravo ã. Ary ch. Ára
g. a. Opa ã. Ramo ch. Jave
g̃. a. Kuri ã. Hague ch. Rehe
h. a. Rupi ã. Aja ch. Hague
i a. Aja ã. Araka’e ch. Haguépe
ĩ. a. Ko ã. Umi ch. Ako
9. Ñamba’apove:
a. Ko’ápe jareko 10 marandu mbykymi mba’aporã oñekuave’ẽva rehegua. Ñamoñe’ẽmína ha
ñaikũmby hekópe.
a. Vendedora ã.Mitã rerekua:

Roikotevẽ kuñataĩ omba’apova’erã ao Roikotevẽ kuñataĩ oñangarekova’erã mitã rehe. Ikatu
ñevendépe. Roikotevẽ arakõi guive arapokõi opyta oke térã osẽ ka’aruete. Arapokõi ka’aru ha arateĩme
meve pyhareve ha ka’aru. isãsóta.
Ojehepyme’ẽ sueldo mínimo. Omba’aposéva ohenoikuaa (21) 505050
e. Empresa ambue tetãygua

ch. Contador Empresa pyahu oikéva ko tetãme oikotevẽta heta karia’y
Cooperativa Ñopytyvõ oikotevẽ contador ha kuñataĩ omba’aposéva. Oikeséva omba’apo iguy guivo
térã contadora omba’aposéva. Omba’apo omohu’ãmava’erã ñemoarandu colegio pegua, upéva ári
arémaramo contador-ramo iporãvéntema. ipresentable ha horymiva’erã.
Oñe’ẽ ha ohaiva’erã guarani ha castellano-pe. Ojehepyme’ẽporãta.
Emog̃uahẽ nde currículum vitae ko’ápe:
aaaa@gmail.com
134
10
ẽ. Mbo’ehára
Aikotevẽ mbo’ehára castellano ha guarani g. Carpintero
ombo’eva’erã che membykuérape. Mbo’ehára
ouva’erã che rógape mbohapy ka’aruete Aikotevẽ ikatu haguéicha karia’y térã karai ha’evéva
térã ka’arupytũ oporombo’e hag̃ua. Mba’e carpintería-pe. Rojapo opaichagua tembiporu ogapy-
árapa rehe oñeg̃uahẽkuaa peteĩ ñe’ẽme. pegua. Oñemba’apo pyhareve ha ka’aru.
Ahepyme’ẽporãta. Omba’aposéva oñembojakuaa ko tendapevoi.
Oporombo’eséva togueruka currículum
vitae:bbb@hotmail.com
g̃. Chofer h. Oporoñapíva

Roikotevẽ karia’y térã karai ha’evéva Aikotevẽ kuimba’e ha kuña oporoñapĩkuaa ha
kamiõ ñemboguatápe omba’apova’erã taxi oporoñapĩporãva. Oñemba’apo arateĩ guive arapokõi
mboguataháraramo. Oñemba’apo arateĩ meve; noñemba’apói arakõime.
guive arapokõi meve, ha peteĩ ára pe semana Ojehepyme’ẽporã.
ryepýpe ojeporavo ojepytu’u hag̃ua. Emog̃uahẽkuaa ne currículum vitae ccc@hotmail.com
i. Mecánico ĩ. Banco
Aikotevẽ pya’etemi karia’y térã karai ha’evéva Banco og̃uahẽramóva ko távape omomba’apóta 20
mecánica-pe, omba’apova’erã ko taller-pe. tapicha, kuña ha kuimba’épe. Oikotevẽta omopotĩva’erã
Máva omba’aposéva katuetei omba’apoma- ko tenda, contador, oporomog̃uahẽ ha oñangarekova’erã
va’erãkuri ambue hendápe 5 ary michĩvéramo. pumbyry rehe, caja-pe omba’apova’erã. Oikotevẽta tapicha
Ahepyme’ẽporã. hory ha omba’apokuaáva hapicha ndive.
Omba’aposéva toñemboja ikuatia rehe Emog̃uahẽ nde currículum vitae ko’ápe:
ko’apevoi. ddd@hotmail.com
ã. Ko’ápe jareko porundy mba’e oje’éva ha ohóva umi marandu ñamoñe’ẽva’ekue

rehe. Jahechaukami mavaite umi marandu rehepa oñe’ẽ hikuái. Marandu
he’ihápe ñamoĩ tai ohóva upe oje’éva rehe.
Mba’e oje’éva Marandu
1 Oñemba’apova’erã arakõi guive arapokõi meve. a

2 Peteĩ ára pe semana-pe oiporavóta opytu’u hag̃ua.
3 Nomba’apomo’ãi arakõime.
4 Nomba’apomo’ãi arapokõi ka’aru ha arateĩ.
5 Guarani ha castellano mbo’ehára.
6 Omba’apomava’erã upe tembiapópe 5 ary ambue hendápe.
7 Omba’apokuaava’erã ambue hapicha ndive.
8 Omba’apova’erã pyhareve ha ka’aru.
9 Karia’y ha kuñataĩme g̃uarã año.
135
10
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
AFÍA GUARANÍ
GUARANI JEHAIKATU: ORTOGR rehegua. mavavoi guarani jehaikatu
Jarujeymi mandu’ápe umi mba’e jaikuaa
1. Ñe’ẽ jurugua ha tĩguáva
juruguáva
áva. Juruguavahína umi ogueraháva tai
Guaraníme jareko ñe’ẽ jurugua ha tĩgu háva peteĩ térã hetave tai tĩguáva (letra nasal).
(letra oral) año, ha tĩguáva katu oguera
Techapyrã: .
Ñe’ẽ juruguáva: tai, jurugua, tero, ryvydy.
Ñe’ẽ tĩguáva: ñe’ẽ, tĩgu a, gua ran i, rein
ha ñambo-
va, opaite tai ogueraháva jurugua rehe,
Tai, jurugua, tero ha ryvy niko juruguá. Ikatu ñamboty ñane tĩ ha ñambohyapuporãtante
hyapúvo osẽ rehe ñande juru rupi año
avei. a, ogueraha rehe tai tĩguáva: ñ, ẽ, ĩ, n, nd.
Ñe’ẽ, tĩgua, guarani, reindy katu tĩgu
Ñanemandu’ajeymi:
Pu’ae jurugua: a, e, i, o, u, y
Pu’ae tĩgua: ã, ẽ, ĩ, õ, ŭ, ỹ t, v, (’)
Pundie jurugua: ch, g, h, j, k, l, p, r, rr, s,
Pundie tĩgua: m, n, ñ, ̃ g
Pundie tĩjuruguáva: mb, nd, ng, nt
2. Muanduhe (acento)
upe ipu-
uaava’erã mba’e ñe’ẽpehẽ térã taípa
Opaite ñe’ẽmeguáicha, guaraníme jaikõpa ipuhatãve ko’ã ñe’ẽ:
hatãvéva peteĩ ñe’ẽme. Jajesarekomi mo
juruguá-
áva. Juruguavahína umi ogueraháva tai
Guaraníme jareko ñe’ẽ jurugua ha tĩgu
va año.
Techapyrã:
tero, ryvy, tĩgua, guarani, reindy.
cha, pu’ae
pu’ae ipahaite peguápe. Jaikuaamahái
Guaraníme hetaitereive ñe’ẽ ipuhatãve e, ndoguerahái muanduhehai (tilde).
pu’atã (vocal tónica) ohóramo ipahaitép
Ñamoñe’ẽmijey ko’ã ñe’ẽ:
, techa-
pe: jareko, ñe’ẽ, jurugua, ha, umi, tai, año
a. Pu’ae ipuhatãvéva oĩva ñe’ẽ pahaité
pyrã, tero, ryvy, tĩgua, guarani, reindy. pe: guaraníme, tĩguáva, juruguavahína,
ã. Pu’ae ipuhatãvéva oĩ’ỹva ñe’ẽ pahaité
ogueraháva, juruguáva.
egua.
ai (tilde) ipuhatãve rehe pu’a ipahaitep
Umi a-pe oĩva ndoguerahái muahuheh hai pu’ae ipuhatãva ndohói rehe ipahaitépe.
Umi ã-me oĩvakatu ogueraha muanduhe
Ñamba’apomi:
peración)
’ẽ haguépe oñopytyvõvo (Convenio de Coo
a. Jajesarekomína ko kuatia oñoñe’ẽme
Yvy Marãe'ỹ 2018-pe.1 Ñamoñe’ẽm i:
Senador-kuéra Cámara ha Fundación
136
10
pe ñe’ẽ juruguáva:
ã. Ñamoñe’ẽ ha ñamongorapaite ipy
e
lo 140 he’i hav oi: “Pa rag uái ha’e pet eĩ tetã hembikuaa’aranduheta ha iñe’ẽte
Léi Guasu ijartíku rani...”.
mokõiva ha iñe’ẽtee hína karaiñe’ẽ ha guaaguakuéra Amandaje Ojehapo’omava’erãha opaite
Paraguái Retã oikuaaporãha he’íva Pytsa’ambuévape, Tetãnguéra Atypeguaháicha.
mba’e Omboykéva, taha’éva tapicha Irra
pe ñe’ẽ tĩguáva:
ch. Ñamoñe’ẽ ha ñamongorapaite ipy
ú-
éra reh egu a ijar tíku lo 3º he’i ha: “Pa raguái Ñe’ẽtee oñembovale ha ojepor u
Léi 4251 Ñe’ẽngu opavavete tetã remimoĩmbýpe. Guaran
i ñe’ẽ rehe kat
ta Estado Pokatu mbohapyvévape ha rehe ñane retã rekotee karaku, tembiporu ombojoaju
Estado oñangarekovéntemava’erã, ha’e hakue.
ha omoñomongetáva haimete tetã tuic
i pu’ae pu’atã:
e. Ñamoñe’ẽ ha ñamongorapaite um
5-
ha’e ha pet eĩ tem imo ĩmb y nos ãin gói va Estado rehe oñemoheñoiva’ekue 200ite,
YVY MARÃE'Ỹ ñe’ẽnguéra rehegua ñeisãmbyhy derech
o he’ihaicha
pe, ha oĩha omoherakuãvo tekotee ha biaporã, ikatu hag̃uáicha ojeporumeme ha oñembo-
oguerokakuaakuévo opaichagua tem éra tee, upéichape toñemombarete tembikuaaita ha
hekotee Paraguái ha América ñe’ẽngu éra rekotee ha ñe’ẽita.
ta’ijae ko América continente retãyguaku
epa
ogueraha muaduhehai (tilde) ha mba’ér
ẽ. Ñamyesakãmi mba’e rehepa ko’ã ñe’ẽva, ñe’ẽnguéra, oguerokakuaakuévo, hag̃uáicha,
ambuekuéra ndoguerahái: Nosãingói.
Paraguái, upéichape, retãyguakuéra
a rehegua
g. Jaikuaami ko’ã maravichu taikuér
Maravichu, maravichu mba’émotepa… pe pu’ae, ha’e kóvape pundie.2
• Guarani ha castellano-pe aime; amóva i; guaraníme cheryapu ha heta ñe’ẽme aime. 3
• Ndachepúi karaiñe’ẽme, upépe aimere nda ikéi , mo kõi jey aime apykápe, ha yvágape avei. 4
• Mborayhu apy tép e aim e, ha ysy rýp e
hechái pa’i, mba’énepa che. 5
• Ñembo’épe aiko, tupãópe akañy, nda , namichãime sapy’a, kuãirũkatu cheichagua.6
• Rasa che’apu’aporã, ykua jurúpe ajoguave nacherendúi, ni michĩmi ndacheryapúi.7
• Pu’ae apytépe aime, kirirĩhápe aike, ava
castellano-pe.
1 Ko kuatia oñemoañetékuri guarani ha
2 Tai “y”. 5 Tai “e”.
3 Tai “h”. 6 Tai “o”.
4 Tai “a”. 7 Tai “puso”.
137
10
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
1. Ñamoñe’ẽ ko ñomongeta. Ñahakã’i’o hesakã meve ñandéve
- Mba’éichapa Lilian.
- Mba’épiko Zulma, ymaitéma ndajajoechavéi.
- Ñasẽ guive colegio-gui ndajajoechavéiva.
- Upéicha. Mba’épiko rejapo ko’a rupi.
- Ha añemoarandu. Ha nde.
- Che avei añemoarandu. Avy’aite mokõive ñañemoaranduve rehe.
- Che añemorandu Ciencias Políticas. Ha nde.
- Chékatu Psicología. Amóva che facultad.
- Mba’e curso-pe piko reime.
- Che segundo-pe ha nde.
- Che primero-pe. Un año aha’arõkuri amba’apo’imi hag̃ua.
- Ha ñane irũngue mbo’ehaópe guare Luciano ha Anita-gui piko mba’e oiko.
- Luciano omba’apo ha noñemoarandúi. Anita oñemoarandu hína arquitectura.
- Ha nde sy, Zulma. Mba’éichapa oikomi.
- Ha oime hesãi ha omba’apo oikóvo. Nde ru ha nde sýpa mba’e oiko.
- Oĩ porã hikuái. Che ru akóinte omba’apo fábrica-pe ha che sy katu ógape.
- Eme’ẽmíke chéve ne pumbyry número.
- Nde avei eme’ẽmi chéve.
- Ñañohenóita.
- Néi, ñañohenóita.
- Avy’aite rohechajey rehe.
- Che avei avy’aiterei.
- Jajohechajey peve.
- Jajohechajey peve.
2. Hesakãporã rire ñandéve, ñambohovái porandu hesegua:
a. Ñomongeta oiko: e. Anita ko’ag̃aite:
- Peteĩ ógape. - Omba’apo hína.

- Peteĩ tupãópe. - Oñemoarandu Ciencas Políticas.
- Peteĩ fábrica-pe. - Oñemoarandu Psicología.
- Peteĩ universidad-pe. - Oñemoarandu Arquitectura.
ã. Umi tapicha oñomongetáva: ã.

e. Luciano ko’ag̃aite:
- Mitãkuña’i. - Omba’apohína.
- Mitãkuña guasu. - Oñemoarandu Ciencas Políticas.
- Kuñataĩ. - Oñemoarandu Psicología.
- Kuñakarai. - Oñemoarandu Arquitectura.
ch. Zulma ha Lilian:

- Oñoirũngue mbo’ehaópe.
- Oñoirũ facultad-pe.
- Oñoirũ mba’apohápe.
- Oñoirũngue mba’apohápe.
138
10
g. Zulma, Lilian ha Anita iñambue ojue- g̃ . Zulma sy:

hegui:
- Hasykatu ha nomba’apovéi.
- Mbohapyve oñemoarandu facultad-pe. - Hesãi ha mba’apo oikóvo.
- Mbohapyve kuñataĩ. - Hasykatu ha omba’apo.
- Mbohapyve oñoirũngue mbo’ehaópe. - Hesãi ha nomba’apói.
- Mbohapyve oñoirũjey facultad-pe.
2. Jaiporavo peteĩ ñe’ẽriregua ohoporãvéva ñamyenyhẽ hag̃ua umi pa’ũ:
a. Ko’ẽrõ aháta Paraguay ____________che

h. pohápe, che aháta facultad-pe.
Nde reime ____________ ne rembia-
ra’y ____________
- Pe-peve - Ndive-pe - Guive. - Aja.

- Pe-ndive - Peve-ykére - Gotyo. - Guy.
ã. Ko jopói ne irũme ____________ i. Ndévente igusto he’i ho’áva burro _____
- G̃uarã. - Peve. - Ndive. - Gotyo.

- Ndive. - Yke rehe. - Guive. - Árigui.
ch. Amo vaka oho kokue ___________

ĩ. Rohókuri yvy ________ che róga _______
- Guýpe. - Ári. nde róga ___________
- Ndive. - Gotyo.
e. Ha’ekuéra oúta ñande táva____________

- Pe-gui-ári -Gua-guy-peve
- Rupi-guive-peve - Peve-meve-guive
ohecha ____________ isýpe.
- Pe-hag̃ua - Kupe-pe
- Pe- peve - Rupi-pe
ã.
e. Apyta auto____________, upévare ndaha-
mo’ãi.
- Rehe. - Ỹre.
- Ndive. - Pe.
g. Ñanera’arõta fábrica ____________

- Gui. - Rupi.
-Aja. - Rovái.
g̃ . Ha’ekuéra ohóma moto ___________
- Guy. - Aja.
- Ári. - Gotyo.
139
10
MBO’EPY
Ñe'ẽngatu
3. Ñahesa’ỹjomi ko haipy. Ichugui ojepe’a heta ñe’ẽ. Ñamoñe’ẽ ha jaiporavo umi

mbohapy jeporavopyrãgui ñamyenyhẽ hag̃ua. Ñamongora jaiporavóva.
Ñemboyke Paraguáipe
Ñane retãme niko ko’ág̃a __________ (a) japayve, ñanesãsove ha jajetyvyrove avei; __________ (ã) ndai-
katúimi ni ñañe’ẽ, ñahendukaséramo ñane remiandu ñañemonambi ha jajegueraha ka’irãime, ñañe-
mosẽ __________ (ch) retãgui ha oĩvoíkatu ojejukáva hamba’e. __________ (e) tuicha ñanesãsove, heta
ñemboyke __________ (ẽ) jahasa. Heta mitã’i, mitãkuña’i, mitãkuña guasu ha mitãkaria’y _________ (g)
mbo’ehaópe imboriahu___________ (g), heta __________(h) ha mitãkuña réra noñemboguapýi Regis-
tro Civil-pe __________ (i) ndojepy’apýire __________ (ĩ).
Miguel Verón
a. a. Michĩ ã. Tuicha ch. Are

ã a. Ymavémi ã. Ko’ág̃a ch. Tenondevévo
ch. a. Ñande ã. Ñane ch. Ore
e. a. Ỹrõ ã. Jepémo ch. Upérõ
ẽ. a. Gueteri ã. Rire ch. Hag̃ua
g. a. Oheja ã. Ndohói ch. Oñemoarandu
g̃. a. Gui ã. Hag̃ua ch. Eterei
h. a. Karai tuja ã. Mbo’ehára ch. Mitã
i a. Pytagua ã. Pohãnohára ch. Avave
ĩ. a. Orerehe ã. Hesekuéra ch. Chupekuéra

Derecho ñe’ẽ rehegua
Opavave tapicha, toiporu ñe’ẽ oiporúva, iderécho oikovévo iñe’ẽ teépe. Umi derecho hína
yvypóra mba’e teete; oĩ peteĩteĩva tapichápe ha atyháichape g̃uarã. Ko’ãva hína dere-
cho ojeikovévo, ojekarúvo, oñeñemoarandúvo, oñeñemondévo umíva ichagua. Estado
omoañeteva’erã opavavéva.
Léi Ñe’ẽnguéra rehegua omohenda ha omoañete ko’ã derecho Pehẽngue IIhá-pe. Akyta
9ha guive 13ha peve omohenda ko’ã tekorã. Ko’ápe 10ha ha 11ha :
Art. 10ª. Derecho ojererekóva oñondive ñe’ẽ rehegua. Tetãygua hetakuére ha tetãháicha
iderécho:
1.- Oguerekóvo tekombo’e avañe’ẽ ha karaiñe’ẽme tetã rekombo’e ipuku ha ipekue javeve,
iñepyrũha guive hu’ã meve, ha ypykuéra retãme g̃uarã iñambuéva.
2.- Oguerekóvo hembiporúrõ Estado omba’apóva mokõive iñe’ẽ teépe. .
3.- Oguerekóvo jojápe porã guarani ha castellano umi momaranduhára Estado mba’éva
rupive, ha upéichante avei marandu ombohasáva momaranduhára privado omyasãiva Esta-
do rembiapo.
4.- Ohupytývo marandu tee Estado-gui osẽva ha oñemoĩvo opaite mba’e rechaukaha
mokõive tetã ñe’ẽ teépe.
Art. 11ª.- Derecho ñe’ẽ rehegua ojererekóva tapicha aty háicha. Tapicha aty oĩva tetãme ha
iñambuéva heko ha iñe’ẽme, iderécho:
1.- Ojehechakuaávo ichupe iñambueha iñe’ẽ ha hekópe.
2.- Omboguatávo akói iñe’ẽ ha heko tee hetã ypykue mba’éva.
3.- Ojoajúvo hapichakuéra iñe’ẽ ha heko rerekoha ndive, oñangareko ha omotenondévo hetã
ypykue reko ha iñe’ẽ tee.
4.- Oipytyvõvo ichupe paraguaiguakuéra péicha ku oikérõ tesaparápe tetã yvy rembe’y rupi.
140
ARANDUKAPORUPYRE
1. Alcaraz Varó, Enrique y otros. Enseñanza y Aprendizaje de las Lenguas Modernas. Ediciones
Rialp. S.A. 1993.
2. Ateneo de Lengua y Cultura Guaraní, Guarani Rayhupápe Irundyha. Guarani Ñe’ẽ Mbo’ehararã
Mbo’esyry. Centro Reprográfico Saúl, Asunción, Paraguay, 1999.
3. Ateneo de Lengua y Cultura Guarani, Guarani Rayhupápe Mbohapyha. Guarani Ñe’ẽ Kuaa’ypy
Mbo’esyry. Centro Reprográfico Saúl, Asunción, Paraguay, 2001.
4. Ayala, José Valentín. Gramática Guaraní. Ministerio de Educación de la Nación Argentina.
Gramática. Buenos Aires. 1996.
5. Bello, P, Feria, A y otros. Didáctica de las Segundas Lenguas. Santillana S.A. San Dalmacio, Es-
paña. 1990.
6. Cassany, Daniel y otros. Enseñar Lengua. Imprimeix. España 1998.
7. Constitución Nacional de la República del Paraguay. Versión Castellano Guaraní. Editorial
Latindata. Asunción, 2002.
8. Espinet, Montserrat. La Comunicación en la clase de español como lengua extranjera. La Fac-
toría de Ediciones S.L. Madrid, España, 1997.
9. García Arreza, Miguel. Participar para aprender. 100 actividades para la clase de idiomas. Edi-
ciones Aljibe. Archidona, España, 1995.
10. García Hoz, Víctor. Enseñanza y aprendizaje de las lenguas modernas. Ediciones Rialp, S.A.
Madrid, 1993.
11. Guarani Ñe’ẽ Rerekuapavẽ. Guarani Ñe'ẽtekuaa. 2018.
12. Guasch, Antonio. El Idioma Guaraní. Gramática y Antología de prosa y verso. Cuarta Edición.
Ediciones Loyola. Asunción, Paraguay. 1976.
13. Guasch, Antonio; Ortiz, Diego. Diccionario Castellano-Guaraní, Guarani-Castellano. Novena
Edición. CEPAG, Asunción, Paraguay, 1993.
14. Léi 4251/10 Ñe’ẽnguéra rehegua.
15. Liuzzi, Silvio. Tiempo y aspecto en Guarani. Revista Amerindia Nº 14, 1989.
16. Lorenzo, Enrique. Fundamentos de Lingüística. COLIHUE SEPE EDICIONES. Impreso en Argenti-
na. (sin año de edición).
17. M. J. De Grerogio, de Martínez, Ester. Los actos de lenguaje” Más allá de lo dicho. Editorial A.Z.
1995.
18. Manual Práctico de la Lengua Guarani. India Guapa. Buenos Aires, Argentina. 2000.
19. Marín, Marta. Lingüística y enseñanza de la lengua. Aique. Edición dirigida por Susana Pironio.
20. Melià, Bartomeu. Lengua Guaraní en el Paraguay colonial. Centro de Estudios Paraguayos An-
tonio Guasch, Asunción, Paraguay, 2003.
21. Melià, Bartomeu. Pasado, Presente y Futuro de la Lengua Guaraní. Imprenta Salesiana. Asun-
ción, Paraguay, 2010.
22. Ministerio de Educación y Cultura. Las lenguas enseñadas en el tercer ciclo de la EEB. Asunción,
Paraguay, 1999.
23. Piris Da Motta, Mirta. Los textos en el aula. QR editorial. Asunción, Paraguay, 2001.
24. Romero, Roberto A. Antecedes de la Independencia Paraguaya. Las Proclamas castellano-gua-
rani del Genral Belgrado. Ediciones Intento. Asunción, Paraguay, 1988.
25. Romero, Roberto A. Protagonismo Histórico de la Lengua Guaraní. 2ª Edición. Arte Final. Asun-
ción, Paraguay, 1998.
26. Scout, Pablo. Curso Breve del Idioma Guaraní. Segunda Edición. Asunción, Paraguay, 1981.
27. Serrano, Joaquín y Martínez, José Enrique (Coordinadores). Didáctica de la Lengua y la Litertu-
ra, 1997.
28. Verón, Miguel Ángel. Guarani Comunicativo en la Función Pública. Secretaría de la Función
Pública. MIX S.R.L. Asunción, Paraguay, 2009.
29. Verón, Miguel Ángel. Guarani Ñe’ẽ Rape’apo. Tembiapo oñemboguatáva ojehupyty hag̃ua kua-
tia’atã guarani tembikuaajararã. Ateneo de Lengua y Cultura Guarani. 2015.
30. Verón, Miguel Ángel. Ñañe’ẽmi Guarani. Zada Ediciones. Asunción, 2009.
31. Zarratea, Tadeo. La Ley de Lenguas del Paraguay. Comentada, concordada, traducida al guaraní
y sus antecedentes. Servilibro. Asunción, Paraguay, 2011.
141
Impreso en Arandurã Ediciones
Primera impresión de 1.000 ejemplares
Agosto 2018

Libro de Guarani

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Libro de Guarani

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MIGUEL ÁNGEL VERÓN

“20 años apoyando la cultura”

Hecho el depósito que marca la Ley N° 1.328/98

Impreso en Arandurã Ediciones

ÑE'ẼNGATU, aranduka oipytyvõkuaátava ichupekuéra oikuaa hag̃ua ko tetã ñe’ẽ tee.

Ojapomahína 25 ary ambo’e ha añeha’ãha ajúvo aipyguara ha aikuaapyhývo ko ayvu.

mayma che rapicha oñemoaranduséva guarani ojuhu pojoapy hasy’ỹháicha ombo-

hapéva ichupekuéra oikuaa ha ohai hag̃ua.

Ambosako’i hag̃ua, añemopyenda enfoque comunicativo ári, upéicha rupi amotenonde

oñembo’e ñe’ẽ ambuépe, oñembo’eháicha ojejúvo guarani ymami guivéma. Ikatúva

rani Ñe’ẽ Rerekuapavẽ omboajéva oúvo.

guive. Ko aranduka oñembosako’i upéva kuápe ha ojeporúta nivel peteĩhápe.

Aguyjevete Fondo Nacional de Cultura y las Artes-pe oipytyvõ rehe oñeguenohẽvo

ko aranduka, ha oykeko rehe oñemyasãi ha oñembohetejera hag̃ua guarani ñe’ẽ.

MBO’EPY POAPYHA 101

MBO’EPY PORUNDYHA 115

MBO’EPY PAHA 127

- Mba’éichapa. - Mba’éichapa reiko.

- Iporã, ha nde. - Aikoporã.

- Mba’éichapa. - Aikoporã, ha nde.

2 a Singular Nde Vos, tú,

1 a Plural Ñande Nosotros,

2 a Plural Peẽ Ustedes,

- Cheréra José, ha nde. 3 a Plural Ha'ekuéra Ellos, ellas

Guaraníme nde hína tú, vos ha usted cas-

- Mba’éichapa nderéra. - Mba’éichapa reiko, José.

- Mba’éichapa reiko, José.

- Aikoporã ha nde, Marta.

ch. - ______________________, ha nde.

- Aikoporã, ha nde. - ______________________________

- _____________________________ avei. - Iporãnte ha nde.

- Mba’éichapa _____________________ - Mba’éichapa nde réra.

- Cheréra José, ha nde. -_______________________________

- ___________________________Marta. - Moõguápa nde.

- Moõpa reiko _______________, Marta. -______________________________

- Aiko Encarnación-___________, ha nde. - Avy’a roikuaa rehe.

- Che Ka’akupe_____________________ - ______________________________

- Avy’a _______________________, José.

- ___________avy’a roikuaa rehe, Marta.

Ñamoñe’ẽ ko ñomongeta ha jahecha Ñanohẽmbaite pu’ae ko ñomongetágui, upéi

ch. - ________________________ reiko. - _____________________________

g̃ . - Mba’éichapa reiko. - ___________ Isaías. ____________

2. Ñamongorami (diagramar) umi ÑAMOÑE’Ẽ HA

- Moõpa reiko, Ñamandu. Mbo’ehaokuérape iñepyrũrã mitãme

- Avy’a roikuaa rehe.

- Che avei avy’a roikuaa rehe.

Paraguái ha’e tetã hembikuaa arandu

- Mba’éichapa neko’ẽ. - Mba’éichapa ndeka’aru.

- Cheko’ẽporãnte, ha nde. - Cheka’aruporã, ha nde.

1. Mba’éichapa ñañomomaiteikuaa guaraníme

a. Ojeporukuaáva ára pukukue javeve:

ã. Jaiporukuaáva pyharevekue, asajekue, ka’arukue, térã pyharekue año.

Pyharevete (muy de mañana): Ka’arukue (durante la tarde):

Pyharevekue (durante la mañana): Pyharekue (durante la noche):

Asajekue (durante la siesta):

a. Pronombres Estar bien de mañana Estar mal de mañana

ch. Pronombres Estar bien de tarde Estar mal de tarde

e. Pronombres Estar bien de noche Estar mal de noche

2. Ñamoñe’ẽ ha jahechauka oĩporãva. Ñamongurusu jaiporavóva

a. Mba’éichapa neko’ẽ. ch.Mba’éichapa ndeasaje. ẽ. Mba’éichapa ndepyhare.

- Cheko’ẽporã. - Cheko’ẽporã. - Chepyhareveporã.

ã. Mba’éichapa ndepyhareve. e. Mba’éichapa ndeka’aru.

3. Ja’e mba’e aravópepa ojeporukuaa. Ñamongurusu jaiporavóva

a. Mba’éichapa ndepyhareve: ch.Mba’éichapa neko’ẽ: ã.

- Moõpa reiko _, Marta. -________________

- Che Ka’akupe_ - __________

ch. - reiko. - _____

g̃ . - Mba’éichapa reiko. - _ Isaías. __