Ο ναός των αγίων Σέργιου & Βάκχου στην Κωνσταντινούπολη

Η θέση του ναού και µια ιστορική εισαγωγή

Σε µικρή απόσταση από την ακτή της Προποντίδας δίπλα στις γραµµές του τραίνου,
στη γειτονιά Κούµκαπι και στη νοητή προς τα ΝΔ προέκταση του άξονα του
Ιππόδροµου (κάτω από το καµπύλο τµήµα του) βρίσκεται το τζαµί Κιουτσούκ
Αγιάσοφιά ή τζαµί «Μικρή Αγία Σοφία», πρώην χριστιανορθόδοξος Ιουστινιάνειος
ναός αφιερωµένος στους αγίους Σέργιο και Βάκχο.
Ο ναός αυτός, η γύρω του περιοχή και τα γειτονικά του κτίσµατα (από τα οποία δεν
σώζεται τίποτε το ουσιαστικό σήµερα) διαθέτει ένα πλούσιο ιστορικό παρασκήνιο µε
διαστάσεις θρησκευτικές και φυσικά (αφού θρησκεία και πολιτική πηγαίνουν πάντα
χέρι-χέρι) πολιτικές.
Η περιοχή του ναού των αγίων Σέργιου και Βάκχου ήταν τότε γνωστή ως «...εν τοις
Ορµίσδου...». Σήµερα θα λέγαµε «…κοντά στα κτήµατα του Ορµίσδα…» ή «…κοντά
στα Ορµισδέϊκα…»!
Ο Ορµίσδας (Hormozd) που έδωσε το όνοµά του στην περιοχή ήταν Σασσανίδης
πρίγκιπας, γιός του βασιλιά Ορµίσδα Β΄. Το 323 ο πρίγκιπας Ορµίσδας θύµα των
αυλικών δολοπλοκιών µετά το θάνατο του πατέρα του και την άνοδο στο θρόνο του
αδελφού του Σαπώρ Β΄ του Μεγάλου, διέφυγε µέσω Αρµενίας στην
Κωνσταντινούπολη. Ο Μ. Κωνσταντίνος, προφανώς εκτίµησε την πολλαπλή
χρησιµότητά του στις σχέσεις µε τη Σασσανιδική Περσία - µόνιµο αντίπαλο της
Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας - και τον δέχτηκε µε τιµές (βλ. Ζώσιµος βιβλ. 2 κεφ.27 παρ.
4 στ.6):

…. καὶ τῶν
εὐνούχων ἕνα παραλαβὼν ἀφικνεῖται [ο Ορµίσδας] πρὸς τὸν Ἀρµενίων
βασιλέα, φίλον ὄντα καὶ ξένον αὐτῷ· καὶ διὰ τούτου
µετ' ἀσφαλείας διασωθεὶς τῷ Κωνσταντίνῳ προσέδραµε
καὶ πάσης ἠξιώθη τιµῆς τε καὶ θεραπείας·…
Ο Ορµίσδας εντάχθηκε στη ρωµαϊκή στρατιωτική ιεραρχία και βεβαίως αξιοποιήθηκε
και ως σύµβουλος του Μ. Κωνσταντίνου περί τα Περσικά. Ως κατοικία του, τού
παραχωρήθηκε µια πολυτελής βίλλα στην ακτή της Προποντίδας. Έτσι και η περιοχή
προσδιορίστηκε από το όνοµα του περιφανούς κατοίκου της.
Η παρουσία του Ιουστινιανού «εν τοις Ορµίσδου». Το πολιτικό – θρησκευτικό
περιβάλλον
Κοντά 200 χρόνια µετά, στην κατοικία αυτή που παραχώρησε ο Μ. Κωνσταντίνος
στον πρίγκιπα Ορµίσδα, ήρθε να κατοικήσει ο Ιουστινιανός µε την Θεοδώρα κατά τα
έτη της βασιλείας του θείου του Ιουστίνου Α΄. Η έλευση αυτή του Ιουστινιανού στο
ανάκτορο Ορµίσδα άλλαξε το χαρακτήρα της περιοχής από απλή κατοικία ενός
αυτοκρατορικού αξιωµατούχου σε σύνθετο συγκρότηµα µε την προσθήκη
θρησκευτικού χαρακτήρα κτισµάτων και µε έντονο πολιτικό χαρακτήρα.
Η ανάρρηση στο θρόνο του Ιουστίνου Α΄ µετά τον θάνατο του Αναστασίου Α΄ έγινε σε
µια περίοδο µε έντονους κλυδωνισµούς στις σχέσεις των εκκλησιών της Ρώµης και
της Κωνσταντινούπολης, αλλά και διαµάχες στο εσωτερικό των δύο εκκλησιών. Το
κύριο πρόβληµα ήταν το συνεχιζόµενο Ακακιανό Σχίσµα ως αποτέλεσµα της
καταδίκης από τη Ρώµη του «Ενωτικού» του Ίσαυρου αυτοκράτορα Ζήνωνα αλλά και
της απροθυµίας και παρελκυστικής τακτικής του επόµενου Αυτοκράτορα Αναστασίου
Α΄ να καταδικάσει την αίρεση.
Ο Μονοφυσιτισµός παρέµενε και στο εσωτερικό –ιδιαίτερα των ανατολικών
επαρχιών- του Βυζαντίου ένα έντονο και διαρκές αντικείµενο διαµάχης.
Η εκκλησία της Ρώµης εσωτερικά είχε και αυτή προβλήµατα ένα από τα οποία ήταν
το λεγόµενο «Λαυρεντιανό» σχίσµα το οποίο είχε ξεσπάσει µε κύριο αίτιο την
επιθυµία της τάξης των Ρωµαίων συγκλητικών για έλεγχο της εκκλησίας και των
οικονοµικών της. Ήταν δηλαδή µάλλον µια πολιτική αντιπαράθεση παρά διαµάχη
δογµατικού χαρακτήρα. Θρησκευτικός ηγέτης της σχισµατικής οµάδας ήταν ο
ιερωµένος Λαυρέντιος που εκλέχθηκε «αντιπάπας» το 498. Ο Λαυρέντιος ήταν
επιλογή του πρώην υπάτου Φήστου ο οποίος είχε µυστικά υποσχεθεί στον
αυτοκράτορα Αναστάσιο ότι θα πετύχαινε την αποδοχή του «Ενωτικού» από την
εκκλησία της Ρώµης.
Το 514, εκλέγεται ως διάδοχος του εκλιπόντος Πάπα Συµµάχου, ο Πάπας Ορµίσδας.
Ισχυρή και αποτελεσµατική προσωπικότητα εντάσσει στην εκκλησία της Ρώµης τους
τελευταίους εναποµείναντες Λαυρεντιανούς σχισµατικούς. Κλείνοντας οριστικά αυτό
το εσωτερικό µέτωπο, ο Ορµίσδας στρέφεται στην εξοµάλυνση των σχέσεων µε την
εκκλησία της Κωνσταντινούπολης. Η ύπαρξη στο θρόνο του Αναστασίου δεν
βοήθησε την κατάσταση η οποία παρέµεινε στάσιµη µέχρι το 518 οπότε στο θρόνο
ανέβηκε ο Ιουστίνος Α΄ (µε βοηθό και σύµβουλο τον Ιουστινιανό).
Αµφότεροι πιστοί Ορθόδοξοι έσπευσαν να εξοµαλύνουν τις σχέσεις µε τη Ρώµη
επωφελούµενοι και από την αντίστοιχη επιθυµία του Πάπα.
Αρχίζει η µεταβολή των «εν τοις Ορµίσδου» σε θρησκευτικό κέντρο
Ο Ιουστινιανός, βασικός σύµβουλος έως και καθοδηγητής του Ιουστίνου, αποφασίζει
µια πρώτη χειρονοµία καλής θέλησης προς τον Πάπα της Ρώµης. Ανεγείρει, κοντά
στο παλάτι του Ορµίσδα, ναού αφιερωµένου στους αποστόλους Πέτρο και Παύλο.
Μέχρι τότε η Κωνσταντινούπολη δεν διέθετε ναό προς τιµήν των αγίων αυτών που
εκτός από κορυφαίοι απόστολοι είχαν και οι δύο µαρτυρήσει στη Ρώµη και µάλιστα,
πολύ σηµαντικό εκκλησιαστικά, ο Πέτρος είχε ιδρύσει την εκκλησία της Ρώµης οπότε
η µη ύπαρξη ναού αφιερωµένου σ’ αυτόν ασφαλώς θα είχε προκαλέσει τουλάχιστον
την απορία των αρχιεπισκόπων της Ρώµης.
Μάλιστα την έλλειψη αυτή είχε επισηµάνει ήδη από το 440 ο Ρωµαίος συγκλητικός,
caput senates, Φήστος (ο γνωστός µας από το Λαυρεντιανό σχίσµα) ο οποίος
ταξίδευε συχνά στην Κωνσταντινούπολη για πολιτικές υποθέσεις (βλ. Θεοφάνης
Οµολογητής, Χρονογραφία)
142.28 Τούτῳ τῷ ἔτει Φῆστος, συγκλητικὸς Ῥώµης, ἀποσταλεὶς πρὸς
Ἀναστάσιον διά τινας χρείας πολιτικὰς τὰς µνήµας τῶν ἁγίων ἀπο-
142.30 στόλων Πέτρου καὶ Παύλου πανηγυρικώτερον ἐπιτελεῖσθαι ᾐτήσατο,
ὃ καὶ κρατεῖ µέχρι νῦν.
[«…διά τινας χρείας πολιτικὰς…» διακριτική αναφορά στις υποσχέσεις του Φήστου
προς τον Αναστάσιο ότι θα έπειθε τον Πάπα να αποδεχθεί το «Ενωτικόν»!]
Κοντά στην αποπεράτωση του ναού των αποστόλων Πέτρου και Παύλου, το 519, ο
Ιουστινιανός προβαίνει και σε δεύτερη χειρονοµία καλής θέλησης: απευθύνει
επιστολές προς τον Πάπα Ορµίσδα ζητώντας του να του αποστείλει κρίκους από τις
αλυσίδες των αποστόλων Πέτρου και Παύλου και τεµάχια από την σχάρα του
µαρτυρίου του Αγίου Λαυρεντίου (ευθεία αναφορά στο οριστικό κλείσιµο του
Λαυρεντιανού σχίσµατος από τον Ορµίσδα) για να καθαγιάσει τον ναό του.
Βεβαίως ο Πάπας ανταποκρίθηκε άµεσα στο αίτηµα του πατρικίου Ιουστινιανού –
όπως ήταν άλλωστε φυσικό µια και τη χρονιά εκείνη είχε µόλις κλείσει πανηγυρικά, µε
επικράτηση όλων σχεδόν των θέσεων της Ρώµης, το «Ακακιανό σχίσµα» που
ταλαιπωρούσε την Εκκλησία για χρόνια.
Πάντως η εξοµάλυνση των σχέσεων µε τη Ρώµη δεν σήµανε και το τέλος της
διαµάχης της εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης µε τον Μονοφυσιτισµό ο οποίος
ειδικά στις ανατολικές επαρχίες είχε ριζώσει µε πολυπληθές ποίµνιο και πλήρη
εκκλησιαστική οργάνωση. Για το Βυζάντιο, οι πληθυσµοί των ανατολικών επαρχιών
ήταν απαραίτητοι σύµµαχοι στην άµυνα κατά των Περσών και συνεπώς ήταν
αναγκαία κάθε προσοχή και µετριοπάθεια στη διαχείριση του σχετικού διαλόγου.
Ένας Πάπας µε περσικό όνοµα;
Εύλογα θα γεννήθηκε εδώ η απορία για τη συνωνυµία του Πάπα Ορµίσδα µε την
ονοµασία της περιοχής και του παλατιού όπου και ο νεότευκτος ναός! Ας
επιχειρήσουµε να την απαντήσουµε, περιληπτικά, προσπαθώντας να εξηγήσουµε
την επιλογή ενός Περσικού ονόµατος (και µάλιστα παράλληλο τύπο του ονόµατος της
θεότητας του Ζωροαστρισµού Αχούρα Μάζδα!) για Πάπα της Ρώµης.
Μια πρώτη εκδοχή επισηµαίνει η Encyclopedia Iranica –χωρίς όµως λεπτοµερέστερη
τεκµηρίωση- υπονοώντας την καταγωγή του Πάπα Ορµίσδα από τη Σασσανιδική
βασιλική γενιά:
Είχαµε µείνει στην ένταξη στην Ρωµαϊκή ελίτ του φυγά Σασσανίδη πρίγκιπα, «…ήδη
ενθουσιώδη φιλέλληνα…» όπως αναφέρει η Encyclopedia Iranica. Ο πρίγκιπας
Ορµίσδας συµµετέχει σε πολλές εκστρατείες κατά των Περσών και µάλιστα και στην
εκστρατεία του Ιουλιανού (του «παραβάτη» όπως µας είναι γνωστός) ως σύµβουλός
του σε θέµατα Περσικής τοπογραφίας, στρατιωτικών δυνατοτήτων και πολιτικών
υποθέσεων και συν-αρχηγός στο αριστερό κέρας της εκστρατείας.
Με τον θάνατο του Ιουλιανού στην κατά των Περσών εκστρατεία, ο Ορµίσδας
επιστρέφει στο Βυζάντιο. Αργότερα, ο γιός του, που φέρει και αυτός το όνοµα
Ορµίσδας, ονοµάζεται ανθύπατος από τον αυτοκράτορα Ουάλη το 365 (https://
en.wikipedia.org/wiki/List_of_Roman_governors_of_Asia ). Περί το 448-50
συναντάµε Έπαρχον «τῶν πραιτωρίων τῆς ἀνατολῆς» µε το όνοµα Ορµίσδας και
τέλος, στις 20 Ιουλίου του 514 ένας Ορµίσδας εκλέγεται Πάπας της Ρώµης.
Κι’ αν µας φαίνεται παράδοξο ένας απόγονος Ζωροάστρη Σασσανίδη να ανεβαίνει
στον Παπικό θρόνο, µια άλλη εκδοχή θα µας φανεί ίσως λογικότερη αν και αυτή
εµπεριέχει στοιχεία παραδοξότητας: Ο Πάπας Ορµίσδας γεννήθηκε στο Φροσινόνε
στην περιοχή της Ρώµης. Βέρος Ιταλός, θα λέγαµε σήµερα. Και το περσικό όνοµα; Ας
συµβουλευθούµε το ρωµαιοκαθολικό Μαρτυρολόγιο (το αντίστοιχο µε το ορθόδοξο
«Συναξάρι») ανατρέχοντας γρήγορα στην ηµεροµηνία 8 Αυγούστου. Την ηµέρα αυτή
βλέπουµε να τιµάται η µνήµη του Αγίου Ορµίσδα που µαρτύρησε επί της βασιλείας
του Σασσανίδη βασιλέα Σαπώρ Β΄… (κατά τους εκτεταµένους διωγµούς του κατά των
Χριστιανών).
Ας µείνουµε εδώ. Απογόνου Περσών ή βέρου Ιταλού Πάπα το όνοµα επέστρεψε στα
«εν τοις Ορµίσδου».
Ο ναός των αγίων Σέργιου και Βάκχου
Το 527, έτος όπου ο Ιουστινιανός στέφθηκε Αυτοκράτορας και η Θεοδώρα
Αυγούστα, ανεγείρεται «ἐν τοῖς Ὁρµίσδου», σε επαφή µε τον Βόρειο τοίχο του ναού
των αγίων Πέτρου και Παύλου ένας ακόµη ναός, όχι πλέον µορφής βασιλικής αλλά
περίκεντρος και µεγαλοπρεπής, τιµώντας τους αγίους Σέργιο και Βάκχο. Η ακριβής
χρονολογία της αποπεράτωσης του ναού δεν µας είναι άµεσα γνωστή από σχετικές
πηγές. Πάντως το έτος 536 είχε ασφαλώς ολοκληρωθεί µια και ο ναός αναφέρεται
στα πρακτικά της Συνόδου του έτους αυτού στην οποία καταδικάστηκε ο
Μονοφυσιτισµός. Τα πρακτικά αυτά υπογράφονται, µεταξύ πολλών άλλων
εκπροσώπων εκκλησιών:
(Synodus Constantinopolitana et Hierosolymitana anno 536)

« …3.46.1
Κυριακὸς ἐλέει θεοῦ πρεσβύτερος καὶ ἡγούµενος µονῆς τοῦ ἁγίου µάρτυρος Γε-
ωργίου ἐν τῆι Ξηροκέρκωι ὑπογράψας ἐπέδωκα: –
Παῦλος ἐλέει θεοῦ πρεσβύτερος καἡ ὶγούµενος τῶν ἁγίων Πέτρου καὶ Παύλου
τῶν ἀποστόλων, Σεργίου καὶ Βάκχου τῶν µαρτύρων ὑπογράψας ἐπέδωκα: – …»
Γιατί Σέργιος και Βάκχος;
Γιατί στον Ορµίσδα, όπου µόλις πριν λίγα χρόνια είχε ανεγερθεί ο ναός των αγίων
Πέτρου και Παύλου και µάλιστα τη στιγµή που ο Ιουστινιανός (και η Θεοδώρα
φυσικά) είχαν, µετά τη στέψη τους, αποχωρήσει από την εκεί κατοικία τους και είχαν
µετακοµίσει στο Ιερόν Παλάτιον;
Τα ερωτήµατα έχουν απασχολήσει τους ιστορικούς και έχουν διατυπωθεί εικασίες και
εκδοχές, που επιχειρούν να τα απαντήσουν.
Η βασική ιστοριογραφική πηγή που µας βοηθά στην διατύπωση µιας αξιόπιστης
απάντησης είναι οι «Βίοι Ανατολικών Αγίων» του Ιωάννη της Εφέσου (από την Άµιδα,
σηµερινό Ντιγιάρµπακίρ), ιερωµένου της Προχαλκηδόνιας εκκλησίας της Συρίας, σε
συνδυασµό µε µορφολογικά στοιχεία του ναού και µε το κείµενο µιας µεγάλης
επιγραφής που διατρέχει το εσωτερικό του ναού. Πάντα έχοντας υπόψη µας και την
αντίφαση ανάµεσα στη «στρατηγική» σηµασία των Μονοφυσιτικών πληθυσµών της
Συρίας στην άµυνα κατά της Περσίας και τη διαµάχη τους ως αιρετικών µε την
Ορθόδοξη Εκκλησία. Διαµάχη η οποία εκδηλωνόταν µε µια διαδοχή διωγµών και
περιόδων ηρεµίας και φιλικών διαλόγων.
Το ανάκτορο του Ορµίσδα και ο ναός Σέργιου και Παύλου παραχωρείται στους
µονοφυσίτες µοναχούς της Κωνσταντινούπολης
Τα γεγονότα που οδήγησαν στην ανέγερση του ναού των αγίων Σέργιου και Παύλου
και στη διαµόρφωση του «χαρακτήρα» της περιοχής του παλατιού του Ορµίσδα σε
θρησκευτικό κέντρο ξεκινούν από το 521, έτος που ξεκίνησαν διωγµοί κατά των
Μονοφυσιτών στην Ανατολή.
Πρόσφυγες φθάνουν στην Κωνσταντινούπολη. Περί το 527, η Θεοδώρα φιλοξενεί
µια κοινότητα πεντακοσίων προσφύγων στο παλάτι του Ορµίσδα από το οποίο ήδη
έχει αποχωρήσει µετακοµίζοντας στο Ιερόν Παλάτιον. Κατά τον Ιωάννη της Εφέσου η
φιλοξενούµενη αυτή κοινότητα έχει µοναστική οργάνωση, µε ηγούµενο και
διακονήµατα και χρησιµοποιεί µια από τις αίθουσες του παλατιού του Ορµίσδα ως
χώρο λατρείας (χωρίς πάντως στο κείµενο να υπονοείται ότι τους έχει επιτραπεί η
πρόσβαση στον ναό των αγίων Πέτρου και Παύλου).
Σε κάποια περίσταση, η αίθουσα της λατρείας καταρρέει µέσα σε πανδαιµόνιο
θορύβων και κραυγών. Το αυτοκρατορικό ζεύγος αποφασίζει την ανέγερση τρουλαίου
ναού σε αντικατάσταση της αίθουσας που είχε καταρρεύσει. Αυτός ο ναός
αφιερώθηκε στους αγίους Σέργιο και Βάκχο.
Η περίθαλψη της κοινότητας των Μονοφυσιτών προσφύγων µνηµονεύεται /
υπονοείται στην επιγραφή που διατρέχει το ναό στη βάση του τρούλου, εκεί που
αναφέρεται στη Θεοδώρα όπου µεταξύ άλλων συνηθισµένων για την εποχή
εγκωµίων αναφέρει:
«… θεοστεφέος Θεοδώρης,
ἧς νόος εὐσεβείῃ φαιδρύνεται, ἧς πόνος αἰεὶ
ἀκτεάνων θρεπτῆρες ἀφειδέες εἰσὶν ἀγῶνες…»

σε ελεύθερη απόδοση θα λέγαµε:

«… της θεοστεµµένης Θεοδώρας,

που το πνεύµα της στολίζεται µε ευσέβεια,
που αγωνίζεται ακάµατα να θρέφει τους στερηµένους…»
Η κατασκευή ενός τέτοιου ναού για τις λατρευτικές ανάγκες Μονοφυσιτικής
κοινότητας είναι λογικό να έλαβε χώρα κατά την περίοδο 530-536, ένα διάλειµµα στις
διαµάχες, κατά την οποία διεξήγοντο φιλικές, ακόµη, διαπραγµατεύσεις Ορθοδόξων –
Μονοφυσιτών.
Η αφιέρωση του ναού στους αγίους Σέργιο και Βάκχο θα θεωρήθηκε ιδιαίτερα οικεία
στους πρόσφυγες από τα ανατολικά σύνορα της Συρίας και της Μεσοποταµίας όπου
ο άγιος Σέργιος ήταν ιδιαίτερα δηµοφιλής µια και είχε µαρτυρήσει επί Διοκλητιανού
στη Ρεσάφα / Σεργιούπολη. Οπότε, η κίνηση αυτή του Ιουστινιανού και της
Θεοδώρας αποσκοπούσε αφενός στο να τους ενθαρρύνει να συµφωνήσουν µε τους
Ορθόδοξους και αφετέρου να παραµείνουν σταθεροί σύµµαχοι έναντι της Περσίας.
Ως προς την από κοινού µνεία των ναών Πέτρου και Παύλου και Σέργιου και Βάκχου
στα πρακτικά της Συνόδου του 536 θα µπορούσε να οδηγήσει στα εξής
συµπεράσµατα:
Ο ηγούµενος Παύλος επιβλέπει αµφότερους τους ναούς. Στους Μονοφυσίτες, µετά
την κατάρρευση της αίθουσας για τη λατρεία στο ανάκτορο του Ορµίσδα, έχει
επιτραπεί η χρήση του ναού των αγίων Πέτρου και Παύλου (ίσως όσο διαρκούσε η
κατασκευή του ναού των µαρτύρων Σέργιου και Παύλου), αλλά το 536 µε το πέρας
των εργασιών της Συνόδου κατά του Μονοφυσιτισµού ο ηγούµενος Παύλος
υποχρεώνεται να υπογράψει το πρακτικό.
Τέλος, περί το 548 οι χώροι όπου φιλοξενούνταν οι Μονοφυσίτες καταστρέφονται
από πυρκαγιά, η κοινότητα µεταφέρεται στον οίκο του Ουρβίκιου, οπότε στην
περιοχή ανεγείρεται κανονική µονή.
Μια τελείως διαφορετικής φύσης ερµηνεία για την επιλογή του ονόµατος (Van Mill.
Σελ.64) παραπέµπει στο ότι τους αγίους Σέργιο και Βάκχο ο Ιουστινιανός θεωρούσε
προστάτες του αγίους και τους είχε ιδιαίτερη ευγνωµοσύνη. Ως φαίνεται, οι άγιοι
είχαν µεσολαβήσει και τον είχαν σώσει από την εκτέλεση όταν µε τον θείο του,
µετέπειτα Ιουστίνο Α΄, είχαν κατηγορηθεί ότι συνωµότησαν κατά του Αυτοκράτορα
Αναστασίου Α΄. Την παραµονή της εκτέλεσης οι άγιοι Σέργιος και Βάκχος
παρουσιάστηκαν σε όνειρο στον Αναστάσιο και τον διέταξαν να χαρίσει τη ζωή στους
συνωµότες…
Ο ναός «µάρτυρας» βίαιων γεγονότων µε πρωταγωνιστή τον Πάπα Βιγίλιο
Το 551 ο ναός παρέστη µάρτυρας τραγικών σκηνών µε πρωταγωνιστή τον Πάπα της
Ρώµης Βιγίλιο.
Το γενικό πλαίσιο των γεγονότων ήταν από τη µια η προσήλωση της Ρώµης στη
δογµατική καθαρότητα όπως αυτή είχε διατυπωθεί στη σύνοδο της Χαλκηδόνας του
451 και από την άλλη η ανεκτικότητα της Κωνσταντινούπολης έναντι των
Μονοφυσιτών, ανεκτικότητα η οποία οφειλόταν όχι πλέον µόνον στην ανάγκη να
διατηρεί φιλικές, ή πάντως όχι εχθρικές, σχέσεις µε τους «ακριτικούς» πληθυσµούς
της Συρίας και της Μεσοποταµίας αλλά και µε της Αιγύπτου από την οποία εξαρτιόταν
ο εφοδιασµός της πρωτεύουσας µε σιτηρά.
Εκκλησιαστικά, η δεκαετία 535-545 ήταν θεαµατικά πλήρης γεγονότων. Το 535
εκλέγεται ο –υποτιθέµενος Χαλκηδόνιος- πατριάρχης Άνθιµος που όµως
αποδεικνύεται µονοφυσίτης, το 536 ο Άνθιµος καθαιρείται µετά από ενέργειες του
Πάπα Αγαπητού και στη θέση του εκλέγεται Πατριάρχης ο Μηνάς. Το 536 µε τον
θάνατο του Αγαπητού εκλέγεται Πάπας ο Σιλβέριος (νόµιµος γιός του Πάπα
Ορµίσδα!), το 537 ο Σιλβέριος καθαιρείται από τον στρατηγό Βελισσάριο και στη
θέση του εκλέγεται ο Βιγίλιος εκλεκτός της Θεοδώρας.
Υπό πίεση από τη Δύση για µέτρα κατά των Μονοφυσιτών και από την Ανατολή όπου
ο Μονοφυσιτισµός είχε ριζώσει για τα καλά και πιθανόν ως µια κίνηση
αντιπερισπασµού και επαναβεβαίωσης της δικής του προσήλωσης στην ορθοδοξία,
ο Ιουστινιανός εκδίδει το 544 έδικτο στην οποία καταδικάζει όχι τους Μονοφυσίτες
αλλά τους Νεστοριανούς ή µάλλον τρεις εκφάνσεις τους που έµειναν γνωστές ως τα
«Τρία Κεφάλαια». Καταδίκασε δηλαδή τον Θεόδωρο Μοψουεστίας (352-428) και το
έργο του, τα συγγράµµατα του Θεοδώρητου Κύρρου (393-457) [κατά του Αγίου
Κυρίλλου Αλεξανδρείας και της Γ' Οικουµενικής Συνόδου και υπέρ του Νεστορίου] και
την επιστολή του Ίβα Εδέσσης (435-457) προς τον επίσκοπο Μάριν τον Πέρση. Το
κείµενο διανεµήθηκε στα πατριαρχεία και οι µεν Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και
Ιεροσολύµων το αποδέχθηκαν και καταδίκασαν τα «Τρία Κεφάλαια» ο δε
Κωνσταντινουπόλεως Μηνάς προτίµησε να ζητήσει την άποψη του Πάπα της Ρώµης
Βιγίλιου.
Από αυστηρά δογµατική άποψη –µε ιδιαίτερη σηµασία ως προς την αντιµετώπισή
του από τη Δύση- ο χειρισµός του Ιουστινιανού «έπασχε». Τα «Τρία Κεφάλαια» τα
οποία καταδίκαζε είχαν γίνει ουσιαστικά αποδεκτά κατά τη Σύνοδο της Χαλκηδόνας
(451). Ο Θεόδωρος της Μοψουεστίας είχε πεθάνει έξι χρόνια µετά τη Σύνοδο
αποδεκτός στους κόλπους της Εκκλησίας, ενώ κατά τη Σύνοδο διαβάστηκε εγκώµιο
για το πρόσωπό του από τον Ίβα Εδέσσης και επίσης αποκαταστάθηκε ο
Θεοδώρητος Κύρρου.
Συνεπώς το έδικτο του Ιουστινιανού θεωρήθηκε ότι άνοιγε ασκούς αµφισβήτησης της
Χαλκηδόνας στην οποία ήταν απόλυτα προσηλωµένη η εκκλησία της Ρώµης. Με
αυτό το σκεπτικό ο Πάπας δεν υιοθετεί την έδικτο του Ιουστινιανού.
Το Νοέµβριο του 545 ο Ιουστινιανός διατάζει τη σύλληψη του Πάπα και την µεταφορά
του στην Κωνσταντινούπολη. Μετά από µακροχρόνιο ταξίδι ο Πάπας φτάνει στην
Κωνσταντινούπολη τον Ιανουάριο του 547 και παραµένει εκεί για οκτώ χρόνια µε
διαβουλεύσεις συζητήσεις και συνόδους προς διευθέτηση του θέµατος!
Κατά τα οκτώ αυτά χρόνια ο Πάπας υφιστάµενος πιέσεις πότε από τον Ιουστινιανό
και πότε από τους ιεράρχες της Δύσης (µε προεξάρχοντες τους καρδιναλίους της
Αφρικής) εγκρίνει το έδικτο, στη συνέχεια αποσύρει την έγκριση, συµµετέχει ή
αρνείται να συµµετάσχει σε συνόδους και η σχέση του µε τον Ιουστινιανό
εναλλάσσεται µεταξύ σεβασµού και εχθρότητας. Το 551 ο Πάπας αισθάνεται τόσο
εχθρικό το κλίµα εναντίον του ώστε φοβάται και για τη ζωή του και αφήνει τη διαµονή
του στο Παλάτι της Πλακιδίας και καταφεύγει… πού;
Οι βυζαντινοί χρονογράφοι –κυρίως ενδιαφέρει ο Μάλαλας (491-578) που έζησε τα
γεγονότα- αναφέρουν τον ναό των αγίων Σέργιου και Βάκχου:
Αναφέρει ο Μάλαλας στη Χρονογραφία του:

485.5… Μηνὶ ἰουνίῳ κϛʹ, ἰνδικτιῶνι τῇ αὐτἐ ,ῇδέχθη ὁ ἐπίσκοπος

Ῥώµης Βιγίλιος ὑπὸ τοῦ βασιλέως· ἦν γὰρ ἀγανακτηθεὶς καὶ
προσφυγίῳ χρησάµενος εἰς τὸν ἅγιον Σέργιον τοῖς ἐπίκλην τῶν
Ὁρµίσδου….

Πολύ αργότερα ο Θεοφάνης Οµολογητής (760-818) αναφέρει στη δική του

Χρονογραφία


Σελ. 225, στ. 25

…ἀγανακτήσας
225.19 δὲ ὁ βασιλεὺς κατὰ Βιγιλίου διὰ τὸ ἐπιτίµιον καὶ διὰ τὸ ὑπερτίθε-
225.20 σθαι πληρῶσαι τὰ δόξαντα περὶ τῆς ἑνώσεως τῶν ἐκκλησιῶν ἀπ-
έστειλε συλλαβεῖν αὐτόν. ὁ δὲ φοβηθεὶς τὴν ὀργὴν τοῦ βασιλέως
τῷ θυσιαστηρίῳ Σεργίου τοῦ µάρτυρος µονῆς τῶν Ὁρµίσδου προς-
έφυγεν. κἀκεῖθεν ἑλκόµενος κατέσχε τοὺς βαστάζοντας τὸ θυσιαστή-
ριον κίονας καὶ τούτους κατέστρεψεν, βαρὺς ὢν καὶ µέγας τῷ σώµατι.
225.25 ὁ δὲ βασιλεὺς µεταµεληθεὶς ἐδέξατο τὸν πάπαν Βιγίλιον. καὶ
παρακληθεὶς Βιγίλιος ὑπὸ Θεοδώρας τῆς αὐγούστης ἐδέξατο Μηνᾶν,
τὸν πατριάρχην Κωνσταντινουπόλεως, τῇ κθʹ τοῦ Ἰουνίου µηνὸς τῶν
ἁγίων ἀποστόλων….
Η εκδοχή των λατίνων ιστορικών διαφέρει ως προς τον ναό στον οποίο ζήτησε άσυλο
ο Βιγίλιος:
“…ex domo Placidiana, ubi degebat, confugit ad ibi proxime junctam ecclesiam S.
Petri…”
µας µεταφέρει στα Εκκλησιαστικά Χρονικά του (“Annales ecclesiastici a Christo nato
ad annum 1198”) ο καρδινάλιος και ιστορικός της Ρωµαιοκαθολικής Εκκλησίας
Καίσαρ Βαρόνιος προδιορίζοντας τον παρακείµενο ναό των αγίων Πέτρου και
Παύλου ως το χώρο που αναζήτησε άσυλο ο Πάπας Βιγίλιος.
Πιθανόν από τότε επικράτησε η συνήθεια να παραχωρούνται και οι δύο ναοί στο
λατινόφωνο κλήρο που ενδηµούσε στην Κωνσταντινούπολη και ιδίως όταν
παρευρισκόταν εκπρόσωπος ή ο ίδιος ο Πάπας.
Μετά την Άλωση
Περί τα 55 περίπου χρόνια µετά την άλωση, επί βασιλείας του Βαγιαζήτ Β΄, ο
Hüseyin Ağa, (αρχηγός των µαύρων ευνούχων στη σουλτανική αυλή του Τοπκαπι,
θεµατοφύλακας της Bab-ı-Saadet, της "Πύλης της Ευτυχίας" της εισόδου δηλαδή
προς το Χαρέµι) µετέτρεψε τον ναό σε τζαµί. Με τη µετατροπή προστέθηκε προστώο
µε κιονοστοιχία και ιερατική σχολή (µεντρεσές).
Το 1740 ο Μεγάλος Βεζύρης Hacı Ahmet Paşa ανακαίνησε το τζαµί και του πρόσθεσε
µια µεγάλη κρήνη (Şadırvan) και το 1762 ανεγέρθηκε ο πρώτος µιναρές.
Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του, ο Μαχµούτ Β΄ (ο γνωστός µας Σουλτάνος της
Ελληνικής Επανάστασης) επισκεύασε το τζαµί από τις ζηµιές των σεισµών 1648 και
του 1763.
Οι νεότεροι χρόνοι
Το τζαµί µε την πάροδο των ετών παρουσίασε διάφορα προβλήµατα από τους
σεισµούς και την υγρασία µε αποκορύφωµα τα τραύµατα από την κατασκευή της
σιδηροδροµικής γραµµής. Κατά τους Βαλκανικούς Πολέµους το τζαµί
χρησιµοποιήθηκε για τη στέγαση προσφύγων. Η χρήση αυτή είχε ως προφανή
συνέπεια την περαιτέρω επιβάρυνση του κτίσµατος.
Ο κίνδυνος ακόµη και κατάρρευσης του µνηµείου προκάλεσε την προσθήκη του στον
κατάλογο της ΟΥΝΕΣΚΟ το 2002, το 2004 και το 2006 των 100 µνηµείων που
κινδυνεύουν. Μετά από εκτεταµένες εργασίες που αποπερατώθηκαν το Σεπτέµβριο
του 2006 το τζαµί παραδόθηκε και πάλι στο κοινό.
Αρχιτεκτονική µορφή
Η µορφή της κάτοψης του ναού των αγίων Σέργιου και Βάκχου παρουσιάζει
χαρακτηριστικά που τον καθιστούν πραγµατικά ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό δείγµα της
εποχής. Ο κυρίως ναός είναι σαφώς περίκεντρου οκταγωνικού σχήµατος
περιγεγραµµένου σε κύκλο διαµέτρου 50 βυζαντινών ποδών (~15m). Οι τέσσερεις
πλευρές έχουν µορφή κόγχης και εναλλάσσονται µε τέσσερεις ευθύγραµµες, τρεις
από τις οποίες αποτελούνται από τρία µικρά τόξα –το κεντρικό στηρίζεται σε δυό
κίονες- ενώ η τέταρτη –προς το Ιερό- γεφυρώνεται από ένα µεγαλύτερο, ενιαίο τόξο.

Το σύνολο καλύπτεται από ένα τρούλλο µε 16 νευρώσεις ο οποίος διαπερνάται από 8

τοξωτά παράθυρα.

Περιµετρικά, το περίκεντρο αυτό σχήµα περικλείεται από τέσσερεις τοίχους καθαρά

τετράγωνης κάτοψης που σχηµατίζουν προς Βορρά, Νότο και Δύση τρείς διόροφους
«διαδρόµους» µεταβλητού πλάτους. Προς Ανατολάς ο διάδροµος εκτείνεται σε µορφή
κόγχης για το σχηµατισµό του Ιερού.

Η κάτοψη παρουσιάζει δυό περίεργες ιδιαιτερότητες. Οι τοίχοι του τετραγώνου δεν

είναι παράλληλοι προς τους τοίχους του οκταγώνου και ο προς Νότον τοίχος του
οκταγώνου διαφέρει από τον προς Βορρά περιλαµβάνοντας τρία µεγάλα τόξα που
µοιάζει να οδηγούσαν προς όµορο / γειτονικό κτίσµα.

Φιλοθέη, 30 Δεκεµβρίου 2018

Αναστάσιος Αντωνόπουλος