lOMoARcPSD| 555538

TEMA 1: GOBERNO E ADMINISTREACIÓN NO

TEMPO DOS AUSTRIAS
*A CENTRALIZACIÓN POLÍTICO-ADMINISTRATIVA NA ESPAÑ A
DOS REIS CATÓLICOS

Cos Reis Católicos é a primeira vez que se establece unha administración do reino. A
orixinalidade dos Reis Católicos é que xeran un embrión da administración. E esta
orixinalidade xa foi vista no contexto da época.

En calquera das dúas Coroas a sobreimposición real ten que ter en conta que en calquera
dos reinos que pertencen a coroa xa hai uns poderes constituid́ os: igrexa, nobreza,
cidade; e estes poderes nos territorios xa están loitando entre si. Polo tanto, é unha
administración que se trata de sobreimpoñer sobre outras xa existentes.

Os reis estaban lexitimados na época para actuar así porque eran o máximo poder do
reino, que lle pertencía aos reis. Antes non o fixeran porque había loitas entre casas
nobiliares e o monarca era un nobre máis.

Este proxecto ten un obxectivo polit́ ico: poder facer valer a lei do monarca. A situación
ideal sería que Isabel e Fernando o levaran a cabo e eses poderes fosen diminuíndo ata
desaparecer, pero isto non se dará.

A lei real aséntase en cada territorio competindo coas leis xa existentes. É imposible de
facer porque a sociedade é estamental e si o monarca atenta contra as administracións
dos outros poderes poñería en cuestión a propia estrutura social. Non é posible a
eliminación desas administracións e non se conseguirá con ningún dos monarcas de
época moderna.

Fernando e Isabel dan os pasos para a creación do estado moderno. Pero este proceso
non se deu de maneira igual nas dúas coroas porque tiñan organizacións diferentes. O
matrimonio de Isabel e Fernando supón unha unión dinástica, entre dúas casas
reinantes, pero isto non significa que os dous modelos de organización do estado se
dilúan e se conforme un modelo conxunto. Castela e Aragón, cada unha tiña o seu
monarca, as súas administración, linguas, moeda... Ademais, estaban en estadió s
diferentes. Castela era moito máis avanzada economicamente e en termos de poboación
que os territorios da Coroa de Aragón.

Proba de que é unha unión dinástica é que Isabel non foi raiń ̃ a de Aragón nin Fernando
rei en Castela. As dúas coroas viven en sintoniá , pero non significa a creación dunha
única entidade territorial e política.

Sen embargo, hai algo novo, algo moderno que racha co anterior, non estamos na idade
Media e dise que con Isabel e Fernando nace o estado moderno.

En Castela, prodúcese unha guerra civil que gaña Isabel, despois da que pode controlar
as grandes casas nobres castelás. A raiń ̃ a triunfa apoiada na nobreza media-baixa e isto
supón a intención de establecer unha administración común. Vese aquí o carácter
autoritario de non querer compartir o poder con ninguén. Isabel vai manifestar este
desexo politicamente de non compartir cos señores laicos e eclesiásticos, cas cidades
con representación en Cortes, que están por debaixo da raiń ̃ a.

En Aragón, hai tres territorios cada un coas súas cortes, polo que a estrutura política é
totalmente diferente. Cando Fernando reúne as cortes ten que dialogar coas tres cortes,
que terán intereses diferentes, polo que o xogo político é máis complicado. A estrutura
de poder é máis medievalizante porque o monarca ten que gobernar atendendo as tres
lóxicas políticas.

Tamén son diferentes en que nas cortes de Aragón hai catro brazos porque a nobreza se
divide en dous, polo que se complica aiń da máis o xogo. Ademais, dentro das propias
cortes aragonesas, hainas máis e menos potentes. Así, as Cortes de Cataluña, por
exemplo, conseguen poder lexislativo, sempre de acordo co monarca, e son convocadas
máis asiduamente.

Asi,́ Fernando atópase nun panorama distinto o de Isabel. Durante este reinado o
característico é que estas dúas formas conviven e sitúase por encima o xogo político
para establecer unha administración rexia, pero esta non se poderá impoñer de igual
forma en todos os territorios.

En Castela a raiń ̃ a intentará sobreimpoñerse sobre os outros poderes do reino, cos que se
relaciona nas Cortes de Castela, onde están os procuradores das distintas cidades. A
raiń ̃a non vai ter problema para crear unha administración real polo apoio das cidades
fronte os nobres.

En Aragón é distinto. É un reino menos poboado, máis atrasado historicamente polo ton
medievalizante que ten. O rei Fernando intenta establecer unha administración real. O
rei pode chamar a Cortes Xerais de Aragón a onde ían tres órganos territorios distintos,
con intereses distintos, pero non sempre é fácil chegar a acordos, polo que tamén habiá
posibilidade de convocalas individualmente.

En realidade atopámonos cunha unión dinástica onde distintos territorios forman dous
modelos de organización, pero o importante é a intención dos Reis Católicos de
establecerse como poder superior. É un espazo de poder fragmentado e tremendamente
inestable porque os nobres buscan recuperar poder, as cidades intentan gañarlle poder
aos nobres...

Os monarcas intentan crear uns órganos administrativos que xa existiá n nas dúas coroas
da propia administración e que sexan comúns, podendo intervir os reis no territorio do
outro. Este é o caso do Consello dos reis, formado por casteláns e aragoneses para
chegar a un acordo e presentalas a ambas coroas. Pero isto verase freado, por exemplo,
pola revisión posterior das cortes territoriais do acordado no Consello.

Outro exemplo de órgano común é a Inquisición, que podería intervir nas dúas coroas,
pero que en Aragón se vía como un tribunal estranxeiro e que interviría en asuntos que
corresponderiá n as propias Cortes.

Estes órganos permiten avanzar cara unha unidade, pero só administrativa e polit́ ica
dentro da lóxica administrativa. Ademais, non é un proceso lineal porque se deteñen,
avanzan, fréanse... Isto débese a que van estar condicionados polos outros poderes que
non aceptan facilmente.

Este sistema, este embrión do estado moderno, é un proxecto a medio e longo prazo.
Asi,́ en 1504 a raiń ̃ a morre e entre 1504-1520 asistimos en Castela a un proceso de
descomposición da obra polit́ ica de Isabel porque os poderes feudais buscan que se lle
recoñezan os seus dereitos e querían controlar a monarquía, os señorió s...

Esta crise institucional é posible porque hai unha incertidume política, un problema
dinástico, porque Fernando é visto como estranxeiro en Castela a pesar de ser o rexente
e Juana é acusada de tola. Isto leva a recuperación de poder da aristocracia e as cidades
enfróntanse entre elas. Non haberá, polo tanto, un poder real forte para controlar todos
estes poderes, que adoptan a forma dun levantamento, o Levantamento das
Comunidades de Castela, que vai enfrontalo coas grandes casas nobiliares. É un
enfrontamento polit́ ico pero tamén social porque se cuestiona ademais o esquema
social.

Sofocado o levantamento de 1520, un monarca forte volve, cun reino conflitivo onde o
seu poder é cuestionado. Carlos I, o rei, educouse en Europa e Castela era como un
lugar exótico. As posesións americanas axudariá nlle na súa idea imperialista. Neste
momento vai continuar a creación dunha administración real, pero xa cun matiz
imperial, é dicir, con outras características. Carlos I reina entre 1520 e 1556 e vai ir
desenvolvendo a súa administración real, que o mesmo tempo é imperial, noutra fase do
proceso de creación do estado moderno.

Carlos aprende dos erros anteriores (darlle os cargos da administración a estranxeiros,

desprazando os naturais dos territorios de Castela) e a partir de 1522 comeza a darlle
cabida aos casteláns, pero tamén ten que ter conselleiros aragoneses, flamencos,
italianos..., é dicir, os cargos ocúpanos xentes de todo o imperio.

As veces a administración real e a imperial combínanse. Esta é a coñecida como

hispanización da administración real, conformando unha administración que por unha
banda atende os asuntos casteláns, pero por outra banda tamén os asuntos imperiais,
camiñando cara o tronco da monarquiá , do imperio, que recae sobre Castela. Asi,́ no
Consello de Estado imos atopar aragoneses, cataláns, casteláns, flamencos, italianos...

Mercurino Gattinara leva a cabo unha reorganización da administración, reformando

tamén a facenda. Leva adiante unha reforma dos Consellos, da administración xeral.
Carlos consegue poñer en pé toda unha idea de reforma da administración con un
sistema de Consellos que permanecerá ata practicamente o S.XIX.

O reino está formado por dúas Coroas. Aragón era un reino pouco poboado e rico cunha
organización do estado medievalizante, polo que para conseguir servizos o monarca tiña
que reunirse por separado coas cortes e a coroa sacaría por todo isto cantidades exiguas.
Polo tanto, Carlos apóiase en Castela e xa non é unha lóxica polit́ ica só peninsular.

O sistema de Consellos non nace de golpe e vaise desenvolvendo paulatinamente. Hai

diversos consellos: o Consello da Inquisición, de Guerra... Asimesmo, hai consellos
vellos pero tamén consellos de nova planta creados ex profeso. Tamén hai consellos
territoriais como o de Castela, India, Flandes...
Os Consellos son uns órganos especializados de goberno formados por expertos,
normalmente nobres, os que teñen coñecementos na época e serven a monarquiá . Os
Consellos elaboran informes, que realizan para resolver os asuntos que lles prantexa o
monarca. O informe é o resultado da consulta e o monarca entón decide, pero sen ter a
obriga de atender o aí exposto. Entre os expertos tamén hai xentes máis humildes como
media nobreza, fidalgos, fillos de grandes comerciantes... Unha parte deles ten incluso
formación universitaria, sobre todo en dereito.

A relación disto co reino articúlase a través das Cortes, que en tempos de Carlos
cuestionaron o poder do monarca e alentaron a rebelión, pero el non pode prescindir das
Cortes de Castela, que serán cortes sumisas e controladas. Pero Carlos conta ademais
con individuos da administración seguidos da acción do monarca, polo que se reunirá
con eles para eliminar nas Cortes calquera reticencia. Os que cren neste sistema incluso
intentan amañar as eleccións de procuradores a Cortes para que fosen afiń s ao monarca.

As Cortes durante o goberno de Carlos I van existir, funcionar e reunirse (escasamente),

pero serán unhas Cortes sumisas e perderán o seu carácter de queixa.

En Aragón, as Cortes practicamente non se reúnen, só 6 veces o monarca fai un

chamado as Cortes polo que non se interesa en reunirse Carlos con elas, porque desde o
punto de vista económico non eran rentables porque a monarquiá xa tiña outras fontes
de abastecemento. Polo tanto, as Cortes quedan a marxe politicamente por estar pouco
poboadas, pola lóxica polit́ ica medievalizante, pola economiá ...

Carlos morre en 1556 e sucédeo o seu fillo Felipe II (1556-1598). Felipe non ten xa
nada que ver cos Reis Católicos, e co seu pai máis ou menos porque en Filipinas segue
en parte a política de seu pai, pero tamén parte dunha política propia. Felipe gobernará
como un autócrata e como defensor do cristianismo.

As continuidades de Felipe con Carlos son: a administración real que herda, no

funcionamento do estado moderno haberá unha especie de fidelidade. Tamén hai
fidelidade no que respecta a polit́ ica exterior. Flandes vai ser a base de operacións de
Felipe en Europa e o mediterráneo oriental será un lugar de enfrontamento cos turcos.

A súa vez, hai cousas novas: o endurecemento das posicións políticas de Felipe que se
manifesta no ámbito da relixión fronte o protestantismo.

Con Felipe II acábase co soño de Carlos I de chegar a un acordo de paz en Europa

evitando fracturar a unidade do cristianismo os priń cipes xermanos. Polo tanto, acábase
co Irenismo de chegar a un acordo co protestantismo, pero agora xa non son luteranos,
senón calvinistas, o que supón un endurecemento relixioso dos protestantes, que a súa
vez supón un endurecemento relixioso e político de Felipe II.

Felipe II vai defender a ortodoxia e loitar contra as células protestantes no interior,

perseguir os humanistas, perseguir os súbditos do monarca con outra relixión como os
moriscos. Tamén ortodoxia no exterior, con enfrontamentos cos protestantes, de aí que a
base sexa Flandes.

Todo isto responde a idea mesiática do monarca e a súa idea autocrática.

A chegada a España de Felipe II supón continuar empregando a administración real de
seu pai que responde primeiros aos intereses reais. Pero o panorama é diferente agora e
polo tanto a administración cambio o seu funcionamento, a súa lóxica. El quere que
Castela sexa o tronco da monarquiá , saiń do ouro e homes para defender a polit́ ica do
seu monarca de Castela e por isto modifica o sentido da administración.

Felipe castelanizará a administración real e a imperial polo que a lóxica polit́ ica dos
outros territorios verase desde a lóxica castelá, pois os cargos ocuparanos só casteláns
que non tiñan en conta as especificidades de cada territorio. Felipe II o que quere é unha
maior integración dos territorios no seo dunha monarquiá católica en Castela.

Os distintos Consellos van coñecer a aparición dunha serie de individuos como a

creación do Consello en Italia en 1556, pero formado totalmente por casteláns, mentres
que antes se trataban os asuntos italianos no Consello de Aragón, pero no Consello de
Italia non hai italianos nin aragoneses polo que hai problemas.

O monarca trata de crear un sistema para realizar consultas rápidas e o seu favor. A
segunda vertente é tratar de conseguir a “domesticación” dos territorios de Aragón, é
dicir, a contestación dos aragoneses no seo da administración real. Búscase que Aragón
se integre máis na polit́ ica castelá, pero isto é complicado, polo que non se convocan as
Cortes e controlan o Consello de Aragón, coa idea de que os propios aragoneses se
integrasen ao non verse escoitados.

O sistema de Consellos de Mercurino durante o reinado de Felipe vaise seguir

desenvolvendo e evoluiń do en función das circunstancias históricas. O verdadeiramente
salientable é que Felipe acaba facendo que todo o sistema de Consellos funcionase de
acordo coa súa personalidade, polo que o monarca fai que a administración funcione
adecuándose a súa personalidade.

Un dos momentos nos que parece que esta administración está máis elaborada é con
Felipe II. Este sistema de Consellos é coñecido tamén como Sistema Polisinodial.

Neste sistema unha serie de personaxes teñen un papel importante: os secretarios dos
Consellos, que proceden da nobreza media e que foron ascendendo na administración
real. Algúns deles incluso teñen pouca formación xurid́ ica e van adquirindo un papel
importante porque están no cumio da administración real e teñen un acceso ao monarca.
Ocúpanse das actas, elaboran as ordes do diá , recollen o sentido da consulta e lévanllo
ao monarca, con quen ten unha relación.

O rei ten relación con Mateo Vázquez, o seu secretario persoal, e cos secretarios de
Estado. É unha relación profesional baseada na confianza que o monarca lle confire.
Ocupan os cargos principais da administración con aliados seus, establecendo unha
“rede clientelar” nas distintas estancias da administración. O monarca deposita a súa
confianza nos secretarios porque esa xente lle axudaría a gobernar como el quere. lOM oARcPSD| 555538

Neste momento, destaca que como Felipe II quere controlar todo as tarefas de goberno
se ralentizaban moito. Este esquema vaise ir perfeccionando e permanece ata comezos
do XIX.
Chegábase a formar parte dos Consellos pertencendo a Grande Nobreza de España
directamente, pero tamén os hai que seguen unha especie de cursus honorum, os
pertencentes a baixa nobreza e que comezan nos escalóns máis baixos da administración
e que se van promocionando. Isto débese a que a propia administración cambiaba
cargos continuamente para evitar que se acomodasen nos cargos.

A vida das Cortes durante o reinado de Felipe II anodina e foron pouco convocadas,
tendo pouco relevancia no caso de convocalas. Cando elaboraron leis eran as que a
monarquía quería. É dicir, carecían de poder, de autoridade. Asi,́ auxiliaron ao monarca
no seu goberno e non hai momentos de tensión entre o rei e o reino representado nas
Cortes, excepto en 1588 cando o rei lle pide as Cortes que voten o imposto de servizo
de millóns, un imposto directo, que xera gran resistencia e tensión entre as cortes e a
coroa. Finalmente, aprobarase en 1588, concedéndollo por oito anos, pero isto non se
cumprirá e seguirase aplicando.

En 1598 morre Felipe II e comeza o reinado dos chamados Austrias Menores. Así,
acceden ao trono Felipe III (1598-1621), Felipe IV (1621-1665) e Carlos II. Acábase
polo tanto o reinado dos Austrias Maiores.

Destes dous primeiros reis interésanos que reinan nos dous primeiros terzos do XVII, un
momento de profunda crise na meirande parte dos territorios da Coroa de Castela: crise
demográfica, económica, social... Se o S.XVI foi unha fase de expansión económica e
demográfica, o S.XVII será o século da crise demográfica, que se ve nas famas, nos
episodios pestif́ eros que xa veñen de antes; crise económica porque as industrias
castelás non son capaces de competir coas industrias europeas; hai un proceso de
desindustrialización e paso de poboación das cidades o rural...

Ademais, é unha crise interna con repercusión externa porque o imperio español comeza
a ter problemas porque o panorama xeoestratéxico comeza a cambiar coa aparición de
novas potencias como Gran Bretaña, Holanda...

Neste contexto iníciase o reinado de Felipe III e mostra xa un carácter distinto o de

Felipe II (salvar o cristianismo, control e concepción autocrática do goberno, ocuparse
de todo). Felipe III vese que comeza a ceder parcelas do seu poder, dándose unha
relativa diminución do poder do monarca porque delegan certas partes do seu poder.
Delegan, polo tanto, na figura do valido.

Os validos pertencen os sectores máis altos da aristocracia, contaban coa confianza do

monarca e o monarca descargaba neles tacitamente parte das súas tarefas de goberno,
era o favorito no que se descargan tarefas. O valido era xefe dunha facción na corte,
aristocrática, polo que a xente pertencente a súa facción vai ser catapultada nos cargos
da administración porque o valido ten unha especie de programa político e para facelo
real ten que valerse dos seus homes. lOMoARc PSD| 555538

Todo isto faise tacitamente, o monarca non pon nada por escrito. O valido é unha
especie de asesor íntimo do monarca, unha relación persoal e polit́ ica. É unha persoa
coa que despacha os asuntos de goberno e o valido vai adquirindo unha serie de tarefas
que mediatizan o rei e o sistema de Consellos, polo que o monarca se relaciona co
valido e o valido cos Consellos. O valido orienta, informa, aconsella o monarca, discute
con el os temas..., polo que ten gran poder, pero non decide xa que a decisión última
queda para o monarca.

O valido de Felipe III foi o Duque de Lerma, a persoa que desempeña, orienta, pon os
oídos na administración grazas aos cargos que outorga... O valido non altera o xogo
polit́ ico, xa que o rei vai gobernar.

O valido case non tiña competencias en polit́ ica exterior con Felipe III, xa que era un
asunto exclusivamente real. Isto vese en 1618 cando se reanudan as hostilidades con
Holanda, que dá lugar a Guerra dos 30 Anos. Asi,́ Felipe III toma as decisións seguindo
a visión política de seu pai.

A boa sintoniá da dinámica do valido leva a un intento de institucionalización en 1615

coa Real Cédula de Delegación de Sinaturas, na que se establece que todos os
presidentes dos Consellos deben atender e facer caso de todos os escritos do Duque de
Lerma porque sería como se fosen do monarca. Isto lévase a cabo porque o monarca
quere institucionalizar esta figura. Lerma ve esta institucionalización como positiva
porque lle permitía ao valido levar a cabo o seu propio programa polit́ ico. Asi,́ en 1615
danse os primeiros pasos, pero non se produce a institucionalización definitiva.

O valido elimina dos consellos aquelas persoas que non sigan a súa polit́ ica ou non lles
sexan afíns, ocupando so cargos homes do propio valido. Así, moitos homes
procedentes destas “purgas” dos Consellos acaban en administracións diferentes do
poder real na peniń sula por non ser apoios para o valido a pesar de ser homes de valor,
pasando a ocupar cargos como vicerreis, gobernadores...

Entre estes destaca Don Baltasar de Zuñiga, que vai ser embaixador na corte austríaca.
A misión destes homes centrifugados dos Consellos é defender os intereses da
monarquía en Europa. Así, preséntase a conquista de Navarra a Francia... Trátase de
pequenos avances e vitorias e batallas que serven para manter a idea de que España
segue tendo un imperio forte.

Estes homes que non seguen a visión política do valido, poden ser recompensados pola
monarquiá pola súa labor con volver a formar parte dos Consellos, cousa que o valido
non pode impedir. Cando volven, estes homes dedicaranse a intentar a caid́ a do Duque
de Lerma, como será o caso de Baltasar Zuñiga.

A partir de 1618 nesta administración acentúase o proceso de castelanización da

administración real que xa comezara con Felipe II. Acentúanse os procesos de
centralización da administración real, buscando que se una todo o territorio ao redor da
monarquiá de castela.

Lerma vai a caer como valido e vaino suceder o seu fillo, o Duque de Uceda, como
valido, pero non terá o peso polit́ ico nin a relevancia do seu pai. Uceda caerá tras ser
l OMoARc PSD| 555538

combatido por Baltasar de Zuñiga. Seguirao en 1622 o Conde-Duque de Olivares,

sobriño do propio Zuñiga, xa con Felipe IV, que desprazará da administración aos
individuos que estiveran apoiando a Lerma e Uceda. El é o xefe dunha facción que toma
posicións na Corte e ten a súa propia visión de como ten que ser o reino. Así,
centrifugará dos Consellos aos que non o apoian e pon xente da súa confianza para que
funcione todo como el quere. Funciónase por grupos.
A chegada de Olivares prodúcese en 1622. Olivares é un home de fondo carácter e entra
nun contexto de crise demográfica, económica... Así, os territorios da Coroa de Castela
perden o 25% da poboación no primeiro terzo do XVII. No exterior, o imperio español
inicia a súa decadencia.

Destaca a paradoxa de que Olivares retoma a vella polit́ ica imperial de Felipe II, é unha
polit́ ica exterior agresiva, fora da realidade social e económica española. El quere
volver a restaurar a realeza imperial española. Isto débese ao mesianismo colectivo e a
xeración de intelectuais de 1635, que presentan todos estes valores. Hai polo tanto dúas
realidades. Trátase dunha perda de contacto coa realidade, que se pode ver na revolta de
Cataluña que se debe a que Olivares presiona a Cataluña a pesar de esta estar en crise.

No que respecta a Olivares, destaca o papel xogado polo Austracismo Católico, unha
ideoloxía da que se vai facer eco a xeración de intelectuais de 1635 que difunde a
hexemoniá da casa dos Habsburgos na rama española; así como o exercicio de toda
unha serie de accións políticas e militares que descansen no catolicismo
contrarreformista.

Olivares era unha persoa cun carácter moi forte que queriá facer prevalecer a súa visión
sobre a realidade e sobre as opinións de todo o mundo. Isto, por exemplo, levouno a
enfrontarse coa nobreza cortesana, porque Olivares non lles dá postos ao resto da
nobreza cortesana que non é da súa facción porque considera que non seguen a súa idea
de austracismo católico.

El criticará a nobreza e intenta que os Consellos funcionen ao seu gusto e intenta que o
sistema se mova con rapidez, ao contrario que con Felipe II. Para axilizar o sistema crea
un Sistema de Xuntas, que saen dos Consellos, unhas reunións para tomar consellos,
decisións... Neste sistema de Xuntas entran as xentes da súa facción de acordo coa súa
idea política, o resto prescíndese deles.

Olivares non pretende mudar o funcionamento da monarquía nin usurpar o poder do

monarca, só quere redistribuiŕ as funcións. En polit́ ica exterior, Olivares ten certas
competencias e en polit́ ica interior atende unhas competencias como a obriga de tratar
coa nobreza e outras déixaas de lado. Olivares reunirá pouco as Cortes.

Esta forma de goberno traeralle problemas e dificultades como a revolta de Cataluña, o

levantamento de Portugal, o intento de levantamento do duque de Medinaceli en
Andalucía, a oposición da nobreza cortesá a súa política... Isto fará que en 1643 o rei se
desfaga de Olivares.

En principio, nos primeiros meses Felipe IV parece que volve atender as tarefas de
goberno persoalmente, pero pronto se nomea a Don Luís de Haro como valido, un home
escuro, ambicioso... Durante o valimento de Don Luiś de Haro aparece o valido como
primeiro ministro do rei en certa documentación, continuando o proceso de
institucionalización do valido, que en realidade non chegará a materializarse de seu.

En 1661 Don Luiś de Haro morre e xa non será reemprazado. O monarca decide asumir
as tarefas de goberno apoiado por unha camarilla de asesores, pero xa non lle dá a
confianza a ninguén.
Durante os anos dos Austrias Menores, as Cortes tiveron un papel comparado con
Felipe II relativamente relevante malia a que non se reuniá n moito. Cando se reuniá n
supero aproveitarse dos chamamentos de axuda da monarquía para negociar co
monarca. Este xogo acabou obrando en beneficio do monarca porque acabaron
funcionando como apoio do monarca porque este conseguiu todos os servizos que
solicitaba. O único que compre facer as Cortes é cando se pechan dicirlle ao rei que non
endebede o reino, que goberne ben...
lOMoAR cPSD| 555538

lOMoAR cPSD| 555538

TEMA 2: CONFLITO E REVOLTA SOCIAL NA

ESPAÑ A DO ANTIGO RÉXIME
En España os conflitos políticos foron tamén conflitos sociais porque estamos nunha
sociedade feudal, estamental e que se entende a si mesma como desigual e baseada no
privilexio. Moitos dos conflitos non se poden ter en conta sen interrelacionar a polit́ ica e
a sociedade.

A REVOLTA DAS COMUNIDADES DE CASTELA

A Revolta das Comunidades de Castela non a podemos entender só como un feito
polit́ ico, porque en realidade é polit́ ico e social o mesmo tempo. As dúas vertentes van a
estar presentes.

A orixe das Comunidades Castelás está no goberno dos Reis Católicos entre 1504-1520.
Toda a obra política dos Reis Católicos será posta en cuestión e a morte de Isabel fará
que en Castela haxa unha crise de autoridade. Vai haber problemas dinásticos e a
recuperación de poder polit́ ico-social por parte das casas nobres de Castela e hai
discusións entre as cidades. As cidades teñen representación en Cortes. A división entre
as cidades tiña un matiz polit́ ico, pero tamén tiña un trasfondo económico e social.

A comezos do XVI cidades como Segovia e Toledo e Ávila son cidades de carácter
industrial, especializadas na produción de panos e o interese das cidades é ter a
exclusividade dos mercados interiores de Castela. Fronte a isto están os intereses
comerciais de cidades como Valladolid ou Burgos porque as súas elites ocupábanse de
dar said́ a a produtos a Europa e da importación de produtos, polo que pretenden que os
produtos que eles importan se vendan dentro dos territorios de Castela. Son intereses
diferenciados no ámbito socio-económico e que se reflexarán no ámbito polit́ ico.

En 1510, estando como rexente de Castela Fernando, membros da burguesía industrial

van ir a cortes para que se lles garanta a venda dos seus produtos en exclusividade en
Castela. Os que se opoñen a estas medidas son a burguesía comercial que vivían dun
intercambio desigual porque mandaban a Europa materias primas e recibiń do norte
produtos industriais de pouco peso pero moito valor. Asi,́ as dúas lóxicas son diferentes:
unha baseada na produción industrial e no proteccionismo e a outro no comercio e no
librecambismo.
Isto xerará grandes tensións que asumirán unha forma política e están na orixe da
división interna das comunidades segundo se desarrolla o conflito, polo que algunhas
cidades se mostrarán máis tibias no apoio aos sublevados.

Neste contexto aparece a figura de Carlos V (Carlos I), que chega un pouco antes de
1520 e leva a cabo a súa polit́ ica sen ser aiń da rei e nomeando nos cargos a foráneos. A
nobreza castelá vese afectada porque son relegados o segundo plano. Ademais, Carlos
molesta coas súas accións de goberno porque se nomea rei pero aiń da non fora coroado.
Ademais, Carlos chega como rei estranxeiro e non mostra interese nos territorios de
Castela, senón que só quere cartos para a súa labor imperial.

Este é o factor polit́ ico que fai que se levantaran as comunidades na primavera de 1520.
Levántanse por un detonante polit́ ico e xustificándoo no feito de que hai que volver a
vella lóxica política de Castela, a dos Reis Católicos. Así, as demandas políticas dos
levantados é que as Cortes de Castela se reúnan cada 3 anos, o monarca estea no reino,
non haxa máis impostos... Non son, polo tanto, unhas normas polit́ icas moi destacadas
nin de difić il cumprimento. Prodúcese ademais neste momento unha idealización dos
reinados dos Reis Católicos.

Asi,́ as cidades non se van comportar igual fronte os levantamentos por esta diferenza.
Actuou como desencadenante que o priń cipe tardou en chegar, chegou cunha corte de
borgoñóns, a quen lle deu os cargos, a nobreza castelá síntese desprazada, o monarca
non presta atención aos asuntos casteláns e só quere cartos para a súa elección imperial.

O levantamento prodúcese en 1520 por estes agravios e as peticións non eran excesivas,
como xa se dixo. Iniciábase tamén un proceso de idealización do pasado como unha
estabilidade, que actúa como efecto mobilizador ante a imaxe de desorde e conflito do
momento. Hai unha imaxe positiva que vai influiŕ sobre os actores.

Un dos primeiros actores son os monxes e frailes, que tiñan unha gran introdución na
sociedade e que serán axentes de mobilización, defendendo o levantamento armado ante
a corte borgoñona de Carlos, que trae o humanismo, que non é ben visto polos
dominicos. Así, exaltan o levantamento contra esta situación.

Outro dos actores é a fidalguiá urbana, a nobreza media, que inicialmente vai estar a
favor do levantamento, pero que comeza a abandonalo cando toma unha connotación
antiseñorial moi forte.

Os Grandes de España e a alta nobreza mostrábanse sorprendidos e mantiñan unha

posición ambigua, sen apoiar o movemento, pero tampouco situándose en contra. Sen
embargo, serán os primeiros en poñerse do lado do monarca.

Por último, están os labregos, que non adquirirán relevancia ata os momentos finais do
levantamento e que tiña unha connotación señorial, buscando pasar a ser territorios de
realengo.

No momento en que se produce os levantamentos, desenvólvese un patrón común:

prodúcese un levantamento popular; diríxese o levantamento cara o concello,
expulsando os correxedores; os levantados elixen uns novos correxedores que asuman
as tarefas fronte o ben común; constitúense uns novos órganos da administración; este
rexemento fai unhas declaracións políticas: lamentar a marcha de Carlos, criticar os
nomeamentos estranxeiros, rexeitar as demandas económicas do monarca, negarse a
pagar os impostos reais, polo que é unha contestación as demandas do señor natural dos
vasalos, o rei.lOM oAR cPSD| 555538

A partir de aquí repit́ ense estas demandas nas cidades entre a primavera e o verán de
1520. Non houbo unha coordinación entre os diferentes levantados. De feito era un
pouco complicada esa coordinación porque as cidades comportábanse de xeito
individual e atendendo os seus intereses.

Hai un momento no que, a altura de xullo, algunhas cidades levantadas danse conta que
é mellor coordinarse e constituiŕ un organismo para presentar as demandas de maneira
conxunta. Asi,́ convócase unha xuntanza en Ávila, a Xunta Santa, de todas as cidades
levantadas en xullo de 1520. Sen embargo, a Xunta Santa só concorren tres cidades a
pesar de ser convocadas moitas máis.

Ata este momento interésanos o levantamento porque é un movemento antiseñorial e

antinobiliar, que se expresa con maior intensidade segundo avancen os acontecementos.
Isto maniféstase na xenreira sobre os Grandes de España, que xa manifestaran o seu
apoio ao monarca. É un movemento moi cohesionado internamente desde o punto de
vista social porque é interclasista e ideoloxicamente porque todos teñen unha visión
antiseñorial.

Os cambios dos concellos débese a que os rexedores anteriores respondiá aos intereses
da aristocracia. Nos novos concellos xa vemos individuos das capas medias do terceiro
estado como artesáns, profesionais liberais, pero do máis granado destes sectores. Esta
vai ser a verdadeira forma de choque.

Este cambio sociolóxico levou aos historiadores dos 70 a pensar que o que estabamos
vendo é un enfrontamento de clases clásico. Pero despois demostrouse que foi unha
participación transversal e non de clases.

Estas son as primeiras fases do levantamento, onde se busca quitarse de arriba as

grandes casas nobiliares, introducindo individuos de outra extracción social nos
rexementos. O levantamento prodúcese como expresión do malestar contra o rei, pero
dirix́ ese pronto contra os señores. É a partir de agosto de 1520 cando os acontecementos
se precipitan e o sentimento antinobiliar se acrecenta.

O representante do monarca no reino tiña encargado o restablecemento da orde, Adriano

de Utrech, pero en agosto o fronte das tropas reais chega as portas de Segovia, cidade
que decide non abrir as portas e non cede as demandas de Utrech. Este diríxese a
Medina del Campo e emprega a artillería para conseguir a rendición da cidade. No curso
do combate Medina arde e queda reducida a cinzas. As comunidades ven que o poder
real queimou unha importante fonte económica.

A partir de agosto de 1520 prodúcese xa un levantamento xeneralizado por todos os

territorios de Castela e non só na Castela norte. É agora cando a Xunta Santa ve a
chegada de representantes de todas as cidades. A Xunta Santa vai saiŕ de Ávila e
dirix́ ese a Tordesilla porque alí estaba a raíña Juana, coa intención de reclamar o apoio
da raíña de Castela para o levantamento, sen entender a Carlos como rei a pesar do que
el se nomeaba. A raiń ̃ a entrevístase cos conxurados, con Juan Padilla a cabeza, e a raíña
expresa a simpatiá polas demandas polit́ icas do levantamento, entendendo que non son
demasiado fora de tono. Os conxurados queren un escrito, pero todo quedará en verbal,
sen concederllo a raiń ̃ a.

Este é o momento no que a Xunta Santa decide converterse en Cortes en Xunta Xeral,
algo revolucionario. Asi,́ comezan a adoptar unha serie de medidas para gobernar
Castela como depoñer o consello Real. Desde o punto de vista do monarca isto é alta
traición. Tamén organizan a resistencia militarmente e crear un embrión de exército.
Todo isto rematará na Batalla de Villalar, con unha derrota en agosto de 1520.

O inicial espiŕ ito antinobiliar comeza a acentuarse. A Alta nobreza xa estaba no bando
real, pero é a partir de agora cando o levantamento comeza a radicalizarse porque se
producen unha serie de levantamentos populares no mundo rural, en terras de señorío,
que pertencen a nobreza, polo que o apoio inicial dos nobres medio vai desaparecendo e
deixando solos aos levantados.

Ademais, comeza nestes instantes a mudar a composición social do movemento,

entrando en xogo uns individuos da burguesiá urbana letrada, cunha certa formación,
que saben ler e escribir, outorgándolle un trazo de respetabilidade o movemento. O
carón destes homes imos atopar os frades, que predican aos levantados un discurso que
cuestiona a tiraniá fiscal do monarca e dos señores e que critica o mal goberno.

Hai unha confluencia de distintas clases sociais, sendo un movemento interclasista. Isto
vese no Perdón Xeral de 1522, un perdón que outorga o monarca ao final da revolta
para todos os que participaron no levantamento, excepto a 293 persoas, entre que hai
individuos que pertencen as clases populares, os sectores medios do terceiro estado.
Escribáns, notarios, artesáns, clérigos, patriciado urbano... Polo tanto, está representado
todo o espectro social.

O contido antiseñorial vaise ir acrecentando polo tanto e aínda se vai radicalizar máis
porque a partir de agosto a nobreza retiŕ ase practicamente do movemento polo
levantamento do mundo rural, que se produce en paralelo ao do mundo urbano e que
non teñen relación entre eles aparentemente ata agosto-setembro de 1520.

Este levantamento é visto con desconfianza polos individuo que forma parte dos
levantamentos urbanos. Isto débese as diferenzas sociais entre o mundo rural e o
urbano. A partir de agosto hai unha confluencia entre estes dous movementos, pero sen
chegar a unirse. É un problema social porque hai problemas entre señores e vasalos...
Pero é tamén un problema de carácter polit́ ico. Todo vai mesturado.

O levantamento do mundo rural xa desde a primavera estaba en marcha, e era tamén de

carácter antiseñorial, produciń dose no mesmo momento que no mundo urbano. Un é
consecuencia do outro. Un inspirábase no outro, seguindo no rural os mesmos pasos que
na cidade, pero piden ser liberados do poder da nobreza, pasando a ser de reguengo.
Asi,́ as formas son similares, pero as demandas distintas. Este intento de escapar da alta
aristocracia fai que se formen dous bloques: os labregos e a nobreza.

Este movemento prodúcese o mesmo tempo que o das comunidade e en agosto o

carácter antiseñorial vaise radicalizar, sobre todo naqueles sitios onde no XV existiá un
poder rexio. É dicir, terreos de reguengo que nun momento foron cedidos aos nobres
para poder asentarse Isabel como raiń ̃ a, como é o caso da villa de Dueñas, que se ve
sometida a unha forte presión señorial. En xullo-agosto, Dueñas levántase e as súas
reclamacións son moito máis radicais, pedindo pasar directamente a xurisdición real.

Os señores van combater este movemento e van intentar sofocalos militarmente,

chegando a contratar milicias nobiliares do norte para reconducir a situación.

O mundo urbano ve con desconfianza este levantamento de labregos e non lle gusta que
copien o seu modus operandi e preocúpalles pola actuación dos señores e a reacción do
bando real. A reacción da Xunta Xeral foi a de contemplar con desconfianza a situación
e a medida que a nobreza abandona as comunidades e ven que quedan solos, das
cidades sairán homes para axitar o campo, producíndose unha confluencia.

Queda así a situación en dous bloques: por un lado o terceiro estado, e por outro a
nobreza e a realeza.

Trátase dun conflito social pero tamén político. Nun principio son reclamacións de
carácter polit́ ico, pero despois xa vemos reclamacións antiseñoriais e a partir de agosto
xa serán reivindicacións sobre todo sociais e comezan a presentarse como uns bos
vasalos que defenden o dereito do poder real porque están en contra da nobreza.
Búscase a confluencia e a comprensión do monarca, e polo tanto o movemento cambia
de significado. Aquí é onde se ve a confluencia entre o social e o polit́ ico.

O proceso pecharase co Perdón Xeral de 1522.

A REVOLTA CATALANA
Estamos en outro mundo diferente e en 1640, cos Austrias menores. O contexto é máis
complexo que o da Revolta das Comunidades porque o compoñente político é distinto o
castelán. Aquí temos unhas cortes provinciais con un gran grao de autonomiá e un poder
real continuamente cuestionado.

O valido de Felipe IV, o conde-duque de Olivares, é nomeado en 1622, é xefe dunha

facción aristocrática na corte e pon os seus homes na administración para poder levar a
cabo as súas ideas, centradas no austracismo católico. Isto provoca un afastamento da
realidade porque o imperio está en crise polit́ ica, social e económica.

A pesar disto, Olivares segue con soños imperiais afastados da realidade. Por iso en
1624 pon en marcha actuacións co obxectivo de empregar a administración real para
conseguir unha maior integración dos territorios da monarquía católica no seo desa
estrutura, buscando fortalecer o poder do monarca; e tamén co obxectivo de aumentar a
presión fiscal sobre eses territorios para conseguir cartos para a idea imperial da
monarquiá .

Castela agora está esgotada e en 1624 Olivares recorre a Aragón e os demais reinos da
monarquía española. No caso de Cataluña, estas dúas pretensións supoñen aumentar o
absolutismo do monarca fronte as prerrogativas catalás, así como esixir impostos a un
territorio en crise. Así, prodúcese un malestar por un certo menosprezo as cortes catalás
e a actuación real xera resquemores e as cortes catalás resiś tense a pagar as esixencias
de impostos, que Olivares entende como que non queren pagar.

Sobre 1635 os cataláns séntense agraviados polo vicerrei, polas autoridades reais, polo
monarca, pola política do rei no principado, por pagar impostos para unha política na
que non van a participar nin obter beneficios, etc. Hai, polo tanto, unha sensación de
agravio. Cataluña non se sinte integrada no proxecto imperial polas circunstancias
históricas anteriores. Esta sensación de agravio vaise ir acumulando e terá
consecuencias políticas.

En 1635 a Coroa necesita cartos porque se iniciara a Guerra dos 30 anos e Castela
estaba esgotada humanamente, presionando agora fiscalmente a Cataluña, presionando
cada vez máis un territorio que xa se sentiá agraviado.

Olivares ten unha perspectiva distorsionada da riqueza de Cataluña, porque pensa que
están sumidos na riqueza. Olivares baseábase no feito de que os cataláns nunca votaron
un servizo a favor da coroa, entre outras cousas. Polo tanto, considera que xa era hora
de que contribuísen.

Desde 1630, Cataluña estaba en crise, entrando de cheo nunha fonda crise causada pola
peste. A partir de 1630, as comarcas catalás vense debastadas pola peste, procedente de
Italia a través dos portos. Esta peste é tremendamente letal e xera unha enorme
mortandade, polo que hai unha crise demográfica, que xerará unha crise económica,
deténdose o puxante económico que tivera lugar desde 1560.

Asi,́ Cataluña entra nunha crise demográfica, económica e social. Ademais, a partir de
1630 desaparece a inmigración procedente de Francia, porque se xera un bloqueo da
dinámica económica pola crise demográfica.

Sen embargo, Olivares reclama servizos pensando que Cataluña estaba como en 1590,
pero agora Cataluña estaba en crise. É unha gota máis que se engade a sensación de
agravio e unha gota máis que actuará como un dos desencadenantes da Revolta catalá.

Destaca tamén a Unión de Armas no 1624, que tiña o obxectivo de potenciar o poder do
monarca sobre os outros poderes. Responde a vontade de poñer en marcha un exército
real, que contariá con homes dos territorios de Castela e Aragón. Isto supoñiá que o
monarca tiña que negociar coa Coroa de Aragón e será un asunto de conflito. O poder
real vai intervir en Aragón e Cataluña levando a diante unha serie de atribucións que
Olivares considera que lle debiá n corresponder ao monarca, como por exemplo a
represión do bandoleirismo catalán, que en realidade era dirixido polos nobres cataláns.

Asi,́ créase un conflito de competencias porque as autoridades reais non poderías xulgar
aos cataláns porque iso é competencia das Cortes. Polo tanto, créase unha renxeira,
unha sensación de aldraxe porque a monarquía non respecta as súas leis, foros...
Consideran que o monarca trata de saltar a súa legalidade para establecer un poder máis
forte.

Isto complić ase aínda máis cando a partir de 1635 Olivares inicia unha política de
presión fiscal en Cataluña para a polit́ ica exterior imperial. Olivares faino movido por
dúas razóns. En primeiro lugar, o seu convencemento de participar do austracismo
católico, tendo que contribuiŕ todos os territorios ao dominio imperial da monarquía
católica. Antes esta polit́ ica surtiá se de Castela, pero este territorio agora estaba en crise,
polo que se presiona aos reinos que antes non contribuían. En segundo lugar, o
austracismo católico non lle permite ver unha imaxe da realidade, porque el pensa que
neste momento Cataluña é un principado inmensamente rico. Sen embargo, é unha
percepción errada. Si que ve que Castela está en crise, pero pensa que a Coroa de
Aragón é rica. Olivares baseaba a súa percepción en que Cataluña non votara ningún
servizo a favor da monarquiá desde faciá tempo. Polo tanto, a partir de 1630 Cataluña
entra nunha fonda crise que non se deterá ata 1660-70.

A revolta catalá estará tamén condicionada pola polit́ ica exterior española. España
nestes momentos está leando a cabo unha guerra con Francia en diversos fronte e onde
están a defensiva. Sofren varias derrotas e hai múltiples frontes militares e reveses.
Destacan as fronte do Norte de Italia e a do Rosellón.

Desde Castela sairán tropas reais nesta dirección e teñen que cruzar os territorios de
Aragón, o que contribuirá o levantamento, porque cando as tropas reais pasan polos
territorios saquean, habiá que alimentalas, rouban, violan... As tropas reais cando se
desprazan, ao igual que todos os exércitos europeos, van deixando un regueiro de
problemas e neste caso as tropas teñen que ser aloxadas en casas particulares, porque
este é un dereito do monarca. Esta situación será conflitiva, sobre todo porque os que se
teñen que facer cargo son os campesiños, pois os privilexiados están eximidos.

Isto xera unha serie de resistencias populares polo malestar que se suma a sensación de
aldraxe. O acantonamento de tropas incluso xera enfrontamentos, como en 1637 cando
os franceses ocupan Cataluña e as tropas reais acoden, pero Cataluña non participa.
Olivares considera que non queren participar no máis grande da monarquía.

No 1639 Olivares considera que non será mala idea crear unha base militar en Rosellón,
pero os franceses adiántanse e ocupan unha fortaleza moi importante, o castelo de
Salses. Esta era a escusa perfecta de Olivares para volver a presionar a Cataluña. Así,
Olivares pide a integración de homes de Cataluña nas tropas reais, mandándolle ordes
ao Marqués de Santa Coloma, o Vicerrei do principado de Cataluña, para que negociase
coas Cortes o envío de homes para recuperar Salses.

Prodúcese a integración e en Salses hai enfrontamentos terribles, chegando a deserción

de algunhas tropas, onde se incluiá n cataláns, pero tamén casteláns. Asi,́ Olivares fronte
a deserción dos cataláns é expeditivo e enténdea como un posible desentendemento da
poboación catalá dos asuntos militares de Cataluña, polo que o Rosellón poderiá acabar
en mans dos franceses porque os cataláns non querían participar.

Isto leva a que curse ordes ao vicerrei pedindo que se suspendan os foros e liberdades e
ínstao para que presiona as autoridades catalás para que envié n homes e diñeiro. Este
malestar fíxose patente na segunda metade do 1639, que se suma a toda a situación
anterior. Ademais, tamén se suma a perda da colleita de 1639, que ía significar fames
para o ano seguinte.

Neste contexto xorden manifestacións de desafección e odio contra as autoridades reais.

Odio sobre todo dos campesiños pola incautación de colleitas e animais, por ter que
aloxar as tropas e os abusos sufridos por estas...; odio dos municipios porque reciben lOM oARc PSD| 555538
presións fiscais e de homes que non ían repercutir neles; odio da nobreza porque o
vicerrei actúa tendo en conta o ditado desde Castela; odio das burguesiá s porque se
bloquea o comercio...

Asi,́ neste contexto, a poboación comeza a oír as predicas dos clérigos locais, que dicían
que o principado tiña que defender os foros, situarse en contra da autoridade real... Polo
tanto, a revolta estala en 1640 cando se volve ordenar o acantonamento das tropas no
inverno en Cataluña, destinado a proseguir a loita contra os franceses en primavera. A
guerra no Antigo Réxime lévase a cabo cando había cartos e nos meses óptimos
climaticamente.

O acantonamento creará enfrontamentos entre as tropas e a poboación civil por todo o

territorio e o vicerrei non é capaz de manter a paz social e desde Madrid dinlle que nas
negociacións non debe eliminar o dereito do monarca de aloxar tropas. Asimesmo, a
igrexa católica está reclamando a restitución dos foros e liberdades, dicindo que lles fan
participar nunha guerra que non queren...

A deputación das Cortes é un órgano formado por 6 deputados que se reunían entre
cortes e presiona para que as autoridades reais poñan orde social e se volva a situación
anterior a todos estes acontecementos. Destaca aquí a figura de Pau Claris, un
eclesiástico que manifestaba todas estas ideas. O vicerrei decide deter a Pau Claris e aos
outros deputados. Asi,́ o clero chama ao levantamento militar contra esta inxustiza.

Deste xeito, prodúcese a creación dun exército de labregos dirixido polo clero e van a
Barcelona, onde liberan a Pau Claris e aos outros deputados e onde matan ao vicerrei
cando intentaba fuxir. Este será o coñecido como Corpus de Sangue. Este é un acto de
insubordinación cara o monarca.

A resposta de Olivares a toda esta situación vai estar condicionada por dous feitos. En
primeiro lugar, o impacto que nos distintos territorios da monarquiá española vai ter a
supresión dos foros e liberdades cataláns porque faciá que os outros reinos mirasen con
desconfianza a polit́ ica real nos seus propios estados. En segundo lugar, o intento de
Olivares de defender a península da agresión francesa, que é consecuencia da guerra
que mantén contra Francia.

A partir destas dúas circunstancias explić ase a actuación de Olivares. Hai un intento de
reconducir este enfrontamento da monarquiá con Cataluña e Olivares levará a cabo
unha serie de medidas. Olivares quere un enfrontamento directo con Cataluña, tendo en
conta que se está desarrollando unha guerra social con campesiños que se enfrontan a
nobres, as autoridades... unha guerra de ricos contra pobres, rural contra cidade.
Prodúcense ademais derrotas militares ante os franceses.

Olivares enviá tropas a Cataluña buscando pacificar a situación. Faino para evitar que
todos estes problemas puideran dar pé a que os franceses ocupasen Cataluña e a partir
de aí actuasen contra a peniń sula. Polo tanto, polit́ ica interior e política exterior irán
entrelazadas. Ademais, os deputados estaban negociando con Richelieu cartos, homes e
armas. lOM oARc PSD| 555538

A política de Olivares consistía en enviar tropas para ocupar o principado e evitar os

franceses e conseguir a paz social, pero para isto ten que pedir o apoio de Portugal,
cuxas tropas teriá n que atravesar Castela e ir a Cataluña. Asi,́ prodúcese a sublevación
de Portugal e leva a unha guerra que rematará coa independencia. Olivares atópase con
dous frontes abertos na peniń sula no outono de 1640.

Olivares, polo tanto, ten que buscar eliminar unha das frontes, buscando establecer a
paz en Cataluña. Primeiro intenta pactar coa nobreza e as cortes, utilizando a presión
militar para que aceptase. Olivares intenta ofrecerlle a paz as elites catalás, que se
mostran proclives sobre todo porque se acercan as tropas reais a Barcelona.

Sen embargo, as clases populares non están dispostas a chegar a ningún tipo de paz e en
xaneiro de 1641 dan un golpe de man lideradas por Pau Claris e as cortes coa protección
francesa proclámanse República Independente. A fins de xaneiro do 1641 recoñécese p
reo de Francia como verdadeiro rei de Cataluña. Asi,́ os cataláns dispoñiá n que Felipe
IV non era xa rei de Cataluña e nomean outro monarca.

Pau Claris xoga un papel fundamental porque negocia cartos, homes para a causa catalá.
Asi,́ Francia non dariá nada si Cataluña non recoñeciá ao monarca francés. A fins de
xaneiro, conseguido o apoio francés, Pau Claris pon en marcha un exército que se
enfrontará no verá de 1641 en Montjuic ao exército real, batalla que gañarán os cataláns
e onde morrerá Pau Claris.

Olivares ten un problema, non ten homes, cartos, perden un territorio, en Andalucía hai
un intento de levantamento contra a autoridade do monarca... Ademais, pérdese o
Rosellón. No interior, na Corte Olivares comeza a coñecer oposición a súa polit́ ica.
Olivares vai a ser deposto en xaneiro de 1643.

Un dos elementos centrais da revolta catalá é a guerra social desde 1641, xa é un

enfrontamento aberto de todos contra todos. Non se respectan as ordes e xerarquiá s. O
polit́ ico e social están unidos porque si se cuestiona o político tamén se cuestiona o
social. Nesta guerra social cuestionáronse os privilexios das elites. Isto ten repercusións
polit́ icas porque os franceses teñen o control da parte levantada de Cataluña desde finais
do 1641 e estes alimentarán os enfrontamentos e contribúen ao clima de anarquiá social.

Isto fará que a nobreza catalá, que apoiaba a revolta, saia do principado, se instale en
Aragón e comece a negociar coas autoridades reais para restablecer a orde social porque
prefiren ser vasalos de Felipe IV e nobres en Cataluña que perder os seus privilexios.O
interese dos franceses é xerar problemas en España para que non puidese facer fronte a
guerra.

Cando a nobreza catalá comeza a negociar coas autoridades reais, é cando comeza a
sentarse as bases para solucionar o conflito catalán. O principado non remata a guerra
ata 1652 porque hai importantes segmentos da poboación catalá que rexeitan negociar
co monarca e asumir a superioridade da nobreza sobre elas. Ademais, Francia está
soportando militarmente a revolta.

En 1652 Cataluña volve a monarquía española. Felipe IV entra en Barcelona e xura os

foros e liberdades catalás e Cataluña volve a España. lOMoARc PSD| 555538

A revolta catalá é unha das varias que se producen entre 1640 e 1650 no seo da
monarquiá española como as alteracións valencianas, andaluzas, napolitanas,
aragonesas... Estes son todos territorios excéntricos, unións a tradicional Castela. A
estrutura constitucionada da monarquiá española ténsase moito e parece que vai rachar
na creación de novos estados. Isto débese a relación entre política e sociedade porque
nun determinado momento vólvese recompoñer, aiń da que non nas mesmas
circunstancias. lOMoARc PSD| 555538

TEMA 3: GOBERNO E ADMINISTRACIÓN NO

TEMPO DOS BORBÓN
A comezos do XVIII vai haber unha mudanza. O estado moderno comeza a construiŕ se
a fins do XV e continuará ata mediados do S.XIX e ten diferentes fases ou momentos.
Unha mudanza prodúcese a comezos do XVIII coa introdución da dinastiá dos Borbón,
cun intento de recreación da administración real.

Carlos II, o último rei Austria, morre en novembro de 1700. No seu reinado hai un
proceso de recuperación demográfica e económica. No seu testamento é nomeado como
rei de España Felipe de Anjou, Esta é a primeira viá de entrada dos Borbón en España.
A chegada de Felipe supón unha alianza política entre Francia e España, que non vai ser
ben vista polas potencias europeas porque desequilibraba os xogos xeoestratéxicos de
poder.

Asi,́ o emperador Leopoldo de Austria impugna o testamento porque cre que lle
corresponde a un membro da dinastiá dos Austria e por motivos xeoestratéxicos. O
verdadeiro herdeiro sería entón Carlos de Austria. Ten así lugar a Guerra de Sucesión
entre os partidarios de Felipe e de Carlos. Carlos perderá.

Esta é entendida como unha guerra internacional, pero que se desarrolla en España. É
un enfrontamento entre a casa de Austria e a casa dos Borbón. En España vese como
unha guerra civil.

A resistencia a aceptar ao futuro Felipe V sitúase na Coroa de Aragón porque Felipe

non pode ser rei de España polo feito de que Carlos II cando morre non somete a súa
decisión ao dictamen das Cortes. Ademais, os opositores de Felipe dicían que Carlos de
Austria estaba máis próximo, porque era fillo de Leopoldo. No reino de Aragón o
rexeitamento de Felipe V baseábase na defensa do foralismo (liberdades, cortes...) xunto
ao xa dito. Tamén se debía a existencia no reino de Aragón dunha auténtica xenofobia
antifrancesa.

No caso de Aragón houbo un rexeitamento da casa de Borbón porque defendiá n a

lexitimidade austracista, pola xenofobia francesa e pola defensa do foralismo.

O conflito comeza a facerse presente nos territorios do reino de Aragón a partir de 1705
cando Barcelona está próxima a caer en mans de Carlos, polo que Felipe decide mandar
tropas a Cataluña, que tiñan que atravesar Aragón. Cando estran en Aragón, as Cortes
de Aragón esix́ enlle a facenda real uns cánones polos destrozos que ocasionaban as
tropas. Xeralmente esta petición realizábase a posteriori, pero agora as Cortes fano antes
de que teñan lugar os destrozos. Esta demanda foi entendida como un agravio porque se
pedían uns cánones por destrozos que aiń da non tiveran lugar e, ademais, a Coroa de lOM oARc PSD| 555538
Aragón non fora xenerosa nuns donativos que se pediran aos diferentes territorios por
parte de Felipe V.

Neste contexto desencadéase os acontecementos: en decembro de 1705 o monarca

nomea a un castelán como vicerrei de Aragón, o que provocará un levantamento xeral
no reino de Aragón, que culminará no 1706 cando as cortes de Aragón nomean rei ao
arquiduque Carlos. As tropas reais invaden o reino de Aragón e en maio de 1707 as
tropas facíanse co control de Zaragoza e do territorio con posteriores pequenos
enfrontamentos, pero o conflito quedará practicamente pechado no 1708.

Os opositores da monarquía borbónica non son un bloque. Asi,́ en Aragón non se ve un

bloque social homoxéneo. O campesiñado, as clases urbanas, o baixo clero e algúns
nobres apoian a Carlos, pero as elites nobres e burguesas apoian a Felipe V.

No caso valenciano, o austracismo tivo unha pegada forte pero no rural coexiste cun
movemento antiseñorial. Así, as tensións no mundo rural están en relación co fracaso
das segundas Xermaniá s, uns levantamentos antiseñoriais en 1706, con labregos que se
levantan contra as esixencias dos señores. Os partidarios de Carlos en Valencia
prométenlle aos campesiños que a presión señorial se atenuaría. Esta admisión das
demandas antiseñoriais provoca o rexeitamento da nobreza terratenente, polo que esta
formará un bloque de apoio a Felipe V. Nas cidades o austracismo católico tivo tamén
unha pegada forte pola actitude de Felipe nas actividades comerciais, outorgándolle
estes privilexios comerciais aos franceses, sentiń dose agraviadas as oligarquiá s
comerciais, polo que tomarán partido directamente por Carlos e o lexitimismo
austracista.

Cataluña opta pola figura de Carlos de Austria. As elites catalás optan polo lexitimismo
austracista porque teñen medo a que Felipe V poña en pé un goberno centralizado,
cunha potenciación do poder do monarca en detrimento das elites que puidese dar lugar
a enfrontamentos polit́ icos que afectasen a recuperación económica que se viá en
Cataluña. O arquiduque promete defender os foros, respectar as formas de Cataluña no
seo da monarquiá católica... Asi,́ as capas medias catalás apoian a Carlos.

En setembro de 1705 Carlos entra en Barcelona e é nomeado formalmente polas cortes

de Cataluña como conde de Barcelona, e polo tanto rei de España. Prodúcense a partir
de entón enfrontamentos e en 1714 remata a guerra e perde Cataluña. Así, todos os
organismos cataláns son suprimidos, os foros e liberdades, a Generalitar, as Cortes, todo
o que contribuiá a que Cataluña funcionase como un estado.

Prodúcese unha transición na que se ve como en Cataluña se crea un novo órgano

polit́ ico e administrativo que vai chegar da man dos Borbón e que se sinte en todos os
territorios da Coroa de Aragón porque todos se enfrontaran a Felipe V ao apoiar a
Carlos.

Ten lugar polo tanto a implantación da Nova Planta, un ordenamento que se dá en
Aragón, Cataluña e Valencia (incluso en Mallorca). É unha nova orde político-
administrativa. É un proceso que se dá en toda a peniń sula pero que se sinte sobre todo
nestes territorios. O proceso é xeral e o que mudan son os ritmos e as cronoloxiá s.lOMoARcPSD| 555538
A Nova Planta é a pretensión de Felipe V de reestruturar por completo as bases polit́ icas
e administrativas polo que funcionara a monarquiá española desde a primeira idade
moderna, trátase de mudar por completo as bases políticas e administrativas. Non se
trata de que a administración do rei se sobrepoña as administracións señoriais como cos
Austria; preténdese dar vida a unha única administración que anule a todas aquelas que
existen nos diversos territorios. Seriá a plasmación do vello soño dos Reis Católicos.

Esta pretensión nace por dúas viá s: unha peninsular e unha francesa. Unha das viá s é de
raíz castelá e sitúa a súa orixe no 1625 na Unión de Armas de Olivares, a pretensión de
poñer en marcha un exército para que a armada puidese intervir en toda a peniń sula e
incluso en territorios extrapeninsulares e que estivese formado por soldados de todos os
territorios. A idea de Olivares era someter a todos os territorios a premisa de “un rei,
unha lei e unha moeda”. A idea de Olivares non ten nada que ver coa Nova Planta
porque el non pretendía a destrución das vellas administracións. Desde o S.XVII
pensábase que era xusto que os territorios aragoneses contribuiś en con homes e diñeiro
a monarquiá , polo que esta idea xa apareciá con anterioridade.

A matriz de inspiración francesa procede da política de Luís XIV en Francia, tratando

de aplicar ese modelo de funcionamento no reino coa nova dinastiá .

Nun contexto de enfrontamento xeneralizado é onde se impón a Nova Planta (aiń da

durante a guerra) e aproveitando a guerra a Coroa pon en marcha en Aragón estas ideas
aproveitando o concepto de rebelión porque Felipe V entende que os vasalos de Aragón
se rebelan contra a súa autoridade, aplicándolle o dereito de conquista, aplicándose o
dereito de conquista en Valencia e Aragón no 1707 e en Cataluña entre 1714 e 1716,
asentándose así as bases para a posta en vigor da Nova Planta.

Trátase de reducir todos os reinos peninsulares as leis castelás e non xa reais, polo que
se estenderán as leis castelás a todos os territorios. Por esta viá ponse en vigor a Nova
Planta, que se aplica en Cataluña, Aragón e Valencia de similar maneira pero con
diferentes tempos.

A Nova Planta non conseguiu reducir nin eliminar a realidade política, administrativa e
lingüiś tica de facto nos distintos territorios. Cataluña foi o territorio que encabezou a
loita austracista e por mor dun intendente, Patiño, que é o encargado de vixiar a
implantación da Nova Planta, por mor da súa (...) fixo que se salvaran determinados
aspectos da lei catalá, como que o novo ordenamento contemplase o dereito privado
catalán, o dereito mercantil catalán, pero si que se impuxo o dereito público castelá.
Patiña salva algúns ordenamentos cataláns, polo que conviven os dereitos cataláns e os
casteláns, sen producirse unha eliminación total dos primeiros.

En Valencia habiá un dereito foral moi forte e a nobreza terratenente e as elites urbanas
tomaran parte por Felipe V, polo que estes sectores concienciados coa polit́ ica do novo
monarca non van amosar interese en recuperar os foros valencianos.

Aragón tiña un dereito foral específico que vai ser abolido e desde 1710 nas Cortes
loitan por recuperar certos dereitos forais que eliminou a aplicación da Nova Planta. lOMoARc PSD| 555538

A aplicación da Nova Planta dependeu da acción das elites naturais e dos funcionarios
encargados de levar esta labor a cabo. A grandes trazos, a supresión dos foros e a
administración propia da Coroa de Aragón vai ir seguido dunha nova administración
que resposta aos intereses da nova dinastiá . Estas institucións son todas de inspiración
castelá.

Asi,́ ponse en vigor a Real Audiencia que toma como modelo a Real Chancelería de
Granada; aparece a figura do rexente, dos oidores, dentro das Reais Audiencias que se
crean nos territorios. Buscan un equilibrio nestes órganos de xustiza nos primeiros
intres, unha parte do persoal procederiá de fora dos territorios e outra parte dos propios
territorios.

Este equilibrio durou pouco porque certas circunstancias fixeron que os casteláns
tivesen un maior peso porque para o seu funcionamento cotián requiŕ ense individuos
que coñezan as leis castelás e a súa aplicación, de aí que haxa un fondo desequilibrio
nas procedencias. Entre 1707-1718 non houbo nin un só valenciano como fiscal, só un
33% dos oidores eran valencianos e só o 28% dos alcaldes do crime eran valencianos.
En Cataluña, só un terzo dos oidores son naturais do reino, mentres que sí un 38% dos
alcaldes do crime son nados no principado.

As Reais Audiencias funcionan como órgano de goberno e como máximo tribunal de

xustiza nestes territorios, anulando aos vellos tribunais propios de Valencia, Aragón e
Cataluña.

Outra das figuras que aparece é a do Capitán Xeral, a suprema autoridade polit́ ica e
militar. En Valencia o Capitán Xeral asume as competencias do vicerrei co mando
militar e civil, nomea aos funcionarios... A idea da monarquía era que houbese un
presidente da Real Audiencia e un Capitán Xeral, pero haberá disputas entre eles a pesar
de que se queriá que actuasen de maneira mancomunada, con disputas de competencias
e acabando o Capitán Xeral sen tamén presidente da Real Audiencia.

Outra figura que aparece son os intendentes, os funcionarios reais que van expresar
estas tendencias centralizadoras porque tiñan competencias como xustiza, guerra
facenda. Destaca o poder fiscal porque o intendente tiña a capacidade de xestionar os
impostos, a de recadar eses impostos en beneficio da monarquía. Agora dictamínase que
hai un imposto, recádase e remata na facenda real, sen dar explicacións do seu destino.

Neste contexto prodúcese a supresión das barreiras aduaneiras entre os distintos

territorios para estimular o comercio e conseguir unha unificación do espazo
económico, pero politicamente enténdese que territorio real só hai un.

Comeza a pensarse en impoñer unha única contribución fiscal, o Proxecto da Ú nica

Contribución. É necesario que en todos os territorios se impoña unha única contribución
fiscal para que cataláns, aragoneses e valencianos contribúan fiscalmente en pé de
igualdade que o resto de súbditos e incorporar criterios fiscais equitativos proporcionais
a riqueza.

É un proxecto cara o que se comeza a camiñar entre 1714-16, e en Cataluña estase

poñendo en pé un catastro, en Valencia fálase de que se está recollendo información
para poñer unha nova talla (tributo fiscal). É un tributo que grava as propias persoas ata
un 10%, coa intención de substituiŕ a gran amalgama de tributas da época dos Austria
(alcabala, millóns...). Seriá un tributo que recaería sobre o traballo e o comercio,
estando a nobreza e a igrexa exentos, a pesar de que a riqueza da igrexa se viu mermada
por unha serie de desamortización seguiá sendo moi rica.

O proxecto tarda en materializarse porque para facelo efectivo había que ter
información sobre os vasalos (o que tiñan, o que gañaban...). Hai que poñer en marcha
unha rede que estude persoa a persoa en todo o territorio. O Catastro de Ensenada
quedara restrinxido finalmente a Castela. O catastro é o primeiro paso neste proxecto.
Pero non se produce o catastro nos territorios da Coroa de Aragón, só en Castela.
Pretendíase unha avaliación da riqueza persoal sobre a que impoñer a contribución
única. Sen embargo, había unha gran cantidade de ocultación, que en Galicia era do 30-
33%. Era un esforzo impresionante destinado a poñer en pé un sistema fiscal único.

En Aragón non se exportar finalmente o modelo fiscal castelá e continúa o modelo

tradicional.

Outra reforma é a reforma da administración local, a eliminación do réxime foral local,

que supoñiá a castelanización da administración local. Aparecen os correxedores, os
rexedores... unhas novas institucións de orixe castelá para substituír as vellas
institucións. Desaparece o sistema da insaculación e os cargos da nova administración
serán elixidos pola administración borbónica.

Outra das modificacións é que no 1717 se implantan as corredixurías, con un correxedor

a fronte. En 1718 elimiń ase a autonomiá económica e a partir deste ano proponse a
aristocratización dos cargos locais. Trátase dunha nova administración que
desnaturaliza o vello poder, quitándolle a súa autonomía. Os cargos son nomeados pola
monarquiá entre os aristócratas e elimiń ase o funcionamento de carácter tradicional.

Todo isto supón a desaparición do sistema político e administrativo dos Austria.

Pretende integrar os territorios no seo da monarquía borbónica. Todo isto dá lugar a
unha uniformización xurid́ ica e administrativa dentro dun proceso de centralización do
poder do monarca. Supón a desaparición do modelo dos Austria e non poder volver
atrás. Todo isto persegue a maior integración. A uniformización foi efectiva para
conseguir a maior integración.

A materialización da Nova Planta non consegue eliminar todos os elementos do vello

sistema como en Cataluña onde conviven os elementos da nova Planta e os antigos. A
aplicación da Nova Planta non modificou o estatuto lingüiś tico de Cataluña, non se
modifica o sistema tributario e o monetario. A pesar de que a nova Planta pretendiá
unha uniformidade polit́ ica e administrativa non o consegue e non nace unha nación,
senón que conviven elementos.

Navarra apoiara a Felipe V e non vira suprimidas as súas cortes, foros, liberdades...,
pero si que se sufriu a implantación da nova Planta, introducindo os órganos
administraivos e as leis castelás na medida do posible seguindo as leis tradicionais lOMoARcPSD| 555538

navarras. O Paiś Vasco ten unha autonomía dentro da monarquiá española, polo que se
fai sentir máis a intención de implantar a nova Planta.

*A ORGANIZACIÓN DO ESTADO BORBÓNICO

A monarquiá vai levar adiante unha profunda reforma da administración real,
pretendendo simplificala, introducir criterios para a selección de funcionarios, eliminar
a venalidade de cargos... Vaise camiñando cara a conformación dunha burocracia que
supón profesionalizar os cargos e a medida que se asente a nova monarquiá esta
burocracia vai ie gañando cotas políticas importantes.

Vai a pervivir o vello sistema de Consellos, pero os Borbón non o utilizan para gobernar
porque o consideran pesado e lento polo que levan a cabo reformas para simplificalo e
axilizalo. Moitas das reformas son consecuencia de circunstancias históricas, como por
exemplo a desaparición do Consello de Aragón co triunfo de Felipe V, que se integra no
de Castela, o Consello de Italia e Flandes desaparecen co Tratado de Utrecht, o
Consello de Cruzada desaparece a mediados do XVIII polos acordos entre o estado e a
Santa Sede...

Ademais, están practicamente inactivos. O que si hai é o anceio dos funcionarios de

rematar a súa vida política nos consellos. O Consello de Castela é onde se vai apoiar o
monarca para gobernar, sendo só un órgano de consulta.

É así ata 1763, cando con Carlos III se modifica o vello organigrama de poder. Os
Borbón cando chegan ao trono atópanse este sistema de consellos mastodóntico, lento...
e que se vai modificando co paso do tempo, pero a monarquiá non quere gobernar con
este organismo, creando as Secretariá s de Despacho con Felipe V.

A partir de 1705 prodúcese o desenvolvemento dunha nova administración baseada nas

Secretarías de Despacho que xa existían en tempos dos Austria, pero baleirándoas agora
do seu sentido orixinal. As Secretariá s de Despacho son órganos de goberno cun
responsable o fronte especializadas nunha área concreto de goberno como Guerra,
Mariña... O fronte están os secretarios, que son persoas expertas en eses temas.
Camíñase así cara a profesionalización dos cargos.

Prodúcese polo tanto a profesionalización da administración, que vai da man do

nacemento dunha burocracia, que tamén terá control de tipo polit́ ico.

A reforma máis importante é a reforma do sistema de Consellos, que seguirá existindo,

pero experimenta unha serie de modificacións, e sen usalo como sistema de goberno.
Unha parte dos consellos vai desaparecer por motivos históricos, desaparecendo tamén
vellos consellos da época dos Reis Católicos. Non van ter prcticamente ningñun tipo de
papel.

De todos os consellos, o único que destacou foi o Consello de Castela. En 1713 un

administrador propón a súa desaparición, pero en 1715 Felipe V di que non e manteno
con carácter consultivo e xogando un papel máis ou menos destacado durante o
S.XVIII, sobre todo desde a chegada ao trono de Carlos III. lOM oARcPSD| 555538

Fronte a este sistema en decadencia, os Borbón usan as Secretariá s de Despacho, que

van ir adquirindo novas competencias e especializándose. A súa orixe sitúase na
Secretariá de Estado Universal dos Austrias. Potencian estes órganos porque os Borbón
pretenden axilizar as tarefas de goberno. Eran de tipo persoal porque a cabeza deles
estaba unha especie de “ministro”. As primeiras aparecen en 1705 e nos anos seguintes
van xurdindo novas e vanse especializando, tendo a fronte un secretario que exerciá as
funcións propias dun ministro e que tiña un coñecemento especializado do ámbito do
que se ocupaba, relacionándose isto co proceso de presionalización burocrática.

O longo do XVIII, debido a complexidade que adquiren as tarefas de goberno, as

Secretarías de Despacho van ir adquirindo fondo político e relaciónase coa
profesionalización, buscando persoas que coñecesen ese ámbito e as tarefas da
administración. En 1754 Fernando VI leva adiante unhas medidas que tratan de definir
xenericamente cales son os grandes ámbitos de competencia que corresponden a cada
secretaría, porque malia a que son especializados, paradoxalmente atópanse coa
indefinición das súas funcións e van ir adquirindo cada vez máis funcións. Carlos III en
1760 vai adoptar unha serie de medidas que tratan de definir os ámbitos de
competencias. Hai competencias moitas veces asumidas por varias secretarías.

Polo tanto, faltariá unha coordinación entre as Secretarías e para tratar de solucionar isto
o lóxico seriá que os secretarios se reunisen periodicamente para poñer en común en
que ámbitos se estaba traballando. Isto sucedeu en tempos de Felipe V. O problema
destas reunións era que non se estableceron nin regularon por lei nin por escrito, e só era
o monarca quen decidía as reunións.

Isto foi así ata 1787, cando Floridablanca lle pide a Carlos III que cree un órgano de
coordinación entre as secretariá s, é dicir, a Xunta Suprema de Estado. A asistencia a
esta Xunta regúlase por decreto lei, que di cada canto se deben reunir, como, indić ase
que ten que haber unha orde do diá , as xuntanzas desenvólvense segundo a lóxica da
Instrución Reservada...

A Xunta responde a estes anceios de racionalización da administración dos Borbón e

propias dos homes de ilustración. As xuntanzas servían para coordinar accións políticas,
para que os secretarios lle contasen ao monarca en que estaban traballando, cales eran
os proxector para solucionar os problemas... Así, acaba sendo un dos órganos principais
de goberno do estado. Vai adquirir unha serie de competencias e converterase no máis
importante órgano de goberno e da administración en tempos de Carlos III.

Vai coñecer, sen embargo, a oposición de sector non afiń s ao reformismo borbónico ou
ilustrado. Asi,́ o monarca usa a Xunta Suprema para non atender os reclamos dos
Consellos. A Xunta ten unha eiba grande: a Xunta careceu de autonomiá polit́ ica propia,
funciona para propoñer remedios, elaborar leis, etc, pero non as pode poñer en vigor,
necesitando que o monarca respaldo esas medidas e as poña en marcha, tendo que
contar co respaldo do monarca. Isto fai que no 1792 nun contexto de disputas entre
camarillas reais a Xunta Suprema caia en desuso e se pase a usar o vello Consello de
Estado. lOMoARcPSD| 555538

Outra reforma importante da administración borbónica e de natureza política, é a

unificación das Cortes. Os Decretos de Nova Planta eliminaron as cortes da Coroa de
Aragón. A partir de entón as únicas cortes que permanecían eran as de Navarra e as da
Coroa de Castela, integrándose nesta competencias das cortes da Coroa de Aragón. Os
homes do monarca van traballar no XVIII para que as cortes non teñan poder e só sexan
consultivas e lles dean subsidios ao monarca, sen ter pode executivo, e buscando dilatar
as reunións das Cortes, porque as cortes eran de convocatoria real, evitando o rei
reunilas.
Mentres non se convocaban cortes funcionaba a Deputación do Reino, que funcionaba
entre convocatoria e convocatoria de cortes e estaba formada por un grupo de
procuradores. As Cortes de Castela só se reuniron 3 veces: en 1712 para ratificar a
Felipe V como rei de España, en 1714 para debater sobre a Lei Sálica e en 1789 para
falar cuestións relativas a sucesión dinástica. Polo tanto, o papel polit́ ico das cortes foi
practicamente nulo por vontade dos propios monarcas.

Sen embargo, non todos os ilustrados que apoiaron aos monarcas na segunda metade do
XVIII pensaban que as Cortes tiñan que xogar este papel secundario, senón que
consideraban que poderiá ter un papel de atender problemas do paiś , sempre desde unha
óptica reformista e supeditada ao monarca. Non se conseguiu e as poucas veces que se
reuniron as Cortes, os procuradores estaban centrados na resolución dos problemas das
cidades que eles representaban, sen ter unha visión de conxunto nin uniforme. Xunto a
esta visión tamén estaba a conciencia de que representaban a sectores privilexiados, e
non ao conxunto da sociedade.
lOMoAR cPSD| 555538

TEMA 4: SOCIEDADE NA ESPAÑ A DO ANTIGO

RÉXIME
A sociedade do Antigo Réxime vese a si mesma como unha sociedade estamental de
tipo medieval, pero esta imaxe no mundo moderno presenta unha serie de elementos
que cuestionan isto. A cabeza estaba a monarquiá , despois as clases privilexiadas
(igrexa e nobreza) e por último o Terceiro Estado.

Esta era unha imaxe que se vehiculaba a través da igrexa e de distintos elementos
cotiáns. Era unha sociedade cristiá, estamental, de orde e que se baseaba na idea de
privilexios, polo que a desigualdade era algo natural que se baseaba na filosofía de
Aristóteles e que se vehiculaba cando se facía referencia a igrexa ()catecismo,
predicacións, procesións...).

́ bolo serve para presentar unha desigualdade como algo natural. Estamos nunha
O sim
sociedade de orde, onde cada grupo tiña unha serie de funcións (igrexa: velar pola
salvación das almas; nobreza: defender; Terceiro Estado: manter ao resto). Ao nacer, un
xa sabiá o lugar que ocupaba, as súas funcións, as súas obrigas...

Sen embargo, non era unha sociedade de castas. Para ser nobre había que ser fillo de
nobre, teoricamente, pero a través da riqueza tamén se podiá chegar a ser nobre,
buscando a converxencia coa nobreza. A igrexa era un estamento relativamente aberto,
porque existiá n casos de promoción social, sendo un fillo de campesiño e chegando a
coengo ou bispo, por exemplo.

O problema era que estas aperturas introduciá n tensións. A riqueza poñiá en dúbida
todo este esquema. Por exemplo: un fidalgo pobre con privilexios e un comerciante rico
sen privilexios, polo que paga impostos, aloxa tropas..., pero socioeconomicamente está
situado nun punto superior ao fidalgo, polo que isto xeral tensións.
A igrexa tamén xera a idea de que a desigualdade social é natural, buscando que os
individuos interioricen esta idea. As elites, para manter este esquema, poñen como
elementos clae a sangue, o nacemento e os privilexios. Pero a aparición da riqueza pon
en xaque este sistema.

Por unha banda, está a concepción que os individuos teñen da sociedade e por outra a
riqueza, posibilitando aos individuos mobilizarse de estamento, pero producíndose en
xeracións posteriores, excepto no caso da igrexa, que pode ser na mesma persoa. O
mundo non só estaba dividido en estamentos, senón que tamén destaca este elemento da
riqueza.

Sen embargo, outro elemento importante é o xénero, era unha sociedade que debiá
considerarse dividida en dúas metades. Desde un punto de vista estamental, privilexiado
e baseado na desigualdade, con respecto as mulleres proxectábase sobre o ideario
feminino e introduciá selle unha serie de valores que facían recaer a responsabilidade do
mal sobre a muller, e están nunha situación de inferioridade, sendo dependentes do
home, e inculcándolle estes valores desde o seu nacemento.

Esta vehiculación recae sobre as mulleres e ten como obxectivo que cando as mulleres
se casen e teñan fillos elas van a ser as reprodutoras destes valores de desigualdade
social, perpetuando o ideal no seo da sociedade estamental. Trátase dunha sociedade
paternal na que a muller xoga un papel de vehiculación desta desigualdade social. A
relixión xoga nisto un papel capital, porque a igrexa atribúe os rolos do xénero.

Tamén hai diferenzas sociais pola idea da sangue. Hai un elemento que contribúe a
marcar estas diferenzas sociais, a idea de sangue, que é un concepto relixioso. Nunha
sociedade que se entende como cristiá, todos os individuos teñen que ter unha relixión,
e isto articúlase a través do papel que xogaba a relixión como un elemento
cohesionador. Pero en realidade, a idea de sangue da relixión axuda a perpetuar esta
idea de desigualdade.

Por exemplo, diferenzas entre ser cristián vello e cristián novo, os conversos, (sangue
pura vs. sangue impura). Nas clases populares, isto funciona como factor de
compensación social. Asi,́ un individuo que está por debaixo no que respecta a riqueza,
pero é cristián vello, pode chegar a estar por encima de outro se este último a pesar de
ser máis rico é cristián novo.

Moitas veces as vantaxes das clases privilexiadas son de carácter simbólico. O

privilexio no mundo do antigo Réxime maniféstase non pagando impostos, non
aloxando tropas, cobrando rendas (uns dependentes de outros, pago de renda a través de
valores sociais), o máis rechamante era o feito de que soen ser xulgados por uns
tribunais e leis especiais, porque son corpos aforados, e fan valer ese foro. Un destes
corpos aforados é a nobreza.

A sociedade era en certa medida aberta e non de castas. Ser nobre significaba ter estes
privilexios e dentro da propia nobreza o elemento que marca a diferenza é o uso social
que se fai da riqueza, que ten a función da ostentación, marcando así as diferenzas
sociais. Serve para demostrarlle aos demais que vives nobremente, chegando a
cuestionarse a condición de nobres por parte dos campesiños por exemplo cando non se
faciá ostentación de riqueza, é dicir, os fidalgos e nobres pobres.
Outro elemento fundamental da nobreza era que era un segmento aberto porque se podiá
ascender socialmente a nobreza, pero era unha mobilidade social interxeneracional,
chegando a converxer coa nobreza en varias xeracións a través de diversas estratexias
como mercar rendas, acumular pequenas prebendas que marcasen a diferenza social,
escurecendo pouco a pouco as orixes, buscando converxer coa nobreza tamén a través
de matrimonios... Chegarán incluso a falsificarse xenealoxiá s.

Isto dinos que o elemento social de referencia vai ser a nobreza, que marcará o referente
social. O máximo ancello dos individuos era entrar na nobreza porque era o cumio da
sociedade, os que tiñan prestixio e privilexios.

A finais do XVI as dificultades económicas da monarquiá levan a que se vendan tit́ ulos
de fidalguiá , hábitos da ode de Santiago, etc., permitindo así encamiñarse máis
facilmente os escalóns máis baixos da nobreza. Este proceso vaise ver acelerado no
XVII polo crise social, que fai que haxa mobilidade social descendente, pero tamén
sectores sociais emerxentes que buscan converxer coa nobreza, produciń dose a
señoriaización da sociedade española. En vez de desarrollarse os aspectos dunha nova
sociedade no seo da crise, prodúcese unha reafirmación dos antigos valores. Os
caracteres da sociedade feudal van afirmarse.

O que quere un é ser nobre e ter rendas, para ter clientela e polo tanto poder.

*A NOBREZA
Proba de todo isto témolo en que o longo do XVI calcúlase que aproximadamente un 2-
3% da poboación estaría dentro da nobreza, pero chegando xa ao XVIII, os nobres son
case o 10% da sociedade española, e este aumento espectacular débese a venda de
títulos e hábitos e cargos por parte da monarquiá , o que facilitou o ennobrecemento.

Dentro da propia nobreza obsérvase unha desigualdade e unha diferenciación.

O máis alto dentro da nobreza eran os Grandes de España, que a comezos do XVI eran
25-30 familias, número que vai ir medrando a medida que se produce a aparición dunha
administración real porque se van ennobrecendo e ascendendo socialmente, sendo 150
familias no XVI. Son individuos con gran poder económico e social, con cargos na
administración real reservados só para eles; eran grandes propietarios terratenentes e
polo tanto ricos pola gran cantidade de rendas que obtiñan. Era un grupo moi reducido e
formaban parte da corte e tiñan incluso algúns relacións familiares co monarca.

A nobreza media son os señores de vasalos, que tiñan xurisdicións sobre aldeas, pobos
ou vilas, que no mundo castelán se coñecen como cabaleiros. Son un grupo privilexiado
e teñen reservados determinados cargos na administración municipal. Van formar parte
das elites urbanas. De aquí saen individuos para a igrexa, o clero medio ou capitular, os
coengos, que pertencen así a nobreza media.

A baixa nobreza son os fidalgos. É un grupo que sofre un certo medre a mediados do
XVI debido as vendas de tit́ ulos e cargos por parte da monarquiá , que permite o
ennobrecemento de xente procedente do comercio, a industria, a administración.
As maiores cotas de baixa nobreza concéntranse no norte peninsular, aproximadamente
con zonas onde o 10-12% se consideran fidalgos, chegando en Paiś Vasco a aparecer a
construción coñecida como fidalguía universal. Se baixamos cara o centro peninsular, o
número de fidalgos diminúe (5%), pero socialmente están mellor considerados.
Baixando aos territorios de Andalucía o número de fidalgos séguese reducindo e maior
é o seu peso sociopolit́ ico. Non hai unha relación directa entre número e prestixio
social.

*A IGREXA
A igrexa desde o punto de vista da igrexa é unha sociedade perfecta porque é un corpus
social que está organizado para conseguir a maior grandeza de Deus, con unha misión
que non é deste mundo: conseguir que os homes manteñan esa obra perfecta; dan conta
dunha sociedade perfecta, cristiá e harmónica e guiá a ata a fin dos tempos, polo que a
súa obra non é deste mundo. A igrexa non é, sen embargo, unha sociedade de iguais.

No cumio están os arcebispos, que son 50-55 persoas e na base está o clero expectante,
a maioría. No S.XVI, o clero era o 4-5% da poboación e no XVII chega a ser un 10% da
poboación.

Hai nestes momentos autores que critican que hai moitos individuos que entran en
relixión por vivir comodamente e non por vocación. Cando nos achegamos a fins do
XVII, hai autores que piden a prohibición de crear novos mosteiros... Consideran que é
un factor de atraso porque son improdutivos (non xeran riqueza, non teñen fillos...).

Diferénciase entre clero secular e regular. E a súa vez dentro do secular tamén hai unha
serie de diferenzas.

O alto clero son os bispos, arcebispos e cardenais. Un terzo do alto clero son frades ou
monxes. O longo da Idade Moderna, van coñecer un proceso de aristocratización,
relacionado coa señorialización da poboación española. Os postos máis sinalados
resérvanse para individuos da casa rea ou dos Grandes de España.

Dentro deste mundo hai unha profunda desigualdade social creada pola riqueza. Non
todas as sedes son igual de ricas e hai un ranking que mostra desigualdades. As sedes
máis ricas son Toledo, Santiago, Sevilla, sendo ocupadas polos sectores máis altos da
nobreza, e obispados menos ricos que son ocupados por sectores máis baixos da
nobreza ou incluso do terceiro estado.

Dentro do alto clero hai unha especie de carreira, entrando polas sedes máis pobres,
como Lugo, e ascendendo a outras sedes máis importantes pola valiá persoa e
intelectual, pero sobre todo polas relacións sociais e familiares que un teña.

O clero medio ou capitular pertence aos cabildos catedralicios e das colexiatas. Todos
eles eran licenciados e case todos tiñan o título de doutor. Para acceder a estes cargos
había que opositar. Proceden da nobreza intermedia e están emparentados cos
cabaleiros. Tiñan un bo nivel de ingresos e desde un punto de vista social terán unha
formación similar a dos bispos, creando isto tensións.
O baixo clero era un conglomerado heteroxéneo. O clero parroquial era un pequeno
grupo dentro deste. A maioriá era clero expectante (os beneficiados, os capeláns e os
patrimonialistas). Estes nomes responden a riqueza persoal, a congrua, que pode ser un
beneficio (cando unha familia de notables ou da fidalguiá collen unha serie de bens e
fan un beneficio que lle dan como congrua a alguén); unha capelaniá (cando veciños,
amigos, familiares, encargan unha serie de misas a unha capela, que asocian a un
individuo, sendo a congrua desa persoa as rendas polos oficios que realice); en o
patrimonio (os sectores máis baixos procedentes do terceiro estado, que se ordenan a
tit́ ulo de patrimonio por amigos, familia... aportando cada un unha pequena cousa para
crear un pequeno patrimonio que lle permite ordenarse a esa persoa; moitas veces
aparecen cláusulas nas que se di que si a persoa consegue outra fonte de ingresos eses
patrimonios deben volver a persoa que llo deu).

O clero regular, de orde, son os frades e os monxes, que se dividen en ordes

mendicantes e ordes monacais. As ordes monacais son ordes de orixe medieval e están
situadas sobre todo na metade norte peninsular, relacionados coa reconquista, e son
máis ricos. Os monxes son individuos dunha extracción social de orixe nobiliar. Os
frades son os franciscanos, dominicos..., que viven en conventos maioritariamente de
ámbito urbano. Son moi activos e teñen un alto grao de penetración social. Viven de
pedir, aínda que isto non é totalmente certo. O individuo materializa a súa ascensión
social a través destas ordes.

Existía unha división entre ordes masculinas e femininas. No que respecta aos mosteiros
e conventos femininos, existe unha caracteriś tica común: que para acceder se necesita
unha dote, máis alta no caso dos mosteiros, e era importante porque situaba as mulleres
socialmente dentro do convento, chegando algunhas a ter incluso criados dentro do
propio convento.

TEMA 5: ECONOMÍA ESPAÑ OLA NA IDADE

MODERNA: A AGRICULTURA E A GANDERÍA
Para unha parte da monarquiá hispana temos unha información relativamente
abundante, que é o Catastro de Ensenada, que en outros territorios non existe. Siŕ venos
para coñecer a estrutura económica de cara a metade do S.XVIII. Substituír as
chamadas “rendas provinciais” por unha única contribución. Serie de rendas (impostos)
que se engloban en rendas provinciais porque o sistema de cálculos é de
encabezamentos por provincias, sendo os máis importantes alcabalas, millóns, servicios,
aprobados en corte e facendo un reparto por provincias. Uns de carácter ordinario e
outro extraordinario. Unha vez que se coñeciá a cantidade repartiá se entre as provincias.
Estas cargas tiń ̃ anas que pagar os pecheros. Estas rendas provinciais cargaban sobre a
poboación pechero que non era a de maior recursos económicos. Ú nica contribución
que se distribuíse entre os veciños polas rendas ou nivel de riqueza que tivese cada un
deles, logo na práctica isto non iá a ser tan equitativo. É un primeiro paso para substituiŕ
un sistema fiscal complicado, réxime fiscal que cargaba sobre a poboación pechera, que
na súa maioriá eran campesiños, artesáns. Con Fernando VI, o marqués de la Ensenada
recolle esta información. Utilidade: o que cada veciño ingresa ao ano, cálculo
aproximado.
Desde o punto de vista territorial, a aportación de riqueza, a participación dos territorios
é moi diferente, diferenzas que teñen que ver co tamaño do territorio, coa poboación
que teña... En Castela a Nova está incluída Madrid, capital do reino, onde se produce
unha concentración de moitos axentes económicos e sociais que supoñen unha
agrupación de capitais alta. En Andaluciá , zona que máis aporta, Cádiz controla o
comercio indiano, estando todas as entradas e saídas cara América, concentrando unha
serie de recursos económicos derivados do monopolio do comercio americano. Temos
un territorio economicamente moi desigual.

Territorio cunhas diferenzas internas, en canto a produción e riqueza, que ven a dicir
que hai pouca integración territorial. Se isto nos aparece no caso de Castela e nos vamos
ao XVI ou XVII, as diferenzas serían moito máis fortes. O límite entre as dúas coroas
está plagado de fronteiras internas, entre Castela e Aragón. As diferenzas económicas
derivan da diferente participación nos sectores económicos. A agricultura que xera
Madrid ten menos peso, polo que hai que pensar que hai un maior peso do artesano, que
manexan diñeiro. No caso andaluz, pasa o mesmo. En Murcia pensariamos que hai unha
agricultura dedicada ao comercio e non ao abastecemento interno. lOM oARc PSD| 555538

Se nos vamos a o que é a actividade económica en si, temos unha actividade económica
que se apoia no agrić ola e extractivo. Temos, máis ou menos, un 60% da riqueza ao
sector primario; sector secundario 12-13%; unha actividade industrial moi pequena
porque a maior parte está vinculada co artesanado, de carácter tradicional, con pouca
concentración de capital e inversión. Desde o reinado de Fernando VI impúlsanse os
astilleiros de Ferrol. O sector terciario, dedicado ao transporte a actividade comercial,
que predominan os intercambios de arrieiros, pequenos transportistas e todo o que xera
xuros. A nivel global, de Castela, temos un predominio do sector primario (agricultura,
gandería, sector extractivo), sector industrial pequeno (apoiado en actividade de carácter
tradicional) e un sector servizos relativamente importante, que vai da man do produto
agrícola. Todo isto é para mediados do XVIII, si vamos cara atrás, posiblemente o peso
do sector primario seriá maior, estando menos desarrollado o sector industrial e
servizos.

CARACTERES BÁSICOS DA AGRICULTURA

É o sector predominante da economiá española. Para algúns territorios é moito maior

que a media. A presenza da agricultura non é só importante polo produto agrícola,
senón que constitúe, desde o punto de vista laboral, o sector que maior man de obra
absorbe. A base económica descansa sobre os maiorazgos, sobre o cal a nobreza sostén
os seus privilexios e participación agrícola, prestando servizos ao monarca, pasando a
formar parte de consellos do monarca. Por outro lado, para aspirar a ascender
socialmente.

O sector agrícola e gandeiro é importante desde o punto de vista económico, social e

polit́ ico. É unha actividade que se orienta cara o autoconsumo. Está pensada para
producir para eles mesmos, pagar rendas, fundamentalmente para o mantemento
familiar, de aí que se xeneralice un policultivo.

Isto leva consigo que exista unha escasa capitalización: a maior parte das terras están en
mans de privilexiados. Os campesiños invertirán pouco para mellorar os beneficios, xa
que non ten moita capacidade económica, ademais do risco de que lles falle a
planificación, podéndoos baixar do nivel de subsistencia. Pouca capitalización en
agricultura, ganderiá .

Por parte das terras dos nobres, moitos deles tampouco inverten en melloras, porque o
que lles interesa é que todos os anos, chegada a data acordada, os campesiños que
traballen as súas terras paguen as rendas que son fixas, seguras. Non porán en risco as
rendas desas terras. En xeral, pouca capitalización. Hai que esperar a segunda parte do
XVIII para, aqueles que tiñan cartos, invertesen en melloras. Unha das publicacións
periódicas que se puxeron en marcha durante o reinado de Carlos III, o semanario de
agricultura para párrocos, que se entendía que eran as persoas máis próximas aos
campesiños, podendo influiŕ sobre estes. De todas formas non tivo moito éxito, xa que
durou sobre 2-3 anos. O que nos atopamos é a escasa capitalización e escasas melloras
técnicas.
lOM oARcPSD| 555538

O aumento dos seus rendementos baséase en aumentar a superficie En xeral, agricultura

pouco fertilizada (polas relacións inestables coa gandería) e os escasos rendementos.

En todo isto, xoga un papel importante en que se manteña ese carácter extensivo da
estrutura da propiedade da terra. Quen posuiá a terra e cal eran as consecuencias
dese título de propiedade. Facendo unha primeira distribución: privada e colectiva.

A propiedade “privada” (70-80% da terra): en mans da nobreza, clero, campesiños;

propiedades vinculadas e amayorazgada. Unha parte importante dos bens que están en
propiedade privada correspóndese a mans mortas (bens que unha vez que entran a
formar parte dunha linaxe, institución, non poden saiŕ , quedan amortizadas. Salvo que
exista un permiso especial eses bens non se poden enaxenar).

Bens comunais ou de propios (30-20%): os bens comunais ou de propios, en principio,

tamén están fora do mercado de terras. Unha parte importante desas terras van a quedar
fora do mercado comercial das terras.

A casuiś tica pode variar, pero no caso de Toledo o 72% das terras cultivables non están
en mercado. Este réxime de propiedade restrinxe a posibilidade dos campesiños a
acceder a propiedade das terras. Desde unha época moi temprana, cos Reis Católicos en
1505 pronunciáronse as leis de Toro, regulando os mayorazgos (como se constitúen,
liña hereditaria). No caso do maiorazgo eclesiástico virá por concesións reais, por
herdanzas de particulares a favor destas institucións.

As mans mortas son unha especie de “buraco negro”, todo o que entra ai,́ aí se queda. O
normal é que un nobre deixe máis propiedades que as que lle deixaron a el. Tanto estes
bens como a dos nobres, as únicas opcións son quedarse como están ou aumentar. Estas
posibilidades que están en mans mortas, progresivamente, vai aumentando.

Desde comezos do XVI ata finais do XVII temos unha poboación que vai crecendo.
Polo tanto, o que nos atopamos é unha poboación campesiña que por moito que queira
non ten posibilidade de entrar no mercado de terras. A súa forma de subsistir será
traballar en terras en réxime de foro ou arrendamentos, ou os que teñan algunha terra
propia. Nesas condicións, enténdese que os campesiños non se arrisquen a introducir
melloras.
Segundo o catastro, as mans mortas eclesiásticas supoñen o 12-13% das terras castelás.
As mans mortas son: mayorazgos, vínculos e boa parte das propiedades eclesiásticas.
Desde o punto de vista xurid́ ico-institucional están en mans, que os seus propietarios
non as traballan directamente. Con Campomanes, “Tratado da regaliá da amortización”,
ir desamortizando terras para poñelas no mercado e haxa máis xente (campesiños,
industriais) que teñan interese en facelas máis rendibles, obter máis produto. O seu
tratado produciulle máis problemas, tendo unha oposición de nobres e igrexa. A
primeira desamortización será a levada a cabo por Godoy, entre 1798-1808, con un
resultado pequeno.

Ademais dos nobres e clérigos (propiedades que teñen as institucións, non os clérigos a
tit́ ulo persoal), boa parte da compra-venda capitalizarana os grupos urbanos
(comerciantes, banqueiros industriais), con diversos motivos. (PROPIEDADE lOMoARc PSD| 555538

BURGUESA) No momento no que hai perió do expansivos, pode ser un motivo de

obter maior rendabilidade, compatibilizando e controlando o mercado desde abaixo,
como poderiá ser a produción d lá. En períodos de crise, unha maneira de asegurar
(reducir as perdas) é inverter en terras, pero para asegurar unhas ganancias, aiń da que
fosen mínimas, para non perder a ganancia e obter algo. Isto sucederá no caso dos
comerciantes coruñeses a finais do XVIII, unha vez que se abre a competencia de portos
e se entra en guerra con Francia, a circulación de mercancías diminúe, sendo os
beneficios comerciais máis reducidos, pasando a comprar terras estes comerciantes,
obtendo unha pequena ganancia a través dos foros ou arrendos.

Outra razón é a compra de terra como mecanismo de ascenso social. Supoñiá se que a
burguesía traizoara unha evolución pola razón de que boa parte dos burgueses
reforzarían o feudalismo comprando terras e non dando o salto ao capitalismo. A
maneira de ascender era pasar da burguesía a nobreza, acumulando riqueza,
fundamentalmente bens agrarios porque son os que permiten formar viń culos sobre os
que se pode formar mayorazgo, obter un tit́ ulo de fidalguiá e emparentar cunha casa
nobiliaria a baixa.

A PROPIEDADE CAMPESIÑ A

Hai unha parte da propiedade agrícola que está en mans de campesiños, pero en xeral
aínda que pode haber diferenzas rexionais, en xeral en termos proporcionais a
participación do campesiñado na propiedade agrić ola é menor que a participación do
clero, a nobreza e incluso a burguesiá . Non hai un reparto equitativo. O campesiñado
supón un 70% da poboación traballadora segundo o censo de Floridablanca, pero a eles
só lle corresponde como moito un 50% da terra cultiva. Hai unha participación na
propiedade agraria menor da que lle correspondería.

As terras en mans dos campesiños polo xeral van ser de menor calidade que as da
nobreza ou clero. Cabe pensar que a medida que transcorre a época moderna a
participación do campesiñado na propiedade da terra tamén se irá diminuíndo na
medida en que os maiorazgos aumentan, pois son terras que progresivamente quedan
fora do mercado libre.

1/3 dos campesiños traballariá as terras como arrendatarios, con un 53% como
xornaleiros, e con só un 16% aproximadamente sendo propietarios, segundo o censo de
Godoy de 1797. Hai diferenzas nestas porcentaxes dependendo das zonas. En Galicia e
Asturias hai un dominio prioritario de arrendatarios, sobre todo en réxime de foro, con
cifras como 63% en Galicia e 92% en Asturias. En Cataluña e Valencia os propietarios
están por encima da media (20% e 17%) e o resto máis ou menos na media. En
Andaluciá seriá n maioriá os xornaleiros.

Esta propiedade campesiña é unha propiedade escasa e que en xeral durante a época
moderna vai ter crecentes dificultades. Unha é a evolución dos maiorazgos e mans
mortas que acumulan máis terras. Despois hai outros factores que poñen en dificultade a
propiedade campesiña que derivan en algúns casos da propia actividade agraria, os
conflitos entre a agricultura e a ganderiá trashumante na medida en que a ganderiá| 555538

necesite máis pastos ao igual que sucede co estabulamento do ganado, con conflitos
entre agricultures e gandeiros, o que pode reducir en algunhas zonas as terras dedicadas
a agricultura, facendo que a propiedade do campesiño non sexa suficiente para manter a
familia e teña que vendela.

Tamén inflúen algúns usos comunitarios. En algúns casos os recursos que xera unha
propiedade familiar complétase co aproveitamento dos recursos comunais ou colectivos.
No caso de Castela era normal en algúns casos era que unha vez que se remata a sega se
produce a derrota de mieses, deixar os campos aiń da que sexan de propiedade privada
aberta para que os gandos pasten libremente nos rastrojos que quedan. Na medida en
que estes usos se poidan ir restrinxindo vaise complicando a tarefas de completar a
subsistencia familiar.

Os factores de riegos máis destacables son os incrementos das cargas fiscais, o aumento
dos servizos ordinarios ou de millóns que se aproban a partir do reinado de Felipe II. As
cargas señoriais en xeral non supoñen unha cargas especialmente relevante, o que si
supón un problema para os campesiños é o incremento das cargas fiscais. Estes
incrementos onde van cargas sobre todo é nos pecheros, que son sobre todo campesiños
e nunha situación de subsistencia o incremento das cargas fiscais pode supoñer poñelos
ao borde do empobrecemento e de ter que vender as súas terras os burgueses, nobres ou
institucións eclesiásticas, que algunhas veces as van incorporar aos maiorazgos.

Outro problema é o endeudamento dos campesiños, en certa medida relacionado co

anterior, que dará lugar a unha proliferación de censos, que son un instrumento un
sistema de préstamo, non é un censo demográfico de veciños, seriá un préstamo
hipotecario. Si se necesitaban cartos recorríase a un censo, un préstamo a un interese
que se pide a un burgués, un comerciante, un veciño pudiente... Normalmente poñiá se
como garantía a propia propiedade agrícola do campesiño e si o largo dos anos
estipulados este campesiño que comprou o censo non devolve a cantidade principal o
prestamista quédase coa terra. Este problema vai suceder sobre todo desde finais do
XVI e durante o XVII, neste perió do que hai contracción económica e incrementos
fiscais, o que suporá en moitos casos a perda da propiedade.

Outra cuestión importante que vai provocar esta limitación e progresiva escaseza son as
particións hereditarias, habendo zonas máis ou menos amplas nas que predomina a
herdanza a favor do primoxénito sen necesidade dun viń culo de maiorazgo, pero hai
outras zonas onde predomina o reparto a partes iguais entre os herdeiros. Nestas últimas
zonas as divisións non se poden ir facendo indefinidamente, polo que a división non se
poderá seguir mantendo e parte dos propietarios campesiños veranse obrigados a
desprenderse de terras moi pequenas que non lles permiten subsistir. Isto relaciónase co
inicio dunha emigración de curto recorrido cara Castela, Andalucía, Portugal ou de
largo percorrido a América porque non se pode seguir mantendo unha poboación que
desde fins do XVI vai crecendo de maneira continua e crecente.

Toda esta suma de factores fai que a propiedade que está no mercado libre se restrinxa e
se vaia acumulando en mans mortas ou en propiedade dos burgueses, de aí que os
ilustrados queiran facer que se aumente o mercado da terra para darlle posibilidade a lOMoARc PSD| 555538

unha poboación crecente de acceder a terras para poder manterse e facelas máis
produtivas.

BENS COMUNAIS E PROPIOS

Son bens que están en mans públicas. A distinción entre estes bens a veces non está
clara, polo que a veces se xunta na mesma contabilidade os bens de comúns e os de
propios. Os bens comunais seriá n propiedade do común dos veciños e os de propios
seriá n propiedade do concejo, pero esta distinción inicial non está clara. Son bens que
van servir para completar ingresos das familias campesiñas, xa sexa por aproveitamento
duns bens, como a propiedade dos montes en mancomún, onde todos os veciños poden
entrar para aproveitarse de pastos ou leña; e os bens de propios se son terras cultivables
os concejos parcélanos e arréndanllos aos campesiños.

Durante a época moderna sobre estes bens vaise ir aumentando a presión para que
deixen de estar en mans comúns e se poidan vender. Nos momentos de forte presión
demográfica sobre a terra vaise ver un aumento dos pleitos sobre terras con condicións
xurídicas non tan ríxidas como os bens comunais e de propios. Ademais, un recurso dos
concejos para conseguir máis cartos para as arcas municipais será a venda da
propiedade, que en moitos casos serán estes bens comunais e de propios.

CAMBIOS NA PROPIEDADE E USO DAS TERRAS

O réxime de propiedade non permanece igual desde comezos do XVI a finais do XVIII.
Atopámonos con cambios no réxime de propiedade e os mecanismos para estes cambios
son vínculos e maiorazgos a única opción que teñen é crecer, salvo excepcións, salvo
situacións excepcionais.

O sistema máis común é a compra-venda, que en moitos casos encubre transaccións por
endebedamento, vendendo o campesiño por un prezo máis baixo que nunha situación
normal. As donacións van seguir existindo durante a época moderna a favor de
institucións eclesiásticas e nobres, a favor de persoas fiś icas, pero o resultado o que leva
é a unha tendencia a concentración da propiedade. Outro mecanismo é a venda de terras
de baldió s, que son propiedades da coroa e que non están explotados de forma
sistemática, moitas veces dedicados a aproveitamentos comúns. Estas terras
inicialmente están fora do mercado libres, pero a partir do reinado de Felipe II e tendo
en conta as crecentes necesidades para a financiación da súa polit́ ica, un dos recursos da
coroa para obter máis recursos será vender terras de baldió , que se parcelan e saen a
venda, sendo compradas normalmente por xentes que xa tiñan outras terras. Outra
forma no cambio do réxime de propiedade é a expropiación por execución de débedas,
relacionado basicamente cos censos.
Estes cambios de propiedade supoñen ir incrementando as propiedades da nobreza, o
clero e a burguesiá .

A maior parte dos campesiños teñen que traballar terras que non son da súa propiedade,
senón de nobres, clero ou burgueses... Os instrumentos de cesión de uso son varios e
non supón o cambio de propietario. As fórmulas máis habituais son arrendamentos
curtos, que rondan entre os 5-6-7 anos máis ou menos e predominan en País Vascos, as
dúas Castelas, Extremadura e Andaluciá . Para o propiedade ten unha vantaxa, que cada
5-6 anos actualiza a renda e pódense cambiar os campesiños que explotan a terra e para
o campesiño isto supón un certo nivel de esixencia para que as terras renden o suficiente
para vivir durante o arrendamento e para que ao renovar o arrendamento o renove ao
seu favor e non o de outro campesiño.

En Galicia e Asturias o réxime de transmisión de uso predominante son os foros, que

son contratos de moi longa duración. Durante o XVI eran chamados a tres voces, por
tres xeracións, o que arrenda o foro, os seus fillos e os seus netos. A fins do XVI o
sistema de tres voces cámbiase polo sistema de tres vidas de reis+30 anos. Se alguén
contrata un foro cara 1602 con Felipe III ese foro vai estar activo a favor de quen firma
o foro durante o reinado de Felipe III, Felipe IV e Carlos II, e cando este morra 30 anos
máis, ocupando boa parte do reinado de Felipe V. Son contratos de duración moi larga e
a transmisión vai ser por viá hereditaria, sen firmar un novo foro. Ten como vantaxas
para o campesiño que lles asegura unha estabilidade nas terras durante moito tempo, o
que supón que a presión para que lles arrenden de novo a el non existe como no caso do
arrendamento curto. Para os propietarios da terra, xeralmente nobres e clero, o que lles
asegura é unha renda, non un beneficio económico crecente, unha renda que non se vai
renovar todos os anos, senón o vencemento do contrato, pero como a renda é en especie,
a renda actualiź ase en certo modo por si mesma na medida en que o prezo do trigo, que
soe ser o artić ulo co que se soe pagar, vaise ir actualizando no mercado, o campesiño
vai pagar sempre as mesmas medidas de trigo, pero o propietario o vendelo non sempre
ten o mesmo prezo. Para o propietario o réxime de foro é asegurar unhas rendas, non é
unha inversión para buscar o enriquecemento a través deste sistema, senón simplemente
asegurarse unha renda.

O problema no réxime do foro é que entre os propietarios do foro e os campesiños

vanse ir entromentendo grupos sociais intermedios, sobre todo en Galicia coa fidalguía,
a través do subforo. Os fidalgos van ir aforando as terras os propietarios e despois a súa
vez subfóranos aos campesiños. Isto supón unha rendas máis altas para os campesiños e
durante o reinado de Carlos III van ter lugar moitos pleitos porque os foros chegan o seu
vencemento e os propietarios tratarán de arrendar os foros cos campesiños e non cos
intermediarios fidalgos. Isto remata no 1763 co chamado Decreto de Provisión (Carlos
III), que estableciá que se mantiá a situación igual provisionalmente ata que se
resolvesen os pleitos.

No caso de Cataluña, Valencia e Baleares hai un sistema similar o foro, as enfiteusis ou

a cesión enfitéutica. No caso dos viñedos teñen nomes especiais e a duración ven
determinada pola duración das cepas dos viñedos, a Rabassa morta y colgats. No fondo
son contratos de explotación de duración larga.

Un réxime especial común a toda a península pero moi común en Cataluña é a

aparceriá . En Cataluña a aparceriá exténdese tamén a agricultura, aiń da que na maioriá
da península se aplica a ganderiá . O propietario da terra asóciase cun campesiño,
poñendo a semente, os útiles, e o aparceiro ou campesiño pon o seu traballo, | 555538

repartiń dose o propietario e o aparceiro o produto e colleita desas terras segundo

conveñan.

A PAISAXE AGRARIA: ÁREA ATLÁNTICO-CANTÁBRICA

Cultivo de cereais (trigo e centeo); maiź desde o XVII e pataca desde mediados do
XVIII. Caracterízase por certa organización colectiva que fará que aumenten os
problemas. Estes cultivos combiń anse cuns cultivos industriais como o lino nas hortas
no entorno das aldeas, buscando aumentar a industria dos artesáns. Prados en fondos de
vales e arranque de ladeiras e montes de propiedade colectiva e réxime de politcultivo.
Aquí o sistema de ano e vez limit́ ase as zonas máis próximas as montañas, habendo un
sistema de policultivo con 2 ou 3 cultivos que van rotando e a parte da terra en barbeito
será máis pequena que nas outras zonas. A actividade agraria irase combinando coa
actividade gandeira que tenderá a estar máis ben estabulada.

ÁREA INTERIOR

Podemos distinguir entre a Submeseta norte, na que segundo as zonas próximas a

montaña pode haber viñedos, uso do monte,, hortas nas veigas fluviais, algúns cultivos
como cáñamo e lino e certo predominio forestal e gandeiro.

Pero destacan sobre todo as grandes llanuras cerealeiras co sistema de ano e vez. Son
espazos abertos con prácticas colectivas como a derrota de mieses. Outra caracteriś tica
importante é que hai poucos pastos porque se trata dunha gandería trashumante, a que
lle hai que deixar o paso libre.

A Submeseta Sur, Extremadura, Andalucía e Aragón caracteriź anse pola formación de

grandes latifundios explotados en grandes cultivos onde se mestura o monocultivo de
cereal, vide ou olivo de ano e vez co sistema de tercios, coa división da terra en follas,
deixando unha en barbeito e que vai rotando anualmente. O sistema de ano e vez
aplić ase nas terras de boa calidade e os de media calidade utilizan o sistema de tercio

Hai unha ganderiá extensiva con grandes gandos vacunos, pero que non está integrada
na agricultura de modo efectivo.

ÁREA MEDITERRÁNEA (Cataluña e Valencia)

O interesante destas zonas, sobre todo en Valencia, é a existencia de amplos territorios

cultivados como regadió , que si que existían en outras zonas, pero que destacan nesta
área levantina. A actividade agrícola vai combinada con certa actividade industrial
como as ferrerías, co aproveitamento da forza dos rió s. Agricultura mixta con
particularidades.

EVOLUCIÓN DA AGRICULTURA

A evolución agrić ola tendo en conta isto vai ir moi da man da evolución demográfica,
en algúns casos adiantándose a ela e en outras como resposta o crecemento da
poboación, polo que son dúas variables moi vinculadas entre si, non sempre da mesma
maneira, pero sempre moi vinculadas. lOMoARc PSD| 555538

No S.XVI en xeral atopámonos cun crecemento de poboación desde finais do XV que

vai impulsar necesariamente o crecemento do produto agrícola. Aumento da demanda,
maior oferta de forza de traballo, urbanización. Orientación comercial de algúns
cultivos (viños, aceite, produtos industriais). Prodúcese un aumento progresivo da
poboación e consecuentemente da agricultura. Esta expansión vai ser fundamentalmente
extensiva, polo que non se incrementan os rendementos, senón que se pon máis terra en
cultivo.

No XVII atopámonos unha caid́ a. A poboación contráese en xeral en toda a peniń sula,
non da mesma maneira en todos os sitios, sendo por exemplo en Galicia un descenso
menos importante. Isto significa perda de produción agraria, que se nota en que hai
menos produción e os prezos tenden a subir. Vaise notar a crise no endebedamento
campesiño e é máis apreciable no descenso das series decimales.

Hai diferenzas rexionais. Obsérvase un desplome grave no interior, con caídas de ata o
50%, con recuperación lenta na segunda metade do XVII; na área mediterránea vese
unha caid́ a algo moderada na primeira parte do XVII e unha recuperación algo máis
rápida na segunda metade; na área atlántica obsérvase unha escasa incidencia da crise
debido a introdución do maíz, afectando sobre todo desde fins do XVI ata 1620-30, a
partir de cando se recupera a poboación e a produción agrić ola de fins do XVI.

As razóns das dificultades do XVII son os rendementos decrecentes, pois a expansión

do XVI produciuse pola incorporación de máis terras, chegando a un punto no que os
rnedementos se converten en decrecentes; os cambios climáticos con invernos duros,
sequiá s...; os aumentos das presións rentistas pois os propietarios das terras non queren
perder renda e aumentan as rendas que teñen que pagar os campesiños que están en
unha situación moi crit́ ica, marchando en moitos casos do campo a cidade; o incremento
da fiscalidade real, da renda das terras e o endebedamento campesiño.

No XVIII a situación volve cambiar e atopámonos cun século expansivo ao igual que na
demografiá . Na área atlántica temos ubn incremento maior na primeira metade do
século, máis que na segunda, cando vai manterse nas zonas máis de interior e montaña
porque son as zonas nas que se vai empezar a incorporar a pataca como alimento, o que
permite que terras que antes non se usaban comecen a rendir. Na área mediterránea a
expansión dos regadió s segue e segue porque hai unha incorporación desta área na
actividade comercial, ao igual que a agrícola asociada a esta. Na área interior recupérase
a produción.

Os factores de crecemento son o aumento da poboación, as medidas ilustradas para

introducir melloras nos rendementos, os cultivos, e sobre todo a partir do reinado de
Carlos III coa progresiva introdución de medias de libre comercio, non só con América,
senón tamén no mercado interior coa busca da eliminación das restricións dos gremios,
dos prezos taxados... o que poderiá favorecer o aumento da demanda de produtos
agrarios non só básicos.

A GANDERÍA lOMoARcPSD| 555538

O problema da ganderiá é que en principio non deberiá haber problemas de
complementariedade entre agricultura e ganderiá . O problema é que na práctica na
época moderna van ser dous sectores que van estar máis enfrontados que cooperando
entre si, sobre todo no caso da gandería trashumante. A nivel das explotacións
familiares campesiñas, un campesiño vai coordinar a existencia de un gando bovino que
aproveita para usar como forza de tiro na agricultura e usando abono para os campos. O
conxunto xeral vai presentar máis competencia entre a actividade agrícola e a actividade
gandeira, sobre todo coa Mesta e o ganado ovino.

A Mesta é a asociación que reúne aos grandes propietarios de gando ovino en España
desde a formación do Concejo da Mesta en tempos de Alfonso X e que ten as súas
primeiras ordenanzas no 1492 e 1511, que logo foron reafirmadas en épocas posteriores.
Reúne aos grandes e pequenos propietarios de ganderiá ovina. Este gando está
fundamentalmente pensado non para o consumo senón para a produción de lá e a súa
venda tanto para a industria téxtil española como a industria téxtil foránea como Países
Baixos e Flandes. A forma de explotar este gando vai entrar en conflito cos intereses
agrić olas porque o gando ovino mantense en réxime de trashumancia con grandes
traslados o largo do ano nos que se necesita atravesar propiedades agrícolas. Os
privilexios das ordenanzas son dereitos para poder pasar sobre propiedades privadas
durante os seus movementos. Isto dará lugar a numerosos pleitos sobre todo no XVI,
ante a expansión agrić ola que ten que deixarlle paso ao gando ovino, que tamén está en
expansión pola demanda do téxtil. A Coroa interesábanlle os beneficios que aportaba a
mesta.

Ata comezos do XVIII esta actividade vai dar beneficios, aiń da que no XVII vai ter un
perió do de bache coa crise do XVII no que respecta a demanda interior e ten que
competir con outras producións téxtiles máis baratas en Flandes e Inglaterra, tendo
menos demanda exterior, polo que no XVII o no de cabezas da Mesta vai diminuiŕ .
Recupérase a mediados do XVII, cando chega a comezos do XVIII e se inicia a súa
decadencia final, sen desaparecer a Mesta pero tendo beneficios mínimos en
comparación con outros anos.

Esta actividade vai dar lugar a conversión deste gandeiros a nobreza, facendo que se
ennobrezan, ou polo menos que interveñan nos gobernos locais. Enriquécense e
comezan a construiŕ palacios, como o Palacio dos Rió s Salcedo en Soria.

Hai tres grandes rutas de trashumancia, atravesando practicamente toda a peniń sula a
través destas tres grandes cañadas reais, que recorrerán dúas veces o ano. A partir de
setembro e outubro baixan das zonas de montaña ao sur para pasar o inverno e a partir
de abril e maio abandonan o sur para volver as zonas máis altas. Dúas veces o ano os
gandos recorren estas cañadas, atravesando propiedades privadas e comunais e con
dereitos de paso recoñecidos.

Os propietarios de gando tamén eran institucións eclesiásticas e non só nobres e

burgueses. Hai un aumento da cabaña ovina ata finais do XVI e entre finais do XVI e
comezos do XVII hai unha diminución relacionada coa crise e a menor demanda
exterior. A partir de fins do XVII hai unha recuperación pero que ten que ver coa l OMoARc PSD| 555538

expansión demográfica xeral do XVIII e sobre todo polo fomento da actividade

industrial téxtil dentro da peniń sula.
TEMA 6: ECONOMÍA ESPAÑ OLA NA IDADE
MODERNA: A INDUSTRIA
1. CARACTERÍSTICAS XERAIS

(Catastro de Ensenada) Sobre o 12% da riqueza xerada en España procedía de

actividades industriais ou de transformación, polo que se trata dunha produción escasa
que nos indica que o mundo económico é basicamente de carácter agrario. España non é
unha anomalía, posto que no resto de Europa dáse a mesma situación, excepto en
Inglaterra, onde se comeza a poñer en marcha unha incipiente industrialización a
mediados do XVIII. Hai diferenzas entre rexións que se deben a diferenzas de
poboación ou a outras variantes, que fan que as diferenzas sexan maiores.

A aportación deste sector é pequena porque esta porcentaxe sintetiza unha serie de
caracteriś ticas que corresponden o XVIII, sen ser mellores no XVI ou XVII
supostamente. O que explica este sector industrial reducido basicamente son
caracteriś ticas asociadas unhas con outras. Asi,́ a maior parte da actividade industrial na
época moderna atopámonos cun sector industrial no que predominan as formas
artesanais, polo que é un pouco inapropiado chamarlle industrial, porque son
fundamentalmente talleres artesanais relativamente pequenos. Son instalacións
dispersas ademais, sen concentracións nin nos propios talleres nin de áreas máis
industrializadas. Cando se fala de talleres fálase sobre todo de telares en casas
campesiñas ou pequenas ferreriá s cerca dos rió s.

Consecuencia do anterior, se son pequenas actividades artesanais atopámonos co

predominio de empresas familiares. O pai é zapateiro e o razonable é pensar que o fillo
siga o traballo de seu pai, por exemplo, e así sucesivamente.

Isto fai que en xeral a produción se atope con grandes limitacións. Se son pequenos
talleres artesanais de carácter familiar o normal é que estes talleres tal e como se
constituíron a finais do XV as técnicas e modos de traballar se mantivesen igual durante
dous ou tres séculos, polo que a produción seguiriá sendo a mesma, polo que hai que
esperar a mellores condicións técnicas e inversións de capitais que incentiven unha
maior produción xa a finais do XVIII. Un crecemento da poboación neste momento
debese sobre todo o aumento de produtores, e non ao aumento de produción de un
produtor.

Iso está relacionado coa escasa capitalización. O que está invertido na actividade
industrial en xeral é relativamente pouco tendo en conta os rasgos anteriores. A
inversión de capital fixo (instalacións, ferramentas) é unha inversión pequena e que non
se soe facer moitas máis veces, faise unha vez e despois reponse o necesario pero sen
grandes inversións. Ademais, non hai unha reinversión de capitais nesta actividade
industrial a partir dos capitais que xera a comercialización dos produtos.

Temos polo tanto unha distribución de capitais limitada o que explica por que a
aportación do sector é pequena e permítenos entender por que é pequena, porque son
industria artesanais con centros de produción de pequenas dimensións e con escasa
capitalización, polo que é un sector que permanece boa parte da época moderna
estancado.
2. AS FORMAS DE ORGANIZACIÓN INDUSTRIAL

O que temos en termos xerais son pequenos talleres en moitos casos de carácter
familiar. Isto débese a que nos atopamos desde o punto de vista xurídico actividades de
estruturas gremiais e actividades libres.

As actividades gremiais caracteriź anse por estar suxeitas a unhas ordenanzas moi
estritas sobre quen, de que maneira e onde poden desarrollar unha actividade industrial.
Isto fai que boa parte da actividade permaneza estancada.

Xunto a isto atopámonos actividades industriais libres na medida en que non están
suxeitas as normas de un gremio. A actividade económica que desempeñan non está
suxeita a ningunha norma. Fundamentalmente atopámonos aquí a actividade artesanal
vinculada a industria doméstica, fundamentalmente no mundo rural con campesiños que
completan os seus ingresos con actividades industriais. Despois atopámonos tamén con
empresas que son asociacións de socios que aportan capital, os recursos necesarios e
que en algúns casos están relacionados con sectores comerciais.

A novidade neste sistema aparece no XVIII, sobre todo a parte de mediados do século,
aparece a participar a coroa na actividade industrial, ben aportando capital, ben sendo
titular de empresas, favorecendo coa exención de impostos de algunhas industrias
privadas, etc. Trátase de sectores que seriá n estratéxicos para a Coroa ou que aportariá n
beneficios en impostos importantes.

O máis importante, porque ocupa máis xente e non pola relevancia da produción en si
mesma, é o sistema gremial. Os gremios van vinculados a formación de núcleos
urbanos en Europa na Idade Media, sobre todo nos séculos XII e XIII e unha das
consecuencias da formación de núcleos urbanos é a organización da actividade
económica, que basicamente adoptará a forma de gremios, que son asociacións de
artesáns que buscan defender a súa situación económica e social dentro das cidades.
Estas asociacións de profesionais a medida que vai crecendo a actividade económica
van medrando. Vanse ir convertendo en obrigatorias para os que queren desempeñar
determinada actividade; son exclusivas porque non se pode exercer esa actividade se
non se está no gremio e así o gremio pode deixar fora a persoas porque cuestións de
raza, económicas, etc.; e tamén son privilexiadas, porque os membros dos gremios terán
privilexios fiscais, “polit́ icos”, de presenza na cidade...

Van ir constituiń do estes gremios dentro das cidades un sistema de monopolio. Hai
unha xerarquiá gremial, posto que hai que ser aprendiz, oficial e maestro, sen poder lOM oARcPSD| 555538

entrar directamente a crear un taller. Hai que superar unhas probas para pasar de
aprendiz a oficial, e despois realízase unha obra maestra e si se axusta as condicións que
esixe o gremio pasa a ser maestro.

Os gremios veñen regulados por unha ordenanzas gremiais, que regulan toda a atividade
gremial. Os comerciantes nas cidades tamén constituirán gremios. As ordenanzas
regulan cantas persoas poden estar dentro do gremio, cales son as condicións para
permanecer no gremio, quen pode traballar, regulan as calidades do produto, a cantidade
e o sistema de comercialización, sen comercializar directamente o gremio pero
controlando isto tamén. Toda a actividade permanece moi constreñida durante moito
tempo. Todo isto fai que o sistema de produción e venta sexa moi ríxido e non permita
moitas innovacións. A consecuencia é que as ordenanzas de finais da Idade Media
aparecen para defender unha actividade económica e defender uns miń imos de calidade.
Co tempo esta insistencia limita a expansión da actividade industrial.

Os gremios aparecen nas ordenanzas gremiais en algúns casos disposicións que

remotamente poderiá nse considerar como regulacións de asistencia social (limosna aos
fillos ou viúvas de un mestre morto, axuda en casos de enterro, etc).

No S.XVI e XVII a actividade gremial vai ir crecendo ante o crecemento de poboación

e a complexización da actividade económica. No S.XVII este sistema gremial vaise
atopar cos problemas xerais de contracción e crise do XVII e en algúns casos poñeraos
en dificultades para manterse. No XVIII os gremios atoparanse con outras dificultades,
non de contracción económica, senón que é un século de expansión na que aumenta a
poboación, a demanda, hai novas ideas económicas que buscan incentivar a produción e
a actividade industrial e agrić ola. Neste contexto comézase a ver os gremios como un
dos obstáculos para o crecemento económico pola rixidez do sistema e as ordenanzas.
Progresivamente vaise impoñendo unha certa oposición a actividade gremial.

Tamén se vai xerando unha certa acumulación de capital mercantil. Na medida en que
as empresas comezan a ver como aumentar os seus beneficios, vinculando produción e
comercialización, nesta medida os capitais mercantiles comezan a presionar para entrar
na actividade industrial. O obstáculo que van atopar estes capitais é romper o
monopolio dos gremios. Os gremios a partir do XVIII van estar baixo estas dúas
presións que van estar na súa contra.

Ante esta situación os gremios van tratar de defenderse e nunha situación de gran
presión van reaccionar con en lugar de abrirse e liberalizar a actividade económica, van
a cerrarse na defensa dos seus dereitos e privilexios. A partir de 1730 moitos gremios
revisan as súas ordenanzas, pero non para flexibilizalas, senón para endurecelos,
endurecendo as condicións de entrada, etc. Isto en realidade actuará na súa contra,
porque van perdendo terreo fronte a actividade industrial máis libre que vai conseguir
máis terreo. En vez de adaptarse aos cambios reafírmanse nos seus privilexios e dereitos
anteriores. Neste enfrontamento van ter as de perder, sobre todo a partir dunhas medidas
que adopta a coroa.

Esta medidas non eliminan os gremios directamente pero na práctica serán case unha
eliminación. En 1770 a Xunta de Comercio queda autorizada para revisar as ordenanzas
gremiais e eliminar certos gremios. En 1772 establécese a obriga de admitir mestres
estranxeiros con carta de maestriá . En 797 permit́ ese aos artesáns establecerse pola súa
conta. E en 1798 esíxese aos gremios que examinen para mestres a todo o que o pedira.
Asi,́ perden a súa importancia anterior e dáse paso a unha actividade industrial libre non
suxeita a estas limitacións gremiais.

En Cataluña deuse unha excepción, porque en vez de manterse separados e pechados,

refundáronse gremios dunha mesma actividade e mostráronse máis abertos.

A industria doméstica ten que ver co Domestic System, é dicir, a introdución de

actividade industriais no mundo agrić ola como unha actividade complementaria
intercalada co ciclo agrícola e que é sobre todo de man de obra feminina. Este sistema
non vai estar financiado polo fogar do campesiño, senón en moitos casos por
comerciantes que proporcionan a materia prima, os telares, etc. para que os campesiños
tezan. Esta industria doméstica deu lugar nos anos 70-80 a un debate historiográfico no
que se refire a proto-industrialización. Non en todos os casos este proceso de proto-
industrialiación derivou nun proceso de industrialización porque é necesario algo máis
que a súa simple existencia.

Na actividade desta industria doméstica que atopamos no XVI e XVII, xa no XVIII a

atopamos promovida pola coroa e que aparece plasmado en dous textos “o discurso
sobre o fomento da industria popular” e o “discurso sobre a educación popular dos
artesáns”, na liña de atacar a actividade gremial e defender a actividade da industria
doméstica.

Relaciónase sobre todo coa industria téxtil con Lá en Castela, lá en Cataluña, lá e seda
en Córdoba... En Galicia destacan os lienzos da segunda metade do XVIII, pero a
reinversión destes beneficios na compra de terras e non na actividade industrial fixo que
non se producise unha industrialización en Galicia.

A parte desta industria doméstica, hai outras actividades libres o marxe dos gremios.
Poden ser algunhas manufacturas privadas, que xa esixen unha certa concentración
de man de obra e recursos, e que necesitan algo de capital. Teñen un perfil organizativo
moi simple. Van a traballar próximas ao mundo urbano e segundo a importancia que
teñan poden chegar a ter certos privilexios reais, como estar eximidos de certos
impostos, privilexios para comercializar... Son como as pequenas industrias privadas
con participación de socios capitalistas.

Máis complexidade teñen as empresas concentradas, que se refiren sobre todo a

sectores dunha complexidade técnica maior como a siderurxia, a mineria, o sector naval,
etc. actividade que necesitan grandes cantidades de materia prima, coñecementos
técnicos, etc. polo que esixen unha especialización técnica elevada, unha preparación
especial para os traballadores, pero a todos os niveis. Esixen concentración de recursos
e medios humanos, esixen unha gran inversión de capital (capital fixo elevado)... Poden
ter ademais de financiación privada, financiación mixta coa participación da coroa. Van
a monopolizar a produción, por exemplo na construción naval.

Dentro destas empresas destaca a participación da coroa. A coroa vaise dar conta de que
é necesario de que a facenda real non poña só a man para recadar impostos, senón que
hai que inverter para aumentar a recadación sen necesidade de incrementar a carga
impositiva. Asi,́ no reinado de Felipe V, Fernando VI e Carlos III vanse impulsar
determinadas actividades industriais que van contribuír ao enriquecemento xeral e polo
tanto a financiar mellor a coroa. Esta participación da coroa ven a través de empresas
que son da coroa, empresas de financiación mixta e outras de iniciativa privada pero que
van contar con privilexios da coroa que permiten que esta actividade industrial teña
maiores beneficios.

3. SECTORES DE ACTIVIDADE INDUSTRIAL

O máis importantes de todos vai ser a industria téxtil, sobre todo a industria lanera, e en
menor medida a seda, o lino e o cáñamo. Outras actividades son a minería a metalurxia,
que requiren unha maior concentración.
4. EVOLUCIÓN DA ACTIVIDADE INDUSTRIAL NA IDADE
MODERNA
Fixándonos na evolución da industria téxtil, que é a máis indicativa porque é un sector
de consumo xeral polo que a demanda se move en función da poboación e da situación
económica. En xeral, no S.XVI atopámonos un aumento da produción industrial e que
ten moito que ver coa expansión xeral de fins do XV e do XVI. Hai maior demanda
interna e hai máis xente a que vestir. Por outra parte, hai unha demanda externa, sobre
todo dos Países Baixos da lana española de maior calidade para producir panos. Os
permisos de exportación da lá de fins do XV e principios do XVI diminuiŕ on a 1/3 para
aumentar a produción interna e as importacións.

Este é un intento por parte da coroa, pero estes intentos de reducir as exportacións para
favorecer a industria téxtil interna vaise atopar con problemas. En primeiro lugar, a
calidade dos tecidos fabricados en España eran de peor calidade que os panos que se
teciá n coa mesma lá castelá en Italia, Flandes e Francia. Ademais, a lá española tiña
unha alta demanda no estranxeiro ante a súa mellor calidade, polo que para os gandeiros
da Mesta resultáballes máis rendable vender a lá aos estranxeiros porque iá n a comprar
a lá a un maior prezo. Por outro parte, hai que ter en conta que o territorio colonial
americano desde comezos do XVI está en expansión e as telas teñen que ir desde
Castela, polo que parte do produto interno vai para as Indias.

No S.XVI a produción crece, pero en xeral, é unha produción insuficiente para atender a
demanda da peniń sula e de América.

Os mellores anos da industria téxtil son as décadas centrais do XVI e a partir de

comezos de 1579 atopámonos con algúns problemas tanto para a actividade comercial
como a téxtil en sentido explić ito. Felipe II comeza a ter problema con Inglaterra,
Flandes, etc. Ademais destes problemas co mercado exterior, vai haber tamén
problemas internos. Felipe II vaise atopar con grandes necesidades financeiros
crecentes, e un dos recursos é aumentar os impostos como as alcabalas, o que significa
que se encarecen os produtos téxtiles casteláns. Na medida en que os panos casteláns
son máis caros e de menor calidade, na medida en que se pode comezan a substituírse os
produtos internos polos importados. A isto súmase a crise demográfica a partir dos anos
80 e a partir sobre todo de 1589. Así dáse a crise de boa parte da industria téxtil castelá.

Entra xa nunha crise máis clara no S.XVII. Prodúcese practicamente a desaparición da

industria téxtil a fins do XVII; en Toledo reduciuse a fabricación de panos de baixa
calidade na segunda metade do XVII; en Aragón o sector non resiste a competencia da
pañería franesa...

No XVIII dáse unha expansión xeral. Ao aumentar a poboación aumenta a demanda,

pero tamén se dan intentos de aumentar a produción mellorando a organización
industrial co fomento de industrias libres. Con estas polit́ icas dos gobernos ilustrados de
fomentar a actividade industrial. A novidade do século, a polit́ ica ilustrada de fomento
económico, que buscaba o incremento da produción para depender menor do
estranxeiro e abastecer tanto a peniń sula como América. Para isto o Estado debiá actuar
para remover os “estorbos” que impedían o desarrollo das manufacturas.
Destaca a participación da coroa na industria no S.XVIII a través de manufacturas reais,
empresas mixtas e fábricas reais. A Coroa incentiva actividades que teñen que ver con
sectores estratéxicos que teñen que ver coas necesidades da Coroa para a defensa, a súa
presenza internacional, fortaleza militar, como son os astilleros (Ferrol, Cádiz,
Cartaxena) e relacionado con isto industrias complementarias como as lonas, pólvora,
etc.; as siderurxias, que son necesarias para a fabricación de armas e outras cousas; a
industria de produtos de luxo porque importar produtos de luxo faciá que gran parte dos
capitais acabasen nas potencias estranxeiras, polo que se incentivan as industrias de
produtos de luxo dentro da peniń sula; e os “vicios privados” con augardentes, naipes,
tabaco, etc., establecendo estancos pero no XVIII a coroa directamente intervén de
forma directa na produción.

TEMA 7: ECONOMÍA ESPAÑ OLA NA IDADE

MODERNA: O COMERCIO
O COMERCIO INTERIOR NO S.XVI
Trátase de un espazo desde o punto de vista comercial non integrado. Hai que pensar
neste mercado interior non de forma global, senón por áreas territoriais máis pequenas,
con relacións esporádicas entre estas pequenas áreas. No espazo interior peninsular non
podemos pensar que fosen espazos totalmente integrados, senón que hai moitas
dificultades internas (condicións físicas, polit́ icas...). As comunicacións son lentas e
difić iles. Tratábase de camiños carreteiros. Esas dificultades fiś icas son as que
condicionaban a integración dos territorios. En ocasións cando hai carestiá s a veces é
máis fácil colocar no norte (País Vasco, Santander...) traer trigo do Báltico que non
traelo desde Castela, porque é máis custoso, dificultoso...

Hai basicamente tres rutas fundamentais. Unha conectariá a Coroa de Castela e a de

Aragón a través de Barcelona e Madrid. Outra conectaría Andalucía co Mediterráneo e
outra de León a Sevilla, a antiga ruta da prata, sobre a base das calzadas de época
romana.

En xeral trátase de transportes caros, sobre todo a carestía do transporte hai que
entendela en relación co que se transporta. Ten unha máis incidencia en produtos
voluminosos e de baixo custo, como o cereal. Nos custos non só intervén a distancia,
senón que é o que se transporta, o seu volume e o seu valor. Para os transportes internos
é moito máis caro levalo por carreteira que embarcalos e traelos en barco costeando.

Unha das dificultades que acentúan esta falta de integración é a existencia de aduanas
interiores ou portos secos entre os territorios de Castela, Aragón e País Vasco durante o
S.XVI e XVII. Así, tiń ̃ anse que pagar aranceles como por exemplo si se estivese
comerciando entre Castela e Francia, era como si se levasen produtos a outro paiś . Isto
débese ao modo de como se produciu a integración de Castela e Aragón desde os Reis
Católicos. Isto fai que os prezos se incrementen.

Aiń da que existen dentro da peniń sula grandes cursos fluviais, a diferenza do que
sucede en Inglaterra ou Francia, aquí non vai existir un complemento aos transportes
terrestres a través dos transportes fluviais, excepto en Sevilla un pequeno tramo e o
tramo polo Ebro entre Zaragoza e Barcelona. No XVIII intentarase crear unha rede de
canais, pero quedará en un intento.

Na práctica no S.XVI temos un centro do interior relativamente tupida de camiños, que

está articulada a partir dos intercambios laneiros e de produtos téxtiles no interior. Hai
unha zona interna de relacións comerciais relativamente intensas e despois poderiá se
falar dunha especie de circuit́ o periférico no que as cidades están relacionadas entre si
pola actividade portuaria, neste caso mixta. Hai un circuit́ o económico periférico
relacionado co exterior e o interior máis relacionado co consumo interno.

Os centros comerciais da periferia soen ser centros comerciais permanentes como

Coruña, Santander, Bilbao. No interior peninsular, sobre todo no interior de Castela, os
grandes centros de intercambio como Medina del Campo, Soria ou Segovia soen ser
centros comerciais que funcionan a través de ferias semanais, quincenais, mensuais, etc.
O sistema é diferente. Hai uns diá s ao mes ou ano onde se realizan ferias, a onde acoden
comerciantes e produtores tanto de exterior como de interior e aí realízanse as
transaccións. No XVI estas ferias ampliá nse moito, tanto no no de persoas que
interveñen como no volume de transaccións.

Este volume ven dado pola xeneralización de instrumentos de pago que van facilitar os
intercambios, destacando as letras de cambio. Para os pagos internacionais o que
funciona é a moeda de prata, admitiń dose no mercado interior en algúns casos a moeda
de vellón. Isto significa que os comerciantes internacionais tiñan que ir cargados con
grandes cantidades de moedas. Estas dificultades serán resoltas polas letras de cambio,
porque permite que os comerciantes non teñan que levar fisicamente as moedas. A letra
de cambio supón que existen bancos ou banqueiros que dean respaldo a estas letras de
cambio. Estes instrumentos de pago e financeiros irán medrando a medida que aumenta
a actividade comercial. Todo isto o que xerará co paso do tempo, sobre todo no XVI,
que o mercado vaia crecendo sen necesidade de que se acuñe máis moeda, na medida en
que a letra de cambio circula e se admita. Vanse xerar así máis medios de pago
circulando, o que fai que os prezos suban e se xere inflación. A isto súmase a chegada
de ouro e prata desde América, o que axudará tamén a inflación, aumentando aiń da
máis os medios de pago circulantes.

COMERCIO INTERIOR NO XVII

No XVII na actividade comercial interior vamos atoparnos con problemas. Atopámonos
con que a actividade comercial tamén se vai a reducir. Para o interior castellano vai a
afectar a crise da actividade téxtil. Boa parte destas ferias son ferias sustentadas no
intercambio de lana e de produtos téxtiles. Se temos un descenso na actividade gandeira
e polo tanto de lana e si descenden as manufacturas e os telares...

Outra razón para o decaemento da actividade comercial interior tan tupida no XVI ven
co desarrollo de Madrid. A partir de 1610 a corte volve a Madrid. Unha vez que se
instala aí permanentemente algunha das cidades do entorno central castellano ante o
crecemento de Madrid van a perder poboación, intensidade fronte a Madrid, como
Toledo. O crecemento de Madrid vai actuar en certo modo en contra de outros núcleos
urbanos circundantes que van a perder peso e actividade económica, porque moitos dos
comerciantes destas cidades van ir a Madrid. O seu crecemento estableceu unha rede
centralizada que perxudicou a centros mercantiles e industriais secundarios.
Hai que ter en conta que no XVII o que nos vamos atopar é que o interior peninsular vai
perder poboación en termos de densidade. Hai un descenso de poboación.

COMERCIO INTERIOR NO XVIII

A partir do reinado de Fernando VI e con Carlos III atopámonos algunhas medidas

relacionadas coas correntes mercantilistas. Comezan a ter claro que a recuperación da
actividade económica ten que vir da man dunha serie de medidas de fomento da
actividade económica. Respecto a actividade comercial búscase a mellora de algunhas
infraestruturas. Carlos III pon en marcha a rede de camiños e carreteras reais, para
enlazar o centro coa pariferia, seis carreteiras para unir Madrid cos portos. Os outros
intentos, que non pasaron disto, foi completar a rede de carreteiras con redes fluviais.
Destaca o canal de Castela cara Santander, para trasladar gran desde o interior de
Castela cara a periferia, e o canal de Aragón a fins do XVIII.

Outro dos aspectos de reforma do comercio interior no XVIII está a creación ou

fortalecemento de algunhas corporacións mercantiles, como os Cinco Gremios Maiores
de Madrid (mercaderes de panos, sedas, especias e xoias), que se transforman nunha
“compañiá xeral de comercio”.

En xeral no XVIII no interior mellóranse os intercambios, as condicións son máis

fluid́ as, pero sen cambios radicais con respecto ao XVI a pesar de ser cambios
importantes. Durante boa parte da época moderna permanecen as aduanas internas entre
os territorios. Felipe V cos decretos de Nova Planta eliminará estas aduanas, para evitar
o sobrecoste dos produtos. Vanse conseguir eliminar os portos secos entre Castela e
Aragón, mentres que os do País Vasco se manterán flutuantes. A tendencia é a de
eliminar estas trabas para que a actividade comercial fose máis fluída e non tivese uns
prezos esaxerados.

O COMERCIO EXTERIOR NA IDADE MODERNA

Trátase de un comercio fundamentalmente marit́ imo, habendo tamén por viá terrestre
con Portugal ou Francia, aiń da que o peso maior vai vir pola viá dos intercambios
marit́ imos. Os tres ámbitos son o mediterráneo, o cantábrico e o atlántico. O do
mediterráneo está protagonizado pola coroa de Aragón, mentres que a da área
cantábrica estará en mans de casteláns ou comerciantes afincados en Castela. Estas tres
áreas non estaban illadas a pesar de velas por separado. Desde mediados do XIV, unha
vez que rematan unha serie de loitas cos musulmáns no norte de África a actividade
mediterránea enlaza coa atlántica.

O COMERCIO MEDITERRÁNEO

Tiña unha larga tradición baixomedieval nas relacións da Coroa de Aragón con Italia,
Francia, costa africana... No XVI mantense o tráfico mediterráneo, a pesar do desarrollo
do comercio con América, pois séguese mantendo o ritmo, sen supoñer perdas o
comercio americano.

O retroceso, non obstante, pode vir da man da competencia de franceses e xenoveses e

tamén na segunda metade do XVI cos problemas militares no mediterráneo cos lOMoARc PSD| 555538

otomanos. En ningún caso para a actividade comercial e económica as guerras non

supoñen un problema senón unha ocasión, xa que alguén ten que fabricar armas, barcos,
etc. É un problema para determinado tipo de comerciantes como os que venden teas,
cereais, pero será unha ocasión para os comerciantes que teñen intereses vinculados co
ámbito bélico e militar, polo que non son tantos nin tan fortes como para cortar a
actividade comercial.

En Barcelona prodúcese un estancamento entre 1530-1580, manténdose as cifras

estables. A partir de 1568 hai un incremento notable na circulación de prata americana.
A prata que chega de América a Sevilla, acabará en Barcelona porque actúa como porto
de exportación e reexportación de produtos que veñen de outros lugares. A medida que
a actividade comercial de Sevilla se fortalece, boa parte dos intercambios que veñen do
mediterráneo realízanse en Barcelona, sendo o intercambio natural cos comerciantes e
empresarios xenoveses. Valencia presenta unha tendencia similar.

En xeral, intercámbianse produtos sobre todo agrarios, aceite, lana, sal...

No XVII vamos atoparnos unha contracción do mercado mediterráneo. As exportacións

de lana entre 1600 e 1620 caen en torno ao 30%. Atopámonos unha contracción nos
intercambios consecuencia da contracción xeral do XVII, que se vai ver acentuada pola
presenza en Cataluña e Aragón de mercaderes franceses, dunha competencia que vai
reducir o mercado dos comerciantes aragonses.

A partir de finais do XVII, a medida que a poboación se vaia recuperando e a actividade

económica xeral se vaia recuperando, a actividade comercial tamén o fará. No XVIII
Cataluña verase acentuada por unha serie de medidas que o vincularán ao mercado
americano, ampliando legalmente o seu mercado coas colonias.

O COMERCIO CANTÁBRICO

O eixo fundamental que atopamos no XVI é o eixo que une Burgos con Flandes, con
Amberes concretamente. Os produtos do interior converxen en Burgos, desde onde se
levan aos portos, sobre todo a Santander, que era o máis importante, desde onde se dá
saída a toda a produción de lana e algúns tecidos producidos en Castela con destino a
Paiś es Baixos. Portos de Bilbao, Laredo e Santander.

Outros portos do cantábrico que participan neste comercio son os de Asturias e Galicia,
que participan en menor medida.

Mantéñense relación comerciais tamén con Inglaterra e Francia.

Os intercambios eran polo xeral materias primas por produtos manufacturados. A partir
de 1570 diminúen os intercambios cos Paiś es Baixos.

No XVII atopámonos máis ou menos o mesmo. O comercio laneiro que se realizaba a

través de Burgos cara a costa entra en crise pola perda de poboación e a diminución da
produción téxtil, etc. Esta relación comercial baseada na lana e o téxtil vese substituid́ a
polo impulso que vai ter desde Bilbao os produtos siderúrxicos. Competencia entre San
Sebastián, Bilbao e Bayona. lOMoARc PSD| 555538

Os portos asturianos e tamén algo os galegos non terán tantos problemas porque a
evolución demográfica no XVII é diferente a do interior de Castela, sen debacle
demográfica e económica. Sen embargo, xa se ve tamén o que será un problema, a falta
de relación entre os sectores económicos. Cando comeza a haber algún problema os
capitais mercantiś en vez de arriscarse en buscar novas actividades mercantís buscan
refuxio nos sectores seguros, como será o de comprar terras para vivir da súa renda.
Polo tanto, a relación entre capital mercantil e actividades produtivas e agrícolas non
están suficientemente interrelacionadas para apoiarse unhas a outras.

Galicia é importante no comercio de cabotaxe e de relacións con Portugal desta área.

No XVIII atopámonos cunha reactivación bastante notable, co desarrollo de “grandes

portos” desde Galicia ata o Paiś Vasco. Bilbao segue na súa liña de melloras. Dáse unha
reactivación dos intercambios co norte de Europa, chegando incluso o Báltico, como en
Galicia coa importación do lino do Báltico. Galicia mantivo a súa liña de intercambios
con Portugal, e intensificáronse as relacións co norte europeo.

O COMERCIO ATLÁNTICO

O comercio atlántico é o que ten lugar con América, que é unha novidade comercial.
Este comercio vaise centrar desde comezos do XVI en Sevilla a través da Casa de
Contratación e que é o centro que aglutina a todos os comerciantes que teñen relación
con América e que vai a controlar todo o comercio e tráfico con América, incluid́ o o
desprazamento de persoas.

Inicialmente, a comezos do XVI hai algúns portos, entre eles o de Coruña, que podiá
comerciar con América, pero o monopolio sevillano vaise consolidando ata que é
definitivo en 1561, iniciando a carreira de indias a través do sistema de flotas e galeóns
que unía os dous espazos. Isto desde o punto de vista da investigación é unha vantaxe
porque se pode coñecer máis acertadamente o volume do comercio con América.

Grazas a este sistema de monopolio puidose establecer unha periodización da actividade

comercial colonial, ata polo menos finais do XVII e principios do XVIII, cando
comezan a cambiar as cousas lixeiramente.

Evolución séculos XVI e primeira metade do XVII: Entre 1504-1550 vese unha fase de
expansión; 1550-1562 caída dos fletes; 1562-1620 forte crecemento; 1621-1630
tendencia depresiva; 1640-1650 afundimento.

Unha vez ao ano concéntrase en Sevilla a flota e sae para América en dous combois, un
que vai a Nova España con destino a Veracruz e outro ao virreinato de Perú con destino
a Puerto Velo. A volta concéntranse todos na Habana e fan a viaxe de retorno con
destino a Sevilla. Isto faise unha vez ao ano. Sen embargo, se hai unha tormenta os
barcos non poden saír de Sevilla ou Habana, tendo que esperar ao ano seguinte.

Si hai temporal e non se pode saiŕ a flota ten que esperar a saída do ano seguinte. Isto
provoca problemas cando se trata de produtos perecedeiros como os agrícolas ou
profutos manufacturados que perden valor de un ano a outro. Desde o punto de vista do
propio funcionamento das flotas por este sistema rix́ ido de datas fai que estea sometido
as condicións climáticas. A isto engádese a finais do XVI que no atlántico comezan a
proliferar os corsarios e piratas e os naufraxios. O sistema de organizar os galeóns ten
estes problemas e dificultades.
Desde finais do XVI o que nos vamos ir atopando é que hai unha parte dos
comerciantes que operan na carreira de indias que o comezan a facer desde Cádiz, desde
onde van a conseguir ir introduciń dose neste comercio americano e van facer ver que
por loxiś tica é máis cómodo comerciar desde Cádiz que desde Sevilla, por dificultades
tamén físicas para chegar a Sevilla. Os comerciantes que se establecen en Cádiz
intentan desligarse dos condicionantes dos comerciantes da casa de contratación de
Sevilla. Asi,́ conséguese que a fins do XVII e comezos do XVIII o peso dos
comerciantes que operan desde Cádiz medre e que de forma oficial no 1717 a casa de
contratación se traslade a Cádiz.

Outras alteracións veñen da man do aumento da presenza legal de comerciantes

estranxeiros a partir da Guerra de Sucesión, porque se permitía o comercio legal de
algúns estranxeiros no comercio americano. O réxime de monopolio a través da casa de
contratación vese que comeza a ser ineficiente e progresivamente vaise abrindo o
comercio con América para que os intercambios sexan máis fluid́ os. Desde 1739
comeza o permiso para a circulación dos navió s de permiso, que podiá n saiŕ cando o
comerciante o considerase oportuno, inicialmente desde Cádiz, pero tamén se
permitirán algúns en outros portos.

A partir de 1748 a actividade comercial desde Cádiz aumenta, pero o monopolio

comeza a ter problemas. Desde 1728 créanse compañiá s comerciais privilexiadas que
van a permitir que desde determinadas zonas da península poidan comerciar con
determinadas zonas de América. A medida que estas compañiá s aumentan o monopolio
de Cádiz é cada vez menor. O monopolio rómpese en 1765-1778, coas primeiras
medidas de apertura de portos, tanto na península como en América.
lOMoAR cPSD| 555538

TEMA 8: CULTURA E MENTALIDADES:

RENACEMENTO, BARROCO E ILUSTRACIÓN
1. RENACEMENTO
O renacemento foi definido por Burckhardt: cultura de orixe italiano caracterizada pola
recuperación da cultura greco-romana, por un acercamento a natureza, unha certa
laicización da cultura, relacionado coa época medieval, colocación do home no centro
de todas as cousas. Segundo esta caracterización non houbo renacemento en España. Si
se collen todas estas caracteriś ticas e se aplican a raja tabla as caracteriś ticas da cultura
europea do XVI, queda que practicamente solo houbo renacemento en Italia, pois
moitas delas non se cumpren en outras zonas. Un dos problemas é que Buckhardt colle
elementos moi dispares, dispares tamén no tempo, mestúraos todos como si se desen
todos no XVI.

A partir desta tese as primeiras aproximacións ao renacemento en España déronse na

primeira metade do XX, que dicían que en España non había renacemento, procedente
do krausismo. As expresións culturais seguiriá n tendo carácter relixioso e sen relación
coa cultura greco-romana, por iso se di que non houbo renacemento en España.

Isto comezouse a revisar a partir de mediados do XX, sobre todo a partir da obra de
Marcel Bataillon e os seus traballos sobre Erasmo, a partir dos que escribe un libro
sobre a presenza intelectual de Erasmo na literatura española de ata 1530-40, máis ou
menos. A partir de entón vamos atopar elementos suficientes para rebatir as primeiras
afirmacións de krausistas e outros estudosos que negaban a existencia dun renacemento.

Unha das descricións que nos valen para caracterizar esta cultura do XVI baseado en
José Antonio Maravall. Este insiste nos contactos e interrelacións que en moitos casos
van da man da política, entre a cultura. Defenderá a existencia dun renacemento español
e nos contactos e interrelacións culturais, insistindo moito no que supón de apertura a
Europa o reinado dos Reis Católicos, tendo en conta a política matrimonial que seguiron
os RRCC, emparentándoos coa maioriá de familias monárquicas europeas. As relacións
cos Paiś es Baixos, veén Adriano de Utrecht, Mercurino Tattinara. Relacións intensas
con Italia, a veces, chegando ao saqueo (saco de Romo, 1528-29).

Carlos V está en medio das reformas protestantes e os intentos de convocar un concilio,

existindo un trasbase de elementos culturais, intelectuais e artiś ticos, que se plasman en
autores e iniciativas, sobre todo, da primeira metade do XVI, que seguen modelos
italianos, flamencos e, na medida que se tensas as relacións, en modelos franceses. Do
mesmo modo que hai entrada de influencia, tamén hai said́ a.

Di que o renacemento español imitaba formas e cánones, máis visibles nas artes
plásticas, greco-romanas, pero ademais de imitar, o renacemento español seriá
“engulación”: imitar algo coa intención, non só de igualalo, senón de superalo. Tómanse
como modelos aos autores e as obras da época greco romana, pero os autores que
seguen eses modelos, que no XVI imitan eses modelos, supéranos que eles mesmos se
converten en clásicos modernos.

Os protagonistas desta cultura do renacemento, letrada, fundamentalmente, e, polo

tanto, será protagonizada por quen a elabora, a encarga e a consume, os sectores sociais
altos (corte, alta nobreza, clero). Maravall insiste en algo un tanto difuso as relacións
topográficas, especie de cuestionario sobre a situación dos territorios de Castela, desde
Felipe II, supoñendo Maravall que é froito dunha expansión económica, que vai
acompañada de unha expansión cultural, tendo en conta os contactos con Europa.
Maravall equipara as respostas positivas a encuesta (os que sinalan que viven
relativamente ben), interpretada coa difusión dos valores de optimismo do renacemento.

Máis consistentes son os estudos posteriores, a partir dos 80-90, cando se empezan a
facer estudos sistemáticos sobre o libro impreso. A difusión do renacemento-
humanismo, vai da man da difusión da imprenta. Estudando o contido dos libros, da
impresión que se escribe, non só ao lector, senón tamén ao escoitador (ti que lees e ti
que escoitas este libro), esa repetición sería habitual, polo que se escribe para o mundo
letrado, pero tamén pensando nos escoitadores, que se ben non son letrados, terán a
alguén que lles lea.

Cultura que é xerada polas elites, pero non sempre pensada para elas, polo que podería
ser unha cultura que alcanzara unha certa difusión, o que non quere dicir que todos os
escoitadores entendan o que se lles lee.

Exemplos arquitectónicos: Capela de Salvador de Ú beda, capela funeraria de Francisco

dos Cobos (secretario de Carlos I), construíndo unha praza coa súa capela funeraria para
demostrar o seu poderió . Atopámonos a combinación de elementos clásicos,
entremezclados, a Transfiguración e os traballos de Hércules. Dos pináculos típicos da
cultura babilónica funeraria. Na segunda metade do XVI, a medida que a polit́ ica de
Felipe II se vai endurecendo, vaise cerrando este aperturista.

2. BARROCO
A cultura do barroco que tamén definiu Maravall como unha cultura de época, non
como só unha forma de expresión estética. Desde 1580 ata 1680-90, perió do no que
comezan a aparecer os precursores do movemento Ilustrado. Desde o punto de vista
cultura corresponderiá se con este perió do. Seriá unha cultura que así como o
renacemento correspondería cunha época de expansión, sería unha cultura dun período
de crise. As elites para non perder poder necesitariá n elaborar unha cultura que puidese
conter as masas e segundo esta interpretación todo o que se elabora desde fins do XVI e
en boa parte do XVII iriá na liña de entreter e conformar unha opinión pública
favorable. Todas as formas culturais iriá n na liña de se non convencer a masa popular
de que deben estar xunto a quen manda pase o que pase, ao menos telos tranquilos,
contentos e apaciguados a través do espectáculo, a cerimonia, a través das
manifestacións barrocas. Sería unha cultura dirixida para un consumo popular masivo.
Maravall di que é unha cultura urbana e conservadora, resultado do anterior porque se
busca manter as condicións políticas e sociais que configuraban a sociedade da época
moderna.

3. ILUSTRACIÓN
Un dos prantexamentos que en certo modo dificultaron o estudo da Ilustración é que en
boa parte o concepto de ilustración entendeuse como unha tendencia ideolóxico-polit́ ica
que deu paso o liberalismo. En Francia houbo ilustración, a revolución francesa e as
reformas que lle seguiron foran posibles porque antes no XVIII haberían existido uns
pensadores ilustrados, os enciclopedistas ou filósofos, que en certo modo foron os que
deron paso a revolución francesa e as transformacións liberais posteriores. Partindo
disto, en aqueles lugares onde non se deron revolucións liberais transformadoras, como
no caso de España, non existiron porque previamente non existira unha Ilustración no
XVIII. Esta idea pódese ver en autores como Ortega y Gasset. Como non existiu unha
revolución liberal tampouco debeu existir un século XVIII reformador. No caso de
Ortega y Gasset por esta razón fundamental, pero para os modernistas españois dos anos
40 e 50 e XVIII foi unha especie de paréntese na historia de España no sentido cultural,
un momento que non había que estudar porque non respondiá as esencias nacionais, xa
que supoñiá a chegada dos Borbón, unha dinastiá procedente de Francia, que dariá lugar
a unha especie de distorsión dos valores nacionais para dar lugar a un afrancesamento.

Quen se comeza a preocupar por isto van a ser hispanistas de fora de España, franceses
e ingleses. Céntrase na segunda metade do XVIII, non habería ilustración na primeira
metade do XVIII e existiriá na medida en que se copian modelos literarios, artiś ticos de
polit́ ica económica, traído de Francia. A partir da obra de Sarrailh, en 1954, vaise
ampliando o interese dos historiadores polo século XVIII, ampliando as súas
referencias. Quen vai abrir máis as liñas de traballo, será desde o ámbito da literatura e a
ciencia. Dadas as condicións da época, é o menos comprometido.
Os estudos da ciencia: a diferenza da idea estendida ata entón, de que a cultura española
non lles interesaba a ciencia, o que se descobre é unha serie de autores (botánicos,
anatomistas, etc.) e descobre, cara as décadas finais do XVII, dándolle forma a unha
xeración dos “novatores”, termo despectivo posto polos contemporáneos porque non
seguen as doutrinas clásicas ou tradicionais. A partir de aí, pasan, os estudos
multiplić anse, e vanse atopando “novatores” en outros campos do saber, converténdose
ese termo como os precursores, innovadores neses ámbitos.

A partir dos anos 70, temos unha visión da Ilustración que se asemella ao que se fixo en
outros lugares de Europa. A partir destes anos, renóvanse estes estudos en distintas
zonas europeas, abandonándose a dependencia do modelo francés (Alemaña). Isto, no
caso español, a partir deses estudos (López Piñeiro, en ciencias), vaise elaborando unha
cronoloxiá similar a diversas zonas de Europa. Habería unha primeira xeración,
novatores ou precursores. Outra xeración que se corresponderiá con parte do reinado de
Felipe V e Fernando VI e outra xeración “dos ilustrados” de Carlos III, que seriá a
ilustración plena. Neste aspecto, a cronoloxía seguiriá o mesmo esquema que outros
lugares de Europa e tería, en outros lugares unha cultura construid́ a non exclusivamente,
pero si sobre constrición intelectuais propias.

Un dos rasgos da cultura española do XVIII, é a volta do erasmismo a principios do

XVIII. A denominación do “Século de Ouro”, para o XVI, é unha denominación que se
establece no XVIII, recuperación da cultura, que se constrúe sobre bases propias, o que
non quita que existan influencias francesas ou outras. Javier Herrero escribiu un libro
que explica que o coñecemento ilustrado no XVII e XVIII, é que seriá un pensamento
importado.

En España habería anti-ilustración porque se constrúe sobre bases propias, pero se algo
veu de fora foi o pensamento reaccionario, é un exceso. Entre un exceso e outro, estará
o punto de equilibrio que se corresponda coa realidade. Se chega ao acordo de que
existen unhas peculiaridades.

O prantexamento da ilustración europea é moi sinxelo: unha actitude de fondo, sobre a

cal se vai construiń do pensamentos moi diferentes, pensar por un mesmo, atreverse a
saber, a idea do “sapere aude”. É mesma expresión que atopamos en Feijoo, na
introdución dun dos seus tomos. A felicidade non se entende no sentido moral, utilizar a
razón fará avanzar o coñecemento, mellorando as realidades e na medida que sepamos
controlar estas realidades, poderemos construiŕ unha sociedade máis ou menos feliz.

A diferenza con respecto a outros ilustracións, sobre todo francesa, é que é unha
ilustración, fundamentalmente reformista relixioso e político. Os ilustrados son,
fundamentalmente, reformista. Os ilustrados non son contrarios aos privilexios como
tal, senón reformala, eliminar certos privilexios e converter aos nobres nunha poboación
útil ao estado. Ser homes do “justo medio” poraos no medio de todos os problemas.

O exemplo caracteriś tico desta posición está na obra de Feijoo, representante dunha
primeira ilustración (“Teatro Crit́ ico”), a súa intención é desterrar todas as supersticións
e crenzas que existían na relixión.A tarefa fundamental dos ilustrados non foron tanto as
aportacións específicas das súas obras como a divulgación do coñecemento. Feijoo di
que de calquera autor sempre se pode aprender algo, facendo unha labor de divulgación
a través da súa obra “Teatro Público”, o que lle supuxo problemas e denuncias, o que lle
beneficiou ter o apoio do monarca Fernando VI.

Ao atoparse nesta posición intermedia, os ilustrados veranse entre os lumes, entre os

que querían unha reformas máis radicais, veranse afectados polas reformas. A fronte
reaccionaria actuará contra os ilustrados do XVIII virá dos grupos privilexiados, ven
perigar os seus privilexios, modo de vida; entre os membros do clero máis apegados as
doutrinas máis tradicionais, o que os pensamentos de poñer en dúbida milagres, non
gustará. Tamén aparecen resistencias pola base. Na medida que os ilustrados revisan
crenzas, supersticións, modo de divertirse, e que tratan de introducir criterios de
proporción, racionalidade, enfrontaranse cos sectores populares. As reaccións que
provocaron as reformas do teatro (supresión autos sacramentais, desfiles disciplinantes
en Semana Santa), todas estes producen rexeitamentos das teses ilustradas entre sectores
populares.

TEMA 9: DEMOGRAFÍA
1. FONTES
A época moderna para estas cuestións non ten información demográfica directa, pois
estamos nun perió do pre-estadiś tico, sen contar con recontos de poboación. O que
temos son fontes que están concibidas con outra finalidade diferente a demográfica pero
que poden valer para este fin. Hai unhas fontes de carácter civil como os censos ou
recontos de poboación, e as fontes eclesiásticas e os rexistros parroquiais, e un terceiro
grupo que son información máis esporádicas como os recontos de estranxeiros.

Os censos teñen a función de recontar a poboación con obrigas fiscais ou militares. A

partir da segunda metade do XVIII, do Catastro de Ensenada, a parte da finalidade fiscal
si que se comeza a introducir finalidade demográfica, buscando coñecer a poboación
por si mesma (aritméticos polit́ icos da Ilustración). O problema destas fontes é que non
van a recoller a toda a poboación e que tampouco recollen a todos os sectores sociais,
pois recollen aquela parte de poboación que está obrigada ao pago real ou aos que non
teñen a obriga, pero non ambos ao mesmo tempo, só aos implicados no obxectivo fiscal
ou militar que se busca. Sóese facer un censo da poboación que é pechera. Ademais, o
que se recolle non é o no de persoas, senón o no de veciños, pois as cargas fiscais
asígnanse aos fogares e non as persoas fiś icas, polo que non se reconta cantos membros
ten cada familia, senón que se reconta como un fogar ou veciño, polo que a maior parte
destes recontos prantexa un problema porque non saberemos por que factor multiplicar
o no de veciños para conseguir o de habitantes; ata fai uns anos usábase o factor 5,
supoñendo que os núcleos familiares da época eran amplas, pero a partir dos 70-80 cos
estudos demográficos de reconstrución de familias pasou a un 4’5-4. E despois tamén
hai limitacións de carácter técnico, porque os censos alguén os ten que facer e
necesítase saber ler e escribir, polo que non en todos os lugares hai xente o
suficientemente cualificada para poder realizar os censos, polo que haberiá que contar
con persoal suficiente para realizar estes recontos. Así, hai recontos que en moitos casos
están mal feitos, facendo recontos aproximadamente ao redondear, entre outras cousas.
Ademais, como son de carácter fiscal e militar, todos os que poden buscarán quedarse
fora do reconto. Polo tanto, xuntando todas estas limitacións, ao final o que temos son
cifras imprecisas, con taxas de ocultación de en torno ao 5-10% nos mellores casos,
polo que as cifras de poboación global hai que tomalas como estimacións

De todos os recontos de poboación ou censos, destacan os da segunda metade do XVIII

porque son os que xa inclúen interese demográfico. O Catastro de Ensenada (1749-
1756) está elaborado con finalidade fiscal para establecer a Ú nica Contribución.
Documentación moi ampla e numerosa: Respostas Xerais e Respostas Particulares;
estas a súa vez compostas polos libros persoais de legos e eclesiásticos e os libros reais
de legos e eclesiásticos. Outra documentación: Censo e Vecindario. 22 Contadurías de
Ú nica Contribución, que elaboraron máis de 78.000 libros e legajos. Só para Castela.

O Censo de Floridablanca (1786-1787) ten a peculiaridade de que xa é un censo de

poboación realmente, xa non está feito con finalidade fiscal, senón que trata de saber cal
é a poboación e a súa estrutura e a partir de aquí os recursos económicos necesarios para
impulsar a economiá . Este censo ten un erro do 5%, polo que aos resultados débese
aumentar un 5%. Consérvanse ademais os resultados xerais e a documentación primaria
dos recontos de cada lugar, sen ter só o resultado final. O importante é que este censo
proporciona información da poboación por sexo, idade, estado civil; unha clasificación
socioprofesional rudimentaria; e datos de institucións eclesiásticas, benéficas,
educativas, de reclusión e hospitais. Dá un cadro xeral do territorio desde o punto de
vista demográfico e institucional.

Outro tipo de fonte é a documentación eclesiástica, sobre todo os libros parroquiais

de bautismo, matrimonio e defunción. Non é unha fonte demográfica, senón de carácter
institucional. Tamén son as listas de cumprimento pascual, os libros de cofradías, a
compra de bulas e os informes de visitas pastorais. Os libros parroquiais valen para
coñecer a tendencia da poboación. Non nos dá o volume de poboación da parroquia,
pero si nos dá a tendencia da evolución da poboación a través do no de nacementos e
defuncións.

Outras fontes ademais destas que nos poden servir son fontes máis imprecisas. Poden
servir para completar a información das fontes máis usuais ou como indicadores dunha
tendencia cando non se conta con documentación máis ampla. Son de carácter
cuantitativo como os padróns de moeda foreira ou os contratos de foro, ou de carácter
cualitativo como os informes ou libros de viaxe. Valen sobre todo para o S.XVI.

2. RASGOS XERAIS DA POBOACIÓN

Un volume relativamente escaso de poboación, o que non quere dicir que non

haxa áreas máis densamente poboadas.

Os datos cos que se conta son datos estimados e redondeados. No XVI a poboación
crece, no XVII cae e no XVIII sube e supera o máximo alcanzado anteriormente. En
comparación con outros lugares como Francia ou Alemaña, é unha poboación
relativamente escasa en termos brutos. Trátase de un rasgo “estrutural” da poboación
española no Antigo Réxime.

1500: 6’8 millóns 1550: 7’4 millóns 1600: 8’1 millóns lOMoARc PSD| 555538

1650: 7’1 millóns 1700: 7’5 millóns 1750: 9 millóns 1800: 10’5 millóns
Un reparto desigual da poboación.

En todo o perió do as densidades medias están por debaixo da media europea. No XVI
temos unha densidade de 17 hab/km2, cifra moi baixa en comparación con outras zonas
como Paiś es Baixos con 45 hab/km2, Italia 40-45 hab/km2, Francia 35 hab/km2,
Inglaterra 31 hab/km2, Alemaña 29 hab/km2. Nos séculos posteriores as cifras variarán
pero as diferenzas manteranse. Prodúcese un crecemento demográfico máis de carácter
extensivo, cubriń dose máis terreo, polo que a poboación crece máis dispersa en lugar de
concentrarse o crecemento. A pesar deste baixo nivel de ocupación, prodúcese
emigración a América e expulsións de poboación como os xudeos ou moriscos.

Nas densidades tamén hai diferenzas territoriais. Castela ten un 78’6% do territorio cun
84’4% da poboación, mentres que Aragón cun 21’4% do territorio alberga o 15’6% da
poboación. A nivel interno as densidades de poboación tamén variá n. En Castela, unha
das zonas máis poboadas seriá Paiś Vasco con 27 hab/km2, a cunca do Duro con
hab/km2 e Albacete con 4-5 hab/km2, polo que as densidades son variadas. En Aragón,
Aragón 7’5 hab/km2, Cataluña 11 hab/km2 e Valencia 20 hab/km2. A zona do interior
estará relativamente máis poboada que a periferia. Isto para o S.XVI.

A partir de comezos do XVII o interior vaise ir despoboando e vanse poboar máis as

zonas periféricas. Isto da a impresión de que hai un desprazamento de poboación de
interior a periferia, pero en realidade non se redistribúe fisicamente, senón que medra
máis a poboación da periferia que a do interior.

Poboación fundamentalmente rural.

A maior parte da poboación española vive no campo. Non obstante, no contexto

europeo, España ocupa un lugar intermedio pola súa taxa de urbanización (persoas en
cidades de máis de 10.000 habitantes). Este nivel urbano de finais do XVI xa non se
volverá a igualar na Idade Moderna, en claro contraste co que sucedeu nos paiś es do
entorno inmediato.

Holanda; 24’3% Norte de Italia: 16’6% Portugal: 14% España: 11’4% Francia: 5’9%
Inglaterra: 5’8% Alemaña: 4’1%
lOMoAR cPSD| 555538

3. EVOLUCIÓN DA POBOACIÓN S.XVI-XVIII

Con estes datos, o esquema secular da evolución demográfica sería o seguinte: S.XVI:
+19%
S.XVII: -7%
S.XVIII: +40%

Este esquema, sen embargo, oculta a existencia de ritmos e rexiḿ enes demográficos
moi diversos, que se deben relacionar coas condicións económicas, sociais e polit́ icas
dos territorios peninsulares da Monarquía Hispana. Os datos dispoñibles permiten
establecer unha primeira estimación da evolución da poboación. (consultar datos do
volume escaso de poboación).
A POBOACIÓN DO S.XVI: O crecemento da poboación

En xeral, no XVI todos os estudos coinciden en que hai un crecemento da poboación,

que será sobre todo ata 1580, cando se ralentiza ata o 1598, cando se ven todo abaixo.
Non hai problema en afirmar que hai crecemento da poboación entre 1500 e 1600, pero
o problema está en que segundo a utilización das fontes o que nos van a dar son datos
de poboación diferentes. Asi,́ para 1530 Ruíz Martiń dá 5’7-6 millóns de habitantes,
mentres que Marcos Martiń dá 4’6 millóns. De igual maneira para o 1591, con cifras tan
dispares como os 6’6 millóns de Jordi Nadal e os 8’1 millóns de Ruiź Martiń .

A expansión demográfica do XVI iniciouse antes de 1530 e comezou a deterse antes de

1591. O crecemento é desigual nos territorios das dúas Coroas: Castela sobre un 43% e
Aragón sobre un 33%. O perfil da tendencia é máis ou menos o mesmo, hai un certo
retraso na coroa de Aragón con respecto a de Castela (efectos da Peste Negra e outros
episodios no XV, máis mortíferas en Aragón; non sufriu a crise catastrófica de fins do
XVI).

O crecemento entre 1490 e 1530 é máis moderado que nas décadas posteriores:
expulsión dos xudeos, crises de subsistencia nos perió dos de 15’6-08 e 1521-22. A fase
de crecemento máis atenuada é a dos anos 1530-70, ao menos para a Coroa de Castela.
Entre 1570 e 1600 e segundo os lugares iniciarase o cambio de tendencia na poboación
castelá, cambio que se iría producindo de norte a sur. Nos reinos de Aragón e Valencia
a fase expansiva prolongouse ata o primeiro decenio do XVII e ata 1620 en Cataluña.
Diferenzas entre campo e cidade. En Castela, as cidades medran máis que o campo. En
Aragón, polo contrario, as cidades parecen perder peso con relación ao campo.

A expansión da poboación española do XVI corresponde a un “ciclo demográfico

antigo”: altas taxas de natalidade e de mortalidade, e con incidencia habitual de factres
catastróficos. Neste caso non afectaron ao crecemento tanto como o fixeron no século
XIV e logo no XVII. Por outra parte, a expansión económica axudaría a unha
recuperación máis rápida tras estes accidentes.

A taxa de natalidade en torno ao 30-50 %o; a de mortalidade lixeiramente por debaixo,

35-42 %o. A esperanza de vida ao nacer sitúase en torno aos 25 anos; a mortalidade lOMoARc PSD| 555538

infantil no primeiro ano é de un 200 %o. Con estes parámetros, calquera alteración
podía resultar crit́ ica e aumentar a mortalidade.

As crises demográficas terán unha maior incidencia na segunda metade do século. Eran
relativamente frecuentes. Aiń da que as condicións parezan máis benignas, seguimos
estando ante unhas condicións de vida moi duras. A mortalidade é moi alta, sobre todo
porque é alta a mortalidade infantil, o que fai que a esperanza de vida ao nacer sexa
relativamente corta. As crises demográficas atopámolas sobre todo a partir de 1580.

Destaca a Gran peste castelá de 1596-1600, que non afectou a Coroa de Aragón. Non se
lle pode achacar a decadencia castelá, porque xa se viña notando con anterioridade,
senón que acentúa unha caid́ a que xa viña de atrás. Ten a súa orixe en Flandes e contou
con varios focos na cornixa cantábrica, un deles en Galicia. A isto sumáronse malas
colleitas en 1598, 1599 e 1600. Produciŕ onse en torno a 600.000 falecementos en
Castela durante esta crise demográfica. Sabemos que entrou polo norte e temos fontes
diversas sobre o tema con fontes de párrocos que dicían que nesta época non daban
abasto.

As posibles causas do crecemento (e os seus lim ́ ites) son: por un lado, o incremento
apoiouse en algúns casos no aporte da inmigración, como a chegada de franceses a
Aragón e Cataluña. O estancamento e descenso, por causas esóxenas (epidemias e
condicións climáticas). Por outro lado, e sobre todo, a expansión económica do século,
que permitiu dar un certo impulso a natalidade (rebaixa na idade ao matrimonio) e
recuperar con certa facilidade as perdas tras a crise. O crecemento económico foi
fundamentalmente “extensivo” (ocupación de terras abandonadas, logo as non
traballadas), polo que a súa propia evolución marcou os lim ́ ites do crecemento da
poboación (lei de “rendementos decrecentes”) e produciuse a súa caída ata que no XVII
aparezan solucións intensivas que permitan ampliar os lim ́ ites para o crecemento
demográfico.

A POBOACIÓN DO XVII: Avances e dificultades

Se ben en xeral houbo un estancamento e retroceso da poboación, non se pode falar
dunha crise xeral. Os estudos locais e comarcais poñen de relevo a existencia de
comportamentos rexionais diversos, cuxa consecuencia demográfica foi o
desprazamento no equilibrio demográfico peninsular a favor da periferia. Así,
obsérvanse tres grandes modelos demográficos: o noratlántico, que se caracteriza pola
súa notoria expansión, onde non se pode falar practicamente de crise demográfica,
exceptuando as dúas primeiras décadas do século; o interior, no que a poboación se
estanca en termos xerais no século, pero a fase crit́ ica seriá a primeira metade do século
XVII, recuperándose a partir de mediados do século, polo que as cifras xerais se
equilibrariá n; e o mediterráneo, a medio camiño entre os dous anteriores.

O crecemento da área noratlántica susténtase na introdución do maiź , que aumentou o

produto agrario. En Asturias, na primeira metade do XVII, a produción agrić ola
aumentou un 40%, a poboación un 17%; na segunda metade o produto agrario un 29% e
a poboación un 59%. Poderiá se explicar así a ralentización do crecemento entre finais
do XVII e comezos do XVIII. A introdución do maiź tivo, non obstante, outros efectos:
elemento de diferenciación social (mantemento de pobre, comida de pobres) e causante
de enfermidades polo exceso de maiź na alimentación (o mal da rosa ou pelagra,
descrita por Gaspar Casal en 1730 en Asturias). Si houbo crise deuse como moito entre
1610-20, pero recuperándose rapidamente o ritmo de novo.

Na área interior os efectos da crise de fins do XVI vanse notar ata mediados de século,
produciń dose entón unha recuperación, pero sen alcanzar os niveis de fins do XVI antes
da crise. Temos un século no que entre 1591 e 1700 hai perda de poboación. Obsérvase
unha caid́ a ata mediados do XVII e a partir de entón o inicio da recuperación da
poboación. A primeira metade sería crit́ ica realmente. Obsérvase unha perda en
conxunto de un 12-13% da poboación. Diferéncianse asimesmo tres etapas: 1597-1635,
derrumbe demográfico; 1635/40-1670/85, estancamento e inicio de recuperación, con
dificultades económicas e epidémicas; e desde 1670/85, lenta recuperación. Tamén
destaca que hai diferenzas internas no comportamento a pesar desta evolución xeral.
Unha das causas que afecta nestas décadas centrais foi unha peste mediterránea que
chega por vía marítima.
Respecto ao modelo mediterráneo, existe tanto crecemento como perda de poboación
dependendo de como se calcule a poboación, o que nos indica que os datos e as
informacións de época moderna son imprecisas, incompletas, parciais... Temos un perfil
que está a medio cabalo entre as dúas anteriores, pero con algunha peculiaridade que
afectou a territorios concretos, como a expulsión dos moriscos en Valencia, que supuxo
a perda de un 30-40% da poboación. Isto acentuou o estancamento detectado desde anos
atrás. Obsérvase unha caída grave entre 1620/30 e 1650/60: dous ciclos de peste e caída
da produción agrić ola. Prodúcese a recuperación a partir de 1660. En Cataluña a
poboación ascende moderadamente ata 1620-30 e vese unha fase crítica desde 1630 ata
1660 con perdas de un 25% (polo descenso da inmigración francesa e pola revolta
catalana); e desde 1660 crecemento progresivo, sobre todo a partir de 1685, base para o
aumento do XVIII.

BALANCE FINAL DO XVII: Contraste entre un modelo demográfico de parámetros

avanzados en Galicia, Asturias e en menor medida en Cantabria e Paiś Vasco; e un
modelo máis arcaico no interior e máis matizado na área levantina. Mecanismos
reguladores: nupcialidade/fecundidade no primeiro caso, mortalidade no segundo.
Súmanse causas esóxenas: maior incidencia das crises demográficas no segundo caso
que no primeiro. A súa vez, vinculación con modelos económicos diferentes. No norte,
innovacións agrić olas, diversidade de actividades económicas. No interior, e en menor
medida en Levante, desmantelamento industrial e comercial; falta de innovación na
actividade agrić ola, moi dependente das oscilacións climáticas.

A POBOACIÓN DO XVIII

Traxectoria diferente aos séculos anteriores: iníciase un crecemento que xa non se

deterá e que marcará o comezo cara a transición a un réxime demográfico moderno. As
taxas de natalidade vanse seguir mantendo en niveis elevados, pero progresivamente a
taxa de mortalidade vai ir descendendo. En termos xerais, admit́ ese un crecemento de lOM oARc PSD| 555538

uns tres millóns de habitantes, aiń da que con diferenzas entre as apreciacións dos
autores sobre os volumes de poboación a causa das inexactitudes dos vecindarios.

Neste século obsérvase a consolidación dos tres grandes modelos demográficos do

XVII. A poboación crece en todas partes, pero sobre todo na periferia. Consolídase así o
desigual reparto iniciado no século precedente. Establécense tres áreas ben
diferenciadas: a noratlántica ou setentrional, de crecemento moderado (...).

Na área noratlántica, en xeral, mantense o crecemento do XVII. Algunhas diferenzas

entre Galicia dunha parte, e Asturias, Cantabria e País Vasco de outra. En Galicia: 25-
30% no XVIII; taxa media anual 0’25%, a máis baixa da peniń sula. Diferenzas entre a
costa e o interior: menos do 20% na costa, ata o 40% no interior. A partir de mediados
do XVIII, inicio de emigración desde áreas litorais. Nesta área destacan as innovacións
na agricultura do interior, coa introdución da pataca.

(...) Falta interior e levante

BALANCE FINAL DO XVIII: Crecemento xeneralizado, na liña da tendencia xeral das

poboacións europeas. Non se tratou dunha auténtica “revolución demográfica”, senón
da eliminación de algúns obstáculos: recorrencia menor de epidemias e crises agrarias,
que diminuíu a mortalidade catastrófica; certo relaxamento na mortalidade infantil e
xuvenil; melloras económicas (área mediterránea); algunhas melloras nas infraestruturas
e polit́ ica económica; algunhas actuacións polit́ icas que potenciaron o crecemento de
algunhas áreas. As taxas de natalidade mantéñense, e o que se observa é un descenso da
mortalidade. As crises serán menos violentas e menos letais.