A ΦIEPΩMA

ΣABBATO- KYPIAKH
28-29 OKTΩBPIOY 1995
Bούλα Παπαϊωάννου:
2-31 AΦIEPΩMA
 Bούλα Παπαϊωάν-
νου: η φωτογράφος
η φωτογράφος της Kατοχής
της Kατοχής. Aποτύ- Aποτύπωσε με το φακ της, κορυφαίες στιγμές απ τη νεώτερη ελληνική ιστορία
πωσε με το φακ της,
κορυφαίες στιγμές α- 28 Oκτωβρίου 1940. H απρριψη του ιταλικού τελεσιγράφου Θα ακολουθήσει η γερμανική εισβολή. H φωτογράφος της
π τη νέωτερη ελληνι- εκφράζει τη θέληση του ελληνικού λαού και προκαλεί εκδη- Kατοχής, πως χαρακτηρίστηκε η Bούλα Παπαϊωάννου, θα
κή ιστορία. λώσεις θαυμασμού στον ελεύθερο κσμο. Tις ελλείψεις σε καταγράψει ττε τα δεινά του αθηναϊκού λαού, και, κυρίως,
πολεμικ εξοπλισμ αναπληρώνει ο εν- τον τραγικ λιμ του χειμώνα 1941-1942.
 O μαύρος χειμώ- θουσιασμς και η καρτερία των στρατευ- Σε αυτ το κομμάτι της δουλειάς της, πως
Eπιμέλεια αφιερώματος:
νας 1941-1942. H πεί- μένων Eλλήνων. Παρά τις σημαντικές α- και στο φωτογραφικ της οδοιπορικ στην
πώλειες και τις κακουχίες, η νίκη κατά EΛEYΘEPIA TPAΪOY κατεστραμμένη μεταπολεμική Eλλάδα που
να και το δράμα του
των Iταλών θα κρατήσει υψηλ το ηθικ ποθούσε την Aνασυγκρτηση και σπαρασ-
λαού στην κατοχική του στρατού και του λαού. Oι πρώτοι τραυματίες που θα φω- σταν απ τον Eμφύλιο, επικεντρώνονται σήμερα οι «Eπτά
Aθήνα. τογραφίσει η Bούλα Παπαϊωάννου στα νοσοκομεία της Hμέρες». Mικρτερη είναι η αναφορά στις άλλες θεματικές εν-
Aθήνας, ζητούν επίμονα να επιστρέψουν στο μέτωπο. τητες, που κοιν στοιχείο παραμένει η έμφαση στον άνθρωπο.
 Aποστείλατε σίτον
ή φέρετρα. Ποιοι ευ-
θύνονται για τον τρα-
γικ λιμ του χειμώνα
1941-1942.

 Tο δώρο της Oύνρα.

Mια αληθινή ιστορία.

 Eμφυτο φωτογρα-
φικ μεράκι. Aφησε
έργο κοινωνικού προ-
βληματισμού γεμάτο
ποίηση και ανθρωπιά.

 Mε έμφαση στον
άνθρωπο. Aπ το
κοινωνικ φωτορε-
πορτάζ στην καλλιτε-
χνική φωτογραφία.
 Aσπρο-μαύρο, σε
φυσικ φως. H φωτο-
γραφία της Bούλας
Παπαϊωάννου σε
θραύσματα μνήμης
και λγου.

 Προσδοκία για κα-

λύτερη ζωή. Φωτο-
γραφίες-ντοκουμέντο
για τη μεταπολεμική
Eλλάδα που ατένιζε
το μέλλον.
Eξώφυλλο: Παιδί στην κατοχική
Aθήνα: με παλι, τριμμένο παλτου-
δάκι και καρτερικ βλέμμα, κρατά-
ει στη μασχάλη τη χειροποίητη
σχολική τσάντα.
Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»:
BHΣ. ΣTAYPAKAΣ
H Bούλα Παπαϊωάννου επεξεργάζεται φωτογραφίες της απ τη μεταπολεμική Eλλάδα, την οποία διέτρεξε ως διευθύντρια
του φωτογραφικού τμήματος της U.N.R.R.A.
Tης Φανής Kωνσταντίνου
Yπεύθυνης του Φωτογραφικού Aρχείου
του Mουσείου Mπενάκη
«EIMAΣTE στη Kατοχή, στις εφιαλτι-
κτερες ημέρες της Kατοχής... με
τον τρμο της πείνας επάνω στα
πρσωπα, με τον κίνδυνο, με το θά-
νατο. Tτε η κυρία που σας παρου-
σιάζομε σήμερα έπαιρνε τη φωτο-
γραφική της μηχανή, πως παίρνει έ-
νας άντρας το ντουφέκι του, το πι-
στλι του και χαμένη μέσα στον κ-
σμο έκανε αντίσταση του ματιού της
ελληνικής μνήμης. Tον καιρ που το
μάτι έβλεπε μνο με την καρδιά κι η
μνήμη ήτανε η τιμή μας, το τελευ-
ταίο που μας έμενε. Eφωτογράφιζε
λες τις τραγικές, τις καταθλιπτικές
σκηνές και φιγούρες του αθηναϊκού
δρμου, τα μικρά παιδιά με τα σβη-
σμένα τους βλέμματα και με τα απο-
σκελετωμένα κορμιά τους, τσο μα-
κάβρια που δεν θα μπορούσε να τα
αντικρύσει, ούτε ο Γκγια. Tι να ’γινε
τα ’χα αυτή η συλλογή; Oσο και ν’ άλ-
λαξε το πολιτικ κλίμα του κσμου,
έπρεπε να μείνει σαν φυλαχτ, ένα
ιερ ενθύμιο του μαρτυρίου μας».
Aυτά επεσήμανε ο αρθρογράφος
Γ. Φτέρης το 1953 (Bήμα 11-10) σχε-
τικά με τη φωτογραφική συλλογή της
Bούλας Παπαϊωάννου χωρίς μως να
κινήσει το παραμικρ ενδιαφέρον
των αρμοδίων. Eν τούτοις το πολύτι-
μο αυτ υλικ είχε την καλή τύχη να
φυλαχθεί ευλαβικά για πολλά χρνια
απ τη συνετή δημιουργ του, έως
το 1976, ταν, ηλικιωμένη πλέον, α-
ποφάσισε να το εμπιστευτεί στο Φω-
τογραφικ Aρχείο του Mουσείου
Mπενάκη, που μλις είχε ιδρυθεί, μα-

2 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 Συνέχεια απ την 27η σελίδα

Aναχώρηση για το Aλβανικ μέτωπο. Παρά τις ελλείψεις σε πολεμικ υλικ και τις δυσοίωνες προβλέψεις, ποτέ πριν οι Eλληνες δεν έσπευσαν στο μέτωπο με
τον ενθουσιασμ που έσπευσε η γενιά του ’40.

ζί με το σύνολο του φωτογραφικού

της έργου. Δώδεκα χιλιάδες αρνητι-
κά, πολλές φωτογραφίες και λευκώ-
ματα, που ταξινομήθηκαν προσεχτι-
κά και στη συνέχεια παραδθηκαν
στη νεώτερη ιστορία του τπου μας.

Πρώτα βήματα
H διακριτική και ευγενική Bούλα
Παπαϊωάννου έκρυβε μια σπάνια κοι-
νωνική ευαισθησία που μαζί με τη
δυνατή και λιτή φωτογραφική της
γραφή χαρακτήρισε εξαρχής το έργο
της. Γεννημένη το 1898 στη Λαμία,
τρίτο παιδί απ τα πέντε της Aφροδί-
της και του αξιωματικού Θεοχάρη
Παπαϊωάννου, έζησε τα παιδικά της Eπιστράτευ-
χρνια μέσα στη θαλπωρή και την ση. Aθήνα
τάξη μιας καλοβαλμένης αστικής οι- 1940. H α-
κογένειας των αρχών του αιώνα. H πρριψη του
ανατροφή της στηρίχθηκε στην αγά- ιταλικού τε-
πη για την πατρίδα, την κοινωνική λεσίγραφου
συνεισφορά, την έφεση για καλλιέρ- στις 28
γεια, την εργατικτητα και τη συνέ- Oκτωβρίου,
πεια, αρχές που σταθερά ακολούθη- έγινε δεκτή
σε στη ζωή της. Tο έντονο ενδιαφέ- με ενθου-
ρον της για τη ζωγραφική την ώθησε σιασμ απ
να ακολουθήσει σπουδές στη Σχολή τον ελληνι-
Kαλών Tεχνών της Aθήνας και συγ- κ λα. Mε
χρνως της έδωσε το έναυσμα για τον ίδιο εν-
την ενασχλησή της με τη φωτογρα- θουσιασμ
φία. Kοντά στον γνωστ φωτογράφο, και παρα-
Πάνο Γεραλή, αδελφ των ζωγρά- δειγματική
φων Aπστολου και Λουκά, μυήθηκε τάξη εκτε-
στα μυστικά της φωτογραφικής τέ- λέσθηκε η
χνης γύρω στα μέσα της δεκαετίας επιστράτευ-
του ’30. Aπ την περίοδο της μαθη- ση τις πρώ-
τες μέρες
τείας της μαζί με τον δάσκαλ της, ε-
του πολέ-
Συνέχεια στην 4η σελίδα μου.

ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 3

Tραυματίες ενημερώνονται απ εφημερίδα για τις εξελίξεις του ελληνοϊταλικού πολέμου. Eνθουσιασμένοι απ τις νίκες κατά των Iταλών, οι στρατευμένοι που ανάρ-
ρωναν στα νοσοκομεία ζητούσαν επίμονα να επιστρέψουν στο μέτωπο.

Συνέχεια απ την 3η σελίδα
πιδθηκε σε εξωτερικές λήψεις. Tο
ελληνικ τοπίο και οι αρχαιτητες α-
ποτέλεσαν τα αγαπημένα της θέμα-
τα που θα επανέρχονται συνεχώς
στο έργο της.
H πρώτη επαγγελματική της δου-
λειά θα προέλθει το 1939 απ το
Eθνικ Aρχαιολογικ Mουσείο. O τ-
τε διευθυντής Aλέξανδρος Φιλαδελ-
φεύς θα της αναθέσει την φωτογρά-
φηση εκθεμάτων προκειμένου να
τυπωθούν επιστολικά δελτάρια
(καρτ ποστάλ), ενώ στη συνέχεια θα
αναλάβει τη φωτογράφηση των βυ-
ζαντινών μνημείων Aττικής και των
ελληνικών λουτροπλεων για λογα-
ριασμ του Eθνικού Oργανισμού
Tουρισμού.
O γάμος της με το φιλλογο - συγ-
γραφέα I. Zερβ, θα συμβάλει απο-
φασιστικά στη διεύρυνση των πνευ-
ματικών της αναζητήσεων και αντί-
στοιχα η διάλυσή του θα αποτελέσει
έναν απ τους κύριους λγους της
αποκλειστικής ενασχλησής της με
τη φωτογραφία.
Kατοχή
H κήρυξη του πολέμου του ’40 και
οι τραγικές εμπειρίες που ακολούθη-
σαν για ολκληρη τη χώρα και ιδιαίτε-
ρα για το λα της Aθήνας, καθρισαν
αποφασιστικά το έργο της έως ττε
αθρυβης φωτογράφου. Eνεργοποίη-
σαν την κοινωνική της συνείδηση και
αφύπνισαν την ευθύνη της καταγρα-
φής του αγώνα που έδινε ο λας της
χώρας της. O φακς της γίνεται μάρ-
τυρας και κοινωνς του αποχαιρετι-
σμού των στρατευμάτων, της φροντί-
δας των πρώτων τραυματιών και των
προετοιμασιών για την αντιμετώπιση
των εκτάκτων αναγκών απ τους κα-
τοίκους της πρωτεύουσας.
Oι συνέπειες του πολέμου γρήγο-
ρα ξεπερνούν και την πλέον αισιδο-
ξη προβλεψη. H Aθήνα μέσα σε ένα
χρνο μαστίζεται σκληρά απ την
πείνα. «Στο δρμο κυκλοφορούν φα-
ντάσματα», αναφέρει η δημοσιογρά-
φος Eλένη Bλάχου, «άνθρωποι με ά-
τονο βλέμμα, με σκυμμένες πλάτες,
κοκαλιασμένοι απ το κρύο, αφανι-
σμένοι απ την πείνα... Kαμιά φορά
τους βλέπεις πεσμένους χάμω στο
πεζοδρομιο. Eίναι ζωντανοί, πεθαμέ-
νοι;». Mε την κάλυψη ελβετικής επι-
τροπής που είχε φθάσει εκ μέρους
του Διεθνούς Eρυθρού Σταυρού επι-
σκέπτεται τα νοσοκομεία και φωτο-
γραφίζει τα αποσκελετωμένα παιδιά
και τους λιμοκτονούντες ενήλικες.
Mε το υλικ αυτ και με τη βοήθεια
του χαράκτη I. Kεφαλληνού θα δημι-
ουργήσει ένα χειροποίητο λεύκωμα
που θα το φυγαδεύσει στο εξωτερι-
κ για να καταγγείλει στην κοινή
γνώμη το ανοσιούργημα που επιτε-
λέσθηκε στην ελληνική πρωτεύου-
σα. Tην απγνωση για το παράλογο
θέαμα που κλείνεται στις σελίδες
του δηλώνουν, αντί προλγου, οι
στίχοι του Eυριπίδη: «Tι με χρη σι-
γάν; Tι δε μη σιγάν; Tι δε θρηνήσαι;».
Στα δύσκολα χρνια έως το ’44, οι
κάτοικοι της Aθήνας επιστρατεύουν
λες τις σωματικές και ηθικές τους
δυνάμεις για να κρατηθούν στη ζωή.
Oι φωτογραφίες απ το Bρεφοκο-
μείο, απ τις ουρές των συσσιτίων
και απ τις διανομές ιματισμού και
τροφίμων ζωντανεύουν αυτ που η ι-

4 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995

στορία αποσιωπά: Tην καθημερινή α-
ντίσταση του άμαχου πληθυσμού.

Mεταπολεμική Eλλάδα
Mε την αποχώρηση των Γερμανών
(Oκτώβριος ’44) ο λας της Aθήνας
ξεχύνεται στους δρμους σ’ ένα ξέ-
φρενο πανηγύρι χαράς. H συνειδητή
ματιά της φωτογράφου ακμη κι αυτή
τη στιγμή θα στραφεί σε ,τι απέμεινε
απ σους πλήρωσαν με τη ζωή τους
την ελευθερία. Θα σπεύσει στις φυ-
λακές Mέρλιν –αλλοίμονο κατεδαφί-
σθηκαν το 1970– και θα κρατήσει στη
μνήμη μας ηρωικά μηνύματα χαραγ-
μένα στους τοίχους απ αυτούς που
την επομένη έπαψαν να υπάρχουν.
H απελευθέρωση δυστυχώς δεν θα
φέρει την πολυπθητη ειρήνη. O ολέ-
θριος εμφύλιος πλεμος που θα ακο-
λουθήσει θα προσθέσει νέες μεγάλες
συμφορές ενώ ταυτχρονα η Eλλάδα
θα δεχθεί την ξένη βοήθεια για να ορ-
θοποδήσει. Tτε η Bούλα Παπαϊωάν-
νου θ’ αναλάβει τη διεύθυνση του
φωτογραφικού τμήματος της UNRRA
(United Nations Rehabilitation Relief
Aid) και θα ταξιδέψει για τρία χρνια
απ τη Mακεδονία ώς την Kρήτη προ-
κειμένου να καταγράψει τις κατα-
στροφές και τις συνθήκες ζωής των
κατοίκων της υπαίθρου.
Tα θέματα που συγκεντρώνει στη
γνιμη αυτή περίοδο της δουλειάς
της αποτελούν ένα πολύτιμο ιστορικ
και κοινωνικ τεκμήριο της μεταπο-
λεμικής Eλλάδας. Oι αγέρωχες μαυ-
ροντυμένες γυναίκες, τα ρακένδυτα
παιδιά και τα ερειπωμένα χωριά αντα-
νακλούν τις πληγές αλλά και το πεί-
σμα για ζωή της Eλλάδας του ’45. Στο
πλαίσιο της αποστολής αυτής, η φω-
τογράφος συχνά απελευθερώνεται α-
π τις εντολές της υπηρεσίας της και
αφήνει το φακ της να εκφράσει τη
συνειδητή ματιά, την ανθρώπινη συ-
μπνια, τον θαυμασμ για την καρτε-
ρία και την αξιοπρέπεια των απλών Eπειτα απ
ανθρώπων. τριάμισι μαρ-
Στη δεκαετία του ’50 η ζωή είχε ξα- τυρικά χρ-
ναβρεί το ρυθμ της. Tο ελληνικ το- νια, η Aθήνα
ελεύθερη, υ-
πίο, παντοτινή έμπνευση για τους
ποδέχεται
καλλιτέχνες, προσελκύει τους φωτο-
τους Συμμά-
γράφους που με τις μηχανές εξορ- χους. Oκτώ-
μούν στην ύπαιθρο. H Bούλα Παπαϊω- βριος 1944
άννου, καταξιωμένη πλέον, με συμμε-
τοχές σε εκθέσεις και δημοσιευμένο
υλικ σε εφημερίδες και περιοδικά,
περιοδεύει την ηπειρωτική χώρα και
τα νησιά με δική της πρωτοβουλία ή
σε συνεργασία με τον οργανισμ του-
ρισμού. H ελληνική γη, τα θραύσματα
του αρχαίου κσμου και οι άνθρωποι
του μχθου αποτελούν το τρίπτυχο
της κατοπινής δουλειάς της.
Tο 1990, η Bούλα Παπαϊωάννου,
πριν φύγει για πάντα απ τη ζωή, πρ-
λαβε να δει την πρώτη αναδρομική
της έκθεση στην Aθήνα και δέχθηκε
το θαυμασμ και την ευγνωμοσύνη
των νέων για τις φωτογραφίες της
που ζωντάνεψαν στα μάτια της καρ-
διάς τους την τραγικτερη περίοδο Eλευσίνα, Aύ-
της νεώτερης ιστορίας μας. γουστος 1945.
Πρσφατα το έργο της μεγάλης Kρατούμενοι
μας φωτογράφου παρουσιάστηκε των γερμανι-
στον μήνα φωτογραφίας στο Παρίσι κών στρατο-
και ταξίδεψε σε ευρωπαϊκές πλεις πέδων, επι-
τοποθετώντας τη δημιουργ του στο στρέφουν
διεθνές πάνθεον των φωτογράφων α- στην πατρίδα,
νάμεσα στους μεγάλους εκπροσώ- μετά την απε-
πους του ανθρωπιστικού ρεύματος. λευθέρωση.

ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 5

 Mάθημα στην ύπαιθρο.
Hπειρος 1946.
H απουσία σχολικών κτιρίων
και θρανίων, δεν μείωσε
τη δίψα των παιδιών
για γράμματα, στα χωριά
με τα καμένα σπίτια και σχολεία.

6 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995

Mαθήματα ύφανσης και κεντητικής απ αποστολή στήριξης της U.N.R.R.A., τα πρώτα χρνια μετά την απελευθέρωση.

Πειραιάς 1945. Eικνα συλλογικού μχθου, για την ανρθωση της κατεστραμμένης απ τον πλεμο, πατρίδας.

ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 7

O μαύρος χειμώνας 1941-1942
H πείνα και το δράμα του λαού στην κατοχική Aθήνα
Tου Γ.A. Λεονταρίτη
«ΠPOΣOXH, προσοχή! H πρωτεύου-
σα περιέρχεται εις χείρας των κατα-
κτητών. Eπάνω εις τον ιερν βράχον
της Aκροπλεως δεν κυματίζει πλέ-
ον υπερήφανος και μνη η Γαλαν-
λευκος. Παραπλεύρως της εστήθη
το λάβαρον της βίας...». H δραματική
αυτή ανακοίνωση του Pαδιοφωνικού
Σταθμού Aθηνών, ήταν η τελευταία
ελεύθερη φωνή που ακούστηκε, κα-
θώς οι σιδηρφραχτες στρατιές του
Xίτλερ έμπαιναν μέσα στην έρημη
πρωτεύουσα. Σε λίγες μέρες ορκίζε-
ται η πρώτη κατοχική κυβέρνηση του
Γ. Tσολάκογλου. H ζωή στην Aθήνα
άλλαξε. Tα δεινά του πολέμου θα έ-
χουν τραγικές επιπτώσεις στον λα,
και το μεγαλύτερο βέβαια ήταν η
πείνα. H εξαθλίωση απλώνεται πα-
ντού.
Στην Aθήνα, οι ελλείψεις και οι
στερήσεις άρχισαν πριν απ την ε-
χθρική εισβολή. Για μερικές εβδομά-
δες, αν είχε κανείς πρους χαρτονο-
μίσματος, κάτι έβρισκε στην λευκή
αγορά. Στα εστιατρια, το προϊν
της εποχής ήταν αγγινάρες με ίχνη
λαδιού στο ζουμί τους. Στα ζαχαρο-
πλαστεία εμφανίστηκαν ειδικής συν-
θέσεως κατασκευάσματα, και οι τι-
μές ανέβαιναν. Στην αγορά βρισκ-
ταν ακμα κανένα φυτικ προϊν.
Γρήγορα μως τα καταστήματα άδει-
ασαν και άρχισε το κλείσιμο με τη
σειρά. Mνο τα καφενεία λειτούργη-
σαν ώς το τέλος της Kατοχής, με το
ρεβιθοκαφέ τους. Mε λουκέτο τα πε-
ρισστερα εργοστάσια. Λειτούργη- Xιλιάδες χήρες και ορφανά δημιούργησε ο πλεμος και η πείνα στην κατεχμενη Eλλάδα. Στην Aθήνα, που δοκιμάστηκε πε-
σαν μνο σα μπορούσαν να παρά- ρισστερο απ κάθε άλλη περιοχή της χώρας, στα συσσίτια απρων λιγτερο απ το ένα τέταρτο του πληθυσμού, που είχε
γουν πρώτες ύλες για τους κατακτη- ανάγκη απ τέτοια αρωγή, έβρισκε τροφή. Oι μερίδες τους είχαν ελάχιστη θρεπτική αξία ή λίπη.
τές. Tραγικ ήταν και το θέαμα με
τις συγκοινωνίες. Aτελείωτες οι ου- O χιτλερικς στρατς ήρθε εδώ,
ρές των εξαθλιωμένων ανθρώπων σε χωρίς τη στοιχειώδη επιμελητεία. ο-
στάσεις και αφετηρίες. Γρήγορα οι λες οι αποθήκες τροφίμων κατασχέ-
λεωφορειακές γραμμές νέκρωσαν. θηκαν και επιτάχθηκαν ενώ εργο-
Mνο τα τραμ δούλεψαν αρκετ διά- στάσια κονσερβοποιίας μετέτρεπαν
στημα. Eτσι άρχισαν και οι ποδαρ- σε διατηρημένες τροφές ,τι δεν
δρομοι. μπορούσαν να καταναλώσουν επί
τπου οι Γερμανοί. O άλλοτε υπουρ-
Xειμώνας 1941-1942 γς και Πρεδρος του Eρυθρού Σκελετω-
H μαύρη αγορά συνυπήρχε με τη Σταυρού κατά την Kατοχή, ο Aλέξαν- μένο παιδί
φανερή, για μερικούς μήνες. Yστερα δρος Zάνας έγραφε στις αναμνήσεις στην Kα-
η δεύτερη νεκρώθηκε. Mνο η μερί- του: «Aπ την πρώτη στιγμή που οι τοχή.
δα με τα 50 δράμια ψωμί διατηρήθη- στρατιώται του Xίτλερ κατέλαβαν Iσως και
κε για 3 μήνες και το αλάτι με τα τας Aθήνας, φάνηκε η βαρβαρτης να μην ε-
σπίρτα του δελτίου, μέχρι το τέλος. των... Δεν εσεβάσθησαν την Διεθνή πέζησε, -
H επισιτιστική κατάσταση λο και Σύμβαση του 1926, ούτε την Σύμβα- πως πολ-
ση του 1929 και έφθασαν στην Eλλά- λά απ τα
χειροτέρευε. Kανένας μως δεν
δα χωρίς να έχουν επιμελητεία. Δη- 340.000
μπορούσε να διανοηθεί, εκείνο το
λαδή ολκληρη η στρατιά των έπρε- ορφανά,
πρώτο καλοκαίρι της κατοχής, το κα- που χωρίς
κ που θ’ ακολουθούσε το χειμώνα. πε να ζήσει εκ των πρων της καϋμέ-
νης της Eλλάδος. Aρπαζε σα τρφι- καμία
«Παγώνεις... Φέρνεις μια βλτα στην προστασία
Aθήνα, βλέπεις τους γυμνούς σκελετούς μα ήθελε χωρίς να λαμβάνει υπ’ ψιν
πάλεψαν
να μελανιάζουν, κι’ ακούς θρήνους που πως υπήρχε και ο ελληνικς λας να τα βγά-
βγαίνουν απ’ τους δρμους, αλήτες, αν- που έπρεπε να ζήσει. Oι Iταλοί ενώ λουν πέρα
θρωπάκους, γυναικούλες, πιτσιρίκια: είχαν επιμελητεία στην αρχή, ακο- μνα
Πεινάω! Πεινάω», θα γράψει ο Δημή- λούθησαν έπειτα το παράδειγμα των τους, το
τρης Ψαθάς για την πεινασμένη και Γερμανών... H κατάστασις χειροτέ- διάστημα
παγωμένη Aθήνα, στο βιβλίο του ρευε μέρα με τη μέρα, γιατί η Eλλάς 1940-
«Xειμώνας 41». Συνέχεια στην 12η σελίδα 1944.

8 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995

Aθήνα 1941-1942. Yποσιτισμένη πως λες οι μανάδες της Kατοχής, που προτιμούσαν ση τροφή έβρισκαν να τη δίνουν στα παιδιά τους, η μητέρα της φωτογραφίας
θηλάζει το εξαντλημένο παιδί της, με το γάλα της στέρησης.

ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 9

10 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995
Mε κουρελιασμένο παλτουδάκι, κοντ παντελνι και χωρίς κάλτσες, το αγρι
της φωτογραφίας φέρει έντονα τα σημάδια του λιμού που έπληξε την Aθήνα
τον χειμώνα 1941-42. Kαι ήταν ασυνήθιστα σκληρς και παρατεταμένος εκείνος
ο χειμώνας.

ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 11

Παιδί αποκαμωμένο σε δρμο της Aθήνας. 1941-1944.
Συνέχεια απ την 8η σελίδα
είχε το ατύχημα να έχει τρεις διαφ-
ρους κατακτητάς: τον Γερμαν, τον
Iταλ και τον Bούλγαρο...»
Eνδεικτικοί αριθμοί
Oι αριθμοί των στατιστικών –σο
κι’ αν είναι ελλιπείς– είναι ενδεικτι-
κοί. Aπ 1228, κατά τον Aπρίλιο του
1941, οι θάνατοι στην περιοχή της
Διοικήσεως της πρωτευούσης έγι-
ναν 6615 τον Δεκέμβριο.
Aργτερα, ο Eρυθρς Σταυρς κα-
τέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για
να βοηθήσει να μετριασθεί η τραγω-
δία του πληθυσμού. Eνα ειδικ νοσο-
κομείο εγκαταστάθηκε στην Pιζά-
ρειο Eκκλησιαστική Σχολή, ιδρύθη-
12 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995
καν σταθμοί A΄ βοηθειών και ειδικά
αυτοκίνητα περιμάζευαν τα θύματα
της πείνας για να τους προσφέρουν
στοιχειώδη βοήθεια. Xωρίς την κρα-
τική συνδρομή, γρήγορα η βοήθεια
αυτή απεδείχθη ανεπαρκής. Tο νο-
σοκομείο της Pιζαρείου, πως και -
λα σχεδν τα νοσοκομεία της πρω-
τεύουσας, γέμισε σε βαθμ αφάντα-
στο. Tο θέαμα μέσα στη Pιζάρειο, -
που σε κάθε κρεβάτι έπρεπε να νο-
σηλεύονται τρία και τέσσερα παιδά-
κια, ήταν τρομερ. Kάθε πρωί έβλε-
πε κανείς στις γωνιές του δρμου, ε-
γκαταλελειμμένα πτώματα, και περ-
νούσαν ώρες ολκληρες μέχρι να
περισυλλεγούν.
Tα αυτοκίνητα των σκουπιδιών
του Δήμου, γέμιζαν απ πτώματα
που τα μετέφεραν στα νεκροταφεία.
Xαρακτηριστικές σκηνές για το
δράμα του αθηναϊκού λαού εκείνο
τον τραγικ χειμώνα, δίνει η Pίτα
Mπούμη-Παπά στο διήγημά της «Στις
σκάρες της Oμνοιας»: «Eνα καρτσι
φτιαγμένο απ κάσες, που το σπρώχναν
κάτι ξυπλητοι, μισγδυτοι και πεινα-
σμένοι άγγελοι. Tα παιδιά. M’ ένα τέ-
τοιο καρτσι πολέμαγαν το θάνατο, τα
πιτσιρίκια. Kαι καμιά φορά, μάλιστα,
τον νικούσαν! Mε το καρτσι κουβα-
λούσαν πεθαμένους, σκέλεθρα και ,τι
άλλο λάχαινε...
Hταν αληθινή η κουβέντα του, πως
στις σκάρες της Oμνοιας πεθάνανε
τουλάχιστο ζεστά. Γι’ αυτ πολλοί σαν
φτάνανε στο νυν και αεί, τρέχαν να πά-
ρουν θέση. Nα ξαπλώσουν. Mα δεν χω-
ρούσαν κι λοι. Kαι κράταγαν σειρά.
Σαν πέθαινε κανένας, έτρεχε ευθύς ο α-
στυφύλακας και φρντιζε για τη μετα-
φορά του. Eρχταν το καρτσι και τον
έπαιρνε. Tτε η θέση άδειαζε. Tην έπια-
νε εκείνος που είχε σειρά. Eκτς, αν ή-
τανε νέος πολύ και ο κατοπινς γέρο-
ντας. Tτε υποχωρούσε ο μπροστι-
νς...»
Mαύρα χρνια... Mια εποχή που ο
θάνατος καραδοκούσε σε κάθε σου
βήμα. Συγχρνως μια εποχή που μέ-
σα απ τη δυστυχία ξεπήδησε η με-
γάλη ανάταση, η ανάσταση ονείρων
με την Eθνική Aντίσταση... Πιο εύ-
στοχα την χαρακτήρισε ο Tάσος Λει-
βαδίτης με τον στίχο του: «Ω, μεγά-
λη ακατανητη εποχή, που άξαφνα ο
ένας καταλαβαίνει τον άλλο...»
 Aποστείλατε σίτον ή φέρετρα
Ποιοι ευθύνονται για τον τραγικ λιμ του χειμώνα 1941-1942
Tου Γεράσιμου K. Aποστολάτου
Πρώην προέδρου του Eλληνικού Eρυθρού Σταυρού
AΠO τις πρώτες μέρες του φθινπω-
ρου του ’41 τα πρώτα δείγματα της
έλλειψης τροφίμων αποτυπώνονταν
έντονα στα πρσωπα των κατοίκων
της πρωτεύουσας.
Oι κατασχέσεις των αποθεμάτων
των αποθηκών απ τις κατοχικές αρ-
χές, η αποκοπή απ τους Bουλγά-
ρους των εύφορων περιοχών της
Mακεδονίας - Θράκης, η οικονομική
και διοικητική αποδιοργάνωση της
χώρας και η αδυναμία μεταφοράς α-
π μια περιοχή σε άλλη τροφίμων και
εμπορευμάτων ήταν φυσικ να έχει
τις βαρύτερες συνέπειες κυρίως -
που υπήρχε μεγάλη συγκέντρωση
πληθυσμού και η περιοχή ήταν αστι-
κή, δηλαδή στην Aθήνα και τον Πει-
ραιά.
«Σιγά - σιγά ο λιμς πήρε διαστά-
σεις μιας εθνικής τραγωδίας. Kάθε
μέρα, στην Aθήνα και τον Πειραιά
πέθαιναν χίλιοι άνθρωποι! Σκελετοί,
σκεπασμένοι με μια χακί κουρελια-
σμένη κουβέρτα περιφέρονταν ψά-
χνοντας στα σκουπίδια... Kαι ξαφνικά
τα σώματά τους λύγιζαν και οι σκε-
λετοί πέφταν νεκροί χωρίς ούτε μια
κραυγή. Yστερα το τραγικ θέαμα έ-
γινε τσο καθημεριν, που μερικοί
δεν γύριζαν ούτε να κοιτάξουν.
Eκτς κι αν ήταν τσο πεινασμένοι
που ρίχναν μια ματιά στο τενεκεδάκι,
το κονσερβοκούτι, του νεκρού, μην
έχει μείνει τίποτε μέσα! Στους δρ-
μους της Aθήνας καινούργια τροχο-
φρα, ανεξίτηλα και ανατριχιαστικά
στη μνήμη, έκαμαν την εμφάνισή
τους. Kαμινια, ακμα και κάρα της
Δημαρχίας, που μετέφεραν σωρούς
απ σκελετωμένα πτώματα στο νε-
κροτομείο της οδού Mασσαλίας»(1).
Aλλά εξίσου τραγική θα είναι η ει-
κών των μεγάλων πλεων Θεσσαλο-
νίκης, Πατρών, Bλου κ.τ.λ. Aι πλη-
ροφορίαι που έχομεν δια τα ωραία
νησιά της Eλλάδος είναι τραγικαί. Oι
κάτοικοι Σύρου ετηλεγράφησαν εις
Aθήνας «Aποστείλατε σίτον ή φέρε-
τρα»(2).
Aκμη και σε περιοχές ευθύνης
των Iταλών πως τα Eπτάνησα, η κα-
τάσταση ήταν επίσης απελπιστική.
Tα θύματα
Oι νεκροί απ την πείνα, σ’ λη
την κατοχική περίοδο και για το σύ-
νολο των περιοχών της χώρας υ-
περτερούν κατά πολύ απ λες τις
άλλες αιτίες θανάτου (Nεκροί πολε-
μικών επιχειρήσεων, θύματα βομ-
βαρδισμών, εκτελεσθέντες απ
Γερμανούς, Iταλούς και Bουλγά-
ρους, απώλειες του εβραϊκού πλη-
θυσμού, των ομήρων και της εθνι-
κής αντιστάσεως).
Tα πρώτα μεταπολεμικά δημοσιεύ-
ματα παρουσίαζαν τον συνολικ α-
Γέροντας σε
συσσίτιο, με
την αγωνία
στα μάτια και
στο πρσωπ
του τη χλωμά-
δα του νε-
κρού. Kατά
τον τραγικ
χειμώνα του
1941-42 η πεί-
να ήταν το ά-
μεσο αίτιο που
δηλωνταν για
το ένα τρίτο έ-
ως το ένα δεύ-
τερο του συ-
νλου των θα-
νάτων στην
Aθήνα. Eμμε-
σα αποτελού-
σε το αίτιο πο-
λύ περισστε-
ρων, αφού ο
υποσιτισμς
άφηνε τους
ανθρώπους ε-
κτεθειμένους
στη φυματίω-
ση, στη γρίππη
και άλλες αρ-
ρώστιες. Πολ-
λοί απ τους
γραμμένους
στα λαϊκά συσ-
σίτια ήταν τ-
σο αδύναμοι
που δεν μπο-
ρούσαν να α-
ντέξουν την
πορεία
έως εκεί.
ριθμ των θυμάτων απ την πείνα σε Tο ερώτημα που μένει αναπάντητο Bρετανίας, μετά την κατάκτηση απ
360.000 νεκρούς. Oι πιο πρσφατες είναι γιατί η τραγωδία του λιμού τους Γερμανούς διαφρων χωρών
μελέτες υπολογίζουν τους νεκρούς στην Eλλάδα πήρε έκταση πρωτοφα- της Eυρώπης απ τους Nαζί να απο-
απ 100.000 έως 300.000. νή σε σχέση με τις άλλες κατεχμε- κλείσουν κατεχμενα Kράτη, τσο
O ακριβής υπολογισμς του αριθ- νες χώρες της Eυρώπης. Ποιοι είναι για να τιμωρήσουν τους λαούς τους
μού των θυμάτων είναι δυσχερέστα- οι υπεύθυνοι: η κατοχική κυβέρνηση γιατί υποτάχθηκαν χωρίς ουσιαστική
τος: Στην περίοδο εκείνη δεν ήταν της Aθήνας, οι ξένοι επιδρομείς και αντίσταση στον Xίτλερ σο και για
δυνατή η λειτουργία Στατιστικής κατακτητές ή οι Σύμμαχοί μας; να αποτρέψουν την προμήθεια τρο-
Yπηρεσίας και οι πληροφορίες που Στο γνωστ υπμνημα του πρωθυ- φίμων και άλλων ειδών προς τις δυ-
έχουμε απ τις έρευνες του Διε- πουργού E. Tσουδερού προς τους νάμεις του Aξονα. Tηρητής αυτής
θνούς Eρυθρού Σταυρού, του καρδι- Συμμάχους της 20ής Φεβρουαρίου της πολιτικής είχε ορισθεί απ τον
ναλίου A.G. Roncalli (μετέπειτα Πά- 1942, που περιγράφεται η έκταση Tσώρτσιλ ο σκληρς υπουργς Oικο-
πα Iωάννη KΓ΄) και άλλων είναι περι- του λιμού (8) αναφέρεται η πολύ α- νομικού Πολέμου Nτάλτον.
στασιακές. ποκαλυπτική φράση: «Aι κατάραι των H πλευρά του πρωθυπουργού E.
Eξάλλου, συνέπειες του κατοχικού μητέρων θα είναι βαρείαι και κατά Tσουδερού (Aρχεία E. Tσουδερού,
λιμού και των ασθενειών ιδιαίτερα φίλων και κατ’ εχθρών». Iσως αυτή η H. Bενέζης ιδιαίτερα) μας παραδίδει
στα παιδιά (φυματίωση, κοκκύτης, διατύπωση να αποδίδει ακριβέστερα σειρά ενεργειών της ελληνικής κυ-
διφθερίτις) παρατηρήθηκαν και στα τους υπεύθυνους της τραγωδίας. βέρνησης που χρονολογούνται απ
μεταπολεμικά χρνια. Eίναι γνωστή η απφαση της M. Συνέχεια στην 15η σελίδα
ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 13
 Γυναίκα σε νεκροταφείο, στο μαρ-
τυρικ Δίστομο. «Eφονεύθησαν υπ
των Γερμανών», γράφουν οι σταυ-
ροί στους τάφους. Tον Iούνιο του
1945, σε μια απ τις χειρτερες ω-
μτητες του πολέμου, οι Γερμανοί
κατέσφαξαν πολλές εκατοντάδες
κατοίκους μέσα στα σπίτια τους.

14 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995

Mεταφορά ηλικιωμένης σε καρτσι. Aθήνα, Δεκέμβριος 1941. «O μεγαλύτερος μπελάς που μπορείς να βάλεις τώρα στο κεφά-
λι των δικών σου είναι να πεθάνεις», έγραφε με πίκρα ένας Aθηναίος στην Kατοχή. Δύσκολα μπορούσε κανείς να κανονίσει μια
σωστή κηδεία. Mερικές φορές οι φτωχοί και ανήμποροι κάτοικοι έθαβαν που μπορούσαν τους νεκρούς τους, χωρίς να δηλώ-
νουν το θάνατο για να διατηρήσουν τα δελτία τροφίμων τους. H θέα των πτωμάτων στους δρμους ή πάνω στα κάρα του δή-
μου που τα μετέφεραν σωρηδν στα δημσια νεκροταφεία, σοκάριζε πολύ τους ανθρώπους. Eξαντλημένοι μως απ το λιμ,
αβέβαιοι για το αν θα επιζούσαν και οι ίδιοι, γρήγορα συνήθισαν το θάνατο, μέσα στην κλαση εκείνου του χειμώνα.

Συνέχεια απ την 13η σελίδα
την 4η Iουνίου 1941, δηλαδή ολίγας
μνον ημέρας μετά την άφιξιν του
πρωθυπουργού εις την Aίγυπτον, -
που το πρώτον γίνεται έκκληση προς
τους Bρετανούς «να σώσουν τους
πληθυσμούς της Eλλάδος... απ τον
κίνδυνο της πείνας»(3).
Mλις την 10η Iουνίου 1941 ο
Aγγλος πρέσβης Mίκαελ Πάλαιρετ α-
νακοίνωσε στον Tσουδερ «τι η αγ-
γλική κυβέρνηση δεν θα είχε αντίρ-
ρηση να προμηθευθούν οι Eλληνες,
εάν δύνανται τρφιμα... απ την
(4)
Tουρκία» .
H βρετανική έγκριση είχε περιορι-
σμένο χαρακτήρα. Tα τρφιμα –μέ-
χρι και 50.000 τννους, ποστητα
που αποδείχθηκε ανέφικτη για την
τουρκική αγορά– θα προέρχονταν α-
π την Tουρκία απ δική της παρα-
γωγή και χι με εισαγμενα προϊ-
ντα απ τρίτες χώρες.
H συμφωνία αυτή είχε ως αποτέλε-
σμα να φθάσει στον Πειραιά το θρυ-
λικ για την εποχή τουρκικ πλοίο
«Kουρτουλούς» στα τελη Oκτωβρί-
ου με 1.400 τννους σπρια, ρύζι,
αυγά και λακέρδα και να πραγματο-
ποιήσει άλλα τέσσερα ταξίδια μέχρι
της βυθίσεώς του στις αρχές Φε-
βρουαρίου 1942. Oι ποστητες αυ-
τές ήταν βέβαια εντελώς ανεπαρ-
κείς για την αντιμετώπιση του λιμού.
O E. Tσουδερς απευθύνει συνε-
χώς εκκλήσεις προς την βρετανική
κυβέρνηση. Στις 26 Nοεμβρίου 1941
ζητάει «δι’ ανθρωπιστικούς λγους»
να τροποποιηθεί η στάση του Λονδί-
νου και να επιτραπεί η αποστολή σί-
του ενώ ο Hντεν απαντά τι ο σίτος
είναι απ τα προϊντα που, βάσει διε-
θνών συμφωνιών, πρέπει να εξανα-
γκασθεί να προμηθεύσει ο Aξων.
Nέο διάβημα του Tσουδερού προς
τον Tσώρτσιλ στις 14 Δεκεμβρίου και
στον Pούσβελτ στις 18 Δεκεμβρίου,
προς τον Hντεν στις 14 Φεβρουαρίου
1942 και τέλος στις 23 Φεβρουαρίου
σε 200 προσωπικτητες των συμμα-
χικών χωρών5.
«Aι επίσημοι αυταί ενέργειαι της
Eλληνικής Kυβερνήσεως έφεραν τα
πρώτα αποτελέσματα. Aι κυβερνή-
σεις των Hν. Πολιτειών και του Hν.
Bασιλείου ανήγγειλαν κατά το τέλος
Iανουαρίου 1942 την απφασίν των
να επιτρέψουν εις την Eλληνική Kυ-
βέρνησιν ν’ αγοράση σιτηρά...»6.
Στις 13 Mαρτίου θ’ αναχωρήσει α-
π την Παλαιστίνη το πλοίο «Pο-
τμάνσο» με 7.000 τννους σίτου και
ακολουθούν νέες αποστολές.
Aπ τον Iούνιο 1942 έχει καταρτι-
σθεί πργραμμα επισιτισμού του ελ-
ληνικού λαού. O Kαναδάς προσφέρει
δωρεάν 15.000 τννους σίτου μηνι-
αίως και 3.000 τννους οσπρίων οι
HΠA. Tο πρώτο πλοίο αποπλέει απ
τον Kαναδά στις 7 Aυγούστου 1942.
Aπ ττε, τακτικά και για τρία χρνια
μέχρι 27 Mαρτίου 1945 οι αποστολές
θα συνεχισθούν με μεταφορά συνο-
λικά 669.632 τον. εφοδίων.
O Σουηδικς Eρυθρς Σταυρς θ’
αναλάβει τις συνεννοήσεις με τις
Δυνάμεις του Aξονα και την επο-
πτεία της διανομής που θα πραγμα-
τοποιήσει με εκατοντάδες εθελο-
ντές ο Eλληνικς Eρυθρς Σταυρς.
H Greek War Relief Association
που ιδρύθηκε στις HΠA απ επιφα-
νείς Aμερικανούς και Eλληνοαμερι-
κανούς με Πρεδρο τον Σπύρο
Σκούρα θα χρηματοδοτήσει τις απο-
στολές με σημαντικά ποσά.
Aντίθετα με σα αναφέρονται στα
αρχεία Tσουδερού και στο βιβλίο
του H. Bενέζη «Eμμ. Tσουδερς», ο
γνωστς καθηγητής της Iστορίας
στο Πανεπιστήμιο Aθηνών Xάγκεν
Φλάισερ, στο βιβλίο του «Στέμμα και
Σβάστικα», μια ιδιαίτερα εμπεριστα-
τωμένη έρευνα της περιδου πα-
ρουσιάζει και το γερμανικ ενδιαφέ-
ρον για τον επισιτισμ του ελληνικού
λαού και αφήνει πολλές αιχμές για
την αργοπορία της ελληνικής κυβέρ-
Συνέχεια στην 17η σελίδα

ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995- H KAΘHMEPINH 15

 Στέγη Δραπετσώνας, 1942. Yποσιτισμένο αγρι
σκει επιτέλους καταφύγιο σ’ ένα απ τα προγράμμ
μέριμνας ορφανών. Iσως να είναι η πρώτη του μέρ
κεί, αν κρίνουμε απ το παλτουδάκι που συνεχίζε
φορά, εξασθενημένο απ την πείνα. Iσως πάλι να
ανήκει στα 40.000 παιδιά υπ κρατική μέριμνα (
θρς Σταυρς, κτ.λ.) που έχασαν και τους δυο γο
αλλά στα 340.000 ορφανά που έχασαν τον ένα γο
Iσως το χαρτί στα αδύνατα χεράκια του είναι το π
πθητο δελτίο τροφίμων με το οποίο δίνει τον αγ
για επιβίωση, με την συναισθηματική επικουρία το
πίσης υποσιτισμένου και ανήμπορου, μέσα στη
του πολέμου, να το βοηθήσει υλικά γονιού του.

16 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995

 ι βρί-
μματα
Παιδιά στη μέριμνα του Eρυθρού Σταυρού. Mε νωπά ακμη τα σημάδια απ τις κακουχίες του πολέμου, αδύνατα και ξυπλυτα τρέχουν χαρούμενα να ανοίξουν τις κού-
έρα ε- τες με τα απρσμενα δώρα. Iσως κάποιο παιχνίδι, ρούχα ή παπούτσια που τσο τους έλειψαν στα μαύρα χρνια της Kατοχής.
ζει να
α μην Συνέχεια απ την 15η σελίδα κρινής συμπνια για τον ηττημένο χής ο αθηναϊκς Tύπος δημοσιεύει ταν τα θύματα του φοβερού λιμού
(Eρυ- νησης και των Συμμάχων στην απο- ελληνικ λα»(7). κείμενα τα Xριστούγεννα του 1941 χωρίς αυτ το «συγκινητικ» ενδια-
ονείς, στολή τροφίμων. O Γερμανς πρεσβευτής Aλτεν- «Πώς η Aγγλία επρδωσε την Eλλά- φέρον των δύο εχθρικών παρατάξε-
ονέα. μπουργκ μλις φθάνει στην Aθήνα, δα και την παρέδωσε στα νύχια της ων για τον χειμαζμενο ελληνικ
«Θα αποτελούσε υπεραπλούστευ- πιέζει το γερμανικ υπ. Eξωτερικών
πολυ- πείνας»(10). λα...
ση να καταλογίσει κανείς αποκλει- για την παροχή τροφίμων και ζητεί α-
γώνα στικώς τις ευθύνες στην κακή θέλη-
του ε- ση των τριών κατοχικών δυνάμεων,
πφαση του ίδιου του Φύρερ(8). Eύλογο ερώτημα Πηγές:
O Roncalli (αργτερα Πάπας Iωάν- 1) Aλέξανδρος Zαούσης, «Oι δύο χθες»,
δίνη απ τις οποίες οι Γερμανοί κατηγο- νης KΓ΄) επιβεβαιώνει μετά τον πλε- Περισστερο απ μισν αιώνα απ εκδ. «EMEIΣ – Παπαζήσης».
ρούνται για συστηματική γενοκτο- μο αυτ το έμπρακτο ενδιαφέρον τον τραγικ χειμώνα του 1941-42 με 2) H Bενέζη, «Eμμ. Tσουδερς», (Yπ-
νία», γράφει ο Φλάισερ (σελ. 196). μνημα προς τους Συμμάχους).
«τσο απ τον στρατάρχη Λιστ σο τους 300-350.000 νεκρούς της πεί- 3), 4), 5), 6): O.Π.
O ίδιος ο Xίτλερ σε αγρευσή του και ιδιαίτερα απ τον Aλτενμπουρ- νας, διαβάζοντας κάποιος σήμερα τα 7) Xάγκεν Φλάισερ, «Στέμμα και Σβάστι-
στο Pάιχσταγ της 5ης Mαΐου 1941 γκ»(9). διάφορα Aρχεία είναι εύλογο να διε- κα», εκδ. «Παπαζήση».
δηλώνει τι «Mας πλημμυρίζει ειλι- Mε υπδειξη των Δυνάμεων Kατο- ρωτηθεί πσες χιλιάδες ακμη θα ή- 8), 9), 10): O.Π.

ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 17

 Tο δώρο της Oύνρα

Hπειρος, 1947. Kατασκευή δρμου. Γονατισμένη απ τη φτώχεια, μαυροφορεμένη απ τους σκοτωμούς, και διχασμένη απ μίσος, που άλλοι ενσταλάζουν στην ψυχή
της, η Eλλάδα αγωνίζεται να ορθοποδήσει.

Mια αληθινή ιστορία δειάζει, οι κάτοικοι καταφεύγουν

Tου Hρακλή Tζάθα
Δημοσιογράφου
1945. Eπιτέλους η Eυρώπη ελεύθε-
ρη. Πανηγυρισμοί, εορτασμς, ελπί-
δες, νειρα. Mέσα σ’ αυτν το στρ-
βιλο της χαράς και της προσμονής,
νησίδα εξαίρεσης η Eλλάδα. Γονατι-
σμένη απ τη φτώχεια, μαυροφορε-
μένη απ τους σκοτωμούς, διχα-
σμένη απ μίσος, που άλλοι ενστα-
λάζουν στην ψυχή της, προσπαθεί
να παραμερίσει τα ξέφτια απ τις
πληγές.
Στην ύπαιθρο δίνεται προτεραι-
τητα στα σπίτια και στη σειρά μπαί-
νουν εκείνα που κάτι κράτησαν. Tα
καμίνια είναι τα πρώτα «εργοστά-
σια» που ξαναδουλεύουν. Δεν χρει-
άζονται μηχανήματα, αρκεί η φωτιά,
ούτε πρώτη ύλη, αφθονούν οι πέ-
τρες. Kαι επιτέλους αρχίζουν οι άν-
θρωποι να αποκτούν μια ιδιτητα,
να ξαναθυμούνται ένα επάγγελμα.
Kαλή η αρχή, η δουλειά βγαίνει με
δανεικαριές, «σε βοηθάω, για να
μας βοηθήσεις».
Kαθώς μως προχωράει το καλο-
καίρι, οι μέρες σκοτεινιάζουν. Kά-
νουν την εμφάνισή τους τα πρώτα
«αποσπάσματα της τάξης». Παρα-
κρατικές ένοπλες ομάδες που σκο-
πς τους είναι η πολιτικο-κάθαρση.
Στχος τους οι Aριστεροί. Δηλαδή
πάνω απ το μισ του πληθυσμού
της χώρας. Σιγά σιγά η ύπαιθρος α-
στις μεγάλες πλεις και ιδίως στην
Aθήνα. Mέσα στην ανωνυμία, ελπί-
ζουν να γλιτώσουν. Kαταδιωκμε-
νοι, δουλεύουν που βρουν. H πιο
χύμα δουλειά που δεν χρειάζεται πι-
στοποιητικ «εθνικοφροσύνης», εί-
ναι η απασχληση στην επισκευή
των μεγάλων δρμων.
Γυναίκες και άνδρες παίρνουν ένα
μεροκάματο. H επιχειρηματική δρα-
στηριτητα ξεκινάει απ τους αργα-
λειούς. Σκαρώνονται εύκολα οι πρώ-
τες μικροβιοτεχνίες και ,τι παρά-
γουν πουλιέται αμέσως, οι ανάγκες
σε υφάσματα είναι αδηφάγες. H
OYNPA (UNRRA), συμμαχική οργά-
νωση που στέλνει βοήθεια σε τρφι-
μα και ρουχισμ, είναι για τον περισ-
στερο κσμο το μνο πολυκατά-
στημα προμηθειών και μάλιστα δω-
ρεάν. Πέρασαν τα χρνια, τα ρούχα
της Oύνρα πάλιωσαν, κι σα διατη-
ρούνταν, ήταν εκείνα που φυλάγο-
νταν για Kυριακάτικη φορεσιά. Ποιος
ξέρει πσο λίγο είχε φορέσει το πα-
νταλνι, ο Γουριώτης, θανατοποινί-
της, πολιτικς κρατούμενος στις φυ-
λακές του Bλου. Tου το είχαν στεί-
λει οι δικοί του, απ ένα χωρι του
Θεσσαλικού κάμπου, το Σκλήθρο, για
να πηγαινοέρχεται στις ανακρίσεις
και τα δικαστήρια. Kαι στην κάθε επι-
στροφή το κρεμούσε με φροντίδα
στον τοίχο του θαλάμου, κελιού, ί-
σως χρήσιμο στην τελική έξοδο,
προς τον κσμο της ελευθερίας... Kι
έφτασε αυτή. Aλλά ήταν μια ελευθε-
ρία που κρατάει σο μια αστραψιά.
Eίχε περάσει αρκετ διάστημα απ
την ημέρα που άκουσε τη θανατική
καταδίκη σ’ εκείνη τη μουντή αίθου-

18 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995

Διανομή ιματισμού απ την UNRRA. Συνέπεια των υλικών καταστροφών που προκάλεσε η Kατοχή, τα δεινά των Eλλήνων που αδυνατούσαν να καλύψουν βασικές α-
νάγκες, πως η διατροφή και η ένδυση, συνεχίστηκαν και στα πρώτα μεταπολεμικά χρνια.
σα του Στρατοδικείου απ πετρωμέ-
να χείλη απμακρων ανθρώπων... Oι
ελπίδες σπινθήριζαν μέσα του και
συντηρούνταν με τα ενθαρρυντικά
λγια των συντρφων, «έλα θα τη
γλιτώσεις» κι ταν... Aυτ το «ταν»
πήγαινε πολύ μακρυά κι έφτανε στην
ημέρα που θα άνοιγαν οι πρτες για
λους. Bέβαια σε κάποια στιγμή
μπλέχτηκε η νύχτα με την αυγή. H
κάθε μια πήρε τη δική της διάσταση
και ντύθηκαν μως και οι δύο τη
μορφή του. H μία τη σκοτεινή, τη γε-
μάτη φβο, η άλλη τη φωτεινή και
χαρούμενη των 24 του χρνων. Oλα
άρχισαν αντίστροφα, απ την πρώτη.
H ώρα γύρω στις 9, η φυλακή είχε
κλείσει. Στα κελιά η συζήτηση στρι-
φογύριζε στα ίδια θέματα, που απο-
κτούσαν ωστσο κάθε φορά και άλλο
περιεχμενο. Aλλά με το ίδιο τέλος,
ελευθερία.
Aκούστηκαν απ’ έξω βήματα, το
κλειδί στριφογύριζε με δυσκολία, τα
χέρια που το κρατούσαν σαν να δί-
σταζαν. Kάποτε η πρτα άνοιξε, ο
φύλακας τον φώναξε με μια χροιά
στοργικτητας κι έφτασε το χιλιοστ
του χρνου που πέταξε άπνοα «πά-
με...». Aυτ εσήμαινε απομνωση, -
που θα περνούσε την τελευταία του
νύχτα, το πρωί θα εκτελούνταν. Kοί-
ταξε γύρω τους άλλους, παρολίγο να
δακρύσει, αλλά κρατήθηκε. Xαμογέ-
λασε, με πση πίκρα... Συνήλθε και
με αργά βήματα άρχισε να ντύνεται
με καθαρά ρούχα, γιατί έπρεπε να εί-
ναι το κορμί πως η ψυχή, άδολη,
χωρίς κακία, αφιερωμένη στη θυσία.
Προχώρησε στον τοίχο έπιασε την
κρεμάστρα με το πανταλνι της Oύν-
ρα, το έβγαλε, αλλά δίσταζε να το
φορέσει. Σκέφθηκε λίγο και απευ-
θύνθηκε στους άλλους, που τον κοι-
τούσαν με μάσκες φτιαχτές σε άλ-
λους κσμους, απ γνωρίσματα π-
σων αιώνων άραγε...
«Δεν θα το φορέσω», είπε. Eίναι
καινούργιο, δώστε το αύριο στην α-
δελφή μου, θα έλθει στο επισκεπτή-
ριο και πέστε της να το δώσει στο μι-
κρ μου αδελφάκι γιατί φοράει ένα
χιλιομπάλωμα».
Tο πρωί ήλθε πράγματι η αδελφή
του, ταν οι φύλακες της έδωσαν το
πανταλνι και κάτι μάσησαν στα λ-
για τους, εκείνη κατάλαβε. Aρχισε
ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
να ουρλιάζει, να κλαίει και τέλος
παίρνοντας φρα κτυπούσε το κεφά-
λι της στον τοίχο. Tην απομάκρυναν
πνιγμένη στα αίματα, την παρηγο-
ρούσαν οι άλλοι επισκέπτες και την
έδωσαν να τη συνοδεύσουν άλλοι
συγχωριανοί της.
Πσες στιγμές, σε ώρες αγρύπνιας
το πανταλνι της Oύνρα γινταν χι-
τώνας μαρτυρίου, εξαγνισμού, αν-
θρώπινης τελείωσης. Eνας φίλος,
που μοιραστήκαμε τις παλιές φυλα-
κές και τις εξορίες της χούντας, ο
Θδωρος Πργιας, μου έκλεισε την
ιστορία με το τέλος της: το πανταλ-
νι το έκανε η μάνα του εκτελεσμέ-
νου κάδρο και το κρέμασε στην κα-
λύτερη μεριά του σπιτιού. Tι απρ-
σμενη τύχη για την Oύνρα...
19
Eμφυτο φωτογραφικ μεράκι
Aφησε έργο κοινωνικού προβληματισμού γεμάτο ποίηση και ανθρωπιά

Mαυροφ ρες στο Δίστομο. 1945. Eνα χρ νο πριν, μια μονάδα των Bάφεν-SS φ νευσε εκατοντάδες κατοίκους μέσα στα σπίτια τους. H επιχείρηση αυτή χαρακτηρίστη-
κε ως ένα απ τα ωμ τερα εγκλήματα του πολέμου.

Tου Kώστα Mπαλάφα
H BOYΛA Παπαϊωάννου ήταν μια
προικισμένη φωτογράφος με σπάνια
χαρίσματα και αισθητική καλλιέργεια
που έκαμε απ κάθε έννοια εθνική
φωτογραφία. Eίχα το προνμιο να τη
γνωρίσω στα χρνια του μεσοπολέ-
μου τον καιρ που ιδρύθηκε η Eλλη-
νική Φωτογραφική Eταιρία (EΦE).
Aπ τις λίγες επαφές που είχα μαζί
της θυμάμαι τι ήταν πολύ κλειστς
άνθρωπος με απέριτη σεμντητα και
διακριτική ευγένεια, πράγμα που δυ-
σχεραίνει σήμερα την ιστορική έρευ-
να. Ξεχώριζε απ’ τους γνωστούς φω-
τογράφους του καιρού της τσο για
την καθαρτητα της δουλειάς της -
σο και για την προσπάθεια τολμηρ-
τερων αναζητήσεων στη φωτογραφι-
κή έκφραση και την τεχνική πρακτι-
κή. Eίναι απ’ τους λίγους που έκαμαν
ποίηση με τη φωτογραφία και η μνη
απ’ τους παλιούς φωτογράφους που
άφησε έργο κοινωνικού προβληματι-
σμού με διεισδυτική ματιά, καλοσύ-
νη και ποιτητα ανθρωπιάς.
Φωτογράφησε αρχαιτητες με ξε-
χωριστή ευαισθησία τονίζοντας την
ατμσφαιρα και την αξεπέραστη ε-
κλεκτικτητα των αρχαίων στην ε-
κλογή του χώρου που ζούσαν και έ-
χτιζαν τους οικισμούς τους. Zωντά-
νεψε φωτογραφικά τους θησαυρούς
των μουσείων, τα αρχαία γλυπτά με
απλυτο σεβασμ στην αισθητική ι-
σορροπία των αρχαίων. Xαρακτηρι-
στικές είναι οι παραθέσεις και παρο-
μοιώσεις μορφών απ αρχαίες προ-
τομές με σύγχρονα πρσωπα βο-
σκών και ξωμάχων της υπαίθρου με
σκοπ να τονίσει παραστατικά την α-
διάπτωτη συνέχεια της φυλής με κα-
θαρή ελληνικτητα τσο στη μορφή
σο και στην κατατομή.
Tαξίδεψε στην ύπαιθρο χώρα φω-
τογραφίζοντας τις αδρές μορφές
των γυναικών της, με την έμφυτη
ευαισθησία της γνήσιας Eλληνίδας.
Oλα τ’ αγκάλιασε με αγάπη, ανθρώ-
πους και χώρους, απαθανατίζοντας
καθαρή και αφιασίδωτη, πως τη
γνώρισε, την πραγματική Eλλάδα ε-
κείνου του καιρού.
Oταν οι περιστάσεις κρίθηκαν δύ-
σκολες και οι Eλληνες αναγκάστη-

20 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995

καν να πάρουν τα πλα για να υπερα-
σπίσουν τον αιματοποτισμένο τπο
τους, η Bούλα Παπαϊωάννου βρέθη-
κε πάλι μπροστά στις επάλξεις του α-
γώνα. Hταν η στιγμή που ξύπνησε
στο λα μας αυτή η σπάνια αρετή
του ν’ αγωνίζεται ενωμένος ταν ξέ-
νοι δυνάστες επιβουλεύονται τη γη
και την αξιοπρέπειά του. Eίναι αυτή
η χθνια φωνή της ιστορίας που επι-
τάσσει στους Eλληνες να μην λογα-
ριάζουν φβο και θάνατο ταν μάχο-
νται για ,τι αξίζει στη ζωή ν’ αγωνί-
ζεται ο άνθρωπος και να πεθαίνει.

Kατοχή
Tτε, η μικροσκοπική Bούλα Πα-
παϊωάννου, φρεσε ένα ζευγάρι άρ-
βυλα και τη φωτογραφική της μηχα-
νή κι αρχισε «ν’ αλωνίζει» τα έμπεδα
που κατατάσσονταν εθελοντές και
στρατεύσιμοι για τον πλεμο. Kυ-
ριαρχημένη απ το έμφυτο φωτο-
γραφικ μεράκι και το καθήκον του
γνήσιου καλλιτέχνη της μαχμενης
κουλτούρας αλλά και το θάρρος της
Eλληνίδας φωτογράφισε την πορεία
των πρώτων στρατιωτικών τμημάτων
για το μέτωπο με το χαμγελο, την
αίσθηση του χρέους και την πεποί-
θηση πως τελικά σ’ αυτν τον αγώνα
θα νικήσει το δίκιο και η ελπίδα, θα
νικήσει ο άνθρωπος.
Φωτογράφισε με τη συμπνια της
μάνας τους πληγωμένους και ακρω-
τηριασμένους που μεταφέρονταν
στα νοσοκομεία με καμινια. Kαι -
ταν η σκλαβιά απλώθηκε σ’ ολκλη-
ρη τη χώρα και η πείνα θέριζε την
πρωτεύουσα η Bούλα Παπαϊωάννου
δεν σταμάτησε να φωτογραφίζει
μαρτυρίες για την ιστορία απ’ εκείνα
τα αθώα θύματα της εθνικής συμφο- Xαρακτηριστική
ράς. Φωτογράφισε τους πεινασμέ- παράθεση αρ-
νους με τις πρησμένες κοιλιές, σω- χαίας προτομής
ριασμένους στα πεζοδρμια, νε- με σύγχρονο
κρούς και μισοπεθαμένους, άλλους πρ σωπο. Λευ-
με το ασφυκτικ πνίξιμο του θανά- καδίτισσα καλ-
του να προφέρουν με δυσκολία τη λονή δίπλα σε
λέξη πεινάω, τα σκελετωμένα παιδά- γλυπτ γυναί-
κια με τη λαχτάρα στα μάτια και τ’ α- κας απ αέτω-
πλανή βλέμματα σαστισμένα απ’ τη μα ναού του
φοβερή συμφορά και τις χαροκαμέ- Δία στην Oλυ-
νες μάνες που ’μειναν ολομναχες μπία. Mε τις συ-
στο ρημαγμένο τπο βυθισμένες γκρίσεις αυτές,
στους ωκεανούς της προσωπικής η Bούλα Παπαϊ-
ωάννου ήθελε
τους σιωπής.
να τονίσει την
Mετά την απελευθέρωση συνέχι-
αδιάπτωτη, συ-
σε να φωτογραφίζει την προσπά- νέχεια της φυ-
θεια ανασυγκρτησης της χώρας λής τ σο στη
απ’ τις καταστροφές του πολέμου μορφή, σο και
και τον αγώνα του βασανισμένου στην κατατομή.
λαού της υπαίθρου να ξαναστήσει
το σπιτικ του.
Διέσωσε πολύτιμα ντοκουμέντα
με το ρεαλισμ της φωτογραφικής
αλήθειας για να τεκμηριώσει με ζω-
ντανές μαρτυρίες τη νεώτερη ελλη-
νική ιστορία. Tο αγαθ της ελευθε-
ρίας στάθηκε πάντα ακριβ για τους
Eλληνες και στοίχισε αμέτρητες
συμφορές σε αίμα και δάκρυα. Γι’
αυτ είναι ανάγκη ο λας να ξέρει το
χρέος του και να τιμά τη μνήμη αυ-
τών που υπέφεραν ή έπεσαν γι’ αυ-
τές τις αξίες. Aυτοί ήταν και οι αγω-
νιστές της γενιάς του ’40 που ξαγ-
ρασαν με το αίμα τους το δικαίωμα
να ζουν λεύτεροι και μια απ τις τ-
σες άξιες γυναίκες που αγωνίστηκαν
ήταν και η Bούλα Παπαϊωάννου.

ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 21

Mε έμφαση στον άνθρωπο
Aπ το κοινωνικ φωτορεπορτάζ στην καλλιτεχνική φωτογραφία
Tου Aλκη Ξ. Ξανθάκη
ESFIAP, Iστορικού φωτογραφίας

TO EPΓO της Bούλας Παπαϊωάννου

καλύπτει χρονικά τρεις περιδους
της ελληνικής φωτογραφίας. Ξεκίνη-
σε στα τέλη της εικοσαετίας 1920-
40, εργάστηκε στο κοινωνικ φωτο-
ρεπορτάζ στη δεκαετία 1940-50 και
ασχολήθηκε με την καλλιτεχνική
φωτογραφία τα επμενα δέκα χρ-
νια. Oυσιαστικά, μως, το δημιουργι-
κ της έργο ξεκινά, με ιδιαίτερα δυ-
ναμικ τρπο, με την κήρυξη του ελ-
ληνοϊταλικού πολέμου.
H εθνική έξαρση που κυριαρχεί τ-
τε, ωθεί τους περισστερους φωτο-
γράφους να πάνε εθελοντές στο μέ-
τωπο. H Παπαϊωάνου ήταν ττε 42
χρονών και αντιμετώπιζε τη φωτο-
γραφία πως οι πιο πολλοί φωτογρά-
φοι. Mε την προϋπθεση αυτή θα
μπορούσε κανείς να προβλέψει τι η
επαγγελματική ή ερασιτεχνική της
πορεία θα ήταν προδιαγεγραμμένη.
O πλεμος μως και τα τραγικά γε-
γοντα που θα ακολουθήσουν έπαι-
ξαν καταλυτικ ρλο στο φωτογρα-
φικ έργο της.

Kατοχή
Kατά την περίοδο της Kατοχής η
φωτογραφία στην Eλλάδα, πως άλ-
λοτε και οι περισστερες καλλιτεχνι-
κές δραστηριτητες, βρίσκεται σε
μεγάλη ύφεση. H έλλειψη των υλι-
κών και οι αυστηρές απαγορεύσεις
των κατακτητών κάνουν προβλημα-
τικές τις φωτογραφήσεις στα στού-
ντιο και τις λήψεις στους ανοικτούς
χώρους υπερβολικά επικίνδυνες. H
φωτογράφηση των τραγικών σκηνών
στους δρμους και των δημοσίων α-
παγχονισμών απαγορευταν αυστη-
ρά και μπορούσε να οδηγήσει ακμη
και στην ποινή του θανάτου, αν γιν-
ταν αντιληπτ απ τους κατακτητές.
Eνας ερασιτέχνης φωτογράφος, ο
δημοσιογράφος Kώστας Παράσχος,
ήταν εκείνος που παράλληλα με την
Παπαϊωάννου, θα καταγράψει με συ-
στηματικ τρπο τη ζωή στις πλεις,
τα χρνια της Kατοχής. H δράση της
Παπαϊωάννου τα χρνια αυτά είναι
το ίδιο σημαντική. Oι φωτογραφίες
της απ τα πεινασμένα και ετοιμο-
θάνατα παιδιά διοχτεύονται στο ε-
ξωτερικ μέσα απ την αποστολή
του Eρυθρού Σταυρού, που βρίσκε-
ται εδώ. Πολλές φορές ο Eλβετς
εκπρσωπς του θα την διευκολύνει
στις φωτογραφήσεις της. Eίναι πολύ
πιθαν, οι δικές της φωτογραφίες
και του Παράσχου να έπαιξαν καθο-
ριστικ ρλο στην επίσπευση της
βοήθειας σε τρφιμα που έστειλε ο
Διεθνής Eρυθρς Σταυρς, στα τέ-
λη του 1943.
Yστερα απ τριάμισι χρνια Kατο-
χής, που φάνηκαν αιώνες, ήρθε η
Aπελευθέρωση. O εμφύλιος πλε-
H Σαντορίνη στη δεκαετία του ’50, ταν η Bούλα Παπαϊωάννου στράφηκε στο τοπίο, καταγράφοντας μοναδικές εικνες της
Eλλάδας, με πληθώρα λαογραφικών και παραδοσιακών αρχιτεκτονικών στοιχείων.
μος θα έρθει αμέσως μετά. Θα ακο-
λουθήσουν τα Δεκεμβριανά. Eφιαλ-
τικές εικνες. Hταν η Bούλα Παπαϊ-
ωάννου, ο Δήμος Πατρίδης και ίσως
κάποιοι άλλοι, που φωτογράφιζαν.
Aπερίγραπτα σκληρές εικνες κα-
ταγράφονται ττε. Eικνες που λοι
μας θέλουμε να ξεχάσουμε. Oταν τη
ρώτησα πώς βρήκε το κουράγιο να
φωτογραφίζει, δεν απάντησε. Eίχε -
μως απ καιρ καταστρέψει τα αρνη-
τικά των χρνων εκείνων. Θέλοντας
με τη χειρονομία της αυτή να δώσει
λήθη στο παρελθν.
Στα χρνια 1945-50 και ενώ ο εμ-
φύλιος βρισκταν σε εξέλιξη, αρχίζει
η ανασυγκρτηση της Eλλάδας. H
χώρα χρειάζεται βοήθεια για να α-
ντεπεξέλθει στο έργο αυτ. H
U.N.R.R.A. θα είναι ένας απ τους
οργανισμούς που μέχρι το 1947, θα
παρέχει οικονομική και υλική βοή-
θεια. Παράλληλα με αυτν, θα ενερ-
γοποιηθεί και το «σχέδιο Mάρσαλ».
H Παπαϊωάννου θα εργαστεί και
στα δύο προγράμματα. Mε το τζιπ και
έναν οδηγ που της διέθεσαν θα τα-
ξιδέψει απ την Πελοπννησο μέχρι
τη Mακεδονία και την Kρήτη. Θα κα-
ταγράψει με ανθρωπιά και ρεαλισμ
τους ξεριζωμένους απ τα σπίτια
τους, τους πρσφυγες, τους τραυ-
ματίες, τους αιχμαλώτους, τα παιδιά
και το μχθο των ανθρώπων για τη
δική τους επιβίωση και για την ανρ-
θωση του τπου.
Tαυτχρονα, φωτογραφίζει κατε-
στραμμένα χωριά, ανατιναγμένα γε-
φύρια, χαλασμένους δρμους. Nτο-
κουμέντα που έπρεπε να αξιολογη-
θούν και να περιληφθούν στο πρ-
γραμμα ανασυγκρτησης.
Για το έργο της, κατά την περίοδο
αυτή, έχω αποκαλέσει τη Bούλα Πα-
παϊωάννου «τον Lewis Hine της
Eλλάδας». Δυστυχώς οι πιο δυναμι-
κές φωτογραφίες της Bούλας Πα-
παϊωάννου, των χρνων 1945-1950,
έμειναν ανέκδοτες στην εποχή τους.
Mεταπολεμικά χρνια
Πολλοί ήταν οι παράγοντες που
συντέλεσαν στη διαμρφωση της
φωτογραφικής αντίληψης κατά την
καθοριστική μεταπολεμική περίοδο
1950-60. O Παγκσμιος πλεμος, η
Kατοχή, ο εμφύλιος και τα χρνια
του ψυχρού πολέμου που ακολούθη-
σαν, επηρέασαν τα κινήματα στην
τέχνη και είχαν αντίστοιχες επιπτώ-
σεις και στη φωτογραφία.
H αντίδραση των καλλιτεχνών
στον πλεμο και τις πολιτικές μηχα-
νορραφίες, είναι παρμοια με τις α-
ντιδράσεις τους μετά τον Πρώτο Πα-
γκσμιο πλεμο, μνο που τώρα εκ-
φράζονται με διαφορετικ τρπο. Oι
φωτογράφοι βλέπουν τι δεν κατρ-
θωσαν να διαπλάσουν την κοινωνία
με τις φωτογραφίες ντοκουμέντου
και πέρα απ μερικές συνειδήσεις
που αναταράχτηκαν και ορισμένους
νμους που θεσπίστηκαν, η ανθρω-
πτητα δεν μετέβαλε τις αντιλήψεις
της ακμα και μ’ αυτές τις «αληθι-
νές» φωτογραφίες τους. Aπογοη-
τευμένοι στρέφονται ξανά σε πιο α-
φηρημένες μορφές σύνθεσης αμφι-
σβητώντας το ρεαλισμ και τη σκο-
πιμτητα του φωτογραφικού ντο-
κουμέντου. Στην Eλλάδα οι φωτο-
γραφικοί προβληματισμοί δεν έχουν
φτάσει σε τέτοια επίπεδα κατά τα
πρώτα μεταπολεμικά χρνια.
H Bούλα Παπαϊωάννου έχει τώρα
πια στραφεί αποκλειστικά προς το
ελληνικ τοπίο και εκδίδει δυο λευ-
κώματα στην Eλβετία («La Grece - a
Συνέχεια στην 24η σελίδα

22 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995

O νας του Aπλλωνος στους Δελφούς, με φντο την πάχνη.

ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 23

Πρωιν ξεκίνημα στο λιμάνι της μεταπολεμικής Θεσσαλονίκης, με τους ανθρώπους να μοχθούν για ένα καλύτερο αύριο.
Συνέχεια απ την 22η σελίδα
ciel ouvert», 1953 και «Iles Grecques»
το 1956) και ένα στην Iταλία (Hellas).
Παράλληλα συνεχίζει να φωτογραφί-
ζει και να συμμετέχει σε καλλιτεχνι-
κές εκθέσεις.
Hταν ανάμεσα στους λίγους φωτο-
γράφους, των χρνων αυτών, που
κατρθωσε να δώσει την έμφαση
που αρμζει στον άνθρωπο. Δεν επε-
δίωξε να απομονώσει τον άνθρωπο
της υπαίθρου απ το φυσικ του πε-
ριβάλλον, γιατί πίστευε τι αποτελεί
μέρος του. Ποιος στ’ αλήθεια δεν
γοητεύεται απ τις σκηνές της καθη-
μερινής βουκολικής ζωής του αν-
θρώπου της υπαίθρου, πως αυτή
κυλούσε αναλλοίωτη για αιώνες; Oι
φωτογραφίες αυτές πέρα απ την
αισθητική αξία τους διατηρούν μέχρι
σήμερα, τρπους ζωής που χάθηκαν
μέσα στο σύντομο διάστημα των τε-
λευταίων ετών.
Δεν είναι λοιπν «κλασικές» και ε-
παναλαμβανμενες οι συνθέσεις της
ελληνικής υπαίθρου πως μας τις
διατήρησε η Παπαϊωάννου, ο Mελε-
τζής, η Nelly’s, ο Tλούπας και οι άλ-
λοι φωτογράφοι. Eίναι ποιητικές ει-
κνες τοπίων και συνάμα ντοκουμέ-
ντα ενς κσμου που συνειδητά κα-
ταστρέφουμε.
H ιδιαιτερτητα του έργου της Πα-
Γνέσιμο μαλλιού. Pούμελη, 1950. Mε ευαισθησία και έμφαση στον άνθρωπο, η παϊωάννου βρίσκεται και σε ένα άλ-
Bούλα Παπαϊωάννου διέσωσε τρπους ζωής που χάθηκαν οριστικά. λο σημείο: στην ικαντητά της να
24 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995
δημιουργήσει, παράλληλα με τις
καλλιτεχνικές της φωτογραφίες,
κοινωνικά ντοκουμέντα. Eίναι βέ-
βαιο τι οι συνθήκες που επικρατού-
σαν της επέτρεψαν να αποδώσει τις
τραγικές σκηνές που ζούσε. Eτσι ο
άνθρωπος έγινε ττε ο πρωταγωνι-
στής του δράματος. Oι συνθήκες ή-
ταν αυτές που οδήγησαν την Παπαϊ-
ωάννου να ασχοληθεί με το φωτορε-
πορτάζ, με τον άνθρωπο. Mε τα παι-
διά που πέθαιναν απ την πείνα. Mε
τους αιχμάλωτους, τους πρσφυγες
και τους νεκρούς του εμφυλίου. Kαι
αργτερα να καταγράψει τις συνέ-
πειες των γεγοντων αυτών. Στη
διάρκεια αυτής της τελευταίας κατα-
γραφής δεν μένει ασυγκίνητη απ
την ελληνική γη, που χωρίς η ίδια να
το ξέρει ττε, άλλαζε για πάντα πρ-
σωπο.
Σημείωση:
O Hine (1874-1940), ήταν ένας κοινωνιολ-
γος, που άρχισε, απ το 1905, να χρησιμοποι-
εί τη φωτογραφία ως ντοκουμέντο για τις
κοινωνικές έρευνες που κάνει στην Aμερική,
(το 1917 θα φωτογραφήσει και στην Eλλά-
δα) σχετικά με τις άθλιες συνθήκες που ζού-
σαν οι Eυρωπαίοι μετανάστες, οι εργάτες
των εργοστασίων σιδήρου και χάλυβα και
τις τραγικές καταστάσεις που αντιμετώπιζαν
τα ανήλικα παιδιά που δούλευαν σε φάμπρι-
κες και ανθρακωρυχεία.H κατάλληλη προ-
βολή και δημοσίευση των φωτογραφιών του,
είχε ως αποτέλεσμα τη βελτίωση των συνθη-
κών εργασίας και διαβίωσης και τη θέσπιση
νμων για την προστασία τους.
 Στο φυσικ
φως, έξω, στη μαρμάρινη βεράντα του εξοχικού σπιτιού στο Mαρούσι, ένα α-
κ
μη νεανικ
στιγμι
τυπο της Bούλας. Tο σπίτι πουλήθηκε στην κατοχή για ένα κομμά-
τι ψωμί. H κ. Tίτη Kαραντάνη στο σπίτι της Hρακλείτου, σήμερα, με συντροφιά τις ανα-
μνήσεις και τις φωτογραφίες της Bούλας, της μητέρας της Aσπασίας και μιας αδελφής
που πέθανε. Tα χέρια τους, δεμένα μπροστά, η ίδια εγκαρτέρηση στο χαμ
γελο (Φωτ.
Eλένη Mπίστικα).

Aσπρο-μαύρο, σε φυσικ φως

H φωτογραφία της Bούλας Παπαϊωάννου σε θραύσματα μνήμης και λγου

Kαι μια ξένοιαστη εικ

να του 1936 απ
το λεύκωμα της Tίτης, στο Λουτράκι, απ

τον πλαν
διο φωτογράφο, μπροστά στο ξενοδοχείο Kαραντάνη. Aπ
δεξιά προς
τα αριστερά, ο σύζυγ
ς της Kωνσταντίνος Kαραντάνης, η Tίτη πολύ νέα, η Bούλα,
που στηρίχτηκε στην οικογένεια για να ξεχάσει το τέλος του γάμου της, ο αδελ-
φ
ς-στήριγμα Tάκης, με ένα ψάρι-τρ
παιον, και ο ανιψι
ς Σώτος Kαραντάνης.
M
νο η Tίτη ζει.

Tης Eλένης Mπίστικα κριά απ την επιπλαιη προσέγγιση.

«H BOYΛA Παπαϊωάννου ήταν μια
γλυκύτατη, σοφή γυναίκα που, ταν
της ζητούσες τη συμβουλή της, σου την
έδινε, σκύβοντας με αγάπη πάνω στην
ουσία του προβλήματος». H κυρία Tίτη
Kαραντάνη, αγαπημένη ανιψιά της
νι
Bούλας Παπαϊωάννου, είχε το προ-
νμιο να γνωρίζει σο κανείς άλλος
τη θεία της, αδελφή της μητέρας
της Aσπασίας, μια και έζησαν μαζί τα
. Φωτο-
τελευταία είκοσι χρνια της ζωής
της μεγάλης φωτογράφου. Mιλά γι’
O ήχος της πλης φθάνει πνιχτς
στον τέταρτο ροφο της Hρακλείτου H γιαγιά
4, που ήταν το τελευταίο σπίτι της Aφροδίτη το
Bούλας Παπαϊωάννου, διακοσμημέ- 1943, εποχή
νο απ την ίδια με οικογενειακές μεγάλης πεί-
φωτογραφίες. Tο φως του μεσημερι- νας, ταΐζει
ού, απαλ, μπαίνει μέσα απ τις το εγγ
της, τον
κουρτίνες και χαϊδεύει τα παλιά κα-
Aνδρέα Kα-
ρυδένια έπιπλα – άρωμα εποχής και
ραντάνη, με
νοσταλγίας, τα κομψοτεχνήματα, χυλ
γιαπωνέζικες μεταξοτυπίες στους γραφία της
τοίχους. Πάνω στο βαρύ τραπέζι, αυ- Bούλας απ

αυτήν με θαυμασμ και σεβασμ, τ που ήταν η Bούλα Παπαϊωάννου: το οικογε-

κρατώντας την κάθε ανάμνηση σαν δυο-τρεις φωτογραφίες της διαβα- νειακ
λεύ-
ατίμητο εύθραυστο κρύσταλλο, μα- Συνέχεια στην 26η σελίδα κωμα.

ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 25

H οικογενειακή φωτογραφία με την ηλικία του αιώνα μας. Στα 1900, στη Λαμία,
-
που ζούσε η οικογένεια του συνταγματάρχη Θεοχάρη Παπαϊωάννου, πρέπει να
’ναι τραβηγμένη αυτή, η μία και μοναδική, φωτογραφία που η ίδια η Bούλα παρέ-
δωσε, μαζί με το αρχείο της, στο Mουσείο Mπενάκη. Aριστερά προς τα δεξιά, η
Aφροδίτη το γένος Παπακώστα, που στα γ
νατά της κρατάει τη νεογέννητη
Aννα. Δίπλα,
ρθια, η πρωτ
τοκη Aσπασία. O λεβέντης πατέρας, με το σπαθί, ο H Bούλα Παπαϊωάννου νεαρή φοιτήτρια στη Σχολή Kαλών Tεχνών του Πολυτε-
μοναχογι
ς Παναγιώτης-Tάκης, που μύησε τη Bούλα στη φωτογραφία και μπρο- χνείου, τ
τε που η ζωγραφική ήταν η μεγάλη της κλίση. Στο στούντιο του Eυαγ-
στά η Bούλα με την κούκλα της αγκαλιά. Λείπει η Φούλα, που πέθανε μικρή... γελίδη, με τεχνητ
φωτισμ
, το πορτρέτο.

Συνέχεια απ
την 25η σελίδα της Eλληνικής Φωτογραφικής Eται- ρους του κράτους, που φωτογράφι- έβγαζε βουλευτές, με τον Aνδρέα
τηρίου. Eνα έξυπνο συμπαθητικ ρίας και της διεθνούς FIAP, με τη ζε με την ιδιτητα της δημοσιογρά- Kαραντάνη, τον μοναχογι της Tί-
πρσωπο Aθηναίας αστής. Tα επαγ- γενναιδωρη υπογραφή της. Tο Δελ- φου. Aκμη η φωτογραφία της για- της, μωρ το 1943. Kαι ένα οικογε-
γελματικά πιστοποιητικά –η ταυτ- τίον Eλευθέρας Eισδου στα μου- γιάς Aφροδίτης Παπαϊωάννου, το γέ- νειακ «ενσταντανέ» τραβηγμένο α-
τητά της ως μέλους, απ το 1952, σεία και τους αρχαιολογικούς χώ- νος Παπακώστα, απ οικογένεια που π τον φωτογράφο του Λουτρακίου,
απέναντι απ την Πηγή Kαραντάνη,
το 1936, ττε που η Bούλα συνερχ-
ταν απ το ναυάγιο του γάμου της με
τον καθηγητή-συγγραφέα-ποιητή
Γιάννη Zερβ. O αγαπημένος αδελ-
φς της Tάκης που χάθηκε σε αερο-
πορικ δύστυχημα το 1947, και που
ήταν αυτς που μύησε τη Bούλα
στην τέχνη, και στο μεράκι της φω-
τογραφίας, η νεαρή Tίτη με τον άν-
δρα της Kώστα Kαραντάνη, ο ανι-
ψις του Σώτος. H συντροφιά μοιάζει
ξένοιαστη και ευτυχισμένη. Tα σύν-
νεφα του πολέμου δεν έχουν αρχίσει
να μαζεύονται. Σε μία ακμη φωτο-
γραφία, τραβηγμένη απ τη Bούλα, η
μορφη και άτυχη αδελφή της Aννα
με στολή νοσοκμας. Πέθανε πολύ
νέα, πως και η δευτερτοκη Φούλα.
Kρη του Θεοχάρη Παπαϊωάννου
που ήταν στρατιωτικς και της
Aφροδίτης, η Bούλα γεννήθηκε στη
Λαμία το 1898. Eίχε τέσσερα αδέλ-
φια, την Aσπασία, τη Φούλα, τον Tά-
κη και την Aννα. Tο 1908 η οικογέ-
νειά της ήρθε στην Aθήνα, που έ-
μεινε πρώτα στην Πλάκα και μετά
στο Kολωνάκι. Δημοτικ πήγε στης
Aριστερά: H Aννα, η μικρ
τερη αδελφή, φοιτήτρια της Iατρικής, πανέμορφη και καλή σαν άγγελος, ξημερων
ταν τον καιρ
Xιλλ και μετά στις καλγριες, της Xα-
του πολέμου δίπλα στα κρεβάτια των βαριά τραυματισμένων στα νοσοκομεία της Aθήνας. H Bούλα τη φωτογράφισε ενώ έ- ριλάου Tρικούπη. Tο 1914 παντρεύ-
παιρνε το σφυγμ
εν
ς τραυματία. H Aννα πέθανε πολύ νέα, και ο π
νος έκανε τη Bούλα να σταματήσει τις σπουδές της. τηκε η Aσπασία τον Aνδρέα Φαρμάκη
Δεξιά: H τελευταία φωτογραφία της Bούλας Παπαϊωάννου, μια Kυριακή στο οικογενειακ
τραπέζι. Λίγο μετά, τον Φεβρουά- και έκαναν πέντε κορίτσια, η μία εί-
ριο του 1990, έφευγε για πάντα... ναι η Tίτη-Aφροδίτη.

26 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995

 H Bούλα, πως η ίδια είπε, «μετά τις
γυμνασιακές σπουδές, ήθελε να ασχολη-
θεί με τη ζωγραφική αλλά αγαπούσε και
την αρχαιολογία». Πήγε πρώτα στο
Πολυτεχνείο, στη Σχολή Kαλών Tε-
χνών, αλλά κάποιο οικογενειακ πρ-
βλημα τη σταμάτησε. Iσως ήταν ο θά-
νατος της Aννας, που ήταν φοιτήτρια
της Iατρικής και πέθανε απ μλυν-
ση. Xωρίς πτυχίο, αλλά με μρφωση
εγκυκλοπαιδική, γιατί διάβαζε πολύ,
η Bούλα μιλούσε γαλλικά, αγγλικά
και ιταλικά, και νέα έπαιζε πιάνο.
Πήγαινε τακτικά στο Aρχαιολογι-
κ Mουσείο, ήθελε να εργασθεί στο
τμήμα συντήρησης. O Aλέξανδρος
Φιλαδελφεύς την έπεισε να ασχολη-
θεί με τη φωτογραφία, για να τυπω-
θούν κάρτες των εκθεμάτων με
καλλιτεχνική διάσταση. H ιδέα άρε-
σε στη Bούλα Παπαϊωάννου, που
ζήτησε απ τον φωτογράφο Γερα-
λή, αδελφ του ζωγράφου, να τη
μυήσει στην τεχνική της φωτογρα-
φίας και του σκοτεινού θαλάμου.
Mαζί έκαναν τις πρώτες φωτογρα-
φίες και μετά η Bούλα άνοιξε φτε-
ρά. Πήγαινε στο ύπαιθρο μνη και
φωτογράφιζε τοπία και ανθρώπους
στη δουλειά. Oι φωτογραφίες αυτές
κίνησαν το ενδιαφέρον του υπουρ-
γείου Tύπου και Tουρισμού και της
ζήτησαν υλικ.
Eτσι άρχισε η επαγγελματική της
σταδιοδρομία, απ το 1937, ενώ είχε
μεσολαβήσει και το τέλος του γάμου
της με το Γιάννη Zερβ, με τον οποίο
είχε παντρευτεί απ αγάπη το 1925.
H φωτογραφία ήταν η διέξοδος και
το στήριγμά της. Oι κάρτες του
Aρχαιολογικού Mουσείου γίνονται α-
νάρπαστες. O πλεμος τη βρήκε να H Eλλάδα γύρω στο ’50. Tο οικογενειακ
κρεβάτι, στρωμένο με τη φλοκάτη και τα τραχιά μαξιλάρια, μια σχεδία για
λη
φωτογραφίζει ιαματικές πηγές. Γύρι- την οικογένεια, να περάσει τα κύματα του πολέμου και του εμφύλιου... Pημαγμένα τα χωριά, γυναικοκρατούμενα, με τους
σε στην Aθήνα και ζήτησε να προ- άντρες ή νεκρούς, ή φυλακισμένους, ή μετανάστες, είχαν τα παιδιά τους για μ
νη ελπίδα. Kι αυτ
το δέσιμο της οικογέ-
σφέρει τις υπηρεσίες της ως φωτο- νειας γύρω απ
τη μάνα, με τα παιδιά να ’ναι το μέλλον και η εγγύηση της τυραννισμένης πατρίδας. Aυτή τη μαρτυρία την
ρεπρτερ. Aρνήθηκαν «γιατί ήταν αδιάψευστη, μας την κράτησαν για πάντα οι φωτογραφίες της Bούλας Παπαϊωάννου. Xωρίς αυτήν, την Kολωνακιώτισσα
γυναίκα» και της πρτειναν να φω- αστή, οι ξένοι δεν θα θυμ
νταν, γιατί οι ξένοι θέλουν και ξεχνούν. Aπ
τις εκθέσεις της στο Παρίσι, παλιά, και τώρα πρ
-
τογραφίσει τη ζωή της Aθήνας στον σφατα, οι ξένοι είδαν και κατάλαβαν. Kαι η Eλλάδα χάρις στις φωτογραφίες της Bούλας, περιελήφθη στο λεύκωμα με τις
εμπλεμο πυρετ. χώρες που πλήρωσαν ακριβ
τερα το φ
ρο του πολέμου...

Στην κατοχική Aθήνα
H επιστράτευση, ο πλεμος, η κα-
τοχή, η πείνα λειτούργησαν σαν α-
ποφασιστικοί μοχλοί που άλλαξαν τη
ζωή της, ριζικά. H διακριτική κομψή
νέα γυναίκα που ζούσε απ τα εισο-
δήματά της, μέσα στην ασφάλεια
της οικογένειάς της, άδραξε τη φω-
τογραφική της μηχανή, πρώτα μια ε-
παγγελματική SPEED GRAPHIE και
μετά μία ROLLEIFLEX, RETINA (-
πως γράφει η κάρτα της EΦE), κι απ
το σπίτι του παππού, στην Πατριάρ-
χου Iωακείμ, βγήκε στους δρμους
της ανάστατης Aθήνας που πεινού-
σε και στέναζε. Tα παιδιά που δεν α-
πέκτησε ποτέ, ήταν λα αυτά τα ξυ-
πλυτα αγγελούδια με τις μπού-
κλες, που μεγάλωναν χωρίς παιχνί-
δι, κι εκείνα με τις πρησμένες κοι-
λιές της αβιταμίνωσης. Kαι ταν ήρ-
θε η κατοχή και οι Γερμανοί δεν ά-
φηναν την ενεργητική αυτή γυναίκα
να φωτογραφίζει, η Bούλα βρήκε
λύση. Mε τη βοήθεια της Aμαλίας
Λυκουρέζου που είχε παντρευτεί
τον εδώ Eλβετ πρέσβη, κρυμμένη,
καθώς ήταν μικροσκοπική και αθ-
ρυβη, ανάμεσα στους πανύψηλους
Eλβετούς των διαφρων επιτροπών,
πήγαινε παντού και φωτογράφιζε τις
σκηνές της πείνας και της εξαθλίω-
σης. Kαι αυτές οι φωτογραφίες, που
με δικά της έξοδα, μνη της, τύπωνε
στο σκοτειν θάλαμο του άλλου σπι-
τιού της, στην Tσακάλωφ 36, έγιναν
η αιτία να δοθεί η αμερικανική βοή-
θεια στην Eλλάδα μετά την απελευ-
θέρωση.
Tτε, δικαιωμένη για τον αγώνα
της η Bούλα, ξεκίνησε τη μνη επί-
σημη έμμισθη αποστολή ως διευθύ-
Συνέχεια στην 28η σελίδα

H επαγγελματική ταυτ
τητα της Bούλας Παπαϊωάννου απ
την EΦE, με την υπογραφή της.

ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 27

 H αγάπη για την
κούκλα του κου-
ρεμένου κορι-
τσιού στην Στέ-
γη Aναπήρων
Παίδων, το 1943,
έκανε το φακ

της Bούλας να
σταματήσει το
χρ
νο. Γι’ αυτ

το παιδί της κα-

τοχής, που ξέμα-
θε να χαμογελά-
ει, η κούκλα, η
φτωχή και χωρίς
μαλλιά σαν κι ε-
κείνο, είναι
λη
του η οικογένεια
που έχασε...

Συνέχεια απ
την 25η σελίδα ποίο, το 1989, οργάνωσε σε συνερ-
ντρια αποστολών της UNRRA. M’ ένα
μεταγωγικ στρατιωτικ αεροπλάνο,
καθισμένη κατάχαμα, η Bούλα Πα-
παϊωάννου βρέθηκε στην Hπειρο και
τη Mακεδονία, στα ρημαγμένα χω-
ριά, με τις μαυροφορεμένες γυναί-
κες, που είχαν θάψει τους νεκρούς
τους και αγωνιζντουσαν να μεγα-
λώσουν τα παιδιά, αγγελικά μουτρά-
κια, κουρεμένα σύρριζα με μια ώριμη
έκφραση μεγάλου που είδε και έμα-
θε πολλά.
Tο 1960 μια πάθηση στα μάτια την
ανάγκασε να σταματήσει να φωτο-
γραφίζει. Tο 1970 πήγε να μείνει με
την αδελφή της Aσπασία και την Tίτη
στο οικογενειακ σπίτι της Tσακά-
λωφ. Στον Aγιο Διονύση τον Aεροπα-
γίτη η λεπτή κυρία με τα λευκά μαλ-
λιά και τους χονδρούς φακούς στα
γυαλιά ήταν γνώριμη φιγούρα. H
θρησκεία και η πίστη ήταν τώρα το
στήριγμά της.
Tο φωτογραφικ της θησαυρ,
12.500 αρνητικά, τα εμπιστεύτηκε σε
«καλά χέρια», στο φωτογραφικ
τμήμα του Mουσείου Mπενάκη, το ο-
φωτογραφία STUDIO, ποτέ δεν χρησι-
γασία με την EΦE την πρώτη φωτο-
γραφική έκθεση του έργου της, στο
Σπίτι της Kύπρου. Mε την ευκαιρία
αυτή τη γνώρισε ο ττε πρεδρος
της Φωτογραφικής Eταιρίας, και πο-
λύ καλς φωτογράφος ο ίδιος, Nίκος
Σαραβάνος. Mαζί με τη Pούλα Mι-
χαηλίδου, εθελντρια συνεργάτιδα
του Mουσείου Mπενάκη πήραν την
πρώτη συνέντευξη απ τη Bούλα
Παπαϊωάννου. Hταν ττε που είχα
την ευκαιρία να τη συναντήσω, για
την «K». Kάτι συνέβη και η συνέ-
ντευξη αυτή δεν έγινε ποτέ. Eμεινε
ο ήχος της φωνής της Bούλας Πα-
παϊωάννου, τελευταίο καλοκαίρι
στην Kηφισιά, να εξηγεί, σε εξομολο-
γητικ τνο, τι «στη φωτογραφία
βρήκα έναν εντελώς διαφορετικ τρπο
έκφρασης που με έκανε ευτυχισμένη.
Tαξίδεψα στο εξωτερικ πολλές φορές,
γύρισα λη την Eλλάδα. Mε τραβούσε ι-
διαίτερα η ζωή της υπαίθρου, τα τοπία,
οι αρχαιολογικοί χώροι. Προσπαθούσα
να καταγράψω το μχθο, τον ιδρώτα,
την πίκρα, την ευτυχία των ανθρώπων.
Aυτς ήταν ο λγος που ποτέ δεν έκανα
σε το Mουσείο Mπενάκη στην Kύ-
μοποίησα φλας, το φυσικ φως με γέμι-
ζε, μου έδινε αυτ που ήθελα. Hθελα
πάντα η φωτογραφία να είναι ζωντα-
νή». H συζήτηση αυτή είναι δημοσι-
ευμένη στο περιοδικ «Eλληνική
Φωτογραφία», τεύχος 118, 1989.
Στις 10 Φεβρουαρίου 1990 η Bού-
λα Παπαϊωάννου έσβησε έπειτα απ
σύντομη νοσηλεία στον «Eρυθρ
Σταυρ». H κηδεία της έγινε στο A΄
Nεκροταφείο. O τελευταίος χαιρετι-
σμς του διευθυντού του Mουσείου
Mπενάκη, κ. Aγγελου Δεληβορριά, εί-
ναι επίσης καταγραμμένος απ τον Nί-
κο Σαραβάνο. «O τελευταίος χαιρετι-
σμς προς τη Bούλα Παπαϊωάννου εί-
ναι μία οφειλή της Eλλάδας απέναντι
στον ταπειν καταγραφέα της εποποι-
ίας της, ένα χρέος στον ψυχικ πλούτο
μιας ζωής που αναλώθηκε για να απο-
τυπώσει το ιστορικ βίωμα. Στην αισθα-
ντικτητα του μεγάλου καλλιτέχνη που
υπηρέτησε πιστά τη μικρή αυτή χώρα,
με μια απλή φωτογραφική μηχανή στον
ώμο και με ανοιχτά τα μάτια της καρ-
διάς».
Xάρη στις εκθέσεις που διοργάνω-
προ, στο Παρίσι, σε συνεργασία με
το εκεί Iδρυμα Πολιτισμού, το έργο
της Bούλας Παπαϊωάννου αποκτά
πλέον διεθνή εμβέλεια και το γενικ
θαυμασμ, ενώ ο αγώνας της Eλλά-
δος και τα πάθη του λαού της στη
γερμανική κατοχή αναγνωρίζονται
και μπαίνουν σε λευκώματα παγκ-
σμιας κυκλοφορίας.
H Eλλάδα, και ο αιώνας ο εικοστς
οφείλουν πολλά στη φωτογράφο
Bούλα Παπαϊωάννου, τη μνη που
δεν τιμήθηκε και δεν βραβεύτηκε
ποτέ, γιατί ήταν ταγμένη στη δου-
λειά της, και δεν επιδίωξε προβολή
και δημοσιτητα. Πρσφερε μνο,
δεν πήρε. H ζωή της σαν τις φωτο-
γραφίες της: άσπρο-μαύρο, σε απα-
λ φυσικ χρώμα. Mία απλή μηχανή,
η ίδια στη σκιά και μπροστά, σε μεγέ-
θυνση αγάπης, το θέμα: ο άνθρωπος,
η πείνα, η αξιοπρέπεια του φτωχού
και του κατατρεγμένου, το χαμγελο
που φωτίζει ένα ρημαγμένο πρσω-
πο, τα ερείπια του πολέμου, που
μέσα ανθίζει –λουλούδι– το παιδί, η
ελπίδα.

28 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995

Προσδοκία για καλύτερη ζωή
Φωτογραφίες - ντοκουμέντο για τη μεταπολεμική Eλλάδα που ατένιζε το μέλλον

«Kοίτα, χωράμε και οι δυο!». Oταν στο διάλειμμα του σχολείου, ένας καθρέφτης αγκαλιάζει ξαφνικά τον κσμο ολκληρο...

Tου Nίκου Bατπουλου
ΓYP· στο 1960 έγινε στην Eλλάδα έ-
να άλλο «κραχ». Aπ τη μια ήταν η
κληρονομιά του παλιού τρπου ζω-
ής, της μικροαστικής, εσωστρεφούς
κοινωνίας. Aπ την άλλη ήταν η ανα-
βίωση του μεσοπολεμικού κοσμοπο-
λιτισμού, που είχε διακοπεί βιαίως
στα χρνια του ‘40. Aυτ το πάλεμα
ανάμεσα σε δύο αντιλήψεις (και εν
τέλει επιλογές) που θα μπορούσε
κανείς να πει τι επιζεί ακμη, ζω-
ντάνεψε μετά τον πλεμο. Λίγο πριν
μως την μεγάλη οικονομική ώθηση
που θα μεταμρφωνε τη χώρα, η
Eλλάδα ανάσαινε τον αέρα μιας γα-
λήνιας προσδοκίας για μια καλύτερη
ζωή. Aυτν τον κραδασμ ψυχής ή-
ταν που έπιασε στον αέρα, σχεδν α-
νεπαίσθητα, αλλά με τση σαφήνεια,
ο φακς της Bούλας Παπαϊωάννου.
Θα ήταν λάθος αν ταυτίζαμε κατά
απλυτο τρπο τις ανυπέρβλητες,
πράγματι, εικνες της Kατοχής με
την τέχνη της Bούλας Παπαϊωάννου.
Θα ήταν άδικο γιατί θα ήταν μονομε-
ρές. Kαι η μονομέρεια υπήρξε ξένη
στην ιδιοσυγκρασία αυτής της φωτο-
γράφου, που η νεώτερη ελληνική
κοινωνία ανακάλυψε εκ νέου τα τε-
λευταία χρνια, με έκπληξη σχεδν,
χάρη στη συστηματική προσπάθεια
του Φωτογραφικού Aρχείου του
Mουσείου Mπενάκη. Ποις ασχολεί-
το με τη Bούλα Παπαϊωάννου τα
χρνια του ‘70 και ως ένα μεγάλο
βαθμ τα χρνια του ‘80; Eλάχιστοι
την θυμούνταν. Σήμερα, θεωρείται,
και δικαίως, μορφή της Eλληνικής
Φωτογραφίας, οι φωτογραφίες της
ταξίδεψαν και πάλι εκτς συνρων
και άνοιξαν σε έναν ευρωπαϊκ ορί-
Συνέχεια στην 30η σελίδα

ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 29

 Συνέχεια απ την 29η σελίδα
ζοντα, που είναι ίσως ένας χώρος
φυσικς για την προσωπικτητα που
ανέπτυξε η Bούλα Παπαϊωάννου.
Λέγαμε προηγουμένως τι θα ή-
ταν άδικο αν οι φωτογραφίες της
Bούλας Παπαϊωάννου εγκλωβίζο-
νταν σε μία θεματική κατηγορία, αν
δηλαδή, η κοινή γνώμη σχημάτιζε με
ευκολία τον συνειρμ, Bούλα Παπαϊ-
ωάννου, η φωτογράφος της Kατο-
χής. Oχι τι δεν υπήρξε. Aλλά, υπήρ-
ξε και κάτι άλλο. Iσως ακμη πιο ση-
μαντικ.
H αισιοδοξία που αναδύεται απ
τις φωτογραφίες της, η πίστη της τι
ο άνθρωπος μπορεί να επιτύχει, τι η
ζωή δεν σταματά ούτε στον θάνατο
αλλά τον ξεπερνά με τρπο χι θεα-
ματικ αλλά απλυτα διακριτικ και
γι’ αυτ σχεδν πειστικ, συνοδεύ-
ουν την Bούλα Παπαϊωάννου απ τα
πρώτα της χρνια. Kαι αυτ το σύ-
στημα αξιών που κληρονμησε απ
το περιβάλλον της έμελλε να διατυ-
πωθεί και στη δημιουργία της.
Oι φωτογραφίες της των πρώτων
μεταπολεμικών χρνων έως δηλαδή
περίπου το 1960 ταν εγκαταλείπει
σταδιακά τη φωτογραφία, αποτε-
λούν σήμερα ένα συγκινητικ ντο-
κουμέντο για την Eλλάδα που γλί-
στρησε μέσα απ τα χέρια μας κα-
θώς ξυπνούσε στον κσμο μετά τη
δραματική δεκαετία των πολέμων
και ατένιζε την ελπίδα. Aυτή η Eλλά-
δα, την οποία η Bούλα Παπαϊωάννου
ανέδειξε σε αξία αυτνομη, έμελλε
μέσα σε ελάχιστα χρνια να κατα-
κερματιστεί και να μπεί σε μία άλλη
τροχιά. Kαι η αβέβαιη προσδοκία να
γίνει συνειδητή βεβαιτητα.
H Bούλα Παπαϊωάννου είχε την ι-
καντητα να απομονώνει με την
πνευματική ματιά της τοπία και αν-
θρώπους. H εξιδανίκευση που πολ-
λές φορές μοιάζει τεχνητή, στις δι-
κές της φωτογραφίες είναι γήινη. Tο
μεταφυσικ στοχείο καταλαγιάζει
και δείχνει σαν ένας απλυτα φυσι-
κς σύνδεσμος ανάμεσα σε μία επί-
γεια πραγματικτητα και μια εσωτε-
ρική κατάσταση. Aν μας αρέσουν σή-
μερα οι φωτογραφίες της, οι μετα-
πολεμικές, είναι γιατί παρουσιάζει
τους ανθρώπους του μχθου απολύ-
τως αξιοπρεπείς, χωρίς, μως, επιτη-
Δεκαετία ’50. Στην ελληνική ύπαιθρο, η ζωή ξαναπιάνει το νήμα...
δευμένη ταπειντητα, απλώς τους ε-
ξυψώνει σε μία σφαίρα που σήμερα
μοιάζει δυσδιάκριτη. Kαι επιπλέον,
ATOMIKEΣ EKΘEΣEIΣ EKΔOΣEIΣ φανερώνει ένα ελληνικ τοπίο, που
σήμερα το εντοπίζουμε περισστερο
«Φωτογραφικές αναφορές 1940-1960, απ το αρχείο της Bούλας 1. «La Grece a ciel ouvert», εκδ. με το βλέμμα της ψυχής μας παρά με
Παπαϊωάννου». Oργανώθηκε απ το Mουσείο Mπενάκη σε συνεργα- «Clairefontaine». Λωζάννη, 1953. την εμπειρία της ρασης.
σία με την Eλληνική Φωτογραφική, στο Σπίτι της Kύπρου. Aθήνα, 1989. 2. «Les iles Grecques», εκδ.
«Bούλα Παπαϊωάννου. Φωτογραφικές αναφορές 1940-1960». Eκθε- «Clairefonantaine», Λωζάννη, 1956. Hθος
ση στο Πολιτιστικ Kέντρο της Λαϊκής Tράπεζας Kύπρου. Λευκωσία, 3. Λεύκωμα «Hellas», στη Nοβάρα
1994. της Iταλίας. Eίναι λοιπν το ήθος της Bούλας
«Voula Papaioannou. Images de detresse et d’ esperance». Oργα- 4. «Bούλα Παπαϊωάννου. Mαρτυρίες Παπαϊωάννου που την οδήγησε να ξε-
νώθηκε απ το Mουσείο Mπενάκη και το Iδρυμα Eλληνικού Πολιτι- απ την Kατοχή και την μεταπολεμική τρυπώσει εκείνα τα μονοπάτια που θα
σμού (παράρτημα στη Γαλλία), στο πλαίσιο του «Mois de Photo ’94». Eλλάδα», εκδ. περ. «Φωτογράφος», την οδηγούσαν σε μία ιδανική αλλά
Παρίσι, 1994. Aθήνα,1990. πραγματική Eλλάδα, που ακμη και
H ίδια έκθεση παρουσιάστηκε το 1995 και: 5. «Bούλα Παπαϊωάννου. Φωτογραφι- στα χρνια του ΄50 είχε πολλά πρσω-
Στο Στρασβούργο απ το Tμήμα Nεοελληνικών Σπουδών του Πανε- κές αναφορές, 1940-1960», εκδ. Mου- πα και αμφιταλαντευταν ανάμεσα σε
πιστημίου. Στο παράρτημα του Iδρύματος Eλληνικού Πολιτισμού στο σείο Mπενάκη - Πολιτιστικ Kέντρο πολλές επιλογές. H δική της φωτεινή
Λονδίνο και στο Eυρωπαϊκ Kέντρο Saint Jacques de Compostelle στο Λαϊκής Tράπεζας, Λευκωσία, 1994. ματιά έριξε το ζητούμενο φως εκεί
Saint Jean d’ Angely. Στο Γαλλικ Iνστιτούτο Aθηνών και στο παράρ- 6. «Voula Papaioannou. Images de που το ένστικτ της την οδηγούσε.
τημα του Iδρύματος Eλληνικού Πολιτισμού στο Bερολίνο. Σήμερα πα- detresse et d’ esperance», εκδ. Mου- Hταν η κληρονμος, ας μην το ξεχνά-
ρουσιάζεται στη Θεσσαλονίκη (αίθουσα «Aλατζά Iμαρέτ») στο πλαίσιο σείο Mπενάκη - Iδρυμα Eλληνικού Πο- με, ενς τρπου διαπαιδαγώγησης,
των εκδηλώσεων για τα Δημήτρεια ’95. λιτισμού, Aθήνα, 1994. χαρακτηριστικού της αστικής παιδεί-
ας τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα. H

30 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995

Παπούτσια ακμη δεν υπάρχουν, αλλά υπάρχει άφθονος χρνος, καλή παρέα και Στις αρχές της δεκαετίας του ’50, στην Aθήνα, η μεταποίηση των ρούχων που άλ-
μεγάλη φαντασία... λαζαν χέρια μπορούσε να είναι πηγή χαράς.

ανατροφή της ήταν προσανατολισμέ-

νη στον καλούμενο υγιή πατριωτισμ,
στις αποστάσεις απ τον εσωστρεφή
εθνικισμ, στην έλξη προς το διεθνές
περιβάλλον στο οποίο οδηγείτο απ
αυτήν ακριβώς την προσήλωσή της
στον Aνθρωπο. Aν η Bούλα Παπαϊω-
άννου ανέπτυξε ως αξία την έννοια
της κοινωνικής συνεισφοράς και του
χρηστού πολίτη, αυτ φάνηκε στον
τρπο με τον οποίον μετουσίωσε τον
τπο της, το Xώρο και τον Xρνο
στον οποίο της κληρώθηκε να ζήσει
την ύπαρξή της.
Kαι αυτ το ήθος, για του οποίου
την έλλειψη τσες φορές δυσανασχε-
τούμε σήμερα, θα μπορούσε να βοη-
θήσει ακμη και σήμερα την Eλλάδα.
Kαι δεν μπορούμε παρά να συμφωνή-
σουμε με τον Aιμίλιο Xουρμούζιο που
απ αυτήν την εφημερίδα πριν απ 40
και πλέον χρνια έγραφε για το πσο
χρήσιμη θα ήταν η προβολή της του-
ριστικής Eλλάδος με τις φωτογραφίες
της Bούλας Παπαϊωάννου.
Aν αυτ που μας εξοργίζει και μας
θλίβει σήμερα είναι η έλλειψη ενς
άξονα για την εικνα της Eλλάδας, η
Bούλα Παπαϊωάννου είχε συλλάβει
σε μία άλλη εποχή, πιο δύσκολη ί-
σως, αλλά και πιο απλή ταυτχρονα,
τι το αίτημα μιας χώρας δεν μπορεί
παρά να είναι η στοιχειώδης αυτο-
γνωσία της. Aς αγαπήσουμε αυτ
που είμαστε. Aλλά ας ανοίξουμε τα
μάτια μας να το δούμε. Aυτ μας εί-
πε η Bούλα Παπαϊωάννου...

Oφείλουμε ευχαριστίες στο Mου-

σείο Mπενάκη και ειδικά στις κ.κ.
Φανή Kωνσταντίνου και Eιρήνη
Mπουντούρη του Φωτογραφικού
Aρχείου για την πολύτιμη συμβολή
τους στο αφιέρωμα.
Tο γεφύρι της Λήθης, στη Λειβαδιά. Oταν η ποίηση είναι μέρος της ζωής.

ΣABBATO 28 – KYPIAKH 29 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 31