Farmasötik Botanik PDF

Ankara Universitesi
Eczacilik Fakiiltesi
Yayinlari No. 70
FARMAS OTIK BOTANIK

DERS KITABI
Prof. Dr. Nevin TANKER
Prof. Dr. Mehmet KOYUNCU Prof. Dr. Maksut CO§KUN
A N K A R A -1993
A n k a r a iniversitesi
}>za«ihk Fakiitoi
1 a y Hilars N o . T O .
FARMASOTiK BOTANiK
DERS KiTABI
Prof, Dr. Nevin TANKER
Prof. Dr. Mehmet KOYUNCU Prof. Dr. Maksut 00§KUN
Ankara
1993
ONSOZ
Bu d e r s kitabi Ankara universitesl Eczaci1ik

F a k u l t e s i 6£)renci 1 er i n e v e r i l e n k o n u l a r e s a s almarak
hazir1anmt§tir. Farmasotik Botanik dersinden bapnli
olan bir eczaci o§rencis1n1n sadece eczacilikta
k u l l a n i l a n b i t k l l e r i d e Q i l , halk ilaci veya g e l e n e k s e l
ilag olarak kullanilan bitkileri, zehlrli olanlan,
u l k e i ? i n e k o n o m i k de§er v e o n e m t a § i y a n l a n d a b i l m e s i
gerekti§i du§unulmti§ ve Turkiye'nln bitki ortusu
h a k k i n d a bilgi sahibi o l a r a k ust s i m f l a r a hazirlanmasi
amaij1 anrrn §t n r .
Bitkilerle ilgili genel konular, oQrenciye hem

p r a t i k d e r s s a a t l e r i n d e a n ! a t i l m a k t a h e m d e aijiklayici
bilgiler igeren foyler i le iletilmekte olduûndan
buraya alinraami§tir. Gerekli gorulen ijizimler ya
yardimci kitaplardan alinrm§ veya bu kitap iîn
gizilmlftir. Ayrica ba§vurulacak eserler de
verilm1§t1r. Kitaptaki bolumler farkli yazarlar
tarafindan kaleme a l m a r a k b i r butiin o l u § t u r u l m u § t u r .
K i t a b i n f a k u l t e m i z o l a n a k l a n y l a b u §ekilde b a s i l m a s i n a
imkan §a§layan Dekan11§irm z a , g i z i m l e r i yapan Nevin
Kizilg'il'e ve bilgisayarda yazimim ustlenen Birgul
K a r a ' y a t e § e k k u r e d e r i z . B u k i t a b i n E c z a c i l i k o£|renimi
y a p a n ofcrenciler i g i n y a r a r l i o l a c a S i n i u m u y o r u z .
Yazarlar
1993
i
igiNDEKiLER
GiR±§ 1
BiTKi SiSTEMATifil 4
Bltkilerin simflandirilmasi 6
" isimlendiriImesi 8
" tayl n 1 13
Droglarin isimlenairilmesi 17
Bitkiler Aleminin G r u p l a n 21
1. B A C T E R I O P H Y T A 23
(=Schizophyta) bolumu
Pseudomonada1es 30
Eubactenales 30
Actinomycetales 31
Spirochaetales 43
M i c r o t a t o b i o t e s sinifi 43
Ricket tsiales 43
Virales 43
2. CYANOPHYTA bolumu 45
3. PHYCOPHYTA bolumu 47
Flagellatae sinifi 47
Chrysophyceae sinifi 48
Centrales 49
Pennales 49
Chlorophyceae sinifi 51
Phaeophyceae sinifi 53
Laminariales 55
Fucales 58
Rhcdophyceae sinifi 60
Gelldiales 61
Gigartinales 61
Ceramiales 63
4. MYCOPHYTA bolumu 64
Myxamycetes sinifi 65
Phycomycetes sinifi 65
ML-CO r a l e s 66
Eumyietes sinifi 67
Ascomycetes altsinifi 67
Saccharomycetal es 69
ii
Aspergi1 Tales
Pyrenomycetales
Pezizales(Discomycetales)
Tubera1es
Basidiomycetes altsinif1
AgarIcales
Gastromycetales
P h r a g m o b a s id i o m y c e t 1 d a e altsinifl
Uredi nales
Ustilaginales
LICHENES
5. BRYOPHYTA bolumu
Hepaticae s i m f l
Musci sinifi
Sphagna!es
Po1y t richa1es
6. PTERIDOPHYTA bolumu
Equisetatae sinifi
Equ i s e t a 1es
L y c o p o d i a t a e sinifi
Lycopodi ales
Fi1icatae sinifi
F i1 ica1es
Osmundaceae
Aspidiaceae
Hypo!epidaceae
Adiant aceae
Polypodi aceae
7.SPERMATOPHYTA bolumu
a.GYMNOSPERMAE altbolumu
Cycadinae sinifi
Ginkgoinae sinifi
G i nkgoaceae
C o n i f e r a e sinifi
Taxales
Taxaceae
Pi n a l e s
Araucariaceae
Pinaceae
Ta x o d i a c e a e
ii i
Cupressaceae 154
Gnetinae sinifi 160
Ephedraceae 161
Welwitschiaceae 163
b. ANGIOSPERMAE altbolumu 164

I. Monocoty1edones sinifi 165
A 1i s m a t a l e s 167
Alismataceae 167
Thyphales 168
Thyphaceae 168
Poales 168
Gramineae (Poaceae) 168
Cyperaceae 175
Arecales 175
Palmae (Arecaceae) 175
Arales (Spath1f1 orae) 179
Araceae 179
Lemnaceae 181
Farinosae (Bromeliales) 182
Bromeliaceae 182
Li 1 l a l e s ( L i 1 i i f 1 o r a e ) 182
Juncaceae 182
L i 1iaceae 183
Dioscoreaceae 194
Amary11idaceae 195
Ir i d a c e a e 198
Microspermae (Orchidales) 201
Orchidaceae 202
Zingiberales (Scitamineae) 203
Musaceae 204
Zingiberaceae 204
Maranthaceae 206
II. Dicotyledonae 207

a. A p e t a l a e 209
C a s u a r i n a l e s ( V e r 1 1 c i 1 1 at a ) 211
Casuarinaceae 211
Pi p e r a 1 e s 211
Pi p e r a c e a e 2 I2
Salicales 214
Saltcaceae 21 4
Juglandales 218
Jug!andaceae 2 I8
Fagales 221
Corylaceae 22]
i v
2 2 5
Betulaceae
2 2 7
Fagaceae
Urticales 231
2 3 1
Moraceae
Cannabinaceae 234
Urticaceae 236
2 3 7
Ulmaceae
Santalales 238
2 3 8
Santalaceae
2 3 8
Loranthaceae
2 3 9
Aristolochiales
Aristolochiaceae 239
2 4 0
Raff1esiaceae
2 4 1
Polygonales
2 4 1
Polygonaceae
2 4 3
Centrospermae
Caryophyl1aceae 244
Phyto 1accaceae 246
2 4 7
Portulacaceae
Chenopodiaceae 247
Nyctaginaceae 249
Aizoaceae 250
Amaranthaceae 250
b. D i a l y p e t a l a e alt simfi
Ranales 250
Ranuncu1aceae 251
Magnoliaceae 257
Monimiaceae 259
Nymphaeaceae 259
Berbendaceae 260
M e m spermaceae 262
Myristicaceae 263
Lauraceae 263
Papaverales 266
Papaveraceae 266
Fumariaceae 270
Capparaceae 272
2 7 3
Cruel ferae (Brassicaceae)
2 7 7
Sarraceniales
2 7 7
Sarraceniaceae
2 7 7
Nepenthaceae
2 7 7
Droseraceae
2 7 7
Rosales
2 7 8
Crassulaceae
2 7 9
Saxifragaceae
V
Grossulariaceae 279
Hamamelidaceae 280
Platanaceae 282
Rosaceae 233
Leguminosae 292
Pari e t a l e s 311
C i staceae 311
Tamaricaceae 312
Hypericaceae 312
Violaceae 314
Theaceae 315
Passif1oraceae 315
Actinldiaceae 317
FIacourtiaceae 317
Caricaceae 317
Opuntiales (Cactales) 317
Opuntiaceae 317
3 1 8
Malvales
Malvaceae 318
Tillaceae 321
Sterculiaceae 323
Geraniales 324
Mel i a c e a e 325
Simaroubaceae 325
Burseraceae 326
Rutaceae 326
Geraniaceae 330
Polygalaceae 331
Oxali daceae 331
Erythroxylaceae 332
Euphorbiaceae 332
Linaceae 334
Zygophy11aceae 335
Sapindales 336
Buxaceae 337
Salvadoraceae 337
Aceraceae 337
3 3 8
Anacardiaceae
Hippocastanaceae 340
3 4 0
Rhamnales
Rhamnaceae 341
3 4 3
Vitaceae
3 4 3
Myrtales
3 4 3
Myrtaceae
3 4 7
Punicaceae
3 4 7
Lythraceae
VI
Thyme 1aeaceae 348

Elaeagnaceae 348
U m b e l 1i f l o r a e ( A p i a l e s ) 349
Cornaceae 349
Arali aceae 349
Umbelliferae (Apiaceae) 351
c. S y m p e t a l a e alt simfi
Ericales 358
Ericaceae 358
Primulales 361
Prlmulaceae 361
Ebenales 362
Ebenaceae 362
Sapotaceae 362
Styracaceae 363
Contortae(Gentianales) 363
Oleaceae 363
Logamaceae 365
Gentianaceae 366
Apocynaceae 368
Asc1epiadaceae 370
Tubiflorae (Solanales) 371
Convo1vu1aceae 371
Boraginaceae 372
Solanaceae 373
Lamiales 380
Labiatae (Lamiaceae) 380
Verbenaceae 388
Scrophularlaceae 389
Peda1i aceae 392
PIantaginaceae 392
Rubiales 393
Rubiaceae 393
Caprifo1iaceae 395
Valerianaceae 396
Cucurbi tales 398
Cucurbitaceae 398
Campanulales 400
4 0 0
Campanulaceae
4 0 0
Lobeli aceae
Compositae (Asteraceae) 401
KAYNAKLAR 411
INDEKS 413
1
G I R I §
Farmasotik Botanik, kisa tanimla, dogrudan ilac

olarak ya da ila<; yapiminda kullarnlan bitkileri
inceliyen bir b i l i m k o l u d u r . Bu incelemeyi yaparken soz
konusu bitkilerin bitki sistematigindeki yerini esas
alarak ozel yapilarini, ilag yapiminda kullanilan
kisimlarini, yani d r o g l a r i , kuI 1animlar1na neden olan
e t k e n m a d d e l e r i n b a § 1 l c a 1 a r m i ve h e m bu m a d d e l e r i n h e m
de d r o g I a r m etkisini belirtmeye birinci derecede onem
ve r i r .
T a r ih(?e
Tarih dizisine bir goz atinca, bitkilerin insan

yaâmmda ne kadar geni§ bir yer kapladigi hemen
goriiliir. I l k e l i n s a n , b a § t a b e s i n o l m a k iizere k o r u n m a ,
jsinma ve savunma araci olarak bitkiden yarar1anmi§t1r;
bunlara ek olarak, hastalandigi zaman da aklina ilk
geleri v e y a r a r u m d u g u n e s n e y i n e b i t k i o l m u ^ t u r . B a z i
bitkilerin ozellikle bazi hastaliklari iyile§tirdigini
goren insanlar bitkileri, hastaliktan koruyucu olarak
kullanmayi da diiûnebi 1 mi § t i r . B u o 1 gu, M.5. 3000
yillarina kadar uzanan ara§t1rma1ardan ve bu
donemlerden kalan kil tablet lerden, tapmak ve mezar
d u v a r 1 a r 1 n d a k i r e s i m l e r d e n an 1a§11maktad 1r.
Dogal kaynaklarin (hayvan ve bitkilerin) ve

do 1 a y 1 s 1 y 1 a droglarin insan sagliginda ilk
k u 1 1 a m 11 § 1 n a kadar uzanan ayrintili bilgi, her ne
kadar eczacilik tarihi derslerinin kapsaminda yer
almakta ise de droglarla ve drog veren bitkilerle
ilgili onemli noktalara burada da deginmekte yarar
gorii lmu§ tiir. O r n e g i n , d r o g v e r e n b i t k i l e r konusundaki
yazili belgelerin en eskisi"Ebers Papyrus"'1ar1d1r
( M . 6 . 1550); b u n l a r d a b i t k i s e l ve h a y v a n s a l 700 kadar
drogtan soz edi1mektedir . "Materia Medica" (M.S. 77-
78), Anadolu'da dogmu$ bir Grek hekim olan PEDANIUS
DTOSCORlDES tarafindan yazilmi§ bir eserdir; bu eser
Akdeniz ve do 1 ay I a r m d a k i 500 kadar bitkinin
t a n i t i l d i g i b i r i n c e l e m e uruniidiir.
2
ZIYAEDDIN IBN B A Y T A R , Ispanya'da yaâyip §am'da

olraii? bir Arap hekimidir. Anadolu'da gezmi^tir.
Baytarname isimli eserinde 1800 k a d a r b i t k i s e l ve 130
h a y v a n s a l d r o g t a m t m i s ^ t i r ( M . S . 1 3 . yiizyi 1 ) .
H e k i m l e r i n , haz lr 1 adi k 1 ar l gogu bitkisel dogal

ilaglarla hastalari tedavi etmeleri uzun yillar devam
etmiijtir. S e n e l e r ilerledikge y a r a r l a n i Ian bitkilerin
sayisi giderek gogalmii?, h e k i m l e r i n ugraî artrai§tir,
Bir hastaligi t e ^ h i s e t m e k i le i l a c i h a z l r 1 a m a n i r i a y r i
uzmanlasjma gerektirdigi ger qeg i agikga goriiliince de
h e k i m l i k v e e c z a c i l i k iki dal o l a r a k a y r i l m i § , h e r b i r i
kendi alaninda g e 1 i sjmes i n i surdiirmii§ tiir. Tedavi
amaciyla kullamlan bitkilerin sayisinda siiregelen
arti§, bu b i t k i l e r l e u g r a ^ a c a k ayri bir b i l i m dalinin,
Farmasotik Botanigin, ortaya gikmasina neden olmu^tur.
Farmasotik Botanik bagimsiz yani tamamen ayri bir

bilim kolu ha line 19. yiizyi I d a g e g e b i 1 mi §tir.
Bagimsizdir, giinku ilag veren bitkilerle ugraîr;
b u n l a r m b i t k i s i s t e m a t, i g i n d e k i y e r i n i , o z e 1 y a p i l a r i n i
verdikleri droglari inceledigi gibi, bu droglarin
igerdigi etken maddeleri ve kullanilis? alanlarini da
konulari igine alan bir bilim koludur. Ayrica baharat
ve boya maddesi olarak bilinen bitkiler yaninda zehirli
olanlari ve besinler arasmda yer alan b i t k i leri de
i neeler.
F a r m a s o t i k B o t a n i k , a y n i yiizyi I d a T u r k i y e ' d e de
onemli bilim dallari arasinda yerini almiftir. 1839
yilinda, Galatasaray Tibbiye Okulunda meslek uzmanlik
bilim dallarindan biri olarak Eczacilik sinifi agilmi§
ve Farmasotik Botanik dersi eczacilik ogretimine
girmi§tir ve o tarihten beri kesintisiz o k u t u 1 m a k t a d i r .
FarmasStik Botanik konusunda yazilan ilk eser

(1842) F r a n s i z c a yayinlanmi? o 1 an Elemens de Botanique
dir(#); yazari Galatasaray Tibbiye Okulu Miidiirii Dr.
C.A.BERNARD'dir. Eser Dr. MEHMET A L I PA§A tarafindan
Tiirkge'ye g e v r i l e r e k ve tlm-i N e b a t a t - i T i b b i y e ismiyle
y a y i n l a n m i § 11 r ( 1 8 7 5 ) . Y a z a r i n Kitabiil Nebatat isimli
tercume bir Farmasotik Botanik kitabi da
(*) Baytop, A., 1839-1960 yillari arasinda Istanbulda

basilmi§ Farmasotik Botanik ders kitaplari.
M a r . U n i v . E c z . D e r . , 8 (1 ) , 6 5 - 8 4 ( 1 9 9 2 ) .
3
vardir(1900J.Bir difer yayin Nebatat-* Saydelaniye'dir.

Tip Fakuitesi Botanik hocasi Dr.ESAD §EREFEDDIN
(KttPRuLu) tarafindan hazirlanmi? ve eski harflerle
b a s 1 lmi $ t lr ( 1 9 1 0 ) . Aym yi 1 bir F'armasotik Botanik
k i i a b i d a h a y a y i n 1 a n m i § : I lmi N e b a t a t - i Tibbi.; b u , T i p
Fakiil t e s i n i n Eczaci ve ûbelerinde nebatat
muallimligi yapan §ERAFETTtN TERTEMlZ'in eseridir;
a y m yazar t a r a f i n d a n ikinci baski o l a r a k , bu kez latin
harfleriyle ve Tibbi Nebatiar (Botanique Medieale)
a d i y l a (1932) b a s i l m i ^ t i r . (iniversite r e f o r m u ( 1 9 3 3 ) ile
yurdumuza bir gok yabanci, ozellikle Alman ogretim
iiyesi g e l m i ^ t i r , I s t a n b u l u n i v e r s i t e s i F e n Fakii 1 t e s i ' n e
bagli Eczaci Mektebi programinda "Ispenciyari Botanik"
adiyla yer alan bu ders Ord. Prof.Dr. A.HEILBRONN
tarafindan an 1 atllmi§txr ve hazirladigi ders
ki tabi ,Prof .Dr. S. AKD1K tarafindan terciime edilerek
Ispenciyari Nebatat (Pharmakobotanik) adiyla yaymlan-
m i § 1 1 r ( 1 9 4 0 ) . P r o f .Dr .A. H E I L B R O N N ' u n y u r d u n a doniiûnden
s o n r a bu dersi v e r e n Do<;.Dr. H . D E M I R 1 Z , F a r m a k o b o t a n i k
isirali ders not l a r m i teksir halinde (1961, 1963)
ogrencilere vermiftir.
Eczaci Okulu 1 944 'te t.u. Tip Fakiiltesine

baglanmi§, dersler ayni kapsamla ve Farmasotik Botanik
adi a 111nda v e r i l m e y e devam edilmi§tir.Eczacl Okulu'nun
1962'de I . 0 . E c z a c i 1 lk F a k u i t e s i h a l i n e ge<?mesi sonucu
Farmasotik Botanik bagimsiz bir kiirsii olarak bu
fakiil t e y e alinmiftir. O tariht.en itibaren bu dersi
veren ilk eczaci ogretim uyesi Prof.Dr. A.BAYTOP,
gergek anlamda Farmasotik Botanik konularini iceren bir
d e r s k i t a b i h a z i r 1 a m i §11r( 1 9 6 7 ) . B u k i t a p Eczacilikta
kullanilan tibbi bitkiler yaninda, a§agida
agiklayacagimiz §ekilde, F a r m a s o t i k B o t a n i k kapsamina
gi r e n d i g e r k o n u l a r i d a i g e r m e k t e d i r .
Farmasotik Botanik dersinin esas amaci eczaci

adaylarma ila? olarak kullanilan ya da drog veren
bitkileri yani kisa bir deyimle tibbi bitkileri
ogretmektir. Bunun di§mda eczaci adayi , yararli
( b e s i n - b a h a r a t - b o y a g i b i ) b i t k i l e r ile z e h i r l i olanlari
da Ggrenmeli, ozellikle kendi iilkesinde yetiênler
hakkinda geni§ bilgiye sahip olmali, bu bitkilerin
ye t i § t ik 1 e r i yoreleri, kullanih?larini bilmelidir.
Ayr l ca, belirli ol<jude, ulkesinin florasim da
t an l m a 1 l d i r .
4
B X T K ±
Bitki s i st e m a t i , bltkileri tamtan botanik

ko1udur;§u halde b i z i m konumuzun temelini de sistematik
botanik olufturacak ve ayni yolu Izlememiz uygun
o 1 a c a k 11r .
Bitki sistematiginin bir bilim kolu diizeyine

eri§mesi ancak 19. yuzyilda gergek1e§eb1Imi§tir.
M i k r o s k o b u n icadi, anatomi ve sitoloji (hucre bilimi)
kollarinin ilerlemesi, genetik ilminin geli§mesi,
evolusyon (evrim) teorisinin ortaya atilmasi... butun
b u g e l i g m e l e r s o n u c u b o t a n i k a l a m n d a buyiik i l e r l e m e l e r
k a y d e d i I m i §t i r .
B1tk1 si s t e m a t i (=Sistematik Botanik = Bitki

Taksonomlsi), botanik ilminin di§er kollari 11e
yakindan ilgilidlr ve bunlardan buyiik olgude
y a r a r l a m r , Bu kollar §unlardir:
Morfoloji ( m o r p h - = G r . sjekil; m o r p h o l o g i a = §eki1

bi 1 i m i ) : B i t k i 1 e r i n ig ve di§ y a p i l a r i m , §eki11eri
bakimindan inceler. Duyarli bir inceleme sa§1lyabilmek
iijin s i t o l o j i (cyto- = G r . h u c r e ) , hlstoloji (hist(o)-
= G r . d o k u ) . anatomi (anatomia = canl 1 varliQin yapisim
ara§tiran i l i m ) , o r g a n o g r a f l (organum = o r g a n ; graphia
= tarif, anlatma) ve embriyoloji (embryo- = embriyon,
dolut; embryologia = olu§um anatomisi) gibi daha
speslfik kollara ayri1mi§tir.
Fizyolojl ( p h y s i ( o ) - = G r . dodja ; f 1 z i k ) : C a n 1 1 1 a r i n
normal 1§1ev1erin1 inceliyen bu bilim dali,
bitkllerdeki ya§amsa1 olaylari fizik ve klmya
yasalarina dayanarak ara§tirir. Burada daha do§ru
d e y i m , *B1tki Fizyolojisl" olmalidir.
Ekoloj1 (oec < o ) - = G r . ev): Bitkilerin ya§adiklari

gevre ile (ortamla) olan illfkilerini inceleyen bir
bilim dalidir.
Paleontoloji (=Paieobotanik =Phytopa1 aeon tologia),
(pa 1 a e o - = G r . e s k i; p h y t - = Gr.bitki): Jeolojik gaglarda
yaâmi § bitkilerin kahntilarnu, yani bitkisei
fosilleri inceler,
Fitoeografya (Bitki Cografyasi= Geobotanik
(gae(o)- =Gr, diinya, toprak): Bitkilerin yeryiizunde
yayilisim ve bunun nedenleri ile ilgiii konulari
inceler.
Genetik (= K a l i t i m ) (genesis= ge1i§me; genetica=

geli§rae ile ilgiii olan bilim dali): Yeteneklerin
n e s i l d e n n e s i l e ge<;i§ b i g i m i n i v e k u r a l l a r i n i inceler.
E v o l u s y o n ( = E v r i m ) :Yeryuziinun o l u f u m u n d a n gilniimiize
kadar bitkilerin gegirdigi bireysel ve toplu
degi?ik1ik1eri ara^tirir.
Son yillardaki geligmeler sonucu ozellikle

bitki lerde bulunan etken maddelerin kimyasal yapisma
ait biIgilerimizdeki artiâ paralel olarak ve
bitkilerin kimyasal oze 11ik1erine dayanarak , bir
sinif landirma daha g e 1 i § t i r i Imi § t i r v e bbylece bttyiik
bir hizla onem kazanan yeni bir bilim dali,
k e m o t a k s o n o m i , o r t a y a <;ikmi§tir.
Kemotaksonomi ( G r . t a x { i ) - = s i r a , diizen; b i r diizene

g5re siralama) Bitkilerdeki aktif bileîklerin kimyasal
y a p i l a r i n a d a y a n a r a k s l n i f 1 a n d i r l 1 masl ile ugra§ir.
Sitotaksonomi (cyto-; taxi-) Kromozom sayisi ve

kromozom yapisi ile ilgiii sitolojik bulgulara
dayanarak bitkilerin s i m f landiri l m a s i n m ara?tirir.
Biittin bu bilim dallarindan Farmas6tik Botanik'te

de yarar1 a m 1maktadir ve Farmasotik Botanik bu
konulari"Bitki Sistematiginin Prensip1eri" icerisinde
anlatmaktadir.
FarmascHik Botanik dersinin pratik bir amaci da

eczaci adaylarinin bitki ve droglari, familya
karakterine dayanarak tanimalarini saglamaktir.
Burada, bu alanda uygulanan yontemlerin ana hatlarx
v e r i l e c e k t i r . Gorii 1 dligii gibi Farmasotik Botanigin de
temelini olu§turan "Bitki Sistematigi" dir. Bitki
S i s t e m a t i g i n i n b a ^ l i c a ugra§lari ^ u n l a r d i r :
6
1.Klasi f1kasyon(class1s=sinifIBitkilerin
sinifiandiriImasi,
2.Nomenklatur (nomen=is1m): Bitkilerin
i s i m l e n d i r i Irrtesi ,
3.identifikasyon, Determinasyon (determinare=tayin
etmek,te§his e t m e k ; i d e n s = b e n z e r 1 i k ; benzerli§i
b u l m a k ) ; B i t k i l e r i n t a n i n m a s i ; te§hisi v e
t a y i n1 .
Bitkilerin smiflandirilmasi
Siniflandirmanm amaci, dunya uzerinde ya§amakta

olan bitkileri ya benzer1iH1erinden ya da
farkliliklarindan yararlanarak, gruplar halinde
biraraya toplamaktir. insanlar gevrelerindeki bitkileri
onceleri, yararlanma bigimine gore yenebilen bitkiler,
zehirli bitkiler, yakmaya elveri§li olanlar v.b.
§eklinde gruplandirrm §1ardir. Yillar llerledikge
tamnmasi gereken bitki sayisi artnm§, b u n u n sonucu
o l a r a k ta b i t k i l e r i n b i l i m s e l o l a r a k s i m f l a n d i r l I m a s i
geregi ortaya gikmiftir.
S i m f l a n d i r m a s i r a s i n d a g o k de§i%1k d z e l i k l e r g o z
onunde bulundurulmu§tur; once hayat formuna gore,
agaglar, otsu bitkiler olarak simflandirma hakim
olmu§tur (M.o. 300 y i l l a r i n d a ) . B o t a n i Q i n babasi diye
tamnan THEOPHRASTUS (M.o. 370-285) bitkileri aQaq,
a£|agsi , ?ali, otsu diye gruplandirdiktan ba§ka
tek/iki/gok yillik olarak, ovaryumun durumuna gore ve
hatta korollanin gamopetal-polipetal o1u§una dayanarak
ta ayirmiftir. ilk bitki taksonomisti olarak kabul
e d i l e n I t a l y a n b o t a n i k g i A . C E S A L P i N O ( 1 5 1 9 - 1 6 0 3 ) , a§ag
ve otlar diye ayirdiip bitkileri meyva ve tohum
§ekillerine gore gruplandirmi§ daha sonra da ovaryumun
durumu; bitkinin soânli olup olmayifi, govdede sut
tafiyip ta§imamasi gibi karakterleri de dlkkate
almi§tlr. J.P. de TOURNEFORT'un (1656-1708)
siniflandirmasinda a§ag v e o t d i y e a y r i l a n gruplarin
h e r b i r i , p e t a l ta§iyan / t a § i m a y a n , g i g e k l e r i aktinomorf
/asimetrik olanlar diye ayrilmi§tir.
Taksonomlde uygulanan si m f 1 a n d i r m a 1 a r ba§lica 3

sistem altinda toplanir.
7
1.Do ga1 Sistem(Tabii Si s t e m ) . Bu sis temde

bitkilerin arasinda bir yakinlik, bir akrabalik
o 1 duguna inanilir. Tiirier cinsler iginde, cinsler
familyalar i g i n d e , f a m i l y a l a r t.akimlar i g i n d e (gruplar
biiyiiyerek devam eder. ..) incelentr. Bu sistem
18.yiizyi Ida o r t a y a atilmisjtir ve bir gok degiîklige
ugrami§ 11r.
2.Yapay S i s t e m ( S u n ' i S i s t e m ) : B u s l n i f 1 a n d i rnia

sisteminde bitkilerin geliîgUzel segilrui§ b i r y a da
birkag karakteri esas alinir; burada bitkilerin
yakinligi ve akrabaligi degi 1 , m o r f o l o j i k ozelikleri,
o r n e g i n , o t , g a l l , a g a g olu§u y a d a s t a m e n s a y i s i goz
oniinde bu 1 unduru 1 u r . Gozle goriilebilen belirli bir
karakteri taîyanlar ve taîmayanlar olarak bitkiler
o n c e i k i g r u p t a t o p l a n i r , s o n r a h e r b i r i , b u k e z ba§ka
bir karakter ele a l m a r a k tekrar ikiye ayri h r ve bu
§ekilde d e v a m e d i l e r e k d i k o t o m i k a n a h t a r l a r hazirlanir
ve bitkilerin tayinine gidilir.
3. Filogenetik Sistem: 19.yiizyilin 2.yarisinda

LAMARCK ve DARWIN'le gelen evolusyon (evrim) teorisine
dayanan bir s l ni f 1 and l rmad lr . Buna gore dtinyanin
olu§masindan bu yana b i t k i l e r , gruplar h a l i n d e , birbiri
arkasina ve bir onceki grubun degi§mesiyle meydana
gelmi^tir; yani aralarmda bir yakinlik vardir; bu
nedenle, bitkilerin gegirdigi evrime gore baglanti
kurulmu§ o ) a n bu s i s t e m de bir dogal s i s t e m d i r .
K1 a s i f i k a s y o n , 19. yuzyila kadar bilim

d i i z e y i n e e r i § e m e m i § t. i r . M l k r o s k o b u n i c a d i n d a n s o n r a
ariatomi , s i t o l o j i , g e n e t i k a l a n i n d a k i i 1 e r 1 e m e 1 e r i n
b o t a n i k a l a n i n a da y a n s i m a s i , s l n l f 1 a n d i r m a d a yeni
s i s t e m l e r i n o r t a y a g i k m a s i n a n e d e n o l m u ^ t u r . Bugiin
sistematikte en gok kullanilan, Dogal Sistem'dir. Bu
s i s t e m e g o r e b i t k i l e r a l e m i ( = R e g n u m V e g e t a b i l e ) , biiyiik
g r u p t a n kiiguge d o g r u t a k s o n l a r a a y r i l i r ( * ) :
(*)Herhangi bir taksonomik birime veya gruba takson

a d i v e r i 1 i r . T a k s o n l a r i n t e m e l b i r i m i tiir diir.
D e g i ^ m e z k a r a k t e r l e r i h e r b i t k i d e ayni o l a n ve tek
b i r e y i n dolii o l a r a k k a b u l e d i l e n t o p l u l u g a tiir
d e n i r . B i r tiiriin b i r e y l e r i a n c a k k e n d i a r a l a r i n d a
do 11enebi1ir , diger turlerle d o l l e n m e z . Cins,
f a m i l y a , takim da birer taksonomik g r u p t u r , birer
t aksondur.
8
D iv isio b o liim
Subdivisio = alt boliim
Classis sini f
Subclassis = alt suuf
Ordo = takim
Subordo = alttakim
Familia = familya
S u b f a m i 1ia
Tribus = oyniak
Subtribus
Genus = cins
Subgenus
sec t i o
S u b s e c t io
series
Subseries
Species = tiir
S u b s p e c ies alt tiir
Varietas = varyete
Subvarietas
Forma = form
Subforma
Bitkilerin Isimlendirilmesi
Bitki sistematiginin kapsamina giren konulardan

biri de isimlendirme'dir (Nomenclature); amaci, bir
taksonun yani bir bitki veya bitki grubunun kesin ve
t e r e d d t i t s t l z b i r b i g i m d e a n l a t 1 1 a b i l m e s i i<?in o n a basit
ve tek anlami olan bilimsel bir isim vermeyi
saglamaktir. Bu amaca ulaâbilmek i<?in kurallar
olu^turmak ta bu ugra§in kapsamina girer.
Isimlendirmede kullanilan dilin uluslararasi bir di 1
olmasi gerekir. t^te bu nedenlerle ve uluslararasi
t a r t i ^ m a l a r s o n u c u , e s k i d e n de b i l i m dili o l a r a k kabul
e d i l m i ? f a k a t gtiniimuzde a r t i k k o n u ^ u 1 m a y a n v e tarafsiz
bir dil olan latince, taksonomide kullanilacak di1
olarak saptanmi§tir. Ayrica, isimlendirme i^lemlerinde
b i r l i k saglamak u z e r e bir takim i1ke ve kural da tespit
e d i l m i s ? v e o n a y 1 a n m l § t. i r .
Bilimsel olarak gecerli latince bitki adina

9
k a r ^ i l i k farkli d i l l e r i k o n u ^ a n t o p l u m l a r , iilkeierinde
yeti§en bitkilere kendi dillerinde verdikleri yerli
isimleri kullanirlar.
Yiiresel i s i m l e r i n herzamari d o g r u v e k e s i n oimasi

b e k l e n e m e z , giinkii a y n i b i t k i n i n y d r e d e n y o r e y e d e g i ^ e n ,
farkli m a h a l i i ismi b u l u n m a k t a d i r ; ayni §ekilde, farkli
iki bitki de degiîk bdlgelerde ayni yerli adiyla
t a n i n r a a k t a d i r*, kekik kokusundaki Thymus, Origanum,
Corydo thymus, Sa Lureja tiirlerinin kekik diye
isimlendirilmesi; igne yaprakii agaglarin hepsine ( bu
bazan bir Pinus, bazan bir Picea veya Abies'tir)
g o g u n l u k l a (jam d e n m e s i g a r p i c i o r n e k l e r d i r ; Anadolu'da
hatta Casuarina11 ya bile gam deni Imektedi r. Bu
nedenlerle yoresel ismi kabul etmeden Once o ismi
tai?iyan b i t k i d e n o y o r e y e a i t b i r o r n e g i g o r m e k v e o
bitkiyi tayin ederek latince adini bulmak gerekir.
Bitkileri latince isimlendirmede o1dugu gibi yoresel

a d l a n d i r m a d a d a o b i t k i y e a i t b i r o z e l i k , di§ gdrunti§,
yaâdigi ortam, fayda veya zarari, etkisi v.b. hususlar
vurgulanmak istenir. Srn. Tespih agacirun {Styrax
officinale) meyvalari tespihe benzer; Canavarotu, Verem
otu ( O r o b a n c h e ) parazit bir bitkidir, uzerinde yaâdigi
bitkiyi zayif diiûriir; Patpatinin (Leontice
leontopetalum) o l g u n l u k t a k e s e §eklinde o 1 an meyvalari
sikilinca patlar.
Bitkiler 18.yuzyila kadar birkag kelime ile

ad 1 and i n 1 mi § 1 1 r . Fakat b o t a n i k g i 1 e r i n eline gegen yeni
bitkilerin sayisinda buyiik bir arti? kaydedilince
isimlendirmenin bazi kurallara baglamnasi geregi ortaya
gikmiijtir. Isvegli botanikgi CAROLUS L I N N A E U S (= L I N N E )
binominal(*) isimlendirmeyi benimsemi§tir. Bu
adlandirmada bitkiler, latince iki k e l i m e d e n yapilmi?
bir komb i nasyo (*#) ile i s i m 1 e n d i r i 1 i r . L I N N E "Species
Plantarum" (1753) isimli eserinde bu sistemi
ku11anmi§tir ve binominal <=biner) isimlendirme (iki
adla isimlendirme) o zamandan beri ku11 a m 1maktadi r .
(*) b i ( s ) - = iki d e f a ; n o m e n = isim

(**) B i r cins adi ile bunu izleyen ve bir taksonu
b e l i r l e y e n b i r i s i m v e y a b i r s i f a t t a n olu§an
birleîme kombinasyo. denir.
10
B i r b i t k i a d i n d a k i ilk sozciik, b i t k i n i n g e n u s
(cins), ikineisi s p e c i e s (tixr) a d i d i r . G e n u s ,
ozel isimdir, bir isim veya isim olarak kabul edilen
bir kelimedir. Kokeni gok farkli olabilir, ornegin,
b i t k i n i n eski v e y a yerli a d i d i r ( B o s s ) , ya da taninmis
bir kiînin ismidir (Cinchona). Cins adi tekildir ve
i l k h a r f i biiyiik, m a j i s k i i l y a z i l i r .
Bir cinse bagli Subgenus, Sectio gibi alt

birimlerin (taxon) adi, bu altbirimin kisaltilmii?
êklinden (orn.Sect.) sonra taksonu beiirten kelimenin
yazi Imasi s u r e t i y l e d i i z e n l e n i r v e biiyiik h a r f l e ba^lar
(Allium Sect. Codonoprasum).
Bir bitki adindaki i k i n c i s o z c i i k , tiir i g i n ozel

olan, tiirii tanimlayan bir kelimedir, ôgunlukla bir
sifattir bazan isim de olabilir; eger bir sifatsa genus
adinin cinsiyetine uygun olarak ve latincedeki cjekim
kural|arina gore yazilir, ornegin Juniperus (f)
nana( ).
Bu sifat bazan bitkinin morfolojik bir ozeligini

an 1 a 11r:
Juniperus nana ( n a n u s , - a - u m = ciice): b o y u k i s a .
Pinus nigra (niger, nigra, nigrum = siyah):
govdesi koyu renkli.
Bazan bir organin ozeligi anlatilir:

Quercus pedunculata ( p e d u n c u l u s = s a p ) : ineyva
sap 11.
Krameria triandra (andr(os)- = erkek): stamen
. saylsi 3.
Colchicum autumnale (autumnus = sonbahar):
sonbaharda gigek agar.
Bazan yeti^tigi ortam belirtilir:

Equisetum palustre (palustris = bataklikta
yeti§en): b a t a k l i k b i t k i s i .
Saxifraga (saxum = kaya; frangere = kirmak):
k a y a l a r a r a s i n d a ya§ar
( * ) n a n a ( f ) : ciice, b o d u r s i f a t i , m a s k u l i n (m) v e
n e u t r u m (n) i s i m l e r y a n i n d a , nanus ve nanum olarak
k u 1 1 a m 11 r .
11
B a z a n y e t ^ t i g i tilke v u r g u l a n i r :
Orchis anatolica: Anadolu bitkisidir.
Rosa damascena ( D a m a s c u s = §am): §am'da y e t i f i r
Bazan yeti^tigi ySre onemlidir:
Lavandula cariensis (Caria = Mugla-Aydin
y o r e s i ) : M u g la c i v a r i n d a y e t i ^ i r .
Bazan bitkinin kullaniliî ya da etkisi ifade

e d i 1 i r:
Papaver somniferum (somnus = uyku, fera =
getiren): uyutucu etkidedir.
Chenopodium anthelminthicum (helmins = bir cins
s o l u c a n , a n t i = kar§i): s o l u c a n d u ? u r u c u .
I k i n c i sozciik e g e r b i r k i g i v e y a c o g r a f i y e r a d i
i s e , y a k e l i m e d e n b i r s i f a t ttiretilir v e y a g e n i t i f i ile
bir tamlama yapilir; ornegin, Allium nevsehirense,
Gundelia tournefortii, Digitalis davisiana.
Ikinci kelime mitolojiden gelebilir:

Origanum herac1eoticum (Heracles = Hercules
Herkiile a i t ; Herkiil t a r a f i n d a n t e d a v i a m a c i y l a
ku 1 1 a m 1 mi § )
I k i n c i k e l i m e , b a z a n , iki s S z c i i k t e n olu§mu§ b i r
k e l i m e d i r , o t a k d i r d e i k i sttzciik a r a s i n a k i s a b i r g i z g i
koyarak kelimeler b i r 1 e § t i r i 1 ir : Dryopteris filix-mas
g i b i ; ttire a i t o l a n b u ikinci sozciik te daima
ktigiik h a r f l e b a ^ l a r .
Bir bitkinin ismini bilimsel olarak belirleyen

latince bu iki sozciigiin ardindan bir §ahis adi da
yazilidir. Bu ki§i, latince adi o bitkiye ilk defa
veren kiîdir ve kendisine latince adin yazari denir.
Ornegin: Orchis anatolica BOISSIER, Papaver L.j
gdruldugti gibi k i ^ i n i n adi tam v e y a kisaltilmi§ o l a r a k
yazilmaktadir, genellikle 3 ten fazla heceden oluân
i s i m l e r k i s a l t i l i r ( B o i s s . ) , 90k taninmi? ki§ilerin adi
ise Qok k i s a l t-i l a r a k , tek harfle (LINNAEUS, Linne
yerine L.) ifade edilir.
Bitki sistematiginde benzer karakter taîyan

genuslar (cinsler) biraraya getirilerek familyalar
olu^turulur. Familya a d i , isim gibi kullanilan (jogul
bir sifattir. O familyadaki bir genus adindan hareketle
v e - a c e a e s o n e k i n i n i l a v e s i y l e ttiretilir:
12
Malva - Malvaceae Tilia - Ti1iaceae

Rosa - Rosaceae Lilium - Liliaceae
Bu kurala uymayan fakat uzun zamandan beri

ku11 a m 1digi igin yerle^mi? bazi familya isimleri de
vardir: G r a m i n e a e , Labiatae, Compositae. Son yillarda
ayni kural bu familyalara da uygulanmi^ fakat
b o t a n i k g i l e r e s k i y a d a y e n i §ekli k u l l a n m a k t a serbest
birakilmi^tir. Ornegin: Gramineae yerine Poaceae,
Labiatae yerine Lamiaceae, Leguminosae yerine Fabaceae
gibi .
Farailyaya bagl l alt birimlerden, taksonlardan,

altfamilya ismi, -oideae ile son bulur (Prunus
Prunoideae).
Ordo (takim), benzer f a m i l y a l a n n toplulugunu

ifade eden bir taksondur; Isim1endirmede o takimdaki
onemli familyalardan biri alinarak -ales soneki ile
kelime tamamlanir: Malvales, Rosales, Fagales gibi.
Takim isimleri arasinda da kurala aykiri olanlar
vardir: Umbe11if1orae, Campanu1atae, Liliiflorae gibi.
Simf (classis) isimlerinde sonek gok degi§ik

o1abilmektedir; Ornegin,
algler : -phyceae : orn Cyanophyceae

mantarlar : -mycetes : orn. Ascomycetes
likenler : -lichenes : orn. Basidio1ichenes
borulu kriptogamlar: -atae: Filicatae
B o 1Urn i s i m l e r i n i n h e p s i - p h y t a son eki ile biter;

bu sozciik g r e k g e b i t k i d e m e k t i r .
Bitkiler, bitkilerin kisimlari veya bitkisel

kokenli maddeler, bir ilacin hazir1anmasinda kullanilan
hammaddelerdir ve "drog" adini alirlar. Droglar da
latince 2 sozciikle v e b e l i r l i kurallara bagli olarak
i s i m l e n d i r i 1 i r l e r . Ancak bu konu bitki sistematiginin
kapsamina girmediginden daha sonra ele alinacaktir.
1 3
Bitkilerin TayiM
B i t k i si s t e m a t i §i ni n u§ra§tiC|i k o l l a r d a n bi r i d e
bitkilerin te§h1s1, tayini, 1dent1fikasyon (veya
d e t e r m i n a s y o n ) dur (*). Bir b1tk1n1n tayin veya tefhis
edllmesi, onun bilinen bitkilerden birisi H e ayni
oldu§unun s a p t a n m a s i a n l a m i n a g e l i r .
Bitki tayin edebilmek igin, bitkileri tammak

k a r a k t e r l s t i k y a p i l a r i g o r e b i l m e k v e a n l i y a b i l m e k ba§ta
g e l e n k o § u l 1 a r d i r , Te§h1s e d l l e c e k b i t k i , b i l i n e n bir
yoreye a i t s e , o yoreden toplanmi§ bitkileri t a m t a n bir
kltaba (Flora veya el kitabi) ba§vurulur. El
kitaplarinda tanim yamnda analitik anahtarlar da
b u l u n u r . Bu k i t a p l a r i n tayin s i s t e m i n d e 6 n c e bitkinln
dahil oldu£|u familya saptamr, sonra cins ve tiire
inilir; bu a§amada monografi veya revizyonlara da
ba§vurmak yararlldir, Dar bir bolge veya yore ile
ilgiii floralarda bitki listeleri de verilir; tefhisin
bir kademesinde bu listelere de bakilir. Bu tip
floralarda tayin anahtarlari her ne kadar yeterli
olamiyorsa da bitkinin yeti^me o r t a m i , yayili§i ve
bolluk derecesi gibi ayrintilar, tefhiste yardimci
olmaktadir.
Y u k a r i d a s6zii e d i l e n k i t a p l a r i n i g e r i ^ i n i biraz
daha ayrintili olarak t a m m a k gerekirse "flora", genel
a n l a m d a , b i r b o l g e d e y e t i § e n biitun b i t k i l e r , y a n i o
b d l g e n i n b i t k i q e f i d i d e m e k t i r . B u sozciik, b i r b d l g e d e
yeti§en butun bitkilerin yer aldi§i kitaplara da
v e r l l e n b 1 r i s i m d l r . d r n e g i n D A V I S ' 1 n" F l o r a of T u r k e y
a n d E a s t A e g e a n I s l a n d s " i s i m l i e s e r i , T u r k i y e v e Do£)u
Ege Adalari'nda yet1§en b i t k i l e r i k a p s a m i n a a l a n bi r
kltaptir. Flora kitaplarinda bitkilerin deskripsiyonu
yamnda familya, cins ve tur 1<jin a n a h t a r l a r , bazi
ayirici k a r a k t e r l e r i v u r g u l a y a n g i z i m l e r ve hatta bazi
t u r l e r l n yayili§ini gfisteren h a r l t a l a r da yer a l i r .
M o n o g r a f i , bi r f a m i l y a v e y a b i r c1 n s i n , y e r y u z u n d e k i
turn t u r l e r i n l , a y r i n t 1 1 a r i y 1 a I n c e l i y e n , t a k s o n o m i k b i r
ara§tirma iirunudur.
(«)determinare:tay1n etmek,te§his etmek.idens

benzer11k
14
R e v i z y o n , b i r iilkenin v e y a b i r b o 1 g e n in belirli
bitki gruplarim inceliyen bir a r a § 1.1 rraadi r ; burada
bitkiler igin tayin a n a h t a r l a r i da v e r i l i r .
Bitki te^hisinde tayin anahtarlarindan sik sik soz

edilmektedir. Tayin anahtari, bitkileri yapay olarak
g r u p l a r a a y i r a n a n a l i t i k bir diizendir. 5 y l e karakterler
segilir ki bir grup (veya tek) bitkide bu se?ilmi§
karakterler bulunurken digerlerinde hig rastlanmaz. En
Qok uygulanan anahtarlar dikotomik (*) a n a h t a r 1 a r d i r .
Burada her grup a, b §ekiinde tekrar tekrar ikiye
ayrilarak e n kiigiik t a k s o n a kadar inilir. §ematik
o l a r a k v e b i r o r n e k i l e §oyle g o s t e r i 1 e b i 1 i r :
la 2
2a Takson
2b 3
3a Takson
3b Takson
lb 4
4a 5
5a Takson
5b 6
6a Takson
6b Takson
4b 7
77 ab . Takson
(*)dichotomus: ikiye kesilmi§, ikiye aynlmi?

I 5
O r n e g i n E u p h o r b i a c e a e ( Siit l e g e n g i 1 l e r )
fami 1yasindaki g e n u s l a r aâgidaki a n a h t a r l a tayin
edi1ebi1i r:
1. (Jigeklerde periant bulunmaz; latex i g e r i r 1 e r . . ..
Euphorbia
1, " " var ; " tagimazlar ....2
2. Yapraklar kar§ilikii dizilmi?; meyva 2 gozlii
. M e r c u r i a l is
2. " alma?li " *, " 3 gozlii ....3
3 . mY ae py rv aa kn i nk e n ay ir iiz e ytarn; g i g eh ke r t ge dk z/ dd ee m e2t t oh ha ul mi.n .d eA ;n d r a c h n e

i diiz;
Yaprak kenari loblu/di§li; gigek durumu salkim;
m
* v v a n i n y i i z e y i d i k e n l i/kiigiik g i k i n t i l i ; h e r g o z d e
1 t-^hum 4
4. Bitki siplak; stamen gok sayida Ricinus
4. " yiUiz tiiylii; s t a m e n sayisi 3-15

Chrozophora
Y u r d u m u z d a yeti§en g i g e k 1 i bitki t u r l e r i n i n sayisi

9 . 5 0 0 k a d a r d i r . B u biiyuk r a k a m i n n e d e n i , T i i r k i y e ' n i n
gok farkli iklim ve cografi koûllara sahip ve gok
degi§ik bolgelerden ibaret olu§u, d o l a y i s i y l a bitki
geîdinin zenginligidir.
Tiirkiyo florasina ait bilgilere Hitit

t a b l e t lerinclen i t i b a r e n r a s t l a n d i g i n d a n , D I O S C O R I D E S ' in
IBN B A Y T A R ' n bunlari izledigiaden tarihge satirlannda
soz edilmi^tir. A n a d o l u ' y a gelen vabanci ara^tiricilar,
gezdikleri y>rlerde yetiên b-tkileri incelemii? ve
top 1 a m i § 1ardir* Ornegin, Frarisiz hekim P.BELON
(19.yiizyi 1) A\adolu ve Istanbul civan b i t k i leri
hakkinda bilg vermi§tir. Alman hekim L.RAUWOLF
(16.ylizyil), Frat-Dicle havalisinde; Fransiz J.P.
TOURNEFORT ( 17, yiizyi 1 ) , E g e . Trjikya, Ig ve bati
A n a d o l u ' d a g e z e r i k b i t k i t o p i ami § 1ardi r . P . M . R . A U C H E R -
ELOY, bir Fran: i z eczacidir, Anadolu'nun bir gok
16
bdlgesini gezmi^tir. Bu a r a ? t i n c i lar top l a d i k l a n

bitkilerle hem degerli ko1eksiyon1ar o 1 u§turmu?1ar hem
de bu bitkiler hakkindaki bilgileri yayin haline
getirmi§ 1erdir . Yurdumuz bitkilerini, 1 1.600 kadar
bitkiyi, tanim ve yayili^lari ile birlikte biraraya
toplayan ilk eser, Isvigreli botanik bilgini
P.E.BOISSIER'ye aittir. 1867-84 yillari arasinda ve 5
cilt halinde yayinlanmi§ olan bu eserin adi "Flora
Oriental is"tir ve latince kaleme alinmisjtir. Yakmdogu
bitki lerini de bu ciltler arasinda bulmak mumkiindur.
BOISSIER'den sonra memleketimiz bir (jok botanikgiye
cazip gelmeye ba§lami§t.ir. T o p l a n a n v e is iml e n d i r i 1 e n
yeni bitkiler, ceîtli yayin organlarinda
y a y i n l a n m i 91, l r (*). Ingiliz botanikgi P.H. DAVIS
t a r a f i n d a n h a z i r l a n a n v e 10 c i l d i <;ikmi§ o l a n " F l o r a o f
Turkey and the East Aegean Islands" (1965-1988) isimli
eser, Flora Orientalis'ten sonra en geni§ kapsamli
yayindir. Bunlarin arasindaki yayinlara bazi ornekler
§un1ardir:
K.H. RECHiNGER : Flora Aegea (1943)

: Flora Iranica (1963)
K. AULICH : Istanbul Florasi (1943)
K. KRAUSE : Tiirkiye'nin Gymnospermleri (1936)
A. BAYTOP : I S T E H e r b a r y u m u n d a k i Tiirkiye
Bitkileri (1984, 1988)
E. TUZLAC1 : Honaz Dagi Bitkileri
T A N K E R , K O Y U N C U , CO§KUN: E r m e n e k - M u t - G u l n a r Y o r e s i
Bi tkileri
Bitkilerin tayininde yardimci olan bir ba^ka

kaynak ta herbaryum'lardir(**) Herbarium, kurutulmu§
bitki orneklerinden olu§an bir ko11eksiyondur.
Sistematik diizene uyularak saklanan bu bitki
orneklerinden kar§l1a§tlrlcl materyal olarak ve
bilimsel galisjmalar igin yararlani11r . Te?his
gali^malari tamamlanmi? olan bir bitki, eger varsa,
evvelce toplanmii? olan herbaryum ornegi i le de
kars? i 1 a§ 1 1 r l 1 a r a k t e ^ h i s i k e s i n l i k k a z a n a b i l i r .
(*) T . B a y t o p : Tiirkiye F l o r a s i n i n t a r a n m a s i n a k a t k i d a
b u l u n a n y a b a n c i a r a § t i r lie l 1 a r : " P r o f . D r . A s u m a n
B a y t o p o n u r u n a bi1imse1 top 1 an11,Eski§ehir,1991
( * * ) h e r b a = o t ; o t s u b i t k i n i n toprakiistii k i s m i
h e r b a r i u m , herbaria = kurutulmu§ bitki koleksiyonu
TUrkiye'de, yerli bitki1erimizden ornekleri
igeren herbaryumlar vardir. Bunlar, universite1erimizin
bitki sistematigi ile ugra§an bilim dallarinin
sorumlulugu ve denetimi altinda bulunur. Bu
herbaryumlar §unlardir.
AEF Ankara univ.Eczac11lk FakUltesi Herbaryumu

ANK " ".Fen FakUltesi Herbaryumu
tSTE Istanbul u n i v . E c z a c i h k FakUltesi Herbaryumu
ISTF " " Fen » "
ISTO " " Orman " "
EGE Ege " Fen "
HuB Hacettepe " " " "
ATA E r z u r u m , A t a t U r k iiniv. F e n " "
GAZI G.u.Fen-Edebiyat FakUltesi Herbaryumu
A y r i c a , y a b a n c i U l k e l e r d e de T u r k i y e bitkilerinden
zengin k o 1 e k s i y o n 1ari bulunan herbaryum ve tabii
ilimler muzeleri vardir;Londra (Kew, British Museum),
Edinburg, Paris, Cenevre ve Viyana'daki herbaryumlar
bunlara ornektir.
Bitki tayini igin bUtUn Qali^malar sonunda benzer

b i r t a k s o n b u l u n a m a z s a , b u n u n y e n i b i r tiir o l a b i l e c e g i
d U § i i n U l U r . O z a m a n b i t k i b r n e k l e r i s p e s i y a 1 i s 11 e r yani
?ali§malarini bir cins veya tUrde toplamis? ki§ilere
yollarur. Bu aâmada bitkinin , literature
gegmemi^, evvelce tanimi yapilmami? bir bitki, yani
yeni bir tiir oldugu kesinlik kazanirsa bitkiye,
uluslararasi kurallara bagli kalarak, bir isim verilir
ve latince deskripsiyonu yapilarak yayinlanir.
Droglarin Isimlendirilmesi
D r o g , ilaglann hazirlanmasinda kullanilan,

hayvansal ya da bitkisel k b k e n l i , yani sentezi bitki
veya hayvan hUcresi t a r a f i n d a n y a p i l a n ilk maddelere,
ham maddelere, ilag hammaddelerine verilen isimdir.
Elde edildigi kaynaga gbre: Bitkisel Droglar; Hayvansal
Droglar olarak ayrilirlar. Bitkisel droglarin sayisi
hayvansal droglardan gok gok fazladir; bunun sebebi
bitkilerin insan sagligindaki yerinin ve bneminin 90k
daha bUyuk oImasidir.
18
B i t k i s e l d r o g , y a b i t k i n i n tamarai v e y a b i r o r g a n i d i r
y a d a b i t k i v e y a o r g a n d a n b i r i ^ l e m l e e l d e edi len b i r
uriindiir. Mentha piperita' n m yapraklari (Folia
Menthae); yapraklardan subuhari disti1asyonuy1 a elde
edilen ugucu yag (Oleum Menthae) ve buradan
kristal lendiri lerek a y n l a n Mentholum, birer drogdur.
Bir bitkinin tamamindan oluân drog sayisi azdir,

f a k a t b i t k i n i n b i r p a r g a s i n m d r o g o l a r a k k u 1 1 a m 11 § m a
gok sik rastlanir. Bunlara Srnek verelim:
H e r b a (ot)
G e m m a e v e y a T u r i o n e s (dal t o m u r c u k 1 a r i )
Stipes, Stipites (dal, sap; dallar, saplar)
S u m m i t a t e s (dal uglan)
Folium, Folia (yaprak, yapraklar)
Flos, Flores (gigek, gigekler)
S t y l u s , Styli (sti1 u s - b o y u n c u k , b o y u n c u k l a r )
Fructus (meyva)
Pericarpium (meyva kabugu)
Pulpa (etli m e z o k a r p )
Semen (tohum)
Cortex (kabuk)
Lignum (odun)
Radix (kok)
Rhizoma (toprakalti govdesi, koksap)
Tuber, tubera (yumru, yumrular)
Bui bus (sogan)
G l a n d , g l a n d u l a e ( s a l g i tiiyii, t i i y l e r i )
Sporae (sporlar)
B i t k i d e p a t o l o j i k o l a r a k m e y d a n a g e l e n , b i r ii?lemle
e l d e e d i l e n y a d a y a n iiriin o l a r a k o r t a y a g i k a n
d r o g l a r i s e b a § l i c a §u t i p i i r i i n l e r d i r :
Gallae (mazilar)
A m y l u m , A m y l a ( n i §asta,ni §astalar)
Gummi resina (regineli zamk)
Resina (regine)
Succus (usare)
Cera(mum)
Pix (katran)
O l e o r e s i n a ( u g u c u yag ve regine k a r i ? i m i )
Balsamum (balsam)
Oleum (sabit veya ugucu yag)
Gummi (zamk)
19
Droglar da bitki ve hayvanlar gibi 2

kelime ile i s i m l e n d i r i 1 i r . Di i olarak yine latince
k u l l a m l i r , fakat k u r a l l a r bitki isimI endirmedeki kadar
kesin degildir. Genel kural, ilk sSzctigiin bitkinin
k u l l a m l a n kismini ya da o r g a n m i belirtiyor o Imasi d i r .
Ikinci kelime ise elde edilen drog ya da maddenin
adidir ve bir tamlama yapiiir. Ornek:
Melissa officinalis : ogulotu (bitki)

Folia Melissae : oguiotu yapraklari (drog)
Bu tamlama hazirlanirken:
1- B i t k i k i s m i n i b e i i r l e y e n sozcugiin a r k a s i n d a
ikinci kelime o l a r a k genus adi yer alir ve latince
kural l a r m a gore genitifi yapiiir:
Salvia officinalis Folia Salviae

Scilla maritima B u I b u s Sc i1iae
Aeoniturn nape 11 us Tubera Aconiti
Digitalis purpurea Folia Digitalis
2- Ikinci kelime olarak tiir a d i k u 11 a m l m i § 11 r ;
Atropa belladonna Folia Belladonnae

Aescu1 us h ippocas tanum Folia Hippocastani
Polygala senega Radix Senegae
Artemisia absinthium Herba Absinthii
Pimpinella anisum Fructus Anisi
Zea mays A m y 1urn M a y d i s
3- Ikinci kelime bitkinin yoresel adi olabilir:
Orchis ana to 1ica TUbera Salep (Salep

bitkisinin ortadoguda k u l l a m l a n adi)
4- Ikinci ve igiincii k e l i m e hem cins hem tiir

adidir:
Cinnamomum cassia C o r t e x Cinnamoiai c a s s i a e

Ammi visnaga Fructus Ammi visnagae
5- H i g ilgisi olmayan isim1endirme1 ere de

r a s 11 a m r :
20
G1ycyrrhiza glabra Radix Liquiritiae (drog)

Smilax ornata Radix Sarsapari1lae
Drog, bitkiden bir i^lemle elde e d i l m i § b i r iirtinse

sadece tek k e l i m e ile de ifade edilir; Ornegin,
Astragalus microcepha1 us Tragacantha (veya

Gummi Tragacanthae)
Papaver somniferum Opium
21
Bitkiler Aleminin Gruplari
Farmasotik Botanik dersinin Bitki sIstematiQl esas

almarak i§lenmesinde once, bitkiler alemlndekl
gruplar h a k k i n d a bilgi e d i n m e k , sonra Du g r u p l a r d a yer
alan ve eczacilikta kullamlan yararli, zehirli v.b
bitkileri t a m t m a k daha uygun olacaktir.
Bitkiler alemi (Regnum v e g e t a b i l e ) yedi buyiik

bolume (divislo) ayrilir. Bunlann l.Bolumu
"bolunebllen canlilar" dir. 2-6 Bolumler Cryptogamae
(gigeksiz bitkiler) olarak isimlendiri1ir. S.nci Bolume
kadar o l a n l a r d a g e r g e k kok , govde ve yaprak bulunmaz;
bu n e d e n l e b u n l a r i n o r g a n l a r i n a " t h a l l u s " , bu b i t k i l e r e
de Thallophyta (Talluslu bitkiler) adi verilir.
6.Bolurn'deki bitkiler (E§relti1er ) , anatomik
yapilarinda iletim demetl ta§idiklan igln "Borulu
kriptogam'1ar" olarak isimlendiri1ir. 7.Bolum
Spermatophyta (Tohumlu b i t k i l e r ) b o l u m u d u r , bu b o l u m e
Phanerogamae denir. Ayrica bu bolum bitkileri
A n t h o p h y t a (Qigekli b i t k i l e r ) olarak da b i l i n i r .
Spermatophyta iki b o l u m (subdivlsio) altinda

incelenir. Gymnospermae (Agik tohumlu bitkiler) ve
A n g i o s p e r m a e (Kapali tohumlu bitkiler) dir.
A n g i o s p e r m a e ' d e 1ki s i m f (classls) bulunur.

Monocotyledones (jek gim yaprakli bitkiler) ve
D1 c o t y l e d o n - e s (iki g i m y a p r a k l i b i t k i l e r ) .
Dicoty ledones simfi bitkileri gigek 6rtu
y a p r a k l a r i m n d u r u m u n a gore 3 alt s i m f a (subclassis)
ayri11r .
1.Alt simf: Apetalae (Petalsiz) gigek ortu
y a p r a k l a r i a z geli§mi§tir v e y a y o k t u r .
2.Alt s i m f : Oialypetalae gigek ortu yapraklari
( k a l i k s v e k o r o l l a ) gel1§m1§ v e p e t a l l e r s e r b e s t .
3.Alt s i m f : Sympetalae gigek ortu yapraklari
geli§mi§, p e t a l l e r b i r l e § i k .
c r y p t (o)- G r . s a k l i , s a k l a n m i § a n t h o (o)- G r . g i g e k
p h a n e r (o)- G r . g d r u n e b i 1 i r , goriinur ; g y m n (o)- G r . g i p l a k
a n g 1 (o)- G r . d a r ; d 1 a - G r . a r a d a ; d i a l y - a y r i
sym,syn - beraberlik gosterir; ortak
22
BITKI BOLOMLERININ ISIMLERI
1. B a c t e r i o p h y t a ( B o l u n e n Bitkiler)
2. Cyanophyta (Mavi ye§il algler)
3. Phycophyta (Algler)
4. Mycophyta (Mantarlar)
5. Bryophyta (Yosunlar)
6. Pteridophyta (Egre1tiot1arl)
7. Spermatophyta (Tohumlu bitkiler)
—Gymnospermae
—Angiospermae
—Monocotyledones
—Di c o t y l e d o n e s
—Apetalae
—Dialypetalae
—Sympetalae
23
Solum = Bolunen Bitkiler
Bakteriler, bitkiler arasinda morfolojik bakimdan

yapilan e n i l k e l olari, t e k b a f i n a v e y a k o l o n i halinde
birle§mi$ olarak ya§iyan saprofit veya parazit
organizmalardir. Qo§unlukla tek hucreli ve $ok
k u g u k t u r 1 e r ; b o y u t l a r i m i k r o n o l a r a k 61 <;Cil e b i 1 i r , h u c r e
<japi goeju kez 1 mikron kuguktur. Gergek nukleus
(gekirdek) ve tipik plastitleri yoktur. Klorofil
ta§imazlar.
C I a s s i s : = B a c t e r i a< = S c h i z o m y c e t e s = S c h i z o p h y t a )
Sinif : = B a k t e r i1er
Bakteri hucresinin % 90'i s u d u r . H u c r e <;eperi

selulozik de§ildir. azotâ zengin bile§iklerden
yapilmi§tir. Ozaminlerden olu§an buyuk m o l ekiil 1 e r d e n
mukopoliholozitier (mukopolisakkari11 er) ve belli amino
as i 11erden olu§an polipepti11er, bakteri hucre
Qeperinin ana maddeleridir. Sitoplazma ise
dezoksiribonukleik asit (DNA) yapisindadir.
Sekil 1 . B i r b a k t e r i h u c r e s i n i n s?ematik § e k l i . K : k a m g i ;
K p : k a p s t i l ; H<;:hiicre g e p e r i ; S z : s i t o p l a z m a
z a r i ; Y : y a g d a m l a l a r i ; N : D N A m o 1 ekli 1 u ( D r e w s v e
Schlegel'den).
24
B a k t e r i ler ikiye boliinerek, v e j e t a t i f olarak

g o Q a l i r l a r . Uygun ortam ve kofullarda hucre do^rudan
d o Q r u y a ve g e n e l l i k l e u z u n e k s e n e d i k e y o l a r a k ikiye
b & l u n u r . Her bakteri hucresi , genellikle 20-30 dakika
i g i n d e boluniir; b a z i mi k r o o r g a n i zmal a r d a bu h i z daha
fazladir, 1 saat iginde gok kez b o l u n e b i 1 i r 1 e r . Aym
kosjullann devami halinde, 1 bakteri hucresinden 24
s a a t e 17 m i l y o n , 4 8 s a a t i g i n d e d e 2 8 1 m i l y a r bakteri
m e y d a n a g e l i r . Ancak g e r g e k t e bu kadar fazla de§ildir,
goijalan bu mi k r o o r g a n i zmal a n n metabolizma urunleri
ortam ko§ullanmn uygunluûnu bozduû igin sayi lari
gok artamamaktadi r .
Y e r y u z u n d e , gok yaygin bir b i g i m d e , 1200 kadar

b a k t e r i turCi y a § a m a k t a d i r . C i l d i m l z i n y u z e y i n d e , d u n y a
insan nufusundan daha gok sayida bakteri b u l u n u r . 1 g
tarla topraCnnda 50-100 milyon; 1 g taze insan
di§kisinda 20-165 milyon bakteri sayllmi§tlr. Orman
topraînm 1 grammda 3 milyar, igecek sularin 1
mililitre 200 bakteri vardir.
Bakteri1erdeki bu yayginli§in nedenleri olarak:
- B o y u t 1 a n ni n g o k kuguk ve dolayisiyla
kutlesine gore yuzeyinin fazla olmasi,
- M e t a b o l i k a k t 1 v i t e s i n 1 n yCiksek d u z e y d e olmasi,
de§i§ik b e s i n m a d d e l e r i n d e n y a r a r 1 a n a b l l m e s l ,
- F i z y o l o j i k a k t i v i t e s i n i n y u k s e k o l m a s i ve b u n u n
sonucu olarak hizla goâlmasi,
-Vejetatif h u c r e n i n ve sporunun d a y a m k 1 l 1 l
sayi1abi1i r.
En elver1§siz o r t a m l a r d a b i l e b e s l e n e b i l d i k l e r 1 n d e n
yeryuzunde suda, toprakta, toz iginde, havada
bulunurlar ve buralarda ya§ar1ar. Bakteri sporlan
havada tozlara asili olarak bulunur. Daglarda toz
o l m a d i n d a n bakteri s p o r l a n yok denecek kadar azdir.
Uygun olmayan ko§ullarda dayamkli b1r bigim alma
y e t e n e k l e r i v a r d i r . §artlar u y g u n d e § i l s e p r o t o p l a z m a ,
hucrenin bir tarafinda t o p l a m r ve e t r a f i m dayamkli,
yeni bir zar g e v i r i r . B o y l e c e 1 k l 1 m §art1arina<+100
C,- 2 5 3 ° C gibi sicakliâ ve kuruluâ) dayanikli ve
e n d o s p o r adi v e r i l e n "surekli s p o r l a r ' o l u f u r . V a § a m i m
uzun zaman surdurebilme yeteneQinde olan bu
25
endosporlar, gevre Ko§ullari uygun olunca yeni bir

bakteri meydana getirirler. GrneQin §arbon hastaliQi
yapari Bacillus anthracis' in e n d o s p c r l a n toprakta 15
yil canli kaTabiImektedir, Fakat 100° C deki suyun
buharina tutulursa 3-12 dakikada o l u r . Ayni $ek i1de
tetanoz mlkrobunun ( C l o s t r i d i u m tetani) endosporu cia
gok d a y a m k l i d i r ,
Bakterilerin beslenmesl, buyumesi ve gelifmesi

i g i n z o r u n l u o l a n m a d d e l e r i n ba§inda "su" sayiImalidir;
% 15-20 den az su igeren ortamda ya da yiyecekler
u z e r i n d e g e l i § e m e z l e r . Y o Q u n tuz gftzeltlsi v e y a yoQun
§eker g d z e l t i s i , g e l i § m e l e r i n e e n g e l o l a n ortamlardir.
O r t a m i n s i c a k l i ^ i da b a k t e r i l e r i n ya§aminda etkilidir.
Y a s a m a ve geli§meleri igln en u y g u n s i c a k l i k 0 ° C ile
50 C arasidir, Ancak bu ko§ullarin difinda canli
kalabllen bakteriler de vardir, orneQin, kaplicalarda
ya§iyan1ar. Bir gok bakteri endosporu 15 dakika
k a y n a t m a k l a o l u r . Bazi bakteriler i se kaynar suda uzun
s u r e (30 s a a t k a d a r ) d a y a n a b i 1 i r 1 e r .
Bakterilerin geli§mesi igin beslenme ortaminin

yeterli olmasi gerekir. Aslinda bakterilerin go§u
heterotroftur (kendi kendini besleyemez:) ya
parazlt(=asalak) olarak bir canli uzerinde veya
saprof1t (=gurukgul) olarak canli olmayan ortamda
ya§ar1ar. Bazi bakteriler ise autotroftur (kendini
besler), fotosentez ya da kemosentez yaparlar.
Aralarinda obligat parazitler nadirdir.
B a k t e r i l e r i n bir kismi aeroblktir,yani ya§iyabilme

ve geli§eb1Imeleri igin hava oksijeni zorunludur; bir
kismi ise oksljensiz ortamda geli§ebilir, bunlara
anaerobik bakteriler denir. Fakultatif anaeroblk
olanlar ise hem oksijenli hem de oksijensiz ortamda
ya§ayabilenlerdir.
Bakterilerin go§u renkslzdir, bu nedenle

mikroskopta gorulebilmeleri igin boyanmalari gerekir.
o z e l l i k l e m i k r o b i y o 1 o j i d e u y g u l a n a n G r a m y o n t e m i (*>
(*) Bu bir g i f t b o y a m a d i r . B a k t e r i p r e p a r a t i , kristal

v l y o l e veya j a n s i y a n m o r u g6zelt1s1 11e b e k l e t l l i r ,
b o y a d o k u l u r , p r e p a r a t a l k o l ve su ile y i k a n i r .
Sonra ayni preparat fuskin ile boyanir ve
a r k a s i n d a n su 1le y i k a n i r .
26
ile bakteriler boyanir. Birinci boyamn raor rengini

k o r u y a n b a k t e r i l e r e G r a m p o z i t i f b a k t e r i l e r , fliksin ile
boyanan ve kirmizi renk alanlara Gram negatif
bakteriler denir. Gram (+) bakterilerde bulunan Mg
ribonukleat, mor rengin t u t u l m a s i m ve alkolle yikamada
geri veriImemesini saglar.
Bakteriler 90k ydnlii fizyolojik aktivite

gosteren mikroorganizma1ardir. Diger canlilarda
hastalik meydana getirme ftzeliklerinin diînda gerek
eczaci likta gerekse ba^ka alanlarda kullamlan
iiriinlerin e 1 d e e d i l m e s i n d e b a k t e r i l e r d e n y a r a r 1 a m 11 r ;
Grnegin bazi bakteriler fermantasyon yapar (laktik
asit, butirik asit; aerobik asetik asit fermantasyonu),
bazi bakteriler gaz, renkli maddeler, i§ik
( o k s i d a s y o n 1 a i§ik v e r e n b i r m a d d e - l u s i f e r i n - ) meydana
getirir, bazi bakteriler kimyasal i^lemler sonucu
y a r a r l i iiriinler v e r i r l e r .
Bakterilerin bazan kendileri bazan da meydana

g e t i r d i k l e r i iiriinler e c z a e i l i k b a k i m i n d a n o n e m t a § i r .
Bakterilerin rol oynadigi kimyasal olaylar,

taîdiklari enzimlerden (ferment 1erden) ileri ge1ir.
S a l g i i a d i k l a r i e n z i m l e r y a r d i m i y l a iizerinde y a ^ a d i k l a r i
besin o r t a m i m g o z e r e k a y r i ? m a , k o k m a v e giiriimeye n e d e n
olurlar. Hastalik yapanlarin toksinleri, insan ve
hayvanlarda hastaliklara neden olur.
Bakteriler toksisite bakimindan fark 11dir1ar.
a)Endotoksin meydana getirenler : saldiklari

t o k s i n l e r i iizerinde y a ^ a d i k l a r i k o n a g i n hiicresi iginde
b i r i k t ir ir 1 er ; hiicre pargalaninca toksinler serbest
ka1ir ve yayilir.
b)Eksotoksin meydana getirenler. Eksotoksin1er

enfeksiyon yerinden biiyiik bir hizla yayilir. Bu
toksinler gok zehirli proteinlerdir, ornegin
Clostridium botulinum bir toprak bakterisidir.
Sebze lerin iizerinde bulunabilir. Konserve yapimi
sirasinda basingli lsiya dayanikli olan endosporlar,
ortam soguyunca gimlenir; meydana gelen yeni bakteri
biiyiir, e k z o t o k s i n s a l g i l a r . B u b a k t e r i l e r i n o l u ! ? t u r d u g u
k u t u s u n d a §igkinlik m e y d a n a g e t i r i r . Bu
p f
§ekildek1 konserveler kesinlikle yenmemelidir. Aksi

halde botulizm (botulismus) denilen besin zehirlenmesi
g & r u l u r v e y l y e n l e r i n % 7 0 - 8 0 ' 1 a c i i $ i n d e dliir. A n c a k
b u t i p z e h l r 1 e n m e l e r e g o k s i k r a s t l a n m a z <;unku, protslft
v a p i s i n d a olan e k z o t o k s l n , isitmakla kolayca bozulur ve
pargal a m r ,
Bakteri1eraeki 6zel enzimler, ozel bazi

r e a k s i y o n l a r a n e d e n o l u r ve bu s u r e t l e b e l i r l i m a d d e l e r
sentezlenlr. £>rne§in, insanlarda hastalik yapan
m i k r o o r g a n l z m a l a r d a n b i r l o l a n Clostridium tiirlerinden
butanol elde etmede; Lactobacillus turlerlnden laktlk
a s i t , b a z i Bacillus v e Streptomyces turlerinden de B12
v i t a m i n i u r e t i m i n d e y a r a r 1 a m 11 r .
Bakteriierin salgiladi§i enzimler substrati

pargalar . P r a t i k o l a r a k b u t u n do§al u r u n l e r (mineral
ya£|lar, parafin ve asfalt dahil) bakterllerle
pargalamr1ar, sadece bazi sentetik regineler ve
plastikler dayamklidir.
Bakteriler bazan bitkilerde hastaliklara neden

o l u r . B i t k i y e aîlan bir yaradan veya stomalardan giren
bakteriler, hucrel erarasi b o § l u k l a r d a u r e r l e r , seliiloz
ve pektin zari e r i t e n e n z i m l e r s a l g i l a y a r a k o r n . zamk
olu§masim s a Q l a r . Bu enzimler h u c r e l e r i n o l m e s i n e de
neden olurlar; bazan iletim dokusunu tikayarak bitklyi
soldururlar. Ancak her bakteri zararli deQildir;
ornegin toprakta bulunan fakat Fabaceae (Baklagl1ler)
bitkilerinin k o k l e r i n e g i r e r e k o r a d a ya§iyan Bacillus
radicicola (=Rhizobium radicicola) ku$uk yumrucuklar
m e y d a n a g e t i r i r . N o d o z l t a d i v e r i l e n b u y u m r u c u h ; l ar d a
g e l i §en b a k t e r i l e r b i t k i y e a z o t s a Q l a d i g i i g i n y a r a r l i
bakterilerdi r.
endo-Gr. i?; exo-Gr. di§, d i ? a n d a , di§ariya

28
Sekil 2 . A ve B: Vicia faba kokleri uzerinde n o d o z i t l e r ;

C:bakteri ta§iyan bir hucre; n: nukleus; b:
b a k t e r i ; v: v a k u o l .
B a k t e r i ler biiyiimenin bazi evrelerinde kaagi

(kirpik) laîr, hareketi saglayan ve plazma
ipliklerinden olugan kamgilar ya uglarda, bir lane
(monotrichus ) veya birkag tane, denet halinde
( l o p h o t r i c h u s ) , y a d a bUtlin y t l z e y d e d i r ( p e r i t r i c h u s ) ( * ) .
§ekil 3 . B a k t e r i l e r d e kamgi tlpleri(Scanga; Houwink ve

van I t e r s o n ' d a n ) .
B a k t e r i ler gok kiigiik o l d u k l a r i n d a n belirgin

morfolojik Parklar her zaaan bu1una»ayabi1ir.
G e n e l l i k l e g u b u k , b u r g u v e y a kiire g e k 1 i n d e d i r l e r . B a z i
hiicreler bdlUndiikten s o n r a b i r a r a d a k a l i r , koloniler,
iplikler veya bir ag meydana getirir.
(*) p e r i - G r . etrafinda; tricho-Gr. kil, aaC

29
1- C o c c u s , c o c c i (koklar): Yuvariak veya ovai

t a n e l e r d i r . Her z a m a n tek baîna r a s i l a n m a z .
O i p i o c o c c u B ( d i p 1o-= g i f t , iki k a t i ) k o k l a r i k i g e r
ikiser bulunur;
S t r e p t o c o c c u s : h u c r e h e p a y n i yttnde b o 1 Unmii?tiir
ve bir zincir meydana g e t i r m i ^ t i r ;
S t a p h y l o c o c c u s ( s t a p h y 1 { o )-Uzllm s a 1 k i m i ) : h O c r e n i n
h e r ydride b O l U n m e y e t e n e g i v a r d i r , b u n e d e n l e d l i z e n s i z
kiimeler m e y d a n a g e t i rm i s t i r ;
S a r c i n a : hiicre U p y o n d e b o l U n m l i ? v e klip b i g i m i n d e
kiitleler m e y d a n a g e t i r m i ^ t i r .
Kiiglik v e bilyttk g r u p l a r h a l i n d e b u l u n a n b a k t e r i l e r e
geki1leri Staphy1ococcus'a benzedigi halde, bazan
Micrococcus denir. Genellikle bu isim, bakterinin
patojen olmadigim (hastalik yapmadifcim) belirtmek
igin s e g i l i r h a s t a l i k y a p a n l a r igin ise Staphylococcus
adl ku11 a n l 1 l r .
SekH 4 . Bakteri g e k m e r l . A:tek Coccus; B:Diplococcus;

C : S t r e p t o c o c c u s ; D:Sarcina; E:Staphylococcus;
F:Bac111 us; G:V1br1o; H : S p 1 r 1 l l u s
(K.Karamano§lu'ndan).
2- B a c ~ i l l u 8 (gubuk, gomak): Boyu eninden uzun

b a k ter i 1 e r d i r. <?ogu zaman tek baîna bazan ikiêr
ikiêr ya dt zincir seklinde bulunur. Bazilarmda
kirpik vardir. Bazilari spor meydana getirir.
32
ayrilirsa da bizce en onemlisi Streptomycetaceae'dir.

Sporlari zincir olu§turur. Bu f a m i l y a d a k i bakteriler
aerobiktir ve toprakta 90k rastlanmaz; sporiar zincir
Bazi bitkilerin koklerinde bulunan azot tutucu

sirabiyontlar da m u h t e m e l e n bu t a k i m d a n d i r .
Bu takimda bazi patojen bakteriler (orn.

Mycobacterium tuberculosis - v e r e m , M . l e p r a e - ctizzam)
v a r d i r . B a z i St reptomyces'ler ( b r n . scabies) palates ve
pancarda hastalik meydana getirebilir. Ancak bizce
daha bnemli olan, ozamin heterozidi yapisinda, makrolit
yapisinda, tetrasiklin tiirevi an ti b i yo ti k 1 er ile
k l o r a m f e n i k o 1 ii v e r e n Streptomyces' lerdir. Streptomyces,
l e r i n i k i s i , S.griseus ve S . a u r e o f a c i e n s , B12 vitamini
de yapar. Bu vitamin (=s i y a n o k o b a 1 ami n = antiariemik
f a k t b r ) , s t r e p t o m i a i n ' i n e 1 d e edili§i s i r a s i n d a meydana
ge1i r .
Antibiyotik e 1 de edildikteri sonra arta ka 1 an

miae1 yum 1ar1n besleyici ve kilo arttirici etkisi
gOz1endiginden, son zamanlarda, bllytimekte olan
hayvanlarin yemine veya igme suyuna az miktarda
a n t i b i y o t i k k a t m a y a ba§1anmi§t1r.
Bakteriler, eczacilikta kullanimlari dikkate

a l l n a r a k §6yle g r u p 1 a n d 1 r 1 1 m i §11r.
33
I- Stii B a k t e r i l e r i , L a k t i k Bakteriler
Bu gruptaki bakterilerin gogu (CH3-CHOH-COOH)

laktik asit meydana getirir, bu nedenle bu isim
v e r i l m i f t i r . B a z i l a r i n d a liretira c o k y i i k s e k t i r .
Laktik bakterilerden insan sagliginda

y a r a r l a n m a y a XX.yiizyiida b a s l a n m i ^ s a da bu bakteri lerin
ampirik olarak kullanilmasi (Ornegin Kafkasya'da kefir,
Balkanlarda yogurt ve Asya'da kisrak siitiinden kumis
yapilmasi) uzun zaman oncelerine kaaar gider. Barsak
hastal ikiarinda alkali ortamda yaâyan bozulma iiriinii
raikroplar ortaya gikar; laktik bakterilerin iirettigi
asit ortam sayesinda antagonizma saglanmi? olur. Benzer
d u r u m a n t i b i o t i k 1 e r l e t e d a v i d e d e goriiliir v e y i n e siit
bakter ilerinin y a r d i m m a ba^vurulur.
L a k t i k b a k t e r i l e r §eki 1 o l a r a k y a b a c i l l u s y a d a
coccus bigimindedir. Qubuk bigimindekiler bazan kirpik
t a ? i r l a r v e h a r e k e t e d e r l e r . Siit b a k t e r i l e r i arasinda
besin endiistrisinde dnemli olan ornekler v a r d i r .
Lactobacillus bulgaricus, yogurt yapiminda

kullanilmi§tir ve siit iirtinlerinde bulunur.
L.caucasicus, Kafkaslarda kefir yapiminda kullanilan
b a k t e r i d i r . L.lactis siit v e p e y n i r d e n i z o l e e d i l m i ^ t i r .
B u n l a r i n iigii d e e n i 1U ' d a n a z , b o y u i s e b i r k a g
mikron olan, hareketsiz mikroorganizma1ardir.
Termofildirler, yani sicagi severler; yaâma ve
gogalmalan igin saptanmi? optimum sicaklik 40° C dir.
Lactobacillus delbruckii v e L. thermophilus da termofil
b a k t e r i l e r d i r . §ekerli o r t a m a e k i l m e l e r i s o n u c u laktik
asit meydana gelir ki bugiin, laktik asit elde
ediliînde bu yontem uygu1anmaktadir.
II. Dekstran Veren Bakteriler
D e k s t r a n , i k i n c i diinya s a v a ? i n d a k a n plasmasinin
y e r i n i a l m a k ilzere k u l l a m l m a y a b a i ? l a n a n , bugiin fazla
m i k t a r d a t i i k e t i l e n biiyiik m o l e k i i l l U b i r p o 1 i h o l o z i 1 1 i r ,
yani bir §ekerdir. Eczacilikta k u l l a m l m a y a elveri?li
o 1 a n 1 a r molekiil a g i r l i g i 4 0 . 0 0 0 ila 7 0 . 0 0 0 o l a n l a r d i r .
anaemia = anemi, kansizlik

34
Dekstran sentezi, sanayide sakarozdan, yani gay

§ekerinden h a r e k e t l e gergekle§tirilmektedir, Bu sentez
bakteriler tarafindan yllriittilUr. Bakteri bir
Leuconos toe tiirlidiir: L. mesenterial des. 20-25°C de
yasjiyan bu coeeus'tan hazirlanan bir su§, igerdigi
fermentler yardimiyla once sakkarozu glukoz ve
fruktoz'a ayirir sonra da glukozlarin 1-6 baglariyla
baglanmasim saglar. Bu yolla sakarozdan dekstran
olu§masi i g i n 48 s a a t lik s u r e yeterli gelmektedir.
III. Enzim Elde Etaekte

Kullamlan Bakteriler
Penisilinaz , bir gok bakteri su?u ve bazi

streptokoklar tarafindan meydana getirilebilen bir
e n z i r a d i r ; a n c a k b u g i i n Bacillus cereus (Baci 1 laceae) tan
elde edilen bir enzimdir. Termolabil olan bu enzim
penisilinin kimyasal y a p i s i m degi§tirerek allerjik
reaksiyonu bnler ve penisilin allerjisinde IM (adale
i g i , i n t ramiiskii 1 e r ) ( * ) o l a r a k v e r i l i r .
Streptokinaz ve Streptodornaz, Streptococcus

pyogenes (-S.hemolyticus) (Streptococcaceae) tarafindan
meydana getirilen enzimlerdir. Gram-pozitif bir
mikroorganizma olan bu bakteri dogal olarak agizda
bulunur, ancak bazi su^lari belirgin bir §ekilde
patojendi r.
Fibrinli salgilari ve cerahati slvi1a§tlrmada

lokal enjeksiyonlar halinde veya diârdan enfekte
yaralarin ve gibanlarm pansumamnda kullanilir.
Streptokinaz, fibrini eriten plasmin'in olu^masini
saglayarak etki etmektedir.Bu iki enzim, genellikle
beraber verilir.
L-Asparaginaz, Escherichia coli (Eubacteriales)

su^larinin kti 1 tiiriinden elde edilmi§ bir enziradir.
Hiicrelerin anormal bliyiimesinden sorumlu olan L-
asparagin'in pargalanmasina neden oldugundan antikanser
etki gosterir. Akut lbsemili gocuklarda ve hematolitik
olgularda bnerilir.
(*) intra- = igeri, igeride

musculus = kas, adale
35
IV. Antibiyotik Oreten Bakteriler
Antibiyotikler mikroorganizmalarm meydana

getirdigi ve ba§ka bir takim mikroorganizmalarin
geli^mesini yava^latan, gok seyreltik gdzeltilerde bile
etki gdsteren maddelerdir {*)• Ilk antibiyotik
(penisilin) 20.yiizyilin ortalarmda k e g f e d i l m i s? t i r ;
1970 yilmdan beri de memleket imizde antibiyotik
iireti I m e k t e d i r .
Mikroorganizmalar kadar yliksek bitkiler de

a n t i b i y o t i k ta§ir; S e n t e t i k ant i b i y o t i k l e r de vardir,
ama bunlar konumuzun diîndadir.
A n t i b i y o t i k l e r d a h a gok B a c i i l a c e a e , A c t i n o m y c e t a l e s
ve Mycophyta'daki c a n l i l a r t a r a f i n d a n iiret i l i r . Y t i k s e k
bitkilerden elde edilen C.Chinae ve kinin de
antibiyotik etkilidir. Likenler, Liliaceae,
Ranunculaceae, Compos itae, Leguminosae familyasindaki
b i t k i l e r d e A n t i b i y o t i k e t k i l i b i l e ? i k l e r ta§ir; a n c a k
yliksek b i t k i l e r d e n e l d e e d i l e n a n t i b i y o t i k e r i n gogunun
etkisi daha azdir bu n e d e n l e kullanimi ve dnemi de
azdir.
Antibiyotikler genelde bir mikroorganizmanin

faaliyeti sonucu iiretilen ilaglardir. Son zamanlarda
bazi mikroorganizmalardan izole edilen fermentlerin
antibiyotik eldesinde daha elveri^li oldugu
gOrlilmiistur. H a t t a i z o l e D N A ile b i r m i k r o o r g a n i z m a d a n
bir digerine genetik bi lgi l e r i n ta§mmasi,
fermentasyonu daha m i i k e m m e 11 e§ t i r e r e k yeni
antibiyotikler hazirlama olanagi bulunmuftur. 6rn.
Bacillus subtilis antibiyotik (ireten bir bakteri
degildir; fakat antibiyotik yapan bir organizmadan
tiiketilen D N A ile m u a m e l e e d i l i r s e B a s i t r a s i n meydana
gelebilir. Bu ozelikten belki ileride Basitrasin
iiretiminde y a r a r l a m labi 1 i r .
(*) antibioticus, antibiyotik, inikroorganismalarin

tiremesine engel olan
36
Antibiyotiklerin gene 1 ozelikleri sunlardir
- Antibiyotikler genellikle amorf maddelerdir,

bazilari kristallenebi1ir (Penisilin G kolay
kristallenir) .
- Ant ibiyot ikler sulu gozeltide d a y a m k l i degildir,
bu nedenle nemli ortamda saklanmaz.
- Genellikle renksizdir, bazisi sari veya koyu
renkli olabilir.
Mi k r o o r g a n i zma 1 a r m i i r e t t i k l e r i a n t i bi y o t ik 1 e r ,
molekiil y a p i s i b a k i m i n d a n farklilik gosterirler
Ant ibiyot igin kimyasal y a p i s i e s a s al i m p buna

gore gruplandirma yapilirsa, ba§lica 5 grup ortaya
g i kar:
-Polipeptit sinifi antibiyotikler: Bunlar

aminoasi t lerden meydana gelmi§tir; aralarmda peptit
baglariyla baglanmi§lardir; orn. Basitrasin A:
Izolosin-sist in-glutamik asit-losin-lisin-ornitin-
i z o 1 o s in
aspartik asit-aspartik asit
histidin-fenilalanin
Basitrasin A
- Ozamin yapisindaki antibiyotikler: heterozit

yapisinda olup 1 veya daha fazla ozamin taîrlar; 6rn.
Streptomisin
-Tetrasiklinler ;4'lu bir halka sisterai

taîyanlardir ; orn. Klortetrasiklin
-Makrolit yapisindakiler,makrosiklik 1aktonlardir,

h a l k a e n a z 12 k a r b o n l u d u r v e b i r l a k t o n bagi vardir.
Heterozit ha 1indedirler; 5rn. Eritromisin
Bu g r u p l a r i n diînda bir de penisilinler vardir;

bunlar 6a- karboksamido penisilanik asit tiirevleri
ile bir 9 laktam halkasi ta?ir.Penisi1 in1ere benzeyen
bir grupta Sefalosporinlerdir; aralarindaki fark
37
penisiianik asit yerine sefalogporanik asit

t a ^ i m a l a n d i r . B u gruplar daha a y n n t i l i incelenirse:
A) Polipeptit Sxnifi Antibiotik

ureten Mikroorganizsalar
Bu gruptaki antibiyotikler genel olarak bakterisit

(*) etki g o s t e r i r l e r v e lokal o l a r a k k u l l a m 1irlar.
Bacillus brevis, 0.6-0.9<J kalmlikta, 1.5-4JU

uzunlukta aerob bir basildir, kirpikierle hareket eder;
k o l o n i l e r o l u ^ t u r u r . Ktilttirii i g i n o p t i m u m s i c a k l i k 38-
40° C dir.
Bu basilden uretilen antibiyotik Tirotrisin adim

alir. Bu, aslinda bir antibiyotik kariîmidir.
Kan?imda {% 20 oraninda) bulunan gramisidin'in,
aktivitesi daha yuksek fakat toksik etkisi daha azdir.
Pnbmokok, stafilokok ve streptokoklara etkilidir. Oral
alindikta toksiktir; parentera1(##) verildiginde
karaciger bozukluguna neden olur.Daha gok diâridan,
gargara, pastil halinde anjin tedavisinde; pomat
halinde yara ve yaniklarda k u l l a m l i r .
Bacillus 1 icheni formis, fakiil t a t i f a n a e r o b bir

b a k t e r i d i r . O p t i m u m kiiltiir s i c a k l i g i 3 2 - 3 5 ° C d i r . B u
basilden elde edilen Basitrasin (Bacitracinum, TF) hem
agiz-bogaz enfeksiyonlarinda ,pastil halinde hem de
di§ardan soliisyon v e y a p o m a t h a l i n d e k u l l a m l i r .
Bacillus polymyxa, boyu uzunca (2.5-6/J) o l a n bir

b a s i l d i r , Kultiiru 3 0 ° C de y a p i l i r . 1 9 4 7 ' d e e l d e e d i l e n
P o l i m i k s i n B slilfat ( P o l y r a y x i n i B s u l f a s , T F ) o r a l (agiz
y o l u ) v e y a intramiiskiiler o l a r a k ( i d r a r ) bo§altim v e y a
sindirim yollari enfeksiyonlarinda; ayrica bogmaeada ve
di?ardan g5z-kulak-der i hastal lklar inda kullamlir.
E . c o l i , B r u c e l l a v e S a l m o n e l l a ttirlerine e t k i l i d i r .
(*) b a c t e r i u m = b a k t e r i
s tat-Gr.dur(dur)ma
-cid- = dldiiructi
bacterostaticus = bakterilerin ya?amini durduran
b a c t e r i c i d u s = b a k t e r i dldiiriicii
(**Jparenteral= enjeksiyon yoluyla (verilen ilaglar)
38
B.polymyxa v a r . . col istinus kultiiriinden Kolistin

(=Po1iraiksin E) e l d e e d i l i r ; bu a n t i b i y o t i k polimiksin
B ile ayni spektrumu gosterir ve ayni alanda
k u 11 a n 1 11 r .
B u tig a n t i b i y o t i k t e g r a m p o z i t i f b a k t e r i l e r e e t k i
eder. Parenteral kullamIdikta karaciger, bbbrek veya
sinir sistemi Uzerinde toksik etki yapar bu nedenle gok
dikkatli uygulanmasi gerekir.
Polipeptit sinifi antibiyotik (ireten

mikroorganizmalarxn ' bir kismi Streptomyces ve
Actinomyces tiirleri arasinda yer alir.
Streptomyces floridae, S.puniceus ve Actinomyces

vinaceus*tan Viomisin isirali antibiyotigin elde
edilmesinde yararlanilir (kimyasal yapxsi tamamen
bilinmemekte ise de en az 3 polipeptitten olu^tugu
kabul edi lmektedir) bu antibiyotik yalniz tiiberkuloz
tedavisinde ve streptomisine cevap vermiyen durumlarda
k u 1 1 a n l 11 r .
Streptomyces orientalis, V a n k o m i s i n adi verilen

glukopeptit yapisinda (bir gok amino asit ve g l u k o z d a n
olu§an) bir antibiyotik Qretir; organik klor ta§ir.
Agizdan etkisiz olan bu antibiyotik HC1 tuzu halinde
1M y o l l a v e r i l i r . V a n k o m i s i n g r a m - p o z i t i f bakterilere
ve ozellikle stafilokok1ara etkilidir; stafilokoklarin
neden oldugu septisemi veya endokardit vak'alarinda
k u 1 1 a m 11 r .
B) Ozamin Heterozidi Yapisinda

Antibiyotik Oreten Mikroorganizmalar
Ozamin heterozitleri, asit ortamda hidroliz

edilince aglikon yaninda en az biri ozamin yapisinda
o l a n o z l a r a a y r i 11 r l a r . A g l i k o n a l t i iiye 1 i b i r halka
yapi s l ndadi r , amir\(-NH2) veya guanidin (-NH-C (NH)-NH2 )
gruplarini ta§ir; b u g r u p l a r d a n dolayi bazik ortamda
daha etki1idirler. Sudaki gbzeltileri oda sicakliginda
dayaniklldir.
Ozamin heteroziti antibiyotik1erde etki ve

toksisite farki, verilen miktarla ilgilidir; orn.
s t r e p t o m i s i n giinde k g b a § m a 15-25 mg h e s a b i y l a , iki
d e f a d a ; g e n t a m i s i n ise k g b a ^ i n a 3 - 6 m g h e s a b i y l a , iki
39
defada verilir. Oral olarak gok az absorbe olur, bu

n e d e n l e p a r e n t e r a l v e y a lokal verilir.
Bu yapidaki antibiyotikler, Actinomycetales

takimindan Streptomyces (Streptomycetaceae) tiirlerinin
uriinleridir. Streptomyces1 ler 1940 tan beri tedavi
alaninda birinci yeri almi§tir. 1940 da WAKSMAN
tarafindan izole edilen Aktinomisin insanlar igin gok
zehirli idi. Bundan sonra 1944 de Streptomisin
bulunmusjtur. Aym sakincayi taîmadigi anla?i1inca
Streptomyces1lerdeki gali?malar arttirilmi^ ve sayilari
10'u gegen a n t i b i y o t i k , tedavi alanina sokulmu^tur.
Ozamin heteroziti antibiyotikler, Gram-pozitif

kok'lara ve aerobik basillere etkilidir. Bu
antibiyotikler bbbrek yoluyla atilirlar, bu nedenle
bobrek yetmezligi olan hastalarda kullanilmamalidir.
Ikinci b i r y a n e t k i d e ig k u l a k t a k i iîtme ve denge
organlarinda gbriilen zararli etkidir. Bu
antibiyotikler narkotik-ana1jezik ilaglarla birlikte
kullanilirsa solunum depresyonuna neden olur,
tehlikelidir.
Antibiyotik veren mikroorganizmalara gelince
Streptomyces griseus sporlu aerob bir

mikroorganizmadir. Optimum geli?me sicakligi 37° C dir.
B u tiirtln a n c a k b a z i s u ^ l a r i S t r e p t o m i s i n (Streptomycini
sulfas, TF) antibiyotigini vermektedir. Streptomisin A
ve Streptomisin B birlikte meydana gelir (litrede 1-3
gr). Streptomisin heterozit yapisindadir; aglikonu azot
ta§ir. Bu mikroorganizma streptomisin yaninda,
Vitamini de verir (ortamdan litre ba§ina 300-1500
mikrogram B ^ V i t a m i n i e l d e e d i l m e k t e d i r ) ; b u i k i tiriin
bzel filtrasyonla birbirinden ayrilir. Tedavide yalniz
sulfat tuzu halinde Streptomisin A kullanilir.
S t r e p t o m i s i n geni§ s p e k t r u m l u a n t i b i y o t i k 1 e r d e n d i r
hem gram- pozitif, hem de gram-negatif bakterilere
etki eder; mantar, virus ve tripanazomlara etkisizdir.
Mikrokristal yapi s indadi r, suda goziiniir. Bu grup
antibiyotiklerin sudaki gozeltileri oda sicakliginda
uzun sure aktivitesi kaybolmadan saklanabi1ir.
Parenteral olarak Ozellikle akciger ve bbbrek
tiiberkii 1 o z u n d a v e r i l i r ; o r a l k u l l a n i l i ? i a z d i r . L o k a l
40
o l a r a k ( s o l u s y o n , poraat, g Q z d a m l a s x - k o 1 i r ( * ) §eklinde)
kullanilir. Streptomisin B, Streptomisin A'dan 3 kez
daha az etkilidir, bu nedenle pek kullanilmaz.
Streptomyces fradiae N e o m i s i n (Neoraycini sulfas,

TF) antibiyotigini verir. Bu da Neomisin A, B, C
karigimidir; en gok kullanilan Neomisin B dir.
Neomisin'in etkisi Streptomisininkine benzer, gram -
pozitif ve gram -negatif b a k t e r i l e r e kari?x etkilidir.
Di§ardan ( s o l u s y o n , poraat, k o l i r ) v e o r a l kullanxlx^ta
(bagirsak enfeksiyonlarxna kargi) toksik etkisi fazla
degi 1 ise de parenteral yolla zararlxdxr, sagxrlxk
meydana getirebilir, bbbreklerde nefrit yapabilir.
Bir diger Streptomyces tiirii, S. kanamycet i cus

ta Kanamisin adx verilen antibiyotikler karxîmxni
iiretir. E n g o k k u l l a n x l a n K a n a m i s i n A ' d x r . Bu g r u p t a k i
diger antibiyotikler gibi gram -pozitif ve gram
n e g a t i f b a k t e r i l e r e kar§x e t k i l i d i r ; a y r x c a tiiberkuloz
t e d a v i s i n d e d e k u l l a n i l x r . B i r Q o k h a s t a n x n u z u n siire
tahammiil g o s t e r e b i 1 di gi (mideyi bozmaz) bir
antibiyotiktir.
Paromomisin, S. rimosus var . .paromomycinus'tan

elde edilen bir antibiyotiktir; etkileri Kanamisine
benzer, oral olarak, en Qok gastroenterit ve akut
amipli dizanteride verilir.
G e n t a m i s i n Micromonospora purpurea'dan elde edilen

ve yurdumuzda bir zamanlar iki fabrika tarafxndan
iire t i l e n b i r a n t i b i y o t i k t i r . D a h a g e n i § s p e k t r u m l u ve
antibakteriyel giicii daha yiiksek oldugundan dti§Uk
dozlarda a1xnabilmektedir. Idrar yollarx
enfeksiyonlarxnda; lokal olarak yanxklarda kullanxlxr.
Penisiline sinerjik etkidedir.
C) Tetrasiklin Ttirevi Antibiyotik

Oreten Mikroorganizma1ar
Bu gruptaki antibiyotik1erin bir kismi dogal

kaynaktan bir kxsmx da yarx sentetik olarak elde
edilir. T e t r a s ik 1 in ler , oktahidronaf tasen tiirevi , 4
halkadan olu?an bileîklerdir.
(*) co1Iyrxum=goz banyosu, kolir

4 I
Geni§ spektruralu antib1yotik1erde olan

tetrasikiinlerin spektrumiari birbirinden farkli
olmadigi halde absorbsiyon dereceleri, atilma hizlari
degii?iktir. Dogal kaynaktan elde edilenleri veren
m i k r o o r g a n i z m a l a r d a Streptomyces tiirleridir.
Streptomyces aureofaciens, altxn sarisi renkte

bir pigment t a § i r . B u tiirden d o g r u d a n d o g r u y a i i r e t i l e n
antibiyotik Tetrasiklin hidroklorlir ( T e t r a c y c 1 ini
h y d r o c h l o r i d u m , T F ) { = K l o r t e t r a s i k l i n ) a d i n i a l i r ki bu
da agik sari renklidir. Gram-pozitif ve gram-negatif
bakterilere karî etkili ise de frengi (=sifilis),
amipli dizanteri ve benzeri ate§li hastallklarda
v e r i l m i ^ t i r . S i n d i r i m sisiterainde d a y a n i k s i z oldugundan
b u y o l l a k u l l a n i l i § i a z d i r . S u d a o l d u k g a i y i goztiniir,
injektabl gttzeltileri ku11 a m 1abi1ir; toksisitesi
azdir.
Bugiin e c z a c i l i k t a daha gok Tetrasiklin kullamlir.
S. aureofac i ens k u l t i i r i l n d e klor iyonlari yerine Br

iyonlari konursa halkaya bagli CI ayrilir H girer ve
Tetrasiklin meydana gelir.
T e t r a s i k l i n 4 halkali bir yapi ta?ir. P o l i v a l a n

bir antibiyotiktir. Gram -pozitif ve gram -negatif
bakterilere etkilidir; sifilis, amipli dizanteri ve
ate^li hasta1lk1arda verilir.
Ayni m i k r o o r g a n i z m a d a n bir antibiyotik daha elde

edilir(#) D e m e t i l k l o r t e t r a s i k l in (Demeklosikiin); bu,
diger tetrasiklinlerden daha dayaniklldir. Bagirsaktan
emilimi kolay, viicuttan atilmasi geg olan bu
antibiyotigi dcirt s a a t t e b i r y e r i n e , giinde 1 veya 2
defa almak yeterlidir; kandaki konsantrasyonu, bu
§ekilde y e t e r l i d U z e y d e t u t u l a b i l i r .
B i r b a ^ k a Streptomyces ttirtinden d e , g o k taninan

bir antibiyotik elde edilmektedir;Streptomyces rimosus,
Oksitetrasiklin= Terramisin Oxytetracyc1ini
hydrochloridum, TF) iireten b i r mikroorganizmadir. Bu
antibiyotik, klorhidrat tuzu halinde, bilhassa gocuklar
i g i n h a z i r l a n a n §urup v e d a m l a l a r d a k u l l a m l i r . S u d a e n
(*)Klortetrasikiin elde edilirken ortama prekursor

olarak aminopterin konursa DMCT meydana gelir.
42
gok eriyen ant ibiyot ikt ir . O r a l preparat, 1 ar 1 yaninda

(kapstil), p o i a t , a e r o s o l §ekilleri v a r d i r .
Tetrasiklinlerin bazi yan etkileri vardir.Ornegin,

bulanti, kusma ve kanli fegese neden olur; di§ ve
kemiklerde birikme yapar ; bu nedenle 4 aydan sonra
h a m i l e l e r e siitle g e g t i g i i g i n e m z i k l i l e r e v e 8 y a ^ i n d a n
kxigiiklere verilmez; karaciger ve bbbreklere zarar
verir; i§iga d u y a r l i l i k y a r a t i r .
d) Makrolit Yapisinda Antibiyotik Oreten

Mikroorgani zma1ar:
M a k r o l i t l e r biiyiik h a l k a l i , makrosik1ik(*),(ornegin
halka 14 ilyelidir) bi 1 e? i k 1 e r d i r ; b a k t e r i lerde temel
protein sentezini yava^latir ve bakteriyostatik etki
gosterirler.
Streptomyces1lerden S.erythreus, aglikonu makrolit

yapisinda bir antibiyotik iiretir: Eritromisin
(Erythromycinum TF); bu, ozellikle gram-pozitif
bakterilere etki eder. Akut difteri, tetanoz, pnbmomide
v e r i l i r . Sulu g o z e l t i l e r i 1-2 ay b o z u l m a d a n kalabilir.
K a r a c i g e r iizerinde y a n e t k i l e r i v a r d i r .
Streptomyces antibioticus, Oleandomisin'i veren

caniidir. Gram-pozitif ve bazi gram-negatif bakterilere
(gonokok, menengokok) etki eden bir antibiyotiktir.
Streptomyces nodosus'tan Amfoterisin B isimli bir

antibiyotik e l d e e d i l i r . O l d u k g a geni§ spektrumludur;
ba§lica f u n g u s i t o l a r a k k u l l a n i l i r . Bu a n t i b i y o t i g i n de
yan etkileri (anemi, nefrotoksik etki) vardir.
Bu kimyasal yapi ayrimina gbre yukaridaki gruplara

alinamayan bir antibiyotik te Kloramfenikol
(Chloramphenicolurn, TF) dur. S. venezuelae'den elde
edilen bu a n t i b i y o t i g i n yapisi oldukga basit oldugundan
daha gok sentez yoluyla elde edilir. Gram -pozitif ve
gram -negatif bakterilere etkilidir.
(*) m a c r ( o ) - G r biiyiik
cycl(o)-Gr daire, halka
43
En yaygin kullam1i§i olan Penlsilln grubu

ant 1biyotikler1n do§al kokenlileri kuf m a n t a r 1 a n n d a n
elde ed1ldi§i 1g1n bunlardan ilerlde, mantarlar
b o l u m u n d e s6z e d i l e c e k t i r .
Ordo: Sp1rochaetales
E k s e r i y a gok uzun (500 u kadar) silindir ve spiral

§eklindeki canlilardir. Cok ince yapilari dolayisiyla
bakter i1 erden ayrilir. Qeperl yumu§aktir ve yilankavi
hareket eder. Saprofit veya parazit olup 1nsan ve
hayvanlarda bulafici hastaliklara neden olurlar;
6rne§in: frengi (slfilis) hastali£)ina sebep olan
Spirochaeta (Treponema) pa 7 7 1 d u m ' d u r .
Classis : Microtatoblotes
Bu s i m f t a k i o r g a n i z m a l a r ancak canli hucre Iginde

geli§ip ureyebilir; doku kulturu y6ntem1yle canli
h a y v a n d i f i n d a d a u r e t i 1 e b i l m i § 1 e r d i r . Q u b u k v e y a kiire
§ek!1nde o l u p gok k u g u k t u r l e r ; bu n e d e n l e ancak ultra
mikroskopla gorulebllir ve bakteri tutan filtrelerden
gegebi1i r1er .
Ordo = R1ckettsiales
Ya§adiklari hucre iginde duzensiz topluluklar

meydana getiren bu parazitler de bazi bu1a§ici
hastaliklara sebep olurlar. Hastalik genellikle b1r
portSr, ta§iyici hayvan (slnek, pire, bit v.b.)
tarafindan insan ya da hayvana ula§ir; ornefi|in
Rickettsia typhi, bit aracili§iyla insana geger ve
tlfuse neden olur; Coxiella burnetii kene ile Insana
geger ve Q hummasi d e n i l e n hastali§in a m i l i d l r .
Ordo = Virales
B a g i i b u l u n d u k l a r i s i m f i n ozelli£|i o l a r a k b u n l a r
d a c a n l i h u c r e i g i n d e g o § a l a b i l e n , ktiguk ( 0 . 1 m y g a p t a )
organizmalardir. Aslinda gergek bir organizma saymak
do§ru o l m i y a b i l i r , gunkii b 1 r v i r u s , n u k l e i k asitlerden
olu§an bir makromolekul ve bunu saran, protein bir
killftan ibarettlr. Su ta§imaz, metabolik faaliyet
gostermez; enerji ali§veri§i y o k t u r (orneQin: solunum
44
yapmazlar); goâlma §ek!1 bile farklidir, yani

bakteriler gibi bolunerek gogalmazlar. Ya§iyan bir
bakteri, Insan veya hayvan, hatta yiiksek bitki
hucreslne girince kendi ba§ina gergek1e§tird1§1 bir
katalitik etki ile bu canli hucrenin protoplazmasindan
k e n d l n e b e n z i y e n yeni bir virus m e y d a n a g e t i r i r . Bunun
sonucu olarak ta h a s t a l i k yayilir. V i r u s l a n n etkili
olduklari canlilar gozonunde bulundurularak bunlan 3
grup a l t m d a toplamak uygun olmaktadir.
Bacterlophagineae grubundaki viruslar nisbeten

buyukturler (boyu 0.02 - 0.1m }. Dezoksiribonuk1e1k
a s i t t e n olu§an b i r ba§ k i s m i i l e b i r k u y r u k b u l u n u r v e
ikisl birden bir p r o t e i n kilif ile s a n l m i § t i r . Bakteri
i l e kar§ila§an v i r u s , o z e l b1 r g e k i m g u c u sayesinde,
kuyruk ucu ile bakteri hucreslnln yuzeyine tutunur ve
sonra ba§ k i s m i m n igeri§i hucrenin igine enjekte
edlllr, bo§ protein zar di§arida kalir. Yukarida
a g i k l a n a n b i g i m d e , h u c r e n i n p l a z m a s m i k u l l a m p <jo£|alan
v1 r u s t a n kisa bir sure sonra (b1r saatten az) yeni
"phage" pargaciklari gSriilmeye ba§lar ve sonugta
b a k t e r i e r i r , 6 1 Cir .
ButOn bakteriofajlar bakteriler igin oldurucu

olmiyabillr, bazan bakteri hucreslnde uzun sure beraber
ya§ar1ar.
Qigekli bltkilerde hastalik yapan viruslar

Phytophagi neae grubunda toplamr. Meyve a§a<j 1 a r i n d a ,
sebzelerde gbrulen bitki virus hastaliklan (vlroz)
de§1§1k § e k 1 1 1 e r d e d i r . Y a p r a k l a r d a solma, agik renkli
lekelenme, kenarlarin kivrilmasi; mozaik hastali§i
denllen ve sebzelerde g6rulen 1 ekelenmeler; verim
du§mesi v e y a g e 1 i § m e d e g e r i l e m e , v i r o z g6runtuleridir.
Bu h a s t a l l k l a r i n tedavisi ancak hasta olan bitkllerl
yok etmek suretlyledir, ba§ka tedavi §ekl1 yoktur.
Sa§likli b i r e y l e r d e n yeni b i t k i l e r i n u r e t i m i g e r e k i r .
tnsan ve hayvanlarda hastalik yapan viruslar

Zoophagineae grubunu o1u§turur. Qigek, su (j1ge§1,
k i z a m i k , p o l i y o m i y e l 1 t ; kuduz; uguk gibi insanlarda ve
ayri ca balik, ku§, rnemell hayvanlarda gbrulen
hastallklardir.
45
Divisio : C Y A N O P H Y T A
Boliim : Mavi-Yeîl algler
B u bbliimde b e l i r g i n mavi-ye§il r e n k l i , tek hiiereli

veya ipliksi algler bulunur. Bakteri1erden daha
biiyiikgedirler; tek ba§ina veya mlis i 1 a j l m s 1 drtiiyie
sarilmis? kutle ya da film olu^turmu? koloni halinde
yaârlar. Gergek nukleuslari yoktur.
Bu algler autotrofturlar fakat organik besinleri

de a l a b i l i r l e r . Kromatoforlari yoktur; pigment olarak
klorofil a, karotenoidler (ozellikle ^-karoten),
fikosyanin ve bazilarinda da fikoeritrin bulunur. Bu
s o n iki b o y a n i n o r a n i h e r z a m a n s a b i t o I m a d i g i n d a n , bu
alglerde bazan mavi, bazan ye?il renk daha baskindir.
Ayrica kromatik absorbsiyona bagli olarak, yeîl
i$ikta kirmizi pigment, kirmizi i§ikta ise mavi ve
ye§il pigment meydana geldiginden ayni tiirde, i§iga
b a g l i o l a r a k t a f a r k l i r e n k gorti 1 e b i l m e k t e d i r .
F o t o s e n t e z y a p a n bu b i t k i l e r d e ba^lica fotosentez
iiriinii, g e r g e k n i ? a s t a d e g i 1 f a k a t g l i k o j e n e b e n z i y e n v e
kligiik taneciklerde depo1anmi§ olan "Cyanophyta
Ni§astasi" d i r .
Mavi-ye§il alglerde hucre geperi pektin,

h e m i s e lii l o z , bazan da seliiloz igerebilir, fakat bu
geper gogu zaman §i§erek erimi§ ve jelatinimsi,
miisilajimsi bir hal almi^tir. Kamgi taîmazlar;
hareket, m i i s i l a j i n g o k kiigiik d e l i k l e r d e n suya
salgilanmasiyla saglanir. Vejetatif gogalma (bdlUnerek)
gbsterirler ve hizla gogalirlar. Suda, ozellikle taze
(temiz) sularda y a ^ a r l a r . I l i c a l a r d a , S r n e g i n 7 0 ° C lik
kaynak sularinda, nemli topraklarda, agag kovuklarinda,
duvar, havuz kenari ve giplak kayalarda rastlanir. Bir
gok genus mantarlarla simbiyoz halinde birles?erek
likenleri meydana getirir.
46
Mavi-yeîl alglerin bazilari kireci gdzer, bazxsi

miisilajinda kalsiyum karbonat salgilar; bazi termal
sularda, kaplicalarda yaîyanlar antienf1amatuar etki
g o s t e r e n m a d d e l e r i g e r i r l e r ve bu n e d e n l e bu k a p l i c a l a r
romatizma §ikayeti o l a n gok s a y i d a h a s t a geker. Bazi
algler baliklar igin zehirlidir, bazilari ba^ka
bitkilerin iginde (yaprak1arda, tallusta, kbklerde)
y a ^ a r ; b a z i Nostoc tiirleri h a v a n i n a z o t u n u tesbit etme
dzelligine sahiptir.
B u bdliim b i t k i l e r i eczacilik bakimindan gok bnemli

degi1di r.
B u n d a n s o n r a e l e a l a c a g i m i z i k i bbllim ( A l g l e r v e
M a n t a r 1 a r ) T h a l l o p h y t a adi altinda bir1e§tirilmi§ 1erdir.
Thailophyta (=Talluslu bitkiler = Yatik bitkiler)
bitkileri basit organizma1ardir; tek baîna ya da
koloni halinde yaâyabi1ir1er. tleri yapililar gibi
dallanmi^ olanlari varsa da bunlar gergek olmiyan
dokulardan meydana gelmi^tir. Bacteriophyta'daki1erin
a k s i n e , g e r g e k g e k i r d e .k1eri b u l u n u r v e bkaryotiktir1er.
Iletim dokulari ve karakteristik e?ey organlari
bulunmadigi gibi spor ve gametleri ureten organlarin
o z e l b i r orttisu d e y o k t u r .
K 5 k , g o v d e , y a p r a k ta b u l u n m a z , b u n l a r i n yerine
t a l l u s d e n i l e n v e g5r(in(i§ii y a p r a g a b e n z i y e n b i r o l u ^ u m u
vardir.
47
Divisio: F ^ H Y O O f H Y T A
Boliim : Algler, Su Y o s u a l a n
Denizlerde veya tatli sularda y a ^ a y a n , bir veya

g o k hlicreli o t o t r o f b i t k i l e r d i r . H u c r e l e r i n d e gekirdek
(nukleus) ve klorofil bulunur.ureme1eri eêysiz
(sporla) veya eêyli (garnet m e y d a n a g e t i r e r e k ) oiur.
I l k e l g r u p l a r i n d a iireme h i i c r e l e r i ( s p o r l a r , garnet l e r )
kamgilidir. Eêysiz ureme dogrudan dogruya hucrelerinin
ikiye boliinmesi ile; espeyli iireme ise gogunlukla
izogami (§ekil ve buyiikliik yoniinden ayni olan
g a m e t l e r l e ) ile o l u r .
Algler kamgi ta§imalarina veya igerdikleri renk

m a d d e l e r i n e g o r e §u s i n i f l a r a a y r i l i r .
l.Sinif : Flagellatae (kamgili algler)

2. " : Chrysophyceae (Altin renkli algler)
(=Diatomae Silisli algler)
3. " : Chlorophyceae (Yeîl a l g l e r )
4. " : Phaeophyceae (Esmer algler)
5. " : Rhodophyeeae (Kirmizi algler)
C l a s s is : Flagellatae
Simf : Kamgili Algler
T e k hiicreli v e k a m g i l i o l a n b u a l g l e r , tatli
sularda veya denizlerde ya§ar. S e r b e s t veya koloni
halinde yasayan ve fitop 1ankton1arl olu^turan bu algler
baliklar tarafindan yenirler. Ancak bunlarin bir kismi
(orn. Gymnodium breve) toksik maddeler igerirler.
M i d y e , balik gibi bazi deniz canlilari, bunlari yiyince
t o k s i k m a d d e l e r i n i viicut l a r i n d a b i r i k t i r i r 1 e r . B u tip
deniz urunlerini yiyen insanlarda bazan zehir1enmeler
gdriilebilir. S5z konusu toksik maddelerin zehirlenme
belirtileri i§iga h a s s a s i y e t ve noromiiskiiler "bozukluk
êklinde kendini gosterir.
flagellum = kamci
48
§ekil 6 . Eugleria v i r i d i s . Jta:kaa<?i;

k r : k l o r o p l a s t ;n:<;ekirdek;
v , v t : v a k u o l (Dof lain'deri)
KamgiLi alglerin bir kismi denizlerde 1§ 1 k salma

ozel1igine sahiptir. Bunlar denizin gece "yakamoz"
d e n e n i § i k l i goriiniues i n e n e d e n o l u r l a r .
Bazi K a m g t l i a l g l e r d e n ; Euglena. viridis, Pteridium

tubu1atum, Gymnodi um breve ve Ceratiuw tripos sik
rastlanan tlirlerdir (§ek.6).
Classis: Chrysophyceae(* )
Sinif : A l t in r e n k l i A l g l e r
B u s i n i f t a b i r hlicreli v e g e p e r l e r i s i l i s l i a l g l e r
b u l u n u r . Bu n e d e n l e D i a t o m a e (silisli a l g l e r ) adi da
verilmektedir. Bunlar nemli topraklarJa, tatli veya
tuzlu sularda yasjayan canlilardir. Hucrelerinde
g e k i r d e k ve kroraatofor 1ar1 b u l u n u r . R e n k m a d d e s i o l a r a k
izofukoksantin,klorofi1 a ve c v a r d i r , klorofil b ve
niâsta bulunmaz.
§ekilleri dogiîk olan bu canlilarda hiicre

geperleri , kapagi iizerine gegen bir kutu gibidir.
(Jeperlerine silis birikmi^tir, ancak peperin ana
y a p i s i n d a p e k t i n v a r d i r . Diyatoraeler koloniler h a l i n d e
(*) chrys(o) = Gr.Altin

49
yasâriar ve sUriinerek hareket ederler. Koioniieri

mavi ms i-ye§ i 1 renkli ve yagli gbrUnli§lii gamurlu
ortamlar olu^turur, Denizde yaij-ayan d i y a t o m e l e r diger
alglerle birlikte yine fiLop 1ankton1ar 1 o 1 t u r u r 1 ar ,
Bunlar boynuzumsu gikintiian sayesinde suda
ytizebi 1 i r l e r
Diyatomeler egeyli ve eêysiz olarak

U r e y e b i 1 i r l e r . B u n 1ar g o k zengin bir canli grubu olup
h e m e n blitiln d U n y a y a y a y i 1 m i fj 1 a r d i r . 1 0 . 0 0 0 k a d a r tUrlt
b u l u n a n bu c a n l i l a r k a p a k l a r i m n s i me L r i d u r u m u n a g b r e
grup1 andiri1lr1ar. Buna gbre diyatomeler iki takim
altinda incelenir.
Ordo Centrales
S i 1 is 1 i geperleri i § i n s a l § e k i l d e siislti o l a n
diyatomelerin bulundugu takimdir. Qogunlugu denizde
yasjayan ve f itop 1 ankton 1 ar l oluijturan alglerdir.
§ekilleri genellikle dairemsidir, rafe bulunmaz,
hareketsizdirIer . B i l i n e n en eski fosil d i y a t o m e l e r bu
t a k i m d a y e r a l lr ( $ e k . 7 ) .
§ekil 7 . D i a t o « a e ( C e n t r a l e s ) . As teroapl talus

rope nanus (K.Karamanoglu'ndan).
Ordo Pennales
Silis geperleri ku<? tliyti s j e k l i n d e suslii olan

diyatomelerin bulundugu gruptur. Q'ogunlugu gb1 ve
durgun sulurin diplerinde veya birikinti sularda yaâr;
gubuk, kayik veya elips êkIindedirler. Bazi ($ek.u)
penna = tiiy, k u g tiiyii

50
di ya t o m e 1 er i n hiicrelerinde uzun eksen boyunca "rafe"

a d i v e r i l e n b i r o 1 u k v a r d i r . Ral'e b u t i i r l e r i u hareket
etinelerinde rol oynar. Ral'enin ortaainda Qeperin
k a 1 l n 1 atjinas l n d a n o i u ^ a n b i r o r t a b o g u m v e i k i u c u n d a d a
yan bogumlar bulunur.
§ekil 8 . l)iaLo*ae(Pennales) Pinnuiaria viridis, l:kapak

goriiniiû; 2 : k e m e r g o r U n u ^ u ; 3 : e n i n e k e s i t ;
4:Navicula acuta; b'.Gomphonema geainatum;
6:CymbeJJa JanceoJata; 7:Synedra ulna
(K.Karamanoglu'ndan).
Diyatomeler silisli geperleri sayesinde susuzluga

da d a y a n i r l a r . Ayrica d i y a t o i n e n i n oliirati s o n u c u si l i e
gepe rleri gtirlimez. Dunlar jeolojik devirlerden
Terbiyer'de (Tebeîr Devri) gok Uremi 1 erdi r , bugun
D i y a t o m i t (Moskof topragi, T r i p o l i ) adi verilen toprak
51
yiginlari, bu algJerin sills geperierinin fos i 1 1 i g

art i k l a r m d a n olusjmugtur. Yurdumuzda Diyatomit yatagi
bulunan yoreler vardir. Ornegin: Ilica y&resi
(Erzurum); Bogazliyan, Geyikgeli (Kayseri),
K i z i l c a h a m a m , Giivera ( A n k a r a ) .
Diyatomit'lere Terra Silicea(*) (Diyatome topragi,

Kieselguhr) da denir.Terra Silicea bazi kodekslerde
kayitli olan (drn. B.P.C. 1949)bir drogtur, organik
maddelerden ve metallerinden temizlendikten scnra
eczaci1lkta kullanilir.
Temizleme i^leminde diyatome topragi yakilarak

once organik maddelerden kurtarilir. Sonra HC1 ile
kaynatilarak metallerden arindirilir. Daha sonra da
yikanip kurutulur. Bu iglemler sonucu kirli beyaz
renkli Terra Silicea elde edilmi§ olur. Silisyum
dioksitten olu§an bir Urlindiir. Si orani % 65-90
k a d a r d i r . Bir m i k t a r F e , Mg oksitler de b u l u n u r .
Temizlenmi§ Terra Silicea, kurutucu ozeligi nedeni

i l e d e r i p o m a t l a r i n i n b i l e ^ i m i n e g i r e r ; §urup v e y a g l i
preparat larin siiziilmesinde filtre olarak kullanilir.
Teknikte adsorban ve izolator olarak, asit v.s.
amba1 aj1amada ve firinlarin izo1asyonunda; betonun
dayanikll1lgini artirmak igin gimentoya katilarak ve
dinamit hazirlarken ni trogl i s e r i n i n s t a b i 1 izatorii
o l a r a k y a r a r 1 a m 11 r .
Classis :Chlorophyceae
Simf :Ye?il algler
Bir veya gok hiicreli, hiicrelerinde saf ye§il

k l o r o p l a s t l a r i b u l u n a n a l g l e r d i r . R e n k m a d d e l e r i yiiksek
bitkilerde oldugu gibi klorofil a ve b §eklinde
oldugundan assimilasyon sonucu nigasta olu§turur1ar.
H e r hiicrede bir veya bir kag tane gekirdek bulunur.
Qeperlerinin ana maddesi selulozdur.
Y a ^ a m a o r t a m l a r i m nemli y e r l e r . tatli ve tuzlu

sular olu^turur. Assimilasyon yapabildikleri igin
ototrof canlilardir. Ancak bir kismi mantarlarla ortak
(*) terra= toprak, yer

silicum= silisyum
52
yaâma(simbiyoz)(*) girerek Likenler'i meydana

getirirler. (Jogalmalari eêysiz ve e§eyli yollarla
o 1 ur.
E c z a c i 1i k t a g o k ttnemli bir g r u p d e g i l d i r ; bazi

ttir l e r i n d e n besin ve antibiyotik olarak
yarar1 an11abi1ir. Ornegin:
Chlorella vulgaris : Kolay Uretilebilen bir tatli

su algidir. Bundan klorelin antibiyotigi elde edilir.
§eki1 9 . C h l o r o p h y c e a e . 1: Cladophora; 2: Spirogyra;

3:Acetatxjlaria medi tteranea] 4 :Ulva
Jactuca (Strasburger'den).
C. ellipsoides, agag kabuklarinda ve nemli

duvarlarda yesjil b i r ortii m e y d a n a getirir. Bu algten
besleyici olarak yarar I an l 1 ab i 1ir . B i les> i m i n d e yag,
p r o t e i n , v i t a m i n l e r (vitamin C ve provitamin A ) b u l u n u r .
Bu t l i r l e r k o l a y y e t i if t i r i 1 e b i 1 d i k 1 e r i v e assimilasyon
yapabildikleri igin kapali yerlerde havanin
temizlenmesi igin uretilirler. Qiinku bunlar
a s s i m i l a s y o n ile h a v a n i n k a r b o n d i o k s i d i n i tutup havaya
oksijen verirler.
(*) sym-,syn- = beraberlik goterir

symbiosis = ortakyaâma
53
Diger bazi onemii yesii alg cinsleri de gunlardir:

Scenedesmus , hiicreleri m e k i k §eklinde o l a n bu a i g
tatli sularda yagayar. Ulotrix , ipliksi bir algdir;
kloropiastlari yaka seklindedir; tatli su algidir.
H i i c r e l e r i siislii l e v h a e i k i a r h a l i n d e o l a n Pediastrum da
b i r t a t l i s u a l g i d i r . Cladophora, ipliksi a 1 glerdendir,
a n c a k t a l l u s l a r i da 11anrais11r. Hem t a t l i , h e m de t u z l u
sularda yaâyan t i i r l e r i v a r d i r . Spirogyra da ipliksi
a Iglerderidi r , a n c a k kloropiastlarinin spiral êklinde
olu§u i l e k o l a y c a t a n m i r . G o ! v e a k a r s u l a r d a kaygan
p a r l a k ye§ii r e n k l i t o p l u l u k h a l i n d e b u l u n u r (§ek.9)4
Acetabularia, t a l l u s u g e m s i y e §eklinde o l a n bir

de ni z algidir. Akdeniz'de, Florida kiyi lanndari
Hindistan sahillerine kadar, tropik ve subtropik
b o l g e l e r i n s i c a k d e n i z l e r i n d e y a ^ a r . T a l l u s u n b o y u 10-
12 c m d i r . Q e p e r i n d e fazla CaCOg birikmig oldugundan
rengi beyaz goriiliir. Ulva, k l o r o p i a s t lari atnali
§eklinde olan ve tallusu marul yapragini andiran bir
deniz algidir. Talluslari uzak doguda sebze olarak
y e n i r .Ulva lactuca b i z i m d e n i z 1 e r i m i z d e de yeti§en b i r
turdiir.
Classis: Phaeophyceae{*)
Sinif : Esmer algler
(Jogunlugu d e n i z l e r d e , bir kismi da tatli sularda

yaâyan, talluslari iplik veya §erit §eklinde olan
alglerdir. Taîdiklari pigmentlerden fukoksantin (esmer
renk maddesi) klorofile baskin geldigi igin renkleri
koyudur ve bu nedenle bunlara esmer algler adi
verilmektedir . Denizde kayalik yerlere rizoid1eri(**)
ile tutunurlar. Bir kismimn talluslari metrelerce
biiyiiktur. Ototrof bitkilerdir. Assimilasyon sonucu
biriken besin maddeleri ni?asta degi 1 , bir gegit
karbohidrat olan laminarin ile mannitol'dur. Ayrica
p r o t e i n ve yag da b u l u n u r . L a m i n a r i n bir poliholozit
o l u p §i§me o z e l i g i n e s a h i p t i r .
T a l l u s u n biiytimesi g e n e l l i k l e u q k i s m i n d a bulunan
apikal(***) meristemin faaliyeti ile o l u r . Tallustan
kopan pargalarla vegetatif olarak ureyebi1ir1er.
(#) p h a e o - = G r . k a h v e r e n g i , esmer
{**) rhiz(o)= G r . kok; rizoid = koksii
(***) apicalis= ugta bulunan
54
Denizin derin1ik1erinde 35 m'ye kadar olan alanda

yaârlar.Bu siniftaki algler ba^lica 5 takim altinda
incelenebi1i r.
Ordo : Ectocarpales
Earner r e n k l i , dallanmii? veya ince ipliklex-

halindeki alglerin bulundugu bir gruptur. Eczacilik
y b n t i n d e n onerali b i r takson degiidir.
Ordo : Cutleriales
T a l l u s l a r i e l biiyiik 1 iiglinde o l a n b u a l g l e r daha gok

Akdeniz'de bulunur, bunlarin da eczacilik ybntinden
onemi yoktur.
Ordo : Dictyotales
E s m e r a l g l e r i n d a h a geli§rai§ b i r g r u b u o l a n bu
alglerin talluslari duzenli bir dikotomik(#) dallanma
g b s t e r i r , o r n e g i n ; Dictyota di chotoma v e Padina pavonia
tlirleri. Eiunlardan birincisi daha gok okyanuslarda
yaygmdir; ikincisi ise K a r a d e n i z , M a r m a r a ve Akdeniz
sahi1lerimizde gok yaygin ve tallusu y e l p a z e §eklinde
olan bir alg tiiriidur. Bu takimdaki alglerin de
eczacilikta bir kullanimi yoktur (§ek.lO),
(*) dicho- = Gr. gift,iki

d i c h o t o » u s = i k i y e kesilnjis?, ikiye ayrilmiij
55
Ordo : Laminarlales
Qo§unlu£|u so§uK d e n l z l e r d e yaâyan alglerin

bulunduû takitndir. T a l l u s l a n bir kag sant imet reden
metrelerce buyuklCiQe kadar olabilir. Bir kismimn
t a l l u s u 50k y i l l i k , k u v v e t l i bir sap u c u n d a gen1§ ve
buyiik bir yapraQi andirir §ekildedir. Sapin dip
kisminda ise buyiime bolgesi vardir ve dalgalarla
pargalamp kopan kisimlarin yerine her yi 1 buradan
yenllerl m e y d a n a g e l i r . B o y l e c e algin yaprak gibi genif
tallusu her yi1 yenilenir. Bu takimda eozacilik ve
besin ydnunden onemli alg turlerl bulunmaktatiir.
Fam : Laminariaceae
Laminaria c i n s i y a l m z c a d e n i z l e r d e ya§ayan v e
talluslari 2-3 m kadar olabilen alglerdir. Turlerinin
ijo§u Atlas Okyanusu ve Buyuk Okyanus sahillerinde
yeti§ir. Bu b i t k l l e r i n talluslari l a m i n a r i n , m a n n i t o l ,
iyot ve aljinik asit yonunden z e n g i n d i r . Bu nedenle
eczacilikta ve besin olarak alglerden yarar1 a m 11r.
Laminaria saplan kurutularak Stipites

Laminariae dro§u elde edlllr. Bu drog i$erdi§1
laminarin'in su alip §i§mesinden dolayi cerrahide
yaralarin temizlenmesi i?in; jinekolojide uterusun
g e n i §1 e t 1 l m e s i amaciyla kullamlir. Drog pargalan
basingli alkol buhari ile sterilize edlldikten sonra
uygulamr. Drog ayrica hacminin be§ kati kadar
§i§ebilme v e k o l a y l i k l a d a d a ^ i l m a o z e l i £ | i n e s a h i p t i r ;
bu nedenle bazi tabletlerin bile§imine girer. Toz
halinde ise m e k a n i k mushi1 ve iyot preparati olarak
kul 1 a m 1 abi 1 i r .
Drog elde etmede yararlanilan Laminaria turleri:
Laminaria cloustoni : Tallusu 5 m kadar olabilen

bu turun saplari k a l i n d i r (7-8 cm g a p t a ) . Bu saplar her
y 11 yenilenir. Tallus sapin ucunda genif bir yaprak
§eklindedir. L. di gi tata(* )( = L. flexicaulis), Tallusu
elin parmaklari § e k ! 1 n d e v e §er1t h a l i n d e pargalidir.
L. saccharina , tallusu p a r g a 1 a n m a m i § §erit § e k l i n d e
u z u n (3 m k a d a r ) ve , kenarlari u n d u l a t t i r . Izlanda ve
(*)digitus = parmak; (ortalama 8 cm lik uzunluk)

56
Iskogya kiyilarinda yetiîr. Uzak doguda saplari besin

o l a r a k ta k u l l a n i l i r (§ek.ll).
Laminaria japoni ca, L,re 1igiosa, L.hyperborea ve

L.cichorioides tUrlerinin saplari da drog olarak
k u l l a n i l i r ; ilk i k i tiir l a n i n a r i n v e m a n n i t o l ybniinden
de z e n g i n d i r .
Laminaria ttirlerinin talluslari d e n i z l e r d e n uzun

sapli gengellerle toplanir ve konserve fabrikalarina
gonderilir. Yikanip temiz1endikten sonra kaynar su
havuzlarina daldirilarak malaît yeîli ile boyanir.
Sonra kurutulup preslenerek pazarlanir. Bu §ekilde
h a z i r l a n a n t a l l u s a k a m h u adi v e r i l i r . K a m b u p i r i n g , et
ve balik ile piîrilerek yenir. Japonya'da her yi I
tonlarca kambu tuketi1mektedir.
Laminaria t a l l u s l a r i a y r i c a t a r l a l a r d a ye§il giibre

olarak ta kullanilir. Bu giibreler azot ve fosfor
ydniinden f a k i r , f a k a t p o t a s y u m y b n U n d e n z e n g i n d i r .
Laminaria t a l l u s l a r i iyot ydniinden de zengindir.

T a l l u s l a r i y a k i l a r a k e 1 d e e d i l e n kiile v a r e c v e y a kelb
a d i v e r i l i r . B u kiilden i y o t e l d e e d i l i r . I y o t b i l i n d i g i
gibi tiroit bezinin gali^masiru diizenler. Tiroit
bezinin diizensiz <?ali§masi Goitre (=boyun yurarusu)
hastaligina neden olur. Deniz tiriinlerini ve algleri
besin olarak kullanan iilkelerde bu hastaliga az
rastlanir (ornegin: Japonya'da hemen hemen hig
rastlanmadigini soyleniri).
Laminaria talluslarinin bilegiminde aljin veya

aljinik asit te bulunur. Aljinik asit sanayide ve
e c z a c i l i k t a k u l l a n i l a n b i r m a d d e d i r . Laminaria tiirleri
d i § i n d a Fucus, Macrocyst is v e Nereocystis gibi diger
e s m e r a l g tiirlerinden de a l j i n i k asit elde e d i l i r .
Aljinik asiti elde etmek igin alg turlerinin

talluslari ozel a l e t l e r l e d e n i z d e n top 1 a m r , t e m i z 1 e n i r ,
pargalanarak kurutulur. Sonra hafif asit1i su ile
yikanarak laminarin, mannitol ve mineral maddelerden
arindirilir. Bundan sonra sodyum bikarbonat gozeltisi
ile bir ekstre hazirlanir ve aljinik asit, Na tuzu
halinde suya gekilir. SantrifUj edi lerek selltiloz,
p i g m e n t v . b . m a d d e l e r d e n d e t e m i z l e n i r . S o n r a d a diliie
H 2 S O 4 e k l e n e r e k g o k t U r i i 1 tir.
57
§eki1 1 1 . L a a i n a r i a l e s . I:Laminaria saccharins;

2:L.eloustoni; 3:Nereocystis lueLkeana;
4;Lessonia flavicans', 5:Macrocys11s
pyrifera(S t rasburger'den).
Aijinik a s i t N a , Al ve Ca tuzlari halinde

kullanilir. Kullanildigi yerler §byle 6zet1enebi1ir:
niacunu i m a l i n d e , ilag s a n a y i i n d e dolgu maddesi ve
tablet dagitici olarak;, gida sanayiinde (repel,
dondurma v.s. yapiminda); aliiminyum aljinat Mide
Ulseri tedavisinde; kalsiyum alginat hemostatik(*)
olarak.
Aljinatlar sanayide de ku11 a m 11r:teksti1

sanayiinde, boya, kagi t ve karton imalinde, kopiik
k a u g u g u y a p i m i n d a ; k u m a $ ve d e r i l e r i n su g e g i r m e z hale
g e t i r i 1 m e a i rule; a t e ^ e d a y a n i k l i k u m a ^ l a r v e s u n ' i ipek
yapiminda; desenli kumaijlarin dokunmasinda (aijinik
asit farkli metal tuzlari ile farkli r e n k l e r v e r i r ) .
(*) heaostatICUB- kandindirici

62
1ezze t i nde bir ntaddedir. B i 1 i m i ride m i n e r a l maddeler

yaninda g1 u s i t 1 e r ( p o 1 i h o 1 o z i t 1 e r ) vardir; su alinca
9 i §er.
Agar-agar bakteri ve mantar kiiltiirii i g i n cok

ku 1 1 ani1 an besi ortamidir. Eczaeilikta tablet
yapiminda, emoliyan(») ve m e k a n i k rniishi 1 olarak;
kozraetik sanayiinde; di§ hekimliginde protez
hazir1 anlrken; ayrica gida sanayiinde kullanilir.
G i gar t i na1es takuninda bir de C a r r a g e n (Karagen,

Deniz kadayifi)" drogunu hazirlaraada y a r a r l a n i l a n alg
57
§eki 1 11. L a a i n a r i a l e a . 1:Lajain&ria saccharina;

2:L.cloustoni; 3:Nereocystis luetkeana;
4: Lessonia f lavicans; 5 :Macrx)cyst is
pyrifera(S t r a s b u r g e r ' d e n ) .
Aljinik a s i t N a , Al ve Ca tuzlari halinde

kullamlir. Ku11 anl Idig i yerlur §ttyle 6 z e t 1 e n e b i 1 i r ;
Dil? m a c u n u i m a l i n d e , i l a g s a n a y i i n d e d o l g u m a d d e s i ve
tablet dagitici olarak;, gida sanayiinde (regel,
dondurma v.s. yapiminda); aliiminyum aljinat Mide
Ulseri tedavisinde; kalsiyum alginat hemostatik(*)
o1arak.
Aljinatlar sanayide de ku11 a m 1ir:teksti 1

sanayiinde, boya, kagit ve karton imalinde, kopUk
k a u g u g u y a p i m i n d a ; k u m a $ v e d e r i l e r i n BU geqivmez hale
g e t i r i 1 met* i ride ; atetje d a y a n i k l i k u m a ^ l a r v e s u n ' i ipek
yapiminda; desenli kuinaij 1 a r l n dokunmasinda (aljinik
asit farkli m e t a l tuzlari ile farkli renkler v e r i r ) .
(*) h e a o a t a t i c u s = kandindirici
58
A l j i n i k asit ve Iyot elde etmede yararlanilan ve

Laminaria tiirleri d i § i n d a e s m e r a l g tlirleri d e v a r d i r .
Macrocystis pyrifera : T a l l u s u 50- 70 m boyunda

olabilen en biiyiik deniz algleridir. Agirligi bazan
birkag yiiz k i l o y a ulaîr. Daha gok soguk denizlerde
( K . A m e r i k a , P a s i f i k k i y i l a r i ) y e t i ^ i r . T a l l u s l a r i §erit
§eklinde p a r g a l a r d a n olu§ur, l o b l a n n tabanmda hava
baloncuklari b u l u n u r . Bu talluslar aljinik asit ve iyot
elde etmede kullanildigi gibi giibre olarak ta
deger1endiri1ir. Ayrica Bj£ vitamini bakimmdan
zengindir; anemi1erde(#) verilir.
Nereocystis 1uetkeana,:Ta11usu 20-30 m kadardir,
§i§kin b i r k i s i m d a n g i k a r v e p a r g a l i d i r . S a p i uzundur,
§i§kin k i s i m hava ile doludur ve tallus suda ylizer.
Kaliforniya kiyilarinda yetiên bu algin tallusundan
a l j i n i k a s i t v e i y o t e l d e e d i l i r , a y r i c a giibre o l a r a k
ta k u l l a n i l i r .
Bu takimdan ayrica Lessoni a ni grescens ve

L.flavicans turlerinin talluslarindan da a l j i n i k asit
ve iyot elde e d i l m e k t e d i r . Bu a l g l e r i n talluslari 3-5 m
u z u n l u k t a o l u p §ekil o l a r a k b i r a g a c i a n d i r i r , u z u n b i r
sap kisminin tepesinde yapraga benzeyen tallus
§eritleri vardir. Bu algler Peru ve Yeni Zelanda
sahillerinde denizalti ormanlarini meydana getirirler.
Ordo : Fucales
Daha gok soguk denizlerde yaâyan bu takimdaki

alglerin talluslari 1 m kadar biiyiiklukte olabilir.
T a l l u s u n y a p i s i s e r t t i r , §eritler h a l i n d e v e d i k o t o m i k
dallanmi§tir. Tallusta alglerin dik durmasini saglayan
bir orta damar ve bunlari su yilziinde tutan hava
keseleri b u l u n u r . Iyot ybnUnden zengindirler;
Fucus serratus(**) (Testere a l g i ) . Bu algta

tallusun kenari testere gibi di§lidir;. bunun igin bu
isim verilmiijtir (§ek.!2).
(*) a e m = G r . kan; an= Gr. yoksulluk; anenia=kansiz1ik

(**) serra= testere
5 9
F . ves i cu t osusl *) (kabarcikli alg). Bu ttlr

tallutjundtt hava keselerinin bulunuiju nedemyle bu
§ekilde i s i m 1 e n d i r i lmi 9 bir esmer aig tlirlidur.
F.spiraJis'in t a l l u a u n d a ise h a v a kesesi y o k t u r .
Sargassum vulgare. Talluslari yapraga benzer ve

ktigtik b a l o n c u k l a r h a l i n d e h a v a k e s e l e r i t a ^ i r . T a l l u s u
k a h v e r e n g i n d e d i r . Bu algin bazi denizlerde bulundugu
sahalara SargassuK denizi adi verilir ve bu yerler
deniz h a r i ta 1 a r 1 n d a belirtilir; giinkii bu alg
t o p l u l u k l a n gemilerin hareketini engeiler. Bu cinsin
§ekil 1 2 . F u c a l e s . 1 i C y s t o s e i r a barbata; 2:Fucus

vesiculosus; 3:F.serratus; 4: Sturgtissum
linifolium; b i b a l o n c u k ; trtallus
(Strasburger'den).
(*) vesica^ kese,torba

60
meraleket imi z d e de rastlanan tiirleri vardir

(drn.S.1inifo1ium). S.confussum}un hipogliseraiyan
etkisi oldugu gorii 1 m e k t e d i r , ancak mekanizmasi
bi1inmemektedi r.
Cystoseira barbata : B i z i m denizleriraizde de bol

bulunan bu tiirvin gok dallanmi§ bir tallusu ve
tallusunda yumurta bigiminde hava keseleri vardir. Boyu
1.5 metreye ula?abilir. Kuruyunca siyah laraeller
§eklini alir, tadi mtisilajli ve t u z l u d u r . Tai? i d i g i
glusitler (laminarin, aljin) % 65 kadardir, ayrica
mineral maddeler, iyot,bir miktar C vit.ve provitamin A
b u l u n u r . T a 1 l u s l a r i n d a n h e m iyot, h e m de a i j i n i k asit
elde edilmektedir. Toz veya sulu ekstre halinde iyotlu
ilag o l a r a k g u a t r ' d a v e §i§man1amayl e n g e l l e m e a m a c i y l a
kullanilir. Besin degeri de v a r d i r . Kan §ekerini ve
p l a s m a k o l l e s t e r o l d i i z e y i n i dii§uriiriir.
Classis: Rhodophyceae
Sinif : Kirmizi algler
Rhodophyceae(*) sinifindaki alglerin talluslari

gok hticrelidir ve geîtli §ekiller gosterir.
Yapilarinda klorofile baskin olarak ba^lica kirmizi
renk maddesi fikoeritrin(**) yaninda mavi renk maddesi
fikosiyanin veya ksantinler bulunur. Bu nedenle
talluslari kirmizimsi renkte gbriiliir. Assimi lasyon
uriinii g e r g e k ni§asta olmayip Floride nisjastasi adi
verilen ve iyot gozeltisi ile kirmizi renge boyanan
ba^ka bir karbohidrat ge§ididir; kimyasal bakimdan
g l i k o j e n e daha y a k i n d i r . Bu nedenle bu gruba Florideae
adi da v e r i l e b i l i r .
Kirmizi a l g l e r i n gogu d e n i z l e r d e , az bir kismi da

tatli sularda yaâmaktadir; denizlerin 200 m
d e r i n l i k l e r e k a d a r i n e r l e r . B a z i l a r i n i n hiicre g e p e r i n d e
fazla miktarda CaCOg birikir. Sicak denizlerin
sahillerinde yaygin olan bu algler pembe-kirmizl
renkleri ile m e r c a n l a r i andirirlar.
Bu siniftaki bitkiler arasinda eczacilikta

yararlanilanlar bu1unmaktadir.
(*)rhodo- Gr= gul rengi , ki rmi z l .

(**)erythro= Gr. kirmizi; cyaneus= mavi
61
Ordo : Geiidiales
B u takiradaki b a z i a l g l e r i n t a l i u s i a r i n d a n b a k t e r i
v e m a n t a r kiil t i i r l e r i n d e b e s i o r t a m i o l a r a k kullanilan
Agar-agar T.K. Jeloz elde edilir. Agar-agar elde edilen
b a ^ l i c a tiirler ^ u n l a r d i r :
Gel idium amansii: Dogu Asya sahillerinde yetiên

"bir kirmizi alg tUriidiir. G.carti lagineum, Uzakdogu
ulkelerinin s a h i l l e r i n d e ve kuzey Araerika'nin Pasifik
sahillerinde yetiîr; G.japonicum, Kore ve Japonya
k i y i l a r i n d a y e t i § m e k t e d i r . G.corneum, A k d e n i z tilkeleri
v e B r e z i l y a s a h i l l e r i n d e y e t i ? i r . B U t U n b u ttirler kiigiik
talluslu a l g l e r d i r . Talluslari taze iken kirmizi renkli
ve 90k dal1anmi§ 11r; yaâdiklari ortamda kayalara
tutunrau? o l a r a k b u l u n u r l a r .
Ordo : Gigartinales
B u t a k i m d a d a A g a r - a g a r e l d e e d i l e n a l g tiirleri
b u l u n m a k t a d i r . Graci1laria lichenoides,(Seylan yosunu),
Hint Okyanusu kiyilarinda; G. confervoides, Amerika ve
Afrika sahillerinde y e t i ^ i r ; Eucheuma spinosum'a ise
Hint Okyanusu Java kiyilarinda rastlanir.
Phyllophora nervosa , Karadeniz kiyilarinda ve

Rusya* da yetiên bir algtir, bileîminde iyot da
b u l u n u r . Bu n e d e n l e b u n d a n h e m A g a r - a g a r , h e m de iyot
elde edilmektedir. Plasma kollesterol seviyesini
d u ^ u r t i r . Graci 1 laria verrucosa sahi 1 lerimizde yetiên
ve antilipemik (*)etkili bile§ikler igeren bir alg
tUriidiir.
K i r m i z i a l g t i i r l e r i n d e n A g a r - a g a r h a z i r l a m a k i<?in,
talluslar toplanir, temizlenip kurutulduktan sonra
hafif asitlendirilmi§ su ile k a y n a t i l i r . Jel haline
gelince sogutulur ve bloklar halinde kesilir. Sonra,
heniiz y u m u ^ a k iken lzgara veya eleklerden gegirilerek
ince ?eritler haline getirilir. Bundan sonra kullanima
s u n u l u r . B u h a l i i l e A g a r - a g a r h a f i f k o k u l u , miisilaj
(*) lipemia= kandaki lipit k o n s a n t r a s y o n u n u n

n o r m a l d e n f a z l a olus?u
62
lezzet inde bir m a d d e d i r . B i i r n i n d e mineral maddeler

yaninda glusit1er(po1iho1ozitler) vardir; su alinca
q i §er.
Agar-agar bakleri ve mantar kultUril igin cok

kullanilan besi ortamidir. Eczacilikta tablet
yapiminda, eraoliyan(») ve mekanik miishi 1 olarak;
kozmetik sanayiinde; dis hekiml iginde protez
hazlr1 anlrken; ayrica gida sanayiinde kullanilir.
Gigartinales takiminda bir de C a r r a g e n (Karagen,

Deniz kadayifi)" drogunu hazirlamada yararlanilan alg
tiirleri vardir. Bunlard&n Gigart ina mamillosa,
G.stel lata v e Chondrus crispus e n 90k ttlket i i e n i e r d i r .
Bu tlirlerin toplanip temizlendikten sonra gtine^te
k u r u t u l a n t a l l u s l a r i d r o g u o l u g t u r u r (§ek,13).
Karagenin bilegiminde, % 50-60 oraninda glusitler

ve bunun yaninda da mineral maddeler b u l u n u r . Karagen
emoliyan , ekspektoran (**) (Oksiiriik sttktUructi);
ant ikoagulan( ***) ; emtilsiyon yapici o l a r a k ; di§ m a c u n u
imalinde ve tekstil sanayiinde ozellikle suni ipege
apre vermek igin k u l l a n i l i r .
Ordo : Ceramiales
Talluslari dalli ve iplik geklinde olan alglerdir.

Bunlarin iginde d e y a r a r l i o l a n tiirler v a r d i r .
Cerami urn' l a r Dogu Asya kiyilari ile Hint

Okyanusunda yetigen ve Agar uretimi igin toplanan
alglerdir
Alsidium helminthochorton (Korsika solucan

yosunu): Akdeniz kiyilarinda yetiên bu algin
kurutulmu§ talluslari Helmintokorton isimli drogu
o l u f t u r u r . Bu drog anthelmintik{#**#) etkidedir ve bu
amagla kullanilir.
Digenia simplex, Hint Okyanusu ve Japonya

sahi1leri,Pasifik kiyilari ve Akdeniz'de yetigen bir
a l g tilrtidiir. K u r u t u l m u § t a l l u s l a r i k a i n i k a s i t igerir.
Bu asit nedeni ile talluslardan h a z i r l a n a n sulu e k s t r e
o z e l l i k l e a s k a r i s v e o k s i y t i r l e r e k a r § i , k u r t du§iiriicii
olarak kullanilir.
Delesseria sanguinea, TalJuslari yaprak gibi yassi

o l a n b i r k i r m i z i a l g tiirudiir. K u z e y A t l a n t i k v e B a l t i k
denizi k i y i l a r i n d a yeti§ir. A n t i k u a g u l a n e t k i l i d i r .
(*) e m o l i e n s = yumuât1c1,derive mukoza tahriîni

bnler.
( * * ) e x p e c t o r a n s = gc5giis t e m i z l e y i c i , b a l g a m sokturiicii
(***) coagulum= pihti
{*#*#) helmin = bir cins solucan
64
Divisio: M Y C O P U Y'I" A . Fungi

Boltim : Mantarlar
Mantarlar, gergek k o k , govde, yaprak ve gigek gibi

organlari bulunmayan klorofilden yoksun, h e t e r o t r o f ve
ilkel bir bitki grubudur. Bu grup bitkiler kiif
mantarlarindan kirlarda yetiên zehirli veya yenen
m a n t a r l a r a k a d a r 6 0 . 0 0 0 tiirii k a p s a r . §eki 1 , biiyiikltik v e
yaâdiklari ortam bakimindan gok ge§it1idirler. Tek
hiicreli, ipliksi veya §apkali olanlari, tatli suda,
karada ve denizde yaâyanlari vardir. Klorofil
t a ^ i m a d i k l a r i i g i n oziimleme ( f o t o s e n t e z ) y a p a m a z l a r ; bu
nedenle heterotroftur1ar. Bir kismi ba^ka canlilar
iizerinde p a r a z i t (asalak), bir kismi cansiz maddeler
iizerinde saprofit (giiriikgtil) olarak ya§ar. Bazi
mantarlar ise a l g l e r (su y o s u n l a r i ) ile o r t a k ya§ama
girerek likenleri meydana getirirler.
Mantar hiicreleri bakteri hiicrelerinden daha

buyiiktiir. Bakteri hticresinde gekirdek bulunmadigi
ha Ide, m a n t a r hiicresinde bir veya daha fazla gekirdek
v a r d i r . Hiicre g e p e r i g o g u n l u k l a k i t i n i g e r i r . H i i c r e l e r
yanyana gelerek iplik §eklinde talluslar meydana
g e t i r i r l e r . Iplik §eklindeki tallusa hif adi verilir.
Hifler bir araya gelerek ag §eklindeki bir yapiyi
olu^tururlar, buna miselyum denir. Di? etken ve uygun
o l m a y a n k o ^ u l l a r d a m a n t a r h i f i s u k a y b e d e r , hiicre z a r i
kalinlaîr; bbyle meydana gelen miselyum kiitlesine
sclerolium-sklerosyum adi verilir.
Mantarlar hem e ^ e y s i z h e m de eêyli olarak

iirerler. E ^ e y s i z lireme gesjitli sporlarla olur. Suda
yagayanlarda giplak veya kamgili zoosporlar yardimiyla,
karada yaâyanlarda ise kapali keseler (sporangiyum)
iginde olu§an endospor (askospor) veya hiflerin
uglarinda olu?an ekzospor (konidiospor) ' larla tireme
s a g l a n i r . M a n t a r l a r i n e§eyli iiremesi g a m e t l e r i n
fungus, fungi = mantar

65
birle^mesi ile izogami{*) (birle§en gametlerin

m o r f o l o j i k yapilari aynx fizyolojik bzelikleri f a r k l i ) ,
a n i z o g a m i (garnet l e r k a m g i l i , b i r i kiigtik, d i g e r i btiyiik)
ve oogami ( g a m e t l e r i n b i r i biiyiik v e k a m g i s i z ; digeri
kvigiik ve kamgili) êklindedir. Ancak mantarlar
g e n e l l i k l e e ^ e y s i z o l a r a k v e s p o r l a r l a iirerler.
Mantarlar ba^lica glikojen ve yag depo eder .

Mannitol ve diger maddeler de bulunur; fakat niâsta
bulunmaz. Mantarlarin arasinda yenilenler ve zehirli
o l a n l a r , tibbi o l a n l a r , antibiotik meydana getirenler,
taîdiklari enzimler nedeniyle alkolik fermantasyon
yapanlar; ayrica insanlarda, hayvanlarda ve bitkilerde
hastalik meydana getirenler vardir.
Mantarlari ba^lica iig classis (simf) altinda

inceleni r.
Myxomycetes (Civik Mantarlar)

Phycomycetes (Algimsi Mantarlar)
Eumycetes (Gergek Mantarlar)
Classis : Myxomycetes
Sinif : Civik Mantarlar
M a n t a r l a r i n en basit ve ilkel g r u b u d u r . B u n l a r
Plasmodium denilen giplak, kamgisiz bir protoplazma
kiitlesinden o l u ^ a n o r g a n i z m a 1 a r d i r ; a m i p gibi hareket
eder ler; nemli orman topraklarinda veya giiriimii§
bitkisel artiklar iizerinde ya§arlar. uremeleri
sporangiyumlar iginde o l u ^ a n spor1ar1 ad 1r.
B u s i n i f t a 6 0 c i n s v e 5 0 0 k a d a r tiir b u l u n u r s a d a
e c z a c i l i k ydniinden o n e m l i d e g i l d i r l e r . S i n i f i n ba^lica
cinsleri: Ceratomyxa, Didymium ve Fuligo'1 d u r . Bir
kismina fosil olarak karbon ve perm devrinde rastlanir.
Classis : Phycomjcetes
Sinif : Algimsi Mantarlar
B u g r u p m a n t . r l a r a , ilk t a n i n a n tiirlerinin a l g l e r e
benzemesi nedeniyl? Algimsi mantarlar denir. Talluslari
mikroskobik ve h i f e r i bolmesizdir
(*)iso= G r . e§ i t
66
Ordo: Mucorales
Bu t a k i m d a , b i t k i l e r d e 6nemli hastaliklar m e y d a n a
getlren mantarlar bulunur. Bunlann hifleri, yaprak
d o k u s u l £ l n d e , h u c r e l e r a r a s i b o § l u k l a r i n d a ge1i§ir v e
hucrelerin l£lne eme<;l e r ( h a u s t o r 1 urn) u z a t a r a k besin
maddelerinl emerler. Ayrica stomalardan di§ari gikan
hiflerln ucunda olu§an ekzospor1ar1 a hastaliQi
yapraktan yapraâ ve bitkiden bitkiye bula§tinr1ar.
Bitkilerde bu yolla hastalik yapan mantarlardan
ba§licalari §unlardir:
Plasmopara vlticola, asma mildlyosu. Asma

bitkismin yapraklannda mlldiycJ h a s t a l i g n yapar.
Y a p r a k l a n n Cist y u z e y i n d e o r t a s i s o n r a d a n k i z a r a n s a r i
l e k e l e r , a l t yiizde 1 s e b e y a z b i r m l s e l d r t u s u m e y d a n a
gelir; yapraklar dokulur, bitki olur.
Peronospora tabacina: Bu mantar tutun fidelerine

a m z o l u r . Y a p r a k l a r s a r a r i r , u c u a§a£|i k i v n l i r , a l t
yuzti g r i m s i - e f 1 a t u n b i r r e n k a l i r , s o n u g t a y a p r a k l a r v e
bitki k u r u r . Bu hastali§a m a v i Kuf veya tutGn m i l d l y o s u
deni r.
Phytophtora infestans, p a t a t e s mildlyfisu h a s t a l i g i

yapar; patateste 3-6 m m gapinda, 6-11 m m derinllkte
esmer-mor-siyah ve sert lekeler meydana getirlr. P.
cambivora turu kestane a§a<jlarinin k6k ve govde
diplerinde mOrekkep h a s t a l ' n a neden olur.
P.ci tropthora narenclye meyvalarinda kahverengl
g i i r u k l e r , g o v d e l e r i n d e z a m k l a n m a hastali£|i y a p a r .
Olpidium brassicae, Gen? lahanalarda fide yakma
h a s t a l i ^ i n a n e d e n o l u r . PIasdmodiophora brassicae ise
lahana kbklerinde urlar meydana getirlr.
Algimsi m a n t a r l a r arasinda ekmek gibi karbohldrat

y o n u n d e n z e n g i n b e s i n l e r u z e r l n d e esmer-gri renkll kuf
m e y d a n a g e t i r e n m a n t a r l a r da b u l u n u r .
Mucor mucedo, organik maddeler (ekmek, saiga g1b1)

uzerlnde saproflt ya§ar.Qok dallanmi§ o l a n miselyumu
beyaz bir drtQ halinde ortami kaplar; aralarindan
yukselen hiflerin tepesinde meydana gelen kuremsi
s p o r a n g 1 y u m l a r l n i g l n d e s p o r l a r b u l u n u r (§ekil 1 4 ) .
67
§ekil 1 4 . Mucor wucedo(Mucoralea). H t s p o r a n g i y u m ; «: m i s e l y u m .
Rhi zopus nigricans Bu mantar da karbohidratga

zengin maddeler Uzerinde esmer-gri renkli kUf meydana
getirir. Ayrica bu mantardan, kortizon gibi bazi
k o r t i k o s t e r o i d 1 er i n y a r l s e n t e z i n d e yarar1 a m 1maktadir ;
ftrnegin, p r o g e s t e r o n molekUlUnde ll.C atomuna bir ( - 0 H )
baglar ve buradan kortizona gegilir.
Clasuis : Eumycetes
Simf : Gergek Mantarlar
£ogu toprakta ya$ayan, hifleri dail&nmi^ ve

bolmeli olan bu m a n t a r l a r , diger gruplardakilere gbre
daha ileri yapili ve buyuktUrler. Bunlarin belirgin
ozeligi sporlarinin askus adi verilen bir kese
( s p o r a n g i y u r a ) i g i n d e v e y a b a s i d i u m d e n i l e n §i§kin h i f
uglarinda ve agikta meydana gelmesidir(§eki1 15).
Askus1arda meydana gelen sporlara askospor,
b u z i d i u m 1 a r d a ineydana. g e l e n l e r e d e b a z i d i y o s p o r a d i
eu = Gr. iyi
68
verilir. Sporlan taîyan bu sporangiyumlar yalniz

b a § m a b u l u n m a z l a r , p a r a f i z adi v e r i l e n verirasiz
hif'lerle birlikte himenyura'u olu^tururlar. Himenyum,
diger vejet.atif yapilarla beraber fruktifikasyon'u
meydana getirir.
§ekil.l5. A : a s k u s ; B : h i m e n y u m ; C : bazidiyuiu. a : a s k o s p o r ;
p:parat'iz; b s : b a z i d i o s p o r .
B u s i n i f t a k i m a n t a r l a r s p o r l a r i n i n olusjum b i g i m i n e
gore iki altsinifa ayrilir: Aseomyeetes (Askuslu
m a n t a r l a r ) ve B a a i d i o m y c e tea (Ba/.idiyumlu m a n t a r l a r ) .
Subciassis : Aseomyeetes
Altsinif : Askuslu Mantarlar
Aseomyeetes, sporlan a s k u s igir.de m e y d a n a g e 1 e n

mantarlarin bulundugu a l t s i m f t i r . Askuslar bir tulum
veya torbaya benzer. Bir askus iginde 4 veya onun
katlari olan 8, 16, 32, 64.. gibi sayida askospor
m e y d a n a g e l e b i l i r . A s k u s b i r tarie d e g i 1 , g o k s a y i d a d i r ;
yanyana, paralel olarak dizilidir; arada verirasiz
( s t e r i l ) (*) h i t l e r p a r a f i z l e r v a r d i r (§ek.I5).
A s e o m y e e t e s ' l e r d e iireme a s k o s p o r 1 a r 1 a o l m a k t a d i r .
Ancak bunlarda bir de ek gogaima êkli vardir. Bu,
miselyum uglarinin boncuk1anmasl ile m e y d a n a gel en ve
k o n i d i v e y a k o n i d i y o s p o r denileri s p o r l a r l a o l u r .
(*) s t e r i lis = kisir, verimsiz; temiz.

69
Bu alt s i m f t a y a k l a s j i k 2 0 , 0 0 0 tiir b u l u n u r .
Aralarmda Eczacilik bakimindari onemli olanlar da
vardi r
Ordo: Saccharomycetales
B u t a k i m d a k i m a n t a r l a r d a m i s e l y u m brgiisii b u l u n m a z .
Hiicreleri ya tek b a ^ m a ya da e l i p t i k veya kiirems i
hiicre d i z i l e r i h a l i n d e b u l u n u r .
Fam: Saecharomycetaceae ( M a y a M a n tar 1ari )
Tat? l d i k 1 a r l e n z i m l e r y a r d i m i y l a b i r g o k o z u a l k o l i k
t'erinanlasyona ugratirlar. Tomureuk1anma adi verilen
oze 1 bir hiicre boliininesi sonucu, esjeysiz olarak
gogalirlar(§ek.16).
$ekiI 16. M a y a M a n t a r i a r i n d a toiaurcuklunaia

ile U r e a e . A : S a c c h a r o m y c e s
cerevlsiae; B: S.cJ1ipsoideus
Saccharomyces cerevisiae (Bira raayasi),

Saccharomyces g e n u s u n u n 3 0 k a d a r tiirii v a r d i r . B u n l a r d a n
birisi olan bu tiir 2 - 7 U g a p i n d a , y u m u r t a bigiminde
hiicre d i z i l e r i n d e n m e y d a n a g e l e n ve y a l n i z c a kliltiire
u 1 i mil i if o l a r a k b u I u n a n b i r m a n t a r d i r . T o m u r c u k 1 a n m a i l e
70
suralle gogalir. Igerdigi simaz enzimi nedeniyle

gekerli bilegiklerde fermantasyona neden olur.
Biracilikta arpa suyuna katilarak biranin
fermantasyonu saglanir .
Saccharomyces cerevisiae'den ayrica Tibbi Bira

Mayasi da (Faex M e d i c i n a l i s (Cerevisiae Fermentum)e1de
edilir(*). Bu drog yikanip aciligi giderilrai§, nem
orani % 9 un altina inecek bigimde 30-40 C de
kurutularak fermantasyon yetenegi azaltilmi? olan bira
mayasidir. Beyazlmsi-gri renkli hafif bir toz olup
k o k u s u a r o m a t i k , l e z z e t i i s e h a f i f a c i d i r . K u r u v e i§ik
gormeyen yerlerde sak1anma1ldir; aksi halde bozulur ve
kokusu fenala?ir.
Bira mayasinin ge§itleri vardir. Bir kismi

o r t a m i n i n d i b i n e g 8 k e r v e 6 - 8 °C'de m a y a l a n i r . B u n a d i p
m a y a s i d e n i r . B i r k i s m i d a o r t a m m list k i s m i n d a yiizer
ve 16-30 °C 'de m a y a l a n i r . Buna yiizey m a y a s i adi
veri1i r.
B i r a m a y a s i m i k r o s k o p t a e l i p t i k , o v a l v e y a kiiresel
hiicreler §eklinde goriilur, b a z i l a r i n d a t o m u r e u k l a n m a da
segilebilir; nukleus merkezin yakininda, kiigiik bir
klitle ha 1indedi r, ancak ozel bir boyama ile
r e n k l e n d i r i 1 i n c e gbriinur h a l e g e g e r .
Bira mayasi %46-50 kadar protein, % 30-35 kadar

karbohidrat (glikojen §eklinde), % 2-3 yag igerir.
Ayrica enzim ve B grubu vitaminler Bj, Bg, PP vitamini-
andrin, nikotinik asit,riboflavin, folik asit ve BJ2
vitamini, A , C vitamini ve antibakteriyal maddeler
ihtiva e d e r . T a z e m a y a % 7 0 - 8 0 , kuru maya ise % 8-10
k a d a r r u t u b e t ta§ir. I g e r d i g i g e ^ i t l i b i l e ^ i k l e r
nedeniyle iyi bir g i d a ve v i t a m i n k a y n a g i d i r ; diyet
(*)Tibbi b i r a m a y a s i , b i r a y a p i m i s i r a s i n d a y a n uriinolarak e l d e
e d i l i r . F e r m a n t a s y o n igin ozel g o z e l t i l e r e b e l l i o r a n d a m a n t a r
k o n u r . B u r a d a iireyerek g o g a i a n v e d i b e g b k e n m a n t a r a l i n i r ,
yikanarak temizlenir ve kurutulur.
71
ve besleyici olarak; kansizlikta; furunculus (kan

gibani) tedavisinde ve antibiyoliklerle tedavide
v e r i l i r . Bazi deri hastaliklari ve gdrme bozukluklarina
da iyi g e l i r . A y n c a S z e l l i k l e B g r u b u v i t a m i n l e r i , bu
arada B 2 vitamini e l d e s i n d e y a r a r l a m I lr . N i i k l e i k a s i t
sanayiinde protein kaynagi olarak kullamlir. Bu
familyada bir de tibbi olmayan maya mantari vardir.
Saccharomyces ellipsoideus (-S.cerevisia

v a r . e l 1ipsoideus) (§arap M a y a s i ) : B u m a y a m a n t a r i b i r a
m a y a s i gibi t o m u r c u k 1 a n m a ile g o g a l i r ve e l i p s §eklinde
hiicre d i z i l e r i n d e n o l u § u r ( § e k . 1 6 ) . D o g a d a e n f a z l a b a g
ve meyva bahgelerinin toprak1armda bulunur, Buradan
iiziimlere v e y a meyva tanelerine bulaîr ve tanelerin
ezilmesi sirasinda meyvanm fekerli suyuna kariârak
fermantasyona neden olur. Topraga dii§en iiztim
t a n e s i v e y a m e y v a i a r l a t e k r a r t o p r a g a g e g e r v e siiretken
s p o r l a r m e y d a n a g e t i r e r e k ki§i t - o p r a k t a g e g i r i r .
§ a r a p h a z i r l a m a k i g i n t o p l a n a n iiziimlerle § i r a y a
gegen mantar anaerobik (oksijensiz) ortamda geliêcek
o l u r s a s o l u n u m i g i n §irada b u l u n a n g l i k o z u p a r g a l a y a r a k
onu CO2 ve etanole donu^turiir.
C6H1206 — 2 C2H5OH + 2 C02

Glikoz Etilalkol
Saccharomyces kephyr ( K e f i r M a y a s i ) : K e f i r , siittin

f e r m a n t a s y o n u i l e e l d e e d i l e n b i r Urtindtir. K e f i r m a y a s i
m a n t a r i hiicreleri birle§erek k e f i r y u m r u s u adi v e r i l e n
kligiik, esnek kiitleler olusjturur. Kefir yapilacagi
zaman, kaynatilip sogutuimui? slite, ilik iken bu
mantardan ilave edilir ve bir gece bekletilir.
M a y a l a n a n siit, m a n t a r i i g i n d e n a l i n d i k t a n s o n r a i g i l i r .
S.octosporus : K u r u iiziirn v e kuru incir taneleri

iizerinde y a ? a y a n bir mantardir.
Torula c i n s i , Saccharomyces'ten farkli olarak,

hiicrenin her tarafindan tomureuklani r. T.ut i 1 is* i n
besin degeri bira mayasi kadar yiiksektir; u n a ilave
edi lerek ekmegin p r o t e i n degeri yiikseltilir.
Pi tyrosporum pachydermstis ,deride parazit olarak

yaâr ve sag dokiilmesine n e d e n olur.
72
Ordo : Aspergi1lales
Fam: Aspergi1laceae (Yeîl kiif mantarlari)
B u f a m i i y a m a n t a r l a r i k a r b o h i d r a t yonlinden z e n g i n
besinler Iizerinde (ekmek, peynir, marmelat v.b.)
saprofit o l a r a k ya§ar v e y e ^ i l r e n k l i klif olu^turur.
Askuslu mantarlar grubundan olmalarina karîn
hiflerinin ucunda olu§turduk1arl konidiospor1ar1 a
gogalirlar.
Bu familyada onemli iki c i n s t e n s o z edilebilir;

PeniciIlium v e Aspergillus 9 0 k b i l i n e n v e iyi taninan
kiif m a n t a r 1 a r i d i r . Peni ci 11 i urn, h i f l e r i n i n u g kisminda
gata11anmi§ firga §eklinde s t e r i g m a l a r i (spor m e y d a n a
getiren kisimlari) bulunan mantardir. Sporlan ye§il
renkli olup sterigmalarin ucunda s1ra1anmi9t1r(§ek.17).
B u y e § i 1 kiif m a n t a r i n i n b a z i t i i r l e r i n d e n ( P . n o t a t u m v e
P. chrysogenum) Penisilin antibiyotigi elde edilir. Bu
antibiyotik coccus tipi bakterilere (stafilokok,
d i p l o k o k , s t r e p t o k o k ) kar§i e t k i l i d i r . B u n l a r g r a m ( + )
coccus'lardir. Yalniz Vibrio(kolera) ile Salmonella
(tifo) ve Mycobacterium (tiiberkiiloz) gibi gubuk
§eklindeki b a k t e r i l e r e etki e t m e z .
Ingiliz bakteriologu A . F L E M M I N G , 1929 yilinda

penisilin ile bula§mi§ bir ortamda stafilokok
kolonisinin harap oldugunu tesadiifen gbrmii?tiir. B u n u n
iizerine bu konudaki gal i§malarini , yogun 1 a?11 rarak
surdiirmil:? tiir. A r a ? 11 r m a 1 a r m i n sonunda penisilinin
kiiltiir o r t a m i n d a goziindiigii; i n s a n v i i c u d u i g i n toksik
olmadigi ve dokularda tahribat yapmadigi, lokosit ve
eritrosi11 ere zarar vermedigi saptami^tir. Ancak bir
s a k m c a s i vardi ki , d a y a n i k s 1 zdi .
Ilerliyen gali^malar sonucu, 1947 yilinda

Penisilinin sentezi de y a p i l m i ^ t i r . Fakat bu ancak
t e o r i k o l a r a k b a § a r 1 1 a b i l m i § t i r ; giinkii v e r i m g o k dii§iik
olmu§tur. Bu nedenle penisilin daima PeniciIlium
tiirlerinden elde edi lmektedi r. Penisilinin geni§ bir
kullanim alani vardir. Ttirk F a r m a k o p e s i 'nde (TF)
penisilinin Potasyum-, Sodyum- ve Benzatin-tuz1ar1,
Benzylpenici11inum Kalicum, Benzylpenici11inum Natricum
ve Benzathini Benzylpenici11inum kayitlidir.
73
§eki 1 17. Kiif m a n t a r l a r i . AlPenici11ium; B:Aspergillus. h:hif;

k:konidiyofor; st:sterigma; ks:konidiyospor(konidi).
(K.Karamanoglu'ndan)
Di§er b a z i PeniciIlium turlerlnden de antibiyotik

elde ed1lmi§tir. P.patulum turiinden elde edilen
patulin toksik oldugu igin tedavide kullanilmaz.
P.citrinum turunden uretilen sltrlnin de tedavide
kul 1 a m 1 m a m a k t a d i r .
Penicillum c l n s i n i n bazi turleri birgok besin

maddelerin1n, kitap, mobilya, deri g1bi e§yalarin
b o z u l m a s i na neden olur. <brne§1n: P. roquefor tii ve
P.camamberti turleri peynlrler uzerinde mavimsi-ye§11
r e n k t e kuf m e y d a n a g e t i r l r l e r . M a n t a r p e y n i r uzerinde
bakteri uremesini onledi§i gibi peynirdeki ya§ ve
74
kazeinlere etki ederek peynire ozel bir tat v e aroma

kazandirir. Rokfor peyniri boyle bir peynirdir.
Aspergillus : B u e i n s e a i t m a n t a r tiir l e r i d e e k m e k ,
peynir, meyva v.b. karbohidratga zengin ortamlarda
ya§arlar ve mavimsi renkte kiif meydana getirirler.
Miselyumlari beyaz renklidir. Spor meydana getiren hif
up lari igne topuzu buyiikliigiinde ve kure êklinde
§i?kindir, bu kisimdan i§insal diziler halinde
sterigmalar ve mavimtrak renkli konidiospor1ar meydana
ge1ir(§ek.17) . Sik rastlanan Aspergillus turleri
A.glaucus ve A.fumiga tus'tur. Saprofit olarak bitki
pargalari iizerinde kiif meydana getirirler.
A.fumi gatus'tan fumagillin isimli antibiotik elde
e d i l i r ise de bu a n t i b i o t i k toksik o l d u g u igin tedavide
ku 1 1 a m lmaz .
A.niger, tiirii s a k a r o z u s i t r i k asite donii^turme

yetenegine sahiptir. Sanayide §eker fabrikalarindaki
artik melastan, sitrik asit eldesinde yararlam1lr.
Y e § i l kiif mantarlari ge§itli t o k s i n l e r meydana

getirirler. Bunlarin b i r k i s m i b r n e g i n ; A.flavus kdtii
k o ^ u l l a r d a s a k l a m a s o n u c u , g i d a m a d d e l e r i iizerinde
aflatoksin olu^masina neden olur. Aflatoksin insan ve
h a y v a n l a r d a ba§ta k a r a c i g e r o l m a k iizere b o b r e k , a k c i g e r
ve diger organlarda tedavisi giig bozukluklara yo 1
agmakt.adir. G i d a l a r l a alinan aflatoksin miktari 1 mg'in
iistiine gikarsa oliime neden olabilir. Bu miktarin
a l t i n d a ise A f l a t o k s i n B , n i n D N A ' d a degi§ikliklere yol
agarak kanserojen etki gbsterdigi saptanmi§tlr. Bu
durum gidalarin saglikli tire t i 1 m e s i n i n , saklanmasinin
ve kontrollerinin ne kadar bnemli oldugunu
gos termektedi r.
Aspergi1lales takiminda bitki, hayvan ve

insanlarda hastalik yapan mantar turleri de vardir.
Ornegin: Uncinula necator : asmalarda kill l e n m e
h a s t a l i g i y a p a r . Trichophyton v e Anchorion cinslerinin
bazi turleri ise insan ve hayvanlarda kil ve sag
d i p l e r i n d e v e y a d e r i iizerinde h a s t a l i k i a r a n e d e n o l u r .
75
Ordo : Pyrenomycetales
Fam : CIavicip1taceae
Di§er askoml get 1 erde oldugu gibi askuslari,

p e r i t e s y u m i g i n d e b u l u n u r ; p e r i tesyurrd a r §i§e v e y a kiire
bigiminde olup tepesi agiktir, Bu familyadaki
mantarlarin bazisi parazit, bir kismi saprofittlr,
Claviceps ( 1 0 tiir), Cordyceps (100 tur) g e n u s l a n bu
f a m i l y a m n b a f l i c a t a k s o n l a r i d i r . (Cordyceps boceklerde
r a s t l a n a n bir p a r a z i t t i r . )
Claviceps purpurea bneml i b1r turdur. Bu mantar

gavdar, bu£)day, yulaf gibi Gramineae (Bu^daygi11er)
bitkilerinin ba§aklarinda hastalik meydana getirir.
Baharda mantarin askospor1arl , ruzgar ve

b o c e k 1 e r 1 n a r a c i 1 i £|i y 1 a bitkinin glgeginde yumurtaliQa
( o v a r y u m a ) yerle§ir; nemli havada ipliksi h i f l e r , yani
mantarin miselyumlari geliferek ovaryumu tahrip
§ekil 18. Claviceps purpurea'da hayat d e v r i . l:askospor;

2:gigegin di§i o r g a m ; 3-4:ovaryumda miselyum orgiisii
ve sporlar; 5:sklerosyum ta§iyan ba§ak; 6:gimlenmi?
sklerosyum; 7:fruktifikasyon; 8:peritesyum v e
askuslar; 9:askus (K.Karamanoglu'ndan)
76
ettikten sonra siki bir orgii meydana getirerek

siyahimsi-mor renkli bir sklerosiyum halini alir. Bu
hastalik g o g u n l u k l a g a v d a r b a ^ a k l a r i n d a gbriildiigii i g i n
bu mantara gavdar mahmuzu (Ergot de Seigle)(*) adi
v e r i l m e k t e d i r . B o y n u z v e y a h o r o z m a h m u z u §eklinde o l a n ,
s k l e r o s i y u m s o n b a h a r d a t o p r a g a diiêr, k i ? i t o p r a k t a
gegirir. tlkbaharda gimlenerek yuvarlak ba^cikli sapli
sekiller stroma meydana getirir. Bu ba^ciklarin iginde
gok sayida peritesyum oluûr. Bunlar olgunlaînca
iginde askuslar ve askosporlar meydana gelir.
Askosporlar riizgarla dagilarak gavdar baâgina,
gigeginin o v a r y u m u n a ulasjip o r a d a g i m l e n e r e k yukarida
anlatildigi gibi yeni bir sklerosyum meydana getirir
(§ek.18).
Cavdar mahmuzu ozellikle sicak ve yagi^li yillarda

iyi g e l i ^ i r . M a n t a r i n s k l e r o s y u m l a r i , ogiitiilen gavdar
tanelerine kari?irsa bu undan yapilan ekmek
zehi r 1 enme lere neden olur. Ciinkii bu mantarin
bileîminde zehirli alkaloitler ergo alkaloitleri
bulunur. Zehirlenme sirasinda viicudun ge§itli
y e r l e r i n d e , ug o r g a n l a r d a , o r n . p a r m a k l a r d a , §iddetli
y a n m a l a r d u y u l u r ve bu k i s i m l a r g a n g r e n o l u r . Bu y o l l a
meydana gel en zehirlenmeye "ergotismus besin
zehir1enmesi" adi verilir. Zehirli ekmegi yiyenler
bazan ko 1 , bacak veya herhangi bir o r g a m n i kaybederek
k u r t u l a b i 1 irse de s o n u g g e n e l l i k l e GlUmdiir.
Zehirli etkisine ragmen gavdar mahmuzu igerdigi

ergo alkaloitleri nedeniyle eczacilikta kullanlilir ve
bundan elde edilen drog, Secale Cornutunfgavdar
mahmuzu) bir gok kodeks ve farmakopede kayitlidir.
Bu drog Gramineae familyasi bitkileri, gavdar

(Secale), b u g d a y ( T r i ticum) yulaf ( A v e n a ) ile C y p e r a c e a e
familyasindaki cinsler (orn.Scirpus) ovaryumunda
CIaviceps purpurea, C.microcepha1 a, C.nigricans ve
C.paspali mantar1arinln meydana getirdigi skleros-
yumlardir.
(Javdar m a h m u z u 1 - 4 c m b o y u n d a , 2 - 7 m m g a p i n d a v e
b i r a z k i v r i k m a h m u z §ek 1 i n d e d i r . Kiiltiirden e l d e e d i l e n
sklerosiyumlar dogal olanlara oranla biraz daha
(*)ergot.= F r . h o r o z ,kopek gibi hayvanlarin arka tirnagi

seigle= gavdar; Ergot de Seigle=£avdar Mahmuzu
77
biiyiiktlir. D i § yiizii m o r u m s u - s i y a h r e n k l i , b o y u n a o i u k i u ;
k i n l m a yiizeyi i s e b e y a z i m s i k e n a r i , m o r u m s u - k a h v e r e n g i
ku§aklid:ir. Kokusu naho§, lezzeti aci ve
b u landi r 1 c 1 di r . E n i n e kesisi mikroskopta incelenirse,
di§ t a esmer renkli ve hemen hemen kogeli §ekilli
'nifler, o r t a d a ise oval v e y a y u v a r l a k pseudoparenkima
i l e y a g d a m l a c i k l a r i v e p r o t e i n t a n e l e r i goriiliir.
Secale Cornutum'da bo 1 miktarda yag ve alkaloit
bulunur. D r o g t a n 12 alkaloit izole edilmi^tir. Buniar
liserjik asit ve izoliserjik asit ttirevidi r 1 e r . S u d a
goziiniip gttziinmedi k 1 e r i n e g o r e i k i g r u b a a y r i l i r l a r :
Ergobazin- ergobazinin gifti suda eriyen

aIkaloitlerdir; suda erimeyenler ise ergotamin-
ergotaminin; ergokristin-ergokristinin, ergozin-
ergozinin, ergokriptin-ergokriptinin ve ergokornin-
ergokorninin alkaloit giftidir.
Ergo alkaloitlerinin duz kaslarx, ozellikle uterus

(rahim) kaslarini kasici etkisi vardir. Bu nedenle
dogumlardan veya diiîiklerden sonra devam eden
kanamalara kargi hemostatik(*) olarak eskidenberi
kullamlagelmektedir. Farmakope1erde daha gok izole
alkaloitler yer almi^tir. Ergotamin ve yarisentetik
dihidroergotamin tuzlari, spesifik analjezik olarak
migrende verilir.
Qavdar mahmuzuna Dogu Avrupa'da, Rusya ve Polonya

ovalarinda, Bati Avrupa'da iberik yarimadasinda
rast1anmaktadir. Drog elde etmek amaciyla Macaristan,
A l m a n y a , I s v i g r e , F r a n s a v e I s p a n y a ' d a kiiltiirii y a p i l i r .
Ozellikle Ispanya ve Portekiz'de yeti§tiri1enlerde
alkaloit orani d a h a yiiksektir (% 0 . 0 5 - 0 . 3 ) . R u s y a ve
Polonya'daki lerde ise daha diiÔktUr {% 0.02-0.1).
Yillara gbre iklimdeki degi§ik1ik1er de alkaloit
miktarini degi^tirir.
Qavdar mahmuzundan ayrica alkaloitlerin elde

e d i l m e s i n d e de yarar1 a m 1lr.
(*) h a e m ( o ) - , a e m - =Gr.kan
stat- = durdurma, durma
78
Ordo : Pezizales (Discomycetales)
Bu takimdaki bitkiler fruktifikasyon organlan

gengken kapali olan mantarlardir, sonralari yan
biiytimenin o l u ^ t u r d u g u b a s m g l a a g i l a r a k y a s s i b i r g a n a k
v e y a t a b a k §eklini a l i r l a r . A p o t e s y u m adi v e r i l e n e r g i n
f rukt if ikasyonl a r m ig ytizeyiinde h i m e n i y u m l a r bulunur.
A s k u s l a r , h i m e n i y u m l a r i n list y U z i i n d e d i z i l i d i r .
Yeti^me ortami canli veya olii b i t k i pargalari ile

humuslu toprak1ardir.
Peziza , giibreli v e r u t u b e t l i t o p r a k l a r d a y e t i ^ e n ,
f r u k t i f i k a s y o n 1 a r 1 g a n a k §eklinde o l a n b i r mantardir.
uzeri girinti1i-gikintl1i, kirmizlms1-kahverenk1idir.
Babarda gam ormanlari altinda goriiHir. Yenen
mantarlardan degi1, zehirli bir mantardir. Ancak dogu
Avrupa iilkelerinde kaynatilip suyu atildiktan sonra
pisirilerek yenir.
§eki 1 1 9 . A : Gyromitra esculenta; B:Peziza leporina;

C'.Morchel la esculenta.
79
Morchella esculenta(*)(kuzugobegi mantari) : Bir

sap ve iizerinde koni §eklinde, gri-kahverengi, sik
k i v r i m l i b i r has? kisrai b u l u n u r . H e m s a p i n h e m d e b a ?
kisrainm iqi bo§tur. Yurdumuzun bir gok yoresinde,
ttzellikle giiney, b a t i v e k u z e y A n a d o l u b o I ge 1 e r imi z d s
g a m orraan 1 a r 1 n d a s i k r a s t l a n a n b i r tiirdiir. t l k b a h a r i n
yagi^li dbnemlerinde gxkar. Yenen ve lezzetli bir
mantardir. Toplanip iplere dizilerek kurutulur. Ayrica
i h r a g d a e d i l m e k t e d i r (§ek.l9 ).
Helvel la crispa da yenen bir mantar tiiriidur.
Gyromitra esculenta, buhari bile zehirli olan bir

mantardir. Morchella (kuzugbbegi) ile kari?irsa da
yet,i§me y e r i f a r k l i d i r . Di§i e s m e r r e n k l i d i r ; k i r i l i n c a
beyin gibi kivrimlari gbriiliir. Zehirli bilegigi
helvellik asittir.
Ordo : Tuberales
Fruktifikasyonlari toprak altinda bulunan, yumru

§ekiinde ve (izeri etli bir tabaka ile Srtiilu
mantar1ardir. Askuslar yumrularin iginde olup, her
askusta 4 askospor bulunur.
Bu mantarlar orman topraklarinda saprofit olarak

ya§arlar. Bazan mikorhiza'1ar (koklerde simbiyoz hayat
siiren mantarlar) o 1 u§turur 1 a r . B a ^ l i c a tiir 1 e r i : Tuber
brumale, T.me Ianosporum, T.aestivum ve T.magnatum1dur.
B u t u r l e r d o m a l a n v e y a kerne m a n t a r i adi ile bi l i n e n ,
yenen ve lezzetli m a n t a r 1 a r d i r .
Subclassis : Basidiomycetes
Alt sinif : Bazidiyumlu Mantarlar
Bu altsiniftaki mantarlar sporlari bazidiyumlarda

m e y d a n a g e l e n m a n t a r 1 a r d 1 r . B a z i d i y u m h i f u c u n u n §i§kin
bir §ekil almasi ile olu§ur; bunun tepesinde
tomurcuklanma ile 4 bazidiyospor meydana ge1ir.
Miselyumlari gok y i l l i k t i r , kiî toprakta ya da kuru
v e y a d e v r i k a g a g g o v d e l e r i iizerinde g e g i r i r v e h e r yi 1
yeni fruktifikasyon organi meydana getirirler.
(*) esculentus=edulis = yenir, yenilebilir

80
Bu altsinifta bulunan mantarlar, meydana

g e t i r d i k l e r i b a s i d i y u m u n §i?kin b i r t o r b a §eklinde b i r
httcreden v e y a e n i n e ve u z u n l u g u n a g e p e r l e r l e a y r i l m i s 4
hiicreden meydana gelmi^ olmasina gore iki gruba
ayrxlir(§ek.20).
H o 1 o b a s i d i o m y c e t i d a e : B a s i d i u m l a r x b i r hlicreli;
Phragmobasidiomycetidae: B a s i d i u m l a r x 4 hlicreli
olan mantarlar.
,bs
?ekil 20.
Bazidiyum gegitleri.
A: Holobas idiomyce t idae;
B:Phragmobas i diomycet i dae.
h:hif; b:bazidiyum;
bs:basidiyospor; st:sterigma.
H o 1 o b a s i di o m y c e t i d a e
Ordo : Agaricales (Hymenomyceta1es)
F r u k t i f ikasyon organlarx Iizerinde, a p i k durumda

b u l u n a n h i m e n i y u m ' l a r d a g e l i ^ e n b a s i d i u m l a r t e k hiicreli
ve bolmesizdir. Takxmin ileri familyalarinda
f r u k t i f i k a s y o n o r g a n x §apka § e k l i n d e g e l i ^ m e gbsterir.
Qok sayxda spor meydana getirirler. Bunlara orman ve
gayxrlxk yerlerde rastlanxr ve h a l k arasxnda mantar
deyince bu bitkiler akla g e l i r .
Bu takxmdaki mantarlar himeniyumlarxnxn §ekline

gore ba^lxca 3 familya altinda incelenir(§ek.21).
Agaricaceae familyasxnda himeniyumlar, ?apka

§ekl i n d e k i frukti f ikasyon organxnxn alt yUziinde,
i§insal o l a r a k d i z i l m i ? p e r d e l e r h a l i n d e d i r .
Hydnaceae'de himeniyumlarx dikene benziyen
gxkxntxlar §eklindedir.
P o l y p o r a c e a e familyasxnda ise himeniyumlarx txip
v e y a kanal §eklinde d e l i k l e r igerisindedir.
81
§eki1 21. Basidiomycetes. A:Agaricaceae; BiHydnaceae;

CjPolyporaceae.
Fam: Agaricaceae (§apkali M a n t a r l a r , Lamelli Mantarlar)
F r u k t i f i k a s y o n u sjapka, h i m e n i y u m I ar i i s e l a m e l le r
Seklinde olan mantar1ardir. Geng f r u k t i f i k a s y o n 1 ar
ve 1 um ( *) d e n i l e n b i r o r t u i l e s a r i l m i ? t i r . V e l u m ik i
§eki1de o l a b i 1 i r .
§eki 1 2 2 . A g a r i c a l e s ' t e f r u k t i f i k a s y s n o r g a n i .
an:annulus;s:sap; vp:velum jarsiyale;
vu:velum universale; vuk:velum
u n i v e r s a l e k a l i n t i s i ; v:vol\-a
(*) v e l u m = pege
82
B a z i m a n t a r l a r d a v e l u m s a d e c e sjapkanin k e n a r i n d a n
sap kismina kadar uzanir, §apkanin kenarini sapa
bag 1ar. Buna Velum partiale(*) =(yarim drtii, kismi
drtii) d e n i r . B u m a n t a r l a r d a §apka b a ^ l a n g i g t a kapali
oldugu halde geli^me sirasmda agilinca velum bir(a>
veya iki(a ve b) yerinden yirtilir. Eger iki yerden
birden yirtilirsa velum gevêk bir halka êklinde sap
uzerinde kalir. Buna annulus(**) adi v e r i l i r .
Ileri yapili mantar tiirlerinde v e l u m sapin

tabanindan ba^layarak geng fruktifikasyonu tamamen
d r t e r . B u n a d a V e l u m U n i v e r s a l e ( # * * ) ( t a m drtii) d e n i r .
Sap uzarken ve mantar gelisjirken velum universale
pargalanir .ustteki velum artiklari §apka iizerinde
lekeler halinde kalir. Alt kismi ise s a p i n etrafinda
bir annulus ve sapin tabaninda bir volva (ganak)
§eklinde kalir. Bu familyada tibbi bitkiler yoktur;
ancak aralarinda yenen mantarlar ile dnemli zehirli
mantarlar bulunur.
Yenen Mantarlar
Agaricus campestris{****) (=Psalliota campestris):

Adi mantar, §ampinyon (champignon), halk deyimiyle
§ampiyon m a n t a r i .
§apkasi 3-10 cm papinda ve beyaz renklidir.

Lameller pembedir, sonradan gikolata rengi veya siyaha
yakin bir renk a l i r . A n n u l u s l u ve beyaz renkli bir sapi
vardir. Sporlari kahverengi, kokusu ve lezzeti dzeldir.
Bu mantar gayirlik yerlerde yabani olarak yetisjir.
Yazin ve sonbaharda yagmurlu havalardan sonra Qikar.
Makbul bir yemeklik mantar ?e§ididir; bu nedenle
kUltiirii d e y a p i l i r . M a n t a r kUltiirii k i r e g v e a t g U b r e s i
karl§tlrllmi§ t o p r a k t a , magara gibi lo§ v e rutubetli
yerlerde yapilir. Fruktifikasyonlar meydana geldikpe ve
gengken toplanir. Taze veya konserve halinde yenir.
A.bisporus : §apkasi 5-10 cm gapmda, gri-
kahverengidir. Lameller kirli-pembe renklidir, sonradan
koyula§ir. Sapi beyaz ve halkali. Sporlari
(*) p a r t i s = k i s i m ; p a r t i a l e = k i s m e n
( * * ) a n n u l u s = kiiptik h a l k a
(***) universalis = genel
(****) campestris = tarlalarda yetiên
83
kahverengidir. Bu mantar bahgelerde ve yol

kenarlarindakl bo§ alanlarda yetifir. Yazin ve
sonbaharda ya§i ardan sonra gdruliir. Lezzetli b1r
mantar tDrudur. KQItiiru yapilan bir gok mantar
g e f i d i n i n atasi bu t u r d u r .
A. bi torqui s : §apkasi 4 - 1 0 c m g a p i n d a o l u p o n c e
k o n v e k s t l r s o n r a diizle§1r, b e y a z r e n k l l d l r . LamelleM
once agik sonra koyu k a h v e r e n g i d i r . Sap halkali ve
beyaz renkli isporlari kahverengidir.Nemli ve bo§
alanlarda yetifir. Lezzetli bir mantardir, doQadan
toplanarak pazarlarda satilir.
Canthare 71 us c1bar1us(*) (Ciice k i z ) : §apka 3 - 1 0

cm g a p i n d a , ortasi g u k u r d u r ; kenarlari bir hun1 feklini
alir. Mantarin biitun k i s i m l a r i giizel s a r i renKlidir.
A n n u l u s y o k t u r . S p o r l a r i s a r i - k a h v e r e n g i ya da t o p r a k
r e n g i n d e d i r . Kayisi kokulu bir m a n t a r d i r . fgne yaprakli
a§ag(gam, g o k n a r , sedir v.b.) ormanlarinda ve orman
agiklarlndakl gayirlik alanlarda yetifir. Yazin ve
s o n b a h a r d a g 6 r u l u r . L e z z e t l i bir m a n t a r d i r .
Lactarius deliciosus (»•) (Kanlica mantari):

Sapkasi 3-10 cm gapinda, ortasi gukur, kenarlari hun1
feklinde k i v n k t i r Rengi soluk sari veya turuncudur,
bekleylnce grlmsi-ye§1le d&ner. Annulus yoktur.
S p o r l a r i soluk k a h v e r e n g i d 1 r . K i r i l i n c a t u r u n c u bir sut
gikanr, adim buradan almaktadir. Mantar iQne
yapraklilar ve kayin ormanlan altinda sonbaharda
y e t i f i r . Lezzetli bir m a n t a r d i r .
Boletus edulls, §apka 8 - 2 0 c m g a p i n d a , s a r i m t r a k

k a h v e r e n g i veya b e y a z i m s i ; f a p k a m n alt kismi ve sapi
ise beyaz renklldlr. Ormanlik bdlgelerde yetifir,
s o n b a h a r d a gdrulur ve taze 1ken y e n e n bir m a n t a r d i r .
Armi1laria mellea, §apka 3-15 cm gapindadir,

iizerinde t u y s u p u l l a r v a r d i r . A l t k i s m i z e y t l n y e f i l l
kahverengi, sapi beyaz ve halkalidir. Qo§unluk1a
gayirlik yerlerde ve gruplar hallnde yetifir.
M i s e l y u m l a r i aCiaglar i g i n z a r a r l i d i r . G e n g k e n y e n e n b 1 r
mantardir.
( M c i b u s = yemek, yiyecek
(**) d e l i c i o s u s = lezzetli, lactls = sut
84
Amanita caesarea (Krai m a n t a r i ) : §apkasi 6 - 1 8 c m

p a p i n d a v e p o r t a k a l k i r m i z i s i r e n k t e d i r ; I i z e r i n d e bliyilk
beyaz lekeler bulunur. Lameller, sap ve annulus
p o r t a k a l s a r i s i r e n k t e d i r . Amanita turleri arasinda gok
onemli ve zehirli mantarlar bulundugu halde A.caesarea
yenen ve lezzetli bir mantardir.
§ekil 23. Yenen mantarlar.1:Agaricus campestris;

2:A.bitorquis; 3:Amanita caesarea;
4:Lactarius deliciosus; 5: Canthare11 us
cibarius; 6:Ramaria botrytis.
85
Zehirli Mantarlar
Amanita , z e h i r l i m a n t a r tiirieri y o n i i n d e n z e n g i n
b i r c i n s t i r . B u c i n s i n z e h i r l i tiirieri s a p , l a m e l ve
s p o r l a r i m n b e y a z r e n k l i o l u g u , s a p iizerinde a n n u l u s 7a
sap t a b a n i n d a da v o l v a b u l u n m a s i ile t a n i n i r .
Amanita phalloides (Ye§il § e y t a n , E v c i k k i r a n ) :

§apkasi 4-12 cm gapinda, iistii agik zey t in-ye? i 1 i
l a m e l l e r , s a p , a n n u l u s , v o l v a ve s p o r l a r i ise b e y a z
renkli olan bir mantardir. Yaprak dbken agag
ormanlarinda, ozellikle me§e orman1arlnda, yazin ve
s o n b a h a r d a goriiliir. E n z e h i r l i m a n t a r o l a r a k b i l i n i r .
Toksik maddeler igerir, bunlardan Snemli olanlar
amanitin, falloidin ve fallen isimli heterozit
yapisinda bi1e§iklerdir. Bu maddeler kan ve karaciger
zehiridir1er. Kani hemolize eder, karacigerde glikojen
oluûmunu Snler ve boylece hiicreler aîri yag ile
yiiklenir. Z e h i r l e n m e , m a n t a r y e n d i k t e n 8-12 saat sonra
a n l a ? i l i r . B e l i r t i l e r i §iddetli k a r i n a g r i s i , bulanti,
kusma ve i s h a l d i r . 51iim o r a n i g o k y i i k s e k t i r . B i r iki
m a n t a r , e r g i n bir insani oldurmeye y e t e r l i d i r . Her yi1
goriilen mantar zehirlenmesi vak'alarinin gogu bu
mantardan ileri g e l i r .
A.muscaria (Sinek mantari): §apkasi 8 - 2 0 c m

g a p i n d a , iizeri k i r m i z i r e n k l i v e b e y a z l e k e l i d i r . §apka
o n c e k a v i s l i d i r s o n r a diiz b i r §eki 1 a l i r . B e y a z l e k e l e r
velum ka1intl1arldir. Lameller, sap, annulus ve
sporlari beyaz renk1idir.Sonbaharda yetiîr. Ormanlarin
en glizel gbriiniii?lu m a n t a r i d i r . F a k a t gok zehirli ve
aidUriicudur; muskarin, muskaridin ve kolin isimli
bileîkleri igerir. Muskarin zehirli bir alkaloittir.
Mantar yendikten sonra 2-3 saat sonra zehirlenme
b e l i r t i l e r i goriiliir; s i n i r s i s t e m i n e e t k i l i oldugundan
hastanin kalp hareketleri ve nabzi yava^lar, bulanti,
kusma, terleme ve gbzyaî ile birlikte ishal ve
sarho^luk ba§lar. Mide, bagirsak, karaciger ve
bobrekler gok zarar goriir. Qogu zaman dliimle
sonuglanir, (Zehirlenme e r k e n an 1a§111rsa, ilk y a r d i m
olarak llik tuzlu su igirilir, kusturulur.1lk yardimdan
sonra hasta, hastaneye gbtiiriilerek midesi yikanir.
serum verilir ve atropin tedavisi uygulanir bdylece
hasta kurtarilabi1ir).
86
lV'1.
§ekil 24. Z e h i r l i m a n t a r l a r . l:A/nanita muscaria\

2:A.phalloides; 3:A.pantharina; 4:Boletus
satanas; 5:Agaricus xpnthodermus.
87
A.pantherina : Sapkasi 6-10 cm capinda ve once

kiiremsidir sonra diiz b i r §eki 1 a l i r . Gri-kahverengi
olup iizerinde gok sayida beyaz lekeler bulunur.
Laiaeiler, sap, annulus ve sporlari beyazdir. Igne
yaprakli ve yaprak doken ormanlarda, sonbahara dogru
y e t i f i r . Z e h i r l i Sldiiriicii b i r m a n t a r tiiriidiir.
Zehirli o l a n Amanita tiirleri a r a s m d a A.mappa,

A.virosa, A.verna, A.gemmata tiirleri d e s a y i l a b i l i r .
B a § k a c i n s l e r a r a s i n d a d a z e h i r l i tiirler v a r d i r .
Ornegin: Boletus satanas (§eytan m a n t a r i ) : §apkasi 8-
25 cm g a p i n d a v e y a r i kiire §ekl i n d e d i r ; iizeri kirli
beyaz, alti kirmizidir; sapi §i§kin, iizeri agsi
goriiniimdedi r . § a p k a n i n altinda tup §eklinde delikler
vardir. Sporlari ye§i1imsi-kahverengidir. Yaprak dbken
ormanlarda, yazin yetiên bir mantardir. Muskarin
i g e r i r v e oldiiriieti d e r e c e d e z e h i r l i d i r . Z e h i r l e n m e d a h a
g o k g i g v e y a iyi p i ^ i r i l m e d e n y e n d i g i z a m a n gbriiliir,
kusma ishal ile b a ^ l a r .
Agaricus xanthodermus(*)(- Psalliota xanthoderma):

§apkasi 5 - 1 5 c m g a p i n d a , b n c e y a r lkiirese 1 di r , sonra
diizleîr. uzeri kirli beyazdir. Lameller beyazimsi-
pembe renktedir sonradan gri-kahverengiye d b n e r . Sap ve
halka kirli beyaz, sporlari ise kirmizimsi-
k a h v e r e n g i di r . §apka gizildiginde kiikiirt sarisi bir
renk alir. Orman agiklari ve gayir1lklarda, sonbaharda
y e t i f i r . Z e h i r l i b i r m a n t a r ttiriidiir.
Coprinus atromentarius (#*),§apkasi 3-7 cm gapinda

olup 5nce konik, sonradan agilan bir mantardir. Gengken
kirli beyazdir. kisa sure sonra rengi siyaha dbner.
Ilkbahar ve sonbahar aylarinda yaygin olarak gdriilen
b i r m a n t a r d i r . G e n g k e n y e n i r fakat a l k o l ile birlikte
alinirsa zehirlenmeye neden olur.
Psilocybe aztecorum v e P. semi lanceata tiirleri d e

yaz sonu ve sonbahar aylarinda, gayirlik alanlarda ve
bahgelerde gikar. §apkalari 0.5-1.5 cm boyunda ve
ktigiiktiir ama toplu halde bulunurlar. Yendigi zaman
halusinasyon yapan mantarlardir.
(*) x a n t h o - G r . s a r i , d e r m a = deri
(**) a t r o = k o y u
88
Yenen ve zehirli mantarlar gene 1 olarak

ormanlarda, orman agiklari ve gayirlik aianiarda
yetiîr. Bunlar iIkbahar veya sonbahar aylarinda
gikarlar. Bu tip m a n t a r l a r i n toplanip yenmesi zaman
z a m a n t e h l i k e l i z e h i r l e n m e l e r e n e d e n o l m a k t a d i r . Qiinkii
mantarlarin yenen ve zehirli olanlarini ayirmak derin
bir tecriibe v e a l i ^ k a n l i k i§idir. E n iyisi, bu tip
mantarlarin zehirli olmadigindan emin olmadikga
y e n m e m e s i y a d a s a d e e e kiiltiirti y a p i l a n l a r i n y e n m e s i d i r .
Fam : Hydnaeeae
F r u k t i f i k a s y o n 1 a r 1 §apka b i g i m i n d e , a l t k i s n u n d a k i
himeniyum g i k m t i l a n ise dikensi olan mant ar 1 ardi r .
Hydnum repandum ,§apkasi 3 - 1 7 c m g a p i n d a , o r t a s i

diiz, k e n a r l a r i kivrik ve soluk sari renkli. §apkanin
altinda himeniyum gikmtilari dikensidir(§ek.21). Sap
ve sporlari beyaz renkli ve halkasiz. Sporlari beyaz
renklidir, annulus bulunmaz. Igne ve geni§ yaprakli
ormanlarda, yaz sonu ve sonbahar aylarinda gikar. Yenen
ve lezzetli bir mantardir.
Fam : Polyporaceae (Deiikii mantarlar)
Agag govdelerinde parazit o l a r a k ya§iyan ve

f rukt if ikasyon organiari biiyiik olan mantarlardir.
Himeniyumlar fruktifikasyon1 a r m alt tarafinda bulunan
kanallar igindedir. Mi se l y u m l a r ini iizerinde yaâdigi
agacin dokusu igine salarak geli^mesini saglar.
Fruktifikasyonlari odun gibi serttir; bir kenarindan
a g a c a y a p i § m i § , b i r 11 r n a k v e y a r a f s j e k l i n d e o l u p h e r
yil bir kat eklenerek geli^me gosterir. ?ok yillik
oldugu igin her yi1 bir h i m e n i y u m kati meydana getirir
v e a g a g l a r d a k i y i 1 1 l k h a l k a l a r g i b i gorii 1 u r ( § e k . 2 1 ) . B u
m a n t a r l a r a g o g u n l u k l a k a y i n , e l m a v e sbgiit agaglarinm
govdelerinde rastlanir.
Fomes fomentarius (Kav m a n t a r i ) . Fruktifikasyonu

5-45 cm g a p i n d a , 3 - 2 5 c m k a l m l l g i n d a , di§i s e r t ve
o d u n s u y a p i d a o l a n b i r m a n t a r d i r . Ig k i s m i y u m u § a k ,
(*) p o l y = Gr. gok, porus = delik

89
kahverengi miselyum orgiisii halindedir. Bu miselyum

kismi yanici oldugundan kav mantari olarak da
isimlendiri1ir. Sporlari limon sarisi rengindedir.
Y e n e n b i r m a n t a r ttirii d e g i l d i r .
Bu mantarin miselyumu, di^taki sert tabakaai

atilip temizlendikten sonra, Fungus chirurgorum (Kav)
adi a l t i n d a , eskiden hemostatik olarak, pamuk yerine
k u l l a n i l m i ^ t i r . Antiseptik ozeligi de vardir.
Fomes laricis ( F.officina1is), Larix (melez)

a g a g l a r i iizerinde y a g a y a n d i g e r b i r k a v m a n t a r i d i r . Bu
m a n t a r d a s e r t o l a n di§ k a b u g u n d a n k u r t a r i l d i k t a n s o n r a
"Fungus Laricis = Beyaz kav" adi i l e mtishi 1 o l a r a k
k u 1 l a m Imi § t l r .
Polyporus squamosus (Delikli mantar) :

Fruktifikasyonu 5-60 cm g a p i n d a , 0.5-5 cm kalinlikta
o l a n b i r m a n t a r d i r ; tizeri s a r i m s i , k r e m r e n k l i d i r ve
kahverengi pullar ta?ir. Alt kismi himeniyum kanallari
n e d e n i y l e d e l i k l i b i r goriiniimdedir. S p o r l a r i beyazdir.
Yaprak doken agaglar iizerinde p a r a z i t olarak ya§ar.
Gengken yenir.
Ramaria botrytis (kegi s a k a l i , h a l l sagagi

mantari),7-15 cm boyunda, once beyaz sonra pembemsi
veya sarimtrak renkte, etli uglari sagak §eklinde
dallanan ve mercanlara benzeyen bir mantardir(§ek.23).
Lezzeti ve kokusu ho^tur. Sonbaharda orman altinda
yetiîr .Yenen mantarlardandir.
Ordo : Gastromycetales
•
F r u k t i f i k a s y o n o r g a n l a r i kiire v e y a t o p u z § e k l i n d e
olan m a n t a r l a r d i r . Olgunlaînca di^ta peritesyum (velum
iiniversaleye kar§ilik) denilen zar yirtilir ve sporlar
siyah renkli bir toz halinde etrafa dagilir. lg
kisminda bazidiosporlari meydana getiren miselyum
kiitlesine g l e b a adi v e r i l i r . Qayirlik yerlerde yetiên
bu mantarlar beyaz renkli olup agilmadan 6nce yumurtaya
benzer.
90
Lycoperdon, sapsiz veya kisa sapli, beyaz renkli

v e kiire " b i g i m i n d e b i r m a n t a r d i r . G e n g k e n yumu§aktir,
o 1 g u n l a§ irica di§i s e r t l e ^ i r . S p o r l a r i s i y a h t i r . Yenen
mantarlardan degildir.
Geastrum (Yer y i l d i z i ) . F r u k t if i k a s y o n u kiiremsi,

peritesyum iki tabakalidir. Olgunlasjinca di§ tabaka
b e l l i s a y i d a p a r g a l a r a a y r i l a r a k y i l d i z sjeklini alir.
Igne yaprakli agag ormanlarinda yetifir. Bu mantar da
yenmez.
Phallus impudicus ($eytan yumurtasi) : Geng

fruktifikasyonu 3-6 cm gapinda olan ku§ yumurtasini
andiran bir mantar tiirtidiir. Peridiyum yirtildiktan
sonra ortadan bir sap yiikselir. Bu hali ile
Morchella'ya benzerse de peridiyum dipte bir volva
êklinde ka1ir ve boylece Morche11 a'dan kolayca
ayirdedilir. Yenmiyen bir mantardir.
Clathrus cancellatus, Phallus'a benzeyen bir

mantardir. Sapsiz oluû ve peridiyumunun kirmizi rengi
ile kolayca ayrilir. Fena kokulu ve yenmiyen
mantar1ardandir,
S; " Phragmobasidiomycetidae
Basidiomycetes alt sinifindaki mantarlarin bu

grubunda basidium, enine ve uzunluguna geperlerle
a y r i l m i ? 4 hticreden m e y d a n a gelmi§tir.
Ordo : Uredinales (Pas Mantarlari)
Fruktifikasyon meydana getirmeyen, basidiyumlari 4

bolmeli ve sporlari sapli olan mantar1ardir. Tohumlu
bitkiler iizerinde parazit olarak ya?arlar ve pas
renginde lekeler o l u ^ t u r a r a k pas hastaligi adi verilen
hastaliklara neden olurlar. iizerinde ya?adiklari
b i t k i n i n hiicreleri a r a s i n a e m e g l e r s a l a r a k b e s l e n i r l e r .
B u t a k i m d a ktilttir b i t k i l e r i n d e b n e m l i z a r a r l a r a neden
olan mantarlar vardir.
91
Puccinia graminis (Pas mantar1).Bugdaygi11er

(Gramineae) familyasi bitkileri iizerinde yaprak ve
yaprak sapim lekeleme, kinacik hastaligini yapar.
Yaprak hiicrelerini oldiirerek fotosentezi engeller.
Boylece bitkiyi ciliz ve zayif diiîirur. B u hastalik
d z e l l i k l e y a g i ^ l i y i l l a r d a % 2 0 - 3 0 ttrtin k a y b m a neden
olur. I lag kullanarak bu mantarla miicadele zor
olmaktadir. QUnkii hayatini iki ayri bitki Uzerinde
tamamlar. Ara konakgi bitki Berberis (kadin
tuzlugu)'dir. Hastalikla miicadele ancak hastaligin
goriildiigii gevrede Berberis'lerin yok edilmesi ile
yapilabilmektedir.
Ordo : Ustilaginales
Bu takim m a n t a r l a r d a da frukt if ikasyon gbrtilmez.

Basidiyumlar 4 bolmeli fakat sporlari sapsizdir.
Bu m a n t a r l a r da ileri yapili bitkiler iizerinde

parazit olarak yaârlar ve yanik veya rastik (komiir,
siirme) d e n i l e n h a s t a l i k l a r a n e d e n o l u r l a r .
Ustilago maydis . M i s i r ( Z e a mays) bitkisinin diî

gigek durumlarinda (kogan1arinda) hastalik meydana
g e t i r i r . U. triticitBugday( Triticum sativum) bitkisinde,
U.avena : Y u l a f ( A v e n a sativa) bitkisinde, U.hordei :
Arpa (Hordeum sativum) bitkisinde rastik hastaligi
yapar.
Tiiletia tritici. Bugday bitkisinin ovaryumlanni

tahrip ederek siirme h a s t a l i g i n a n e d e n o l u r .
M y c o p h y t a boliimiindeki b i t k i l e r i n ( m a n t a r l a r i n ) b i r
kismi mayalanma sonucu insanlar igin yararli iiriinler
meydana getirirken, diger bir kismi da insan sagligi
ybniinden f a y d a l i ant ibiot ikleri iiretirler. B i r gogu da
bakterilerle birlikte ayri^tirici veya pargalayici
olarak gordiiklerinden ge§itli maddelerin dogadaki
devri s i r a s i n d a onemli rol o y n a r . Bazi m a n t a r l a r insan,
b i t k i v e h a y v a n l a r d a ge§itli h a s t a l i k l a r a n e d e n olur.
Ozellikle bitkilerde mantarlarin sebep oldukiari
hastaliklar oldukga onemlidir. Yapiian ara§tlrma1ara
92
gore mantarlar, bitkilere, bakterilerin insanlara

verdiginden daha fazla zarar vermektedir.
Mantarlar her yi1 milyarlarca liralik besin

maddesi, kereste ve deri e^yanin i§e yaramaz hale
gelmesine neden olarak biiyiik maddi zararlara yol
a g m a k t a d i r . B u a r a d a h e r yi 1 bir g o k i n s a n i n yaâminx
sona erdiren mantar z e h i r 1 e n m e 1 e r ini de unutmamak
gerekir. Bunun yaninda, geîtli yemegi yapilan lezzetli
m a n t a r l a r da v a r d x r . Bu amagla bazx m a n t a r geîtleri,
diinyanin bir gok iilkesinde mahzen, kiler veya ozel
yeti^tirme yerlerinde kiiltiire a l x n x p lire t i 1 m e k t e d i r .
Bir mantar her yxl milyonlarca spor meydana getirir,
buna ragmen dogadaki mantar sayxsx aâgx yukari aynx
kalxr. Bunun nedeni mantar sporlarxnxn gimlenme
y i i z d e l e r i n i n o l d u k g a diiîik o l m a s i d x r .
T a z e y e n i l e n b i r m a n t a r d a s u (% 9 0 ) , p r o t e i n (% 6-
7), vitaminler, mineral maddeler ve amino asitler
b u l u n u r . K u r u m a n t a r d a ise su (% 2 ) , p r o t e i n v e diger
m a d d e l e r (% 9 8 ) o r a n i n d a d x r . Sindirimi kolay, kalorisi
diiîik, kendine bzgii kokusu ve lezzeti olan bir
bes indi r.
Bazi mantarlarda, yenildigi zaman insanda solunum

v e dolai?xmx engelleyen zehirli bileîkler bulunur. Bu
tip zehirli b i l e § i k l e r i n e n oldiiriicii o l a n l a r i Amanita
c i n s i n d e k i m a n t a r tiirlerinde bu 1 u n m a k tadi r . Z e h i r l i ve
zehirsiz mantari birbirinden ayirmak igin pratik bir
yol maalesef yoktur. Bu konuda halk arasxndaki bazx
inanglarxn da bilimsel bir degeri bu1unmamaktadxr.
Zehirlileri, zehirsiz olanlarxndan ayirmak daha gok
bilgi, ali^kanlik ve tecriibe iîdir. Bu nedenle
mantarlarx once, biri 5zel olarak yeti^tirilip
diikkanlarda satxlanlar, digeri ise kxrlardan
toplananlar olarak ikiye ayirmak gerekir. Bundan sonra
yapilacak §ey, kiiltiir mantarlarxnx yemek, fakat
kxrlardan toplanmx§ olanlarx bir uzmana gostermedikge
yememekt ir.
K u l l a n x l a n b i r g o k e § y a n i n b o z u l m a s x v e giiriimesine
neden olan gefitli mantar tiirleri vardxr. Bunlardan
bazxlarx agag gliriiten mantarlardx r. Bu mantarlar
yalnxzca canlx agaglarx degi1, demiryolu traversleri,
parmak 1x k 1 ar, telefon d i r e k l e r i , koprii a y a k l a r x v.b.
agagtan yapxlmx§ geîtli e§ya ve yapi malzemesini
93
guriitiirler. Y a p 1 l a n tahminler mantar larin, yangin ve

insanlar da dahil olmak uzere agaglari tahrip eden
biitiin etmenterin yo 1 agtigi zarariarin toplammdan
daha biiyiik zarara neden oldugunu gos termekted i r. Bu
mantarlarin canli agag veya yapj malzemesi olarak
k u l l a m l a n kerestelere verdigi zarar, gogu zaman gizli
olarak ge 1 i §mektedi r , yani gozle goriilebiien
belirti lerin ortaya gikmasmdan gok daha dnce
tamamlanmi§ olmaktadir. Gozle goriilen bir belirti
olarak bazi a g a g l a r i n g o v d e s i n d e buytiyen k a v mantari
veya benzer diger mantarlar gosteri1ebi1ir. Agaglarda
tahi 1 ve sebze b i t k i l e r i n d e biiyiik t a h r i b a t y a p a n bu
mantarlar, her yi 1 m e y d a n a getirdikleri milyonlarca,
hatta milyarlarca spor ile saglam agag ve bitki lere
bulaârak onlara yeni zararlar vermeye devam ederler.
M a n t a r l a r i n o z e l l i k l e s e b z e v e tahi1 b i t k i l e r i iizerinde
meydana getirdigi zararin maddi degeri gok yiiksek
rakamlara u 1 asjmaktadi r . Diinya niifusunun arti§i ve
dvinyamn bir gok bolgesinde besin sikintisinin
gekildigi giiniimiizde konu daha da bir bnem
kazanmaktadir. Bu konuda elden geldigince zirai
miicadele y a p l lmak t adi r .
§ekil 2 4 a . Puccinia graminis. A : h a s t a l i k l i bitki ( Triticum);

B r a r a k o n u k c u bi t k i ( B e r b e r i s ) ; C : s p o r olu§turan
mantar
94
95
L I C H E N E S
LikenIer
Likenler genellikle, mantarlar ile tek hiicreli

a l g l e r i n , m o r f o l o j i k v e f i z y o l o j i k b i r biitiin, b i r u n i t e
bigiminde meydana ge t i r d i k l e r i , §eki1 ve ya?ayi§
bakimindan kendilerine hig benzemiyen simbiyotik
b i t k i l e r d i r . Gortinii§u y o s u n a b e n z e r ; k o k , g o v d e , y a p r a k
ta§imaz1ar.
L i k e n i n y a p i s i n d a y e r a l a n a l g l e r , t e k hiicreli v e y a
ipliksi algler Cyanophyceae (orn. Chroococcus', Nostoc,
Rivularia) ile bazi Ch1orophyceae (5rn. Chlorella,
Cladophora, Ulothrix) tiirleridir.
Likenin olu^masinda yer alan alg sayisi 50 den

fazladir.Mantara gelince, gogunlukla Ascomycetes az
sayida da Basidiomycetes bu ortaklikta yer alir.
L i k e n l e r d e o r t a k y a g a m i n 2 b i o n t s i s t e m (1 m a n t a r -
1 alg), 3 biont sistem (2 a l g - 1 m a n t a r v e y a 1 a l g - 2
m a n t a r ) ya da 4 biont s i s t e m (3 a l g - 1 m a n t a r ; 2 a l g - 2
mantar veya 1 alg-3 mantar) halinde kuruldugu
s a p t a n m i s t i r . G e n e 1 o l a r a k b e l l i b i r a l g tiirti b e l l i b i r
m a n t a r tiirti i l e b i r l i k t e y a § i y a h i 1 i r , y a n i b i r likeni
meydana getirebilir. Fakat ayni likende farkli algler
bulunabiIdigi gibi, ayni alge farkli likenlerde de
r a s 1 1 a n a b i1i r .
Yapay olarak liken y e t i § t i r m e k y a n i kiiltilriinU

yapmak oldukga zordur. A n c a k , mantar ve alg ayri ayri
y e t i g t i r i lebi 1 ir; fakat kiilturdeki algin biiyiimesi,
1 i k e n d e k i n d e n daha yava§tir ve daha zordur; mantar ise,
biiyume * y e t e n e g i n i n biiyiik kismini kaybetmi§t ir; bu
nedenle liken mantarlarinin goguna dogada, algden ayri
olarak rastlamak zordur.
B u s i m b i y o t i k o r g a n i z m a d a algiii g o r e v i CC>2 a l a r a k
fotosentez yapmak (klorofi11idir) ve birligin
.96
b u l u n d u k l a r i o r t a m d a n g e r e k l i su ve m i n e r a l maddelerin
almmasi gorevini yerine getirmektir. Mantar ayrica,
l i k e n i b u 1 u n d u g u y e r e t e s b i t e d e r . T a l l u s u n a l t yiiziinde
m e y d a n a g e l e n o z e 1 h i f l e r , a g a g iizerinde ya.îyan bir
liken ise, kabuk hiicre l e r i n i n arasxna girer; fakat
canli dokulara kadar ula§amadiklan igin agaca zarar
v e r e m e z , a n c a k t u t u n u r l a r . Y a p r a k l a r x n iizerinde y a ^ i y a n
l i k e n l e r d e ise h i f l e r y a p r a g a zarar v e r e b i l i r . Kaiker
k a y a l a r iizerinde y a ^ i y a n bazi likenlerin hiflerinin 2
cm kadar derinlere indigi gorii lmii? tiir. L i k e n l e r bir
takim asitler ta§irlar ve bunlarla kayalari
pargalayarak mineral maddeleri, tuzlari halinde
ala'oilirler. Bu agiklamaya gore m a n t a r , bu ortakliktan
daha gok yararlaniyor gibi goriiniiyorsa d a a s l i n d a bu
birlik, tek ba^mayken ba§ e d e m e y e c e k l e r i en sert
ko§u11ara ancak beraber olduklari zaman
dayanabi1mektedir1er.
Likenler, yerytiziinde yaygin bigimde rastlanan

bitki lerdir. Tropik kusjaktan kutuplara, deniz
kiyisindan daglik bolgelere, yiikseklere; agag
govde1erinden toprak yiizeylere kadar diger
organizmalarin ya§lyamiyacagi her ortamda
yaâyab i 1ir 1 er . epifit olarak a g a g l a r m govde ve
dal k a b u k l a r i n d a v e y a nemli t o p r a k l a r d a y a ^ a r .
Giines 1 i k a y a 1 i k 1 a r d a , 7 0 ° C de ya§ 1 y a b i 1 i r 1 e r ,
aylarca susuz k a 1 a b i 1 ir 1 e r . A r k t i k bolgelerde, soguk
g o l l e r d e , -196° C ye kadar bozulmadan dayanabilir ve
-24° C de fotosentez yapabi1irler. Bu nedenle kuzey
iilkelerde ozellikle tundralarda, Norveg, Isveg,
Finlandiya, Ingiltere, Izlanda ve K a n a d a ' d a daha gok
rast1anmaktadir. Likenler Alp Daglari'nda, kuzey
Afrika'da, Akdeniz ulkelerinde tropik bolgelerde de
goriilur. Tropikler tiir s a y i s i bakimindan zengindir;
a n c a k k a p l a d i g i a l a n geni§ d e g i l d i r . Y u r d u m u z d a kayin,
kavak, sogiit, m e ? e , m e y v e ve i gne y a p r a k li orman
agaglari iizerinde ve orman kenarlarinda kayalarin
iizerinde rastlanir, bunlar gogunlukla kabuk
1 i k e n 1 e r i di r .
Likenlerin yaâmasi igin besin maddesinden gok

temiz hava gereklidir. Hava kirliligi olan yerde
ya§lyamaz1ar, dayanikslzdir1ar. Bu nedenle endustri
bolgelerinde ve biiyiik § e h i r l e r d e liken florasi gok
f a k i r d i r . L i k e n l e r i n yaâniasi i c i n o n e m l i b i r f a k t o r de
97
nemdir, rutubetli yerlerde kuzey yamaglarda daha kolay

y a ^ a r l a r . L i k e n i e r ii?igi d a s e v e r i e r , b u , f o t o s e n t e z
i g i n g e r e k l i d i r . b u n e d e n l e o r m a n l a r i r i ig k i s i i a i a n n d a
d e g i 1 k e n a r l a r i n d a , e s k i , y i k i k d u v a r l a r d a gdrii 1 u r 1 e r .
L i k e n i n y a p i s i n m biiyiik k i s m i n i m a n t a r h i f l e r i m e y d a n a
getirir yani mantar dominan ortaktir, bu nedenle de
likenin §eklini gogunlukla mantar belirler; oysa ki
I I k e 1 1 i k e n 1 e r d e §ekli b e l i r l e y e n a l g ' t . i r .
Mantar hifleri alg hueresinin etrafini yumak gibi

s a r a r v e h a u s t o r y u m l a r m i ( * ) y a hiicre g e p e r i n e g o n d e r i r
(intramembrane-haustorium) veya hucrenin igine uzatir
(intracellular-haustorium) (§ek. 2 6 ) . Ilkel liken
tiplerinde, mantarin miselyumu algin salgiladigi
miisilajli, jelatinimsi ortamda ge 1i § i r ; ornegin,
toprakta ve agag kabuklarinda gok rastlanan Collema
pulposum'da. m i s e l y u m , Nostoc kolonisinin musilaji igine
gomii 1 mii§ tiir .
Likenlerde, tal lusun orta k i s m m d a mantar

mi se 1 y u m u n d a n olu§mu§, gevêk bir orgii (medulla,
dokuma) yer alir, arasinda gruplar halinde algler
b u l u n u r ; b u n l a r i n list yiize i§iga y a k m b i r y e r d e , iist
kabuk tabakasinin altinda bir tabaka meydana getirmi§
oldugu dikkati g e k e r . D i § t a i s e , a l t v e list tarafta,
genellikle mantar hiflerinden ibaret, siki bir kabuk
tabakasl (psodoparenkima) yer alir; bu gibi likenier
genellikle derimsi bir yapidadir.
Ilkel likenlerde alg ve mantar, liken tallusunda

hon.o j e n b i r bigimde her tarafa d a g i Imii^t l r , bunlara
homonierik tip d e n i r . B u r a d a tallus musilaji bir
yapidadir. tleri yapililarin tallusunda bir tabakada
a l g , b i r t a b a k a d a m a n t a r o l m a k iizere a y r i a y r i y e r l e r d e
bulunirlar, bu nedenle de heteromerik(**) tip olarak
isimlendiri1ir(§ek.25). Bunlara galimsi likenier
a r a s i n d a s i k l i k l a r a s t l a r n r ; Usnea, Evernia, Ramalina,
Cladoniz tiirleri b u t i p e o r n e k t i r .
Simiiyoz yaîyan bu bitkilerin ozeligi, bir gok

"liken auddesi" yapabi lmeleridir. Metabolizma iiriinii
olan bu naddeler sadece liken tarafindan meydana
(*) h a u s t o r u i m = e m e g , e m i c i kok
(**) mer= G r . hsira
98
§ekil 2 5 . L i k e n t a l l u s l a r m d a n e n i n e k e s i t . A : h o m o m e r i k tip;
B : h e t e r o m e r i k tip; k : k o r t e x ; al :alg hiicreleri;
m:mantar miselyumu (G.M.Smith'ten).
getirilebi1ir , ortaklar tek ba^larina bunlari

yapamazlar. Likenlerde bulunan b i l e ^ i k l e r primer ve
sekonder bilegikler olarak tanimlamr. Primer
bileîkleri birlikteki alg, fotosentezle hazirlar;
ba§ta g l i k o z v e m a n n i t o l , s o r b i t o l g i b i p o l i o l l e r o i m a k
iizere likenin ve izolikenin gibi likenlere ozgii
po 1iho1ozi11er s e n t e z l e n i r .
Likenlerdeki sekonder bileîkler, m e t a b o l i z m a uriinii

olarak meydana gelen alifatik ve aromatik
b i 1 i k 1 e r d i r . Sekonder bilegikler ortaklardan mantar
tarafindan sentezleniyorsa da sentezin on
basamaklarindaki maddeleri algler hazlr1amaktadir.
Likendeki ortaklarm g e r g e k 1 e§ t i r d i g i uyumlu
biyosentez1eri sonucu meydana gelen sekonder
bileîklerin miktari, kuru agirligin % 30'una
ula^maktadir. Bu maddeler genellikle ince kristaller
b i g i m i n d e d i r , h i f i n dig y u z e y i n d e o l u g u r ve goguniukla
likene karakteristik bir renk v e r i r l e r (6rn. Usnea'ya
sari rengini veren usnik asit, oksidasyonuy1 a
99
Xanthoria'nin sari rengini meydana getiren parietik

as i t ) .
Likenlerde 150 k a d a r liken asidi b u l u n u r , b u n l a r

sekonder bi le?iklerin turevidir; ornegin renk veren
usnik asit (dibenzofuran grubundan), evernik asit
(depsid g r u b u n d a n ) , s e t r a r i k as it, (depsidon grubundan)
ve vulpinik asit en onemli olanlarxdir. Qogunlukla aci
lezzet1idirler, bu nedenle likenler i?tah agici olarak
k u l l a n i l i r . A y r i c a a n t i b i y o t i k etki de g o s t e r i r l e r .
Liken asitleri, uzerine tutunduklari kayayi eritir

ve liken derinlere dogru gider. Bu tip likenlere
Endolitik likenler(*) denir. Bunlar ortama oylesine
gomulmu? lerdir ki bir daha di§ y i i z e y e eri§emezler.
A y r i c a , bir yandan sagladiklari mineral tuzlarla likeni
beslerken diger taraftan da kayalarin ufalanmasma
neden o 1 dukl ar indan yeni toprak olu^masmda rol
oynarlar. (Jiplak kayalarin iizerini orten bu oncii
organizmalarin faaliyeti sonucu oluân ince toprak
tabakasi uzerine kara yosunlari (Bryophyta) gelir;
bunlari da diger bitkiler izlemi^tir. Bu nedenle
likenler, onciil (piyonir = pioneer) bitkiler olarak
ni t e 1 e n d i r i1i r .
Likenlerin ya§lyabi1mesi igin rutubetin zorunlu

oldugunu biliyoruz. Likenler genellikle 90k cabuk
k u r u r l a r , bu nedenle fotosentez yapabilme siiresi gok
kisadir. Fakat kuru olarak ta a y l a r l a kalabi1irler.
Kurumug bir liken, bilhassa yapraksi likenler
nemlendiri 1ince ig k a b u k biiyiik b i r h i z l a s u a l i r ve
lslandiktan kisa bir sure, birkag dakika sonra
fotosentez baglar. Medulladaki hifler ise h a v a alma
g o r e v i n i u s 11 e n m i § 1 e r d i r , giinkii b u n l a r i n s u a l m a giicii
ve yetenegi salgilanan liken asitleri nedeniyle
k o r e 1 mi § t i r .
L i k e n l e r i n biiytimesi g o k y a v a ^ t i r . G e n e l 1 i k l e , y i I d a
0 . 5 c m d e n d e a z biiyiirler (50 y i l d a el biiyiiklugune
eri§ebi1irler) orn. Rhizocarpon geographicum tallusu
y i l d a 0 . 5 m m biiyiir.
Likenlerde iireme, e g e y s e l iiremedir. Himeniyum

genellikle algden yoksundur. Mantar tabakasinda
(*)endo- ig, lith(o)= Gr. tag

100
§eki! 2 6 . L i k e n l e r . A : a p o t e s y u m ; B : s o r e d y u m ; C : h a u s t o r y u m ;
hi :hiicre itpi ,hz:hiicrezari haust.oryumlari; a : a s k u s ;
m:raantar raiselyumu; al :alg hiicreleri (G.M.Smi th'ten)
apotesyum yillar sonra goriiliir fakat uzun

orniir liidiir ( §ek. 2 6 ) . A s k u s l a r i n g e p e r i d a y a n i k 11 d i r ; 1 0 0
yila kadar hatta daha uzun sure ya§iyabi1ir1er .
Askosporlar uygun ortamda gimlenir, hifler meydana
g e l i r . Bu g i m l e n m e tesadiifen u y g u n b i r a l g hucresinin
y a n m d a o l u r s a , yeni bir liken olu§ur.
B i r g r u p liken de ( y a p r a k s i ve g a l i m s i likenler)
soridi (soredyum)1ar1a gogalir (§ek. 26). Soredyum,
mantar hifleri ile gevrilmi§ bir kag alg hiicresi
t o p l u l u g u y a n i kligiik b i r t a l l u s p a r g a c l g i d i r . S o r i d i l e r
t a l l u s u n b e l i r l i bir y e r i n d e olu§ur, bu yere soral adi
verilir. Soredyumlar kabuk tabakasinda meydana gelen
yariklardan gikarak riizgarla d a g i l i r ve u y g u n ortamda
yeni bir l i k e n m e y d a n a g e l i r ; goriiliiyor k i likenlerin
i i r e m e s i n d e a l g i n h i g rolii y o k t u r .
Bugiin yaîyan l i k e n tiiriiniin s a y i s i 20.000

kadardir. Likenler sistematik agidan bir grup degildir,
bu nedenle likenlerin filogenetik esasa dayanan bir
sis temat i gi oldugu soylenemez. Ancak, degi§ik
karakterlerine bakilarak grup1andirl1maktadir1ar. Liken
101
tiirii, iginde bulunan mantar geîdine gbre 2 sinifa

ayrilmi$ 11r.
Asco1ichenes:Biriikteki mantar bir Ascomycetes'tir

ve P e z i z a l e s o r d o s u n d a k i l e r g o g u n l u k t a d i r . Bu likenler
daha gok iliman iklimde yaârlar.
Basidiol ichenes : B u grupt.aki likenler daha gok

tropiklerde yaârlar; ornek olarak uzun yillar Orta ve
Giiney Afrika'da giplak toprak ve agaglarda yaygin
o l a r a k g o r i i l e n Cora pavonina* dan soz e d i l m i ^ t i r , ancak
son y i l l a r d a h e m i l i m a n h e m de t r o p i k k u ^ a k t a ya§iyan
likenlerin bulundugu saptanmi§tir.
H e r l i k e n tiirii y u k a r x d a k i ko§ul l a r i n d i g i n d a , b e l l i
b i r o r t a m d a y e t i f i r . §u h a l d e l i k e n l e r , h a b i t u s a gore
§oyle g r u p 1 a n d i r 1 1 a b i 1 i r :
1.Canli agag govde ve dallarinda veya

y a p r a k l a r d a y a ^ i y a n l a r ( Usnea, Cladonia)
2 . D e v r i k kiitiik, g i t v e b e n z e r i y e r l e r d e y a § l y a n 1 a r ,
3.Toprakta yaîyanlar (Cladonia),
4.Kalkerli kayalarda yagiyanlar (Parmelia
i s i di oty 1 a , P. corisparsa, Rhizocarpon geographicum).
5.Silisli kayalarda yasayanlar.
Talluslari degisik bigimde oldugundan likenler

§ e k i l l e r i n e d a y a n a r a k ta grup1andiri1maktadir.
1. <Jalxmsi l i k e n l e r :
a - D a l s i l i k e n l e r : CIadonia, Evernia v.b.
b - I p l i k s i ( v e y a s a k a l s i ) l i k e n l e r : Usnea v.b.
Bu likenler bulunduklari ortama dar bir tabandart
t u t u n m u § t u r , t a l l u s d i k v e y a d a l l a n m i ? t i r v e i n c e §erit
§eklindedir, tallus havada serbesttir; agaglarda
d a l l a r d a n a§agi s a r k a r .
2- Yapraksx likenler : Cetraria, Parmelia, Sticta,

Petigera, Xanthoria, Lobaria v.b. Tallus yere yayilmi?
b i r y a p r a k v e y a §erit g i b i , l o b l u v e y a p a r g a l i d i r ; b a z i
n o k t a l a r d a n tutunmu? tur v e s u b s t r a t t a n yiikselir.
3- Kabuksu likenler : Lecanora, Rhizocarpon, Graphis,

Tallus tamamen yere, agag kabuguna veya kayalara
yapiîk, kuru ve y a s s i d i r ; belirli bir- § e k l i yoktur.
K a b u k s u l i k e n l e r g o k yavas? b i i y i i r , o n c i i l l i k e n l e r d i r .
102
§ekil 2 7 . L i k e n i e r . A : g a l i m s i l i k e n ( U s n e a barbata); B:yapraksi

1 i k e n ( P a r m e l i a furfuracea); BBC:kabuksu 1iken
(Rhizocarpon geagraphi ciim) .a:apotesyum;
t:tallus(A,B: K.Karamanoglu'ndan).
L i k e n i e r g o k e s k i d e n b e r i t i p t a k u 1 1 a n x 1 mi §11r.
Ancak bu kullanmanin bilimsel esaslara degi1 de
Signature plantarum(*) ekolUniin kurallarina bagii
olarak g e r g e k 1 a? t i gi gorii l m e k t e d i r . Yani bitkiden,
benzetildigi hasta organin tedavisinde
yarar1 a m 1 mi?11r. Ornegin: Usnea (sakal likeni), sag
gikarmak igin; Lobaria pulmonaria, akciger
h a s t a I i k 1 a r i n d a ; t a l l u s u s a r i o l a n Xanthoria parietina
sarilikta kullamlmi?tir.
(*)signum = iâret; plantarum = bitkilerin

03
Bu benzetmeden bitkilerin isim!endirilmesinde de

yararlanilmi§tlr: PeJtigera, kuduzda kullanilan bir
likendir, bu nedenle ismi Peltigera can ina olarak
t a r a a m l a n m i § t i r ( * ) . Letharia vulpina eskiden tilkileri
oldiirmek i g i n k u l l a n i l m i § o l a n ( * * ) , Arktik. b o l g e ve
Alplerde yeti§en, A v r u p a ' d a k i zehirli tek likendir.
Sari renkli ve galimsidir.
Likenler, b i r i n c i d e r e c e d e ilag v e r e n bitkiler

degillerdir. Ancak degigik agidan ilging taraflari
vardir:
Antibiyotik etki gosterirler. TUberkiiloz
basiline etkisi kuvvetli olan likenler eskidenberi
taninraakta ve kuzey Avrupa iilkelerinde akciger
has t a 1l k l a r m d a kull a m Imakt adi r .
- Homojen po1ikohozi11er igerir1er,do 1 aylsly1 a
besin degeri vardir.
Renkli bilegikler igerdikleri (kinon turevi)
i g i n b o y a endiis t r i s i n d e y a r a r 1 a m 11 r .
-Asit-feno11er igerirler (setrarik asit, lekanorik
asit); bazilarindan turnusol elde edilir.
- Depsid grubundan bazi maddeler UV lînlarini gok
fazla absorbe ettiginden bu asitleri igeren likenler
bazi insanlarda kontakt dermatit(***) ve benzeri
a l l e r j i l e r e yo1 a g a r .
Eczaci 1lkta Ku 1 1 a m lan Likenler
Lichen Is1andicus(TK) Izlanda Likeni.

Bu drog Cetraria is1andica'nin kurutulmu§
tallus1arldir. Kuzey ve Orta Avrupa daglari ve
Iskandinavya'da yaygindir, Sibirya'da ve Kuzey
A m e r i k a ' d a da yeti§mektedir. Iskandinavya'da ve O r t a
Avrupa'dan tibbi amagla t o p l a m r ; daha gok Polonya'dan
ihrag edilir, C.islandica yapraksi 1 ikenlerdendir.
Dallanma dikotomiktir; 0.5 mm kalinlikta ve 12-15 cm
kadar olan tallusu zeytin yegili renkte kirmizi
benekli, alt yiizii grimsi-ye§il renkli ve beyaz
beneklidir; bazan ust yiizii yegilimsi kahverengi ;
kenarlari dikensi- tiiy 1 iidiir ( §ek. 2 8 ) . K u r u drog kolay
kiri1lr,suyla nemlendiri1irse yumu§ar, zarimsi duruma
geger. Kokusu hafif, lezzeti acidir, % 60 kadar
(*) canus = kopek

{**) vulpes= G r . tilki
(*#*) derma = deri; dermatitis = deri iltihabi
104
giukozanlar igerir, ba?licalari , likenin ve

izol i k e n i n d i r . L i k e n i n y a l n i z s i c a k suda gbzuntir, iyot
i l e m a v i y e b o y a n r a a z . I z o l i k e n i n i s e s o g u k s u d a goziiniir
ve iyot ile m a v i y e b o y a n i r . H e r ikisi de hidrolizde
glikoz verir. Drog ayrica B12 Vitamini, folik asit,
fumarprotosetrarik asit igerir. Tuberkiiloz basiline
kar?i kuvvetli aktiftir. Bugiin Avrupa iilkelerinde,
likenin ve izo1ikeninden dolayi solunum yollari
hastallklarinda, dekoksiyon halinde ekspektoran olarak
k u l l a m l i r . T a ^ i d i g i gok aci lezzetli s e t r a r i k asitten
dolayi i^tah agar ve tonik etkilidir; az miktarda usnik
a s i t te b u l u n u r .
Aciligi giderildikten sonra; Lichen Islandicus

desamaratus{*) adi allinda, pastil halinde kullamlir;
ayrica besin olarak ta tiiketilir (2 kg Cetraria
islandica 1 k g b u g d a y unu ile e ^ d e g e r d i r ) .
(*) a m a r u s = aci; de-,des= ayrilma

105
§ekil 2 9 . L i k e n l e r . A : £ v e r n i a prunastri; B:Rocella tinctorial

C: Cladonia rargiferina; D:lecanora esculenta
E:C.pyxidata: (C:H,Mitsuhashi , D : K . K a r a m a n o g l u ' n d a n ) .
Lichen Pulmonarite (Ciger likeni).

Drog Lobaria pulnonaria^mn (Sticta pulmonaria -
Stictaceae) talluslar.dir; Daglarda ve ormanlarda,
kutukler iizerinde y-tiên yapraksi likenlerdir;
ozellikle Karadeniz orm.nlarinda bulunur, Uludag'da da
v a r d i r . T a l l u s u 30 cm k&iar v e d e r i m s i d i r ( § e k . 2 8 ) . A l t
ytiziindeki loplari akcifcere benzedigi igin solunum
yollari has t a 1l k 1 ar l nda , gogiis yumu§atici olarak
k u l l a m lmis?tir. B i r a z a n t b a k t e r i y e 1 etki de g d s t e r i r .
g a y ^ e k l i n d e h a z i r l a n a n prt-,arat l a r i l a k s a t i f o l a r a k t a
kul l a m lmifjtir. A y r i c a bir yapiminda, ? e r b e t g i o t u n u n
yerini a 1abi1mektedir.
106
Lichen Pyxidata (Kadeh likeni).

Cladonia pyx i data1 m n talluslari bu drogu
o l u ^ t u r u r . C. pyxidata, a g a g d i p l e r i n d e , giirtimekte o l a n
agag kiitlikleri uzerinde sik rastlanan bir likendir
(§ek.30). T a l l u s l a r i 1.5-2.5 cm b o y u n d a , u z u n sapli bir
kadeh bigiminde ve beyazlms1-ye§i1 renk1idir(§ek.29) .
Bu liken ekspektoran etkilidir, ftzellikle bogmaca
oksliriigiine kar§i v e r i l m e k t e d i r .
Likenlerin antibiyotik etki gdsterdigi ilk defa

194 4 te, Cladonia'da saptanmi§tlr. Antibiyotik etki
b a k i m m d a n . A . B . D . I s v i g r e , R u s y a v e J a p o n y a ' d a yapiiari
ara^tirmalar sonucu bugiin likenlerden antibiyotik
etkili 60 tane bileîk elde edi1 mi 9 1 i r . A n t i b i y o t i k
etkinin bazi liken c i n s 1 e r i n d e ( Cladonia bulunan
asitlerden (usnik, vulpinik, evernik asit gibi) ileri
g e l d i g i s a v u n u 1 m a k t a d i r , O r n e g i n e v e r n i k asit ile u s n i k
a s i t v e liken y a g a s i t l e r i k a r i ^ i m i , E v o s i n ' i v e r i r ki
bu, kuvvetli antibiyotik etkili bir lirtindiir. Bu
m a d d e l e r g r a m ( + ) k o k u s l a r a k a r ^ i e t k i l i d i r . £>rn. U s n i k
asitin Na tuzu Staphylococcus, Streptococcus ve
Mycobacterium tuberculosis'e kar§i kuvvetli
antibiyotik etki gdsterir. Usnik asit preparatlari
b a k t e r i y e l e k z e m a v e f u r u n c u 1 u s ( * ) t e d a v i s i n d e bugiin d e
kullaniImaktadir.
Usnea barbata ve Usnea florida (sakal likeni)

Q a l i m s i ( i p l i k s i ) 1 i k e n l e r d e n d i r . U.barbata yaygin bir
likendir (§ek. 2 7 ) . D a h a gok igne yaprakli agaglarda
goriillir. Sarkik, ipliksi ve gok dallanmig tallusu
v a r d i r . G e g e n yiizyilda, A v r u p a ' d a drog o l a r a k , M u s c u s
arborum veya Muscus officinarum isimleriyle bilinirdi.
Bu liken usnik asit nedeniyle bzelikle M . tubercu1osis'e
kar§i e t k i l i d i r . D i § a r i d a n l a p a ( t o z v e p o m a t ) h a l i n d e
yara, giban ve apselerde kullanilir.
Bazi likenler ilag olarak kullanilma di§inda

k o z m e t i k iiriin o l a r a k t a o n e m t a ^ i r l a r .
Evernia prunastri (Usneaceae) Qalimsi- dalsi

likenlerden o l u p kozmetik.te M o u s s e de Ch6ne adi ile
bilinir. Ege ve Akdeniz'de yaygindir; bilhassa
meêlerde, kayin, giirgen, akgaagagta rastlanir.
T a l l u s u n iist yiizii y e g i l , a l t yiizii b e y a z 1 m s 1 d i r ( §ek . 2 9 ) .
(*)furunculus= kan gibani

107
Bu tallusa Lichen Quercinus adi verilir. Usnik ve

evernik asit yaninda ugucu bile§ikler de igerir;
likenden petrol eteri veya benzol ile hazirlanan
e k s t r e l e r v e y a k o n k r e t l e r k o z m e t o lo j i d e , parfiimeri ve
s a b u n s a n a y i i n d e k o k u fiksatSrii o l a r a k k u l l a n i l i r . B u
liken astrenjan maddeler de igerir ve antidiyareik
etkisi bi1inmektedir. Ayrica Misir'da besin olarak
tliket i I m e k t e d i r .
B e s in o l a r a k y a r a r 1 a m ian 1 i k e n l e r
Likenlerde asimi lasyon iirtinii k a r b o n h i d r a t 1 a r i n
arasinda ni§astaya yakin olanlarin (izolikenin gibi)
s e n t e z l e n d i g i n i gormii^tiik. A n c a k b u n l a r i n r e z o r b e olan
miktarlari az oldugu igin besin degeri gok ytiksek
d e g i l d i r . B u n a kar§in b e s i n s i k i n t i s i g e k e n k u z e y h a l k i
(Iskandinavya ve Izlanda gibi) tarafindan
kul l a m l a n l a n n sayisi az d e g i l d i r .
Lecanora esculenta ( m a n n a l i k e n i , yiiruyen liken),

kabuksu 1ikenlerdendir. Rusya ve Iran steplerinde,
Kuzey Afrika'da, g o l l e r d e b a z a n bol m i k t a r d a goriilen
bir likendir. Anadolu'nun dogusundaki steplerde de
r a s t l a n i r . T a ^ l a r a , k a y a l a r a y a p i ^ i k t i r . T a i l u s u 1-2 cm
gapta, kiiremsi, iizeri beyine benzer girintili-
g i k i n t i l i d i r (§ek.29) v e kirilmasi unludur.
Riizgarla uzaklara ta§inir v e kurak havada hig

goriilmez; fakat yagmurla lslaninca poliholozit
y a p i s i n d a k i m a d d e l e r §i§er v e l i k e n goriiniir b i r §eki 1
alir bu nedenle gokten dti§mii§ zannedilir. Manna
eaelesta(*) (Kudret helvasi) adi buradan verilmi?
o 1 a b i1i r .
L .esculenta1 m n tal lus lar i n d a n olu§an ve Manna

(kudret h e l v a s i ) adi verilen drog mannitol bakimindan
z e n g i n d i r , a y r i c a % 25 likenin i g e r i r . L e k a n o r i k asit
yamnda bir antibiyotik olan lekanorin A da vardir.
Tonik ve hafif laksatiftir. Besin olarak yarar1 a m 1ir.
Cladonia rangiferina (ren geyigi l i k e n i ) , galimsi

1 ikenlerdenair. Kuzey yarikiirenin kuzey kesimlerinde
k a l i n l i g i 30 cm k a d a r olan tundralar o1u§turur(§ek.29).
(*)caelum = gokyiizli
108
Bu liken likenin bakimindan zengindir ve ren geyikleri

igin onemli bir besin maddesidir. C.rangiferina ve
C.stellaris ta 1 l u s 1 a r 1 n d a n I s v e g v e R u s y a ' d a a l k o l
(1 k g l i k e n d e n 0 . 5 It e t a n o l ) e l d e e d i I m e k t e d i r .
C.alpestris , her zaman canli bitki olarak

kullanilan ve olmez gelenkler yapiminda yararlaniian
b i r Cladonia tiiriidiir.
Endiistride kullanilan likenler
Likenlerin b a z i s i n d a n e n d i i s t r i y e l iirtin k a y n a g i
olarak yarar1 a m 1ir, ornegin Rocella tinctoria.
Turnesol likeni adi verien bu likene bati Akdeniz
ulkelerinin sahi 1 kayalarinda, yurdumuzda Giiney
Anadolu'da rastlanir; dallari uzun, silindirik,
beyazimsi veya e s m e r ims i di r; tallusu kiime olu?turur
(§ek.29).R.fusiformis'ten de turnusol elde edilir.
Turnusol, Lakmus, Lacca Musci gibi isimler verilen
drogun elde edilmesi igin likenler toplanir, amonyakli
su ile fermantasyona birakilir. Sonra kireg katarak
k i i t l e l e r h a l i n e g e t i r i l i r v e k u r u t u l u r . B u iirun e r i y i k
ya da kagi t halinde asit-baz endikatbrii olarak
k u 1 1 a m 11 r .
Parfiimeride kullanilan likenler
E.prunastri gibi Lobaria pulmonaria da parfiimeride

ku 1 1 a m I l r .
Yurdumuzda yetiên onemli liken turleri arasinda

Rhizocarpon geographicum (Harita likeni) sayilabilir;
yeti§me ortaminda yaygindir. Kabuksu 1ikenlerdendir,
0.1-1 m m biiyUklukte , sar i-ye§ i 1 v e y a limon ya da k a n a r y a
sarisi renginde bir kabuk meydana getirir($ek. 27).
Parmelia furfuracea"1 m n tal lus lari yaprak

§eklindedir, agag kabuklari veya kayalar iizerinde
yaâr. Daha gok karagam (P.nigra) iizerinde rastlanir.
Tal lus g a l i m s i , g a t a l l a n m i § , iist yiizii kill r e n g i alt
yiizii g r i - s i y a h r e n k 1 i d i r ( §ek 2 7 ) .
Evernia prunastri ve Cladonia pyxidata gok yaygin

1ikenlerdendir (§ek.29).
i 09
Divisio : B R Y O P H Y T A
Boliim : Karayosunlari
K a r a y o s u n l a r i n i n k a r a d a y a ^ i y a n 2 2 . 0 0 0 k a d a r iiyesi
vardir. Talluslu bitkilerin en evrimlegmig taksonudur.
Kok yoktur, karada yaâyanlar rizoitleri ile topraga
tutunur. Ilkel govde goruliir fakat iletim demetleri
yoktur. Yaprak vardir. Hiicrelerinde k l o r o f i l a ve b
bulunur, her zaman yegildirler; fotosentez iiriinii
n i g a s t a d i r . H U c r e g e p e r i seliiloz y a p i s i n d a d i r .
Yaprakli bitkiye gametofit (gametleri taîyan

bitki) denir; uzerinde gametangiyumlar (eêysel
hiicreleri taîyan organlar) bulunur. §imdiye kadar
incelenen Thallophyta bitkilerinde gametongiyumlar
gogunlukla t e k h i i c r e l i d i r , g o k hiicreli o l a n l a r d a ise
koruyucu hucre tabakasina rastlanmaz. Karayosun1ar1nda
i s e g a m e t o n g i y u m l a r g o k hiicreli o l u p b i r s i r a , v e r i m s i z
koruyucu hucre t a r a f m d a n qevrilmi?tir.
Mikrogametangiyum ve makrogametangiyum farkli
y a p i d a d i r (§ek30).
M a k r o g a m e t a n g i y u m = A r k e g o n i y u m = di§i g a m e t a n g i y u m ,
(di§i o r g a n ) ?i§e § e k l i n d e b i t s i r a hiicre dizisinden
m e y d a n a g e l m i ^ t i r . K a r i n k i s m i n d a v e o r t a d a btiyiik b i r
hiicre y e r a l i r . B u h i i c r e e r g i n l e s t i k g e t a b a n d a y u m u r t a
h u c r e s i n e , iistte i s e b o y u n kana± h i i c r e l e r i n e ayrilir
(§ek.30 ) .
Mikrogametangiyum=Anteridiyum =erkek gametangiyum,

( e r k e k o r g a n ) kiire v e y a y u m u r t a § e k i i n d e o l u p i k i tip
h u c r e d e n m e y d a n a g e l m i § t i r . E n di§ta v e r i m l i h i i c r e l e r i
saran tek sira verimsiz hiicreler bulunur. Verimli
hiicreler g o k sayida olup, spermatozoit ana hiicreleri
adini alir ve spermatozoitleri meydana getirir
(§ek.30 ) .
Seki ] 3 0 . B r y o p h y t a ' d a iireme o r g a n 1 a r 1.A:arkegt>nyura;
Blanteridyum; C:spermatozoit. bk:boyun kanali;
k h : k o r u y u c u hiicreler; s a h : s p e r m a t o z o i t a n a
hiicreleri; y t y n m u r t a hiicresi ( T . E . W e i e r ' d e n ) .
Bir kara yosununun hayat devri ôyledir:

Sporofit'in meydana getirdigi sporlar uygun
^ a r t l a r d a g i m l e n i r v e d n c e p r o t o n e m a a d i v e r i l e n kiipiik
pim bitkisini, daha sonra da bunun iizerinde olu§an
tomurcuk1ardan gametofiti meydana getirir. Yosunun
tiiriine b a g l i o l a r a k b u b i t k i y a d i o i k ( * ) y a d a monoik
(tek evcikli) tir. Monoik bitkide arkegonyum ve
a n t e r i d y u m ayni b i t k i iizerinde, d i o i k b i t k i d e ise ayni
tiiriin farkli bireyleri iizerinde bulunur. Gametofit
haploid bitkidir, yumurta hiicresinin s p e r m a t o z o i t ler
tarafindan dollenmesi ve bu zigotun ge1i§mesiyIe
diploid bitki yani sporofit meydana ge1ir. Sporofit
kendi kendini besleyemez, biitiin hayati boyunca
g a m e t o f i t e bagii k a l i r , yani p a r a z i t t i r .
(*) o e c ( o ) = G r . e v ; d i o i c u s = iki e v c i k l i : d i o i k ( e r k e k
v e dii?i g i g e k l e r a y r i b i r e y l e r i i z e r i n d e )
Ill
Sporofitin meydana getirdigi s p o r l a n n dagilmasi

riizgar araciligiyla oldugu halde, spermatozoi t lerin
a r k e g o n v u m a tasinmasi su v a s i t a s i y l a d i r .
Bryophyta'mn sonradan s u y a gegerileri di§inda

h e p s i k a r a d a ya§ar. D o l l e n m e k a r a d a ya§ayan1arda bile
su araciligiyla olur. Genellikle basit govdeli ve
yaprakli, bir kismi ise siiriinucu ve pargali
tallusludur, Yapraklar b i r o r t a daraar v e b i r k a g sira
parenkimatik hiicre dizisinden meydana gelmi§tir,
mezofile rastlanmaz. Kara yosunlarinin bir kismi,
kozmopo1i11ir (Marchantia polymorphs) bir kismi ise
ancak be 1ir1i bdlgelerde bulunur. Degiîk ortamlarda
(kaya, agag kabugu, duvar, toprak) yetiîrler.
Karayosunlarinda yaygin olarak rastlanan

bilesikler ba^lica terpenoid ve fenolik bi1e§ik1erdir .
Son yirmi yilda flavonlar, biflavonlar, izoflavonlar ve
ba§ka b i r g o k m a d d e b u l u n m u ^ t u r , a n c a k b u bileîklerin
biyosentez yollari hakkinda hemen heraen higbir §ey
bi1inmemektedir. Varligi saptanan bilesikler bu
bitkilerde az miktarda bulundugundan Bryophyta
bitkileri arasinda eczacilik bakimindan onemli olanlara
ras tlanmamak tadlr.
Karayosunlari birbirinden kolaylikla ayrilabilen 2

sinif altinda incelenir.
Classis: H e p a t i c a e
Sinif : Karaciger Yosunlari
Karaciger yosunlari genelde nemli ortamlarda

yaâyan (higromorf) bitkilerdir. Kurak ortamda
( k s e r o m o r f ) v e a g a g iizerinde ( e p i f i t ) o l a r a k y a g a y a n l a r
da v a r d i r .
Marchantia polymorpha (Marchantiaceae)(cigerotu),

nemli toprak, kaya ve duvarlar iizerinde yetifir,
talluslari §erit §eklinde, 2 cm geni§ 1 i g i n d e d i r ve
dikotomik dallanma gosterir; arkegoniyum ve anteridyum
ayri b i t k i iizerinde ( d i o i k ) b u l u n u r (§ek.31).
Cigerotunun yapraklari Herba Hepaticae fontinalis

adi altinda, eskiden karaciger hastaligina karsi
k u 1 1 a m lmi§ 1 1 r .
112
§ekil 3 1 . K a r a y o s u n l a r i . A'.Marchantia polymorpha',

B'.Polythrichum commune; C:Mnium, dg:dis?i garnet,ofit;
eg:erkek gametofit; g:gametofit; sp:sporofit;
k:kapsiil ;r:rizoit; s : s e t a ( A : G . M . S m i t h ,
B: Strasburgers, C: T.E.Weier' den).
Classis : Musci
Sxnif : Yaprak Yosuniari
Y a p r a k y o s u n i a r i y e r y u z t i n d e g e n i s yayili=r g o s t e r e n
b i t k i l e r o l u p degi§ik o r t a m l a r d a ( k a r a n l i k m a g a r a l a r d a ,
k a y a ve a g a g l a r i n iizerinde, b a t a k 1i k 1 arda ve n a d i r e n su
i g i n d e ) y a s l y a b i I i r 1 e r . Y a p r a k y o s u n l a r i n i n biiyiik b i r
kismi higromorftur. Kurak ortamda yetiênler, hatta
k u r a k l i g a y i l l a r c a d a y a n a b i l e n turleri de v a r d i r .
Qimlenen sporlar once ipliksi yapida protonemayi

meydana getirir. Asi1 yosun bitkisi daha sonra
p r o t o n e m a iizerinde o l u ^ u r . Y a p r a k y o s u n l a r i n d a yaprak,
govde ve rizoil olmak iizere iip kisim kolayca
a y n l a b i i i r . Rejenerasyon yetenekleri vardir. Bitkiden
kopan govde veya yaprak pargasi ya direk olarak yeni
b i t k i y i ya da o n c e p r o t o n e m a ve d a h a s o n r a da bitkiyi
meydana getirir.
113
Ordo: Sphagnales
Sphagnum (Sphagnaceae) cinsinin 350 k a d a r turii

b a t a k l i k a l a n l a r d a y e t i ^ i r v e gerii§ g a y i r l i k l a r m e y d a n a
g e t i r i r , H e r y i 1 iistte y e n i b i t k i m e y d a n a g e l i r k e n a l t
kisim olur ve boylece kalin yosun tabakasi (turbalik)
o1u§ur.
Sphagnum ozel yapisindan dolayi agirliginin 20-25

kati su gekebilir. Bahgecilikte bitkileri bir yerden
bir yere nakletme sirasinda nemli ve canli tutmak igin
kullanilir . Bilegiminde bulunan sfagnol antiseptik
etki gosterir.
Ordo : Polytrichal es
Polytrichum commune (Po l y t r i c h a c e a e ) (karincik),

orman alti, golgeli ve rutubetli yerlerde yetisen bir
bi tkidir(§ek. 31) . B u tiiriin talluslari Herba Adianti
aurei isimli drogu verir; tanen, regine , yag igerir
ve astrenjen, d i y a f o r e t i k , tonik olarak k u l l a n i l i r .
P.juniperinum, ta1lus1arindan elde edilen Herba
P o l y t r i c h i j u n i p e r i n a e ise d i u r e t i k o l a r a k k u l l a n i l i r .
Mnium'Xa.r karayosunlari arasinda en yaygin

olanidir, ekseriya ormanlarda kiitiiklerin uzerinde,
t u r b a l l k l a r d a yeti§ir ve k o y u yesjil g e n i § topluluklar
olu^turur. llkbaharda gorulen siirgiinlerin rengi ise
agik ye§ildir. Sporlari taîyan kapstiller uzun bir
sapln bitiminde bulunur ve ucu kapakli olup kugu
b o y n u n a b e n z e r (§ek. 3 1 ) .
114
Divisio : P T E R I D O P H Y T A
Boliim : Borulu Kriptogamlar, Egreltiler
B u boliimde s p o r l u b i t k i l e r i g i n d e e n g o k geli§mi§,
ototrof kara bitkileri bulunur. Borulu kriptogamlar en
iyi geli^meyi 300 milyon yil once, karbon devrinde
gostermi§tir. Eski jeolojik devirlerde yaâyanlarin
agag formunda oldugu ve bugiinkii maden komiirii
y a t a k l a r m i n o 1 u^mas1nda onemli rolleri bulundugu kabul
edi1mektedi r.
G a m e t o f i t , karayosunlarinda oldugu gibi haploittir

ve protal(protalium) adini alir. Protal bir kag
s a n t i m e t r e g a p i n d a , k a l p § e k l i n d e kiigiik b i r yaprakgiga
b e n z e r , (§ek.36) s a d e c e b i r kag h a f t a ya§ar.
Pteridophyta bitkilerinde sporlar gogunlukla

b i r b i r i n e b e n z e r , yani h o m o s p o r ( i z o s p o r ) d u r 1 a r . Bu tip
sporlarin gimlenmesiy1e meydana gelen protaliyum
iizerinde h e m a r k e g o n i y u m h e m de a n t e r i d i y u m bulunur,
protal monoiktir. Bazi borulu kriptogamlarda ise
sporlar yapi bakimindan birbirinden farklidir yani
bunlar heterospordur. Bu durumda mikrosporongiyumdan
mikrosporlar ve bunlarin gimlenmesiy1e erkek
protaliyum; makrosporangiyumdan ise di§i sporlar,
bunlarin gimlenmesi ile de di§i protaliyum meydana
g e l i r , yani protaller dioiktir.
Sporofitte birbirinden kolayca ayrilabilen kok,

g o v d e ve y a p r a k b u l u n u r . §imdiye kadar inceledigimiz
bitkiler iginde boyle bir f a r k 1i1a§mayl ilk defa
burada goriiyoruz. D i g e r ozel ikler ise §unlardir: govde
gok yapraklanir; epiderma iistiinde kutikula tabakasi
bulunur; iletim demetleri hadrosantriktir(*), ksilemde
trakeit vardir, trakeye nadiren rastlanir (Pteridium).
Kainbiyum f a a l i y e t i s o n u c u o l u ^ a n s e c o n d e r kalinlasjma,
(*)hadro= Gr. kuvvetli, hadrocentricus= (kuvvetli

kismi) ksilemi ortada bulunan
115
giintimiizde tropik boigeierde yasiysn agag ?ekiindeki

e g r e l t i l e r d e goriiliir. S p o r a n g i y u m g e n e l d e s p o r o f i l adi
verilen y a p r a g m a l t yttzttnde, i l k e l y a p i d a olanlarda
b a z a n g b v d e iizerinde b u l u n u r ,
Pteridophyta bblliniiinden 3 smif (Equisetatae,

Lycopodiatae ve Filicatae) ve 3 takim eczacilik
a g i s i n d a n ilgi g e k i c i d i r .
C I a s s is : Equisetat&e *
Sinif : Atkuyruklari
Ordo: Equisetales
Bu takimin giintimiizde yetiên bir fami lya ve bir

cinsi vardir.
Fam : Equisetaceae
Tropik ve subtropiklerde yetiên, nemli arazide

b o 1 b u l u n a n , r i z o m l u , g o k y i l l i k b i t k i l e r d i r . Siiriiniicii
rizomdan yiikselen siirgiinler ya birbirine benzer ve
y e § i l r e n k l i d i r ; y a d a v e r i m s i z siirgiinler y e § i l r e n k l i ,
v e r i m l i siirgiinler i s e b e y a z i m s i k a h v e r e n k l i o l m a k iizere
f a r k l i i k i s i i r g u n gbriiliir. V e r i m i i siirgiinler iikbahar
ba§langicinda meydana gelir ve sporofil ta§ir,
d a l l a n m a m i ^ t i r ; v e r i m s i z siirgiinler i s e y a z a y l a r i n d a y a
d a s o n b a h a r d a o l u ^ u r v e d a l l a n m a g o s t e r i r . Slirgiinlerde
govde bogum (nodus) ve bogum aralarina (internodyum)
ayriImi^tir. Yapraklar pul §ek1indedir, tabanda
birleêrek noduslari b i r k i n §eklinde s a r a r . Verimli
(fertil) govdenin tepesinde, sapli spika durumunda
sporofiller bulunur. Sporangiyumlar, spikayi olu^turan
a l t i g e n §ekilli v e p e l t a t p u l l a r i n { s p o r o f i 1 1 e r i n ) a l t
yiiziinde, pulun gevresine dizilmi^ ve 5-10 tanedir
(§ek.32).
Equisetum (atkuyrugu, zemberekotu, ekliot, ulama),

familyanin tek cinsidir. YeryiizUnde 25 kadar,
memleketimizde i s e 7 tiirii v a r d i r . (Jogu n e m l i v e sulak
y e r l e r d e y e t i ^ e n hiicre g e p e r i s i l i s y o n i i n d e n z e n g i n g o k
yillik bitkilerdir. Steril gbvdeler dik, silindirik,
o l u k l u , d a l l a n m i ^ v e ye§il r e n k l i d i r ; v e r i m l i o l a n l a r d a
govdenin ortasi bo^tur, bo§lugun etrafinda iletim
(**) equus = at; seta = sert kisa kil,tiiy

116
§ekil 32. Equisetum arvense. A:verimli birey; Brspika;

C:g6vdenin enine kesiti; D:verimsiz birey.
k:kort,eks; n : n o d u s ; p : p u l y a p r a k ; o l o r t a k a n a l .
d e m e t l e r i i l e d a h a kugtik h a v a b o g l u k l a r i b u l u n u r
(§ek.32) . Klorofil ta?imaz, kirmizirasi renklidir,
d a 11 a n m a m i § t i r .
E.arvense ( t a r la a t k u y r u g u ) . T r a k y a v e Anadolu'da
su k e n a r 1 a r l n d a , o r m a n a l t l a r i n d a sulak y e r l e r d e y a y g i n
olarak yetisir. Once verimli, sonra verimsiz stirgiin
o l m a k u z e r e i k i g e g i t siirgiin m e y d a n a g e t i r i r . V e r i m l i 1 e r
25 cm b o y u n d a d i r , y a p r a k kini 4-6 yapraktan olu§muij,
spika 1-4 cm k a d a r . Steril b i r e y l e r daha uzun, 20-80
c m , g o v d e 6 - 1 9 o l u k l u , o r t a s i bos?, b o s j l u k c a p i n y a r i s i
k a d a r ( § e k . 3 2 ) . S t e r i 1 b i r e y l e r i n t o p r a k U s t ij k i s i m l a r i
Herba Equiseti drogunu verir. Silis, (% 5 - 1 5 kadar)
saponin, ekisetin ve n i k o t i n ta§ir v e d i i i r e t i k etki
gosterir. Ayrica akciger hastallklarinda (orn.
t i i b e r k i i l o z ) k u 1 1 a m l m i § 11 r .
E.ramosissimum ve E.telmateia (E. maximum)(*),

Anadolu'da y a y g m o l a n d i g e r tiirlerdir. B i r i n c i s i , 75
cm kadar boyda ve tiiyliidiir, alt kisimlarda gok
dallanmi^tir ( i s m i ) ; k u r a k , ta§lik, k u m l u k a r a z i d e de
yeti§tiginden yurdumuzun her bSlgesinde rastlanir.
E. telmateia'niri verimsiz (steril) bireyleri 2 m.
, v e r i m l i l e r i 40 cm k a d a r u z u n o l a b i l i r ; dallari
4 kostali, kostalar 2 lobludur; gbvdenin ortasindaki
b o ^ l u k p a p i n 2 / 3 si k a d a r d i r .
E.palustre v e k i ^ i n g b r i i l e n E.hiema 1e(**) turleri

d e A n a d o l u ' d a y e t i ^ i r . E.palustre Istanbu1'dan , Bolu,
R i z e ' y e k a d a r r a s t l a n i r , 1400 m e t r e y e k a d a r g i k a r . Boyu
10-60 cm, dallanmi?, derin oluklu; ortadaki bo§luk
gOvdenin gapimn yarisindan kiigiiktiir. B a ^ a k 1-3 cm
kadardir; ancak zehirli bir alkaloid olan palustrin
ta§ir v e h a y v a n z e h i r l e n m e l e r i n e n e d e n o l u r . T e d a v i d e
ku 1l a m lmaz .
Equisetum tiirlerinin o t s u k i s i m l a r i s i l i s yoniinden

z e n g i n o l m a s i n e d e n i y l e toz §eklinde m a d e n i e^yalarin
p a r 1 at I lmas inda k u l l a m l i r .
E.giganteum, ( * * * ) e n "biiyiik Equisetum tiiriidiir, b o y u

10 m k a d a r d i r . Tropikal Amerika'da yeti§ir. Taîdigi
silisten dolayi tiiberkiiloz t e d a v i s i n d e k u 11 a m l m i § 11 r .
Classis : L y c o p o d ia t ae ****
Sinif : Kibritotlari
Ordo: Lycopodiales
Bu takimdaki bitkiler yaklas-sik 300 milyon yi 1

once, karbon devrinde biiyiik g e l i ^ m e gostermi?, gogu
f o s i 1 lesjsmi§ b i t k i l e r d i r . GUniimiizde y a ? a y a n ornekleri,
(*) t e l m (ato)= G r . b a t a k l i k
( # * ) h i e m i s = ki§
(***) gigans = dev
(****) lyco = G r . k u r t ; p o d = G r . ayak
118
herdem yegil, sekonder kalinlagma gostermeyen, gok

yillik otsu bitkiler olu§turur.
T r o p i k l e r d e e p i f i t , subt-ropik b d l g e d e k i o r m a n l a r d a
ise kara b i t k i l e r i o l a r a k y a g a r l a r . Bitki izosporiktir;
sporangiyumlar dallarin ueundaki spikalarda,
yaprak1arin (sporofi1lerin) koltugunda bulunur.
Fam : Lycopodiaceae (kurtayak1l1ar, kibritotlar)
Bu familyada 3 genus, 100 kadar tur bulunur.

Y u r d u m u z d a y e t i g e n 5 L y c o p o d i u r a tiiruniin h e p s i n e k u z e y -
dogu Anadolu'da rastlanir.
Lycopodium clavatum (kibritotu, kurt ayagi).

A v r u p a , A s y a , A m e r i k a ' d a da y e t i g i r . Y u r d u m u z d a kuzey
Anadolu daglarinin algak kesiminde, 500 metrenin
u s tiinde, orman a<; i k i l k l a r i n d a goriiliir. Gcivde
suriinucudiir v e d i k o t o m i k d a l l a n m a g o s t e r i r .
§eki1 3 3 . L y c o p o d i u m c l a v a t u m . s : s p o r ; sp:sporofil
1! 9
Yaprakiar kiiclik, 1inear- lanseolat, tepede aristat,

imbrikat diziligii; sporangiyumlar bir s a p m ucunda 2
basak durumundadi r; sporofil genii? ovat, tepede
a k u m i n a t t i r , s p o r a n g i y u m iist y i i z d e , t a b a n d a v e bobrek
§eklindedir ( § e k . 3 3 ) . rierba L y c o p o d i i , b i t k i n i n t o p r a k
iisti'i k i s m i n d a n o l u § u r . B i lei? i m i n d e l i k o p o d i n , klavatin
ve nikotin alkaloitleri bulunur, antipiretik etkilidir.
Diiiretik o l a r a k da k u l l a n i l i r . L y c o p o d i u m T . K . ( = S p o r a e
Lycopodii) bitkinin olgun sporlarmdan olu§an bir
drogtur. Basak êklindeki sporofiller o1 g u n 1 a ^ m a d a n
once toplanir, kurutulur, daha sonra silkelenerek
s p o r l a r a l i n i r . S p o r l a r i n §ekilleri a y n i , biiyiiklukleri
(25-40 U) ve agirliklari eîttir, lizeri agirasi
yapidadir(§ek.33) . Bileîminde % 40-50 sabit yag ,
yaninda mum, §eker ve fiavonoit bulunur. Yaralarin
tedavisinde kurutucu ve gobek tozu olarak; eczacilik
tekniginde piliillerin yapi^masim onlemek,
F a r m a k o g n o z i ' de droglann safligmi kontrol etmek
a r a a c i y l a k u l l a n i l i r . D o g u K a r a d e n i z ' d e n t o p l a n a n iiriin
(Lycopodium) ihrag e d i I m e k t e d i r .
Classis : Filicatae
Sinif : Egrelti otlari
Ordo: Filicales
B u t a k i m d a , y e r y u z u n d e y e t i ^ e n y a k l a ^ i k 170 c i n s ,
9 0 0 0 k a d a r tiir b u l u n u r . S p o r l u b i t k i l e r a r a s i n d a e n i y i
geli§me gosteren ve ototrof olarak yaâyan kara
bitkileridir. Boylari, otsu olanlarda birkag mm den
(Trichomanes mi nutissimum), agag §eklinde olanlarda
ise (Alsophi1 a crinita) 10-15 m ye kadar degiîr.
J e o l o j i k d e v i r l e r d e (300 m i l y o n yi 1 5 n c e ) iyi geli^me
gostermi? biiyiik agaglar §eklindedir. Giiniimuzde
yeti?enlerin gogu otsu, Qok yillik bitkilerdir;
t r o p i k l e r d e y e t i ^ e n b a z i tiirler i s e a g a g f o r m u n d a d i r .
Egreltilerin toprak altinda yatay olarak uzayan

bir toprak alti gbvdesi (rhizoma) vardir, bundan kdk ve
her yi 1 , yaprak §eklinde gok sayida siirglin gikar
(§ek . 3 4 , 3 7 ) . Y a p r a k i a r gengken zemberek gibi kivnk
olup, keman ba?ina benzer, geli^tikge zemberek agilir
v e biiyiir ( § e k . 3 7 ) . G e n e l l i k l e biiyiik v e p a r g a l i , p e n n a t ,
bipennat 11r, pinna ve pinnulalari degiîk §ekiller
gbsterir (§ek.34,40).
120
iireme organlari olan sporangiyum topiuluklari

sorus adini alir ve degigik gekillerde olabilir; linear
(Asplenium), reniform (Dryopteris) , pel tat orbikulat
{Polys t ichum) , S o r u s l a r genelde yapragin alt yiizlinde
damarlann her iki kenarinda, bazen de loplarin ug
k i s m i n d a kenar k i v r i m l a r i iginde b u l u n u r (§ek.35).
§ekil 3 4 . E g r e l t i l e r d e y a p r a k g e k i 1 l e r i . A : b a s i t
yaprak{ Phyl litis scolopendrium); B:pennat pargali
y a p r a k ( A s p l e n i u m trichomanes); C:bipennat pargali
yaprak (Asplenium adiantum nigrum). p:petiol;
pi.'pinna; p u : p i n n u l a ; r:rizora; s : s o r u s .
1 HI
Soruslann iizeri gogu zaman ince bir zarla

ortiiludiir. B u n a induzyum (*) adi verilir ve sorusun
êklini belirler. Sporangiyumun etraf1 atnali êklinde
k a l i n l a ^ m i f h i i c r e l e r ( a n n u 1 u s ) { * * ) i l e g e v r i l m i §t i r . B u
halka sporangiyumun stomium (agiz)(***) adi verilen
ince geperli hiicrelerin bulundugu bolgeden (§ek,36)
agilmasini ve iginde bulunan tetraspor1ar1n etrafa
yayilmasini saglar. Bu sporlarin uygun ortamda
g i m l e n m e s i y l e 1-2 cm g a p m d a kalp êklinde bir protal
$ekil 3 5 . E g r e l t i l e r d e s o r u s §ekilleri. AiAsplenium adiantum-

nigrum; B:Dryopter is filix-mas; C.Polystichum
aculeatum: D:Adiantum capi J lus-verieris; E:Pteridium
aquilinum; F:Polypodium vulgare. s:sorus.
(*)indusium= pege; egreltilerde s p o r a n g i y u m 1ari orten

i n c e z a r , Srtii
(**)anulus,annulus= halka
(***)stom(ato)= Gr. agiz
122
geligir. Protal rizoitleri ile topraga tutunur,

uzerinde anteridyum ve arkegonyumu meydana getirir
(§ek.36), A n t e r i d y u m d a m e y d a n a g e l e n s p e r m a t o z o i t l e r su
ve pozitif kimyasal gekim (kemotaksi) etkisiyle
arkegonyuma ulagarak yumurta hiieresini ddller. Bu
zigotun g e l i g m e s i ile yeni bir sporofit meydana g e l i r .
Fam : Osmundaceae
Bu fami 1yadaki bitkiler, iliman ve tropikal

bo 1ge1erde yetigen gok yillik egre1ti1erdir.
Sporangiyumlarinda gok hiicreli annulus ve induzyum
tagimaz, verimli pinnulalarin her iki yiiziinde yer
a l n u g 11 r .
Osmunda regal is (kral e g r e l t i s i ) , Kuzey Anadolu

daglarinda ve Trakya'da orman altlarinda yetigen gok
yillik bir b i t k i d i r . B i p e n n a t , 60-150 cm boyunda olan
y a p r a k l a r i n a l t p i n n u l a l a r i iyi g e l i g m i g , l a n s e o l a t v e
v e r i m s i z d i r , iist p i n n u l a l a r i i s e l i n e a r , d a h a kiigiik v e
123
verimli olup her t a r a f i s p o r a n g i y u m l a r la drtiilmuftiir.

Bu bitki eczacilikta kullanilmaz fakat bahgecilikte
degerlidir; rizom ve kokleri ufak pargalar halinde
kesilip saksilara yerle^tirilerek bazi gigeklerin
yeti§tirilmesinde yararlani11r.
Fam rAspidiaceae
N e m l i v e y a k u r u y e r l e r d e y a ^ a y a n gogu rizoralu, gok

y i l l i k o t s u b i t k i l e r d i r . T o p r a k Ustll k i s i m l a r i pennat
veya bi-, tripennat pargali yapraklardan meydana
g e l m i ? t i r . S o r u s l a r y a p r a g m a l t yiiziinde, p i n n u l a o r t a
d a m n r m i n h e r i k i y a n i n d a i k i s i r a h a l i n d e d i z i 1rai§ t i r .
Induiyum bulunur; sorus pel tat ve reniformdur
(§ek.35,37). Egre1tjot1arinda iletim demetleri
hadrosentriktir, yani endoderma ile gevrilmi§ iletim
demetlerindfe k s i l e m o r t a d a d i r , floem k s i l e m i n etrafinda
yer almi^tir. Iletim demetleri rizomda ve petiol
kal inti l a r m d a , h ^ r g e n u s t a farkli b i r sayi ve
d i z i 1 i § §ekli g&Merir ve bu dizili? bitkilerin
birbirinden aynlma=lnda gok onemli bir karakter
olu?turur.
A n a d o l u ' d a 2 c i n s v e 1A tiir y e t i s j i r .
Dryopteris fi1ix-mas. (erkek e g r e l t i o t u ) . Kuzey
y a r lkiirede , y u r d u m u z d a 650-1750 m ytiksek 1 e r d e , Kuzey
A n a d o l u v e T r a k y a c i v a r i n d a yeti§e»- 1 2 0 c m b o y u n d a g o k
yillik bir bitkidir. Rizomlar gok yillik kalin bir
y a p i d a o l u p h e r s e n e y a p r a k § e k l i n d e *(irglinler v e r i r .
Yaprakiar ki§in oliir fakat toprak altinda bulunan
y a p r a k s a p i t a b a n l a r i ( p e t i o l k a l i n t i s i ) r i z o m Iizerinde
canli olarak k a l i r . Y a p r a k i a r rizomdan tek tek gikar,
bipennat pargalidir, sap ve rahisin bir kismi
kahverengi, zarimsi pullarla kaplidir. Sorus pinnula
o r t a d a m a r i n i n h e r i k i t a r a f i n d a 9 g i f t k a d a r vi» 1 . 5 c m
gapmdadir. Induzyum giplak, nadiren tiiylii, ince
zarimsi yapida olup gengken sorusu tamamen brter ve
bbbrek êklindedir (§ek.37).
Rhizoma Filicis T.K ve T.F. (erkek egreltiotu

rizomu). Erkek egrelti o t u n u n (-Nephrodium filix-mas;
Po1ypodiurn fi1ix-mas) toprakalti govdelerinden olusan
bir drogtur. Topraktan gikarilan rizomlar kok ve 610
petiol kalintilarindan kurtarlldiktan sonra elde
edilir, ig yiizeyi once ye§ildir zamanla esmerleîr.
R h i z o m a F i l i c i s ' t e 6 - 1 8 adet iletim d e m e t i , bir tarafi
124
§ekil 3 7 : Dryopteris filix-mas. A:bitki; B:Rhizoma Filicis;

C:sorus v e induzyum. i:induzyum; p:pul; pi:pirmula
pk:petiol kalintisi; r:rahis; sisorus.
125
a g i k b i r h a l k a u z e r i n e at n a l i g e k l i n d e dizilffiiftir,
ugtaki d e m e t l e r daha b U y U k t U r . (§ek.3?,40>. Bu dizilig
rizom Uzerinde bulunan eanli petiol k a l i n t i l a n n d a daha
net olarak gorUlur. Bu Gzeligi yardimiyla Rhizoma
Pilicis, offisinal olmiyan diger egrelti turleri
rizomlarindan ayrilabilir.
Drog % 2 kadar, ham filisin olarak da bilinen

f1oroglusino1 tUrevi maddeler ta?ir. Anadolu'da yetigen
Dryopteris fi 1 ix-mas r i z o m l a n n d a bu miktar % 2 olarak
bu)unmugtur.Floroglusino1 tUrevi maddelerin baglicalari
flavaspidik asit, filisik asit ve aspidin dir. Rizom ve
bundan hazirlanan ekstreler tenyalara kargi
a n t h e l m e n t ik ( * ) o l a r a k k u l l a n i l i r . B u biles-sikler a d a l e
felci yapar, ilag alindiktan belli bir sure sonra
hareketsiz kalan parazitin vUcuttan atilabilmesi igin
hastaya tuzlu mUshi1 veri1 me 1idir; yagli mushiller
ilacin bagirsaktan absorbsiyonunu hizlandirir, hasta
igin t o k s i k t i r , kuI 1 a m l m a m a 1 1 d i r .
D.abbreviata, 1600 m nin Uzerinde, orman

agikliklari ve kayalik yerlerde yetigen, yapraklari dik
olan ve 100 c m y e k a d a r b o y l a n a b i l e n g o k y i l l i k bir
egreltidir. TUrkiye'de Dogu Karadeniz b M g e s i n d e orman
agikliklari ve taglarin arasinda yetigir. Ham filisin
miktari oldukga yUksektir ( % 4 . 3 ) . D.borreri, Kuzey
A n a d o l u ' d a 1500 m ye k a d a r olan y U k s e k l i k l e r d e ve o r m a n
a g l k 1 l k 1 a r i n d a y e t i g e n b i r t U r d u r . Y a p r a k l a r b U y u k 130
cm kadardir; yaprak sapi sik pullarla kaplidir.
Rizomlari % 2.63 kadar ham filisin tagir.
D. caucasica, D.fi1ix-mas' a gok benzer; pinna

t a b a n i n i n o r t a s i n d a n d a r o l u g u ile ayirt. e d i l i r . B o l u ,
A r t v i n a r a s i n d a Abies ( k b k n a r ) v e Fagus (kayin) ormanl
altinda yetigir. Bu tUrUn rizomlari % 2.12 ham filisin
igerir.D.abbreviata, D.borreri ve D.caucasica
tUrlerinin rizomlari ham filisin igerigi bakimindan
D. f i1i x-mas rizomlarina gore daha zengindir. Bu nedenle
bu tUrlerden de Rhizoma Filicis elde edilmesinde
yararlanilabi1ir.
Polystichum aculeatum (Aspidium aculestum) (batici
egreltiotu). Kuzey Anadolu'da yetigen ve yapraklari
(*)helmins= bir cins solucan; anthe1 mint(h)icus= barsak

s o l u c a n l a r i n a kar§i ku11 a m 1 an,vermifuj
126
p a r g a l i o l a n b i r tiirdlir. P i n n u l a t a b a n i n d a b u l u n a n d i p
lop digerlerine gore biiyiik ve ucu batici diken
$ek1indedir(§ek.35,40). Induzyum peltattxr, Polystichum
tiirlerinin r i z o m l a r i barsak parazitlerine etkisizdir.
Rhizoma Filicis ile kartirilabi1ir, ancak rizorada
i l e t i m d e m e t i s a y i s i n i n az o l m a s i ile a y i r t e d i l e b i 1 i r .
Fam :ALhyriaceae
Athyrium fi1ix-foemina (Polypodium fi1ix-Foemina)

(diî egreltiotu). Kuzey Anadolu'da yaygin olan gok
yillik bir egreltidir. Yapraklari biiyiik, tripennat
pargalidir. Rizomlari etkisiz olup erkek egreltiotu
r i z o m u i l e k a r i ^ a b i l e n b i r ba§ka tiirdiir. A n c a k p e t i o l d e
iletim demeti iki tane ve kar?I11k1Idir . Ayrica
y a p r a k l a r i n l o b l a r i d e n t a t , d i § 1er de t e k r a r 3 d i ^ l i d i r .
Soruslarda induzyum kenari sagaklidir (§ek.39,40).
Fam :Hypolepidaceae
Soruslarin §erit êklinde olu§u karakteristik

o z e 1 i gi di r .
Pteridium aqui 1 inum(ka.rtal egreltisi).

Sahi1lerimizde ve orman agikllklarinda yaygin olarak
yeti§en 4 0 - 2 0 0 cm b o y u n d a , k a l i n r i z o m l u b i r egrelti
tiiriidiir. Y a p r a k l a r 3 0 c m d e n biiyiik, t r i p e n n a t p a r g a l i ;
petiol dik ve yuzeyi parlak; soruslar loplarin kenar
kivrimlari iginde devamli bir §erit igeklinde
uzanmi^tir. Induzyum loplarin kenar kivrimlarina bagli
ve sagaklidir. Saptan alinan enine keside iletim
demetinin iki ba§ 11 k a r t a l a b e n z e m e s i n e d i y l e kartal
egreltisi adi v e r i l m i ^ t i r (§ek.36,38-40 ) . Bu bitkinin
r i z o m l a r i da R h i z o m a F i l i c i s ile k a r i ^ a b i l i r ; fakat
s o r u s §ekli v e i l e t i m d e m e t l e r i n i n gdriinii§u y a r d i m i y l a
kolayca ayrilir. Hayvanlara verilen kuru otlara
kari^masi ve bunlann da yenmesi sonucu besi
hayvan1arlnda mesane kanserine neden oldugu
s a p tanmi§ 1 1 r .
Fam :Aspleniaceae
Anadolu'da 3 genus ile temsil edilen bir

familyadir. Yapraklari basit veya pargali, daha gok
n e m l i y e r l e r d e y e t i ^ e n b i t k i l e r d i r . S o r u s l a r b u r a d a da
linear, fakat devamli degildir; induzyum bulunur.
§eki 1 38: F i l i c a l e s . At Adi an turn capi 1J us-verier is', B:Potypodium
vulgare-,C:Pteridium aquilinum; D:Ceterach
off icinarum. (B,C: R . H . M o h l e n b o r c k ; D : G . G a m i e r ' d e n ) ,
§ekil 3 9 : T let ira d e m e t l e r i : A '.Dryopteris filix-mas;
B:Pteridium aquilinum ; C:Polyst. >chum aculeatum;
D'.Alhyrium fi 1 ix-foemina. i:iletim d e m e t i ; p i p e t i o l ;
r:rizom;
Phyllitis scolopendrium ( Sco1opendriurn officinale)

( g e y i k d i l i ) b i r k u z e y yariktire b i t k i s i d i r . Y a p r a k l a r i
b a s i t , § e r i t g e k l i n d e d i r ; s o r u s l a r y a p r a g i n a l t yliziinde,
orta damarin iki tarafinda linear ve birbirine
paraleldir (§ek.34). K u r u t u l m u ? yapraklarindan olu§an
Herba Sco 1 o p e n d r i i , diiiretik, diyaforetik?ekspektoran
etki1idir.
Asplenium ruta-muraria, duvar diplerinde, nemli ve

golgeli kayalarin arasinda yetiên, 5-10 cm boyunda bir
egreltidir. Yapraklar triangular-lanseolat, soruslari
lineardir; induzyum bulunur. Toprak iistfi kisimlari
Herba Rutae-murariae drogunu verir, ekspektoran olarak
ku11 anl11r .
129
Ceterach officinarum (aitinotu). Avrupa ve Akaeniz

havzasinda, Anadolu'da kayalarin arasinda yetigen
rizomiu, 10-12 cm boyunda bir bitkidir (§ek.38).
Asplenium tiirlerine b e n z e r . Y a p r a k l a r p e n n a t i f i t olup
a i t yiizii a g i k r e n k t e , z a r i m s i t u y l e r l e k a p l i d i r altm
r e n g i n d e gorullir . S o r u s l i n e a r , i n d u z y u m k d r e l m i g v e y a
yoktur. Yapraklari diiiretik e t k i l i o l u p i d r a r yollari
hastallklarinda kullanilir.
§ekil 4 0 . P i n n u l a g e k i l l e r i . A : D r y o p t e r i s filix-mas;
B:Polystichum aculeatum; C:Athyrium fiJix-foemina;
~D:Pteridium aquilinum. ElAdiant.um capi 1 lus-veneris.
Fam : Adiantaceae
Bu f a m i l y a b i t k i l e r i n d e r i z o m l a r sliriiniicu v e b o l
tiiylii; p e t i o l v e r a h is k o y u k a h v e r e n g i v e y a si y a h ve
p a r 1 a k 1 1 r . Y u r d u m u z d a b i r c i n s v e 1 tiirii y e t i g m e k t e d i r .
130
Adiantum capi 1 lus-veneri s(*) (baldirikara, veniis

sa?i). Anadolu'da nemli ve golgeli kayalarda pinar
ta§lan ve kuyu agizlarinda yeti§en ince rizomlu,
yapraklari pargali bir egreltidir. Yaprak pargalari
siyah sapli, f1abe11iform, tabani kuneattir ve
dikotomik damarlanma gdsterir. Yaprak kenarlari tepe
kisimlarda alt ytize d o g r u kivrllmi§tir; soruslar bu
kivriralarin i g i n d e b u l u n u r (§ek.38,40 ).
Herba Adianti (Folia Adianti)T.K. Adiantum

capi1lus-veneris'in yapraklarindan olu§an drogtur.
M u s i l a j ve aci m a d d e igerir; ekspektoran etki gdsterir.
Fam : Polypodiaceae
Soruslar yuvarlak veya ovoid, benek §ek1indedir,

loplarin orta damarinin yanlarinda iki sira halinde
b u l u n u r . Y u r d u m u z d a 1 c i n s v e 2 ttirii yetiîr.
Polypodium vulgare (kaya egreltisi. benekli

egreltiotu). Qok yillik, etli ve siiriiniicii rizomlu,
kayalar arasinda veya agag diplerinde yetiên bir
tiirdiir. Y a p r a k l a r pennatifit, loblari uzunca oblong,
kenarlari tam veya hafif di?li; soruslar yuvarlak,
belirgin; induzyum taîmaz (§ek.35,38) . Rhizoma
P o l y p o d i i , tatli lezzetlidir, ekspektoran ve laksatif
olarak kullamlir.
Fam : Salviniaceae
Tropik ve subtropiklerde yeti§en ve su iizerinde

yuzen tek senelik bir egreltidir.
Salvinia natans. Trakya ve Anadolu'da rastlanir,

Y a p r a k l a r Uglii v e r t i s i l l a t d i z i l i § l i o l u p b u n l a r d a n i k i
t a n e s i b a s i t , list ytizU p a p i l l i d i r v e s u i i z e r i n d e y i i z e r ,
b i r iigiincii i s e g o k p a r g a l a n m i § v e k b k gbrtinilmiinde o l u p
suyun iginde bulunur.
(*) v e n u s ,veneris= giizellik ve a§k ilahesi; Gr. Aphrodite

131
Divisio : S PEEIMATOPHYTA
Boitim :Tohumlu Bitkiler, Qigekli Bitkiler
Bitkiler aleminde, evrimsel yonden e n fazla

geli^me gbstermi?, k5k, govde, yaprak v e y a p i l a r m d a
demetleri taîyan bitkilerin bulundugu bSliimdiir. E n
onernli dzelikleri gigek ve tohum meydana
getirmeleridir. B u nedenie b u bolume Anthophyta
( Q i g e k l i b i t k i l e r ) v e y a Spermatophyta (Tohumlu bitkiler
adi d a ver i 1 m e k t e d i r ( *) . £ i g e k , b u b i t k i l e r i n e?eyli
iiremesini, tohum ise b i t k i l e r i n y a y i l m a s i n i ve devamini
saglayan organlardir.
Bu boliimdeki bitkilerde d e dol degiîmi vardir,

ancak gametofit gok kiigiilmii§, sporofit ise g o k
ge1i§mi§tir. Erkek gametofit polen tanesi, di î
gametofit embriyo kesesi halini almi^tir. Sporofit evre
i s e b i t k i n i n k e n d i s i d i r . B u n a g o r e g o k kiigulmii§ o l a n
gametofit, geli§mi§ olan sporofit tarafindan
ortiilmii^tiir. Bunun nedeni , sucul bitkilerin kara
bitkileri durumuna gelirken yapmak zorunda kaidiklari
ekolojik adaptasyondur. Yani gametofit evre, algler'den
karayosunlarma v e buradan tohumlu bitki lere dogru
yavas? y a v a § k i i g u l i i r k e n , s p o r o f i t evre aksi yonde bir
gtJi^me gdstererek alglerden tohumlu bitkilere dogru
giderek buyiimii§ tiir. Karayosurilari v e Egreltilerde
d o l l e n m e s o n u c u o l u ^ a n e m b r i y o , esjey h i i c r e s i n i ( g a m e t )
meydana g e t i r e n b i t k i d e (gametofit) k a l a r a k geli§mesini
siirdiiriir v e sporofiti meydana getirir. Tohumlu
bitkilerde ise, karada yaâmaya uyum saglama ve yavruyu
koruina y e t e n e g i d a h a i l e r i b i r gelisjme g d s t e r d i g i n d e n ,
tohum taslagindan meydana gelen tohum v e igindeki
embriyo ozel bir ortii ile sarilarak ana bitkiden
ayrilir, uygun ortam buldugunda gimlenir veya gimlenme
igin uygun ortam olu?masini bir siire bekl i yebi 1i r.
T o h u m l u b i t k i l e r i n , s p o r l u b i t k i l e r e g o r e geli§mi§ o l a n
diger bir karakteri d e polenlerin (mikrospor) di§i
(*)anth(o)= Gr. gigek; sperma= tohum

1 32
organa u l a g m a s m d a suya bagliligin azalmi? olmasidir.

spermatozoitlerin arkegoniumlara taginmasi Alg'lerde,
K a r a y o s u n ' l a r i n d a ve E g r e 1 t i o t 1 a r 1 ' n d a su a r a c i l i g i ile
olmaktadir. Tohumlu bitkilerde ise polenin tohum
taslagina ulagmasi riizgar veya boceklerle de
saglanmaktadir.
Spermatophyta boliimii, bitki lerinde tohum

taslaklarinin agikta oluû veya kapali bir ovaryum
iginde bulunuguna gore iki altbbllime ayrilir:
Gymnospermae ve Angiospermae^*).
(*)gymn(o)= Gr. Qiplak; angio= Gr. dar (kapali)

133
S u b d i v i s i o : G YMNO S PERMAE5
Altbblum : Agik Tohumlu Bitkiler
B u a i t b d l u m b i t k i l e r i n d e ovlil v e oviiltln g e l i ^ m e s i
ile o l u ^ a n tohum a g i k t a d i r ; yani karpel kendi iizerine
k a p a n m a m i § , o v i i l l e r i k o r u y a n b i r o v a r y u m o l u ^ m a m i § 11 r .
Ovaryum olmayinca stilus ve stigraa(*) da yoktur.
Mikropil agik oldugundan polen taneleri dogrudan ovulun
tepesindeki polen odacigina girer ve burada gimlenir.
T o z l a ^ m a rlizgarla o l u r , y a n i anemogara( * * ) b i t k i l e r d i r .
Agik tohumlu bitkiler gall, agaggik veya agag

§ek1indedir. Otsu olanlarina rastlanmaz. Govdede iletim
demetleri agik ko11atera1(***) tipte ve muntazam
dizilidir. Kambiyumun faaliyeti ile gdvdede sekonder
buytime ve kalinla§ma goriiliir. O d u n y a p i lari kapali
tohumlu bitkilere oranla daha basittir; trakeit
hiicreleri v a r , t r a k e hiicreleri y o k t u r .
Floem'de kalburlu borularin yaninda arkada§

hiicreleri y o k t u r . G o v d e ve y a p r a k l a r d a o l e o r e s i n igeren
salgi kanallari bulunur.
Yapraklari igne, pul veya degi§ik §ekilde, uzun

omiirlii v e k a 1 I c I d i r ( §ek. 4 1 ) .
Qigekleri tek e§eyli, basit yapili, periantsiz

(#***); bitki monoik veya dioiktir. Erkek gigekler
polen keselerine, di§i gigekler ise ovlillere
i n d i r g e n m i § t i r . H e m e r k e k , h e m di§i d u r u m l a r i kozalak
( strobi 1 )(*****) sjekl i n d e d i r . Di§i kozalakta pullar
o d u n 1 asjmi§ 11 r , k a r p e 1 t a b a n . n i n i g yiiziinde b i r v e y a d a h a
(*)stylus= boyuncuk, stilus; stigma= ba^gik, stigma

( * * ) a n e m o = G r . riizgar; a n a ® o g a m = r u z g a r l a tozla?an
(***)lateralis= yanda buluntn; co1leteralis= yanlarda
veya yanyana bulunan
( * * * * ) p e r i = G r . e t r a f i n d a ; p e r i a n t = g i g e k ortii y a p r a k l a r i
( * * # * # ) s t r o b u l u s = s t r o b i l u s = coi>us= k o z a l a k
134
Seki1 4 1 . A : I g n e y a p r a k (Finns); B : p u i y a p r a k
(Juniperus); C:Flabellat yaprak (Ginkgo).
§ekil 4 2 . Pinus nigra. A : d i s i k o z a l a k ; B:oviil;

C:erkek kozalak; D:polen; E:tohum.
135
gok oviil vardir. Erkek kozalakta pullar

odunla3mamis?tir, alt yiiztinde polen keseleri bulunur
( §ek . 4 2 ) . T o z 1 a§ma riizgarladir. Bu a 1 t b o liimdeki
bitkilerin bazilari fosille§mi§, bazilari gUniimUze
kadar g e l m i ^ t i r . B u r a d a , giiniimiizde y a ^ a y a n ornekleri
bulunan gruplardan soz edilecektir.
Classis: CYCADI NAE
Fam : Cycadaceae
Tropikal veya subtropikai bolgelerde yetiên 9

cins ve yaklasjik 100 tiirii k a p s a y a n bir familyadir.
Dioik agag veya agaggiklari palmiyelere benzer. Kalin,
d i k v e d a 11 a n m a y a n g o v d e l e r i v a r d i r . Y a p r a k l a r i biiyiik,
s e r t , perinat p a r g a l i , g o v d e n i n t e p e s i n d e d e m e t h a l i n d e
ve kalicidir.
E r k e k g i g e k l e r k o z a l a k h a l i n d e d i r . K o z a l a k kiigiik
pulcuklardan meydana gelmi^tir, her pulcugun altinda
bir gok polen kesesi ( m i k r o s p o r a n g i y u m ) b u l u n u r . Di§i
g i g e k l e r de g e n e l l i k l e k o z a l a k §eklinde ise de bazan
oviiller p e n n a t { * ) b i r s p o r o f i t e k s e n i n i n kenarlarinda
y e r a l m i ^ t i r . C i g e k ortii y a p r a k l a r i y o k t u r .
Cycas revoluta (sikas)'rnn vatani Japonya ve

AvusIra1ya'dir. ulkemizde guney ve ball Anadolu gibi
sicak bblgelerde, parklarda yeti§tirilen kiymetli bir
siis b i t k i s i d i r . Biiytimesi g o k y a v a ^ t i r . G o v d e n i n kabuk
ve oz bolgeleri bol m i k t a r d a niâsta taîr; buradan
e l d e edi len n i ^ a s t a y a " s a g o nisjastasi" adi v e r i l i r ve
yeti§tigi y o r e l e r d e b e s i n o l a r a k tiiketilir.
Classis : GINKGOIMAE
Fam : Ginkgoaceae
Jeolojik devirlerde ya§ami§, f a k a t bugiin sadece

b i r c i n s v e b i r tiir i l e t e m s i l e d i l e n b i r f a m i l y a d i r .
Ginkgo biloba (k.zsagi agaci, Japon erigi), Vatani
u z a k d o g u U l k e l e r i o l a n , 30 m k a d a r b o y d a , dallanmi§,
ki§in yaprak doken, dioik bir agag11r.Yapraklar l
flabellat (*#)tep?si bilobat ve damarlanmasi
( * ) p i n n a t u s = tiiy § e k l i n d e , ku?tiiyiine benzer.

(**)flabe11um= yelpazt
136
d i k o t o m i k t i r ( § e k . 4 1 ) . B i t k i tiir a d i n i y a p r a k l a r i n n i n 2
loblu olu?undan alir. Qigekleri tek e§eyli; erkek
g i g e k l e r k i s a siirgiinlerin u c u n d a , k o z a l a k §eklindedir.
Digi gigekler bir sap ucuna yerlegraig iki oviilden
i b a r e t t i r . Tozia§ma riizgarla o l u r .
Ginkgo biloba, Budizm dininde kutsal bir agagtir.

P a r k v e b a h g e l e r d e siis a m a c i y l a y e t i § t i r i 1 i r . D i i n y a n i n
en eski agaglari olraalari nedeniyle ayri bir oneme
sahiptirler. Istanbul ve Ankara'da ornekleri vardir.
Classis: C O N I F E R A E
Sinif : Kozalakl1 Bitkiler
Kozalakli bitkiler agik tohumlu bitkilerin en

zengin sinifi dir. Kuzey ve giiney y a r i k i i r e n i n iliman
botgelerinde yayilif gbsteren agag veya agaggik
§eklinde, duzgiin dallanan bu bitkilerde yapraklar
g e n e l l i k l e i g n e v e y a p u l §eklindedir ve da Ida b i r k a g
§eki 1 4 3 : Coniferae A:erkek kozalak ve boyuna kesiti; B:disi

kozalak ve boyuna kesiti. e:eksen; mi:mikrosporofi1;
m e : m i k r o s p o r o f i l i n e n i n e k e s i t i ; o:oviil; op:drtii p u l u ;
p : p o l e n ; p k : p o l e n k e s e s i ; tp:tohum p u l u ; y:yaprak
137
yi 1 k a l i r . G o v d e l e r i n d e sekonder kalinlagma gorulUr,

yaprak ve odununda regine kanallari vardir. Odun dokusu
trakeit hiicre 1 e r i n d e n olugmugtur, trake bulunmaz.
Qigekleri tek esjeyli ve kozalak durumundadir. Erkek
gigekler, uzun sUrgUnde bir yapragin koltugundan gikan
biiyilmesi s i r i i r l i b i r e k s e n i l e , b u n u n U z e r i n d e birkag
pu1 yapragi ve sik bir gekilde dizilmig
mikrosporofi 11 erden meydana ge1ir (§ek,43).
M i k r o s p o r o f i I ler in iginde polen keseleri
(mikrosporangiyumlar) bulunur, sayisi siniftaki
f a m i l y a l a r a g o r e 2 - 2 0 a r a s i n d a degi§ir.Di§i g i g e k l e r d e
kozalak halinde ve bir eksen Uzerinde sik ve sarmal
dizilmig kozalak pullarindan (makrosporofi 1 ) meydana
gelmigtir. Kozalak pullarindan digtakine 6rtU pulu,
igtekine tohum pulu adi v e r i l i r .
ConiFerae sinifinda inceleyecegimiz 5 familya

agagidaki anahtar yardimiyla, birbirinden kolayca
ayrilabi1ir:
1-Digi kozalak yok; meyva drupa ,

etrafinda arillus var Taxaceae
1-Digi kozalak var; meyva drupa degi1.
2-Yaprak diziligi opozit veya vertisillat,
y a p r a k l a r pul g e k l i n d e v e y a subulat ... C u p r e s s a c e a e
2 - Y a p r a k diziligi a l t e r n a n , y a p r a k l a r tek tek; veya
imbrikat diziligli; yapraklar pulsu.
3 - Y a p r a k l a r igne geklinde Pinaceae
3- " pul §eklinde.
4-Di§i k o z a l a k t a h e r p u l d a tek o v U l
var Araucariaceae
4-Digi kozalakta her pulda 2 den fazla
ovUl var Taxodiaceae
Ordo: Taxales
Fam: Taxaceae
Regine tagimayan ve yaprak dbkmeyen dioik, bUyUk

agaglardir. Yapraklar gerit g e k l i n d e , Abies yapragina
b e n z e r , a n c a k y a p r a g i n u c u a k u t t u r , alt y U z U n d e ise o r t a
d a m a r a p a r a l e l iki m u m g i z g i y e r a s t l a n m a z . T o h u m k U g U k ,
o l g u n l a g m c a etrafinda kadeh geklinde ve kirmizi renkli
etli bir yapi olugur ki buna arillus adi verilir
(§ek.44) .
138
Taxus faaccata(porsuk agaci), Avrupa'da, Kuzey ve

G i l n e y A n a d o i u b o l g e l e r i n d e y e t i ^ e n biiyiik b i r agagtir.
Ari1lusu kirmizi renkli olup yenebilir. Ancak gerek
tohum gerek bitkinin diger kisimlari zehirlidir.
T. brevi fol ia, Amerika kitasinda yetiîr. Bu tiiriin
kabuklarinda bulunan taksol diterpen yapisinda olup
antitiimoral a k t i v i t e y e s a h i p t i r .
Ordo: Pinales
Fam : Araucariaceae
B u f a m i l y a d a k i b i t k i l e r , giiney y a r i k i i r e d e yayili§
g o s t e r e n v e y a z k i § ye§il k a l a n , m o n o i k v e y a d i o i k
biiyiik a g a p l a r d i r . M u n t a z a m d a l l a n m i ? o l m a l a r i n e d e n i y l e
k a r ^ i d a n b a k i n c a k a t k a t goriiniir 1 e r ( § e k . 4 4 ) ; b u n e d e n l e
de park ve bahgeler igin sevi len stis agaglaridir.
F a m i l y a d a bugiin y a ^ a y a n 2 c i n s v e 3 0 k a d a r tiir v a r d i r .
Araucaria araucana( m a y m u r i a g a c l ) . V a t a n i §ili o l a n

v e 50 m k a d a r b o y l a n a b i l e n , d a i m a y e ? i l b i r agagtir.
Yapraklari koyu ye?il, Uggenimsi, sert ve ucu
baticidir. Park ve bahgelerde siis agaci olarak
ye t i t i r i lir.
139
A.excelsa (salon gami). Vatani Avustralya olan bir

a g a g t i r . Soguga d a y a m k l i oimadigi igin ancak evlerde,
saksilarda yeti9tiri1ir. Guney Anadolu'da (Antalya'da)
i s e p a r k l a r d a y i i k s e k a g a g l a r h a l i n d e g e 1 i§mi § t i r .
Agathis, familyanin diger genusudur, GUneydogu

Asya ve Avustra1ya'da yetiên, sert ve spatulat
yaprakli yiiksek agaglardir. Govdelerinde bo 1 regine
bulunur. Hem fosille£?mi§ h e m y a ^ a m a k t a o l a n tiirlerden
elde edilen regineye Kopal reginesi veya Dammar
reginesi denir. Bu r e g i n e endiistride cila ve vernik
yapiminda; eczacilikta da yaki hazlr1anmasinda
ku 1 l a m 1 i r.
Fam : Piriaceae ((Jamgiller)
Genellikle kuzey yarikiirede yayili? gosteren

diizgiin govdeli agag veya agagciklari kapsiyan bir
familyadir. Yapraklari linear v e y a igne §eklinde olup
b i r k i s m i dokiilvirken b i r y a n d a n y e n i y a p r a k i a r g e l i ^ i r ,
b u n e d e n l e f a m i l y a d a k i a g a g l a r y a z ki§ y e ^ i l d i r , "ki§in
yaprak dokmez" diye ni te lendi r i 1 i r . (Jigekleri tek
e § e y l i , b i t k i l e r m o n o i k t i r . E r k e k k o z a l a k l a r kiigiik v e
otsudur; polen taneleri hava keseleri ta§ir. Di§i
k o z a l a k l a r k i s a s i i r g i i n l e r i n u c u n d a v e biiyiiktiir, oviil l e r
her pulun iist yiiziinde v e tabamnda, 2 tane birarada
bulunur, kozalak pullari odunludur, olgunlaînca
pullar aralamr veya diisjer . T o h u m 1 a r genellikle
kanatlidir(§ek.42,43).
Pinaceae familyasi b i t k i leri yerytizlinde geni?

ormanlar meydana getirmenin y a m n d a verdikleri odun,
k e r e s t e , r e g i n e v e k a g i t h a m u r u g i b i iirtlnler n e d e n i y l e
ekonomik agidan gok d e g e r l i d i r . Familyada 9 cins ve 300
k a d a r tiir b u l u n u r . u l k e m i z d e i s e 4 c i n s v e 9 tiir i l e
temsil edilir.Igne yaprakli ve kisin yaprak dokmiyen,
ormanlar olu?turan ve sevilen Pinaceae agaglarinin
g o g u n u h a l k i m i z g a m o l a r a k n i t e l e n d i r m e k t e d i r , o y l e ki
Picea lara (ladin) ladin gami; Cedrus lara (sedir)
sedir gami, Abies(gbknar) lara da goknar gami
denilmektedir. Yurdumuzda yetiên cinsleri: Abies
(goknar), Picea (ladin), Cedrus (sedir) ve Pinus
(gam)'tur. Bu cinsler a§agidaki anahtar yardimiyla
birbirinden ayIrdedilebi1ir:
140
1. Y a p r a k l a r y a l n i z u z u n
siirgunlerde b u l u n u r .
2 . Y a p r a k l a r y a s s i , l i n e a r , u c u kiit; k o z a l a k i a r
d a l d a d i k , o l g u n l u k t a k o z a l a k pul lari diiger... Abies
2. Yapraklar 4 kogeli, ucu sivri; kozalakiar
s a r k i k , o l g u n l u k t a k o z a l a k tlimiiyle diiger Picea
1. Y a p r a k l a r h e m u z u n ,
h e m k i s a siirgiinlerde bulunur.
3. Kisa siirgiin l e r 30-40 yaprakli l\ . A .. . Cedrus

3. Kisa siirgiinler 2 yaprakli Pinus
§ e k i 1 4 5 . Pinus sylvestris. A : g e n e 1 goriiniig; B : k o z a l a k l i d a l ;

C . k i s a siirgiinde igne y a p r a k ; d k r d i g i k o z a l a k ;
ek:erkek kozalak;t:tohum; y:yapragin enine kesiti.
141
Pinus'lari diger cinslerden ayiran en garpici

ozelikleri y a p r a k l a r i m n uzun 6-15 cm kadar,asikular(*)
o l u ^ u , u z u n siirgiinlerde t e k t e k , k i s a siirgiinlerde ise
ikiêr iki§er bulunui?u v e k o z a l a k l a r i n i n olgunlukta
dii§mesidir. Uzun siirgiinler gengken yaprak lidir,
sonradan yapraklar dokiiliir. Pinus cinsinde kisa
siirgiinler 2, 3 veya 5 yaprak ta§ir, ancak
Anadolu'dakiler 2 y a p r a k l i d i r ve bu 2 yaprak tabanda
z a r i m s i , k i s a bir kin ile s a r i l m i ^ t i r . G b v d e de bulunan
regine k a n a l l a r i y a p r a k l a r d a da d e v a m e t m e k t e d i r . E r k e k
kozalaklar dallarin ucunda bulunur; polenler sari
renklidir, tozla^ma riizgarla olur, Di§i kozalaklar
dallarin govdeye yakin kisimlarinda bulunur,
o I g u n l aj-s m c a tiiraiiyle d G ^ e r . T o h u m l a r k a n a 11 i d i r (§ek . 4 5 ) .
Qara cinsinin gogunlugu kuzey yarikiirenin orman

bolgelerinde yetiên ve ormanlar olu^turan 90 tiirii
v a r d i r ; y u r d u m u z d a 5 tiir y e r l i o l a r a k y e t i ^ m e k t e d i r • B u
tiirler yeti^tikleri yere gbre ayri labi lecegi gibi
morfolojik ozeliklerine dayanarak ta kolayca
taninabilmektedir. Pinus brutia ve P.halepensis kiyi
kesiminde yeti§en tiirlerdir; P. nigra' y a 800-1300
m e t r e l e r a r a s i n d a , P. s i 1 ves t ri s' e d a h a d a y i i k s e k l e r d e ,
1800-2000 metrelerde rast lanmaktadir. P.pinea tiirii,
dallarinin tag olu^turmasi ve tohumlarinda kanat
b u l u n m a y i ^ i ile k o l a y c a taninmaktadir(§ek.46).
Anadolu'daki Pinus tiirleri aâgidaki tayin

anahtari yardimiyla aylrtedilebi1ir:
1. Y a p r a k l a r yumu§ak, a g i k ye§ii,
tomurcuklar reginesiz
2 . T a g §emsiye ^ e k l i n d e ; t o h u m k a n a t s i z . . P.pinea
2. " diizensiz; t o h u m k a n a t 1 I !
3. Kozalaklar sapli; sarkik P.halepensis
3. " sapsiz; sarkik degi1 P.brutia
1.Yapraklar sert, grimsi veya koyu yeîl;

tomurcuklan regineli:
4 . Y a p r a k l a r g r i m s i , b u r u l m u j ? ; siirgiinler
kirmizi;kozalaklar sarkik P.silvestris
4 . Y a p r a k l a r k o y u y e § i l , diiz; siirgiinler
siyahimsiJkozalaklar dik P.nigra
(#)acicular= kiigiik igne; acicularis= igne §eklinde

142
Pinus pinea (fistik garni , §emsiye ?arai),

Akdeniz'de ve Karadeniz'in Akdeniz iklimi gosteren
y o r e l e r i n d e , kuraluk a r a z i d e , n e h i r v a d i l e r i n d e yetigen
v e o r m a n o l u § t u r a n b i r tiirdiir; a y r i c a A k d e n i z gevresi
iilkelerinde, tohumlari nedeniyle kiiltiirii d e yapiiir.
Boyu 15-30 m e t r e y e v a r a b i l e n bu a g a g l a r d a , y a ^ l i l a r d a ,
govdenin yarisindan yukariya kadarki bolgesinde geliên
d a l l a n m a n e d e n i y l e §emsiye §eklinde b i r tag olu?mu§tur
v e g o k k o l a y t a m n i r (§ek. 4 6 ) . Y a p r a k l a r i 8 - 1 0 c m
b o y u n d a , a g x k y e g i l v e s i l i n d i r i k ; k o z a l a k l a r i biiyiik,
10-15 cm, kiiremsi, parlak ki rmi z I - k a h v e r e n g i di r ve
d a l l a r i n k o l t u g u n d a tek tek b u l u n u r . T o h u m l a r d a r , 1.5-
2 cm b o y u n d a , e l i p s o i d ve etli d i r . Q a m fistigi adi
v e r i l e n ve sert bir testa ile k o r u n m u ? olan bu tohumlar
yag bakimindan zengindir, bazi yemek ve tatlilarda
aranan, lezzet verici bir tiriindur. Ihrag ta
edilmektedir.
Pinus brutia (kizil gam), bir Akdeniz bolgesi

g a m i d i r ; y u r d u m u z d a o z e l l i k l e B a t i v e Giiney A n a d o l u ' d a ,
sahi 1 b o l g e l e r i n d e o r m a n l a r o l u ^ t u r m a k t a d i r . B o y u 25 m
kadar olabilen bu agaglarin govdesi gok diizgiin
d e g i l d i r . G e n g siirgiinlerinin v e f i d a n l a r i n i n k i r m i z i m s i
rengi, yaprak1arinin agik ye§il ve uzun, 10-20 cm
olu§u, tomurcuklarmda regine gorti I m e y i s? i garpici
ozelikleridir. Kozalaklari gok kisa sapli veya sapsiz
o l u p 6 - 1 0 cm k a d a r b o y d a d i r , dal iizerinde d i k ve g i f t e r
gifter, karîlikli yer1e?mi§tir.
§eki 1 4 7 . A:Pinus brutia; B:Terebinthina elde ediliî;
C:P.halepensis; D:P.nigra; E'.P.sylvestris.
Bat i ve Giiney Anadolu'da P. brut i a gdvdelerine

yapilan V §eklindeki yariklardan bir oleoresin(*)
t o p 1 a m r ( §ek . 4 7 ) , b u n a "gam sakizi" veya "terementi"
ismi v e r i l i r ki a y n i zamanda Terebinthina (T.K.) adi
ile bilinen bir drogtur. Bu oleoresinden subuhari
dist ilasyonu ile bir ugucu y a g , O l e u m T e r e b i n t h i n a e
(T.K.).Terementi esansi elde edi1ir.Geriye kalan artik,
yani regine de bir drogtur, Colophonium(T.K.)Kolofan
adiyla kodekslerde kayitlidir.
T e r e m e n t i , bal kivaminda ve renginde veya soluk

s a r i r e n k l i , k e n d i n e ozgii r e g i n e k o k u l u , a c i lezzetli
b i r iiriindlir; % 1 0 - 3 0 u g u c u y a g v e % 7 0 - 9 0 regineden
o 1 us?an b u d r o g h a v a d a b i r a k i l i r s a u g u c u y a g i n biiyiik b i r
kismi ugar, geriye kolofan denilen reginesi kalir.
(*)oleum: yag; resina= regine; oleoresin= ugucu yag ve

r e g i n e d e n olu§an.
144
Kolofan adi, eski Lidya(*) Kralliginin bir gehri olan

Kolophan'dan gelmektedir ve bu regine iilkemizde
eskidenberi bilinmekte ve gegitli amaglarla
kul l a m Imaktadir.
Terebinthina'dan veya gam odunundan elde edilen

Ol .Terebinthinae, kendine ozgii kokulu, hemen hemen
renksiz, yakici lezzette bir sividir. Vernik, cila ve
boya sanayiinde kullanilan bu yag "Neft yagi" veya "Cam
terementisi" ismiyle anilir. Ofisinal olan
Ol .Terebinthinae eczacilik tekniginde, pomat yapimmda,
parftimeride, i n s e k t i s i 11 e r i n hazi r 1 anmas inda
kullanilir. Digaridan romatizma agrilarini gidermek
igin uygularnr; veteriner hekimlikte agri kesici,
solunum ve idrar yollari hastallklarinda antiseptik
etkisi vardir.
Colophonium (gam reginesi, kolofan) (T.K.), ugucu

yagindan kurtarilmig terementidir. Bu regine, agik
veya koyu sari r e n k l i , p a r l a k , kolay kirilabilen bir
uriindiir. S u d a g o z i i n m e z f a k a t o r g a n i k g o z i i c i i l e r d e k o l a y
goziinur. Eczacilikta yaki hazirlamada; sabun
sanayiinde, dezenfektan madde yapiminda; boya, vernik
ve kagi t endiistrisinde bnemli bir katki maddesidir.
Kolofan miizik aletlerinin tellerine siiriiiur, ayrica
spor gali§malarinda kaymayi gonleyici toz olarak
oldukga onemli bir yeri v a r d i r .
P.brutia v e P.nigra''nin dal ve govde odunlarinin,

k a p a l i f i r i n l a r d a v e diigiik i s i d a y a v a § y a v a § y a k i l m a s i
yani kuru kuruya distilasyonu ile bir katran elde
edilir; buna Pix Pini (Pix L i q u i d a , Cam katrani ) ismi
v e r i l i r . G i i n e y A n a d o l u ' d a h a z i r l a n a n b u (iriin s i y a h v e y a
koyu r e n k l i , ozel k o k u l u , aci lezzetli ve kivamli bir
sividir. Eczacilikta solunum ve idrar yollari
hastal lklarinda ve ozellikle hayvanlann cilt
hastallklarinda kullanilir.
Akdeniz bblgesinde rastlanan ikinci tur Halep

gami'dir. Pinus halepensis 15-20 m'ye kadar
b o y l a n a b i 1 i r . B u tiiriin T i i r k i y e ' d e k i y a y i l i g i simrlidir,
Toroslarin eteginde, Seyhan-Ceyhan arasindaki alanda
zeytin agaglari ile birlikte rastlanir. Bu tiir
P.brutia' y a g o k b e n z e m e k l e b e r a b e r , g e n g siirgiinleri i l e
(*)Lydia=Manisa-Egme gevresi
145
fidanlarinin sarx renkte; yapraklannxn kisa, 8-10

c m , y u m u g a k v e g o k d a r (1 m m ) ; k o z a l a k l a r x n x n uzun ,
kalxn saplx ve sarkxk oluguyla kolayca
ayxrtedi1ir{§ek.47). Halep gamx bnceleri piramit
goriiniigiindedir, sonradan diizensiz bir tag meydana
getirir. D a l i a n kiil r e n g i , s e y r e k v e y u k a r x dogrudur.
Tomurcuklarx reginesiz f'akat odunu reginelidir. Bu
tiirden, l a p a n y a ' d a T e r e b i n t h i n a e l d e e d i l i r .
P.nigra (kara gam) yurdumuzda daglxk bolgelerde ve

b e l i r l i y t i k s e k 1 i k 1 e r d e y e t i f i r ; b u tiiriin b i r v a r y e t e s i ,
P.nigra v a r . p a 11 asiana oldukga yaygxndxr. Govdesi koyu
g r i , yapraklari 8-10 cm boyda, koyu yegil renkli, sert
ve sxktxr; bitki ismini bu karanlxk goriintiisiinden
almigtir. Boyu 30 metre'yi gegen bu agaglarin
tomurcuklarx regineli ve gri renklidir. Kozalaklari
dik, yapraklardan kxsa, 4-8 cm, hemen hemen sapsxz,
sarimsI-kahverengi ve par 1aktIr{§ek.47) . Tohumlari
kanatlidir. Karagam Avrupa'da da yaygin olan bir
tiirdiir. Orta Avrupa'da Avusturya, Macaristan ve
Yugos1avya'da bo 1 yetigen bir varyetesi, var.austriaca
bol miktarda regine igermektedir ve Avusturya'da
Terebinthina elde etmede yararlarn 11r.
P.si lvestris (P.sy1vestris) (sari gam). Bu tiir

Kafkasya'dan Avrupa'ya kadar uzanan alanda, daglxk
kesimlerde yetifir. Yurdumuzda Kars-Sarikami§ gevresi
ve Kuzey Anadolu daglarinda, genellikle 1300-2400
metreler arasxnda (§ek.45) ormanlar meydana
g e t i r m i g t i r . Sarx g a m 5 - 1 5 m v e y a d a h a b o y l u , diizgiin
govdeli bir agagtir; kabuk ve y a g 11 d a l l a r sanmsi
renktedir. Tomurcuklari regineli; igne yapraklari 2 mm
k a l i n l i k t a , kozalaklar k a d a r , 3-7 cm uzunlukta ve mavi-
yegil renklidir; kozalaklar ovoid ucu sivri, 4-8 cm
boyunda hemen hemen sapsiz, donuk s a n m s i kahverengi ve
sarkiktir. Kozalak pullari di?a dogru kanca gibi
gikinti meydana getirmigtir. Bu tiiriin tomurcuklari
Turio Pini, Turiones Pini adiyla, ditiretik ve
ekspektoran olarak kullanilir. Ilkbahar aylarinda dal
u g l a n n d a m e y d a n a g e l e n btiyiime t o m u r c u k l a r i , d a l u g l a r i
ile kesilerek havadar bir yerde kurutulur. Drog
regineli bileîkler' ,ugucu yag igerir. Ayrica dallarin
odun kismindan kuru disti1asyonla elde edilen katran,
Pix Pini digarldan deri hastallklarinda kullanilxr.
Govde ve dal k a b u k l a r x n d a bol m i k t a r d a tanen b u l u n u r .
146
Yurdumuzda yetisjen bu gamlarin diîndaki

Pinus'lardan P.pinaster (P.mari tima), bati Akdeniz'de
y e t i §en b i r tiirdlir; b a z i A k d e n i z u l k e l e r i n d e kumullarin
agaglandirilmasi igin yeti§tirilmi§tir. Fransa'da
t e r e m e n t i b u ttirden e l d e e d i l i r .
P.palustris, Kuzey Amerika'da yaygin olan, kisa

siirgUnii 3 y a p r a k t a ^ i y a n b i r tiirdiir. A . B . D e v l e t l e r i n d e
t e r e m e n t i e l d e e t m e d e b u t U r d e n y a r a r 1 a m 11 r .
P.griffithii ( H i m a l a y a garni), H i m a l a y a ' l a r d a 1600-

4000 m e t r e ler arasinda yeti§en ve kisa siirgiinde 5
y a p r a k t a § i y a n tiirdiir. K o z a l a k l a r i 25 cm d e n u z u n ve
si 1 i n d i r i k t i r ; igne yaprak ve kozalaklarm iizerinde
r e g i n e d a m l a l a r i b u l u n u r , bu n e d e n l e bu a g a c a "aglayan
g a m " a d i v e r i l m i ^ t i r . B u tiirden P a k i s t a n ' d a terementi
elde ediImektedir.
P. succinifer, Eskiden Baltik sahillerinde yeti^mi?

b o 1 r e g i n e l i b i r a g a g t i r . B u ttiriin f o s i 1 1 ejjmi § r e g i n e s i
S u e c i n u m ( k e h r i b a r ) , siis e § y a s i y a p i m i n d a kullamlir.
(Jam 1 a r g e v r e e t k i l e r i n e o l d u k g a t o 1 e r a n s 11 d i r , b u
n e d e n l e d i g e r agag g e ? i t l e r i n i n y a ^ i y a m a d i g i kosjullarda
y e t i §ebi 1 i r l e r . Orman olui?turmalari yaninda, odun,
kereste ve kagi t hamuru vermeleri yoniinden degeri i
agaglardir. Bunun diînda bagka amaglarla da bu
a g a g l a r d a n y a r a r l a m l i r , o r n e g i n g e g i t l i g a m tiirlerinin
govde kabuklari (Cortex Pini - gam kabugu), tanen
bakunindan zengin olup deri sanayiinde sepileyici
olarak kullamlir. Cam polenleri (Sporae Pini),
Finns'larin olgun polenlerinden olu§an, agik sari
renkli bir tozdur. Tafidigi vitaminler, enzimler v.b.
bileîkler nedeniyle tonik olarak k u 1 1 a m 1maktadir.
Cam tiirlerinin taze yapraklarindan su buhari

d i s t i l a s y o n u i l e O l e u m P i n i a d i v e r i l e n r e n k s i z , giizel
kokulu ve keskin lezzetli bir ugucu yag elde edilir.
Pinen ve terpineol bakimindan zengin olan bu iiriin
antiseptik, sedatif ve ekspektoran etkilidir; diâridan
r o m a t i z m a y a karsji k u l l a m l i r .
Cam a g a g l a r i m n govde kabuklari, mantar ve destek

d o k u hiicreleri temi z lendi k t e n sonra kalan k i s m i n a "gam
soymugu" adi v e r i l i r . F l o e m hiicrelerinin b u l u n d u g u bu
tabaka kuvvet verici olarak, bzellikle veremli
147
hastalara yedirilir. Ancak bu sfekiide yaralanmisj

agaglar ormanlarin yok olmasina neden olmaktadir.
Abies (gbknar, koknar). Kuzey yanktirenin lliman

bo 1ge1erinde yetiên, diizgOn govdeli, pi rami t
goriiniimiiride, y a z ~ k i § y e § i l , 2 0 - 3 0 m e t r e k a d a r b o y l a n a n ,
biiyiik a g a g l a r d i r . Y a p r a k i a r linear, tepede retustur,
altyiiziinde b i r b i r i n e p a r a l e l , b e y a z i k i g i z g i b u l u n u r .
Y a p r a k i a r dii§tiigii z a m a n d a l d a y u v a r l a k v e a g i k renkte
bir iz k a l i r ( §ek . 4 8 ) . Biiyiime tomurcuklari yumurta
bigiminde ve reginelidir. Qigekler tek c i n s l i , bitki
monoikt. ir.
A ye
§eki1 4 8 . Abies equi-trojani. A:dis?i kozalakli d a l ; B:igne y a p r a k ;

C : y a p r a g i n dalda biraktigi iz. e : e k s e n ; t p : t o h u m p u l u ;
6p:ortii p u l u ; t:tohum; ye:yapragin e n i n e kesiti
Erkek kozalaklar kiiglik, y u m u r t a §eklinde ve sarkik;

dis?i gigekler 10-30 cm, boyunda silindirik ve dik
kozalak d u r u m u n d a d i r . O l g u n l u k t a dis?i k o z a l a k pullar
ddklillir ve kozalak ekseni dalda dik olarak kalir
T o h u m l a r s i v r i u g l u , iig k o ^ e l i v e k a n a t 11 d i r ( §ek. 4 8 ) .
Anadolu'da 4 Abies tiirii yeti§ir ki bunlar

Avrupa'da yoktur. Bunlardan ikisine kuzey Anadolu'nun
yiiksek k e s i m l e r i n d e r a s t l a n i r .
148
Abies nordmanniana {Kafkasya goknari , Kuzey

Anadolu goknari). Bu tiir d a h a gok kuzeydogu Anadolu
daglarindaki orraanlarda yetigir. Boyu 35 m ' y e kadar
yiikse 1 e b i 1 i r ; yapraklari 1.5-3.5 cm sik dizilmig ve
y u k a r i d o g r u yttne1mi §tir. K o z a l a k l a r i k o y u kahverengi,
20 cm kadardir.Ortii pul lari kanca geklinde geriye
kivriktir.
A.bornmueleriana (Uludag gdknari), daha gok Bursa

ve Bolu gevresinde yayilig gbstermekle beraber doguya
dogru, Ordu'ya kadar rast1anabi1ir. Kozalaklari daha
ktigitk 1 0 - 1 3 c m , a g a g d a h a k i s a d i r , 2 0 - 2 5 m .
A.equi-trojani(*) (Kazdagi kbknari). Balikesir-

Edremi t-Kazdaginda, 1400-180.0 metrelerde yetiîr,
kozalaklari 10-15 cm boydadir(§ek.48). Endemik(*#) bir
turdiir.
A.cilicica(***) (Toros gdknari, Adana goknari). Bu

bir giiney Anadolu tiirUdiir, Toros larda, 1 100-2000
metreler arasinda yetigir, 20-30 metreye kadar
boylanabi 1ir, kozalaklari 20-30 cm boyda; ortii p u l u
tohum pulundan kisadir(§ek.49), Tomurcuklarinin
r e g i n e l i v e y a r e g i n e s i z o l u g u n a g o r e 2 alttiire a y r i l i r ,
regineli olan subsp.isaurica(****); digeri subsp.
ci1icica'dir.
Yurdumuz park ve bahgelerinde siis amaciyla

yetistirilen bagka Abies tiirleri de vardir; ornegin
A.pinsapo (Parmak gami, Ispanya g6knari), yapraklari
sert ve kisa (1-1.5 cm) olup dalin her tarafindan
gikan, bir ttirdiir; A. concolor, kokulu gQknar veya
K a l i f o r n i y a g o k n a r i i s m i y l e a m l a n b i r tiirdiir.
A n a d o l u d i g i n d a y e t i ^ e n Abies tiirlerinden u g u c u y a g ve
balsam elde etmede yarar1 a m l m a k t a d i r .
A.alba orta Avrupa'da, Pirene'1erden Balkanlara

kadar daglarda y e t i g e n b i r tUrdiir; y a p r a k l a r d a n Oleum
A b i e t i s ( g b k n a r e s a n s i ) e l d e e d i l i r . Ho§ k o k u l u o l a n b u
(*)Troja = Truva
( * * ) e n d e m i u s = y e r l i , y u r d u m u z a ozgti
(***)Cilicia = Ermenek-Amanos daglarina kadar Adana
ovasi gevresi; cilicica = Cilicia'da yetigen
( * * * * ) I s a u r a = p i s i d i a ile C i l i c i a a r a s i n d a k a l a n
(Beygehir'den Alanya'ya dogru uzanan) alan
149
§ekil 4 9 . A: Abies cilicica; B '.Picea oriental is
iiriin a r o m a t i k o l a r a k v e p a r f U m e r i d e kullanilir. Ayrica

Fransa'da govdesinden terementi elde edilir.
A. balsamea, Amerikada'da yaygin olan bir tiirdiir.

Govdenin yara1anmasiy1 a Balsaraum Canadensae (Kanada
b a l s a m i ) ismi v e r i l e n bir o l e o r e s i n elde e d i l i r . O n c e
biraz akici olup sonra sertlegme ozeliginde olan bu
iiriin soluk sari renkli ve saydamdir. Mikroskopta
incelemeye uygun ince ve devamli preparat hazirlamada,
optik sanayiinde mercekleri birbirine yapigtirmada
Kanada balsamindan y a r a r l a m 11 r . K o k n a r agaglarimn
odunu reginesiz, agik renkli, hafif ve yumugaktir.
Y a p r a k l a r i y a l n i z u z u n stirgiinlerden g i k a n b i r c i n s
te Picea (ladin)'dir. Abies'ten baglica farklari,
yapraklarimn enine keside 4 k&geli, kozalaklarimn
sarkik olugu ve olgunlukta pul larin degi 1 kozalagm
k e n d i s i n i n dtigmesi di r ( §ek. 4 9 , 50 ) .
Picea'' l a r kuzey yarikiirenin iliman bolgelerinde

yetigen, diizgiin gortintiglii, yaz-ki? yegil, boyu 50
metreye varan agaglardir. Dallar govdeye vertisillat
dizi lmigtir. Yapraklarin dort ytizii b e l l i , b a z a n her
150
yiizde b i r b e y a z g i z g i b u l u n u r , k o p a r i l i n c a d a l i i z e r i n d e
diken gibi bir Qikinti kalir, bu n e d e n l e yapraklari
d u ^ m i i ? d a l b i r t o r p u y e b e n z e r ( § e k . 5 0 ) . Di§i k o z a l a k l a r
silindirik ve aâgiya dogru sarkikt1r(§ek.49). Kozalak
pullari ince, tohumlari kiigiik kanatlidir, kanat
tohumdan kolay ayrilir. Olgunlukta kozalaklar tiimiiyle
diiêr. Ladin'in Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika'da
y e t i ^ e n 4 0 k a d a r tiirii v a r d i r ; y u r d u m u z d a i s e y a l m z b i r
tiir y e t i ^ i r .
$eki I 5 0 . Picea orientalist A : g e n e l g'orunli^; B : d i s i k o z a i a k l i d a l .

i:igne y a p r a k ; ie:igne y a p r a k e n i n e k e s i t i ; izrigne
y a p r a g i n d a l d a b i r a k t i g i iz; k p : k o z a l a k p u l u ; t:tohum
(B: K . k a r a m a n o g l u ' n d a n ) .
Picea oriental is (dogu ladini), vatam Dogu

Karadeniz ve Kafkasya olan bir orman agacidir. 1000
metrenin iizerinde geni§ ormanlar olu§turur (orn.
A r t v i n , O r d u , T r a b z o n M e r y e m a n a ) . B o y u 60 m ' y e ula§an
agaglar sik dalli, piramit gbrtiniimiindedi r . Dallar
g e n g k e n y u k a r i d o g r u , s o n r a l a r i diiz v e y a a ^ a g i y a dogru
sarkiktlr.Yaprak1ar gok k i s a , 4-11 mm kadar, sert, ucu
kiit, s i k v e d a l a y a t i k d i z i 1 i § 1 i d i r . D i ? i k o z a l a k l a r 5 -
9 cm kadar silindirik; pullarin tepesi yuvarlaktir.
Tohumlari kiiQtik, 4 mm kadar, koyu kahverengi olup
kanatlari incedir.
151
P.excelsa (P.abies), Iskandinavya'dan Balkanlar'a

kadar Avrupa daglarmda orman olu§turan agaglardir.
Avrupa ladini, Norveg ladini gibi isimlerle anxlir.
Kereste bakimmdan ekonomik degeri en yiiksek
a g a g l a r d i r . A v r u p a ' d a , T e r e m e n t i e l d e e t m e a m a c i y l a da
y a r a r 1 a m 11 r .
P.pungens (mavi gam). Vatani Kuzey Amerika'nin

g i i n e y i o l a n b u b i t k i , d a l l a r i n i n giizel ye§i1imsi-mavi
rengi nedeniyle dekoratif olarak yeti^tirilen ve bir
"ladin" oldugu halde "gam" diye isimlendiri1 en,
dayamkli b i r p a r k a g a c i d i r . Di§i k o z a l a k l a r i kirmizi
renk1i d i r.
Pinaceae familyasindaki bazi g e n u s l a r , yapraklari

h e m u z u n h e m d e k i s a siirgiinlerinde t a ^ i m a l a r i y l a diger
cinslerden ayri1abi1mektedir. Bunlardan biri Cedrus
(sedir agaci)'tur. Sedir agaglari gtizel goriinii^lii,
diizgiin govdeli, ki§in yapragim ddkmeyan, boylu
agaglardir. Geng iken geni? bir piramit bigimindedir,
ya^landikga yayvan v e d i i z e n s i z b i r t a g o 1 u§ t u r u r 1 a r .
S i i r g i i n l e r , u z u n v e k i s a siirgiin § e k l i n d e d i r . Yaprakiar
kisa, 1-3 cm kadar,, igne §eklinde, sert, sivri,
batici, enine kesiti 3-4 kbêli, 3 - 6 y i 1 omiirliidiir;
u z u n siirgiinlerde t e k t e k , k i s a siirgiinlerde i s e 30-40
yaprakli demetler halinde bu1unur(§ek.51). Di§i
kozalaklar dik, silindirik veya ovoid, tepede basiktir,
olgunlukta yelpaze §eklindeki ince pullari dokiiliir,
o r t a e k s e n k a l i r . T o h u m l a r 3 k o ^ e l i v e iizeri regineli,
t o h u m k a n a d i biiyiiktiir.
S e d i r c i n s i n i n y e r y u z u n d e 4 tiirii v a r d i r . B u tiirler
Akdeniz gevresi ve Hindistan gibi sicak bolgelerde
yayili§ gosterir1er.Sedir odunu yumuâk, kolay i^lenir,
d a y a m k l i v e giizel k o k u l u d u r . B u o z e l i k l e r i nedeniyle
eskiden beri gok kullanilmi§ ve bu yiizden ancak
diinyanin belirli y e r l e r i n d e , az sayida sedir ormani
k a l m i i ^ t i r . Y u r d u m u z d a b i r s e d i r ttirti v a r d i r .
Cedrus libani (Liibnan s e d i r i , T o r o s s e d i r i , k a t r a n

agaci). Toros Daglari'nda 1000-2000 metreler arasinda
y e t i ^ e n , 40 m k a d a r b o y l a n a b i l e n a g a g l a r d i r . Y a p r a k i a r
igne feklinde 1.5-3.5 cm u z u n l u k t a , dort ko§eli, sivri
uglu, ye§il veya mavimsi yeîl renklidir; kisa
siirgiinlerde 30-40 tanesi bir arada, demet halinde
152
b u 1 u n u r ( §ek . 5 1 ) . T o m u r c u k l a r i r e g i n e s i z v e y u v a r l a k t i r .
K o z a l a k i a r 8 - 1 0 c m , y u m u r t a §eklinde ve s a p l i d i r . T o h u m
kanatlari kahverengi, yarim yelpaze geklindedir.
C.libani yapraklari, F o l i a C e d r i , t a g i d i g i UQUCU y a g
nedeniyle parfUmeri sanayiinde kulanilir. Ayrica
bitkinin govde ve dallarindan bir katran elde edilir.
b u uriin O l e u m C e d r i , S a r i k a t r a n i s i m l e r i y l e bilinen
bir h a 1k ilacidir; igerden idrar yollari
hastal lklarinda ve diiiretik olarak, digardan deri
hastallklarinda antiseptik olarak, Veteriner hekimlikte
de hayvanlarin cilt hastallklarinda kullani1lr.Odunu
giizel k o k u l u d u r v e d o g r a m a c i 1 l k t a m a k b u l d u r .
$ekil 5 1 . Cedrus libani. A:di§i k o z a l a k l i d a l ; B : k i s a

siirdiinde i g n e y a p r a k l a r ; u.'uzun siirgiin;
k : k i s a siirgiin; u y : u z u n siirgiinde igne y a p r a k l a r .
Ltibnan v e S u r i y e ' d e son derece azalmig olan bu

agaca yurdumuzda Giiney ve Bati Anadolu daglarinda
rastlanmaktadir. Ancak eskiden beri fazlaca tahrip
edilmig oldugundan genig olmayan ayri ormanlar halinde
bu1unmaktadir.
153
B u tiire g o k b e n z e y e n v e Kibris'ta yetigen Cedrus

brevifolia (Kibris sediri) da bazx y a z a r l a r a gbre Toros
s e d i r i n i n b i r v a r y e tesi di r .
C.atlantica (Atlas sediri), kuzey Afrika'da Atlas

daglarinda, Tunus, Fas'ta yetigen, boyu 30-40 m'ye
ulagan odunu makbul bir agagtir.
Kisa siirgiinl e r i n d e demet halinde ve gok sayida

y a p r a k t a g i m a s i y l a Cedrus''& b e n z i y e n b i r a g a g ta L a r i x
(melez) dir. Bu, Coniferae'nin kigin yapraklarini doken
genusudur. Sedir agaglarinin aksine kuzey yarikiirenin
soguk-daglik bblgelerinde yayilig gosterir ve
Tvirki y e ' d e y e t i g e n b i r tiirii yoktur. Cedrus'tan bir
d i g e r f a r k i d a d a l l a r i s a r k i k , d i g i k o z a l a k l a r i kiigiik,
2 - 4 era k a d a r d i r .
Larix decidua(*) ( A v r u p a m e l e z i ) , b o y u 35 m k a d a r
olabilen, bir o r t a A v r u p a a g a c i d i r . G e n g siirgiin 1 e r d e
y a p r a k l a r tek b a g m a , yag 1i dallarda demet h a l i n d e d i r .
Bu agacin gbvdesinde bir kav mantarl (Fomes
officinalis) yetigir. L.decidualnin govdesinden bir
terementi elde edilir. Terbinthina Laricina (Venedik
T e r e m e n t i s i ) a d i y l a b i l i n e n b u o l e o r e s i n % 20 u g u c u y a g
(terementi esansi) igerir, regine % 60-65 kadardir.
Eczacilik tekniginde, p a r fiimer i d e , boya sanayiinde
k u 1 1 a m 11 r .
Fam: Taxodiaceae
Yeryiiziindeki agaglarin en yaglilari ve en

bilyiikleri bu familyadir. Kigin yaprak dokmiyen,
y a p r a k l a r i g o g u n l u k l a p u l g e k l i n d e o l a n b u f a m i l y a d a 10
c i n s , 16 tiir b u l u n u y o r s a d a y u r d u m u z i g i n y e r l i b i r tiir
yoktur.
Sequoiadendron giganteum(**) (dev agaci,mamut

agaci), vatani Kaliforniya daglari olan, 90-100 metre
b o y u n d a , g a p i 12 m e t r e k a d a r o l a b i l e n u z u n braiirlii b i r
agag tir. Bu bolgedeki Sierra Nevada daglarinda, yagi
3 0 0 0 ' i g e g e n , d i i n y a n i n e n y a g l i a g a g 1 a n b u l u n u r : biiyiik
o l u g u n d a n otiirii h a l k t a r a f i n d a n b i g t r e e a d i y l a b i l i n i r
( * ) d e c i d u u s - dugiicii; o 1 g u n i a g 11 k t a n s o n r a diigen
( * * ) g i g a n t ( o ) = G r . d e v ; g i g a n t e u s = d e v g i b i biiyuk
154
Sequoia sempervirens te(*) dev agaci gibi boylu

bir agagtir; g6vdesi gok ka1 in 1agmi§11r. Kaliforniya
igin endemik bir agagtir. Odunu kirmizi renklidir,
"redwood" diye bilinir, gok dayaniklldir.
Taxodium distichum(**) (bataklik servisi),

b a t a k l l k l a r d a yet,i§en b u a g a c i n v a t a n i kuzey Amerika
kitasinin gUney-dogu b o l g e s i d i r . Ki§in y a p r a k doker,
yapraklari kargilikli 2 sira Uzerine dizilmigtir
(ismi). Solunum kokleri bulunur, bu kokler toprak
Uzerinde, gbvdeden gikip topraga uzanan dirsek
§ek1indedir. Degerli bir park agacidir.
Fam: Cupressaceae
Bu familyadaki bitkiler yaz k i § ye§il kalan,

monoik, bazan dioik, agag veya gall formunda
b i t k i l e r d i r . Yapraklar pul geklinde veya subulat, bazan
dimorftur(§ek.53). Digi kozalakta kozalak pullari yassi
veya peltat yahut ta e t l i ve birlegiktir, buna gbre
olgun kozalakiar ya o d u n l u d u r ya da etli bir bakkaya
benzer.
Anadoluda yetigen cinsler §u oze1ik1eriyle

ayri1abi1i r1er.
1 . Di§i kozalak etli ,puilar

etli ve birlegik; bakka,
2 . M e y v a gapi 1 cm k a d a r ; 1-6 t o h u m l u ;
tohumlarl saran sert bir kilif yok Juniperus
2. Meyva gapi 2-2.5 cm; 3 tohumlu, tohumlar
sertkilifli bir gekirdek iginde Arceuthos
1. D i g i k o z a l a k o d u n l u ; k o z a l a k
pullari peltat, olgunlukta
aralanir; tohum kanatli ve gok sayida.... Cupressus
Juniperus (ardig) tUrleri monoik ya da d i o i k , agag

veya gall formunda bitkilerdir. Digi kozalak bakka
tipindedir, etli pullarndan olugmugtur.
(*)distichus= k a r g i l i k l i i k i s i r a U z e r i n e d i z i l m i §,
di s t ik
(**)semper= daima; sempervirens: her zaman yegi 1
155
Bu genustaki turierin bir kisramda yaprakiar

s u b u 1 a t 1 1 r ( * ) . Juniperus oxycedrus (katran ardici), bu
cinsin en yaygin olan ttirudiir. B i r Akdeniz bitkisi
olmasina karîn, Trakya'da Anadolu'nun bir gok
y o r e s i n d e r a s t l a n i r . D i o i k v e s i k b i r g a l l , b a z a n kiigiik
bir agag halindedir. Yapraklari subulat, dala dik ve
iiglii v e r t i s i 1 l a t ( * * ) d i z i l i g l i o l u p list yiiziinde b o y u n a
i k i b e y a z g i z g i gariiliir. B a k k a t i p i n d e k i m e y v a l a r i 8 - 9
mm g a p i n d a , kiire § e k l i n d e , k i r m i z i m s i k a h v e r e n g i di r ;
t e p e s i n d e 3 k a r p e l i n izi b e l i r g i n d i r (§ek.52). K a t r a n
ardici dallarinin kuru distilasyonu ile P i x Juniperi
(T.K.) (Ardig k a t r a n i , O l e u m Cadinum) isimli bir drog
elde edilir. Kuvvetli antiseptik etkili olan bu katran
cilt hastallklarinda, uyuz, ekzema, sagkiranda verilen
pomatlarin, sabunlarin bileîmine girer.
J.nana{ * # * ) (ciice a r d i g , b o d u r a r d i g , d a g ardici),

kuzey yarikiirenin yiiksek d a g l a r i n d a , A n a d o l u ' d a 1800
m ' d e n daha yiikseklerde r a s t l a n i r . 40-50 cm b o y u n d a sik
ktimeler m e y d a n a g e t i r e n b u g a l l m o n o i k t i r . Yapraklari
J.oxycedrus'unkinden daha dar ve kisa olup v e r t i s i l l a t
d i z i l m i g v e d a l a yakla§mi§ d u r u m d a d i r ( § e k . 5 2 ) . M e y v a l a r
2 y i l d a olgunla§ir, ilk yil yeîldir ikinci yil rengi
mavimsi siyana doner; gapi 1 cm k a d a r o l a n bakkanin
t e p e s i n d e iig k a r p e l i n i z i k o l a y c a gdriillir. M e y v a l a r g o k
sayida salgi cebi ve 3 tane de tohum taîr, lezzeti ve
k o k u s u ho§ k e n d i n e ozgiidiir; m e y v a l a r y e n i r , diiiretik
e t k i 1 i di r .
J.communis (****)(adi ardig) te kuzey yarikiire

bitkisidir ve Avrupa'da sik rastlanir; yurdumuzda
Trakya'da varligi saptanmi§tlr. Bu dioik gall J.nana1
ya gok benzer, meyvalari biraz daha kiigiik, 5" 6 mm
gapmdadir. Bu tiirden b i r i Tiirk K o d e k s i ' n d e kayitli
olan 2 drog elde edilir: Fr.Juniperi T.K. (Ardig
meyvasi) diiiretik olarak kullanilir. Ayrica igki
sanayiinde cin yapimmda gok tUketilir. Meyvalardan
subuhari d i s t i l a s y o n u ile elde edilen ugucu y a g O l e u m
juniperi bazi kodekslerde kayitlidir; kendine ozgii
k o k u s u b u l u n a n b u d r o g diiiretik v e e m e n a g o g e t k i l i d i r .
( * ) s u b u l a = b i z ; s u b u l a t u s = b i z §eklinde
(**)vertici1latus= gevrel; Uglu vertisi1lat
nodustan gevrel gikan 3 yaprak
( * * * ) n a n u s = g o k kiigiik, b o d u r
(****)communis= ortak adi
156
J.drupacea (Arceuthos drupacea) (andiz), Toros

Dagiari'ndan Liibnan'a kadar uzanan alanda, 1300-2000
metrelerde yetiên bir tiirdiir. B u da yaprak dbkmez;
yapraklari daha u z u n v e g e n i § t i r , 2 . 5 e m x 3 mra v e
subulat 11r. Andiz meyvasi, pullari etlemni? ve
b i r l e ^ i k , grimsi-mavi renkli mumlu bir tabaka ile
§eki 1 5 2 . A : Juniperis oxycedrus; B : J.nana; C : J.drupacea;

dk:di§i k o z a l a k ; i : i g n e y a p r a k ( A , C : K . K a r a m a n o g l u ' n d a n )
kap1anmi§, 2-2.5 cm gapinda kbremsi bir bakkadir

{§ek.52). Diger ardiglardan farkli olarak sert ve
odun1a§mi§ bir endokarpi bulunur, 3 tohum bu gekirdegin
igindedir. E t 1 i k i s m i r e g i n e y a n i n d a §eker d e i g e r e n b u
meyvalardan andiz pekmezi hazirlanir.
157
Juniperus genusundan raeyvasi bakka olan bazi

tiirlerin yapraklari pulsudur ve imbrikat(*)
di zi1i g1idi r .
J.sabina (sabin ardici), Anadolu'nun kuzey

kesiminde yetigen dioik bir galidir. Orta ve Giiney
A v r u p a ile A m e r i k a ' d a da r a s t l a n i r . Y a p r a k l a r i dekusat
ve imbrikat dizi1ig1idir, dbrtlii grupiar halinde
b u l u n u r ; y a p r a k l a r i n s i r t kisrainda b o y u n a - e 1 i p t i k bir
l e k e goriiliir k i b u u g u c u y a g i tagiyan salgi cebidir
( § e k . 5 3 ) . A l g a k b o y l u , h o g o l m i y a n k o k u l u b u tiirtin
meyvalari 5-7 mm gapinda mavimsi, siyah renklidir, 2
t o h u m t a g i r . B u b i t k i n i n d a l u g l a r i Sumaii t a l e s S a b i n a e
isimli drogu olugturur; buradan subuhari
distilasyonuyla elde edilen ugueu yag, Oleum Sabinae
b a g l i c a sabinol ve sabiniol asetat ile p i n e n ve s a b i n e n
de igerir;diigiik dozlarda emenagog (**) etkilidir,
ytiksek dozda abortusa (#**) (diigiik) neden olur,
toks ikt i r .
J.foetidi (kokar ardig, koca ardig) .

D o g u A k d e n i z b i t k i s i o l a n b u a g a g k u z e y , b a t i , giiney v e
orta Anadolu'nun daglik yerlerinde yetigir. Monoik bir
agagtir, dallanma dipten itibaren goriiliir; b o y u 2 0
m e t r e ' y e , g a p i 1 m e t r e ' y e e r i g i r , siirgiin l e r i p u l s u
yapraklar lnin diziligi nedeniyle 4 kogeli goriiliir.
Y a p r a k l a r i n s i r t i n d a salgi bezi y o k t u r (§ek.53). B a k k a
mavimsi-siyah renkli, 12 mm kadar gapta ve 1-2
tohum1udur.
J.excelsa (ytiksek a r d i g ) , b o y u 30 m e t r e ' y e kadar

u l a g a b i l e n m o n o i k b i r a g a g t i r . J.foetidissima ile ayni
y e r l e r d e y e t i g i r ; a r a l a r i n d a k i f a r k b u tiirde siirgiinler
4 kogeli degildir; yapraklarin sirtinda salgi cebi
v a r d i r ( § e k . 5 3 ) ; m e y v a 8 - 1 0 m m g a p i n d a d i r ve 4-6 tohum
taglr.
J.phoenicea ( F i n i k e a r d i c i ) . B u tiire Anadolu'nun

batl v e glineyinde r a s t l a n i r . D i o i k b i r gali v e y a b o y u 4
m e t r e k a d a r o l a b i l e n ktlpiik b i r a g a g f o r m u n d a d i r . B a k k a
(*)Imbricatus= kiremit geklinde dizili

( * # ) e m e n a g o g u s - a d e t sbktiiriicii
( * * * ) a b o r t u s = diigiik;
a b o r t i v u s = g o c u k diigiirmeye n e d e n o l a n
foetidus= fena kokulu
158
Seki 1 5 3 . A'.J.exelsa', B : J . foetidissima; C:J.sabina;

p:pul yaprak; r:recine kanali
kirmizi-kahverengi olup 4-9 tohum tagir, ayricaa

pulpasi(*) liflidir.
Anadolu diginda yetigen turlerden biri

J.vi rgini ana'di r . V i r j i n y a a r d i c i a d i v e r i l e n b u b i t k i
Kuzey Amerika'nin dogu kesiminde yetigen dioik bir
agagtir. Odunundan subuhari distilasyonu ile bir yag,
O l e u m ( L i g n i ) C e d r i ( s e d i r y a g i ) e l d e e d i l i r ki bu y a g
mikroskobide immersiyon yagi olarak kullanilir.
Virjinya ardici, odunu kur?un kalem yapiminda
kullaril lan b a g l i c a a g a g t i r .
Cupressaceae familyasi bitkilerinden iki genusta

dispi kozalakiar odun1agmi§ peltat pullardan meydana
geimigtir ve pullar olgunlukta aralarnr.
(*)pulpa= etli mezokarp (bir organin yuraugak kismi)

Cupressus sempervirens (servi), bir Akdeniz
bitkisidir. Bati ve Guney Anadolu'nun sahi1 kesiminde
yetisjir. Y a p r a k l a r i k o y u y e ^ i l r e n k l i , pul b i g i m i n d e ve
kiigiiktiir; k a r § i l i k l i v e i r a b r i k a t d i z i l m i ^ t i r . Herzaman
y e § i l k a l a n ( i s m i ) b i r a g a g t i r . Di§i k o z a l a k l a r 2 . 5 - 3 . 5
cm gapinda klireye benzer §ekildedir, tek ba^ma
bulunur, rengi gengken sar1ms1-kahverengidir sonradan
griye doner; olgunlukta birbirinden ayrilan, 8-12 lane,
koêli ve peltat pu1 dan meydana gelmi^tir (§ek.54).
D a l l a r i n i n bigimi ile ayirt e d i l e b i l e n 2 v a r y e t e s i
vardir; var.horizontalis'te(*) dallar yataydir.
Anadolu'da yerli o l a n bu v a r y e t e y e kari§ik ormanlarda
rastlanir. Dallari yukari yonelmi? olan, var.
pyramidalis Guney ve Bati Anadolu'da yeti§ir(§ek.54),
a y r i c a m e z a r 1 l k l a r d a friizgari t u t m a s i igin de p a r k ve
bahgelerde yeti§tiri1ir.
Servi kozalaklari tanen bakimindan zengindir,

eskiden astrenjan olarak kullanilmi§, bugiin artik
k u l 1 aril iraamakt a d i r . B u b i t k i n i n g e n g d a l i a n n d a n elde
edilen ugucu yag, Oleum Cupressi bogmacali hastalarin
o d a l a r i n a , e l b i s e v e g a m a § i r l a r i n a p i i s k u r tii 1 u r .
Thuja c i n s i n i n d e k o z a l a k l a r i o d u n l u d u r ; b i r tiirii
batida, digeri doguda yetiîr. T.occidentalis (bati
mazisi), vatani Kuzey-Dogu Amerika olan dioik bir
agaggiktir. Siis bitkisi olarak ye ti§ t ir i 1i r.
Kozalaklari ovoid, 15 mm kadardir, odunla§mi§ 6-8
pu1 dan m e y d a n a gelmi§tir ve pullarin sirti b o y n u z l u d u r .
B u tiiriin g e n g d a l u g l a r i , S u m m i t a t e s T h u j a e , a s t r e n j a n ,
( * * ) d i lire t i k ve emenagog etkili fakat ayni zamanda
toksik bir drogtur.
T. oriental is ( d o g u m a z i s i ) . B u tiiriin v a t a n i <Jin,

Mogo1i stan gibi uzakdogu ulkeleridir. Dallar ayni
dtizlem iizerindedir, yelpazeye benzer. Kozalaklari 6
pu1 dan meydana gelmi§ olup sirti geriye kivrik,
m a h m u z 1 u d u r ( §ek . 5 4 ) . T o h u m l a r i k a n a t s i z d i r . Kiiltiirii
kolay ve gok yapi lan bir tiirdiir, kurak yerlerde
y e t i s - i t i r i l i r ; p a r k v e b a h g e l e r d e g i t y a p m a k iizere g o k
sik ekilmektedir.
(*)horizontalis= yatay
(**) a s t r i n g e n t ^ doku ve damarlari biizen ilag;
astrenjan, kabiz
160
§eki 1 5 4 . A: Ciipressus sempervireus v a r . pyramidal is;

BiC.se/npervirens v a r . horizontal is; C:di§i kozalakli dal;
D:77Juja orientalis; p:pul yaprak; d:diiji k o z a l a k
Classis : GNETINAE
Gymnospermae1nin son sinifl olan bu taksondaki

bitkiler Gymnospermae ile Angiospermae'yi bagliyan
ozelikler ta§ir, bunlar gimnospermlerin en ileri,
angiospermlerin ise en ilkel oze1ikleridir, birlikte
g6riiliirf bu nedenle b i r koprii, gegi§ taksonudur.
Gnetales ordosunda agag, agaggik veya tirmanici formda
bitkilere rastlanir; familyalarda Angiospermae'ye
yakinlik vardir. Sekonder odunda trakeler bulunur.
Y a p r a k i a r pul §eklinde, indirgenmi§tir, karsjilikli v e y a
noduslarda birbiriyle bir1e§mi§tir. R e g i n e kanallari
yoktur. Erkek gigeklerde biraz farkllla§mi§ periant
veya pul êklinde perigon bulunur, stamenlerin
161
filamentleri birlegerek bir kolon meydana getirmistir,

tepede 2-3 polen kesesi tagiyan ve delikle agiian gok
say1 da a n t e r ile son b u l u r . Digi g i g e k l e r terminal(*)
dir, tek bagina veya ikili Uglii gruplar halinde
b u l u n u r . Perigon 2 veya 4 tane imbrikat dizili puldan
meydana gelmigtir, en igteki 2 p u l oviiliin etrafinda
tepesi agik bir kese meydana getirir; bu haliyle
Angiospermae karpelini hatirlatirsa da farki, burada
tepede genig bir agiklik vardir, kapali degildir. Tohum
t e k , i n t e g u m e n t i d e b i r t a n e d i r v e oviiliin I i z e r i n d e d i k
bir silindir veya biiktilebilen b i r dilcik ile biter.
Meyva gogunlukla etli pullarla gevrilmigtir.
Fam : Ephedraceae
Bu familya bitkilerine tropikal ve subtropikal

bolgelerde rastlanir; dallari sik, dik veya sarkik,
d i o i k g a l i t i p i n d e o l a n b u b i t k i l e r d e y a p r a k l a r ktigiik,
iiggen geklinde pulsu, kargilikli veya gevrel
dizi1ig1idir. Erkek gigekler stamene digi gigekler de
oviile i n d i r g e n m i g t i r . H e r i k i s i d e a y r i a y r i durumlar
meydana getirirler. Erkek gigek durumu kiigiikttir;
brakteler bir eksen iizerinde gifter gifter ve
kargilikli, dekussat dizilmig olup her brakte giftinin
koltugundan stamenler gikar. Digi gigek durumlari da
k u g i i k t i i r , b r a k t e g i f t l e r i s i k v e k a r g 11 i k i i d i r , g i g e k ,
en iistteki braktenin ortasinda tek ve giplak bir
o v i i l d e n m e y d a n a g e l m i g t i r . (Jigek d u r u m u n d a b a z a n 2 v e y a
3 gigek bulunabilir. Tohum etli bir kilif ile
g e v r i l m i §t i r . B u f a m i l y a n i n t e k g e n u s u v e 4 0 k a d a r tiirii
vardir,
Yurdumuzda " d e n i z tiziimii, d a g b u r u g u " isimleriyle

t a n i n a n 3 Ephedra tiirii y e t i g m e k t e d i r ; o r t a k o z e l i k l e r i
olarak, dallari i n c e , s i l i n d i r i k , o l d u k g a s e r t , iizeri
ince veya derin oluklu, her zaman yegildir; yapraklar
kargilikli kiigiik p u l l a r geklinde olup noduslarda bir
k m gibi birlegmigtir; loblari Uggen geklindedir.
Cigekleri a g u s tos-eyliil aylarinda agar; gigek

durumunda 8-14 gift brakte ve 6-12 erkek gigek bulunur.
Erkek gigek, tabanda birlegmig, zarimsi 2 yapraktan
neydana gelmig periantin tabanina baglidir,
;*)terminus= ug, son; terminalis= ugta, sonda bulunan

162
S e k i l 5 5 . Ephedra campyJopoda. A:bitki; B:erkek

g i g e k d u r u m u ; C:di§i g i g e k d u r u m u ;
eg:iki erkek gigek; •rmeyve; y:yaprak.
filamentlerin olu§turdugu kolon periantin iginde

kaldigi halde anterler diân dogru uzami^tir. Erkek
g i g e k d u r u m u n u n o r t a s i n d a , k a r § i l i k l i , v e r i m s i z 2 di§i
g i g e k y e r a l m i ? t i r . Di§i g i g e k d u r u m u n d a k i karîlikli
gapraz braktelerden yalniz birinde (veya ikisinde)
verimli di§i g i g e k b u l u n u r . M e y v a o1 g u n I l r k e n di§i
gigegin etrafindaki 4-6 brakte etlenir, bakkaya
b e n z e y e n bir m e y v a m e y d a n a gelir; 1 veya 2 tohum ta?ir.
163
Ephedra campylopoda bir Dogu Akdeniz bHkisidir;

Bati ve Gliney A n a d o l u ' d a ayrica Trakva'ds rastlanir.
Tagiik ve kayalik yerlerde ve k u m s a l l a r d a yetisir;
kumsal1ardakilerin dallari yalik. duvariarda
yetisjenlerin dal lari sarkik ve tel ffibi kivrsklir
bOylece diger iki ttirden kolayca ayrilabilir, Erkek
g i g e k d u r u m l a r i 7 - 8 asm b o y u n d a d i r . Disji g i g e k d u r u m u n d a
2 gigek bulunur, meyva gilek kirmiziss renkte, 8-9 mm
gapinda ve 2 tohumludur.
E. major ve E. distachya tiirlerinde dallar sarkik

d e g i 1 d i k t i r , A n a d o i u ' m m yiiksek b o l g e l e r i n d e , bsraber
r a s t l a n i r , major'da dallar birbirine yakin ve sik, 0.5-
0 . 9 nun g a p m d a k o y u y e ^ i l v e tizeri g o k i n c e g i z g i l i d i r .
E. di stachya' da d a l l a r kars?ilikli dizilmi§, daha kalin,
0.6-1.6 mm gapinda, sarimsi yegil renkli ve iizeri
kuvvetli gizgilidir. Bu g8riintt§ l e r i ile iki tiir
birbirinden kolayca ayrilabilir. Ayrica erkek gigek
durumlarinin distachya'da gok gigekli (8-18); digi
g i g e k d u r u m l a r i n i n t e k v e u z u n s a p l i v e kiigllk o l u ^ u d a
k o l a y f a r k e d i l i r . M e y v a major'da kiigtik ( 3 m m ) , k i r m i z i
ve t e k h o h u m l u o l d u g u h a l d e distachya' d a biiytik (6 m m )
v e iki tohumludur.
Ephedra tiirlerinin yegil dal lari Herba Ephedrae

isimli drogu meydana g e t i r i r . Solunum uyarici ve damar
daraltici etkisi, drogun igerdigi a l k a l o i t, l e r d e n ,
ozellikle efedrinden i leri gelir. Son aras? 11 r m a 1 a r ,
yurdumuzda yetigen tUrlerden major'un temmuz-agustos,
distachya v e campylopoda'mn ise a g u s t o s - e k i m a y l a r i n d a
e n y i i k s e k m i k t a r d a a l k a l o i t t a ^ i d i g i m v e distachya' da
p s i i d o e f e d r i n , major'da. psfidoefedrin yaninda efedrin de
bulundugunu gOstermigtir.
Kodekslerde ofisinal bitki olarak i§aret edilen

tiir l e r , E.sinica, E. equisetina, E. intermedia
u z a k d o g u d a , Q i n ' d e yeti§en b i t k i l e r d i r .
Fam: WeIwitachiaceae
Welwi tschia mirabilis b i r g81 bitkisidir. G8vde

k u m u n i g i n e gdmiilti v e y u m r u ^ e k l i n d e d i r . K a z . i k k o k l e r i
gok derinlere kadar iner. Toprak uzerinde 1-2 m
uzunluga erigebilen 2 a d e t yaprak tagir ve bunlar uzun
yillar yaâr, kurudukga dipten t e k r a r biiyliyerek eski
biiyukliigiinii v e d i r i l i g i n i korur.
164
Subdivisio: ANGIOSPERMAE
Altbdliim : K a p a l i T o h u m l u B i t k i l e r
Bu altboliim bitki lerinde tohum taslaklari

(oviil l e r ) bir veya bir kag karpelin kapanmasiyla
meydana gelmi§ bir ovaryum iginde bulunur. Ovaryuma
bagli bir stilus ve bir stigma vardir. Qigege ulaân
p o l e n t a n e l e r i , s t i g m a iizerinde g i m l e n i r .
Angiospermae altbbliimii b u giin yeryiiziinde ya§iyan

e n biiyiik b i t k i g r u b u d u r . Y a k l a ^ i k 3 0 0 . 0 0 0 b i t k i tiirii
igermektedir. B u grupta bulunan bitkiler diger
bolumlerdeki bitkilere oranla bazi Usttinliiklere
s ah iptierler:
a) Embriyoyu igerisinde saklayacak olan oviilii

(tohum taslagini) daha i y i k o r u m a k iizere karpellerin
m e y d a n a g e t i r d i g i k a p a l i b i r ortii ( o v a r y u m ) bulunur.
b) Q i g e g i n tozla^masi ve ddllenmesi de giivence

a l t i n a ai lnmiijtir. T o z l a ^ m a b b c e k l e r , ku§lar, riizgar,
su gibi geîtli aracilarla olur, buna gore bitkiye
sirasiyla entemogam, ornitogam, anemogam ve hidrogam
( * ) a d i v e r i l i r . D i ^ i o r g a n i n b a § g 1 g i n a ( s t i g m a y a ) ula§an
polen tanesi, stilustan gegerek yumurta hiicresine
u1aâcagindan, dbllenmede sulu ortama gereksinim
k a l m a m i ^ t i r . T o h u m taslagi da tohum h a l i n e g e l e n e k a d a r
meyva igerisinde korunur. Geli^tikten sonra tohum
meyvadan gikabilir.
c) Agik tohumlu bitkilerde gigeklerin erkek ve

di § i k o z a l a k durumlarinda toplu olarak bulunmalarina
kargilik, kapali tohumlu bitkilerde gigekler olagan
iistii b i r g e § i t l i l i k g & s t e r i r l e r .
(*)entemo= Gr. bocek; entemogam: polenleri bocek

t a r a f i n d a n t a ^ i n a r a k t o z l a ^ a n ; o r n i t h ( o ) = G r . ku§ ;
hydr(o)= Gr.su
165
d) Iletim demetlerinde sadece trakeitier degii,

trakeler de bulunur. Ayrica fioemde kalburlu borular
y a n i n d a a r k a d a g hiicreleri de v a r d i r . B u d u r u m g e l i g m e ve
inorganik besin maddelerinin iletimini k o 1 a y 1 a g 1.1 r 1 c 1
yonde yararlidir.
e ) G i m n o s p e r m l e r i n y a g a y a n biitiin t U r l e r i n i n o d u n s u
bitkiler o l m a s m a k a r g i l i k , Angi ospermae' de odunsular
y a n m d a gok sayida otsu bitki de bu 1 unmaktadi r,
Goriildiigii g i b i k a p a l i tohumlu bitkilerde, bnceki

bdltimlere oranla, ozellikle iireme organlarinda ve
anatomik yapilarinda onemli degigiklikler olmugtur.
Kapali tohumlu bitkiler, biiyiik gegitlilik

gostermeleri nedeniyle gok degigik yapisal ve
fonksiyonel ozelliklere sahiptirler. Bu bitkiler gim
yapraklai-inin (genek, kotiledon) sayisina gbre iki
s i n i f a l t i n d a i n c e 1 e n i r .'Monocoty l e d o n e s , D i c o t y l e d o n e s .
Classis: Monocoty1edones
Sinif : Bir Qimyaprakll Bitkiler, Tek Qenekliler
En belirgin ozelikleri embriyolarinda bir

k o t i l e d o n b u l u n m a s l d i r . Q o g u n l u g u o t s u , kiigiik b i r k i s m i
odunlu, bir veya gok yillik bitkilerdir. Govde
kabugunda mantar doku bulunmaz. Gbvde basittir,
dallanma gigek durumunda olabilir. Govdenin enine
k e s i t i n d e i l e t i m d e m e t l e r i n i n b i r diizene g d r e y e r l e g m i ?
o l m a d i g i goriiliir. L e m e t l e r d e k s i l e m v e f l o e m arasinda
k a m b i y u m b u l u n m a z , b u yiizden g S v d e d e s e k o n d e r biiyiime
olmaz. Birgogu, topjakaltinda sogan, rizom ve yumru
tagiyan geofi11erdir{**) . Kokleri sagak kok tipindedir;
kokteki iletim demet;eri radyal, ksilem kollari gok
sayidadir.Yaprak1ar geiellikle alternan(***) diziligli,
b a s i t , s a p s i z , 1 i n e a r ,piralel d a m a r l i ve s t i p u 1 a s l z d i r ,
tabanda bir kin ile govdeyi sarar(§ek.56). Cigek
organlarinin (kaliks, ko ro1 la, androkeura, g i n e k e u m )
s a y i s i 3 v e y a k a t l a r i yaii t r i m e r , g i g e k ortii
( * ) cotyledon= bitki tasli^mda yaprakgik

(**)gae(o)= Gr.toprak; g e o h y t = yillik yagaminda
u z u n siire t o p r a k a l t i n c a k a l a n b i t k i
( *** ) al t e r n u s = a l m a g i k , alt>rnan
§ekil 5 6 . G r a a i n e a e . A : b i t k i ; B r y a p r a k tabani; C : g o v d e n i n b o y u n a
kesiti; D : govdenin enine kesiti.id:iletim demeti;
l:ligula; ntnodus; i n : i n t e m o d y u m ; v:vagina
(B: V . H . H e y w o o d ) .
yapraklari (periant) kaliks ve korolla olarak

f a r k l 1 l a ? m a d i g i n d a n p e r i g o n ^ e k l i n d e d i r v e h e r b i r brtii
yapragi tepal adini al1r;tepaller serbest veya birleîk
olabilir. Ovaryum iist v e y a alt durumludur. gigekler
aktinomorf veya zigomorf(#) olup pentasiklik yani 5
halka iizerine dizilmi^tir (perigon 2, androkeum 2,
ginekeum 1)(#*). Genel gigek formiilu P 3 + 3 A 3 + 3 3)
(burada P: perigon, A: androkeum, G: ginekeumu
gosterir). Polenler monokolpat tiptedir; tozla^ma
boceklerle olur, bitkiler entemogamdir.
(*)actin(o)= G r . i?in; bir gok simetri ekseni olan

z y g ( o ) = i k i e§it p a r g a i l e i l g i l i ; 1 s i m e t r i
ekseni olan
(**)andr(os)= erkek; androeceum= erkek organlarin
t o p l u l u g u ; g y n ( a e e o ) = k a d i n ; g y n a e c e u m = di§i
organlarin toplulugu; pistillum= ginekeumu
olu^turan organlarin herbiri;
167
Monocotyledone s takimlan aâgidaki basit tayin

a n a h t a r i ile b i r b i r i n d e n k o l a y c a a y r i l a b i i i r ;
1. P e r i a n t yok Alismatales
1. Periant yok ,basit ya da geli§mi§:
2. Periant yok veya basit

3 . (Jigek d u r u m u s p i k a v e y a s p a d i k s
4. Qigek durumu spadiks
5. Spata yok Pandanales(=Typhales)
5. " biiyiik Arales
4. £igek durumu spika Poales
3 . (Jigek d u r u m u g o k g i g e k l i , s a l k i m Arecales
2 . P e r i a n t iyi geli§mi§
6. gigekler aktinomorf:
7.Tohumun e n d o s p e r m a s m d a niâsta yok... Liliales
7. » " ni?asta var... Farinosae
6. gigekler zigomorf:
8 . Androginostemiyum(*) var Orchidales
8. " yok Zingiberales
Monocotyledones igin karakteristik olan bu

ozelikleri gostermiyen taksonlar vardir. Ornegin bazi
bitkilerde s e k o n d e r biiyiime goriiliir {Dracaena); mantar
bulunur (Zingiberaceae); yapraklari sapli (Smilax),
damar1anma palmat (Palmae) veya pennat (Musaceae)
olabi1i r.
Ordo : Alismatales (Helobiae)
Fam: Alismataceae
Su ve b a t a k l l k l a r d a y a ? a y a n bir v e y a g o k yillik
otsu bitkilerdir. Yapraklari dipte, basit ve uzun
s a p l i d i r . Q i g e k l e r i r a s e m u s ( * * ) b a z a n §emsiyeye benzer
durumdadir. Kozmopolit bir familyadir. Yurdumuzda 4
c i n s v e 6 tiirii y e t i ^ i r . Alisma plantago-aquatica (su
sinirliotu) . Bu tiir Afrika, Avrupa ve Asya'da
yaygindir; yurdumuzda da geni§ bir yayili§ gosterir,
fakat tibbi bir dnemi y o k t u r .
(*)androginostemiyum= androkeum ve ginekeum birle§mi§

(**)racemus= salkim
168
Fam : Hydrocharitaceae
Cok yillik, otsu, bir veya iki evcikli su

b i t k i l e r i d i r . Val 1 isrieria spiral is v e Elodea canadensis
akvaryum 1 arda dekoratif bir goriintli meydana
ge t irme 1 er inin y a n i n d a , yaptiklari f o t o s e n t e z i l e siis
b a l i k l a r i n a o k s i j e n temin e d e n tiirlerdir.
Fam: Zosteraceae
Iliman denizlerde yagayan siiriiniicii govdeli,

yapraklari linear gok yillik, rizomlu bitkilerdir.
Q i g e k l e r p e r i a n t s i z , s t a m e n 1, o v a r y u m 1 k a r p e l l i .
Zostera maritima ve Z.noltii, yurdumuzda yetigen
t i i r l e r d i r . D a l g a l a r l a s a h i l l e r e silriiklenen v e plajlari
kirleten bu b i t k i l e r i n yapraklari eskiden kurutularak
y a t a k ve y a s t i k do 1 d u r u l u r d u . K i r i l a c a k egya naklinde
a m b a l a j d o l g u m a l z e m e s i o l a r a k ta k u l l a n i l i r .
Ordo: Typhales
Fam: Typhaceae
Bataklik ve su kenarlarinda yetigen otsu, gok

yillik, rizomlu bitkilerdir. Yapraklari tabanda, uzun
linear; spadiks silindirik, gigekler ktigtiktiir; bagak
iizerinde digi gigekler alt kisimda, erkek gigekler
i i s t t e b u l u n u r . P e r i a n t tiiysii y a p i d a d i r .
Familyanm tek cinsi olan Typha (aksaz, semerci

sazi), yurdumuzda 6 tiirle t e m s i l edilir. Bu tiirlerin
yaprak1arindan hasircilikta y a r a r l a m 11r, uzun saplarin
ucundaki silindirik ve kahverengi gigek durumlari ise
gigekgilikte kuru demet hazirlamada kullanilir.
Ordo: Poales (G1umif1orae)
Fam: Gramineae (Poaceae) (Bugdaygi11er)
ôgunlugu tek, bir kismi gok yillik, genellikle

otsu bitkilerin toplandigi bir familyadir. Gbvde
iizerinde nodus(*) ve internodyum{ **) belirgin
o 1 a r a k a y r i l m i g t i r . G b v d e n i n igi b o g , f a k a t n o d u s l a r d a
( * ) n o d u s = diigiim; n o d o s u s = g o k diigiimlii
( # * ) i n t e r n o d i u m = diigiimler a r a s i b o l g e
169
d o l u d u r . Y a p r a k l a r her n o d u s t a tek olacak gekilde govde

boyunca iki s i r a iizerine d i z i l m i § t i r (§ek. 5 6 ) , Lamina
uzun linear ve paralel damarlidir; taban kismi govdeyi
sarar fakat bir tarafindan yank bir vagina (kin)
g e k l i n d e d i r . L a m i n a ile v a g i n a ( * ) a r a s i n d a b u l u n a n zar
§ekl i n d e k i ligula (dilcik) bu familyaya 6zgii bir
yapidir(§ek.56). Qigekler erdigi, bazan tek eêylidir,
s p i k u l a l a n n iginde toplanmi§t ir; s p i k u i a l a r bir araya
gelerek spika(**),spadiks veya paniku1 a(#*#)
§ekil 5 7 . G r a a i n e a e g i g e g i . A : $ e m a ; B r d i y a g r a m ; e : s p i k u l a e k s e n ;
g:gluma; le:lemma;lo:lolikula; p:palea; pi:pistil;
st:stamen(A.Baytop'tan).
meydana getirirler. Her s p i k u l a m n tabaninda iki dig

brakteye kargilik gluma(****) bulunur. Bunlardan
alttakine alt gluma, Usttekine de Ust gluma adi
verilir. Spikula ekseni uzerinde bulunan gigekler
(*)vagina= kin
( * * ) s p i c a = b a ? a k ; s p i c u l a = kligiik b a g a k , b a ? a k g i k
(***)panicula= bilegik salkim (gigek durumu)
(****)gluma = gramine1erde zarimsi brakte, kavuz
170
g1uae]I&(*) adi verilen iki brakteolun koltugundan

g i k a r , a l t t a k i g l u m e l l a y a l e m m a , iisttekine p a l e a d e n i r .
Cigegin perianti 2 lodikuladan meydana gelmi^tir.
Stamenler gogunlukla 2 - 3 bazan 1 veya 6 tanedir,
filamentleri uzun ve ipliksidir. Tozlagma rbzgarla,
bitki anemogamdir. Ovaryum list d u r u m ! u , 3 karpelden
m e y d a n a geimi§, 1 g b z l O , tistdurumlu; stigma 2 kollu ve
tlly g i b i p > a r g a l i d i r . M e y v a t i p i k a r y o p s t u r ( * * ) .
Gramineae, yakla?ik 650 cins ve 9000 kadar Mlrli

kapsayan biiyiik ve geni§ yayili^li bir familyadir.
Eczacilikta kullanilan bir gok drog verir. Bir gok
tiirleri t a h i 1 v e y e m b i t k i s i o l a r a k S n e m l i d i r . Ayrica
§eker v e y a g i g e r e n ttirler d e v a r d i r . Q a y i r v e m e r a l a n
o l u § t u r a n b i t k i l e r i n d e biiyiik k i s m i b u f a m i l y a d a n d i r .
Yurdumuzda bu familyaya ait 142 cins ve 500'den

f'azla tiir b u l u n m a k t a d i r .
Triticum sativum (bugday), tek yillik otsu bir

bitkidir. durumu yogun bir spikadir(§ek.58).
B i n l e r c e y i l d a n b e r i kli 1 tiirii y a p i l a g e l m e k t e d i r v e bir
g o k kliltiir f o r m u v a r d i r . D o g u A k d e n i z b b l g e s i b z e l l i k l e
Anadolu bu bitkinin gen merkezi olarak kabul edilir.
Karyopa tipi meyvalari (bugday taneleri), niâsta ve
protein yoniinden zengindir. Bu tanelerden Aayluns
Tritiei T.K.(Bugday niâstasi) elde edilir(**»).
Bu nisjastanin beslenme ve besin sanayiindeki onemi
yaninda eczacilikta enflamasyon{****) giderici olarak
pudra. pomat, lavman halinde verilir, eczacilik
tekniginde graniil , tablet v.b. ilag §ekillerini
(*)glumella= graminelerde, spikula ekseninde,

gigekie beraber bulunan brakteol, sekonder brakte
(**)karyops= agilmayan kuru meyvalardan, perikarp
t e s t a i l e y a p i ^ i k , b i r l i k t e btlytlr.
(***)Nigasta baglica misir,piring tanelerinden elde
e d i l i r . T a n e l e r ttnce u n h a l i n e g e t i r i l i r , e l e k l e r
U z e r i n e serilir ve U z e r i n d e n bol su a k i t i l i r .
B u r a d a n i § a s t a s u i l e sliriik 1 e n e r e k e l e g i n a l t i n a
g e g e r , s e l l i l o z v e g l u t e n i s e tistte k a l i r . S u l u
kisim alinir, dinlenmeye birakilir, niâsta dibe
gbker. Ost tabaka aktarilir. Geriye kalan kisim
santrifiij e d i l i r , b i r k a g k e z su ile y i k a n d i k t a n
sonra kurutulur.
( * * * # ) i n f l a n a t i o = i11 ihap
§ekil 5 8 . G r a a i n e a e . K'.Zea mays; B.Oryza sativa; C:Triticiun
vulgare; dg:di§i g i g e k d u r u m u ; e g : e r k e k g i g e k d u r u m u ;
i n r i n t e m o d y u m ; n : n o d u s ; se:spika ekseni
hazirlamada kullanilir. Ayrica etken madde oraninin

duÛrulmesi istendiginde, tozlara ilave edilir,
zararsiz bir drogtur.
Oryza sativa (piring), vatani GUneydogu Asya olan,

sulu yerlerde yeti§en bir yillik otsu bir bitkidir.
Olkemizde ve dUnyada geni§ gapta kUltiirii yapilir.
(Jigekleri p a n i k u l a d u r u m u n d a ( § e k . 5 8 ) , s p i k u 1 a 1 g i g e k l i ,
stamen 6 tanedir. Glumalar kUguk ve pul §eklinde.
Meyvalarinda bol raiktarda niâsta bulunur fakat
proteince fakirdir.
Amylum Oryzae T.K. (Piring niâstasi), bugday

niâstasi gibi kullanilir ayrica, niâsta tanelerinin
kUguk olmasi nedeniyle pudra, tablet ve dondurma
kUlahlari yapiminda tercih edilir.
Zea mays (misir), vatani GUney Amerika olan ve

lliman bolgelerde kUlturu yapilan, monoik, bir yillik,
otsu bir bitkidir. Iki gigekli erkek spikulalar
govdenin tepesinde panikula durumunda; di?i gigekler
172
ise govdede, yapraklarin koltugunda geligen spadiks

durumunda t o p 1 a n m i g 111- . S p a d i k s k m a benzeyen biiyiik
b r a k t e l e r t a r a f i n d a n s a r i l m i § t i r . O v a r y u m list durumlu,
stilus iplik gibi olup bunlarin tepesinden demet gibi
d i g a r i u z a m i g t 1 r ( § e k . 5 8 ) . S t y l u s M a y d i s ( M i s i r piiskulii)
adi v e r i l e n bu d r o g diiiretik o l a r a k k u l l a n i l i r .
Karyops meyvalanin endospermasindan Amylum Maydis

(Misir nigastasi) elde edilir.Bu nigastadan gida olarak
ve e c z a c i l k t a tablet yapiminda yarar1 an111r. Ayrica
tanelerden elde edilen zein tabletlerin kap1anmasinda
d e k s t r i n ise y a p i g t i r i c i o l a r a k k u l l a n i l i r . Meyvalarin
e m b r i y o l a r i n d a n p r e s y o n l a O l e u m M a y d i s ( m i s i r ozii y a g i )
e l d e e d i l i r . M i s i r ozii y a g i B P . 1 9 8 0 ' d e k a y i t l i d i r . B u
sabit. y a g m b i l e g i m i n d e b o l m i k t a r d a o l e i k v e p a l m i t i k
asit'in (doymamig yag asitleri) t, r i g 1 i s e r i 11 e r i
bulunur, bu yiiksek doymamiglik nedeniyle de kan,
k o l e s t e r o l diizeyini a y a r l a m a d a d i y e t o l a r a k o n e r i l i r .
Agropyron repens (ayrikotu), 30-80 cm boyunda

u z u n , i n c e siiriiniicii r i z o m l u , g e n i g y a y i l i g l i g o k y i l l i k
bir b i t k i d i r . Qigekler bas it ve sik bir spika durumunda
ve govdenin tepesindedir. Sonbaharda topraktan
gikarilip temizlenen rizomlari, Rhizoma Graminis T.K.
(Ayrikotu rizomu) isimli drogu olugturur ve diiiretik
etkisinden dolayi kulamlir.
Cynodon dactylon (domuz a y r i g i ) da a y r i k o t u o l a r a k

bilinir; gok yillik, tarla ve bahgelerde kolaylikia
y a y i l a n ve i s t e n m e y e n b i r b i t k i d i r . (pigek d u r u m u b a s i t
spika degi1, govdenin tepesinden, ayni noktadan gikan
2-7 taneli spika demeti gek1indedir(§ek.59) . Bu
b i t k i n i n r i z o m l a r i da diiiretik e t k i l i d i r .
Asya'mn giiney ve giiney dogusunda tropikal

b o l g e l e r i n d e y e t i g e n b a z i Cymbopogon v e Vet iveria
tiirleri, e c z a c i l i k ve parfiimeri s a n a y i i n d e kullamlan
u g u c u y a g i a r i g e r i r l e r ; bu n e d e n l e bu b i t k i l e r i n genig
g a p t a kiiltiirii y a p i i i r .
Cymbopogon citratus tiiriiniin g e r i t g e k l i n d e biiyiik

yaprak1arIndan yani toprakustu kisimlarIndan subuhari
distilasyonuyla elde edilen ugucu yag limon kokusunda
o l u p , b i l e g i m i n d e % 75 k a d a r s i t r a l b u l u n u r . T i c a r e t t e
L e m o n g r a s s e s a n s i o l a r a k b i l i n e n bu y a g d a n s i t r a l e l d e
173
Sekil 5 9 . A : Sac charirn officinarum; B : Cynodon dactyl on.

g , :govde(H.Mi tsuhashi 'den).
e d i l i r . C.nardus (sitronellal igerir), C.winterianus,

C. f lexuosus tiirlerinin verdigi upucu yag da limon
kokusundadir ve daha ucuz olmasi nedeniyle limon kokulu
melisa esansi yerine ku11 anllmaktadir.
C .mart ini ve C. schoenan thus tiirlerinin

y a p r a k 1 a r i n d a n giil k o k u s u n d a b i r UQUCU y a g e l d e e d i l i r .
Ticari adi P a l m a - r o s a e s a n s i olan bu y a g parfumeride
giilyagi ( O l e u m R o s a e ) y e r i n e k u l l a n i l i r . B i l e g i m i n d e %
75-95 oraninda geraniol bulunur.
174
Vetiveria zizanoides tiirunun y a p r a k l a r i n d a n d e g i l ,

koklerinden bir ugucu yag elde edilir; Vetiver esansi
adi ile p a r f i i m e r i d e k u l l a n i l a n b u iiriin d i g e r l e r i n d e n
daha ucuzdur.
Saccharum officinarum (?eker kamiî), 3-5 m'ye

kadar boylanan, ?ok yillik, rizomlu bir bitkidir. Govde
b o g u m l a r d a n olusjur v e h e r b o g u m d a t o m u r c u k l a r bulunur.
Yapraklari ince u z u n §eritsi, tabanda govdeyi sararak
bogumlardaki tomurcuklari korur. (Jigekler govdenin
t e p e s i n d e piiskiil h a 1 i n d e d i r ( § e k . 5 9 ) .
Bitkinin govdesindeki ozsudan Saccharum T.F.

(s-ieker) elde edilir. Eczacilikta kullanilan bir
drogtur. Geriye kalan artik, yani melas ise rom
iiretiminde ve h a y v a n yemi o l a r a k k u l l a mlir.
§eker k a m i § i n i n a n a v a t a r n M a l e z y a ' d i r . Diinya §eker

uretiminin biiyiik b i r b o l u m u bu bitkiden elde edilir.
Bitki yurdumuzda Adana ve Antalya pevrelerinde
iire t i 1 m e k t e d i r .
Bugday, piring ve misira ilaveten tohum (meyva)

lari b e s i n o l a r a k d e g e r t a ^ i y a n ve bu a m a g l a kiil tiirii
yapilan bitkiler arasinda Secale cereale (gavdar),
Hordeum sativum ( a r p a ) , ^ v e n a sativa (yulaf), Panicum
miliaceum ( d a n , akdari ) sayilabilir.
Phalaris canariensis (ku§yemi)in meyvalari ku§

yemi olarak tiiketilir. Panicum miliaceum (dan)
taneleri boza yapiminda k u l l a m l i r . S o r g ' / i u i i i bicolor1 un
d e g i ^ i k kiil tiir f o r m l a r i m n g i g e k d u r u m l a r i n d a n siipiirge
y a p i 1 l r ; S.durra v e S.cornuum ise M a r m a r a B o l g e s i , B a t i
ve Guney Anadolu'da yeti§tiri1ir ve taneleri (akdari)
hayvan yemi olarak k u l l a m l i r .
Bu familyada gok zehirli bile§ikler ta§iyan

bitkiler yoktur. Ancak bazi gayir bitkileri hayvanlarda
ge§itli zehirlenmelere neden o1abi1ir.Ornegin Lolium
temulenturn 'un (del i c e ) tohumlari narkotik etkilidir.
Gramineae bitkileri gigeklenme zamam havaya bo 1
miktarda polen verir, bunlar bazi kiîlerde allerjik
r e a k s i y o n 1ara , o r n . b a h a r n e z l e s i adi v e r i l e n p o l i n o z
h a s t a l i g i n a n e d e n o l u r . L . p e r e n n e v e L.italicum park ve
b a h g e l e r d e g i m o l a r a k g o k e k i l e n bas?lica tiirlerdir.
175
Stipa tenacissima'nm (alfa) kuzey Afrika

U l k e l e r i n d e , s e l U l o z e l d e e t m e k i g i n kUltiirii y a p i l i r .
Demetler haline g e t i r i l e n v e boyarvan g i g e k durumiari
dekoratif olarak kullanilir.
Arundo donax (kargi), gok yillik, uzun boylu,

gigek durumu panikula olan bir bitkidir; su ve h e n d e k
k e n a r l a r m d a oldukga y a y g m d i r . Yurdumuzda git, gardak
ve sepet yapiminda, sarilici ve tirmanici bahge
bitkileri yeti^tirmede destek olmasi igin yeti§tiri1ir.
A y r i c a i g i bo§ o l a n g b v d e s i n d e n b i r g a l g i a l e t i , ney
y a p i l i r . Su k e n a r i a r i n d a y e t i ^ e n Phragmites austral is
tUrUnUn gbvde ve yaprakiarindan gardak ve damlari
o r t m e d e y a r a r 1 a m 11 r .
Fam: Cyperaceae
G b r U n U ^ U Gramineae familyasi bitkilerine benzeyen,

onlardan, govdede nodus gdrUlmeyi§i, yapraklarimn
tristik (*), vagina'mn kapali oluû ve ligula
bulunmamasi gibi karakter1er1e ayrilan bir familyadir.
Ayrica gigek durumiari da kUguk spikalar h a l i n d e d i r .
Iliman ve nemli-soguk bolgelerde geni§ yayili?

gbsteren ve 90 cinsi igeren bu familya Eczacilik
yonUnden onemli degildir.
Cyperus papyrus (papirus), gbvdesi 5 m'ye kadar

yukselebilen bu bitki, eski Misirlilar (M.5. 2400)
tarafindan papirus kagidi yapiminda ku11 a m l m i § 1 1 r .
Ordo: ArecaleB
Fam: Palmae (Arecaceae)
Cogunlugu monoik ve odunlu olan bitkilerin

bulundugu bir familyadir. Genellikle tropik veya
subtropik b b l g e l e r d e yeti§ir. Govde b a s i t , silindirik,
yaprakiar genellikle govdenin tepesinde kume halinde
top 1 anmi § , bazan sarmal di zi 1 i § 1 idi r . Geli?mi§!
yapraklarda lamina palmat veya pennat pargalidir.
Qigekler tek e ^ e y l i , gigek durumu dallanmi§tir .
(*)tristichus= ug sira uzerine dizilrai§

176
? i g e k ortii y a p r a k l a r i kiigiik 6 u y e 1 i , s t a m e n 6 tane,

ovaryum 3 karpelden meydana gelmig 3 gdzlU ve ust
durumlu, meyva bakka veya drupa.
Z e n g i n b i r f a m i l y a ( 2 0 0 'iin iistlinde c i n s , 3 b i n e
yakm tiir) olmasina kargin yurdumuzda yabani olarak
yetigen 1 hurma tiirti Phoenix theophrasti vardir.
Yetigtirilen cins ve turler de b u 1 u n u r . P a 1 mi ye
bitkileri arasinda g i d a v e e c z a c i l i k yoniinden onemli
turler vardir.
e>
6 0 . A : A r e c a cathechu; B :Cocos nucifera.

e : e n d o s p e r m a e k : e k z o k a r p ; er>:endokarp;
g:govde; mz:mezokarp(A,B: H.Mitsuhashi).
Cocos nucifera(*) (hindistancevizi) , tropikal

bdlgelerde A s y a ' d a H i n d i s t a n , Seylan, Endonezya ve
(*) nux, nucis= ceviz; findiksi meyva, nuks;

-fera= tagiyan
Fi 1i p i n l e r , de yetigen veya y e t i g t i r i ler. 20-25 m
b o y u n d a b i r a g a g t i r . Y a p r a k l a r i biiyiik, 3 - 6 m b o y u n d a v e
pennattir. Meyva 20-25 cm boyunda drupadir; ezok&rpi
derimsi v e diiz, m e z o k a r p i lifli ve g e v g e k , endokarpi
serttir. Tohum kabugu (testa) esmer renkli, endosperma
ise beyaz 1-2 cm kalinlikta ve etlidir. Tohumun
ortasinda genig bir bogluk, iginde d e siite benzeyen
beyaz bir sivi bulunur(§ek.SO) . Mezokarptan elde edilen
lif c o i r a d i ile b i l i n i r , b u n d a n h a l a t , g i l t e v e k a b a
tekstil yapiminda y a r a r l a m 11r. Endosperma kismina
kopra denir. Yag bakimindan zengin olan bu kismin
sikilmasi ile b i r yag elde edilir, oda sicakliginda
kati olan bu yaga hindistancevizi yagi adi verilir.
Sabun ve mum yapiminda kullanilir. Ayrica, rafine
edilerek yemeklik yag olarak da kul l a m labi 1 i r .
Endosperma kismi taze olarak yendigi gibi kurutulup
r e n d e l e n e r e k t a t l i l a r i n lizerine s e r p i l i r .
Areca catechu, Asya'nm giiney-dogusunda yetigen,

10-20 m boyunda, biiyiik p e n n a t yaprakli bir agagtir.
Govdesinde enine paralel halkalar bulunur. Meyva
g e f t a l i biiyiik 1 iigiinde, s a r i - t u r u n c u r e n k l i d i r . T o h u m l a n
kahverengi ve iizeri damarlidir. Semen Arecae (arek
c e v i z i , b e t e l c e v i z i ) isirali d r o g u v e r i r . B o l miktarda
tanen ve alkaloitler igerir; alkaloitlerden biri olan
arekolin yag ki vamindad I r, ter ve tiikruk salgisim
artIrir,barsagin peristaltik hareket1erini hizlandirir;
tyrica veteriner hekimlikte, kurt diigtiriicii olarak
kullanilir. Tohumlar yetigtigi yerlerde yerliler
ta>afindan, biraz kireg, karanfil v.b. baharat ile
b i r U k t e Piper betle bitkisinin taze yapraklari arasina
sarilarak gignenir.
E-aeis guineensis . Afrika ve A s y a ' n m tropikal

b o l g e l e f i n d e y e t i g e n ve 10-20 m b o y u n d a k i bu a g a g l a r i n
yapraklari 3-5 m olup, sapi dikenlidir. Erik
biiyiikliigi-ndeki 2 0 0 0 k a d a r n e y v a b i r a r a d a s i k b i r d u r u m
meydana g»tirmigtir. Meyvanin mezokarpi ve tohumlar yag
bakimindan zengindir; bu kisimlardan elde edilen yag
hem gida ilarak h e m de k o z m e t i k ve sabun sanayiinde
kul l a m 1 ir.
Metroxyon sagu ve M . rumphi i, GUney Asya'da

b a t a k l l k l a r d t y e t i g e n , yaprak ve s p a t a l a r i d i k e n l i 1-10
m boyunda aga lardir. Govdenin yumugak oz kisminda bol
178
niâsta bulunur, buradan elde edilen ni§astaya sago

nifjastasi d e n i r . B e s i n o l a r a k tiiketilir.
Coperni c i a cerifera . Giiney A m e r i k a ' r n n tropikal

b o l g e l e r i n d e y e t i ^ e n , 10 m k a d a r b o y d a palraat y a p r a k l i
a g a g 1 a r . Y a p r a k l a r m i n lizeri k a h n b i r m u m t a b a k a s i i l e
k a p l i d i r . Bu tabaka siyrilarak veya yaprakiar kaynar su
igine k o n u l a r a k C e r a C a r n a u b a , C e r a Palmarura (karnauba
mumu elde edilir. Bu mum bitkisel bir iiriin olup,
balmumundan daha serttir, 83° C de erir. Eczacilik
tekniginde drajelerin cilalanmasinda; bunun diînda
cila, vernik ve masa mumu yapiminda kullanilir.
Phoenix dactyli Fera (hurma a g a c i ) , b o y u 30 m'ye

varan, dioik bir agagtir. Afrika'dan Hindistan'a kadar,
sicak bdlgelerde kiil tiirii yapilir. Govde dik ve
s i 1indi r ikt i r , dip kismindan bir gok siirgiin meydana
getirir. Yaprakiar biiyiik ve pennattir. Meyva
silindirik, sarimsi-kizi1lmsi renkte mezokarpi etli ve
§eker y b n i i n d e n z e n g i n b i r b a k k a d i r . T o h u m s i l i n d i r i k v e
bir yiizii o l u k l u d u r . M e y v a l a r i yenir; Gtiney v e Bati
Anadolu'nun bazi yorelerinde rastlanir.
P. canariensis, anavatani Kanarya Adalari olan bir

tiirdiir. Y u r d u m u z d a B a t i v e G i i n e y A n a d o l u ' d a p a r k l a r a v e
yol kenarlarina dikilir. P.dactylifera1dan farkli
olarak tohumlari kisa ve §i§kindir, gbvde dip
t a r a f i n d a n siirgiin v e r m e z . ,
P.theophrasti, yurdumuzda yabani olarak yetigen

t e k tiirdiir. B o y u 10 m ' y i b u l a n a g a g l a r a , Datga(Mugla)
yarimadasinda, dere yataklarinda rastlanir.
Washingtonia Filifera(*), vatani Kaliforniya olan

ve yurdumuzda Bati ve Giiney Anadolu'da park ve
bahgelerde yeti^tirilen biiyiik bir agagtir. Palmat
y a p r a k l a r i n i n loplari i p l ^ k §eklinde u z a m i ? t i r .
Raphia ruffia v e R.vini f era, Afrika'nin tropikal

b o l g e l e r i n d e v e M a d a g a s k a r ' d a yeti§en 15-20 m boyunda
biiyiik y a p r a k l i agaglardir. Yapraklari gengken plili
k a t l a n m i ^ t i r ; h e n i i z k a t l i i k e n list e p i d e r m a s i 3 c m
(*)filum= lif; f i 1 i f o r m i s = iplik §eklinde ; filifera =

iplik taîyan
179
kadar geniglikte uzun geritler ?eklinde gikarilir.

E s n e k , p a r l a k v e yumusjak l i f l e r d e n oluijan b u g e r i t l e r e
rafya adi verilir; ?anla ormede ve bahgecilikte
kullanilir.
Phyte1eph&s macrocarpa {*) (fildigi agaci ) ,

A m e r i k a ' m n tropikal bfilgelerinde yetigen bir agagtir.
T o h u m l a r i m n e n d o s p e r m a s i gok sert ve b e y a z renklidir;
bu nedenle bitkisel fildifi diye isimlendiri1ir.
Sat rang takimi , b i b l o , d u g m e y a p i l i r , k a k m a c i l i k t a da
bu tohumlardan y a r a r l a n i 1 i r .
Ordo: Arales (Spathiflorae)
Fam: Araceae
Tropik ve subtropik b51gede yetigen, gok yillik,

rizomlu veya yumrulu, otsu bitkilerin bulundugu bir
familyadir.Yaprakiar basit veya pargali, damarlanma
paralel, paimat, pennat veya pedattir. gigekler spadiks
d u r u m u n d a o l u p d u r u m biiylik b i r s p a t a i l e sarilmigtir.
gigekler erdigi veya tek egeyli, kligiik, pargalari
serbest veya birlegiktir. Stamen sayisi 4-6, pistil 1,
ovaryum tist veya alt durumlu; meyva bakkadir;
y u r d u m u z d a 6 c i n s ve 20 d e n fazla tUrU b u l u n u r .
Arum (yilan yastigi, danaayagi), cinsi yumrulu,

gok yillik bitkilerdir. Yapraklar uzun sapli, lamina
s a g i t t a t ( * * * ) veya h a s tat(****), gigekler tek egeyli ve
periantsizdir; spadiksin alt kisminda digi, list
kisminda erkek, ikisinin arasinda da ki1 geklinde
verimsiz gigekler bulunur. Spadiks biiylik b i r spata
tarafindan sarilmigtir. Spadiksin tepesinde etli,
gigkin,renkli ve uzun 10-15 cm kadar bir apendiks
(***•*) bulunur(§ek.61). Spata. durumun gigekli kismini
<Jrter ve sarar,yukari kisminda geniglemig ve
y a y v a n l a g m i g t i r . gigekler protogindir(*##***); bu yapi
( * ) e l e p h a s , e l e p h a n t h i s = fil
(**)spathiflorae= gigek durumunu saran bir brakte
tagiyan
(***)sagittatus- ok geklinde,
(****)hastatus= cirit ucu geklinde
(#****)apendi*= ek, ilave
( * * • * * * ) p r o t ( o ) = G r . i l k . ftnde; g y n = k a d i n ;
protogynus= digi q i g e k l e r i o n c e geliên
180
gigekleri (erkek gigeklerden) once olgunlaân gigegin

kendi kendini dbllemesini yani otogamiyi onlemek
igindir.Polenle bula^mii? bbcek apendiksin renk veya
kokusundan gelen gekiciligi ile s p a t a d a n igeri girer,
ybnti agagiya dogru olan k n §eklindeki gigeklerden
gegerek dip taraftaki di § i g i g e k l e r i doller; di§ari
gikabilmek igin verimsiz gigeklerin pdrstiraesini
beklemek zorundadir, bu sirada erkek gigekler de
olgunla^masini tamamlami§tlr ve bbcek polenleri
bula§mi§ o l a r a k g i g e g i t e r k e d e r . M e y v a kirraiz1-turuncu
renkli bakkadir.
|
Arum'lar zehirli bitkilerdir, taze bitki

raf i11erden dolayi tahri? edicidir; yumrularinda bo 1
ni§:asta, s a p o n i n v e a l k a l o i t v a r d i r . B u c i n s i n
§ekil 6 1 . A'.Acorus calamus; B : A r u m orientale. arapendiks; e:erkek

g i g e k ; d:di§i g i g e k ; • : m e y v a d u r u m u ; s : s p a t a ;
v g : v e r i m s i z g i g e k ( B : K.Kararaanoglu'ndan).
181
yurdumuzda yetigen t i i r l e r i , A. i tal icum, A.maculatum,

A.dioscoridis, A.orientals, alkaloit igermeleri
nedeniyle hayvanlar ve insanlar igin zehirlidir. Fakat
k u r u t u 1 m u g v e s u d a k a y n a t i l m i g yurarular b a z i yorelerde
y e n i r . A y r i c a y u m r u l a r i d o g a d a n s t t k i i l e r e k , siis b i t k i s i
olarak yurt digina satilir.
Dracunculus vulgaris, 1 m'ye kadar boylanabilen,

yumrulu, gok yillik bir bitkidir. Yapraklar uzun sapli
v e p e d a t p a r g a l i , s p a d i k s i biiyiik v e k o y u k i r m i z i r e n k l i
olup hog olmayan bir kokusu vardir. Olkemizde
yaygindir; bunun yumrulari da Arum1 lar gibi siis
amaciyla ihrag e d i l i r .
Acorus calamus (azakegiri, egir ), 50-100 cm

boyunda, hog kokulu, rizomlu, bir bitkidir. Yapraklari
genig l i n e a r , p a r a l e l gizgili ve k o k u l u d u r . Spadiks 5-9
cm u z u n l u k t a ve diktir(§ek.61). Bitki durgun su ve dere
kenarlarinda yetigir. Yurdumuzda Egirdir, Beygehir,
Sapanca ve Yenigaga gbllerinde rastlanir. Rhizoma
Calami ( e g i r kbkii) isimli drogu elde etmek amaciyla
rizomlari sonbaharda topraktan gikartilir, temizlenip
kurutulur. Kokusu baharli ve h o g , lezzeti acidir. Ugucu
yag igerir. Halk arasinda tonik, stomagik ve karminatif
olarak rizomlari gigneme suretiyle gok kullanilir.
Colocasia esculenta ( k o l o k a z , g o l e v e z ) . Giiney-dogu

Asya, Kibris ve yurdumuzda Mersin ve Anamur yorelerinde
yetigtirilen bu bitki gok yillik ve yumruludur.
Y a p r a k l a r i u z u n s a p l i , l a m i n a s i btiyiiktiir (1 m kadar
olabilir). Yumrulari nigasta bakimindan zengindir,
haglanarak patates gibi yenir.
Fam: Lemnaceae
Tatli sularda yetigen ve su iizerinde yiizen

b i t k i l e r i d i r . Lemna(sumercimegi), Anadoluda durgun ve
tatli s u l a r d a y a y g i n o l a r a k b u l u n u r , su iizerinde y e g i l
bir tabaka meydana getirir.
182
Ordo: Farinosae (Brome1iales)
Fam: Bromeliaceae
H e m e n h e p s i A m e r i k a b i t k i s i o l a n 50 k a d a r genusu
ile zengin bir familyadir. Yurdumuzda dogal olarak
yeti^mez. Genellikle kisa gdvdeli, rozet yaprakli, otsu
ve epifit bitki l e r d i r . g i g e k l e r h e r m a f r o d i t , aktinoraorf;
ovaryum 3 k a r p e l d e n m e y d a n a gelmi§; m e y v a b a k k a veya
kapsuladir. Bazi tOrlerinden lif e l d e e d i l i r . M e y v a s i
yenen ve stis b i t k i s i olarak kullanilan bitkiler de
vardlr.
Ananas comosus (ananas), vatani A m e r i k a ' n m sicak

b o l g e l e r i o l a n b i r tiirdiir. Ancak meyvalari igin diger
iilkelerin s i c a k b d l g e l e r i n d e de y e t i ^ t i r i 1 i r . Y a p r a k l a r i
rozet §eklinde, sert yapili ve kenarlari di?lidir.
Qigek durumu sik, ekseni kalin ve tepesinde bir yaprak
demeti bulunan bir spikadir, olgunlukta, meyvalar
brakteler ve durumun ekseni birlikte etlenir ve gam
kozalagim andiran bileîk, biiyiik b i r meyva meydana
g e 1 i r (§ek. 6 2 ) . Meyvanm ortasindaki odunsu kisim
cikarlldiktan sonra geriye kalan etli kisira yenir.
Ananasin meyva ve gttvdesinden gikarilan usareden
bromelin adi verilen bir enzim elde edilir; bu proteini
sindiren ve slitii p i h t i 1 a§ 1 1 r a n b i r e n z i m d i r , nekahat
donemindeki hastalara verilir. Bu familyada Aechmea,
Billbergia, Guzmania g i b i slis b i t k i l e r i d e b u l u n u r .
Ordo: Liliaies (Li 1 i i f l o r a e )
Bu takim, hem drog veren hem kesme gigek olarak

degerli bitkilerin yer aldigi familyalari kapsiyan bir
taksondur. Qogunlukla gok yillik, otsu; sogan, kormus
veya rizomlu bitkilerdir. Qigekler aktinomorf,
hermafrodit, pentasiklik ve trimer, gigek drtii
yapraklari gogunlukla renkli perigon halindedir.
O v a r y u m a l t v e y a list d u r u m l u m e y v a k a p s u l a v e y a b a k k a ,
tohum endospermali ekseriya ni?astasizdir.
Qogunlugu geofit olan bu takimdaki familyalar

basit bir anahtar yardimiyla kolayca taninir.
183
1 . Qi g e k h i p o g i n Li 1 i a c e a e
1 . (Jigek ep i gi n
2 . gigek dik1 in; Dioscoreaceae

2. " heriaaf rod i t :
3. Stamen s a y i s i 6 A3-j-3 .. Amaryl1idaeeae

3. Stamen " 3 A^Q ! Ir i d a e e a e
Fam: L i 1 i a c e a e (Zambakgi1 I e r )
Bu f a m i l y a d a k i b i t k i l e r i n g o g u n l u g u gok y i l l i k v e
otsu, a z b i r k i s m i da o d u n l u b i t k i l e r d i r . Yapraklar
sarmaL diziligli, yassi, geritsi, paralel damarli,
b a z a n k a l p g e k l i n d e v e y a e t l i b a z a n da p u l g e k l i n d e d i r .
Bazi tiirlerde stipulalar garpicidir; bazi tiirlerde
fillokladlar (*) karakteristiktir.gigek1er gogunlukla
i r i , giizel ve g o s t e r i g l i , b a z i t i i r l e r d e i s e kiigiiktiir.
Da I d a a l t e r n a n dizilmig veya s a l k i m ya d a umbel l a
durumundadi r . G e n e l g i g e k f o r m u l a : a . P g + 3 Ag + 3 G ^ g j ,
gigekler aktinomorf; perigon 2 halka uzerine dizilmig,
s t a m e n 6 t a n e , o n l a r d a i k i h a l k a i i z e r i n d e d i r . Ovaryum
sinkarp, 3 k a r p e l d e n meydana g e l m i g , iist durumludur,
yani p e r i a n t ( v e y a g i g e k veya androkeum) hipogindir.
Meyva k a p s i i l v e y a b a k k a d i r .
Li 1iaceae kozmopolit bir familyadir. Ancak daha

g o k t r o p i k a l v e i11 man b o l g e l e r d e v a y i l i g gosterirler.
gigekli bitkilerin biiyiik ve onemli fami l y a l a r i n d a n
biridir, drog veren bitkiler yaninda onemli siis
b i t k i l e r i , a r o m a t i k b i t k i l e r ve s e b z e l e r b u l u n u r .
Yeryiiziinde 250 cins ve 3500 kadar tiirii vardir,
i i l k e m i z d e i s e 40 c i n s v e 4 0 0 'tin i i z e r i n d e tiirii y e t i g i r .
Monokotil b i t k i o l m a l a r i n a k a r g i n bazi genuslarda

korteks parenkimasi hiicrelerinin sonradan boltinme
y e t e n e g i k a z a n m a s i s o n u c u g o v d e l e r i n d e s e k o n d e r biiyiime
gorii l i i r .
(*)phy1locladum= yaprak g o r e v i yapan, laminaya benzer

g e k i l d e g e n i g l e m i g ve y a s s i l a g n n g k i s a siirgiin,
fi 1 loklat.
184
Dracaena draco (ejder agaci, karde? kani), Kanarya

Adalarinda yetiên 15-20 ra boyunda bir agagtir.
Yapraklari sert ve kilig êklinde olup dallarin ucunda
demet halinde bu1unur(§ek.62). Ya§li gbvdelerinden
kirmizi renkli bir regine akar, buna Sanguis
draconis(*) adi verilir. Boya sanayiinde kullamlir.
S a l o n siis b i t k i s i o l a r a k t a y e t i t i r i 1 i r .
§ e k i l 6 2 . A:Ananas comosus; B : Dracaena draco

(A: V . H . H e y w o o d , B : S l r a s b u r g e r ' d e n ) .
Yucca filamentosa (avize agaci), 1-1.5 m boyunda,

govdesi odunlu, yapraklari kilig êklinde bir bitkidir.
Qigekleri ampul §eklinde 3-4 cm boyunda, beyazimsi
renkli ve sarkiktir, avizeye benziyen bir durum meydana
getirir. yapraklarindan steroidal bir saponozit elde
edilir. Park ve bahgelerde siis bitkisi olarak
yetisjtirilir.
Liliaceae familyasindaki bitkilerin bir grubunda 3

stilus vardir ve serbesttir. Bunlarin da bir kismi
rizomludur.
(*)sanguis= kan; draco= ejder

§ekil 6 3 . L i l i a c e a e ; A'.Colchicum autumnale; B . V e r a t r u m album
b : b i t k i ; g.'gigegin b o y u n a k e s i t i ; k:korn»usun boyuna
kesiti; o:ovarymn(A: H.Roques'ten).
Colchicum autumnale(*) ( g i g d e m , aci g i g d e m ) , O r t a

ve Giiney A v r u p a ' d a y a y g i n , gok yillik, kormuslu bir
b i t k i d i r . S o n b a h a r d a gigek a g a r , ertesi yi1 ilkbaharda
yapraklar ve araiarinda m e y v a s i gOriilUr. Q i g e k tabani
kormusa yan taraftan baglidir, bu nedenle ovaryum
topragin altindadir; perigon alta dogru daralan huni
bigiminde, pargalari ovatt1r(§ek.63). Stamen 6 tane;
meyva 3 gozlu, septisit kapsuladir. Tohumlari, Semen
Colchici T.K. (Qigdem tohumu) adi ile drog olarak
kullanilir. Bilegiminde bo 1 miktarda yag yaninda
kolgisin ve demekolsin isimli alkaloitler bulunur.
Romatizma ve gut (nikris) hastallginda agri kesici
o l a r a k k u l l a n i l i r . K o l g i s i n hticre b o l u n m e s i sirasinda,
kromozomlari kutuplara gekecek olan sitoplazmik
ipliklerin meydana gelmesini engeller. Bu nedenle
boliinme m e t a f a z e v r e s i n d e d u r u r v e k r o m o z o m s a y i s i iki
{*)autumnus= sonbahar
186
katina gikar. B&ylece poliploit bitkiler elde edilir.

Bu tip bitkilerden tarimsal (lretimde y a r a r lani 1 lr.
K o 1 §isin i n s a n hlieresi i g i n z e h i r l i o l d u g u n d a n k a n s e r e
kargi kullamlmaz. Ancak daha az zehirli olan
d e m e k o 1 s in kronik lttsemide ku1laniImaktadi r. Semen
C o l c h i c i ' d e n kol§isin e l d e e t m e d e y a r a r 1 a m 11r.
C.autumnale yurdumuzda yetifmez, ancak bu ttlre

benzeyen, C.speciosum Kuzey-Dogu Anadolu bdlgesi
yaylalannda yaygin olarak yeti^lr. Sonbaharda gigek
a g a n b u tiirtin g i g e k l e r i p e m b e s i l e y l a k , p e r i g o n u n b o g a z i
beyazuasi, anterleri sari renklidir. Yapraklarinin
g e n i § v e k O t u g l u , g i g e k l e r i n i n d a h a biiyiik o l m a s i ile
C.autumnale1 den ayrilir. Bu tUrlin tohumlarinda ve
kormusunda da kolgisin benzeri alkaloitler bulunur. Bu
nedenle tohumlari ihrag edilmektedir. Zehirli bir
bi t k i d i r .
Merendera genusu Colchicum cinsinden perigon

tiibtinttn b o y u n a kolayca yirtilmasi ile ayirdedilir.
Dogu Anadolu ve Erzurum civarinda yaygm olan
M.caucasica ile orta Anadolu ve Ankara'da yetiên
M.attica t i i r l e r i n e k a r d e l e n a d i v e r i l i r . H e r i k i ttiriin
de herbasinda ve s o g a n l a n n d a alkaloit buiunmaktadir.
Schoenocau1 on officinale (Sabadi1 la officinarum)

(bitotu), Meksika'da, And Daglarinda yetiên, soganli,
biiyiik v e zehirli bir bitkidir. Anadolu'da yeti^mez.
( J i g e k d u r u m u d a biiyiik v e g o k g i g e k l i d i r . T o h u m l a r i bir
gok kodekste yazili olan Semen Sabadi1lae'yi verir,
Ttlrk Kodeksi'nde kayitli degildir. Siyah ve parlak
renkli 5-6 mm boyunda, 1inear-lanseolat, hafif kivrik
?ekilli tohumlari sag dbkillmesine karî ve
parazitisit(*) olarak kullanilirsa da zehirli ve
tehlikelidir. Tohumlarindan elde edilen ekstre
Veratrinum T.K. (veratrin) adim alir; alkaloitler
k a n g i m i n d a n o l u § a n b u iirttn r o m a t i z m a d a d i ^ a r i d a n , a g r i
kesici olarak kullanilir.
Bu gruptaki bitkilerin bazisi sogan veya kormuslu

degil rizomludur.
Veratrum album (beyaz gbpleme). F a m i l y a m n rizom

tagiyan genusudur. Orta ve GOney Avrupa daglarinda,
( * ) p a r a z i t i s i t= parazitleri oldilren
107
yurdumuzda kuzey-dogu Anadolu yay1 a 1arinda orman

agikllklarinda gayirlik yerlerde yetigir; 50-100 cm
boyunda yegilimsi beyaz gigekli, gok yi11ik bir
bitkidir. G5vde dik, yapraklar biiylik, genig ovat,
sapsiz, belirgin paraiel damarli ve alternan
dizi1i§ 1idir. Qigekler bilegik salkim durumunda, gok
sayida, ve yesi1imsi-beyaz renk1idir{§ek.63) . Zehirli
bir bitkidir. B i t k i n i n sonbaharda kokleri ile birlikte
toplanan rizomlari Rhizoma Veratri albi drogunu verir.
Bilegiminde baglica protoveratrin A ve B alkaloitleri
bulunur. Tansiyon diiguriieii olarak ve romatizmada
k u l l a n i l i r . Z e h i r l i b i r d r o g t u r . R h i z o m u n ig k i s m i n i
§ekil 6 4 . L i l a c e a e . A'.Allium cepa; B'.Aloe ferox.

g: gigek; gd:gigek durumu; s:sogan;
y:yapraklar(B:H.Mitsuhashi'den).
188
bigakla kaziyarak alinan toz enfiye gibi buruna

gekilir, burun tlkamkl lgim giderici etkisi olmakla
birlikte tehlikeli zehir1enmeiere sebep olabilir.
Avrupa'da yetigen Veratrum nigrum (siyah gbpleme) ve
Kuzey Amerika'da yetigen V . viride(*)(yegi1 gttpleme)
tiirlerinin k b k ve r i z o m l a r i da ayni etki lere s a h i p t i r .
Stiluslari bitigik ve meyvasi lokulusit kapsula

olan bitkilerin bir kisminda perigon tiip geklinde,
yapraklar etlidir.
Aloe (sarisabir) c i n s i , Giiney A f r i k a ' d a yetigen

Kuzey Afrika'da kiiltiirii yapilan sukku 1 ent (**)
b i t k i l e r d i r . Gttvde k i s a , o d u n s u , y a p r a k l a r d i p t e r o z e t
geklinde, 15-50 cm uzunlukta, etli ve kenarlari
d i g l i d i r . Q i g e k d u r u m u s i k v e d i k b i r s a lkiradi r ( § e k . 6 4 ) .
(Jigek s a r l m s l - k i r m i z l ; m e y v a l o k u l i s i t k a p s u l a d i r .
Aloe tiirlerinin {A.vera, A.africana, A.ferox ve

A.spicata gibi) yapraklarinin kesilmesi veya ezilmesi
ve alinan iiriintin s u y u n u n ugurulmasiyla elde edilen
usare Aloe T.K., T.F. (Sarisabir) isimli drogu
olugturur. Bu drog parlak siyah renkli bzel kokulu ve
acimsi lezzetli ktitleler halindedir. Tozu sari
renklidir. % 15-30 k a d a r a n t r a s e n . tiirevi bilegikler
igerir, bu nedenle pUrgatiftir(#**), kalin barsaga etki
eder.
,47oe'lerden elde edilen mtisilaj son yillarda

kozmetik preparat 1 arda (nemlendirici) biiyiik olgiide
kul l a m lmaktadir.Bazi Aloe tiirleri brnegin. Aloe
arborescens (testere kaktUsti) siis bitkisi olarak
y u r d u m u z d a da y e t i g t i r i 1 i r .
Bu familyadaki bitkilerin bir kisminda perigon

serbest, gigek durumu umbelladir.
Allium ( s o g a n ) c i n s i , f a m i l y a m n e n g o k tiire s a h i p
o l a n v e e n p o p i i l e r g e n u s u d u r . U m b e l la g e k l i n d e k i gigek
d u r u m u s p a t a l i d i r . B a z i tiirleri s e b z e v e g e g n i verici
o l a r a k b i l i n i r , A.cepa ( s o g a n ) , A.sativum (sarmisak) ve
(*)viridis= yegil
(**)succulens,succulentis= etli(dokusu gok
hiicre 1 i , s u l u )
(***Jpurgatio= temizleme; purgans= purgatif
189
A.porrum (pirasa) en gok kullanilan ve yeti^tirilen

tiir 1 e r d i r . Al 1 i um sativum (A.sativum var . vulgare)
( s a r m i s a k ) . s o g a n l i b i r kiiltiir b i t k i s i o l a n sarmisakta
gigekler pembe veya beyaz renklidir. U m b e l la
durumundaki gigekleri saran bir spata vardir. Sogan
k i s m i n a s a r m i s a k ba§i a d i v e r i l i r v e b i r g o k sarmisak
diînden (sogancik) o1u§ur($ek.64). Sarmisaga
k a r a k t e r i s t ik kokusunu v e r e n , kiikiirtlii b i l e ^ i k l e r d e n
allil disiilfiir'dtir, bu, alliin isimli bileîgin
hidrolizi ile agiga gikar. Sarmisak bu bileîkten
dolayi tansiyon diiîiriicii e t k i gbsterir. Kodekslerde
kayitli olmadigi halde bu amagla gok kullamlir.
Sarmisakta ayrica A ve C vitamini ve antibiyotik etkili
bileîkler de bulunur, agizda bakterisit(* ) etki
g b s t e r i r . ayrica d i u r e t i k , antelmentik ve antibiyotik
etkilidir. l§tah agici ve lezzet vericidir. <Jok
eskidenberi bilinen bir bitkidir.
A.cepa ( s o g a n ) d a kiiltiir b i t k i s i d i r . A , C v e Ba
vitamini ile f1avonozit1er igerir. Sindirim
yollarindaki salgilari arttirdigi igin i^tah agicidir;
ayrica antibiyotik etkisi de vardir. Sebze olarak
tilketilir. Bazi Allium turleri giizel gigekleri
nedeniyle siis b i t k i s i olarak ta k u l l a m l i r . Ornegin
A.roseum, A.neapoli tanum, A.moly, A.schoenoprasum,
A.nigrum, A.pulchellum gibi.
Asphodelus cinsinde de periant serbesttir, ancak

gigek durumu u m b e l la degi1 salkimdir ve bitkiler
rizomlu veya y u m r u l u d u r . Asphodel us microcarpus (giris-s
otu), Bati ve Guney Anadolu'da yaygin, 1-1.15 m
boyunda, gok yillik otsu bir bitkidir. Yapraklari dar
linear, rozet olu?turur; gigekler beyaz, tepalleri 1-2
c m k a d a r ve s a l k i m d u r u m u n d a d i r ; k o k l e r m e k i k §eklinde
§i?kin ve yumru gbriiniimiindedi r ( §ek . 6 5 ) , yumrularinda
bol miktarda iniilin bulunur. Kokleri toz edilip
l s l a t i l i r , y a p i § t i r l c l o l a r a k giri§ a d i y l a k u l l a m l i r .
Eremurus spectabi1 is, b u b i t k i d e g i r i § o t u o l a r a k

bilinir. Dogu ve Guney Anadolu'nun daglik kesimlerinde
yeti§ir, gok y i l l i k ve otsu olan bu b i t k i n i n de kokleri
$i§kindir ve sari r e n k 1 i d i r ; g i r i § e l d e e d i l i r . B i t k i n i n
baharda yeni geli§en geng yapraklari Giiney v e Dogu
Anadolu'da p i ^ i r i l e r e k sebze gibi y e n i r .
( * ) baktericidus= bakteri oldiiriicii

190
Urginea maritima(Sci1 la maritima)(*), ada sogani),

Akdeniz gevresindeki tilkelerde y a y i l i g gosteren, iri
s o g a n l i , z e h i r l i b i r b i t k i d i r . Y u r d u m u z d a B a t i v e Giiney
Anadolu bolgelerinin kiyi kesimlerinde tagli ve bog
a 1 aril a r d a , o r m a n a l t l a r i n d a y e t i g i r . M u g l a , Antalya'da
yaygindir; soganiari 5-15 cm gapinda ve toprak
yiizeyinin h e m e n altinda bulunur. Ilkbahar baglarinda
geligen yapraklar dipte toplanmigtir, 17-50 x 2-6 cm
boyut1arinda, genig linear ve etlidir. Yaz sonunda
kurur. Sonbaharda agustos-ekim aylarinda yapraklari
k u r u m u g o l a n s o g a n l a r d a n g i g e k d u r u m u yiikselir; b u , gok
sayida b e y a z gigekleri b u l u n a n sapi ile b i r l i k t e boyu
1-1.5 m'ye ulagan bir rasemus gigek durumudur(Sek.65).
§ekil 6 5 . A : Urginea mari tima; B : Smi lax aspera; C'.Tamus communis .
(#)maritima = denize ait, deniz kenarinda bulunan

191
Bitkinin soganlari sonbaharda toplanir, digtaki

kurumug tabakalar temizlenir; boyuna dilimler halinde
kesilir ve kurutularak Bui bus Scillae T.K. drogu
hazirlanir; bilegiminde baglica sillarozit (sillaren} A
ve sillarozit (sillaren) B heterozitleri bulunur.
B u n Iar kardiyotonik(*) etkili bi l e g i k l e r d i r , dolayli
olarak diiiretik etki de gbsterir. Drogun mezofil
hiicrelerinde bol m i k t a r d a raf i t demetleri v a r d i r . igne
geklindeki bu k r i s t a l l e r n e d e n i y l e tahrig e d i c i d i r , bu
nedenle drog hazirlamrken ,soganlarin dilimlenmesi
s i r a s i n d a e l l e r i tahrig e d e r ve k a g i n t i y a n e d e n olur;
eldivenle galigiImasi gerekir. Halk arasinda digaridan
romatizma agrilarinda kullanilir. Tahrig edilen kisma
kan akiminin saglanmasi suretiyle etki etmektedir.
Urginea maritima'mn Kuzey Afrika'da yetigen, bir

varyetesi vardir, bunun kirmizi renkli soganlari
(Bulbus Scillae rubrae), tagidigi sillirozit isimli
heterozitten dolayi fare zehiri hazirlamada kullanilir.
Farelerdeki etkinin merkezi sinir sistemi iizerine
oldugu sbylenir.
F a m i l y a d a g i g e k ttrtil y a p r a k l a r i s e r b e s t o l a n b a g k a
c i n s l e r d e v a r d i r . B u n l a r i n b a g l i c a l a r i Tulipa (lale),
Fritillaria (aglayan gelin), Lilium (zambak),
Ornithogalum (akyildiz) ve Scilla1dir. Bunlarin gogu
soganli ve gilzel gigeklidir, siis bitkisi olarak
kullanilir. Ancak eczacilikta kullanimlari yoktur.
Li 1 i a c e a e f a m i l y a s i n d a k i b i t k i l e r i n bir gurubunda
meyvalar etli, bakka tipindedir.
Smilax (saparna) cinsi tirmanici, dikenli gbvdeli

gok yillik bitkilerdir. Yapraklari alternan diziligli
lamina ovat kordat veya sagittat ve sapli olup
stipullari metamorf oze (##*) olarak siiliik geklini
almigtir. gigekler yapraklarin koltugunda, salkim veya
basit gemsiye durumundadir. Meyva kirmizi veya
kahverengidir. Bu cinsin Orta Amerika'da yetigen Smilax
ornata, S.medica, S.officinalis v e S.utilis tiirlerinin
(*)cardiotonicus= [card(io)= Gr. kalp; tonicus =

kuvvetlendirici] miyokardi (kalp adalesini)
k u v v e 11 e n d i r e n
(**)metamorphosis= (meta=degigme; morph=gekil)
degigik gekil alma, metamorfoz
192
kokleri Radix S a r s a p a r i 1iae T . K . (Saparna kbkii) adi

v e r i l e n v e fair g o k k o d e k s v e f a r m a k o p e d e k a y i t l i olan
bir drogtur. Bile§iminde saponozit yapisinda bilegikler
bulunur, ba^licalari sarsaponozit ve smilasaponozittir,
ayncaniâsta da vardir. Deri hastal lklarinda ,
diiiretik o l a r a k v e ciizzamda [ a n t i 1 e p r o ( # ) ] k u l l a n i l i r .
Smi lax c i n s i n i n y u r d u m u z d a i k i tiirii y e t i ^ i r . B i r i

y a p r a k l a r i k o r d a t , m e y v a l a r i kiiremsi o l a n v e d a h a gok
Kuzey Anadolu'da y a y i l i § g o s t e r e n S.exelsa, digeri de
yapraklari sagittat, meyvalari armut §eklinde ve
k a h v e r e n g i o l a n ve g e n e l l i k l e B a t i ve Giiney'de y e t i ^ e n
S.aspera'dir(§ek.65), Birincinin tohumlarindaki zar
(arillus) gicir ismiyle esneklik vermek igin sakiza
katilir. Ayrica kirmizi renkli bakkalardan oluân meyva
durumiari Ruscus aculeatus veya Ilex dallarinin
tepesine baglanarak kokina adiyla siis g i g e g i olarak
satilir. Her i k i tiiriin d e g e n g siirgiinleri Anadolu'da
sebze olarak, ha§landiktan sonra yumurta ile
pi§irilerek yenir.
Conval laria majalis (miige, i n c i gigegi), Avrupa

ormanlarinda dogal o l a r a k y e t i ^ e n , y u r d u m u z d a da p a r k
v e b a h g e l e r d e siis b i t k i s i o l a r a k y e t i § t i r i 1 e n , r i z o m l u ,
gok yillik, otsu bir bitkidir. Boyul0-30 cm olup her
siirgiinde g e n i § e l i p t i k 2 y a p r a k b u l u n u r . Q i g e k durumu
az g i g e k l i b i r s a l k i m d i r , g i g e k l e r b e y a z , gan §eklinde
a § a g i y a s a r k i k v e z a r i f gftriiniimlii , k e n d i n e bzgii giizel
kokuludur. Yaprak ve gigekleri Herba Convallariae
majalis drogunu verir. Bile§iminde konvallatoksozit
isimli kardiyoaktif heterozit bulunur; hem kalp
kuvvet lendirici hem de diiiret i k t ir . Qigekierinden
petrol eteri ile hazirlanan ekstre, parfiimeri ve
k o z m e t i k s a n a y i i n d e m a k b u l b i r iiriindiir.
Polygonatum mul ti florum (miihrUsuleyman) , Karadeniz

Bblgesinde orman alti ve gayir1lklarda, Abant'ta
yetiijir. Inci gigegine benzeyen, 15-90 cm boyunda,
rizomlu, gok yillik bir bitkiidir. Yaprakiar govde
iizerinde, 10-15 cm uzunlukta, basit, sapsiz veya
saplidir. Qigekler ye§i1imsi-beyaz renkli olup her
yapragin koltugundan 2-6 gigek sarkar; kokusuzdur.
Meyvalari mavimsi-siyah renklidir. Bitkinin rizomlari
(Rhizoma Polygonati) dahilen kan §ekerini dii?iirucii
(#)leprae ciizzam, lepra

<?ekil 6 6 . L i l i a c e a e . k'.Convallaria majalis; Bl Ruscus aculeatus;
C'.Polygonatum mul tifloriim; D'.Asparagus officinalis;
f : f i l l o k l a d ; gs:geng stirgfin(A,C: K.Karamanoglu'ndan).
saponin igermektedir. Haricen romatizma agrilarini

giderici etkidedir.
Ruscus aculeatus (tavîanmemesi ) , K u z e y v e Guney

b51gelerimizde yaygin, 30-100 cm boyunda, yaz ki§
ye§il, g o k y i l l i k r i z o m l u b i r b i t k i d i r . Y a p r a k l a r i pul
§ekline indirgenmi§, yan dallar ise ovat, tepesi
akuminat, batici ve sert filloklat §eklini almi^tir.
Qigekler yapraga benziyen filloklatin ust yiizunde
goriiliir, meyvasi kirmizi renkli, tek tohumlu bir
bakkadir ve f i 1 l o k l a t l a r i n iizerinde g e l i f i r . K o k ve
rizomlari (Radix Rusci aculeati) diiiretik ve
antienflamatuvar etkilidir. Daima ye?il olan daliarinin
u c u n a , ki§ a y l a r i n d a o z e l l i k l e y i l b a ^ i zamani Smilax
exelsa meyva durumlari b a g l a n a r a k siis b i t k i s i olarak
satl11r .
194
Ruscus hypoglossum ( Y a l o v a m e r c a n i ) . D a h a btiytlk v e

yumugak yapraklari olan bu tiir Kuzey Anadolu'da
yetigir. Siis bitkisi olarakta bazi bo 1 ge 1 er imi zde
yetigtiriImektedir.
Asparagus officinalis (kugkonraaz) , K u z e y Afrika

Avrupa, Asya ve yurdumuzda dogal olarak yetigen, 75-100
cm boyunda dikensiz, gok yillik, rizoralu, o t s u bir
bitkidir. Fi1loklatlari yegil 5-6 mm boyunda, ince
igne geklinde ve demetler ha 1indedir(§ek.66). Yapraklar
zarimsi ktigiik pullar geklindedir ve kolay diiger.
gigekler ktigiik ve yegilimsi renkli; meyva kirmizi
renkli bakkadir.Kok ve rizomlari (Radix Asparagi)
asparagin, vitaminler igerir, diiiretik etkilidir.
K u g k o n m a z i n g e n g siirgiinleri s e b z e o l a r a k t i i k e t i l i r ; b u
amagla bitkinin kiiltiirii de yapilir. A. acu t i f o 1 i us,
Kuzey-bati, Bati ve Gilney A n a d o l u ' d a yaygm olan bu
tiiriin d a l l a r i d i k e n s i , m e y v a l a r i s i y a h r e n k l i d i r ; g e n g
siirgiinleri baharda kirlardan toplanarak pazarlarda
satilir ve sebze olarak yenir.
Fam: Dioscoreaeeae
Liliales ordosundaki fami 1ya1ardan perianti

petaloid, ovaryumu alt durumlu grubundan olan bu
familyada gigeklerin tek egeyli olmasi ayirici bir
ozeliktir. Genellikle tropikal veya yaritropikal
bolgede yayilig gosterirler, govde tlrmanicldir,
yumrulu veya rizomlu ve gok yillik bitkilerdir.
Yapraklari sapli, ovat-kordat, alternan veya bazan
kargilikli dizi1ig1idir . Smila*r'a benzerse de
d a m a r l a n m a s i p a l m a t t i r v e s t i p u l a y e r i n d e siiltik y o k t u r .
(Jigekler yapraklarin koltugunda, salkim veya bagak
durumunda, aktinomorf ve tek egeylidir. Periant iki
sira iizerine dizilmig 6 pargali, pargalar tabanda
birlegik ve yegilimsi renklidir. Erkek gigeklerde 3
veya 6 stamen bulunur. Digi gigekte ovaryum alt*
d u r u m l u d u r , 3 k a r p e 1 1i , s i n k a r p ve 3 gozludiir. Meyva
k a p s u l a v e y a b a k k a d i r . F a m i l y a 10 c i n s v e 6 5 0 ' d e n f a z l a
tiirii k a p s a r . Y u r d u m u z d a s a d e c e 1 c i n s v e b u n u n 1 tiirii
yet i g i r.
Tamus communis ( doviilmiigavrato t u ) , Giiney v e Bati

Anadolu bolgelerinde yetigen sarilici govde1i, otsu,
d i o i k b i r b i t k i d i r . R i z o m u biiyiiktiir. Y a p r a k l a r sapli,
k o r d a t t i r ; g i g e k l e r y a p r a k l a r i n k o l t u g u n d a kiigiik s a l k i m
195
durumundadir. Meyva kirmizi renkli bakkadir. Rizomlarda

bol miktarda rafit b u l u n u r , bu nedenle tahrig e d i c i d i r .
Halk arasinda haricen cilde siiriilerek romatizma
agrisim gidermede kullanilir. Ancak cildi morartir ve
dbviilmilg gibi yapar, Bazi bolgelerde yanlig olarak
Ecbal 1 ium v e y a Mandragora ( a d a m o t u ) kbkli d i y e s a t i l i r .
Di oscorea tiirlerinin yumrularinda steroidal

saponozitler{diosgenin) vardir. Buradan hareketle
kortizon benzeri hormonlari {kortikosteroitleri)
hazirlamada kaynak olarak bu bitkiden yarar1 a m r . Bu
a m a g l a D.mexicana v e D.sylvatica tiirlerinin kiiltiirii
yall1lr.Tropikal bblgelerde yetigen Dioscorea
tiirlerinin yumrulari nigasta ybniinden zengindir,
patates gibi kaynatilarak gida olarak yenir. Bu amagla
D. batatas, D.esculenta. D.alata g i b i tiirleri i i r e t i l i r .
Fam: Amaryl1idaeeae
T r o p i k ve s u b t r o p i k b d l g e l e r d e y a y i l m a g o s t e r e n ve
toprak alti kisimlari sogan, kormus veya rizom geklinde
olan gok yillik otsu bitkilerdir. Yapraklari yassi,
linear, bazan etli, sert ve liflidir. Qigekler
h e r m a f r o d i t ; a k t i n o m o r f o l u p tek bagina v e y a u m b e l l a y a
benzer durumlarda ve tabani spatalidir. Tepaller iki
halka iizerinde, serbest veya birlegiktir, bazan
p a r a k o r o l a ( * ) tagir. Stamen (3+3) 6 tanedir, o v a r y u m
a l t d u r u m l u , s i n k a r p , 3 k a r p e i l i , 3 gSzlti v e g o k
oviil liidiir. Meyva tipi lokulusit kapsula, bazan
b a k k a d i r . G e n e 1 g i g e k formiilii P 3 + 3 A 3 + 3 ^ ( 3 ) *
Li 1iaceae1ye benzeyen bu familya, ovaryumun alt

durumlu oImasi. perigonun bazan parakorolla tagimasi,
ve yapraklarinin hig bir zaman kladot gekline
dbniigmemig olmasi gibi 5zel 1ikleriyle ondan ayrilir.
? o g u giizel g i g e k l i o l d u g u i g i n siis b i t k i l e r i ybniinden
onemli bir familyadir.
F a m i l y a d a 8 5 c i n s v e 1 3 0 0 tiir b u l u n u r . Y u r d u m u z d a
8 cins ve 3 0 tiirii y e t i g i r .Pancratium maritimum (kum
zambagi) , Akdenizi gevreliyen lilkelerde, ayrica
yurdumuzun Kuzey Giiney ve Bati sahillerinde kumlar
i g i n d e y e t i g e n g o k y i l l i k , biiyiik s o g a n l i b i r b i t k i d i r .
(*Jparacorolla= [par(a)~ Gr. boyunca, yaninda]

k o r o l l a m n eki
196
Yaprakiar yassi, uzun, lineardir. Bitki haziran-ekim

aylarinda gigek agar; gigekleri beyaz renkli, 10-15 cm
boyunda huni §eklinde v e k o k u l u d u r , 3-10 tanesi bir
tepesindedir. (Jigeklerde parakorolla bulunur ve

stamenler p a r a k o r o 11 a y a baglidir. Ovaryum 3 gozlii.
meyva tipi k a p s u l a d i r . Tohumlar gok sayida ve siyah
r e n k 1 i di r .
Bitki eczacilikta kullanilmaz; glinkii adasogani

gibi etkisi yoktur, bu nedenle karl§tirllmama1ldir.
Bulbus Scillae'den farkli olarak soganlarinda iri
taneli ni§asta b u l u n u r . S o g a n l a r i gok fazla olmamakla
birlikte, siis amaciyla ihrag edilir; ayrica yeti§me
ortami nedeniyle turizmin etkisi altinda bu1undugundan
bitki yiidan yila azalmaktadir.
197
Galanthus ( k a r d a l e n ) c i n s i , b a h a r i n ilk aylarinda

beyaz renkli gigekler agan, soganli bitkilerdir.
Yapraklari tabanda, 1 i n e a r - 1 a n s e o 1 at geklinde; gigek
sapi gigeklenme sirasinda dik, meyvada egiktir. Qigek
tek ve sarkiktir; tepaller UgU digta, UgU igte olmak
iizere iki halka uzerine dizilmigtir, igtekiier daha
kisa olup tepede veya tabanda yegil bir leke bulunur
(§ek,67). S t a m e n l e r 6 tane, anterlerin ucu sivridir.
Meyva tipi kapsula, tohumlar gok sayida ve agik
kahverengidir. Bitki genellikle ilkbahar baglarinda kar
kaikar kalkmaz gigek agar, kardelen adi da buradan
g e I m e k t e d i r . GaJantus'un Kuzey-dogu ve GUney Anadolu'da
yaygin olarak yetigen 8 tiirii bulunur. Bunlardan
G.elwesi i Toros daglarindan; G.ikariae ise Dogu
Karadeniz b o l g e s i n d e n o l m a k iizere s o g a n l a r i sbkUlerek
sUs bitkisi olarak yaklagik bir asirdan beri ihrag
edi lmektedi r. Dogadan sbkUlerek yurtdigina satilan
bitkilerin baginda bu turler ge1ir. Soganlarinda
bulunan galantamin alkaloidi nedeniyle Rusya'da ve
Gin'de kullamlmigtir.
Leucojum aestivum (gdlsogani) kardelen'e gok

b e n z e y e n , gol k e n a r l a r i n d a nemli ve b a t a k l i k yerlerde
yetigen soganli bir bitkidir. (Jigek sayisimn 2-5,
tepal lerinin e g i t , anter ucunun kUt olugu ve yetigme
ortami gibi ozeliklerle ayirtedilir. Samsun, Beygehir
g e v r e l e r i v e T r a k y a ' d a y e t i g i r . B u tiiriin s o g a n l a r i n d a
da g a l a n t a m i n b u l u n u r , s o g a n l a r i da uzun y i l l a r d a n beri
siis a m a c i y l a i h r a g e d i l m e k t e d i r .
Agave cinsi, vatam Amerika olan Akdeniz

g e v r e s i n d e k i U l k e l e r d e v e y u r d u m u z u n giiney v e b a t i
kesimlerinde naturalize(*) olmug, sUrUnUcU rizomlu
bitkilerdir. Yapraklari tabanda kaiin ve etli, 1 m
kadar bUyUk o l a b i l i r , tepesi sivri ve b a t i c i , lifli
y a p i d a d i r . (Jigek d u r u m u n u n s a p i a g a g g e k l i n d e 2 - 2 . 5 m
kadar boylanir ve da 11anmig11r(§ek 67). Agave
americana, GUney ve bati Anadolu'da naturalize(*) olmug
bir tUrdUr. A.rigida ve A.sisalana tUrlerinin
yapraklarindan dokumacillkta ve halat yapiminaa
ku11 a m 1 an bir lif, sisal lifi elde edilir. Ayrica
yapraklarindan tUr.etilen s teroi d lerden
kortikosteriodlerin sentezinde yarar1 a m 1maktadir.
(*)natura= doga, dogal ozelik; naturalis= dogal

198
Polyan thes tuberosa ( slimbli 1 t e b e r ) , g i g e k l e r i b e y a z

renkli ve kuvvetli. k o k u l u , u z u n s a l k i m l a r o l u ? t u r a n bir
bitkidir. Giiney Fransa'da ktiituru yapilan bitkinin
t e p a l l e r i n d e n h a z i r l a n a n k o n s a n t r e , parfiimeride
kullamlir. Bu familyadaki bitki lerin bir kismi,
ornegin: Arnaryllis, Cilivia, Narcissus turleri
g i g e k g i l i k t e d e g e r l i siis b i t k i l e r i d i r .
Fam: Iridaceae ( siisengi 1 1 e r )
Bu fami 1ya bitkileri daha gok sicak ve lliman

bblgelerde yayili§ gbsterir.£ok yillik ve otsu olan
bitkilerin toprak altinda sogan, kormus veya rizomlari
vardir. Yapraklari genellikle tabanda, gok sayida,
l i n e a r v e y a e n s i f o r m ( * ) v e p a r a l e l d a m a r l i d i r . (Jigekler
tek t e k , s a l k i m v e y a degi§ik d u r u m l a r d a b u l u n u r . £ i g e k
aktinomorf veya zigomorf olup renkli bir perigon
halindedir ve gogunlukla tabanda tiip §eklinde
b i r 1 esjmi § t i r . S t a m e n 3 tanedir, ikinci halkadakiler
k o r e l m i ^ t i r . Ovaryum alt durumlu 3 karpelli sinkarp, 3
gbzlii ve gok oviilludiir. P1 a s e n t a 1 a n m a marginal-
sentraldir. Stilus 3 kolludur, pargalari bazan tepal
gbriinumundedi r . M e y v a tipi lokulusit k a p s u l a d i r . Gene 1
g i g e k formiilii: P 3 + 3 A 3 + 0 G / 3 » Yeryiiziinde 7 0 c i n s v e 1800
kadar tiirii, yurdumuzda 'ise 6 cins ve 90 tUrii
yeti^mektedir. Genuslarin bir kisminda gigekler gok
sayida ve spatalidir, spata birkag gigegi sardigi gibi
(Iris), her gigege bir spata §eklinde de (Gladiolus)
o l a b i l i r . Crocus' cinsinde spata yoktur.
Iris (silsen) c i n s i n d e b i t k i l e r i n g o g u r i z o m l u , b i r
kismi s o g a n 1 l d i r . gigekleri simoz durumunda veya tek
ve aktinomorftur, spata bulunur. Perigonun di^taki 3
p a r g a s i g e r i y e d o g r u ki v r l lmi §11r, o r t a d a m a r iizerinde
firga bigiminde dik tiiyler v a r d i r . S t i l u s 3 tane ve
petaloittir yani her biri bir petal §eki 1 ve
rengindedir (§ek.68). Stamen 3 tane, ovaryum alt
durumlu ve meyva lokulusit kapsuladir.
Iris tiirlerinin toprakalti govdesinden Rhizoma

Iridis T.K. (Menek§e kbkii) i s i m l i drog elde edilir.
Kodeks1erde kayitli olan ofisinal bitkiler
I. f lorentina, I .pal 1 i da ve I .germanica tiirleridir.
(*)ensis= kilig; ensiformis= kilig §ek1inde(o1dukga

diiz, t e p e s i s i v r i )
199
§ekil 6 8 . A:Crocus sativus; B : I r i s . g : g i g e k ; k : k o k ;

r : r i z o m ; sr:siirgiin; s t : s t i g m a .
Rizomlari topraktan gikarilir, koklerinden temizlenir

v e di§ k i s m i s o y u l d u k t a n s o n r a 5 - 1 0 c m l i k pargalara
ayrilip kurutulur. Drog beyazimsi renkli, genellikle
i k i y e g a t a l l a n m i ? , a z g o k s i l i n d i r i k v e giizel m e n e k ? e
k o k u l u d u r . U g u c u y a g v e miisilaj igerir; ugucu yagm
baÎica bileêni iron'dur. Drog ozellikle parfiimeri
sanayiinde, ekspektoran bir kanîm olan Species
Pectorales (TK)-in di? tozlarinin h a z i r 1 anmas inda
k u l l a n i l i r . D r o g ' ' e r e n tiirlsrderi florentina*nin beyaz,
pal 1 ida'mn m a v i , germanica1 nin mor renkli gigekleri
200
v a r d i r , siis b i t k i s i o l a r a k t a b a h g e l e r d e y e t i g t i r i 1 i r ;
ayrica naturalize olmug tUrlere yurdumuzun bir gok
b o l g e s i n d e r a s t l a n i r . Y u r d u m u z d a 40 k a d a r tUrU yabani
olarak y e t i g m e k t e d i r . Siis b i t k i l e r i arasinda guzei ve
kuvvetli kokulu Freezia ile gosterigli gigekli
Gladiolus ta s a y i l a b i l i r .
Crocus cinsi genel olarak Akdeniz'in gevresindeki

ulkelerde yayilig gSsteren, kormuslu, gok yillik otsu
bitkilerdir, Kormusun Uzeri esmer veya kahverengi, dUz
veya agsi yapida pul larla brtulUdiir. Yapraklar
diptedir, gigeklerle birlikte veya gigeklerden sonra
geligir, dar, linear olup ust yuzU duz veya kanailidir.
(Jigekler k i s a b i r sap u c u n d a tek v e y a b i r k a g i birarada
b u l u n u r , spata y o k t u r . Perigon aktinomorf, tepal 6 tane
ve tabanda b i r 1 e g m i g t i r . M e y v a tipi k a p s U l a d i r . Crocus
genusunun 80 turU vardir, yurdumuzda ise 32 tUrU
yetigir. Bunlardan bir tUr eczacilik agisindan
o n e m l i di r .
Crocus sativus (safran) bir kultUr bitkisidir.

Yurdumuzda, tran'da, Ispanya, Fransa ve Italya'da
yetigtiri1ir. Sonbaharda eylUl, ekim aylarinda,
yapraklardan once tek (bazan 2) g i g e k a g a r , gigekler
mor renkli, perigon tUbU agagida dar, tepede huni
geklinde geniglemigtir; tabani zarimsi bir brakte ile
gevrilidir. Stigma kirmizi renkli 1.5-2 cm b o y u n d a 3
koliudur, kollar tepede geniglemig ve gukur1agmigtlr
(§ek. 6 8 ) . Y a p r a k l a r gigeklerden hemen sonra gbrUlUr
dar 1ineardir.Toprak altinda kUgUk, sert ve yuvarlak
bir kormusu bulunur, Uzeri kahverengi, agimsi pullarla
5r t U l U d U r .
Crocus sativus gigeklerinden Crocus T.K. (safran)

drogu elde edilir. Drog sonbaharda, bitki gigekli iken
toplarnp kurutulan 3 gatalli stigma1arldir. Safrana
kendine ozgU kokusunu veren, ugucu yaginda bulunan
(siklositral tUrevi) safranal isimli aldehittir; drogun
kirmizi-turuncu rengi ise krosin isimli bilegikten
ileri ge 1i r. Drog eczacilikta baglica renk ve koku
verici olarak kullanilir; emenagog etkisi vardir, gok
miktarda alinirsa uterus hareketlerini arttirarak
abortus(*) yapabilir. Besin sanayiinde, ozellikle
tatlilarda kullanilir.
(*)abortus=dUgUk;abortivus=gocuk dugUrmeye neden olan

201
Ordo: Microsperaae(Gyriandrae, Orchidalea)
YervUzUnUn bir gok bSlgesinde fakat en gok ta

tropiklerde rastlanan bitkilerin bir kismi toprakta,
b a z i lari da a g a g l a r u z e r i n d e , e p i f i t y a g a r , B a z i l a n n d a
govde tirmanic1dir; klorofilsiz olanlar da vardir.
Hepsi entemogam, hepsi gok yillik ve otsudur. Toprakta
yagiyanlarin toprak a l t m d a yumru veya rizomlari vardir
ki bunlara daha gok subtropik ve sogukga bblgelerde
rastlanir. Epifit olanlar tropiklerde, agaglarin
Uzerinde gorUlUr; govdesi yalanci bir sogan bigiminde
ve gigkin; kSkleri ise s a r k i k t i r . K b k l e r i o r t e n ozel
bir doku sayesinde havadaki suyu emer. Yapraklari
basit, linear, bazan ovattir; alternan nadiren
k a r g i l i k l i d i z i l m i g t i r , t a b a n d a g o v d e y i s a r a r . (Jigekler
h e r m a f r o d i t , z i g o m o r f , sapli veya s a p s i z d i r , bazan tek
genellikle salkim, gevgek bir spika ya da panikula
d u r u m u n d a d i r . Qigekleri brakteli ve resupinattir , yani
k o n c a d a n o l g u n h a l e g e g i p a g a r k e n g i g e k 180 derecelik
bir d6nUg yapmig ve ovaryum burulmugtur. Periant 6
Uyeli (^3+3)' pargalar egit degildir; dig halka
petaloid(**) ya da yegilimsi olabilir, Uyeleri
birbirine b e n z e r . Ig h a l k a d a k i orta petal, geki1 ve
yapi bakimindan degigmig, labellum geklinde
genig1emigtir, gogu zaman mahmuzludur, iginde bazan
nektar bulunur. Stamen sayi 1, 2 veya 3 tUr;
Anadolu'dakiler monandr(#**) dir. Verimli anter 2
tekalidir ve her tekada 1-4 polinyum b u l u n u r . (polenler
ayri ayri d a g i l m a z , v i s k o z b i r m a d d e ile y a p i g a r a k bir
kUtle olugturur, buna polinyum denir; gogunlukla her
anterde 1 polinyum yer alir). Ginekeum 3 karpelden
o l u g m u g , tek g o z l U ve alt d u r u m l u d u r (gigek e p i g i n d i r ) .
Stigma 3 lobludur, bazan h e p s i , bazan ikisi fertildir;
ikisi fertil ise b u n l a r y a n l a r d a d i r , U g U n c U modifiye
olarak kUguk, steril bir rostellum(****) gekline
dOnUgur ve fertil anterin altinda ve aralarinda yerini
alir. Verimli loblar gukurdur; tozlagma burada olur.
Stilus, stigma ve stamen birlegerek bir kolumna
(sUtun) olugturur, buna ginostemiyum adi verilir. Genel
(*)microspermus= kUgUk tohumlu

(**)petaloideus= p e t a l e b e n z e r , p e t a l o i d (ayni
gekilde sepaloid, sepale benzer)
(***)monandrus= tek stamenli
(*###)rostrum= gaga; rostellatum= kUgUk gagali
202
gigek forraulvi z P 3 + 3 A j ( 3 ) G ( 3 ) . Meyva tipi kapsula,

tohum gok s a y i d a ve gok kuguktiir.
Fam: Orchidaceae
Y e r y i l z i i n d e 4 5 0 g e n u s v e 1 5 . 0 0 0 k a d a r tiirii b u l u n a n ,
y u r d u m u z d a 2 5 k a d a r c i n s v e 1 0 0 ' e y a k i n tiir i l e t e m s i l
e d i l e n b i r f a m i l y a d i r . 3 0 d a n f a z l a s i Orchis genusuna
a i t t i r . B i t k i l e r i n gogu yuraruludur, az bir kismi
§ekil 6 9 . Orchis anatolica. A:Bitki;

B:gigek;C:polinyum; ay;anayumru;
ky;karde§ y u m r u ; • : m a h m u z ; 1 : l a b e l u m ;
o:ovaryum; k:kolunna; r:rostellum
s:sepal; p:petal.
(A,C: K . K a r a m a n o g l u , B : B . M e t h e w ' d e n )
r i z o m l u d u r . A n a d o l u ' d a y e t i ? e n l e r i n hepsi M o n a n d r a e alt

fami1yasindandir. Toprakta ya?iyan bu bitkilerin bir
a n a y u m r u su v a r d i r , o y i l k i b i t k i y i v e r i r ; b i r de d a h a
203
g e n g o l a n kardei? y u m r u bulunur ki bundan ertesi yxlm

govdesi siirecektir.
Anadolu'da yeti§en Orchis, Ophrys, Serapias,

Aceras, Anacampt i s, Dactylorhiza tiirlerine salep adi
v e r i l i r . Orchis anatolica, italica, simia, laxiflora,
mascula g i g e k l e r i m a h m u z l u o l a n tiirlerden bazilaridir;
Ophrys speculum, O.atrata, O. fuciflora; Serapias
lax i f lora ise gigekleri raahmuzsuz o l a n tiirlerdir. B u
g o k y i l l i k , o t s u v e yurarulu b i t k i l e r i n k a r d e ? y u m r u l a r i ,
bitki heniiz gigekliyken topraktan gikarilir, bzenle
kurutularak Tubera Salep (T.K.) (Salep yumrusu) adi
verilen drog elde edilir, % 40-50 kadar raiisilaj ve
ni§asta igerir, yumuâtici olarak ku11 a m 11r.Salep
tiirleri yumrulariyla urerler, bu nedenle bilgisizce
salep toplanmasi bu bitkiler igin giderek azalma ve
kaybolma tehlikesini ta§iraaktadir.Rizomlu orkidelerden
salep elde edilmez; klorofilsiz olanlar ise
parazittir.ôk degerli stis bitkilerinin ikisinin,
Cypripedium (Veniis p a p u c u ) v e Ca 11 leya 'ni n gigeklerine
gigekgilerde ras11anmaktadir ; birincinin labellumu
g a n t a §eklinde v e k i r l i ye§il, d i g e r i ise e s m e r morurasu
r e n k 1 i di r .
Vanilla planifolia (Vanilya)^ Farailyanin tirmanici

bitkisidir. Tropiklerde yeti§ir, bir gok yerde ve
M e k s i k a ' d a ktiltiirii y a p i l i r . G b v d e y e ^ i l r e n k l i , e s n e k ,
10-15 m kadar o l a b i l i r . Yapraklari b a s i t , tam, sapsiz,
etli ve paralel damarlidir. Qigek durumu salkimdir.
Meyva 15-20 cm boyunda silindirik, etli bir kapsuladir.
Bu meyvalar heniiz yeîlken toplanir, f ermantasyona
b i r a k i l i r ( b i r giin k u r u , b i r giin n e m l i o r t a m d a t u t a r a k )
boyleee vanilinin olu^masi saglanir. Fermantasyon
sonucu elde edilen droga Fructus Vanillae T.K. (Vanilya
meyvasi) adi verilir. Siyahimsi, parlak renkli drog
karakteristik vanilya kokuludur. Vanilin den dolayi
koku verici, i§tah a g i c i olarak, ayrica parfiimeride
kullanilir. Meyvalar dogal vanilin kaynagidir.
Ordo: Zingiberales (Scitamineae)
Tropiklerde yetiên, gok yillik, bazan agag

formunda fakat gogunlukla otsu bitkilerin bulundugu bir
taksondur. yaprakiar biiyiik; gogunlukla vaginalidir.
gigekler hermafrodit, zigomorf; stamenlerin bir kismi
sterildir ve staminodyum1ari petallere benzer.
204
Fam: Musaceae
Tropik ve subtropiklerde yetigen, gok yillik,

agaca benziyen otsu veya yari odunlu, rizomlu
bitkilerdir. Yapraklari biiyiik, 250 x 40 cm
boyutlarlnda, eliptik, pennat damarli ve sekonder
damarlari paraleldir; yaglandikga bu d a m a r l a r boyunca
yirtilir ve yaprak sagakli bir gekil alir. GOvde,
laminalarin dokiilmesiyle geride kalan ve sik bir
dizilig gosteren vaginalardan meydana gelmig yalanci
bir govdedir. gigekler erdigi veya tek egeyii,
i n f 1 o r e s a n s t e r m i n a i d i r , b i r g e g i t biiyiik s p i k a m e y d a n a
getirirler.Durumun alt tarafindakiler verimli ve digi,
orta kisimdakiler hermafrodit, iisttekiler ise erkek
gigeklerdir. Perigon 6 pargali, petaloittir; stamen
gogunlukla 5; bazan 6 tanedir. Meyva, bakka veya
kapsu1adir(§ek.70).
Musa acuminata (muz), vatani Asya, Yeni Gine,

B u r m a olan ve tropiklerde meyvasi igin gok yetigtirilen
bir bitkidir. gigek durumu biiyiiktiir, yalniz dip
taraftaki digi gigekler meyva verir, meyva uzamig bir
bakkadir(§ek.70) . Tiirkiye'de bilhassa Alanya ve
Anamur'da yetigtiri1 migtir. Nigasta bakimindan zengin
bir iiriindiir, kabugu gikarilmig muz meyvalari % 60
glusit tagir.
Musa texti 1 is tiirii, F i l i p i n l e r d e kiiltlirii y a p i l a n

v e v a g i n a l a r m d a n lif e l d e e d i l e n b i r b i t k i d i r . L i f l e r
M a n i l a k e n e v i r i a d i y l a b i l i n i r , g e m i c i h a l a t i v . b . firme
iglerinde kullanilir.
Strelitzia reginae (#) (cennet kugu- kralige

g i g e g i ) , f a m i l y a n i n e n k i y m e t l i siis b i t k i s i d i r . V a t a n i
Giiney A f r i k a o l a n b i t k i s e r a l a r d a y e t i g t i r i 1 i r . g i g e k
d u r u m u turuncu r e n k l i d i r ve kug k a f a s i n a b e n z e r .
Fam: Zingiberaceae
T r o p i k l e r d e y e t i g e n , e t l i v e siiriiniicii r i z o m l u ya
da yumrulu, gok yillik bitkilerdir. Gdvde kisa,
gogunlukla yapraksizdir, yaprak varsa sapli, eliptik
( * ) r e g a l i s= (krala ait), gok giizel, olaganiistii

205
veya linear ve vaginalidir. Bu f a m i l y a bitkilerinden

ilag, baharat, siis olarak ve parfiimeri ve boya
sanayiinde yararlani1ir.
Elettaria cardamomum (kakule). tropiklerde, Asya

ve Hindistan'da yetigen, buyiik, otsu, rizomlu bir
bitkidir. Qigek durumunda 5-6 tane zigomorf gigek
bulunur. Meyva 1-2 cm boyunda, boyuna gizgili, iig
kbgeli bir kapsuladir; tamamen olgunlagmadan toplanarak
Fructus Cardamomi T.K. (kakule meyvasi) isimli drog
elde edilir. Kullanilan k i s i m l a n , ugucu yag tagiyan
tohumlaridir; stomagik ve baharat olarak taninir.
§eki 1 7 0 . A:Musa paradisiacal B:Rhizoma Galangae; C:Rhizoma

Zingiberis; D:Rhizoma Zedoariae; E:Rhizoma
Curcuraae (H.M i t s u h a s h i ' d e n ) .
Zingiberaceae familyasinda bir kag bitki daha

vardir ki , Hindistan ve Tropikal Asya'da yetigtirilir
ve rizomlari baharat ve stomagik olarak k u l l a n i l i r . Bu
rizomlar n i g a s t a , ugucu yag ve regine igerirler.
Zingiber officinale , Rhizoma Zingiberis

(Zencefil) isimli drogu v e r i r . Toz drog son yillarda
a r a g t . u t m a s i n a k a r g i 5 n e r i 1 m e k t e d i r ( §ek. 7 0 ) .
206
Curcuma Jonga1dan Rhizoma Curcumae (Zerdegbp)

drogu elde edilir, sari renkli olan bu rizomlar yiin
boyamada k u l l a m l i r ; ayrica Curry isimli baharata renk
ve kokusunu verir(§ek.70).
Curcuma zedoaria , Rhizoma Zedoariae (Cedvar)

drog'unu v e r i r . B a h a r a t o l a r a k k u l l a m 1 lr ( $ e k . 70 ) .
Alpinia officinarum (havlican) - Qin'de yetifen bu

bitkinin rizomlari Rhizoma Galangae (havlican) isimli
baharat drogunu olu§turur(§ek.70).
Fam: Marantaeeae
T r o p i k ve s u b t r o p i k l e r d e nemli ormanlarda yeti§en,

<?ok yillik, rizomlu otsu bitkilerin bulundugu bir
familyadir.
Marant.a arundinacea (Amerika'nin sicak bogelerinde

y<3ti$ir • Ri zoml ar indan Amylum Marantae (Ararot)
adi v e r i l e n bir n i ^ a s t a elde e d i l i r . Sindirilraesi k o l a y
o l d u g u n d a n ya§liiara ve gocuklara v e r i l i r .
207
Classis; D I C O T Y L E D O N E S
Sinif : Iki Q e n e k l i l e r
Angiospermae altbolumunde bulunan bitkilerin buyuk

g o § u n l u g u b u si m f ta y e r a l m a k t a d i r . D l k o t n bitkilerin
genel Karakterleri §un1ardir(§ek.71>(bu ozelikler
b e l i r t i1i r k e n monckot111erdeki karakterlerden farkli
o l a n l a r da p a r a n t e z i g i n d e hatlr1 ati1mi§tir):
a- Embri yo 2 K o t i l e d o n l u (tek kotiledon).
b- Bitkiler bir veya gok yillik, otsu ya da odunlu

(otsu).
c- Kok dal1anmi§, ana kok g e n e l l i k l e kazik kok §eklinde

(sacak kok, bir gogunda r izom, sogan, yumru var).
d
" Govde genel11kle dallanmif; (Govde basit, dal1anma
i n f "l o r e s a n s t a g o r u l u r ) .
e- I l e t i m d e m e t 1 e r i t g o v d e n i n e n l n e k e s i t i n d e , bir
d a i r e u z e r i n e d i z i l m i § o l a r a k g o r u l u r genellik'le
k o l 1 a t e r a l d i r ; k a m b i y u m d a i r e §ekl1ndedir (Kambi yum
y o k ) . Her yi1 m e y d a n a g e l e n s e k o n d e r d o k u l a r i n
e k 1 e n m e s i y 1 e , g o v d e ve k&k k a l i n l a f i r ; kabuk ve
merkezi s11ind1r belirgindir.
f- Mantar dokusu bulunur (yok).
g- Y a p r a k ! a r s a p l i d i r ( s a p s i z ) ; l a m i n a tam ya da
p a r g a l a n m i § , gok degi§1k % e k i 1 1 e r d e d i r ; d a m a r l a n m a
g e n e l 1 i kl e p e n n a t ( p a r a l e l ) ( $ e k . 5 6 ) i s e d e p a l m a t ,
p e d a t , retlkulat ve paralel damarlanma sistemlerine
de rast l a m r .
C I c e k p a r g a l a r i s i k l i k dizili§li ( s a r m a l d i z i 1 i §).
Q l g e k t e halka sayisi g e n e l l i k l e bestir; her h a l k a d a
g e n e l l i k l e 5 u y e b u l u n u r ( p e n t a m e r g i g e k ) ve temel
g i g e k formu'lu K 5 C 5 A 5 + 5 G 5 d i r . H e r h g l k a d a k i p a r e s
s a y i s i b a z a n de§i§ebilir, o r n e g i n g i g e k tetram-sr
208
Govdede iletim
demeti dizi1i§i
Polen
Qigek
Gbvdenin
enine kesiti
§ekil 7 1 . M o n o c o t y l e d o n e s v e D i c o t y l e d o n e s b i t k i l e r i n
karîla^tirilmasi. c:kabuk; ktkambiyum; mantar
•s: merkezi silindir; ep:epiderma; en:endoderme
209
olabilir. Sepal ve petal ayri renk ve êkiidedir

(halkalardaki bye sayisx 3, gigek trimer, sepal ve
p e t a l a y n i r e n k v e sjeki i d e , g i g e k o r t u s u p e r i g o n ) . H e r
halkasmda 3 iiye b u l u n a n yani trimer olan dikotil
b i t k i l e r de v a r d i r (Berberidaceae farailyasi).
i- P o l e n l e r trikolpattir (monokolpat),
J- T o h u m d a endosperma yok veya var; < cofeunlukla var).
Dicotyledones sinifi, gigek ortii yapraklarimn

ozeiikleri dikkate almarak 3 altsinifa ayrilir:
A p e t a l a e {*) (Peta 1 s i z l e r ) ;
- Perianti b u l u n m a y a n veya pul bigiminde az geli^mi?
olan ya da periantin sadece 1 halkasini taîyan
bi t k i 1 e r .
D i a l y p e t a l a e (**) (Ayri p e t a l l i l e r ) ;
- P e t a l l e r i (ya d a h e m s e p a l h e m d e p e t a l l e r i ) a y r i
o l a n bi t k i l e r .
S y m p e t a l a e (***) (Birle§ik p e t a l l i l e r ) .
- P e t a l l e r i (ya da h e m sepal ve h e m de p e t a l l e r i ) az ya
da gok birleîk o l a n l a r .
Subclassis: A P B T A L A S
Alt Sinif : Petaisizler
B u a l t s i n i f t a k i b i t k i l e r d e g i g e k ortiisii ( p e r i a n t )
ya hig yoktur(Ach1 amideae)(#***) ya da sadece 1 halkasi
bulunur (Monoch1 amideae); bir kismi otsu fakat gogu
odunludur. Qigekler monoik ya da d i o i k , gosteri^siz
o l u p a m e n t u m ( * * * * # ) o!u§turmu§tur; b a z i l a r i e r d i ? i d i r .
T o z l a § m a g e n e l l i k l e riizgar a r a c l 11 g i y 1 a d i r (anemogam);
bazilari e n t e m o g a m d i r (boceklerle tozla§ir).
(*)a-; an- = G r . ( b i r ^ e y d e n ) y o k s u n l u k be 1 i r t i r ; - s 1 z ;
apetalus= petalsiz
(**)dia= ayri; dialypetalus= petalleri ayri olan;
ayri petal 1iler
(***)sym~, syn-, syl-= G r . beraber, ortak.
sympetalus=biti§ik petalliler
(****)chlamyd-= Gr. bir ge?it manto
(•****)amentum^ tirtil; kedicik (gigek durumu
tiplerinden biri)
210
APETALAE AYIRIM ANAHTARI
P e t a l o i d / s e p a 1 o i c! b i r p e r i a n t yok.
Yapraklar puibigiminde Casuarinales
Periant var. Yaprak gelismis
. Periant pul bigiminde.

3. Otsu veya galimsi bitkiler. Cigekler
erdi§i;gigek durumu rasemus Piperales
3 . O d u n i u m o n o i k / d i o i k b i t k i l e r . <Ji g e k d u r u m u
amentum Salieales
. Periant kaiiks/kerolla geklinde
4. Periant tek h a l k a l i . O v a r y u m iist/ait durumlu:
5. Ovaryum iist durumlu
6. Ovaryum gok g o z l ii. gek durumu amentum.Fagales

6. Ovaryum tek gozlii; g i g e k l e r tek/grup
halinde
7 . (Jogunlugu p a r a z i t / y a r l p a r a z i t . . .. Santaiales
7. Boyle degil..... Urticales
5. Ovaryum alt durumlu
8 . O v a r y u m t e k gdzlii. (Jigek d u r u m u a m e n t u m .
Meyva drupa/nuks Juglandales
8 . O v a r y u m g o k g o z l i i . (Jigek d u r u m u s a l k i m .
Meyva kapsula Aristolochiales
4. Periant 2 halkali. Ovaryum list durumlu.
9. Yapraklar okreali. gigekler erdigi. Meyva

3 kogeli nuks Polygonales
9. Yapraklar basit, bazan pul. Qigekler erdigi/tek
e g e y l i . M e y v a n u k s / b a k k a / d r u p a ... Centrospermae
211
Ordo: Casuarinales (Vertiei1iatae)
Fara : Casuarinaceae
Kuru ortama uyum saglami§, kseromorf, agag ve

galilardan o!u?an tek g e n u s l u bir f a m i l y a d i r . Kuzey-
dogu Avustralya Malezya ve Yeni Kaledcnya gibi
adalarda yeti§ir.Akdeniz Bolgesinde yeti9tiriimektedir.
Qogu uzun boylu agag §ekIindedir. D a l i a n ince silindir
bigiminde ve eklemli, internodyumlari(*) kisadir.
Y a p r a k i a r i g o k d i ^ l i , i n c e z a r §ekline i n d i r g e n m i g o l u p
nodusiarda gevrel olarak dizilmi^tir (ordo adi).
Qigekler gok indirgenmi§tir, tek eêyiidir, dis?i ve
erkek gigekler agacin farkli kisiralarinda yer alir;
e r k e k g i g e k l e r t e p e d e , s p i k a d u r u m u n d a , di§iler ise a l t
taraftaki yan dallarda, kiiresel ya da yumurta
bigimindeki durumlar halinde bulunur.
Casuarina equ i set i fo 1 i a ( d e m i r a g a c 1 ) , kiiltiirii e n

g o k y a p i l a n , B a t i v e Giiney A n a d o l u ' d a y o l k e n a r l a r m d a
y e t i § t i r i l e n , 7 - 8 m b o y u n d a b i r a g a g t i r . Gdriiniii-iii g a m
a g a c m a b e n z e r ; g o v d e g o k d a 1 1 a n m i § 11 r , d a l l a r g o k i n c e
olup gamin igne yapraklarina benzer; dal iizerinde
y a p r a k i a r 4 - 1 6 t a n e d i r , t a b a n d a b i r l e ^ m i ? t e p e d e di§li
bir zar bigiminde olup govdeyi sarar, vertisi 1lattlr ,
bu êkliyle de Equisetum yapraklarini andirir (tiir
adi). Internodyumlar s i k , boyuna derin oluklu ve gok
sayidadir.
Govde kabugu t a n e n yoniinden z e n g i n d i r . O d u n u gok

sert olan bazi tiirleri mobi lyaci 1 ikta makbul
agag1ardir.
Ordo: Piperales
Yapraklari basit olan gcgu otsu bitkilerdir.

gigekler kiigiik, periantsiz, gogunlukla erdi§i, sik
salkim ya da baâk d u r u m u n d a .
( * ) n o d e : diigiim; g O v d e i i z e r i n d e , 1 v e y a d a h a f a z l a
yapragin giktigi nokta; internodyum: birbirini
i z l e y e n i k i diigiim n o k t a s i ( n o d u s ) a r a s i n d a k i
uzaklik.
212
Fam: Piperaceae
Tropiklerde, yagigli ormanlarda yetigen, gok

yillik, galimsi veya otsu, dik veya tirmamci
bitkilerdir; odunlu olanlar daima yegildir. Yapraklar
basit, tain, pal mat veya pennat damarli, alternan
diziligli; tagidigi salg'i c e p l e r i n d e n otiiru benekli;
y a k ! c i k o k u i u d u r . g i g e k l e r g o k kiigiik, h e r m a f r o d i t , s i k
rasemus veya spika d u r u m u n d a d i r . Periant yoktur, fakat
b r a k t e b u l u n u r . O v a r y u m iist d u r u m l u v e t e k ovii 11 lidiir.
Meyva tek tohumlu, etli bir drupa olup braktelerle
kaynagmig veya infloresans eksenine gomUlmUgtur. Tohum
yagil ve zengin perispermalidir.
Piper c i n s i , b U t U n t r o p i k l e r d e y e t i g e n v e yiizlerle
tiirii (700 den fazla) olan bir g e n u s t u r . THEOPHRASTUS
tan beri bilinmekte olan karabiber Ortagagda, en onemli
bahar olarak kabul edilirdi.
Piper nigrum (karabiber), Dogu Hindistan'in yagigi

bol o l a n o r m a n l a r i n d a y a b a n i o l a r a k y e t i g e n ve bir gok
s i c a k i i l k e d e o r n . M a l a y a ' d a , Giiney H i n d i s t a n ' d a kiiltiirii
yapilan tirmamci bir bitkidir. Kigin yapraklarim
dokmez. Yapraklari sapli, lamina genig ovat, derimsi ve
palmat d a m a r l i d i r . 20-30 tane sapsiz gigek bir spika
meydana getirmigtir. <Jigek durumu sarkiktir; meyva
kiigiik, k U r e m s i , sapsiz ve gok s a y i d a d i r ( §ek. 7 2 ) . B u
m e y v a l a r d a n iki g e g i t d r o g h a z i r l a n i r : F r u c t u s P i p e r i s
nigri ( T . K . ) , heniiz o 1 g u n 1 a g m a d a n ( g i g e k d u r u m u n d a en
alttaki meyva kirmizi1aginca) toplanmig ve kurutulmug
m e y v a l a r d i r . Drogun taze iken yegil olan rengi kuruma
sirasinda e s m e r l e g i r , gri siyaha d o n e r . Drog ugucu yag
(% 1 - 2 . 5 ) , p i p e r i n i s i m l i b i r a l k a l o i t (% 5 - 9 ) v e b i r
regine tagir. Kokusu ugucu yagdan, aciligi piperin ve
regineden ileri gelir. Stomagik ve antipiretik etkisi
var ise de en gok baharat olarak kullanilir. Halk
a r a s i n d a , s o g u k a 1 g i n 1 i k i a r i n d a bal v e y a g ile b i r l i k t e
veya p e k m e z ile beraber agizdan verildigi g i b i , Uzerine
karabiber serpilmig bir tUibentin bogaza sariImasi ya
da sirta konmasi gibi digardan k u l l a n i l i g i da v a r d i r .
F r u c t u s P i p e r i s a l b i ' d e m e y v a l a r t a m a m e n o1 g u n 1 a g t i k t a n
sonra toplanir; kurutulduktan sonra siyah renkli
perikarpi soyularak drog elde edilir. Karabiber gibi
baharat olarak ve dolayisiyla igtah agici olarak
ku 1 1 a m 1 i r .
213
§ekil 7 2 . A: Pi per nigrum; B : F r . C u b e b a e ; C : F r . P i p e r i s l e n g i .

a:meyva ve boyuna kesiti; e:endokarp;
la; m e z o k a r p ; t: tohmu(A:Karsten v e Bai 1 Ions ' t a n ) .
Piper cubeba (kiibabe). Y a p r a k l a r i o b l o n g o l a n bu

bitkinin vatani Endonezya, Borneo, Sumatra, Bati
Afrika, Kongo dolaylaridir. Karabiber gibi
olgunlagmadan t o p l a n a n v e giinegte k u r u t u l a n meyvalari
F r u e t u s C u b e b a e ( T . K . ) , k a r a b i b e r e gok benzerse de sapa
benziyen bir uzantl(psodopedunku1)(*) tagimasi
(#)pedunculus= gigek durumunun, gigegin, meyvanin sapi;

pseud(o)- Gr. = yalanci, yanlig, tak1it,benzer.
214
nedeniyle Kolayca ayirt edi1ebi11r(§ek 7 2 ) . Bu drog

u g u c u ya§ y a m n d a kokusuz bir m a d d e , kubebin ve bir
rezinol igerir ki bu madde kuvvetli antiseptik
e t k i l l d i r ; b&brek ve idrar yotlari antisepti§i olarak
gok k u l 1 a m lmi §t i r . Ayrica karabiber gibi baharat
olarak kullamlirsa da lezzeti onun kadar yakici
de«3i 1 dl r .
Piper longum, E n d o n e z y a , C a v a , Sumatra ve Filipin

adalarinda yeti%en bu bitkinin de meyvalari tamamen
o l g u n 1 a § m a d a n , turn d u r u m o l a r a k t o p l a m r v e k u r u t u l u r .
F r . P i p e r i s nigri ve F r . C u b e b a e ' n i n gapi 1 cm den kuguk
ve kuresel drupalari dro§u olu§turdu§u halde, Piper
longum'da, farkli o l a r a k boyu 4 c m , gapi 6 m m kadar
olan silindir bigimindeki s p i k a m n tumu baharat olarak
k u l l a n i l i r ) §ek.72 ) .
Karabiber v e y a y a l a n c i b i b e r adi bir b l t k i y e d a h a

verilir; bu Anacardlaceae fami 1yaslndan Schinus
mo 1 1 e'd i r.
P.betle de vatani do§u Asya olan bir Piper

turudiir. Y e r l l l e r t a r a f i n d a n salya s a l g i s i m arttiran
ve midedeki a§iri aslt1i§i glderlci bir kari§im
hazirlamada y a r a r 1 a m 11 r . Sakiz gibi gi^nenen bu
karisjim, taze P.betle yapraklarina bir m i k t a r kireg
s i i r d u k t e n s o n r a u z e r l n e b 1 r p a r g a Areca catechu tohumu,
biraz karanfil v.s. konarak sanlmak suretiyle
hazirlanir.
Ordo: Sallcales
Bu t a k i m d a y a p r a k l a r i du§ucu, g i g e k l e r i dioik ve
a m e n t u m olu§turmu§ b i t k i l e r b u l u n u r . Her a m e n t u m d a bir
orta eksen ve gok sayida kuguk gigek b u l u n u r . Her gigek
z a r i m s i b i r b r a k t e n i n Koltufijundadir. E r k e k g i g e k l e r 2-
gok stamenlidir; d1§i gigekler ise tek bir ovaryum
ta§ir. Tek f a m i l y a l i b i r t a k i m d i r .
Fam: Salicaceae
D a h a g o k k u z e y Y a n k u r e d e y e t i f e n , o d u n l u , adjag y a
da g a l i 1 a r d i r . Y a p r a k l a r i alternan d1zil1%li, du§ucu,
basit ve stipulalidir. gigekler dioik, nadlren
m o n o i k t i r . Periant yoktur fakat her glgekte zarimsi bir
215
b r a k t e ve n e k t a r y u m b u l u n u r . gigekler dik ya da s a r k i k ,
sik amentumlar meydana getirir, yapraklardan once ya da
yapraklaria beraber goru1Ur.Erkek gigekler 2 veya daha
gok stamenli; disji gigekte ovaryum 2 karpelden
y a p i 1 m i sj, 1 g o z l i i v e U s t d u r u m l u d u r . Lokulusit kapsula
t i p i n d e k i m e y v a l a r kugiiktiir, o l g u n l u k t a 2 { - 4 ) y a r i k i l e
agilarak beyaz tiiylerie kaplanmi? gok sayida tohum
e t r a f a d a g i l i r . F a m i l y a d a , diinyanin h e m e n h e r tarafmda
rastlanan 2 genus bulunur: Salix v e Populus. Bu iki
cinsin m e m l e k e t imi z d e , 30 kadar tiirii y e t i s j i r . Saiix
(sbgiit) , e n t e m o g a n olan ve tomurcukta 1 pul taîyan
genustur; brakte1erinin tarn kenarli, yaprak1arinin
l a n s e o l a t l i n e a r y a d a e i i p t i k , s t a m e n s a y i s i m n a z (2-
5) ve erkek amentumlarin dik olugu ile Populus
( k a v a k ) tiir l e r i n d e n a y i r t e d i 1 i r ( § e k . 7 3 ) .
(\
§ekil 7 3 . A '.Populus alba; BiSalix babylonica yapragi;

C: Genoa P o p u l i . atamentum; b:erkek gigek ve
b r a k t e ; c:di§i g i g e k .
216
Sogiit l e r i n gogu bodur agaglardir. Aralarmda

o r i s a n a g a c i o l a n l a r a d a r a s t l a n i r . SSgiit a g a g l a r i s u i a k
y e r l e r i s e v e n v e b u r a l a r d a g a b u k biiyiiyen b i t k i l e r d i r .
Dere b o y l a r m d a gok rastlanir. Geng dallar kirilmadan
b u k i i l e b i !I d i g i igin sepet yapiminda kullanilir ve bu
amagia yeti§tiri!ir. Kesiien dallar gabuk
koklendiginden kolaylikla iiretilen bir agagtir.
A n a d o l u ' d a 2 3 k a d a r tiirii y e t i g m e k t e d i r .
Saiix alba ( a k sftgiit), b o y u b a z a n 2 5 m ' y e kadar

erisen, kisa ve k a i m bir g5vdesi, yayvan dallari olan
bir agagtir. Tomurcuklar, yapraklar ve geng dallar
giimiis i t i i y l e r l e kaplidir bu nedenle yaprakli da liar
uzaktan, beyaz golgeli goriiliir. Yapraklar eliptik-
lanseolat, tepede a k u m i n a t , ince digli ve ince tiiyiii
o l u p t i i y l e r a l t y i i z d e d a h a f a z l a d i r . B a z a n list yiizde
hig btilunmayabi 1ir. Araentumlar yapraklarla beraber
goruKir. Stamen sayisi 2 dir. Geng dallari sepet
y a p i m m d a ku 11 a m idigindan, yetigtirilen bir agagtir.
S.fragilis ( g e v r e k s o g i i t ) . B u tiiriin d a l l a r i eklem

y e r l e r i n d e n k o l a y c a k i r i l d i g i i g i n bu i s i m v e r i l m i g t i r .
S.alha*ya gok benzerse de yapraklari daha genig olup
iizeri m u m l u b i r t a b a k a i l e brtiiliidiir; a y r i c a g e n g dal
ve tomurcuklari giplak, parlak ve gogunlukla kirmizi
r e n k l i d i r . A v r u p a ' d a y a y g i n o l a n b i r tiirdiir.
S.babylonica ( s a l k i m sogiit), b o y u 6 m y e kadar

yiikselebilen bir agagtir. Nemli ortamlarda sik
rastlanir. Yapraklar 1anseolat-ob1anseolat, tepede
o b t u s y a d a a k u t , a l t yiizii s i k tiiyiii g r i m s i d i r . S t i p u l a
kalicidir. Erkek amentumlari sari, digileri grimsi-
yegil renklidir, her ikisi de ovoid, 2.5-5 cm
kadardir(§ek.73).
Bu tiirlerden bagka S.caprea (sorgun), S.cinerea

( b o z s o g i i t ) , S. viminal is ( s e p e t g i sogiidu) , S.triandra,
S. tetrandra, S.purpurea, Anadolu'da rastlanan tiirlerin
baglicalaridir.
Sogiit agacimn odunundan bitki sel komiir, Carbo

Ligni hazirlanir, bu bagirsak gazlarini absorbe eden
( k a r m i n a t i f ) b i r d r o g t u r . S.alha v e d i g e r tiirlerin dal
kabuklari Cortex Salicis (Sogiit a g a c i k a b u g u ) isimli
drogu meydana getirir. Salikozit isimli bir heterozit
ve bo 1 tanen igeren bu drog a n t i p i r e t i k , astrenjan ve
217
hemostatik etkiiidir. Son zamanlarda daha gok taneni

nedeniyle kullaniImaktadir.
Populus (kavak) agaglari, yaprakl ar m m genig

eliptik, ovat, triangular ya da kordat oluguyla
sogiitten a y i r t e d i l i r . Y a p r a k l a r i n riizgarda titremesi
de kavak agaglarimn karakteristik bzeligidir, bunun
sebebi, yaprak sapinin laminaya dik olacak gekiide
yassilmig olmasidir. Kavakta tomurcuk birkag pul tagir.
Erkek amentumlar uzun ve sarkiktir, stamen sayisi 4-40
k a d a r o l u p aneraogam b i t k i l e r d i r . B r a k t e l e r i t a r a k g i b i
digli ya da sagak11dir(§ek.73).
Kavak agaglari da suyu bol olan yerlerde kolay

biiyiir. A y r i c a y o 1 , p a r k v e bahgelerde golge verici,
tarla kenarlarina riizgar kesici olarak dikilir.
Y e t ig t i r i l m e s i n i n e k o n o m i k a m a c i d a v a r d i r giinkii o d u n u
keresteci1ikte, kibrit ve kagit yapiminda kullanilir.
Anadolu'da yetigen sogiit tiirlerinin gokluguna

kargilik kavak tiirii 4 t a n e d i r . B u n l a r ; P.nigra, (kara
k a v a k ) , P.alba ( a k k a v a k ) , P.tremula (titrek kavak) ve
P.euphratica ( F i r a t k a v a g i ) d i r . P . pyramida 1is (servi
kavagi, Italya kavagi) ise yetigtirilmekte olan
tiirdiir,
Populus nigra (kara kavak). Boyu 30 m ' y e kadar

ulagan bu agagta govde k i s a , dallar gok yiiksektir ve
genig b i r tag m e y d a n a g e t i r i r . K a r a k a v a k g o v d e s i s o l u k
kahverengidir ve yumrular geklinde gikintilar bulunur.
Yapraklar baklava geklinde-oval, akuminat, kenarlari
s e r r a t t i r . M e y v a tagiyan amentumlar 10-15 em k a d a r d i r .
Brakteler giplak oldugundan geng amentumlar tiiylu ve
k a b a r i k g o r i i l m e z . P.nigra' n i n heniiz a g i l m a m i g y a p r a k v e
gigek tomurcuklari Gemmae Populi(T.K.). Kara Kavak
tomurcugu isimii drogu o1ugturur(§ek.73) . Salikozit ve
populozit isimli heterozitleri, ugucu yag, tanen ve
regine igerir. Bu drogla hazirlanan pomatlar yanik ve
h e m o r o i d ( * ) t e d a v i s i n d e u y g u l a n i r . P.nigra o d u n u n d a n da
bitkisel kbmiir, C a r b o L i g n i h a z i r l a n i r v e karminatif
olarak kullanilir.
(*) h a e m ( o ) - = aem- Gr.= k a n ; haemorrhoidalis= kalin

b a g i r s a k ile i l g i l i ; h e m o r o i d = basur
218
P.alba (ak kavak) , kara kavak gibi yiiksek bir

a g a g t i r . Avrupa igin yerli olan bu agag kerestesi igin
ve siis o l a r a k gok yeti§tiri1ir, kolay biiyiir. Odunu
hafif ve gozenek1idir. ust yapraklari 3-5 loblu olup
gengken her i k i yiizii d e beyazdir, sonradan ust yiiz
pari ak ye§il olur. Alt yapraklarin s?ekli ovat. olup
ioblari derin degildir. Geng daliar ve tomurcuklar
beyaz renklidir, sonradan agik kahverengine doner. Once
beyaz ya da grimsi, sonra esmerleên kabuk iizerinde
b a k l a v a §eklinde l e n t i s e l l e r b u l u n u r . E r k e k amentumlar
yapraklardan 5nce gbrUllir, k i r m i z i r e n k l i , biiyiik ve
y u m u § a k tiiylvidiir. Di§i a m e n t u r a i a r i n r e n g i i s e y e ^ i l i m s i
saridir($ek.73).
P . tremula (titrek kavak), daha gok daglik

yerlerde, nehir kenarlarinda rastlanan en yaygin
tiirdiir. Y a p r a k l a r i a z g o k r o t u n d a t v e k e n a r l a r sinuat
oldugu igin kolay taninir ve diger tiirlerden ayirt
edilir. Yaprak sapi basik ve laminaya diktir, hafif bir
riizgarla b i l e s a l l a n i r . T o m u r c u k l a r r e g i n e l i , tombul;
erkek amentumlar pembemsi gri, ipek gibi tUylerle kapli
v e s a r k i k ; d i § i a m e n t u m l a r y e § i l r e n k l i v e tuyliidiir.
Kuzey Amerika'da yetiên P. ba1samifera

(P.canadensis) ve P. candicans'm tomurcuklari da
eczacilikta kullanilir.
Ordo: Juglandales
Bu takim o v a r y u m u alt durumlu olan ve yaprak dbken

bitkileri kapsar. gigekler monoik, erkek amentumlar
sarkiktir. iki familyali bir takimdir: Juglanaaceae,
Myri caceae
Fam: Juglandaceae
Kuzey Yarikiirenin lliman kesiminde daha gok olmak

iizere s i c a k bolgelerde de yetiên, Hindistan'a Giiney
Amerika ve And Daglari'na kadar inen, k i ? m yaprak
doken monoik agaglardir. Yaprakiar alternan dizili§li,
pennat, biiyiik ve stipulasiz olup salgi tiiyierinden
otiirii b e n e k l i ve kokuludur. gigekler tek eêylidir.
Erkek gigekler birkag brakte ve 3-gok sayida stamenden
oluijan s i l i n d i r i k , s a r k i k b i r a m e n t u m m e y d a n a getirir.
219
Di§i gigekler ise sapsiz, tek bas^na ya da kiiciik

k iime l e r halinde, dik spika durumundadir. Qigeklerde
periant 4 ya da daha fazia sayida tepalden oiu§ur,
e t r a f m d a primer {gene 1 olarak tek) ve sekonder
(2 tarie) b r a k t e l e r y e r almi^tir; bazan da ortii hie
bu1unmayabi1ir . Erkek gicekte filament kisadir. Diî
g i g e k t e o v a r y u m a l t d u r u m l u , 2 k a r p e l d e r i m e y d a n a geliai?
t e k g b z l i i v e t e k oviilliidiir. M e y v a t i p i d r u p a ( J u g l a n s
ve Carya) , bazi l a n n d a nukstur (Pterocarya) tohumda
e n d o s p e r m a b u l u n m a z . D r u p a m e y v a l a r d a e n d o k a r p diiz y a
d a piiriizlii, k o t i l e d o n l a r d e r i n g i r i n t i 1 i d i r . Y e r y u z t i n d e
6 genus ve 60 kadar tiirii v a r d i r ; en gok tanman
yukardaki genuslardir. Yurdumuzda 2 cins ve 2 tiir
y e t i sj i r .
Juglans regia (ceviz,), vatani Anadolu olan

agapiardir; yurdumuzda ve Guney Avrupa'da gok
yeti§tiri1ir• Boyu 18-20 m kadardir, 30 m'ye de
eriêbilir. K i s a ve k a l i n o l a n gttvde g o k dallanarak
geni§ bir tag olu^turur; kabugu grimsi renktedir,
ya^landikga derin gatlaklar meydana gelir. Yapraklar
i m p a r i p e n n a t , 5 - 9 f o l i o l l i i d i i r , f o l i o l l e r biiyiik 1 0 - 1 5 c m
kadar, ovat-eliptik, tam kenarli ve parlak ye§il
renklidir; ezilince gok kuvvetli koku duyulur. Erkek
gigekler gok sayida, sarkik amentum durumunda gegen
y i l i n d a l l a r i iizerinde b u l u n u r , s t a m e n l e r s e r b e s t , 3 - 4
tane, filamentleri kisadir. Di§i gigekler 2-3'ii
b i r a r a d a v e o y i l i n g e n g d a l l a r i iizer i n d e d i r ; o v a r y u m 2
karpelden yapilmi§, stilus kisa, stigma geni§ 2
kolludur. Meyva 4-5 cm kadar kiiremsi bir drupadir.
Perikarp yeîldir, ekzokarp ile mezokarp zamanla
siyahlaîr, kurur v e yiizeyi g i r i n t i l i gikintili olan
odunlu endokarptan ayrilir (§ek.74). Ceviz agacinin
yapraklari eczacilikta k u l l a m l i r , tohum ve odunu ise
endustride tiiketilir. F o l i a J u g l a n d i s , C e v i z Yapragi
adiyla taninan drog, aslinda foliollerden olu§ur;
tanen, ugucu yag yaninda aci madde ve yuglon
{naftakinon yapisinda) igerir, Astrenjan, tonik ve
depuratif olarak kul l a m 1ir.Tohumlari yag bakimmdan
zengindir, yenir; tohumlardan gikarilan yag sabun ve
kozmetik sanayiinde, boyacilikta kurutucu ajan olarak
kullamlir. Yeîl renkli perikarptan yiin boyamada
yarar1 a m 11r. Ceviz agacinin odunu da kiymetlidir,
giizel desenli, sert ve dayamkli olmasi nedeniyle
mobi1yacl1lkta gok makbuldur.
220
$eki 1 7 4 . JugJans regia. a : y a p r a k ; b : e r k e k a m e n t u m ; c:

digi g i g e k l e r ; d : m e y v a . p : p e r i k a r p ; t : t o h u m .
J.nigra (kara ceviz), Kuzey Amerika'da yetigen bir

a g a g t i r . B o y u 5 m ' y e k a d a r yiikse 1 e b i 1 i r . G o v d e kabugu
koyu kahverengi, derin gatlakli, yapraklari biiyiik v e
15-23 foliolliidtir. Folioller ovat, uzun sapli,
kenarlari d i g l i , a l t y i i z d e y i l d i z tiiyiii, 8 - 9 c m k a d a r
biiyuk 1 u k t e d i r . Meyva tiiyiii 3-3.5 cm kadardir fakat
degersizdir. Orta ve Dogu Avrupa'da kerestesi igin
yetigtirilir.
Pterocarya fraxinifolia (kanatli ceviz, yalanci

ceviz, yalankoz). Bu bitki Kuzey Anadolu'da, Giiney
A n a d o l u ' d a Nur Daglari'nda rastlanan, Iran ve Kafkasya
igin yerli olan bir agagtir. Rutubetli yerlerde
yetigir. Boyu 20-25 m'ye erigir. Pennat yapraklari 9-12
foliolludiir; folioller ob1ong-e1iptik, serrat ve
kokusuzdur. Digi amentumlari dallarin ucunda sarkik ve
yegil renklidir. Meyva kanatli nukstur, nuksun
biiyukliigil bezelye tanesi kadardir. Ceviz agaci
(J.regia), y a p r a k 1 a r l n l n aroraatik k o k u l u , meyva1arinin
221
kanatsiz ve biiyiik oluguyla kariatli cevizden

(P.fraxinifolia) kolayca aynlir,
B u f a m i l y a d a n m e y v a 1 a n b i l i n e n b i r b a g k a g e n u s ta
Carya'dir. Kuzey Amerika bitkileri olan Carya'larin
meyvalari da drupadir fakat t o h u m l a r i n m boyu eninden
daha uzundur! endokarp cevizdeki gibi piiriizlii d e g i I
diiz, t o h u m l a r i ise c e v i z i n k i gibi d e r i n girint i 1 idir .
Perikarp olgunlukta 4 y a n k l a agilir, Ceviz gibi bazi
Carya tiirlerinin tohumlari da yenir, orn. Carya
ovata1dan elde e d i l e n H i c k o r y cevizi ile C.i11inoensis'
ten elde edilen Pecan cevizi A.B.D. ve Ingiltere'de
degerli kuru yemigler arasinda yer alir.
Bu gegitli ceviz agaglari, park ve bahgelere,

siisleyici o l a r a k ta e k i l m e k t e d i r .
Ordo : Fagaies
Bu takimda agag veya agaggik geklinde monoik

bitkilere rastlanir. Qigekler genellikle yapraklardan
once agar.
Fam: Corylaceae
Kigin yaprak doken monoik agag ve agaggiklarin

b u l u n d u g u bu familya bitki lerinin gogu kuzey Y a n k i i r e d e
yetigir. Yapraklari basit, kenarlari serrattir. Erkek
gigekler tek b a g m a , her braktede 1 tane ve periantsiz
olup amentumlar sarkiktir. Digi gigekte periant
bulunur, gigekler her braktede 2 tanedir; yegilimsi
renkli otsu b r a k t e , nuks tipi meyvayi sarar ve ikisi
birlikte diiger; g i g e k d u r u m u s a r k i k a m e n t u m v e y a dik
spikadir. Anadolu igin 3 genus yerlidir: Cory 1 us
( f i n d i k ) , Carpinus ( g i i r g e n ) v e Ostrya (kayacik agaci).
Findik c i n s i n d e biiyiik n u k s l a r t o p l u l u k o l u g t u r m u g t u r ;
g i i r g e n d e n u k s l a r kiigiiktiir, y a p r a g a b e n z i y e n , d i g l i b i r
brakte ile gevrilmigtir, meyvalar sarkik bir amentum
m e y d a n a g e t i r m i g t i r . K a y a c i k a g a c i n d a i s e kiigiik n u k s l a r
torbamsi bir zar ile gevrilmigtir, meyvali amentum
Humulus lupulus'unkine benzer.
222
§eki 1 7 5 . F a g a l e s y a p r a k l a r i . A: Be tula pendula; B'.Alnus

glutinosa; C : Cory 1 us ave liana; D : Carpinus
betulus; EiCastanea sativa; F: Fagus oriental is
G:Quercus macrolepis.
Cory 1 us ( f i n d i k a g a c i ) . K i § i n y a p r a k d o k e n , A v r u p a
ve Asya'nin kuzeyinde, yurdumuzda Kuzey Anadolu
boyunca, Izmit'ten Trabzon'a kadar yetiên ve
yeti^tirilen bu kiigiik agaglarda yaprakiar kordat,
rotundat, tepede uzun akuminat, kenarlari bidentattir,
yaprak sapinda salgi taîyan glandlar bulunur. Erkek
a m e n t u m l a r u z u n v e s a r k i k t i r , y a p r a k l a r d a n o n c e goriiliir
ve kolay taninir; her gigekte gogunlukla 2 stamen
bulunur. Di?i gigekler 2 tane olup dikazyum
durumundadir. Nuks tipindeki meyvanm etrafini 3
223
braktenin bir1e§mesiyle olu§mu§ otsu ve kenarlari

sagakli, yegil bir involukrum (kupula)(*) gevreler,
meyvadan ya biraz kisa veya uzun ya da gok
uzundur(§ek.75,76). T o h u m l a r bol yag i g e r i r , y e n i l e n ve
b e s i n d e g e r i yiiksek o l a n k u r u y e m i ^ l e r a r a s i n d a d i r .
C. avellana , y a y v a n b i r g a l l t i p i n d e o l a n tiirdiir.
G e n g d a l l a r i n yiizeyi diizgun, k i r m i z i m s i r e n k l i o l u p s i k
tiiylerle k a p l i d i r . Y a p r a k l a r geni§ o v a t , 12 x 10 cm
b o y u t l a n n d a d i r ( §ek . 7 5 ) . Erkek amentumlar sonbaharda
goriiliir, 9 c m b o y u n d a d i r ; diî amentumlar ilkbaharda
gikar, tomurcuga benzer ve tepede kirmizi renkli stigma
toplulugu taîr. Meyva ovoittir; involukrum gan
bigiminde olup boyu hemen hemen meyva kadardir ve
tepede di§li ya da yirtiktlr(§ek.76). Bu tiir Kuzey
Anadolu'daki yayiliî diînda Bati, Guney ve Dogu
Anadolu'da yeti§mektedir.
C.colurna, Balkan Yarimadasinin yerli

bitkilerindendir, yurdumuzda ba§lica kuzey-bati
A n a d o l u ' d a yeti§ir. B o y u 25 m ' y e k a d a r o l a b i l i r . E r k e k
a m e n t u m l a r i u z u n , 12 c m k a d a r d i r . M e y v a n i n b o y u e n i n d e n
biraz uzun olup y a n l a r d a n basik ovoid veya kiiremsidir;
involukrum meyvadan uzundur, tabana kadar inen ve
g e r i y e k i v r i k l o p l a r a a y r i l m i ^ t i r , m e y v a , b u ortli i g i n e
saklanmisj g i b i d i r ( § e k . 7 6 ) . C.maxima tiirii 10 m boyunda
kiigiik bir agagtir. Erkek amentumlarin boyu 10 cm
kadardir. Meyva yuvarlak veya silindir §eklinde olup
b o y u e n i n d e n u z u n d u r . I n v o l u k r u m ye§il r e n k l i v e tup
bigiminde, tepede daralmii?, g e ni§ d i ? 1 i - y l r 11 k t l r ,
meyvadan gok uzun olup meyvayi sarar(§ek.76).
Dortytizyi ldan b e r i y a g b a k i m i n d a n z e n g i n tohumu igin
K a r a d e n i z b o y u n c a e k i l i r . Tiirkiye i g i n e k o n o m i k d e g e r i
olan bir bitkidir.
Carpinus (gtirgen agaci), yurdumuzda nemli

ormanlarda rastlanan yaygin bir agagtir, yapraklari
basit, kenarlari biserrattir(§ek.75) . Erkek amentumlar
i l k b a h a r d a gbrtillir, b r a k t e l e r i n b o y u e n i n d e n uzundur.
Di§i g i g e k l e r h e r b r a k t e k o l t u g u n d a 2 t a n e o l u p s a r k i k
strobi1 meydana getirir. Meyva boyuna kaburgali, ovoid
bir nukstur, 3 loblu involukrum ile sarilmi?tir,
Dayanikli olan odunu mobilyaci1lkta ve tahta i^lerinde
k u l l a m l i r . T i i r k i y e ' d e 2 tiirii y e t i ? i r .
(*)cupula = kubbe; kadeh

224
§eki 1 7 6 . F a g u l e s m e y v a l a r i . A : Q u e r c u s infectoria; B:
Q.macrolepis; C :Fagus oriental is; D'.Castanea
sativa; E : CoryI us colurna; F : C.maxima;
G : C.avellana. k: kupula.
Carpinus betulus (giirgen). Y e t i g m e a l a n i A v r u p a v e

Iran olarak gosterilen bu tiir yurdumuzda daha gok
Trakya ve Kuzey Anadolu'nun nemli ormanlarinda
y a y g i n d i r . B o y u 25 m ' y e k a d a r e r i g e n bu a g a c x n dallari
s a r k i k t i r . T o m u r c u k l a r d a l a a d e t a y a p i g i k v e ktigiiktUr.
Yapraklar ovat-oblong, tepede akut, kenarlari diizenli
biserrat, tabani asimetriktir(§ek.75) . Meyvalari 5-15
cm boyunda sarkik topluluklar halindedir. Meyva oyuklu,
sert ve kiigiikttir, i n v o l u k r u m 3 loblu, ortadaki 4 cm
kadar, yandaki loplar kisadir, olgunlukta meyva ile
b e r a b e r diiger. Giirgenin o d u n u s e r t t i r . S o n b a h a r d a g u z e l
225
renklere biiriindiigii igin siis agaci olarak nark ve

bahgelere dikilir.
C.oriental is. Balkanlarda yaygin olan bu giirgen

tiirii de Anadolu'da yetigir, kiigiik bir agagtir.
Yapraklari daha kiigiik, m e y v a i a r i tagiyan durum daha
k i s a d i r ; m e y v a y i saran 2 cm boyundaki koyu yegil renkli
brakte loplu d e g i 1 liggen bigimindedir ve kenarlari
d i i z e n s i z s e r r a t t i r ; b o y l e c e C .betulus' tan ayirt e d i l i r .
Ostrya (Kayacik agaci) adi verilen bu genusta

dallari dik ve boyu gok yiiksek o l m a y a n agaglar yer
alir. Erkek gigek durumu uzundur, sonbaharda gdriiliir;
braktelerin boyu eninden kisadir. Digi gigekler
Carpinus'unkine benzer stobilleri diktir. Zarimsi
involukrum nuks meyvayi urseolat bir torba geklinde
s a r a r . A n a d o l u ' d a t e k tiirii y e t i g i r .
O. carpini fo 1 ia, G i i n e y F r a n s a ' d a n b a g l a y a r a k d o g u y a

d o g r u turn A k d e n i z k i y i l a r i n d a y e t i g i r . Y u r d u m u z d a hem
kuzey hem de Giiney Anadolu'da rastlanir, 15 m
boyundadir. Yagli govde boyuna yarikli ve kahverengi
olup kabugu tabakalar halinde aynlir. Geng dallari
ttiyliidiir ( C a r p i n u s ' t a n f a r k i ) . Y a p r a k l a r o v a t , tepede
akuminat, kenarlari k e s k i n b i s e r r a t ; iist yiizii g e n g k e n
tiiyllidiir. Digi gigek durumlari dal larin ucunda,
terminaldir; meyvali amentumlar 6 cm kadardir.
Involukrum soluk kirmizimsl-sari renkli, oblog, 2 cm
kadar; meyva 4-5 mm boyunda ovoid bir nukstur.
Fam: Betulaceae
Yaprak doken agag ve agaggiklarin bulundugu bir

familyadir. Kuzey yarikiirenin iliman kesimi baglica
yayilma alani ise de tropiklerdeki daglarda, ornegin
Giiney Amerika'da And Daglari'nda da yet i gmektedi r.
Yeryiiziinde y e t i g e n 3 g e n u s u v a r d i r . Yapraklari basit,
alternan diziligli, stipulali ve serrattir. Digi ve
erkek gigekler ayni bitkidedir (monoik). Qigekler gogu
zaman yapraklardan bnce agar. Erkek gigekler gok sayida
olup, sarkik, uzun ve silindirik amentumlar meydana
getirir. Digi gigek gruplari bir eksen uzerine sik
d i z i l m i g ve e k s e r i y a dik bazan s a r k i k , k i s a ya da uzun
a m e n t u m l a r h a l i n d e d i r . P e r i a n t y a y o k , y a d a kiigiiktiir;
periantli ise b u , p u l a b e n z e y e n p a r g a l a r geklindedir,
226
sayisi degii=;ir. Stamen 2-12 tanedir. Dis-si gigek 2

k a r p e l d e n m e y d a n a g ' e l m i 3 ;a 1 1 d u r u m l u b i r o v a r y u m t a § i r .
T o z la§ma r U z g a r arac111giyI a, i Ikbaharda gergekle§ir.
Meyva tagiyan amentumlar sik, silindirik, ekseriya
sarkik bir kozalak §eklindedir. Meyva ekseriya kanatli,
bazan da k a n a t s i z , tek tohumlu bir n u k s t u r , sonbaharda
olgunlaîr, meyvanin etrafini otsu ya da odunlu bir
brakte sarar; tohumlarda endosperma bulunmaz.
Y u r d u m u z d a 2 g e n u s y e t i ^ i r , Betula ve Alnus.
Be tula (hu§agaci), y e r y U z U n d e 50 k a d a r , A n a d o l u ' d a

4 tiir i l e t e m s i l e d i l e n a g a g l a r d i r . G o v d e k a b u g u b e y a z
renklidir, zarimsi bandlar halinde ayrilir. gigekler
yapraklarla beraber goriiliir, h e r b r a k t e d e 3 tanedir;
e r k e k g i g e k l e r d e kugiik, 4 l o b l u p e r i a n t v a r d i r , d i ^ i l e r
ise p e r i a n t s 1 z d i r . S t a m e n 2 tane ve bifidtir, erkek
amentumlar uzunca silindir § e k l i n a e o l u p kisj boyunca
a g a c i n iistiinde k a l i r . Di§i a m e n t u m l a r d i k , m e y v a l i iken
si 1 i n d i r i k t i r ; pullari 3 loblu ve incedir. Meyva
kanatli ve stilusu kalici olan bir nukstur.
Betula pendula (B.verrucosa, B.alba), b o y u 30 m ' y e

k a d a r yilk.se l e n , A v r u p a ' d a sik rastlanan bir agagtir.
Memleketimizde Kuzey ve Dogu Anadolu'da yetiîr. Govde
beyaz renkli ve d u z g u n , geng dallar giplak, u z u n , ince
ve sarkiktir. Yaprakiar Uggene benziyen baklava (ovat-
deltoid) §eklindedir, tepede akuminat, kenarlan
bidentat11r(§ek.75 ) . Erkek amentumlar sarkiktir, geng
yapraklarla beraber gbrUlUr. Meyva giplak, kugUk bir
nukstur, iki yaninda geni§ birer kanat ta:?ir. Bu
bitkinin kabuk ve dallarinin kuru kuruya distile
edilmesiyle bir katran elde edilir. Pix Betulae (Pix
Betulinae T.K). Kayin agaci katrani) adi v e r i l e n bu
d r o g di§ar1 d a n , c i l t h a s t a l l k l a r i n d a a n t i s e p t i k olarak
kullanilir. Sanayide sepileyici olarak tUketilir. Bu
tUrun yapraklari diUretik olarak taninir. Bu agag
g o l g e y i s e v m e z , bu n e d e n l e ya§amasi d a h a b U y U k a g a g l a r
tarafindan engellenir.
B.pubescens, Avrupa'da yayili? gosteren bir

turdUr. Yaprak kenarinin bidentat degi1 dentat, geng
d a l l a r i n i n a z g o k t U y l U o l u ^ u y l a B.pendula'dan ayrilir.
A y r i c a d a h a k u g U k b i r a g a g t i r , b o y u 20 m ' y e k a d a r a n c a k
erisjir; d a l l a r i y a y v a n , g r i m s i y a d a kahverengimsidir.
P i x B e t u l a e e l d e e d i l i ^ i n d e b u t i i r d e n d e y a r a r 1 a m 11 r .
2 27
B. lent a, Kuzey Araerika'da yetigen bir tiirdiir.

Govde ve dai k a b u k l a r i n d & n distilasyon ile bir ugucu
y a g e l d e e d i l i r . B u u g u c u y a g i g e r d i g i yiiksek o r a n d a k i
metil s a l isi lat nedeniyle digardan romatizma
agrilarinda kullanilir.
Alnus (kizilagag) cinsinde gbvde kabugu koyu

renklidir. Qigekler yapraklardan once gorulur. Digi
gigek durumlari h e p d i k , kiiresel y a d a b i r a z uzamig
olup olgunlukta odunlagmig bir kozalak haline geger.
Brakteler 5 loblu ve kalicidir. Stamen 4 tane,
fiiamentler basittir gatallanma gbriilmez degildir.
Meyva bazan kanatli, bazan kanatsizdir.
Alnus glutinosa (kizilagag), 20 m'ye kadar

boy 1anan,gek1i piramite benziyen bir agagtir. Avrupa'da
gok kuzey harig her yerde yetigir; yurdumuzda da
oldukga yaygindir,su kenarlarinda rastlanir. Kiigiik
ovoid, kozalak geklindeki meyvasi ile k o l a y taninir.
Ilkbaharda kirmizimsi-sari renkli, sarkik erkek
a m e n t u m l a r i l e kiigiik, k i r m i z i r e n k l i d i g i amentumlara,
gegmig yilin kozalaklariyla birlikte geng dallarda
rastlanir. Yapraklar giplak tepesi emarginat, tabani
kuneat, kenarlari biserrattlr(§ek.75). Govde koyu
kahverengi, gatlaklidir. Kabuklari tanence zengindir
astrenjan olarak kullanilir; odunu yumugak fakat suya
dayanik1idir , go 1 ve nehir kenarlarini korumada
Avrupa'da gok yararlanilan bir agagtir.
B u iki g e n u s t a k i a g a g l a r i n o d u n u k i y m e t l i d i r . Siis
olarak yetigtiri1digi gibi her ikisinden de iyi
k a l i t e l i b i t k i s e l komiir e l d e e d i l i r .
Fam: Fagaceae
Kuzey Yarikiirede, iliman ve subtropik bblgelerde

yetigen, genig yaprakli ve kigin yaprak doken veya
dokmiyen (her zaman yegil), monoik agag veya bodur
agaglardir (nadiren gall). Giiney Yarikiirede az
rastlanir. Kerestesi bakimindan oldukga onemli bir
familyadir. Yazin yegil olan ormanlarin dominan
a g a g l a r i d i r . Fagus(kayin), Quercus (mege) ve Castanea
(kestane), karigik ormanlarin baglica Uyeleridir; eski
z a m a n 1 a r d a O r t a A v r u p a ' n i n biiyiik bblilmilnii k a y i n v e m e g e
228
agaglari k a p 1 ami §11r. Y a p r a k l a r i alternan dizili§li,

pennat damarli, basit veya pennati1obat11r . gigekler
t e k e ^ e y l i , a m e n t u m kiigiik s p i k a d u r u m u n d a d i r . P e r i a n t
b r a k t e y e b e n z e r , 4 veya daha gok loblu tek h a l k a l i d i r .
Erkek gigekler sarkik, silindirik amentumlardadir, 2
veya gok (40 k a d a r ) s t a m e n t a § i r . Di§i g i g e k l e r tek
veya 2-3'U birarada dik bir grup olu?turur; gosteri^li
d e g i l d i r . O v a r y u m a l t d u r u m l u , 3 - 6 s t i l u s l u v e gbzliidiir,
her bolmede 2 ovvil bulunur. Qigegin veya grubun
tabaninda ganaga benziyen bir involukrum (kupula) yer
alir. Meyva nuks tipindedir; tabanda birbirine kaynami?
braktelerin olu^turdugu kadeh karakteristiktir . Meyva
tek tohumludur; tohumda endosperma b u l u n m a z . Anadolu'da
3, yeryiiziinde 7 genusu vardir. K a y in ve kestane,
dikenlerle kapli, yarilan involukrum iginde birkag
t o h u m t a ^ i r ; me§ede ise p u l l a r i n kaynai?masi ile o l u ? a n
bir involukrum (kupula = kadeh, kapgik) bigimindedir.
Fagus oriental is (dogu kayini ), basjlica Kuzey

Anadolu'da yaygin olarak goriilen bir agagtir.
Yapraklari, alternan dizili§li, basit, ovat, 9-12 cm,
lateral damarlari paralel ve 8-12 gift; kenarlari
siliattir. Kupula dikenli bir kapsulaya benzer, 4
yarikla a g i l i r , iginde 3 koêli ve sert kabuklu 2 tane
nuks meyva bu1unur(§ek.75,76).
F. sylvatica (Avrupa kayini) Avrupa'da yaygin olan

tiirdiir. G o v d e s i m e t a l i k g r i r e n k l i ; y a p r a k l a r i parlak,
tomurcuklari ig bigiminde, nuks tipindeki meyvalari
iiggenims i di r . O r m a n l a r i n h a k i m a g a c i d i r , s i k s i k ta saf
k a y m ormanlarina rastlanir. Yapraklar ovat, ipeksi
tiiyliidiir, 5 - 8 t a n e l a t e r a l d a m a r b u l u n u r . M e y v a o d u n l u
ve dikenlerle kapli bir kupula igindedir ; olgunlukta 4
yarikla agilir. Bu agacin kabuk ve dallarindan kuru
distilasyon1 a Pix Fagi (Kayin agaci katram) elde
e d i l i r . K r e o z o t g a z e n g i n d i r . D i g a r d a n romatizma ve deri
h a s t a l l k l a r i n d a u y g u 1 anitu § t i r ; b u g i i n s e n t e t i k kreozot
hazirlandigindan pek ku11 a m I m a m a k t a d i r .
Castanea sativa (C.vesca,kestane agaci), Kuzey ve

B a t i A n a d o l u ' d a yetisjen, 30 m k a d a r b o y d a , iri yapili
bir agagtir. Boyuna gatlakli olan govde kabugu ekseriya
burulmu§ tur. Meyvalari dikenlidir. Bir Avrupa agaci
o l d u g u h a l d e y e n i l e b i l e n m e y v a s i n e d e n i y l e g e n i § olgilde
k u 1 tiiriide y a p i l i r . Yapraklari biiyiik 1 0 - 2 5 c m boyunda
basit, parlak, lateral damarlari belirgin kenarlari
229
genig serrat bigki gibidir. Entemogaradir. Erkek

amentumiar dik olup bagaga benzer, dallarm list
taraf 1 arina dogrudur, digi gigekler i s e iiclii g r u p l a r
halinde ve tabandadir. Sert dikenli olan kupula
olgunlukta gatlayip 4 yarikla a y r i l m c a 3 tane parlak
meyva (nuks) ortaya g i k a r ; bu m e y v a l a r x n bazan biri
veya ikisi ge1igmeyebi1ir (§ek.75,76). Meyvalar
karbohidratga zengindir . Odunu sert kuvvetli ve
dayanikli oldugundan ingaat ve tekne yapiminda
k u 11 a n i 1 i r .
Olkemizde y e t i g e n iigiincii g e n u s Quercus' tur. Mege

agaglarinin 18 tiiriine yurdumuzda rastlanir; kigin
yaprak doken gall, agag veya agaggik formundadir.
Yapraklar basit, kenarlari digli, loblu ya da loblu-
diglidir. Erkek gigeklerin olugturdugu amentumiar
sarkik, digi gigekler ise tektir. Kupula genellikle
s e r t o d u n l u o l u p i m b r i k a t p u l l a r l a brtliliidiir, p e l i t a d i
verilen meyvanin tabanini sarar. Megeler arasinda drog
veren turler vardir.
Quercus infectoria (mazi m e g e s i ) . A n a d o l u ' d a az

g o k y a y g i n o l a n , k i g i n y a p r a k d b k e n , g a l l v e y a kiigiik
bir agagtir. Y a p r a k l a r 4-6 cm b o y u n d a , o v a t , kenarlari
dalgali, derin digli veya loblu ve giplaktir. Digi
gigekler tek bagina olup tabanda kupula bulunur
(§ek.76). K u p u l a s e r t , 12-16 mm g a p i n d a ; p u l l a r i sert
sik, kisa ve yatiktir; pelit findiga benzer.
Cynips gallae t inctoria isimli bir mazi arisi,

megenin tomurcuk, geng dal veya yapraklarina
siirfelerini birakir. Bocek geligirken etrafini saran
1.5-2 cm gapinda bir yapi , bir mazi olugturur; ktire
b i g i m i n d e k i b u p a t o l o j i k iiriine G a l l a e Q u e r c i n a e Mege
Mazisi adi v e r i l i r . Tanen'ce zengin (% 7 0 - 8 0 kadar)
olan bu drog; astrenjan etkilidir. Mazidan elde edilen
tanen igerden kabiz, antidiyareik olarak verilir;
a y r i c a o n e m l i i h r a g liriin 1 e r i m i z d e n d i r . .
Quercus macrolepis (Q.aegilops, Q.ithaburensis

subs. macro lepis, p a l a m u t megesi). Bu agag 4-6 cm
g a p i n d a k i fciiyiik p a l a m u t i a r i ile k o l a y c a taninan bir
m e g e d i r . Dojhi A k d e n i z ' d e , Giiney B a l k a n l a r d a n Giineydogu
Italya'ya kadar uzanan alanda rastlanir; yalniz
Karadeniz'de yoktur. Yapraklar 3-13 cm boyunda, loblu,
loblarin tepesi batici igne g i b i d i r . B a z e n gift lobludur
230
(3-7 gift) alt yiizii s i k , yiindmsii tiiylii, u s t ytizii

g i p l a k t i r . K u p u l a biiyiik, 4 - 6 c m g a p i n d a d i r ; T r i 1 lo v e y a
tirnak adi verilen pullari lanseolat, alttakiler geriye
dogru doniiktiir ( § e k . 7 6 ) . V a l o n e a adi verilen drog 2
yillik meyvalardan olu§ur. Hem pelit (tohum), hem
k u p u l a (kadeh) h e m de t r i l l o l a r (tirnak) tanen igerir;
tanence en z e n g i n kismi % 30-40 orani ile k u p u l a d a d i r .
dir. Basilica deri tabaklama, mlirekkep yapimi ve
boyamada kullanilir. Ihrag ettigimiz ttnemli
urilnlerdendir.
Q.suber (mantar me§esi). Vatani Akdeniz kiyilari

o l a n b u tlirlin k a b u g u b e y a z i m s i , k a l i n v e s i i n g e r i m s i d i r .
T i c a r i m a n t a r iiretilen b i r a g a g t i r . Y a p r a k l a r i kiigiik,
kalici, par 1 ak, alt yiizii grimsi tliylli; kenarlari
dikenimsi di^lidir. Trillolar yayvandir. Ispanya ve
Portekiz ba^lica mantar iireten Ulkelerdir. Aslinda
agag1ara Yugos1avya'da da rastlanir, yurdumuzda
yeti§tirilmi§ Srnekleri vardir. Mantar elde etmek
amaciyla govde kabuklari 8-10 yilda bir, bandlar
halinde, siyirilarak ayrilir.
Q.pseudocerris (Hatay m e ^ e s i ) , Giiney Anadolu'da

yetiên bir tiirdiir. Y a p r a k l a r i 6-12 cm boyunda ve
d i i z e n s i z l o b l u d u r , k i ^ i n dii§er. K u p u l a s i tiiyllidiir. B u
agagtan da mantar elde edilir fakat ince bir tabaka
halinde oldugu igin prese edildikten sonra levha
halinde kullanilir.
Q. coccifera (kermes meêsi), yaygin bir Akdeniz

bitkisidir; ki§in yaprak dbkmez. Giiney ve Bati
Anadolu'da kiigiik k t i m e l e r h a l i n d e sicak ve kuru dag
yamaglarinda yeti§ir; yapraklari mantar me§esinin
y a p r a k l a r i n a b e n z e r f a k a t d a h a kiigiik 1 . 5 - 4 c m k a d a r d i r ,
p a r l a k , k o y u ye§il r e n k l i , k e n a r l a r i b a t i c i d i k e n l i v e
giplaktir.
Q.pedunculata (sapli me§e) ve Q.sessi1i flora

(sapsiz m e ? e ) tiirlerinden de Cortex Quercus elde etmede
yararlani11r .
Q.macrolepis'in (veya Q.pedunculata ile

Q.sessi1i flora'nin) kavrulmu§ tohumlari (pelit) Semen
Quercus tostum adiyla bilinen drogu verir; tanen igeren
bu drog gocuk ishallerinde kullanilir.
231
Ordo; Urticsles
Bu takimdaki bitkilerin ortak bzeligi periantinm

halkalx olmasidir, Bitkiler otsu veya odunludur.
Fam: Moraceae
<?ogu tropiklerde y e t i g e n , lateks igeren, monoik

v e y a d i o i k a g a g l a r d i r . Y a p r a k l a r basit. v e y a g o g u n l u k l a
palmat damarlara uyan bigimde lobludur. Qigekler
amentum veya sik durum o1ugturmugtur; periant 4
tepalli, stamen 4 tane, ovaryum tist durumlu ve
apokarptir. YerytizUnde 70 kadar, yurdumuzda 2 cins
yer1idi r.
Morus (dut) Akdeniz'de yetigtirilen monoik bir

b i t k i d i r . Y a p r a k l a r o v a t - k o r d a t , tain v e y a d e r i n o l m a y a n
loblu, kenarlari dentattir. Qigek durumlari amentumdur;
digi gigek durumlari kisa sapli ve sik gigeklidir,
o l g u n l u k t a biitiin a m e n t u m , p e r i a n t v e e k s e n h e p b i r l i k t e
etlenir(§ek.77). Morus alba (beyaz dut), vatani
u z a k d o g u , (Jin o l a n , biitiin T i i r k i y e ' d e kiiltiirii y a p i l a n ,
gogunlukla naturalize olmug tiirdiir. Y a p r a k l a r i n i n alt
yiizii g i p l a k , m e y v a l a r i b e y a z r e n k l i d i r . D a l l a r i s i k v e
yuvarlak tag olugturur. Meyvalari hem taze ve kuru
haldeyken yenir hem de pekmez hazirlamr. Ayrica
yapraklari ipekbocegi beslemede; s a n m s i renkli odunu
d a miizik a l e t i b a g l a m a y a p i m i n d a k u l a n i l i r .
M . nigra ( k a r a d u t ) , y a p r a k l a r i n i n a l t yiizii tiiylii

ve lamina tabani derin kordat oldugu igin kolayca ayirt
edilir. Meyvasi siyahimsi mor renklidir; lezzeti once
mayhog sonra tatlidir. Karadut meyvalarinin usaresinden
Syrupus Mori isimli bir gurup h a z i r l a m r , gocuklarin
agiz hastallklarinda, ozellikle pamukgukta kullanilir.
M.rubra (mor d u t ) , lamina tabaninin trunkat veya

subkordat o l u g u y l a M . nigra'dan ayrilir. Meyvalari 2-3
cm kadar, koyu kirmizi,morumsu renklidir.
Ficus (incir), Anadolu'da yetigen ikinci genustur.

Akdeniz bolgesinde ve Ege'de meyvasi i g i n kiiltiirii d e
yapiiir. Lateks tagiyan dioik agaglardir. Yapraklar
a l t e r n a n d i z i l i g l i , tam v e y a lobludur.
232
Ficus carica {incir agaci), yapraklari 5-20 cm,

pa 1 ma t i 1 oba t, h e r i k i yiizii d e piiriizlii v e diigiicli b i r
agagtir. (Jigek durumu ekseriya agzi dar bir ganak
g e k l i n d e d i r ; g i g e k l e r b u g a n a g i n i g yiiziinde, g o k s a y i d a
ve bir arada b u 1 u n u r ( §ek . 7 7 ) . Kiiltiirii y a p i l a n digi
bitki, F.carica v a r . d o m e s t i c a ' d i r; gigek durumunda
yalniz uzun stiluslu digi gigekleri tagir. Dollenme
i g i n e r k e k b i t k i , F. carica v a r . c a p r i f i c u s ta g e r e k l i d i r ;
buna baba incir denir ve gigek durumunda hem erkek
gigekler hem de kisa stiluslu, verimsiz digi gigekler
yer alir. incirlerde tozlagma bir a n (Biastophaga
grossorum) araciligiyla gergeklegir. A n yumurtalarmi
birakmak igin erkek gigek durumundan igeri girer,
burada kisa stiluslu digi gigegin ovaryumuna
yumurtasini birakir. Bu ovaryum geligemez fakat
yumurtadaki bocek geligir; gikarken, olgunlagmig erkek
gigekteki polenlerle bulagir. Digi agacin gigek
durumuna girdiginde uzun stiluslu digi gigegi doller
fakat kendi yumurtasini ovaryuma birakamadigi igin
(giinkii stilus uzun, kendi hortumu daha kisadir)
ovaryumu tahrip edemez ve gigege zarar veremez. Digi
gigek g e l i g m e s i n i t a m a m l a r k e n r e s e p t a k u l u m d a biiyiir v e
233
etlenerek yalanci bir meyva meydana gelir. Bu meyvalar

taze ve kurutulmuf halde, besin olarak kullaruiir.
Sekerce zengin oldugundan laksatif etkilidir; pektoral
olarak ta k u l l a m l i r . E g e ' d e Izmir ve Aydin'da genif
a l a n l a r d a y e t i § t i r i 1 i r , b n e m l i i h r a g iiriin 1 e r i m i z d e n d i r .
Ficus elastica ( l a s t i k a g a c i ) , Ficus tUrlerinden

Anadolu difinda, Hindistan ve Tropikal Asya'da yetifen
bir bitkidir. Yapraklari genif eliptiktir. Lateksinden
k a u g u k e l d e e t r a e d e y a r a r 1 a m 1 i r . B u tiir Gliney A n a d o l u ' d a
b a h g e l e r d e , daha serin b o l g e l e r i m i z d e de salon bitkisi
olarak kauguk adiyla, saksilarda yeti§tiri1ir .
Yapraklari 20-30 cm b o y u n d a , sert-derimsi, parlak koyu
y e f i l r e n k 1 i d i r . F . p a n d u r a t a ( * ) da b i r s a l o n k a u g u g u d u r ,
yapraklari kemana benzer.
F.laccifera ve F.religiosa da Tropikal Asya'da

y e t i f i r . B u b i t k i l e r i n i i z e r i n d e Coccus lacca isimli bir
bocek yafar ve bu bocegin bitkiyi sokmasi, yaralamasi
sonucu bir regine meydana gelir. Gummi Laccae(goma1ak,
gomlak) adi verilen bu regine eczaci1lk tekniginde
drajelerin kap1anmaslnda ayrica boyacilikta,
cilacilikta kullamlir.
Arctocarpus incisa(ekmek agaci) da vatani Tropikal

A s y a o l a n biiyiik b i r a g a g t i r ; s i c a k b o l g e l e r i n gogunda
yeti§tiri1ir. Yapraklari derin loblu ,tepede sivridir.
Bo 1 meyva verir, meyvalari kavun buyiikliigiinde ve
nifasta bakimindan z e n g i n d i r , bu n e d e n l e ekmek agaci
adi v e r i l m i f t i r ; pi§iriIdikten sonra y e n i r .
Madura pomi fera, vatani Kuzey Amerika olan bir

tiirdiir. P a r k a g a c i o l a r a k , a y r i c a d i k e n l i o i d u g u igin
d e g i t y a p m a k a m a c i y l a y e t i f t i r i l e n kligiik b i r a g a g t i r .
Meyvalari portakala benzer, rengi turuncu ve iizeri
diizensiz piirtiikliidtir. Sert olan odunundan sarimsi
renkli bir boya maddesi elde edilir.
Cast i11oa elastica, Orta Amerika, Meksika'da

y e t i §en biiyiik bir agagtir; lateksinden kauguk elde
edilir. Brosimum utile (inek agaci) de bol lateks
i g e r e n v e k a u g u k e l d e e d i l e n b i r tiirdiir, V e n e z u e l a ' d a
ye t i f i r .
(*)panduratus= keman fekllinde, her iki yam derin

korfez1i
234
Antiaris toxicaria, lateksi gok zehirli ve ok

zehiri hazirlamada kullamlan Seylan'da yetigen bir
agag 11r.
Fam: Cannabinaceae
Kuzey Yarikiirenin iliman kugaginda y e t i g e n , dik ya

da tirmamci, otsu, dioik bitkilerin bulundugu bir
familyadir. Yapraklar alternan veya opozit diziligli,
genellikle palmat lobludur. Erkek gigekler panikula
d u r u m u n d a o l d u g u h a l d e d i g i g i g e k l e r kiigiik t o p l u l u k l a r
ya da s t r o b i l o 1 u g t u r m u g t u r . P e r i a n t , digi gigeklerde
ganak geklinde, erkek gigeklerde ise 5 pargalidir.
Familya igin karakteristik iki ozelik vardir;
e p i d e r m a d a s i s to 1 i 11 e r ( * ) v e e p i d e r m a iizerinde r e g i n e
tagiyan salgi tiiyleri; bu anatomik ozelikleri ile
familya gok kolay taninir. Bu familyadaki 2 genusa
memleketimizde rastlanir, bunlardan biri (Humulus)
d o g a l o l a r a k y e t i g i r ; d i g e r i n i n ( C a n n a b i s ) i s e kiiltiirii
yapi1lr.
Humulus lupulus (gerbetgiotu, Omerotu, mayaotu)

Avrupa, Asya'nm kuzeyi ve yurdumuzda yetigen,
Avrupa'da genig b l g l i d e kiiltiirii y a p i l a n t i r m a m c i , gok
yillik otsu bir bitkidir. Yapraklari opozit diziligli,
palmat damarli ve 3-5 lopludur. Digi gigekler strobil
halindedir; gigekler genig ovat, otsu, imbrikat
diziligli braktelerin ko 1tugundadir, her braktenin
koltugunda ayrica, her biri bir gigek tagiyan 2
brakteol vardir(§ek.78). Qigeklerin ve brakteollerin
iizerinde, regine ugucu yag igeren salgi tiiyleri
bulunur. Hem digi gigek durumlari, Strobili Lupuli, hem
de salgi tiiyleri, G l a n d u l a e L u p u l i (=Lupu1inum) drog
o l a r a k k u l l a n i l i r . H e r iki d r o g ta s e d a t i f etkilidir.
§erbetgiotu bira yapiminda kullamldigi igin bira
iireten i i l k e l e r d e , b a g l i c a A v r u p a ' d a o l m a k tizere b i r g o k
y e r d e b i t k i n i n kiiltiirii y a p i l m a k t a d i r .
(*)cystis= kese; lith(o)= G r . tag; sistolit= kalsiyum

karbonattan olugan krista1lerdir
235
§ekil 7 8 . A : H u w u l u s lupulus; B:Catinabis sativa; d : d i g i

g i g e k l i d a l ; e : e r k e k gigekli d a l ; s : s t r o b i l .
Cannabis sativa ( k e n e v i r , k e n d i r , e s r a r o t u ) , 1.5-

2 ra b o y u n d a T i i r k i y e ' d e kill tiirii y a p i l a n f a k a t vatani
Hindistan olan bir b i t k i d i r , bu n e d e n l e Hint k e n e v i r i
adi iie de t a n i n i r . K e n e v i r de d i o i k ve tek y i l l i k bir
bitkidir. Palmat yapraklar, alt kisimlarda opozit,
yukarilarda alternan d i z i 1 i g 1i d i r ; 5-11 foliolden
olugmugtur, folioller Ianseolat, kenarlari serrattir.
Digi gigekler, her braktenin koltugunda 1 tane olmak
iizere s i k t o p l u l u k l a r o 1 u g t u r m u g t u r (§ek.78).
Bitkinin gigek ve yaprak tagiyan dallari Herba

Cannabis drogunu olugturur; sedatif ve uyutucu etkisi
vardir. Regineli ve biraz yapigkan olan digi gigek
durumlarindan, toz edilip yogurularak bir kiltie
hazirlanir, buna esrar(#) denir. Regine yapisindaki bu
(*)esrar= Ing. Hashihs, Marijuana; Fr. Chanvre; Aim.

Hanf
236
iiriinde bulunan b i1 ik 1erden, ozellikle tetrahidro

kannabinol uyu?turucu (narkotik) etkilidir, gabuk
ali^kanlik ve bagimlilik yapar ve toplum igin
zararlidir. Bu nedenle esrarin elde ediligi, satiî ve
kullaniliî yasaktir. gogunlukla afyon ile
karl§11r111r . Afyon (opium) Papaver somniferum
(Papaveraceae) kapsu1lerinden aiinan latekse verilen
i s i mdi r.
Yurdumuzda kenevir, lif ve tohumu igin ekilir;

ekim bazi yorelerde, ornegin Burdur, Ma 1 atya-Urfa,
Kastaraonu-Qorum, Ordu'da yapilmaktadir. £igekliyken
topraktan sokulen bitkiler deste yapilarak bir koni
olu^turacak bigimde dikilir, baglanir; kuruduktan sonra
lif gikarma i^lemine gegilir. Kendir veya kenevir
lifleri fabrikalarda iplik haline gegirilir; sicim,
guval v.b. dokumalarin yapiminda kullanilir. Kenevir
meyvalarina gelince, yag bakimindan zengin olan bu
organlar ku§ y e m i olarak ve "kenevir tohumu" adiyla
t anlnlr.
Fam: Urticaceae
Tropik ve subtropik bolgelerde yeti§en, monoik

veya dioik, gogunlukla otsu bitkilerin bulundugu bu
f a m i l y a d a b a z a n g a l l v e y a kiigiik a g a g l a r a d a rastlanir.
Cannabinaceae'de oldugu gibi epiderma hiicre l e r i n d e
s i s t o l i t b u l u n u r v e siit t a ^ i m a z l a r ; b a z i bitkilerinde
y a k i c i tiiyler b u l u n u r ; b a z i l a r i n d a n lif e l d e e t m e d e
yarar1 a m 11r. Familyanin genel karakterleri arasinda
yapraklarin basit, alternan veya dekusat dizili?li
olu§u; gigeklerin ye§il renkli ve kiigiik topluluklar
meydana getirmi§ olmasi sayilabilir. ?ok zengin bir
familyadir (42 cins), lif elde etmede yararlanilan
bitkiler, daha gok tropiklerde yetiên ve kiilttirii
y a p i l i r , y u r d u m u z d a ise gok y a y g i n o l a n 2 g e n u s v a r d i r .
Urtica dioica (lsirgan), lliman bolgelerde, duvar

d i p 1er i v e h a r a b e 1 i k 1 e r d e g o k s i k r a s t l a n a n 5 0 - 6 0 cm
b o y u n d a d i o i k b i r b i t k i d i r . <?ok y i l l i k , o l a n lsirgan,
y a k i c l tiiyleri n e d e n i y l e h e r k e s g e t a m n i r . Yapraklari
dekusat dizili?li, ovat, kenarlari dentattir, yaprakiar
g i b i g o v d e d e t i i y l u d u r ( § e k . 7 9 ) . Y a k i c i tiiyiin t e p e s i n d e k i
y u v a r l a k k i s i m h a f i f bir d e g m e ile k o p a r , u g t a sivri ve
e n j e k t o r i g n e s i g i b i e g i k §ekilde k e s i l m i ? k a l a n kismi
237
deriys batar ve tuyun t a b a m n d a b u l u n a n sivi vucuda

g e g e r ; bu sivi h i s t a m i n i k b i r m a d d e n i n olu§masina yol
a g t i e p n d a n i s i r g a n i n d a l a d i i j i y e r d e k i z a r m a , ka§inti v e
kabarti meydana gelir. Bu etkisine dayanarak bitki
romatizma ve siyatik a^rilarini gidermede kullamlir.
Isirgan yapraklari, ayrica diuretik bltkisel
kari§imlan da ilave edilir, bobrek fonksiyonlarim
arttirici etkidedir.
Parietaria diffusa (P.judaica), <yapi §kanotu,

duvar fesleêni) da yurdumuzda 50k yaygin olan gok
yillik, otsu bir bitkidir. Duvarlarda 25-30 cm lik
sarkik kumeler §eklinde gorulur. Yapraklari basit,
eliptik, gok ince tuylerle kaplidir ve bu sayede
yapi§icidir; yapifkanotu ismi bu o z e l l i ^ i n d e n dolayi
v e r i l m i §ti r fakat yakici tuy tafimaz. Yapraklari
d i u r e t i k o l a r a k v e §eker h a s t a l i ^ i n d a kullamlir.
Fam: Ulmaceae
Bu famllyadakl bitkiler lliman ve tropikal

b o l g e l e r d e yeti§ir, kifin yapraklarini doken 150 kadar
tu r vardir. Yapraklar asimetrik, loblu ve kenarlari
dentattir. Qigekler monoik veya hermafrodit olup
kuguktur, demet olu§turur, yapraklarla beraber veya
y a p r a k l a r d a n o n c e g o r u l u r . Q i g e k l e r r u z g a r l a tozla§ir;
stamen gok s a y i d a d i r ; tuysu 2 stilusu olan bir o v a r y u m
ta§ir. N a d i r e n o r m a n o l u § t u r a n b u f a m i l y a b i t k i l e r i n i n
ekonomik kullanilifi da a z d i r .
Ulmus (karaaâg), govde kabuû boyuna gatlakli,

y a p r a k l a r i p e n n a t d a m a r l i , b i s e r r a t v e du§Qcu o l a n v e
3 0 m k a d a r b o y l a n a n kari§ik o r m a n a ^ a g l a r i d i r . S a m a r a
tipindeki m e y v a l a n y l a kolayca taninir,
Celtis australis (gitlenbik), yurdumuzda daha gok

bilinen, boyu 15-20 m'ye kadar ulafan bir aQagtir.
Yapraklari ovat-1anseo1 at, tepede akuminat-k1vr i k,
kenarlari s e r r a t , tabanda 3 d a m a r 1 i , s a p l i ve du§ucudur.
Meyva kuremsi veya ovoid, 9-12 mm gapinda, olgunlukta
kahverengimsi olan bir d r u p a d i r . Lezzeti tatlidir ve
yeni r.
238
Ordo: Santales
Iliman ve tropikai bolgelerde yetigen, gogu

yariparazit, otsu veya odunlu bitkilerdir.
Fam: SantaIaceae
Bu familya bitkileri otsu veya odunludur;

y a p r a k l a r i b a s i t , opozit d i z i l i g l i , basit ve tam, b a z a n
pul geklindedir. gigekler monoik veya hermafrodit,
yapraklarin koltugunda, tek bagina veya grup halinde;
periant 3-5 pargalidir. Meyva aken veya drupadir.
Santalum album, yurdumuzda yetigmeyen bir

H i n d i s t a n b i t k i s i d i r . Kiigiik b i r a g a g g e k l i n d e d i r . O d u n u
s a r i m s i r e n k l i v e k e n d i n e bzgti k o k u l u d u r , L i g n u m S a n t a l i
adiyla bilinen bu odundan subuhari disti1asyonuy1a bir
ugucu yag elde edilir: Oleum Santali (Santal esansi).
L i g n u m gibi bu da idrar yollari a n t i s e p t i g i d i r . Bu y a g
gampuan, sabun gibi kozmetik preparatlara koku vermek
i g i n d e k u l l a n i l i r . O d u n u n d a n a y r i c a giizel k o k a n b i b l o
gibi agag igleri de y a p i i i r .
Fam: Loranthaceae
Bu familya bitkilerinin gogu tropiklerde, bir

kismi da iliman b o l g e l e r d e yetigir; yari parazittir1er
ve agaglar iizerinde yagarlar. Yapraklari yegildir,
kendi besinini sentezler; agag dallarina tutunmalarini
sagliyan haustoryumlarl(*) ayni zamanda ana bitkiden
suyun ve m i n e r a l t u z l a r i n e m i l m e s i n e y a r d i m c i o l u r . Bu
nedenle yariparazit bitkilerdir.
Viscum album (okseotu, gekem, burg, gokge),

yurdumuzda gok degigik agaglarda, gam, gbknar gibi
P i n a c e a e ' l e r d e , sogtit, k a v a k v e m e y v a a g a g l a r i iizerinde
yaglyan dioik bir galidir. Kigin yaprak dokmedigi igin
y a p r a g i dokiilmiig a g a g l a r d a g o k k o l a y goriiliir, 3 0 - 1 0 0 c m
g a p i n d a kiimeler g e k l i n d e d i r . D a l l a r t e k r a r t e k r a r i k i y e
ayrilmig ve k a r g l 11 k 1 l d i r . Y a p r a k l a r opozit, sanmsi
yegil renkli, tam, sapsiz ve derimsidir. Meyva
kargilikli dallarin veya yapraklarin arasinda, sapsiz,
( *)haustorium= emeg, emici kok

239
§ekil 7 9 . A : Viscum album; B:Urtica dioica.
b e y a z , g a p i 1 c m k a d a r o l a n ktireler g e k l i n d e d i r , b i r k a g
tanesi birarada bulunur ve yapigkandlr(§ek.79). Okse
otu, tansiyon diigiiriicii v e diuretik etkisine kargin
zehirlibir bitkidir. Son zamanlarda bitkiden kanser
ilaci h a z l r 1 a n m a k t a d i r . Meyvalarinin yapigkan olugundan
yararlanarak kug tutmak igin okse hazirlanir, ismi
buradan geliyor olmalidir.
Ordo: Aristolochiales
Fam: Ariatolochiaceae
Bu familya bitkileri algak, o t s u , bazan tirmanici

ve o d u n l u d u r . Y a p r a k l a r b a s i t , tam k e n a r l i ve s a p l i d i r .
Qigekler aktinoraorf veya zigomorf ve hermafrodittir.
Periant petaloid, gogunlukia tup geklinde ve ucu
240
kivriktir; ovaryum alt durumlu meyva septisit

kapsu1adir.
Aristolochia hirta (lohusa otu, develiotu),

y u r d u m u z d a b a t i v e giiney b o l g e l e r d e y e t i ^ e n , 1 0 - 1 5 c m
boyunda, gok yillik otsu bir bitkidir. Yapraklarda
lamina tabani derin kordat; gigekleri koyu mor renkli
ve sert tiiyltidiir, p e r i a n t tiibii U ^ e k l i n d e kivrilmi?
sonra tepede yayiimiftir; stamenleri stilusa
b i t i § i k t i r . B u tiiriin k t t k l e r i a k r e p v e y i l a n s o k m a s i n d a
ku 1 1 a m 1 i r .
A.serpentaria(*), bir Kuzey Amerika bitkisidir,

kokleri Radix Serpentariae, yilan sokmasinda
k u 11 a n i 11 r .
Asarum europaeum ( a v s j a r o t u ) , suriiniicii rizomlari

bulunan, aigak boylu, otsu bir bitkidir; daha gok Kuzey
A n a d o l u ' d a r a s t l a n i r v e y u r d u m u z d a y e t i ^ e n t e k tiirdiir.
Yapraklari uzun sapli ve reniformdur. gigekler tek
ba§ina, aktinomorf, periant kampanulat ve 3 lobludur.
Z e h i r l i bir bitki olmasina karîn toprakalti kisimlari
piirgatif v e v o m i t i f ( * * ) o l a r a k k u l l a n i l i r .
Fam: Rafflesiaceae
111 m a n bolgelerde yeti§en, gok yillik,

klorofilsiz, kok ve govde paraziti olan bitkilerdir.
G b v d e l e r i , iizerinde y a ^ a d i k l a r i b i t k i n i n i g i n d e geli§me
gosteren dokular haline indirgenmi§tir. Yaprakiar
genellikle indirgenmi§ ve etlidir; periant petaloit ve
4-10 lobludur. Stamenler 8 tane veya daha gok sayida
o l u p o r t a d a b i r siitun § e k l i n d e b i r l e § m i ? t i r .
Cytinus hypocistis (yernari), yurdumuzda Cistus

(laden) turlerinin kbkleri iizerinde ya§iyan 3-8 cm
boyunda bir bitkidir. Yapraklari pembe, kirmizi veya
sari renkli, etli ve sik dizilmi^ pullar §eklindedir.
Rafflesia arnoldii Sumatra'da yetiên ve Vitaceae

k o k l e r i iizerinde p a r a z i t o l a r a k y a ? i y a n b i r bitkidir.
Familyaya adini vermesinden ba§ka bir ozeligi de
(*} s e r p e n s ^ yilan gibi kivrilan; serpere = suriinmek

(**)vomitus= kusma; vomitivus= kusturucu
241
t o p r a g i n iizerinde gbriilen 5 0 - 8 0 cm g a p m d a k i gigekleri

dolayisiyla gigekli bitkiler arasinda gigekleri en
biiyiik o l a n b i t k i o l m a s i d i r ,
§imdiye k a d a r ineelenen takim ve familyalardaki

bitkilerin ortak bir bzeligi periantm tek halkadan
meydana gelmi? olmasi idi.Bundan sonra anlatilacaklarda
p e r i a n t m iki h a l k a s i da b e l l i d i r .
Ordo: Polygonales
Qogunlugu Kuzey Yariktirenin lliman kesiminde

yetiên, nodus ve internodyumlari belirgin otsu,
galimsi, bazan tirmanici ve odunlu bitkilerdir. Takimda
tek familya bulunur.
Fam: Polygonaceae
Familyanin en belirgin ozeligi alternan dizilifli

v e b a s i t o l a n y a p r a k l a r i n t a b a m n d a s t i p u l a ile b e r a b e r
biiyiiyen, kiilah feklinde bir okrea{*) ta§imasidir.
Qigekler hermafrodit n a d i r e n m o n o i k t i r ; kligiik k i i m e l e r
halinde bulunur ve bu kiimeler panikula, spika veya
kapitulum gibi durumlari meydana getirirler. Periant
iki h a l k a iizerine d i z i l m i f (P3+3)> bazan 5-3 p a r g a l i ;
stamen sayisi 6 - 9 ; o v a r y u m list d u r u m l u d u r . M e y v a tek
t o h u m l u , 3 ko§eli v e 3 k a n a t l i v e y a 2 k o ^ e l i y a s s i bir
nuks tur.
Yerytiziinde 30 dan fazla, yurdumuzda 8 cinsi

yetifir. Bunlardan bir kismi ilag hammaddesi elde
etmede, gogu da sebze olarak kullamlir. Kodeks ve
farmakopelerde kayitli olan bir drog ise yurdumuzda
yetifmeyen bir bitkiden elde edilir.
Rheum paJmatum (ravent), yapraklari biiyiik, 5-7

palmat loblu, gok yillik otsu bir bitkidir. Qigek
durumu biiyiik b i r p a n i k u 1 a d i r ( §ek. 8 0 ) . Q i n ' d e yiiksek
yaylalarda dogal olarak yetiftigi gibi drog elde etmek
(*)ochrea: n o d u s l a r d a govdeyi halka §eklinde, kapali

olarak saran stipulaya veya yaprak sapi t a b a m m n
genifleyip bir taraftan agik olarak govdeyi saran
kismina okrea denir.
242
amaciyla Avrupa'da yetigtiri1ir. Bitkinin etli ve kalin

olan rizomlari kabuk kismi soyulduktan sonra Rhizona
Rhei TK (Ravent rizomu) isimli drogu olugturur.
Antrasen tiirevi bilegikler ve tanen igerir. Kiigiik
dozlarda almdiginda tanenin etkisi gorulur, daha
yiiksek d o z l a r d a p u r g a t i f t i r ; k a l i n b a g i r s a g a e t k i eden
bir drogtur. R.officinale, Tibet ve Qin'de yetigen
tiirdiir. R i z o m l a r i a y n i e t k i y i g o s t e r i r .
§ekil 8 0 . A:Rheum palmatum', B:Rheum ribes.

243
R. rhaponticum, vatani Altay Daglari olan bir

tiirdiir. A v r u p a ' d a , ingiltere, Fransa ve Avusturya'da
kiiltiirii y a p i l i r . R i z o m l a r i ticarette tngiliz ravent i
adiyla bilinir fakat ikinci kalite sayilir. Geng
siirgiinleri r h u b a r b a d i y l a s e b z e o l a r a k k u l l a n i l i r .
Rheum ribes (lggin), Rheum genusunun yurdumuzda ve
Suriye'de yiiksek kesimlerde yetigen tek tiiriidur.
Y a p r a k l a r i biiyiik, l o b l u d e g i 1 t a m , l a m i n a r o t u n d a t
(40-50 cm gapinda) kenarlari ince dig1idir(§ek.80).
Y a p r a k l a r i n yiizeyi v e p e t i o l piiriizlii v e s e r t t i r . Q i g e k
durumunu tagiyan geng siirgiinler yetigtigi
yore 1erde(orn. Elazig, Kayseri) taze halde yenir;
mayhog lezzetli ve sevilen bir sebzedir.
Fagopyrum esculentum (karabugday) , insan ve hayvan

gidasi oldugu igin lliman bblgelerde ve kumlu
topraklarda yetigtirilen tek yillik bir bitkidir.
Yapraklari sapli olup lamina ok geklindedir; % 2-3
kadar rutozit (rutin) isimli bir heterozit igerir. Bu
heterozit damar geperinin permeabi1itesini azaltir,
kapiler (kilcal) damarlarin direncini arttirir ve P
vitamini gibi etki eder. Meyvalarindan elde edilen un,
gida o l a r a k tiiketilir.
Rumex acetosa, R.acetocella (kuzuku1agi),
R.crispus ( e v e l e k ) v e R.patientia (labada), yurdumuzda
y a y g i n o l a n ve g o k t a n i n a n ttirlerdir. B u n l a r gok y i l l i k
otsu bitkilerdir. Yapraklari sebze olarak yenir, ancak
oksalatga zengin oldugu igin bobrekleri tahrig eder.
Polygonum cognatum (madimak) ta g e n g siirgiinleri

sebze olarak yenilen ve folklorumuzda adi g e g e n bir
bitkidir. Anadolu'da yaygindir. Govdesi yatik, gok
y i l l i k o t s u b i r b i t k i d i r . Y a p r a k l a r i ktigiik v e b a s i t t i r
t a b a n d a kiigiik b i r o k r e a t a g i r .
Ordo: Centrospermae (Caryophy1lales,Chenopodiales)
Gogunlugu otsu bitkilerden olugan bir takimdir.

Yapraklari basit ve stipu1 asizdir. Qigekler aktinomorf;
periant bazilarinda basit, bazilarinda geligmigtir.
Ovaryum 2-5 karpelden meydana gelmigtir, oviiller
merkezde, serbest ve eksensel plasentaya baglidir,
C e n t r o s p e r m a e i s m i n i n v e r i l m e s i bu o z e 1 i k t e n d i r .
(#)centr-= merkez; sperm= tohum; centrosperma =

tohumlari merkezde olan
244
Fam: Caryophyl1aceae
Qogu Kuzey Yarikiirenin lliman bolgelerinde ve

A k d e n i z gevresinde yeti§en, bir veya gok yillik otsu,
nadiren gall tipinde olan bitkilerin bulundugu bir
familyadir. Familyanin en belirgin karakterleri
arasinda govdenin noduslarda fifkin, yapraklarin
tabanda az gok bitifik ve opozit dizilifli, gigeklerin
erdifi olu§u sayilabilir. Qigekler bazan tek e?eyli
olabilir, bu taktirde bitki dioiktir; gigekler bir
arada, dikasyum durumunda bulunur, aktinomorftur;
gogunlukla pentamer, Uyeleri serbest veya birlefiktir,
kaliks ve korolla bazan dorder Uyelidir (tetramer);
stamen sayisi 3-10 kadar, bazan yoktur. Ovaryum 2-5
k a r p e l d e n m e y d a n a g e l i r , u s t d u r u m l u v e g o k oviillildiir.
M e y v a g o g u n l u k l a , t e p e d e di§ v e y a y a r i k l a r l a a g i l a n b i r
kapsula, bazan nuks veya bakkadir. Zengin bir
f a m i l y a d i r , y e r y i i z i i n d e 8 0 k a d a r g e n u s , 2 0 0 0 i n iistiinde
tiir b u l u n u r , y u r d u m u z d a 3 2 c i n s v e 4 6 5 tiir y e t i f i r .
Gypsophila{*) arrostii, G.venusta (gbvenotu),

yurdumuzda Konya-Bey?ehir ybresinde yetifen, gipsli
topraklari seven,beyaz, 30-100 cm yiiksek 1 i g i n d e ,
yarimktire §eklinde gbriilen, gok y i l l i k , k b k l e r i 50-60
cm boyunda ve k a l i n o l a n , otsu bir b i t k i d i r . Qigekler
beyaz renkli ve kiigilktur; gok dallanmif ve biiyiik
panikula durumundadir. Qoven bir yandan temizleyici
ozeliginden dolayi diger taraftan da h e 1va yapiminda
kullanilmasi nedeniyle gok eskilerdenberi bilinen ve
taninan bir koktiir. Kokler, daha onemli olarak,
saponozit(**) (saponin) hakimindan zengindir ve Radix
Saponariae albae veya R.Gypsophilae gibi isimler
a l t i n d a d r o g o l a r a k k u l l a m 1ir.Ta§ldigi saponozitlerden
dolayi kbpiiriicudiir , temizleyici ve ernii 1 g a t b r ( * * # )
olarak ve saponozit elde etmede yarar1 a m 11r.
(*)gypseus= algi gibi beyaz, gips; phil(o)-=

Gr.sevme
(**)sapo= sabun
( * * * ) e m u l s i o = emiilsiyon; b i r b i r i y l e k a r i f m a y a n iki
s i v i m n ( b r n . z e y t i n y a g i v e s u ) kligiik p a r g a c i k l a r
h a l i n d e b i r b i r i y l e kari?rai? §ekli; e m u l g a t o r =
emii 1 s i y o n y a p l c l .
245
§eki 1 8 1 . A : S a p o n a r i a officinalis; B:Gypsophila paniculata.
G. pani cul ata tiirii Avrupa'nin giineyinden Orta

Asya'ya kadar yayiima gosterir, yurdumuzda Dogu
Anadolu'da bulunur (§ek.8i). Bu tiiriin k o k l e r i n e de
R a d i x S a p o n a r i a e albae adi v e r i l i r , saponozit igerir ve
a y n i a m a g l a k u l l a n i l i r . G.bicolor'un kokleri Van goveni
adiyla tanirnr; Van yoresinde yaygindir ve helva
y a p i m i n d a v e y a t e m i z l e y i c i o l a r a k tiiketilir.
Saponaria officinalis (sabunotu), Avrupa ve

Asya'da yaygin olan yurdumuzda kuzey Anadolu ve diger
246
neml i arazide yet1§en, bahgelerde 1se siis bltklsi

olarak yeti§tir11en 30-70 cm b o y u n d a , 50k y i l l i k , otsu
b i r b i t k i d i r . Y a p r a k l a r i o b i o n g - e l 1 p t 1 k , 12 c m k a d a r ,
kisa sapli veya s a p s i z , bellrgin 3 d a m a r l i d i r . Qigekler
t e r m i n a l , sik k o r l m b u s durumundadir<§ek.81 ) . Petaller 3
cm ye k a d a r , beyaz veya pembe renkli ve kokuludur.
Kapsiil t i p i n d e k i m e y v a o b l o n g - o v a t o l u p t u p § e k l i n d e k 1
kaliksten kisadir. Sabunotu'nun kdkleri goveninki gibi
k a l i n de§il 1 n c e v e k i v r i m l i d i r , k a b u k k i s m i k i r m i z i m s i
renklidir; bu k&kler de saponozlt 1ger1r ve Radix
Saponariae rubrae adi altinda depuratlf, dliiretik,
e k s p e k t o r a n ve kuma§ t e m i z l e y l c i o l a r a k k u l l a n i l i r .
Agrostemma githago (karamuk), yurdumuzda hububat

tarlalarinda rastlanan, buyiik m o r veya bazan beyaz
g i g e k l i , b o y u 100 cm ye kadar o l a b i l e n , tek y i l l i k o t s u
bir b i t k i d i r . Zehirli olan bu b i t k i , kaliks loblarinin
s i v r i , m i z r a k § e k l i n d e v e tiiyiii o l u % u y l a k o l a y t a n i n i r .
Dianthus caryophyllus ( k a r a n f i l ) turuniin g i g e k l e r i

katmerll olan kiiltiir f o r m l a r i , g i g e k g l l e r d e karanfil
adiyla satilan, giizel kokulu bitkilerdir. Dianthus
turleri, gigeklerln tabanim saran b1r kag sirali
brakte ve §1§kin n o d u s l a r d a k i kar§ilikli yapraklari
sayeslnde kolayca taninir. Yurdumuzda yabani olarak gok
s a y i d a Dianthus tiirii y e t i § m e k t e d i r .
C a r y o p h y l 1 a c e a e f a m i 1 y a s i n d a , Dianthus di§inda da
bahgelerde yetiftirilen siis v e k e s m e g i g e k bitkileri
v a r d i r : Sllene, Arenaria, Cerastium g1b1.
Fam: Phytolaccaceae
Bu f a m i l y a b i t k i l e r i n i n g o Q u t r o p i k l e r d e yet1§ir,
o t s u b i t k i l e r , g a l i , kiigiik a g a g , b a z a n d a t i r m a m c i d i r .
Yapraklar alternan diziligli ve basittir. Gigekleri
kiigiik, p e r i a n t sepalolttir. Meyva drupa, bakka veya
aken t1p1nded1r. Qoû Amerlka'da yeti§1r. Yurdumuzda
t e k c i n s v e 2 tiirii y e t 1 § 1 r .
Phytolacca amerlcana (P.decandra, §ekerciboyasi),

vatani Amerika o l a n , yurdumuzda daha gok Kuzey Anadolu
d a ^ l a r i n d a r a s t l a n a n , natiiralize olmu§, gok y i l l i k ve
o t s u b i r b i t k i d i r . B o y u 2 m y e v a r a n P. decandra'm n
gigekleri dik rasemuslar olu§turur; meyvalar koyu
247
kirmizi renkli, kUremsi ve bakka tipindedir (§ek.82).

Bu meyva 1 ar kirmizi garaba ve gekerlere renk verraek
a m a c i y l a i l a v e e d i l i r , P. decandra'nm yapraklari Folia
Belladonnae'ye gok benzer ve bu drogun
katigtirilmasinda, bzellikle Amerika'da kullanilir
fakat onun etkisini tagimaz, Anatomik yapisi iki
yapragi birbirinden ayiran bzelikler tagidigi igin
katigtirma kolayca saptanir,
Fam: Portulacaceae
Yurdumuzda yetigenler yaninda gogu Amerika ve

Avustralya'da yayilmig olan 1 veya gok yillik otsu
bitki veya galilara bu familyada rastlanir.Portulaca
oleracea (semizotu), "bahge ve tarlalarda gok sik
r a s t l a n a n y a b a n i b i r b i t k i d i r . Y a p r a k l a r a l t e r n a n , iist
tarafta sik diziligli, e1iptik-obovat ve etlidir.
gigekler aktinomorf, hermafrodit; kaliks 2 sepalden
yapilmig, petaller sari renkli ve 5 tanedir. Stamen
sayisi petal kadar veya onun 2-3 kati. Meyva kapakli
kapsula tipinde; tohumlar gok sayida, siyah ve
parlaktir. Sebze olarak bu yabani bitkinin yapraklari
kullanildigi gibi; govdesi dik, 25-30 cm kadar ve
y a p r a k l a r i d a h a biiyiik, 2 . 5 - 3 c m o l a n kiiltiir f o r m l a r i b u
amagla yetigtirilmektedir.
Fam: Chenopodiaceae
Bu familyadaki b i t k i l e r n gogu h a l o f i t ( * ) , tek veya

gok y i l l i k , otsu bitki veya gall formundadir. Dal ve
yapraklar etlenmig; alternan diziligli yapraklari
bazan b a s i t , b a z a n silindirik bazan da pul b i g i m i n d e d i r .
g i g e k l e r kiigiik, y e g i l , g r u p l a r h a l i n d e v e b r a k t e s i z d i r .
P e r i a n t 5 p a r g a l i v e s e p a l o i t t i r . O v a r y u m list d u r u m l u ,
2 - 3 k a r p e l d e n m e y d a n a g e l m i g , s i n k a r p , t e k gozlii v e t e k
oviil liidiir.
Chenopodium antheIminthicum (kazayagi), drog veren

bir bitkidir. Vatani Kuzey Amerika'nin dogu
bolgeleridir, burada kiiltiirii de yapiiir; Akdeniz
bblgesinde naturalize olmugtur. Kokulu ve otsu olan bu
bitkinin (ve C.ambrosioides var.an theIminticum'un)
(*)halo-= Gr. tuz, halophyt= tuzcul bitki

248
§eki 1 8 2 . A : B e t a vulgaris; B'.Pyhtolacca americana. mrmeyva
toprakiistb k i s i m l a r i n d a n , gigek ve meyva tafiyan taze

b i t k i d e n su b u h a r i d i s t i l a s y o n u ile b i r u g u c u y a g , (X
1-2 kadar) Oleum Chenopodii TK. (Etheroleum Chenopodii
TF,Kenopod esansi) elde edilir. Askaridol bakimindan
z e n g i n ( u g u c u y a g i n % 70 i k a d a r ) o l a n bu d r o g b a g i r s a k
p a r a z i t ler inden yuvarlak ve kancali kurtlari dufiirucii
etkidedir, fakat toksiktir; veteriner hekimlikte
kullamlir. Amerika'da yeti§en bazi Chenopodium
turleri, oliimle sonug 1 anab i 1 en fiddetli allerjik
r e a k s i y o n 1ara n e d e n o l m a k l a d i r .
249
Beta vulgaris (pancar), yurdumuzda bir gok bblgede

kiil tiirii y a p i l a n , y u m r u l a r i b e y a z r e n k l i , biiyiik, 2 0 - 2 5
c m k a d a r , h a v u g § e k l i n d e , §i§kin b i r b i t k i d i r ( § e k . 8 2 ) .
Ktiltiir f o r m l a r i n d a n B.vulgarisva.r.rapa forma altissima
(§eker p a n c a r i ) , y u m r u l a r i i g i n y e t i § t i r i 1 i r . Y a p r a k l a r i
biiyiik, r o z e t § e k l i n d e d i r , y u m r u l a r i % 2 0 k a d a r sakaroz
i g e r i r ; b u r a d a n e l d e e d i l e n saf s a k a r o z , S a c c h a r u m T F
adi altinda farmakopede kayitlidir ve bir gok
preparatin hazirlanmaslnda kullanilir. Kirmizi pancarda
(fl. vulgaris v a r . r a p a f o r m a rubra) y u m r u l a r kiiremsi, ve
bordo-kirmizi renklidir, bu renk taîdigi bo 1
a n t o s i y a n o z i tten ileri g e l i r . Sebze o l a r a k tiiketilir.
Bu familyadan, sebze olarak ttiketilen ba§ka

bitkiler de vardir. Spinacia oleracea (ispanak) tek
yillik bir bitkidir, lamina ok §eklindedir. Atriplex
hortense (kara pazi) ise y a p r a k l a r i biiyiik v e obovat
o l a n b i r b i t k i d i r . H e r iki b i t k i n i n de p r o v i t a m i n A , C
ve K igerdigi kayitlidir.
Fam: Nyctaginaceae
Bu familyadaki bitkilerden yurdumuzda yeti?en

yoktur ancak siis b i t k i s i olarak ye t i § t i r i 1 en tiirler
vardir.
Mirabilis jalapa (ak§am s e f a s i , g e c e s e f a s i ) bir

Meksika bitkisidir; bahgelerde, parklarda gok
yeti§tiri1ir, bo 1 g i g e k l i d i r ; p e r i a n t , tup kismi uzun
b i r huni §eklinde o l u p b e y a z , p e m b e , k i r m i z i v e y a sari
renklidir; ak§ama dogru gigek agtigi igin bu isim
verilmi^tir. Bu tiir ayrica genetikte, gaprazlama
( m e l e z ) d e n e y l e r i n d e k u 1 l a n i 1 mi §tir.
Bougainvi1 lea spec tabi1is(*) (gel in duvagi,

begonvi1), vatani Brezilya olan, Akdeniz ikliminde
k o l a y y e t i § t i r i l e n g o k y i l l i k , o d u n l u v e giizel g i g e k l i
b i r b i t k i d i r . I k i v e y a iig t a n e , b e y a z i m s i r e n k l i tiipsii
g i g e g i s a r a n biiyiik, p a r l a k s i k l a m e n r e n g i , k i r m i z i v e y a
b a z a n d a t u r u n c u r e n k l i 3 b r a k t e t a ? i r . B i t k i u z u n siire
g i g e k l i k a l d i g m d a n y u r d u m u z d a E g e v e A k d e n i z yftresinde
gok yeti§tiri1ir.
(*) spec tabilis = ho? goriinii§lii

250
Fara: Aizoaceae
Bu familya bitkileri s u k k u l e n t gol bitkileridir.

D a h a g o k Gilney A f r i k a ' d a y e t i g i r s e d e y u r d u m u z d a b i r g o k
bolgede, park ve bahgelerde yeti§tirilmektedir.
Mesembryanthemum acinaciformis (Carpobrotus

ac i nac i formis) ,(kazayagi , makasotu), toprak iistiinde
hali gibi yayilan ya da duvarlari orten, yapraklari
e t l i , iig k b g e l i g o k y i l l i k o t s u b i r b i t k i d i r . S a r i v e y a
p e m b e r e n k l i iri g i g e k l e r i v a r d i r .
Fam: Amaranthaceae
Familya bitki lerinin g o g u Giiney A m e r i k a v e Dogu

H i n d i s t a n ' d a y e t i g i r s e d e b i r b i t k i siis b i t k i s i olarak
y u r d u m u z d a iyi taninmaktadir.
Celosia cristata (horozibigi), perigonlari kiigiik

ve zarimsi olan gigeklerin meydana getirdigi sik gigek
d u r u n u n g e k l i , e l biiylik liigiinde y a s s i , k o y u k i r m i z i v e y a
sari renkli bir h o r o z ibigine benzedigi igin bu isimle
a m lmaktadir. Giizel gorimiigiinden otiirii park ve
Subclassis: I> I A I . V P E T A I . A E
Altsimf : A y r ipetal 1 i ler
Bu taksondaki bitki lerde gigek ortii yapraklari

genellikle iyi g e l i g m i g t i r , g a n a k y a p r a k l a r i (kaliks)
ve tag yapraklari (korolla) farklidir; petaller
s e r b e s t t i r . Gi<?ek o r g a n l a r i n m g i g e k e k s e n i lizerindeki
diziligi siklik (bir halka iizerinde) veya asiklik
(sarmal, spiral gibi) bigimindedir. Ovaryumun durumuna
gore gigekler hipogin veya epigindir.
Ordo: Ranales (Po1ycarpicae, Magnoliales,Ranunculales)
Bu takimdaki bitkiler odunlu veya otsudur. Gigek

ortii y a p r a k l a r i v e s t a m e n l e r g o k i i y e l i , i i y e l e r s e r b e s t ,
asiklik d i z i l i g l i ; g i n e k e u m gok pistilli ve a p o k a r p t i r .
Her gigekten gok sayida meyva meydana gelir (poly-
carpos-). Bu takimda eczacilik bakimindan dnemli
familyalar yer alir.
251
Fam: Ranunculaceae(Diigiingigegigi1ler)
Kuzey Yankiirenin iliman ve soguk ySrelerinde

yetigen, bir veya gok yillik, gogu otsu, bazisi gall
formunda veya tirmamci, nemli y e r leri seven
bitkilerdir. Yapraklar alternan diziligli, bazan opozit
veya hepsi tabanda toplanmigt1r; lamina tam, az veya
gok pargali, pennat veya palmat damariidir. gigekler
aktinomorf veya zigomorf, hermaofrodit, pargalan
asiklik dizi1ig1idir.Periant ya kaliks-korolla geklinde
ayrilmigtir ya da kaliks petaloittir; iiyeleri
serbesttir. gogunlukla nektaryum gbriiliir; bazan
p e t a l l e r b a z a n s t a m e n l e r n e k t a r y u m g e k l i n e doniigmiig tiir;
entemogamdir. Reseptakulum konveks ve uzaraigtir.
Stamenler gok sayida; ovaryum 1 veya gok karpelli ve
a p o k a r p , ovliller t e k v e y a g o k s a y i d a d i r . B u familyada
degigik meyva tiplerine rastlanir: folikiil
(He 11eborus) , nuks (Anemone), k a p s u l a (Nigel la), bakka
(Actea) , g i g e k formtilii: K g C g A w G,,, g e k l i n d e d i r .
Yerytiztinde 35, Anadolu'da 17 cinsi yetigen,

zehirli bitkilerin bulundugu gok zengin ve onemli bir
familyadir. Bitkilerin bir kismi alkaloit igerir,
bazisi heterozit tagir, bazilarinda da ugucu laktonlar
vardir.
Ranuncu1aceae familyasindaki bitkiler gigek

ozeligine dayanarak daha kolay incelenebi1ir. Bir
kisminda gigekler zigomorftur:
Aconiturn napellus (kap1anbogan, kurtbogan),

yurdumuzda yetigmeyen, Orta Avrupa daglarinda rastlanan
bir Aconi turn tiiriidiir. g o k y i l l i k 50-200 cm boyunda,
otsu bu bitkinin toprak altinda etlenmig bir ana yumru
ve buna bagli ertesi yilin bitkisini verecek olan bir
kardeg yumrusu bulunur. Yapraklari palmat damarli ve
derin loblu, pa 1 matisekttir. gigekler terminal dik bir
salkim veya panikula meydana getirmigtir. Periant mavi-
m o r r e n k l i k o r o l l a d a n o l u g u r , k a l i k s g o r i i l m e z iist p e t a l
migfer bigimindedir; iki tane mahmuzlu nektaryum,
migferin iginde yerini almigtir. Stamenler gok
s a y i d a d i r . m e y v a 3 - 5 folikiilden m e y d a n a ge 1i r ve gok
sayida tohum igerir(§ek.83). gok zehirli bir bitkidir.
(*)rana= kurbaga, ranunculus: kiigiik kurbaga

252
A.nape 11 us'un yumrulari Tubera Aconiti TK.

(Kaplanbogan yumrusu, Kurtbogan yumrusu) isimli drogu
verir, drog olarak genellikle agir olan yumru segilir.
% 0.5-1.5 kadar alkaloit igerir,en etkili olan akonitin
dir(digerleri neopellin, napellin v.s.);agri kesici
olarak ozelikle nervus trigeminus nevra1jisinde, ayrica
oksiiriik sedatifi olarak kullamlir. Qok zehirli bir
drogtur.Bu offisinal tiir A v r u p a ' d a y e t i s i r . Anadolu'da
yetiên tiirler A.orientate, A.nasutum (kuzey-dogu ve
dogu Anadolu), A.cochleare1dir (dogu Anadolu). Bu
tiirler de alkaloit igerir orn. A.orientale turiinde
p o n t a k o n i t i n , A. cochleare'' de k o h l e a z i n b u 1 u n m a k t a d i r .
Delphinium cinsi de gigekleri zigomorf olan

bitkilerdir, migfer yoktur fakat iist petal mahrauz
t a§lr.
$ e k i l 8 3 . A : A c o n i t u m napellus: grgigegin boyuna kesiti;

m:meyva; t:yumrular(K.Karamanoglu'ndan).
253
Delphinium staphisagria ( h e z a r e n , b i t o t u ) , Akder.iz

b d l g e s i b i t k i s i d i r , y u r d u m u z d a b a t i v e giiney b o l g e l e r d e
yetigir; 30-100 cm boyunda iki yillik, otsu bir
bitkidir. Yapraklar palmat pargaii; gigekleri dik
salkim durumundadir; donuk mor renkli periant
petaloittir, 4 nektaryum tagir, ikisi m a h m u z l u d u r ve
periant mahmuzunun iginde bulunur . M e y v a folikiil ve
gok tohumludur. Semen Staphiaagriae, 6-7 mm boyunda,
iizeri agimsi siislii, alkaloit igeren bir drogtur,
digaridan kullanilir, veteriner hekimlikte hayvanlarin
viicut p a r a z i t l e r i n i o l d i i r m e k i g i n u y g u l a n i r . T o h u m l a r i
gibi bitki de gok z e h i r l i d i r .
D.orientale, Anadolu'da daha bol bulunan,

tohumlari daha kiigiik, 2 - 3 mm kadar olan bir diger
tiirdiir,
Ranunculaceae familyasindaki bitkilerin bir

kisminin gigekleri aktinomorftur; bu grupta yer alan
bitkilerin bir kismindan drog elde edilir.
Hydrastis canadensis, vatani Kuzey Amerika, Kanada

olan, gok y i l l i k , 40-30 cm boyunda, otsu bir bitkidir;
kisa bir rizomu, ince ve gok sayida kokleri ve sadece 2
yapragi b u l u n u r . (Jigek 1 t a n e v e g & v d e n i n tepesinde,
korolla 3 pargali, aktinomorf ve beyaz renklidir. Bu
bitki de zehirlidir. Kokleri ve rizomlari Rhizoma
Hydrastis TK. (Hidrastis rizomu) adindaki drogu
olugturur; hidrastin, berberin gibi alkaloitleri
igerir; drog uterus kanama1arinda hemostatik olarak
k u 1 1 a m 11 r .
Thaiictrum minus, T.orientale, Anadolu'da yetigen

ve Oncekiler gibi rizomlari alkaloit igeren
bitkilerdi r.
Helleborus niger (siyah gopleme), Avrupa'da,

o r m a n l a r d a y e t i g e n b i r tiirdiir, k o k v e r i z o m l a r i R h i z o m a
Hellebori nigri adi ile bilinen drogu olugturur,
igerdigi hellebrozit (heterozit) kalp uzerinde
kuvvetlendirici etki gosterir.
H . oriental is (gftpleme, bohgaotu, noelgiilii,

danabagirtan), Kuzey Anadolu boyunca rastlanan gok
yillik, otsu ve zehirli bir bitkidir. Yapraklari palmat
pargali, derimsi, alt yiizii tiiyiii v e u z u n saplidir,
254
d o g r u d a n d o g r u y a rissomdan g i k a r . Q i g e k l e r aktinomorf,
petal 5 tane ve beyazlms1-ye§i1 renklidir, yilba§i
giinlerinde a g a r . K o r o l l a h a l k a s i m n iginde petal lerden
d a h a k i s a v e g o k s a y i d a n e k t a r y u m b u l u n u r . Staraenler de
g o k s a y i d a d i r . O r t a d a 2 - 8 p i s t i l v e f o i ikiil l e r d e n o l u ? a n
meyva toplulugu yer alir. Radix Hellebori, siyah renkli
ve silindirik drogtur,kalp kuvvetlendirici heterozitler
igerir; Anadolu'da sigirlarin gogiis hastal i k l a n n d a
kullanilir (yoresel adi).Anado1u'da yetiên diger
tiirlerden H.vesicarius'a giineyde, Adana, Hatay
civarinda rastlanir; yapraklari govdeden gikar.
Meyvalari zarimsi keseler §eklindedir, bitkiye bohgaotu
ismi bu n e d e n l e verilmi§ o l a b i l i r .
Adonis genusu, gigekleri aktinomorf olan,

nektaryum ta§imayan bir taksondur. Kaliks 5 - 8 iiye 1 i ;
k o r o l l a 3 - 3 0 p e t a l d e n olu§ur; m e y v a nuks t i p i n d e ve gok
s a y i d a o l u p u z a m i ? b i r r e s e p t a k u l u m u n iizer i n d e d i r .
Adonis vernali s, Avrupa'da yetiên, gigekleri sari
r e n k l i , t e k y i l l i k b i r tiirdiir. T o p r a k i i s t i i k i s m i Herba
Adonidis ismiyle bilinir, kalp kuvvetlendirici bir
h e t e r o z i t o l a n a d o n i t o k s o z i t i g e r i r ; diiiretik e t k i s i de
vardir A.aestiva1is, A.f1ammea, A.annua, yurdumuzda
tarlalarda ve yol kenarlarinda rastlanan, kanavciotu,
keklikgozii, k a n d a m l a s i gibi i s i m l e r l e a m lan 20-40 cm
boyunda ve kirmizi gigekli, yazin gigek agan
bi t k i l e r d i r .
Paeonia peregrina (P. decora) ( § a k a y i k , yoriik giilii,

d a g giilii, o r m a n giilii), T r a k y a ' m n k u z e y i v e Karadeniz
b o l g e s i n d e y e t i § e n , t e k v e biiyiik k i r m i z i g i g e k t a ^ i y a n ,
g o k y i l l i k , d i p t e odunla§mi§ b i r b i t k i d i r . Yapraklari
p a r g a l i v e buyiiktiir; k a l i k s 5 , k o r o l l a 5 - 1 0 i i y e l i d i r .
P.officinal is, M a c a r i s t a n , B u l g a r i s t a n v e A v r u p a ' d a

dogal olarak yetiîr ve kiiltiiru yapilir. Kokleri
(R.Paeoniae) peonol ismli h e t e r o z i t taîr, astrenjan ve
a n t i s p a z m o d i k , h a l k a r a s i n d a ise infiizyon h a l i n d e sara
ve bogmacada yati^tiriei olarak kullanilir. (Jigekler
k e s m e g i g e k o l a r a k ta s a t i l i r .
Anemone (daglalesi) turleri gok yillik otsu

bi tki l e r d i r . g i g e k l e r tek baînadir, s a p iizerinde 3
yapraktan olu?an bir involukrum bulunur, kaliks yoktur,
kolay t a m m r . Korolla 5 petalli, petaller degiîk
r e n k l i d i r , A.albana ( g o k tiiylii), A.coronaria (kirmizi
§eki1 8 4 . A : H a n u n c u 1 us ficaria; B:Anemone coronaria
(Zohary'den).
gigekii)(§ek.84) , A.blanda Anadolu'da dogai olarak

y e t i g e n t i i r l e r i n b i r k i s m i d i r . A.coronaria siis a m a c i y l a
y e t i § t i r i 1 i r . A.blanda'nin yumrulari ihrag e d i l i r .
Nigella (gorekotu), yapraklari gok ince pargali

o l a n t e k y i l l i k b i t k i l e r d i r ; m e y v a , 5 folikiiliin k i s m e n
b i r 1 egrnes i y 1 e m e y d a n a g e l e n b i r k a p s i i 1 diir ( §ek . 8 5 ) .
Nigella sativa, O r t a v e B a l l A n a d o l u ' d a kiiltiirii

y a p i l a n , gigekleri agik mavi renkli ve aktinomorf olan
t e k y i l l i k b i r tiirdiir. I n v o l u k r u m f i l i f o r m pargalidir.
S t i 1 us 1 ar f o l iklil l e r i n tepesinde, k a 1 i c l d l r ( §ek. 8 5 ) .
T o h u m l a r gok s a y i d a , siyah renkli ve kogelidir; ugucu
y a g i g e r i r , k a r m i n a t i f v e diiiretik o l a r a k kullanildigi
gibi, gorek-borek-ekmek1erde lezzet verici olarak
tiiketilir, ayrica tiitsii olarak ta kullanilir.
N.damascena, N.arvensis Anadolu'da yetigen diger
tiir l e r d i r .
256
§ekx 1 8 5 . A:Nigel la sativa; B : N.damascena\ •:meyva

Ranunculus (diigun g i g e g i , y a g g a n a g x ) t u r l e r i tek

veya gok yxllxk otsu bitkilerdir. Bir kismi su
bitkisidir, gogu nerali ve xslak ortarai sever.
Q o g u n l u k l a y u m r u g i b i fifkirx k o k l e r i v a r d i r . K a l i k s 3-
5, korolla 5- g o k u y e l i d i r ; p e t a l l e r beyaz veya sarx
renkli, parlaktxr; tabamnda, ig y U z d e b i r nektaryum
b u l u n u r . M e y v a gok sayida n u k s t a n o1u§muftur(§ek.84 ) .
Ranuncu1 us'1ar txbbi degi1 zehirli bitkilerdir,
gogunlukla cildi tahrif edici bilefikler ta§xrlar.
T a r i a l a r d a s i k r a s t l a n i r , R.ficaria (basurotu)(§ek.84),
R.arvensis, R.sauricatus bunlardan b a g 11 c a l a r i d i r ,
R.aquatica i s e s u i g i n d e y a g i y a n , kiigiik b e y a z g i g e k l e r i
ile sularm yUzeyinde gorUlen bir tiirdiir. Clematis
(akasma) tiirleri familyanin tirmanici b i tk i 1 e r i d i r .
Gigekleri beyaz renkli, meyvada nukslann tepesinde
kalan stilus uzun ve tUylUdUr, kolay taninir.
Aquilegia olympica (haseki kiipesi ) otsu bir

bitkidir. Periant 2 sirali, digtakiler petaloit 5
pargali, mavi-pembe renkli; ig halkadakiler beyaz
renkli, mahmuzlu olup mahrauzu kanca gibi geriye
k i v r i k t i r ; m a k b u l b i r stis b i t k i s i d i r .
Fam: Magnoliaceae
Bu farailyadaki b i t k i l e r i n b a g l i c a o r t a k ozeligi,
g i g e k h a l k a l a r i n d a k i iiyelerin s a r m a l ( a s i k l i k ) d i z i l m i g
oimasi ve ugucu yag igerme1eridir. £ogu tropiklerde ve
Kuzey Yariktirenin lliman kesiminde yetigir; agag veya
gali tipindedirler. Yapraklar tam, basit, pennat
damarli, bazan kigin dUgUcudUr. Qigekler biiyiik,
aktinomorf ve k o k u l u d u r , gigek toraurcugunun tabaninda
spataya benzeyen bir brakte bulunur. Petal ve stamenle
gok sayidadir, meyva apokarp, bazan samara veya
bakkadir. Yurdumuz igin yerli bitki yoktur.
Illicium verum (yildiz anason), drog veren

b i t k i l e r d e n d i r . Q i n , Japonya ve F i 1 i p i n l e r * d e yetigir,
kigin yaprak dokmeyen, 4-5 m. boyunda bir agagtir.
Meyva, Fructus Anisi stellati(*) TK. (Yildiz anasonu
m e y v a s i ) , b i r e k s e n e t r a f i n d a v e a y n i dtizlem U z e r i n d e
dizilmig, herbiri 1.5 cm k a d a r b o y d a , k a h v e r e n g i 8-10
folikUlden meydana gelmigtir (yildiz sifatinin
verilmesinin nedeni); folikUllerin dig uglari yukari
dogru kivrik, ust yUzu boyuna yariktir ve herbirinde
1 tohum bulunur(§ek.86) . Meyvalardan su buhari
disti lasyonuyla % 3-5 kadar ugucu yag elde edilir,
O l e u m A n i s i s t e l l a t i , a n e t o l b a k i m i n d a n z e n g i n (% 8 0 -
90) ve anason kokulu oldugu igin droga ve bitkiye bu
isim verilmigtir. Anason gibi stomagik ve karminatif
etki1idir.
(*)stella= yildiz; stellatus= yildiz bigiminde

258
Magnolia grandif1ora(») (manolya agaci), bahge ve

parklarda yetiftirilen, vatani uzakdogu, Qin ve Japonya
o l a n b i r a g a g t i r . Y a p r a k l a r i b a s i t t i r , k i f i n dbkiilmez;
gigekleri biiyiik, beyaz renkli ve kokuludur. Meyva,
eksen lizerine sarmal dizilmif f o l ikiil l e r d e n meydana
gelmiftir. Eczacilikta bir kulanilifi yoktur.
Liriodendron tulipifera(**) (lale a g a c i ) , vatani

GUney Amerika olan ve kifin yaprak dbken bir park
agacidir. Qigeklerinde petaller laledeki gibi diktir;
meyva samaraiardan oluân bir topluluk halindedir.
§ekil 8 6 . Illiciim verum; g j g i g e k ; m r m e y v a

(Mitsuhashi'den).
( * ) g r a n d i s = biiyiik
(##)tulipa= lale
Fam: Monimiaceae
Bu fami 1 yadaki bitkiler, gogu Giiney YarikUrede

yetigen, yaprak dbkmiyen, gigekleri asiklik; monoik
veya dioik, agag ya da gaiilardir.
Peumus boldus, §ili'de yetigen, 6-8 m boyunda

dioik bir agagtir. Italya ve Kuzey Afrika'da kiiltiirii
y a p i i i r . Y a p r a k l a r i o p o z i t , d e r i m s i , k e n a r l a r i a l t ytize
dogru kivrik, Uzeri sik pUrtUklUdUr; Folia Boldo T.K.
(Boldo yapragi) adi ile kodeks ve farmakopelerde
kayitlidir. Alkaloit(bo 1 din) , heterozit (boldoglusin),
ugucu yag ve tanen igeren drog safra kesesi
hastallklarinda kolagog(#), karaciger yetmez1iginde
sindirim uyaricisi olarak verilir; boldin ayrica
hipnotik etkilidir ve vUcuttan Ure atilmasini arttirir.
Fam: Nymphaeaceae(NilUfergi11er)
Tatli sularda yagiyan gok yillik ve otsu, tropikal

ve iliman bolge bitkileridir. Su Uzerinde yUzen,
yapraklarin sapi uzun laminasi bUyUk ve tamdir, su
a l t i n d a k i l e r ise f i l i f o r m p a r g a l i d i r . g i g e k l e r de u z u n
sapli , su U z e r i n d e y U z e r ; h e r m a f r o d i t , a k t i n o m o r f t u r ;
sepal, petal ve stamen sayisi 3 veya daha goktur,
kaliks ekseriya yegil, korolla renklidir. Tag
yapraklari ile e r k e k o r g a n l a r i b i r b i r i n e ddnugebilir.
Ovaryum apokarp, bazan sinkarptir. Yurdumuzda 2 cins ve
2 tUryetigir; sera ve havuzlarda sUs bitkisi olarak
yetigtiri1ir. Tibbi bir kullaniligi yoktur.
Nymphaea alba (beyaz nilUfer), yurdumuzda bir gok

golde, genig tatli su b i r i k i n t i 1 e r i n d e yetigen rizomlu
bir b i t k i d i r . L a m i n a o r b i k u l a r 15-25 cm g a p i n d a , tabani
kordat ve su Uzerinde yuzUcudUr. gigekler de suyun
yUzeyindedir; kaliks 4 pargali ve y e g i l , korolla gok
peialli ve beyaz renklidir.
Nuphar 7u£eujn( s a r i nilufer). Nymphaea alba ile

beraber gorUlUr; ancak sepal 5 tane, petaller gok
sayida fakat sari renkli ve kaliksten gok kisadir,
kolayca taninir.
(*)chol= G r . safra; cholagogus = safra salgisini

ar111ran
260
Anadolu dxsjmda ye ti§enIerden ilging bir bitki

Victoria regia ( V. amazoni ca) dir. Orta ve Giiney
Amerika'da t.atli sularda yetiên bu bitkinin su
iizerinde yiizen, g a p i 2 m e t r e k a d a r , k e n a r l a r i 4 - 6 cm
ytiksekl i g i n d e , daire §eklinde yapraklari vardir.
Qigekli bitkiler arasinda " e n biiyiik y a p r a k l i bitki"
s i f a t i n i t a § i y a n b i r tiirdiir.
§imdiye kadar incelenen familyalarda ortak bir

ozelik, gigek halkalarindaki iiyelerin e k s e n iizerinde
asiklik dizilmi? olmalaridir. Bundan sonra
gorii l e c e k l e r d e ise gigekler sikliktir, yani her bir
h a l k a n i n iiyeleri b i r d a i r e iizerine d i z i l m i ^ t i r .
Fam: Berberidaceae
Kuzey Yarikiirenin lliman bolgelerinde y e t i ? e n , gok

yillik otsu bitkiler veya galilarin bulundugu bir
familyadir. Yapraklari basit veya pennattir. Bu
familyadaki bitkilerin gigek yapisi monokoti1lere gok
benzer, kaliks ve korolla kesin olarak ayrilmi§
degildir ve gogu kez trimerdir. Q i g e k f o r m u l i i , P3 + 3
(bazan kaliks ve korolla halkasi 2 iiyeli olabilir),
a
3+3 (stamen sayisi bazan 18'e kadar g i k a b i l i r ) , G(3)
(bazan tek karpelden meydana gelmi§tir). Nektaryum
bulunur; meyva bakka ya da kapsuladir. Iletim
d e m e t l e r i n i n g o v d e d e d i z i l i § i d e m o n o k o t i 11 e r d e k i g ' i b i ,
d a g i m k t 1 r . M e m l e k e t imi z d e 4 c i n s y e t i ^ i r .
Podophyllum peltatum, yurdumuzda yeti^meyen fakat

drog veren bir bitkidir. Vatani Kuzey Amerikadir. Boyu
20-30 cm kadar, rizomlari uzundur; zehirli olan
bitkinin gbvdesinde sadece 2 tane palmat pargali yaprak
vardir. (Jigekler bu iki yapragin koltugunda ve tek
ba?ina bu1unur(§ek.87). Bitkinin rizomlari Rhizoma
P o d o p h y l l i ve bu rizomlardan elde edilen r e g i n e , Resina
Podophy11i T.F.; Podophy11inum TK . (podofilin),
kuvvetli piirgat i f v e kolagog etkili droglardir; bu
etki ba§11ca p o d o f i 1 l o t o k s i n ' d e n ileri g e 1 i r . zehirli
o l a n bu d r o g l a r daha gok deri tiimorlerinin tedavisinde
ku 11 a m lmaktadi r .
Berberis (kadintuz1ugu, amberparis) familyaya

adim veren genustur. Dikenli gall tipinde, 3 lii
yapraklari ve 3'lii vertisillat dikenleri kisa
2G 1
siirgiinlerde bulunur{§ek.87); k i s a sUrgiinleri her yii

yeniden gikan bu bitkinin bir bnemi de karapas
hastaiigini yapan Puccinia graminis mantarinin ara
konakgi bitkisi olmasidir.
Berberis crataegina ( k a r a m u k , d i k e n uziirau), B a t i

ve Orta Anadolu'da yaygin olan turdiir. Q i g e k l e r sari
renkli, gok sayida ve salkim durumundad1r. Kaliks,
korolla ve androkeum altifar iiyelidir. M e y v a kiigiik,
ovoit, siyah renkli bir bakkadir. Bitkinin odun kismi,
berberin isimli alkaloitten dolayi sari renklidir;
kokleri iplik boyamada k u l l a m l i r .
§ekil 8 7 . A : B e r b e r i s vulgaris; B : P o d o p h y l 1 un peltatum; *:

m e y v a l i d a l ; r: r i z o m ( B : M i t s u h a s h i ' d e n ) .
B.vulgaris Avrupa'da yerli, Dogu Anadolu'da

rastlanan ve meyvalari kirmizi renkli olan tiirdiir
(§ek.87). M e y v a ve koklerin baflica berberin igerir,
vazokonstriiktor, kolagog ve spazmolitik olarak
k u I 1 a m 11 r .
262
Leontice leontopetaJum (kirkbag, patlangag),

tar 1 a 1 a r d a , nadaslarda rastlanan bir bitkidir. Kokii
yumru geklinde, buyiik; gigek durumu panikuladir.
Y u m r u l a r a l k a l o i t ( p e t a l in) ve saponozit(leontosaponin)
igerir, a n t i e p i 1 e p t i k ( *) ve antispazmodik olarak
kullani1ir.
Bongardia chrysogonum (patpati) da tarla

bitkisidir, yapraklarin hepsi dipte top 1anmigtir.
Meyveler kese geklindedir, sikilinca patlar (bitki
ismi). Yumrulari saponozit ve az m i k t a r d a da alkaloit
i geri r.
Fam: Menispermaceae
Tropiklerde yetigen, gogu tirmanici ve zehirli

bitkilerin bulundugu bir familyadir. Memleketimizde
y e t i g e n ya da y e t i g t i r i l e n h i g b i r bitki y o k t u r ; fakat
drog elde edilen, ok zehiri hazirlanan veya balik
zehiri olarak kullanilan, dikkat gekici bitkiler
vardir.
Jatrorhi za palmata, vatani Afrika'nin giineyi

Madagaskar olan bu bitki tirmanici ve odunludur. Havug
geklinde olan kbkleri Radix Co1ombo(**) T.K. (Guvercin
kokii) d i l i m l e n e r e k kurutulur. Alkaloit ve aci madde
igeren bu drog tonik olarak, dizanteri ve ishale kargi
e s k i d e n g o k k u 11 a m 1 1 r d i .
Chondodendron tomentosum ve diger bazi

Chondodendron t l i r i e r i n d e n giiney A f r i k a y e r l i leri ok
zehiri hazirlamada y a r a r 1 a m r 1 a r ; bitkilerin yaprak ve
dallari su ile e k s t r e e d i l i r , bu e k s t r e l e r bambulara
d o l d u r u l a r a k tuboktirar e l d e e d i l i r . B u e k s t r e d e b u l u n a n
d-tubokiirarin isimli alkaloid adale gevgetici
etkidedir. Anamirta cocculus, Giiney Asya'da yetigen
tirmanici bir bikidir. Cocculus indicus adi verilen
b e z e l y e biiyiikliigiindeki m e y v a l a r i n i n b a l i k z e h i r i o l a r a k
kullanilmasi diginda, halk arasinda dogrudan, yutarak
b a s u r t e d a v i s i n d e k u l l a n i l d i g i gbriilmligtlir. Z e h i r l i ve
tehlikeli bir bitkidir.
(*)epilepsia= epilepsi, sara illeti

(**)columba= guvercin
263
Fam: Myristicaceae
Bu familya bitkileri, tropiklerde yetigen, kigin

yaprak dbkmiyen agag veya galilardir. Meyvasi drupa
t i p i n d e o l u p t o h u m u r e n k l i b i r a r i l l u s ile s a r i l m i g t i r .
Yurdumuzda yetigmez, tek genusu ve 100 kadar tiirii
vardir.
Myristica fragrans, 15-20 m boyunda, vatani

Moluk Adalari olan, portakal agaci goriiniimiinde bir
agagtir. Meyva sari renkli, geftaliye benziyen bir
drupadir, olgunlukta yarilir. Tohumun etrafini saran,
parlak kirmizi renkli, etlice bir arillus bulunur.
E c z a c i l i k t a h e m t o h u m l a r , S e m e n M y r i s t i c a e T . K . (Kiigiik
hindistancevizi) hem de arillusu, Macis kullanilir.
Tohumlar sabit yag ve ugucu yag igerir, ayrica
miristisin de bulunur; digaridan romatizmada
kullanilir; gocuklara karminatif ve uyku verici olarak
verilir ve bu kul l a m 1 lgiyla halk arasinda gok iyi
taninir, ancak, miristisin den dolayi narkotik etkili
ve zararlidir, gok miktarda alinirsa toksiktir. Macis
t e t e d a v i d e a y n i a m a g l a r l a k u l l a n i l i r . Kiigiik h i n d i s t a n
c e v i z i b a h a r a t o l a r a k ta tiiketilir.
Fam: Lauraceae(Defnegi1ler)
Ranales ordosunun en bnemli fami 1ya1arlndan

biridir. gogunlukla tropiklerde yetigen, odunsu
bitkiler, agag veya agaggik1ardir, kigin yaprak dokmez,
ugucu yag tagirlar ve aromatiktirler{*). gigekler
hermafrodit veya tek egeylidir; periant 2 h a l k a l i , 4-6
i i y e l i , kiigiik, b e y a z v e y a y e g i l r e n k l i ; s t a m e n sayisi
12; o v a r y u m tek k a r p e l d e n m e y d a n a g e l m i g ; m e y v a drupa
veya b a k k a d i r . A n a d o l u ' d a 1 cins y e t i g i r .
Laurus nobilis (defne agaci), Akdeniz bolgesi

b i t k i ortilsliniin b e l i i b a g l i e l e m a n l a r i n d a n , k i g i n y a p r a k
dokmiyen 2-20 m boyunda, dioik bir agagtir. Yapraklari
eliptik, lanseolat kenarlari undulat, derimsi,
ezildiginde kuvvetli ve ozel kokuludur. gigekler
sarimsi renkli, yapraklarin koltugunda ve
(*) a r o m a t i cus= giizel kokulu, aromali, aromatik.

264
buyiikliikte, p a r l a k siyah renkli, zeytine benziyen bir

b a k k a d i r ( § e k . 8 8 ) . P a r k a g a c i o l a r a k ta y e t i § t i r i 1 e n b u
bitkiden bir kag drog elde edilir. Fructus Lauri (defne
meyvasi), sabit yag bakimindan zengin bir drogtur.
Presyonla elde edilen yag (defne yagi, tehnel yagi),
roraatizma agrilarinda pomat halinde uygulanir. Defne
yapraklari, Folium Lauri, bitkinin ugucu yag bakimindan
§eki 1 8 8 . A : Laurus nobilis; B:Cinnamomum cuss J a; C: Per sea

gratissima. g:gigek; m:meyva(A:Zohary'den;
B;C:Mitsuhashi'den).
265
zengin organlaridir. defne yagi uretiminde ve bazi

yemeklere iezzei vermek amaciyla kullamlir. Defne
y a p r a k l a r i g o k e s k i d e n b e r i z a f e r i n siragesi o l m u f t u r , b u
n e d e n l e o r n e g i n , k a h r a n i a n l a r i n t a c i n d a k u l l a i n l m i §t, 1 r ,
Eezacilarin rozetindeki de defne dalidir. Sabun
sanayiinde 90k tuketilen defne yagi, Oleum Lauri,
yaprak ve meyvalardan elde edilen ugucu yagdir.
Per sea gratissima ( P . ameri cans) { t e r e y e g agaci,

Avokado), vatani Orta Amerika olan ve Anadolu'da
yetiftirilen bir bitkidir. Antalya'da y a p i lan kiiltiir
denemeleri baârili sonug vermiftir. Avokado meyvalari
10-15 cm boyunda armut bigiminde ve koyu ye§il
renklidir(§ek.88); y a g , protein ve vitamince zengindir.
Yapraklari halk arasinda bobrek taflarini diifiirmede
k u 1 l a m 11 r .
Bu familyadaki drog veren diger bitkiler Giiney

Asya ve Uzakdoguda yetifen agaglardir.
Cinnamomum cassia (Qin targin agaci), Giiney-dogu

Cin'de yetifen ve yetiftirilen kifin yaprak dokmiyen
bir tiirdiir ( § e k . 8 8 ) . G e n g g b v d e v e d a l l a r i n kabuklari
gikartilip kurutularak Cortex Cinnamomi cassiae T.K.
(Cin t a r g i m kabugu) elde e d i l i r .
Cinnamomum zeylanicum (Seylan targim agaci),

v a t a n i S e y l a n v e J a v a a d a s i o l a n tiirdiir. B u n u n d a g e n g
gbvde ve dallarimn kabuklari alinir; sonra mantar
kismi soyulup gikartilir; geriye kalan, Cortex
Cinnamomi ceylanici T . K . (Seylan t a r g i m kabugu) isimii
drogu olu§turur. Her iki drog ta % 1-2 ugucu yag
igerir; ugucu yaglari sinnamik aldehit'ge zengindir (%
7 0 - 8 0 k a d a r ) , a y r i c a o j e n o l de b u l u n u r . E c z a c i l i k t a tat
ve koku verici olarak kullanilan daha gok Seylan
targinidir. Bitkinin yapraklarindan su buhari
distilasyonuyla bir ugucu yag daha alinir; ojenol
bakimindan zengin oldugu igin bu yagdan bjenol
uretiminde yarar1 a m 11r. Sentezle vanilin'e gegildigi
igin Ojenol degerli bir bilefiktir.
Cinnamomum camphora (Kafur agaci), vatani yine

u z a k d o g u , Giiney Q i n v e J a p o n y a o l a n 4 0 - 5 0 m b o y u n d a b i r
agagtir.Bu bitkiler bin yillik ormanlar
olu§ t u r m u ? lardi r . 20-25 ya?mdaki agaglarin odunu
k e s i l i p p a r g a l a m r , su buhari disti lasyonu ile % 2-3
266
kadar ugucu yag elde edilir. Bu ugucu yag sogukta

bekletilince kafur kristalleri goker; sUzerek ayrilir;
siibl i m a s y o n l a temizlenir. Dogal kafur terpenik bir
ketondur ve dekstrojirdir. Yapay olarak pinen'den
hareketle de kafur elde edilir, bu rasemiktir. Bir gok
kodeks ve farmakopede yazili olan drog, Camphora T.K.
(Kafur), dogal kafur'dur. Drog kalp ve solunum
analeptigi(*) olarak verilir. Kafur, digaridan
r u b e f iyan( * * ) e t k i g b s t e r i r , etanollii g Q z e l t i s i h a l i n d e
romatizma agrilarini gidermek igin sUrUlUr. Bugu
geklinde veya kafurlu pomatlar halinde uygulanirsa
akcigerlerde ve solunum yollarinda antiseptik etki
gos termektedi r.
Ordo: P a p a v e r a 1es (Rhoeadales )
Kuzey Yarikiirenin lliman b o l g e l e r i n d e y e t i g e n , bir

ya da gok yillik otsu bitkilerin bulundugu bir
takimdir. (Jigekleri hermafrodit, liyelerin diziligi
sikliktir. Bazi familya (Ornegin Resedaceae,
Cruciferae, Capparaceae) tohumda endosperma
ge1igmemigtir , ayrica ozel bir ferment mirozin
(mirozinaz) igerirler; bazilarinda (Papaveraceae ve
Fumariaceae) ise mirozinaz bulunmaz, tohum
endosperma1ldir.
Fam: Papaveraceae(Ge1incikgi1ler)
Bu f a m i l y a d a K u z e y Yarikiirenin lliman ve s u b t r o p i k
bSlgelerinde yetigen; otsu, 1 veya gok yillik bitkiler
bulunur. Gogunlukla beyaz veya renkli bir lateks
tagirlar. Yapraklar alternan diziligli, tam veya derin
pargali, genellikle ttiyliidiir. Gigek tek basina,
hermafrodit ve aktinomorf; sepaller 2-3 tane, ekseriya
kadiik ( * * * ) . K o r o l l a 4 - 6 p e t a l d e n o l u g u r , 2 s i r a U z e r i n e
dizilmigtir. Petaller tomurcuktayken buruguktur. Stamen
4 veya daha gok sayida, bir kag sira Uzerine dizilmig;
ovaryum hipogin (G), 2-gok karpelden yapilmig, tek
gozlU, gok ovUllUdUr. Plasentasyon parietaldir. Stilus
(*)analepticus= gUg ve canlilik v e r i c i , ozellikle

solunum ve dolagim merkezlerini uyarici
(**)ruber= kirmizi; rubefiyan= kizartici
( * * * ) c a d u c u s = e r k e n d U g e n , z a m a n s i z d U g e n , diigUcU
267
gok kisa, stigma pargalari karpel sayisina egit

s a y i d a d i r . G e n e l g i g e k formiilii a . K g ^ 2 + 2
Meyva delik veya yarikla agilan porisit kapsula

tipinde, nadiren kapalidir. Bazi genuslarda meyva
silikva gibidir, ancak arada perde yoktur. Yurdumuzda 5
genus ve 50 tUr y e t i g i r .
Papaver: BUttln Akdeniz bBlgesinde yetigen bu

genusun bizde 3 5 k a d a r tiirii b u l u n u r . B o y u 5 0 - 1 5 0 cm
kadar o l a n , tek veya gok yillik b i t k i l e r d i r . GCvde ve
yaprak mumlu gibidir. Yapraklar lanseolat, sapsiz ve
a m p l e k s i k a u l , 10-15 cm kadardir; kenarlari digli veya
p a r g a l i d i r . (jigek s a p i b i r a z tUyliidtir, g i g e k l e r t e k t e k
bulunur. Sepal ler kadtikttlr, petal rengi ttir ve
varyeteye gOre degigir. Stamenler gok sayidadir.
Ovaryum gok bblmelidir fakat bblmeler merkeze kadar
ulagmaz; plasentalanma parietaldir. Stilus yoktur,
stigma ise karpel sayisi kadar ve yildiz geklinde
lginsal kollu, yassi bir tabla veya disk bigimindedir.
Kapsiila tipi m e y v a gogunlukla delik (veya valv) ile
agilir; delikler, yildiz geklindeki diskin hemen
a l t i n d a d i r (§ek. 8 9 ) . Papaver tiirleri, lateksinde
alkaloit tagidigi igin eczacilikta gok dnemlidir.
Papaver somniferum(*) ( h a g h a g ) 1 y i l l i k b i r kiiltiir

bitkisidir. Yapraklar, giplak, mavimsi-yegi 1 renkli,
g i g e k l e r b e y a z v e y a m o r ; s t a m e n g o k s a y i d a d i r . Kapsiil 5
c m g a p i n d a , ktlre b i g i m i n d e d i r , t e p e d e n b i r a z b a s i k t i r .
Anadolu'da iki alttiir ekilir: P. somni f erum subsp.
ana to 1icum (kbrhaghag), olgunlukta meyva kapali kaldigi
i g i n b u i s i m v e r i l m i g t i r ; P.somniferum subsp.spontaneum
( a g i k h a g h a g ) d a h a a z r a s t l a n a n t a k s o n d u r . P. somniferum
' u n b a z i v a r y e t e l e r i d e v a r d i r , o r n e g i n , P. somni f erum
v&r.glabrum, TUrkiye'de kiiltiirii yapi lan bitkidir.
gigekler pembemsi kirmizi-mor, bazan beyazdir, kapsula
hemen hemen kiiremsi; stigma 10-12 lginli, tohumlar
beyazdan koyu mora kadar degigen renklerdedir.
P.somniferum var.album Hindistan'da kiiltiirii y a p i l a n
varyetedir. Qigekler beyaz renklidir; kapsiil a z gok
yumurtamsidir, 4-8 cm gapindadir. Kapsiilde delik
yoktur, tohumlar b e y a z d i r . P. somni ferum var.nigrum1un
t o h u m l a r i i g i n A v r u p a ' d a kiiitiirii y a p i i i r .
{*)8omnus= uyku; somnifer= uyku getiren, uyutucu

§akil 8 9 . A:Papaper somniferum; BiP.rhoeas. k:kapsul;
s k : s t i g m a kal m t i s i ; y:yaprak.
P.somniferum var.setigerum, yabani olarak yetiên

b i t k i d i r . Giiney A v r u p a ' d a bulunur. Sap ve yapraklari
sert tiiylerle kaplidir; yaprak loblari sivridir ve
u g l a r i sert b i r ki1 ile b i t e r .
01gunla§mami§ hasjha^ kapsiil l e r i n i n gizilmesiyle

b e y a z b i r slit a k a r . B u slit k i s a z a m a n d a e s m e r l e § i r ve
k a t 1 1 a§ 1 r ( § e k . 8 9 ) . 5 z e l b i g a k l a r l a t o p l a n a n klitle bir
araya getirilir, yogurulur; buna Opium T.F. (Afyon)
denir. Drog alkaloitler kariijsimi igerir ki bunlara
afyon alkaloitleri adi verilir, % 10-25 oramnda
bulunur. Alkaloitler arasinda gok onemli ve etkili
olanlari, morfin: agri kesici, kabiz; papaverin: spazm
gozucli (spazmo1itik); kodein ve narkotin: bkslirlik
kesici ( a n t i t u s s i f ) d i r , O l g u n kapsiillerde % 0 . 1 8 - 0 . 2 8
kadar m o r f i n bulunur; tohumlarda morfin yoktur fakat %
50-60 kadar sabit yag vardir. Afyon keyif verici bir
drog oldugundan kullamlmasi yasaktir.
Papaver somnifernm1un yapraklari da kodeksierde

kayitlidir, Folium Papaveris TK. (Haghag yapragi) halk
arasinda, haricen agri kesici olarak kullanilir.
Fr.Papaveris immaturi (*)TK, olgun1agmadan toplanmig ve
tohumlarindan kurtarilmig haghag kellesidir. % 0.2-0.3
k a d a r a f y o n a l k a l o i t l e r i i g e r i r . H a l k a r a s i n d a infiizyon
hazlr1anarak, gargara halinde dig agrilarinda ve
gocuklarda uyku verici olarak kullanilir. Oleum
Papaveris, haghag tohumlarindan sikilarak elde edilen
y a g d i r , eczacilik tekniginde bazi galenik preparatlarui
y a p i m m d a k u l l a n i l i r . Y e m e k l i k y a g o l a r a k ta t i i k e t i l i r .
Bu yagda alkaloit bulunmaz.
Opium gok eski zamanlardan beri ilag ve keyif

v e r i c i o l a r a k k u 1 1 a m l m i g 11 r , H i n t , £ i n v e e s k i Misir
yapitlarinda haghagtan soz edilmekte, meyvanin ve
yapraklarinin resimlerine rast1anmaktadir; Anadolu'da
yetigtirilen en eski kulttir b i tki ler imi z d e n d i r .
Tiirkiye'de hangi illerde ekim yapilacagina ve sakiz
elde edilmesine Bakaniar Kurulu Karariyla izin verilir
v e bu iki o l a y da d e v l e t g e d e n e t l e n i r . O n c e l e r i 30-35
ilde (Afyon, E s k i g e h i r , K u t a h y a , U g a k , Isparta, B u r d u r ,
Denizli; Amasya, Tokat, Malatya, Diyarbakir) haghag
ekimine izin verilirken afyonun keyif verici olarak
kullanildiginda ortaya gikan toplumsal tehlike ve
zararlar one siiriilerek, bitkinin kUltiirli, 1972'de
tamamen yasaklanmig, 1974'te ise kapstilleri gizmeme
yani afyon elde etmeme koguluy1 a,bazl illerde
ekilmesine tekrar izin v e r i l m i g t i r . Son yillarda haghag
kapsvil l e r i n i n d i g s a t i m i d a t a m a m e n d u r d u r u l m u g t u r , bu
kapstiller Bolvadin'de (Afyon i1i ) kurulmug bulunan
Afyon Alkaloitleri Fabrikasinda ig1enmektedir.
Papaver rhoeas (Gelincik) ozellikle bakla

tarlalarinda ve bati b o 1 ge 1 e r imi z d e gok goriilen bir
bitkidir. Kirmizi renkli petallerin tabaninda siyah bir
1eke bulunur(§ek.89). Petaller Flos Rhoeados T.K.
(gelincik gigegi), tagidigi antosiyanozit'lerden dolayi
k i r m i z i r e n k l i d i r , g u r u p l a r a r e n k v e r m e k i g i n v e gogiis
(*)immaturus: o1 g u n 1 a g m a m i g , ham
270
y u m u f a t 1 ci o l a r a k k u l l a m l i r ; t a f i d i g i r h o e a d i n isimli
alkaloit ise oksiiriik sedatifi olarak etkiyen bir
maddedir.P.macrostomum, petalleri kirmizi renkli, orta
v e D o g u A n a d o l u ' d a y a y g i n o l a n tiirdiir.
Papaverlerden bazilari gok yilliktir.
P.fugax v e P.tauricum, petalleri turuncu olan iki

yillik bitkilerdir; Dogu Anadolu'da sik rastlanir.
P.orientale ve P.pseudo-orienta1e gok yillik

bitkilerdir. P.orientale biiyiik kirmizi gigekleri
nedeniyle ekilen bir tiirdiir; m e y v a l a r i da biiyiiktiir,
Kuzey-Dogu Anadolu'da yetifir. Ikinci bitkiye daha gok
Orta Anadolu'da rastlanir.
P . bracteatum. Iran'da ve Tiirkiye'nin dogusunda

Trans kafkasya'da d a g l a r d a y e t i § e n b i r tiirdiir, m o r f i n
igermez, ana alkaloid! tebain'dir, buradan kodein
sentezine gidilir.
Gelincige gok benziyen bir ba?ka bitki de Glaucium

cornicu1atum'dur. Meyvasi silikvaya benzeyen 5-10 cm
boyunda bir kapsu1adir;bu sayede gok kolay ayirtedilir
(§ek 90).Bitkinin toprakiistii kisimlari alkaloitler
igerir, bu nedenle sedatiftir; ayrica diyabette
ku 1 1 a m 1 l r .
Chelidonium ma jus (kirlangigotu) , gigekleri sari,

lateksi turuncu olan gok yillik otsu bir bitkidir.
Kuzey Anadolu'da orman altlarinda yetifir, oldukga sik
gorii liir. Yapraklari derin pargali, meyvasi 3-4 cm
uzunlugunda yarikla agilan bir k a p s i i 1 a d i r ( §ek . 9 0 ) .
Lateksi sigil tedavisinde kullamlir.
Fam: Fumariaceae
Eskiden Papaveraceae kapsaminda yer alan bu

familya bitkileri lateks ta§imayan, yapraklari gok
pargali; gigekleri salkim durumunda, gok sayida ve
zigomorf olan bir veya gok yillik, otsu bitkilerdir.
K o r o l l a 1 p e t a l l i , stamen sayisi 6; o v a r y u m 2 k a r p e l d e n
meydana gelmiftir. Meyve yarikla agilan bir kapsula
veya nuks'tur.
271
Fumaria officinalis(qa.htere) , yabani olarak

tarlalarla rastlanir, yapraklari gok pargali gigekleri
kiigiik, beyaz, perabe renklidir, iist p e t a l in tabani
raahrauz geklini almigtir. Halk arasinda depiiratif,
diiiretik ve t o n i k o l a r a k b i l i n i r .
Co ryda lis tiirleri Fumaria1 lara benzer, alkaloit

bakimindan zengindir fakat tedavide kullanilmaz.
272
Fam: Capparaceae
Bu f amilya bitkileri arasinda eczacilikta

kuilanilanx y o k t u r . Tropiklerde ve lliman bolgelerde
y e t i ^ e n ot v e y a gall §eklinde b i t k i l e r d i r . Y a p r a k l a r i
§ekil 9 1 . Capparis spinosa; m : m e y v a ; g : g i g e k ; g t : g i g e k

tomurcugu ( Z o h a r y ' d e n ) .
tam, alternan diziligii; gigekler hermafrodit,

tetramerdir; stamen gok sayidadir. Ovaryum uzun bir
ginoforun(#) tepesindedir.
Capparis spinosa, C.ovata (kedit1rnagi, kebere)

govdesi 1-1.5 m k a d a r , yatik gall tipinde ve yaygin
olan bitkilerdir. Yapraklari tam, oval veya orbikulat,
s t i p u l a l i , stipulalari kivrik diken §eklindedir (kedi
tirnagi gibi). gigekler 5-6 cm gapinda; beyaz veya
s o l u k leylak r e n g i , f i l a m e n t l e r i u z u n ve leylak
rengidir.Meyva uzun bir sapin ucunda, bakka tipindedir
(§ek.91). T o m u r c u k halindeki gigeklerinden hazirlanan
turû kapari gigegi adiyla bilinir ve T u r k i y e ' den
A v r u p a (ilkelerine ihrag edi lmektedi r.
(*)gyn(aeco)-= Gr. pistil; for= taîyan

27 3
Fam: Cruciferae (Brassicaceae ,Hardalgi 1 ler)
Kuzey Yarikiirenin lliman ve serin bblgelerinde

y e t i g e n , g o g u o t s u a z b i r k i s m i d a kiigiik g a i i t i p i n d e k i
b i t k i l e r i n t o p l a n d i g i , zengin bir f a m i 1 y a d i r . Y a p r a k 1 a n
a 1ternan diziligli, basit veya bazan pargalidir,
stipula buiunmaz. Gigekler hermafrodit, kaliks ve
k o r o l l a 4 e r iiye 1 i ; s t a m e n l e r 6 l a n e v e t a t r a d i n a m ( * ) ;
o v a r y u m iist d u r u m l u , 2 k a r p e l d e n m e y d a n a g e i m i g , s i n k a r p
v e 2 goziiidiir. M e y v a t i p i s i l i k v a , s i l i k u l a , n u k s v e y a
lomentumdur. Stamenlerin durumundan dolayi gigekler
bilateral***) simetri gosterir. Petallerin hag
geklindeki dizi1iginden, familyaya Cruciferae(***) adi
verilmigtir. Bitkilerin tohumlarinin integumentinde
m i i s i l a j , m i r o z i n a z f e r m e n t i v e kiikiirtlil h e t e r o z i t l e r
b u h i n u r . Yerytiziinde 3 5 0 , y u r d u m u z d a 85 genus ve 500
kadar tiirle temsil edilen, bir kismindan eczacilikta
yararlanilan bir familyadir.
Brassica nigra (siyah hardalotu), Akdeniz bolgesi

iilkelerinde yetigen, yurdumuzda ayrica Trakya ve
M a r m a r a b o l g e l e r i n d e y e t i g t i r i l e n , 1-1.5 m b o y u n d a , tek
y i l l i k , o t s u b i r b i t k i d i r . G o v d e iizerindeki alt
yapraklar lirat(****) her iki yiizii d e kaba tiiyiii,
iisttekiler l a n s e o l a t ve g i p l a k t i r . (Jigekler p a r l a k s a r i
renkli ve koyu renk damarli, petaller 7-9 mm k a d a r d i r .
M e y v a 1-1.5 cm b o y u n d a d a r , s i l i n d i r i k bir s i l i k v a d i r ,
ugta tohum tagimayan bir gaga ile sonuglanir, kisa
saplidir; meyvalar eksen iizerinde sik dizilmig ve
t e p e y e d o g r u y o n e l m i g d u r u m d a d i r (§ek 9 2 ) . T o h u m s a y i s i
4 - 6 k a d a r , t e k s i r a u z e r i n e d i z i l m i g , kiigiik, k i z i l -
kahverengidir. Semen Sinapis nigrae TK (Siyah hardal
t o h u m u ) i s i m l i b u d r o g kiikiirtlii h e t e r o z i t (sinigrozit)
igerir ve bu bilegik nedeniyle yakici lezzette ve
.ahrig e d i c i d i r ; m i r o z i n a z f e r m e n t i n i n e t k i s i y l e
lidrolize olan bu heterozitten hardal yagi denilen alii
izotiyosiyanat agiga g i k a r , bu bilegik kan gekici, goz
y*garticidir ve tahrig edici Szeliktedir. Tohumlardan
' * ) t e t r a d y n a m u s ( d o r t kiivve 11 i ) ; s t a m e n l e r d e n 2 s i
kisa 4 u uzun
( * * ) b i l a t e r a l i s = iki y a n d a b u l u n a n , iki t a r a f l i
( * * * c r u x , crucis= hag;- fera=tagiyan
l y r a t u s = h e r iki k e n a r d a t a b a n a d o g r u g i t t i k g e
kiigiilen b i r k a g k o r f e z b u l u n a n .
274
§eki 1 9 2 . A : B r a s s Jca nigra; B : Oipsella bursa-pastoris.

q'.qiqek; m l m e y v a (K.Karaiuanoglu'ndan).
hazirlanan hardal lapasi veya hardal yakisi, digaridan

c i l d e siiriilerek k a n g e k i c i v e d o l a y i s i y l a a g r i kesici
o l a r a k 5 z e l l i k l e roraatizmada k u l l a n i l i r . Tohumlarindan
sikarak elde edilen Oleum Sinapis, ayni amaglarla
kullanilir. Tohumlardan ayrica sofra hardali da
hazi r l a m r .
275
Brassica genusunun bazi turleri ornegin B.oleracea

ve v a r y e t e l e r i s e b z e o l a r a k y u r d u m u z d a gok tviketilir.
Brassica oleracea v a r . capi ta ta, l a h a n a v e y a bas? 11

lahana diye bilinen bitkide (kogan) kisa olup
yapraklari sik dizilmiftir, tepeden biraz basilmi?
biiyiik bir kiire feklindedir. Diger bir varyete,
var.acephala (yaprak l a h a n a , k a r a l a h a n a ) israinden d e
anla§ilacagi gibi bir ba§ olufturmaz, kogan daha
u z u n d u r v e y a p r a k l a r e k s e n iizerinde s e y r e k di z i lmi § i t r .
Ayrica yapraklarin rengi koyu yefildir. Karadeniz
BSlgesi'nde gok yetiftirilen ve gok tiiketilen bir
s e b z e d i r . B.oleracea v&r.botrytis (karnabahar), sebze
o l a r a k g o k tiiketilen b i r b i t k i d i r , y a l n i z b u r a d a y e n e n
k i s m i heniiz a g m a m i f , s i k g i g e k d u r u m u d u r . Yurdumuzda
daha az tiiketilen v a r . gemmi fera( *) briiksel lahanasi
adiyla taninir, bitkinin govdesi iizerinde noduslarda
meydana gelen 3-5 c m biiyiik liikteki ovoid tomurcuklar
yenen kismidir.
Brassica cinsinden bir grup bitkinin yag

u r e t i m i n d e o n e m l i b i r y e r i v a r d i r . B.napus v&r.oleifera
( k o l z a ) , B.rapa var.oleracea (rapistra) gibi bitkilerin
tohumlarindan gikarilan yaglar erusik asit isimli bir
yag asidi igerir, bu b i l e f i k toksiktir; bu nedenle bu
tip yaglar yemeklik yag olarak kullanilmaz. Ancak
yaginda erusik asit bulunmayan tohumlari verecek
Brassica v a r y e t e l e r i n i n k u 1 tiirii y a p i l i r . Brassica rapa
v a r . rapa (falgam) da s e b z e o l a r a k yumrulari tiiketilen
b i r tiirdiir.
Sinapis alba (beyaz hardalotu). hem Avrupa'da hem

de Bati ve Giiney Anadolu bolgeleri ile Trakya'da
yetifen, 1 yillik bir bitkidir. Qigekleri sari veya
beyaz, yapraklari pennat pargali; meyvasi yani silikva
daha uzun, 2-5 cm boyundadir, tepede 1.5-3 cm
uzunlugunda yassi bir gaga kismi bulunur (Brassica'dan
farki). Tohumlari kirli sari veya esmerimsi renklidir
ve Semen Sinapis albae = Semen Erucae adiyla taninir.
S i yah hardal tohumu gibi bu tohumlar da kiikurtlii
heterozit i g e r i r , bu h e t e r o z i t s i n a l b o z i t ' t i r . Kokusu
keskin degildir fakat lezzeti baharlidir, daha gok
sofra hardali yapiminda kullamlir.
(*)gemma- tomurcuk
276
Cruciferae farailyasindaki bazi bitkilerin

yapraklari, bazilarinin da yumrulari, taze olarak,
s a l a t a g i b i y e n i r . . Eruca sativa (roka) yapraklari igin
ekilen 1 yillik bir bitkidir. Qigekleri beyaz ve mor
damarlidir, kolay taninir. Raphanus sativus(turp)
yumrulari igin y e t i g t i r i 1 i r . Lepidium sativum (tere)
yeti§tirilen, Nasturtium officinale (su teresi) ise
yurdumuzda bir gok bolgede su kenarlarinda yetigen,
beyaz g i g e k l i , gok yillik otsu bir b i t k i d i r , bu ikinci
tiir h a l k a r a s i n d a d i i i r e t i k o l a r a k t a k u l l a n i l i r .
Bu familyada tarla bitkileri arasinda olup gok

bilinen iig b i t k i v a r d i r .
Capsella bursa-pastoris ( g o b a n g a n tas i ) ; kiigiik

beyaz gigekli 15-25 cm boyunda bir b i t k i d i r . Meyvalari
kordat silikula tipindedir, eksen iizerinde alternan
diziligli ve gok sayldadir(§ek.92) . Bitki halk arasinda
hemostatik olarak kullanilir.
Isatis tinctoria ( g i v i t o t u ) , iki y i l l i k b i r tarla

bitkisidir. Cigek durumu genig bir korimbus, gigekleri
sari renklidir; koklerinden mavi renkli boya maddesi
olan givit (indigo) elde edilir.
Boreava oriental is ( s a r i o t ) , b a z a n biitiin tarlayi

kaplamig olarak goriilen gigekleri sari, meyvalari
1 tohumlu nuks tipinde olan bir bitkidir. Istenraiyen
otlar arasinda sayilmasina kargin tohumlarindan yerel
olarak yag elde e d i l m e k t e d i r , bu erusik asit tagimayan
bir yagdir.
Bahgelerde siis bitkisi olarak yetigtirilen

birgok genus Cruciferae fami 1yasindadir ; ornegin
Matthiola, Cheirant.hus (gebboy), Hesperis, Iberis
(gigekleri asimetrik bir bitkidir), Alyssum gibi.
Lunaria annua sedefotu adiyla kuru gigekler arasinda
m a k b u l b i r siis b i t k i s i d i r , s i l i k v a t i p i m e y v a l a r i g e n i g
e l i p t i k - ro t u n d a 111 r , k a r p e l leri dokiildiikten s o n r a dal
iizerinde k a l a n y a l a n c i b o l m e , z a r i m s i v e s e d e f l i gibi
parlaktir, ismini buradan almigtir.
277
Ordo: S a r r a c e n i a 1 es
Papaverales ile Rosales arasinda bir takimdir.

Bocek kapan otsu bitkiieri igerir bunlara insektivor(*)
bitkiler denir. Bu takimda 3 familya yer alir.
Fam: Sarraceniaceae
Bu famiiyadaki bitkilerin yapraklari bocek kapacak

b i g i m d e d i r . Sarracenia t i i r l e r i , y a p r a k l a r i tiip .êklirii
almis Amerika bitkiieri, batakllklarda yeti?ir,
seralarda da yeti§tiri1ir.
Fam: Nepenthaceae
Nepenthes tiirleri, Giiney-dogu Asya'da yetiên

tirmamci bitkilerdir. Yapraklarda taban kismi lamina
§eklinde geni§ 1emi§, sap kismi ise siiliik gorevini
y a p a c a k bigimde u z a m i ^ t i r ; tepe kismi kapakli bir ibrik
§eklini a l m i ^ t i r .
Fam: Droseraceae
Drosera intermedin (giiney giilii), d i i n y a n i n birgok

ii I k e l e r i n d e , batakllklarda yeti§ir; Kuzeydogu
Anadolu'nun yiiksek bolgelerinde, nemli gayir tarda
bulunur. Yaprakiar s p a t u l a t v e r o z e t § e k l i n d e d i r , iist
yiiziinde s a p l i v e y a p i ^ k a n sa\gi tiiyleri b u l u n u r ; bir
b b c e g i n u y a r i s i i l e tiiyler b o c e j r i n iistiine k a p a n i r s o n r a
da bunu sindirir. Dionaea mus?ipula, Kuzey Amerika
b a t a k l i k b i t k i s i d i r . Y a p r a k l a r i n kenari uzun ve sert
dikenli gibidir. Bir uyan karîsinda orta damar
b o y u n c a k a t l a n i r , d i a l e r b i r b i r i n e g i r e r ; bttcek k a p a n
a d i b u yiizden v e r i l m i ^ t i r .
Ordo: Rosales
Bu takimdaki bitkiler odunlu veya otsu

bitkilerdir. (Jigekler hermafrodit, aktinomorf veya
zigomorf, pentamer; siklik diziligli; epigin veya
h i p o g i n ya da p e r i g i n d i r . Stamen sayisi 5 veya 5 in
kati kadardir. Reseptakulum ekseriya hipantiyum
(*)insec=Bdcek; insectivor= bocek yiyen, bocekle

bes1enen
278
geklinde; ovaryum ekseriya apokarp, bazan sinkarptir.

Po1ycarpi cae ve Rosales, birbirine benziyen
takimlardir. Rosales'in bir kisminda d a folikiil tipi
meyvaya rastlanir. Aralarindaki onemli fark, Rosales'te
gigek organlari siklik dizilig gosterir.
Rosales ordosu, Rosaceae ve Leguminosae gibi

bnemli familyalari kapsiyan zengin bir taksondur. Bu
takim altinda toplanan familyalar agagidaki
k a r a k t e r l e r i ile b i r b i r i n d e n ayirt e d i l e b i l i r .
1. M e y v a legiimen Leguminosae
1 . M e y v a legiimen d e g i 1
2. Yapraklar stipulali
3 . M e y v a a k e n v e y a kapsiil; h i p a n t i y u m y o k ;
s t i p u l a diigticii
4 . M e y v a kapsiil; g i g e k l e r e r d i g i , n a d i r e n
tek egeyli Hamame 1 idaeeae
4 . M e y v a ttiylii a k e n ; g i g e k l e r t e k e g e y l i . P l a t a n a c e a e
3. Meyva drupa, agregat, nuks veya folikul;
hipantiyum var; stipula yaprak tabanina
b i t i g i k b a z a n diigiicii Rosaceae
2. Yapraklar stipulasiz
5. Bitkiler gall formunda; meyva b a k k a .
Grossu1ari aceae
5 . B i t k i l e r o t s u ; m e y v a kapsiil v e y a f o l i k i i l
6 . M e y v a kapsiil; k a r p e l s a y i s i 2 . . . . S a x i f r a g a c e a e
6 . M e y v a folikiil; k a r p e l g o k s a y i d a . . C r a s s u l a c e a e
Fam: Crassulaceaae
Bir veya gok yillik, otsu, sukkulent bitkilerin

t o p l a n d i g i b i r f a m i l y a d i r . g o g u n l u k l a k u r a k , giinegli v e
tagli y e r l e r d e y e t i g i r . Y a p r a k l a r b a s i t , s t i p u l a s i z , su
depo ederek etlenmigtir, organik asitler igerir.
gigekler hermafrodit aktinomorf; simoz ve ekseriya
monokasyum durumundadir. Sepaller serbest, sayisi 3-30
olabilir, gogunlukla 5 tanedir. Petaller serbest, bazan
b i r l e g i k , s e p a l s a y i s i k a d a r g o g u n l u k l a 5 v e y a 10 t a n e ;
S t a m e n l e r 2 h a l k a iizerine d i z i l m i g , p e t a l s a y i s i kadar
veya 2 kati; Pistil petal sayisi kadar 3, 5 veya 10
t a n e . O v a r y u m list d u r u m l u ; m e y v a g o k t o h u m l u folikiil
veya folikul toplu1ugudur. Crassulaceae zengin bir
f a m i l y a d i r , 3 0 d a n f a z l a c i n s 1 3 0 0 k a d a r tiir b u l u n u r ;
y u r d u m u z d a 6 c i n s , 7 6 tiir y e t i g i r .
279
Sedum acre'de (aci damkorugu), genusun ortak

ozeJigi olarak yapraklar yassi veya silindirik, etli ve
a 1 t e r n a n d i z i 1 i g 1 i d i r . P e r i a n t 5 er iiyeli, s t a m e n iO
tane, ginekeum 5 karpelli ve apokarptir. Yaprak!arda
ac i ntadde, miisilaj, az maktarda alkaloit ve bir
flavonozit olan rutozit bulunur. Yara ve nasir iyi
edici olarak uygulanir.
Sempervivum (mozayik), taban yapraklari rozet

geklinde toplanmig, gigek halkalari gok iiyeli olan
b i t k i l e r d i r , S.globiferum y a y g i n b i r tiirdiir. Umbilicus
(veniis g d b e g i ) t i i r l e r i n i n y a p r a k l a r i d a y a r a i y i e d i c i
olarak kullanilir. Kaya gat 1 a k 1 a r m d a , duvarlarda, tag
aralarinda yetigen bu gok yillik, otsu bitkilerin
yapraklari rotundat, peltat ve etlidir. Crassula,
bulundugu gevrede gakil taglarina uyan goriiniig t e d i r .
Bryophyllum calycinum stis b i t k i s i o l a r a k s a k s i l a r d a g o k
sik yetigtirilen bir bitkidir. Lamina kenarindaki
d i g l e r i n d i p l e r i n d e b u l u n a n t o m u r c u k 1 a r i n t o p r a g a diigiip
k o k l e n m e s i y o l u y l a g o g a l i r ( v e j e t a t i f iireme).
Fam: Saxifragaceae
Eskiden bobrek ve safra taglarinda kul1 a m 1 mig11r,

i s m i o r a d a n g e l m e k t e d i r . O t s u v e y a kiigiik a g a g formunda
olup kaya gatlaklarinda veya taglar arasinda yetigen
sukkulent bitkilerdir. Yapraklar stipulasiz, palmat,
kenarlari dentat, lobludur. Saxifraga(*) (tagkiran)
tiirlerinden S. rotundi fo 1 i a Anadolu'da yetigen bir
bi tki di r .
Fam: Grossulariaceae
Bu familyadaki b i t k i l e r gall f o r m u n d a , yapraklari

palmat loblu olan tiirlerdir. £ i g e k durumu rasemus;
gigekler aktinomorf ve hipantiyumludur. Ovaryum alt
durumlu, meyva gok tohumlu bir bakkadir. Yurdumuzda 1
c i n s ile temsil e d i l i r .
(*)saxum= kaya; frangere= kirmak

280
Ribes rubrum (frenk iiziimu), meyvalari igin

yetiftiri1ir, yabani turleri de vardir. Meyvalari
kirmizi, kiigiik salkimlar s?ekl i n d e d i r . §urup, regel,
l i k o r y a p i m i n d a k u l l a m l i r . Ribes nigrum, kasis adiyla
ta m nan tiir o l u p m e y v a l a r i siyahtir. Yapraklarin alt
ytiziinde sapsiz glandlar ta§ir ve giizel kokuludur.
Avrupa'da kultiiru y a p i l i r . Ribes grossularia (bektaî
uziimii) meyvalari ?urup, likor, regel hazirlamada
kullanilan dikenli bir galidir. Meyvalari iiziim t a n e s i
buyiikliigiinde v e y e f i l d i r .
Hydrangea hortensis(ortanca).vatani Qin ve Japonya

olan bir siis b i t k i s i d i r . H.macropbyl la bahge1erimizde
y e t i f t i r i l e n tiirdiir.
Philadelphus coronarius (filbahri). Beyaz gigekli

siis b i t k i s i d i r . Giizel k o k a r .
Fam: Hamame1idaceae
Bu familyadaki bitkiler dunya iizerinde be 1i r 1 i

bolgelerde yetifir; kifin yaprak doken veya her zaman
yeîl kalan biiyiik agaglardir. Yapraklar alternan
dizilifli, tam veya palmat loblu ve stipu1 a 1idir.
Qigekler hermafrodit v e y a tek e ^ e y l i ; a k t i n o m o r f veya
z i g o m o r f , k a p i t u l u m veya spika durumunda top 1anmi§tlr.
K a l i k s v e k o r o l l a 4 - 5 iiye 1 i , p e t a l l e r b a z e n eksiktir;
stamen sayisi 4-5, ovaryum yari alt durumlu, 2
gozliidur. Meyva lokulusit kapsuladir. Yurdumuzda
y e t i f e n 1 tbr v a r d i r ve gok o n e m l i d i r .
Liquidambar oriental is ( s i g l a a g a c i , s i g a l a a g a c i ,
giinliik agaci, amber agaci), Guney-bati Anadolu'da
Mugla-Marmaris ve Koycegiz'de orman olufturan 10-15 m
yiiksekl i g i n d e m o n o i k b i r a g a g t i r . Y e r y u z u n d e y a l n i z b u
y o r e d e o r m a n o l u f t u r u r ; tek tek A n t a l y a ' d a R o d o s ' t a da
r a s t l a n i r . Qinara benzeyen bu agag kifin yaprak d o k e r .
Y a p r a k l a r i 8 - 1 0 cm k a d a r , p a l m a t lob 1udur.Di§i g i g e k l e r
sap 1i, sarkik toparlak durumlar meydana getirir. Erkek
gigekler ise terminal salkim durumundadir(§ek.93) .
G b v d e iizerine b o y u n a y a n k ?eklinde yara agilarak bir
balsam elde edilir. Balsami elde etmek amaciyla once
a g a c i n g o v d e s i n d e , y e r d e n 20-30 cm ytiksekten baflayip
kolun uzanacagi yukseklige kadar boyuna bir kisim
281
§eki 1 9 3 . A :Hamaaelis vi rginiaiia; B : Liquidambar oriental is;

e : e r k e k g i g e k ; d:di?i gigek (K.Karamarioglu'ndan).
kazinir, bu yaralama bitkiyi uyararak bir salgi

u r e t i l i r . Bu salgi ozel bir a l e t l e , k a b u k ile b i r l i k t e
t o p l a n i r ; k a y n a r s u i g i n e a t i l i r , k i s a b i r siire s o n r a
kazan igerigi kabuklarla beraber ki1 torbalara a l i n i r ,
agzi baglanip sikilir. Torbadan akan su ve balsam
karisjimi dinlenmeye birakilir. Dibe goken balsaraa
Styrax Liquidus T . K . (Sigla yagi, Sigala yagi) veya Mia
adi v e r i l i r . R e g i n e , ugucu yag ve sinnamik asit igeren
drog solunum yolIan antiseptigi ve ekspektoran,
di^-ardan a n t i s e p t i k , an t i p a r a z i ter o l a r a k etki eder;
p o m a t , y a k i sjeklinde k u l l a n i l i r . A y r i c a parfiimeride iyi
b i r k o k u f i k s a t orudii r . B a l s a m a y r i l d i k t a n s o n r a t o r b a d a
k a l a n k a b u k l a r C o r t e x T h y m i a m i t i s ( b u h u r ) tiitsii o l a r a k
k u 1 1 a m 11 r .
282
I . s tyraci f I ua, K u z e y A m e r i k a ' d a y e t i g e n tiirdiir. B u

bitkiden elde edilen drog Storax adim alxr.
L.formosana, g i n v e F o r m o s a ' d a y e r l i o l a n tiirdiir.
Hamamelis virginiana (cadi fmdigi), Kuzey

Amerika'da Atlantik Bolgesinde yaygin olan bir
bitkidir. Boyu 7 metreye kadar uzayabilir. Yapraklari
fmdiginkine benzer, tabani asimetrik, kenarlari
diglidir; damarlarin birlegtigi bolgelerde tily
demetleri bu1unur(§ek.93) Bu yapraklar Folia
H a m a m e l i d i s T . K . (Hamamelis yapragi) adi altinda kodeks
ve farmakopelerde kayitlidir. Dal ve govde kabuklari
Cortex Hamamelidis te d r o g o l a r a k k u l l a n i l i r , h e r iki
drog ta tanen igerir; astrenjan ve hemostatik
etkilidir; varis ve hemoroitte kullamlan pomatlarin
bilegimine girer. Ayrica kozmetik preparat1arda cilt
buruguklarim gidermek amaciyla kullanilir.
Fam: Platanaceae
K u z e y Yarikiirenin y a p r a k doken monoik a g a g l a r i d i r ,

Iliman iklimde kolay yetigir. Yapraklari alternan
d i z i l i g l i , 15-20 cm k a d a r , palmat loblu ve stipulalidir
f a k a t s t i p u l a g a b u k diiger. g i g e k l e r m o n o i k t i r , kiiresei
durumlar o l u g t u r u r , bu durumlar da gevgek ve sarkik
r a s e m u s l a r m e y d a n a g e t i r i r . M e y v a tipi a k e n d i r , taban
kismi uzun tiiylerle gevrilidir. Yurdumuzda 1 tiirii
yaygindir.
Platanus oriental is ( d o g u g i n a r i ) , s u l a k y e r l e r d e ,
dere y a t a k l a r m d a y e t i g e n , park ve yo 1 k e n a r l a r i n d a da
g o k y e t i g t i r i l e n v e u z u n y i l l a r y a g a y a b i l e n biiyiik b i r
agagtir. Govde k a b u g u kiigiik p l a k l a r h a l i n d e dokiiliir.
Yapraklari egit olmayan 5-7 loblu, biiyiik diglidir.
Qigek durumlari 3-6 kiiresei durumdan olugan salkim
geklindedir.
P.occidental is (bati ginari), Kuzey Amerika'da

y e t i g e n b i r g i n a r tiiriidiir. Y a p r a k l a r i 3 - 5 l o b l u l o b l a r i
ise az d e r i n d i r ve g i g e k d u r u m u 1 - 3 kiiresei durumdan
meydana gelmigtir (dogu ginarindan farki). P.acerifolia
Avrupa'da y e t i g t i r i l e n y a y g i n b i r tiirdiir. Platanaceae
fami iyasindaki b i t k i l e r i n tibbi bir k u l l a m l i g i yoktur.
283
Fam: Rosaceae
Bu familya bitkileri biitiin d i i n y a d a r a s t l a n a n ve

K u z e y Yarlktiredeki leri iyi g e l i g m i g o l a n b i t k i l e r d i r .
A v r u p a ' d a 60 k a d a r yerli agag v a r d i r . M e y v a l a r i (elma,
armut, kiraz, erik, kayisi, gilek) nedeniyle ekonomik
d e g e r i yiiksek; k e s m e g i g e k o l a r a k ta o n e m l i bitkileri
kapsar.
F a m i l y a b i t k i l e r i o t s u veya o d u n l u b i t k i l e r ya da
gali veya agaglardir. Qogu gok yillik, birkagi tek
yilliktir. Bazi bitkiler dikenlidir; bunlar yiizey
dikeni (Rosa, Rubus) veya govde dikeni (Prunus,
Crataegus) bigimindedir . Aralarinda az sayida tirmanici
olanlar bulunur. Kigin yaprak doker veya yapraklar
kalicidir, alternan dizilmigtir, nadiren karg111k11dir.
Yapraklar tam v e y a p e n n a t t i r ; stipula y a p r a k sapinin
tabaniyla birlegmigtir (Spirea'da stipula yoktur).
Gigekler aktinomorf, hermafrodit, nadiren monoik;
biiylik, g o s t e r i g l i ve en t emogamd i r. Tozlagma igin gok
giizel renkli gigeklere sahip olduklari halde, Rosa
harig gogunda karpelleri gevreleyen bir nektaryum diski
(halkasi) bulunur. Bu disk serbest ve digta (Rubus)
olabildigi gibi, filamentlerle az gok saklanmig ta
b u l u n a b i l i r (Geum). Genelde protandri hakimdir ve uzun
dilli boceklere uygundur. Poterium, istisna olarak
riizgarla t o z l a g i r anemogamdir, bir baggik veya spika
meydana getirmig olan gigekleri gok indirgenmigtir,
petal ve nektaryum yoktur.
Rosaceae gigekleri perigin veya epigindir ve

e k s e r i y a h i p & n t i y u m b u l u n u r . G e n e l g i g e k formiilii
a-K5 C5
A
5/10/20 g(1-5-20) d l r - Kaliks 5 sepalli,
sepaller alternan di zi 1 i g I idi r . ekseriya 5 iiyeden
olugan bir epikaliks bulunur, vertisillat dizilmigtir,
s e p a l e b e n z e r , b a z a n 5 lob h a l i n d e d i r . Petal sayisi 5
t i r , kiiltiirde 3 v e y a 4 k a t i 1 5 / 2 0 t a n e o l a b i l i r , h e r
r e n k t e gcrii 1 e b i 1 i r , f a k a t m a v i h i g y o k t u r . Stamenler
petal sayisi kadar veya 2, 3, 4 kati o l a b i l i r . Anterler
boyuna ytrikla agilir, gok sayida polen dagilir. Karpel
cok sayida ve serbesttir, Prunoideae'de l'e
indi rgenml g t i r , h e r k a r p e l d e a n a t r o p 2 ovii 1 b u l u n u r .
M e y v a etl'. v e y a k u r u a k e n , n u k s , d r u p a y a d a foliklil
tipindedir. G°gunlukla agregat meyva tagirlar.
Tohumlarda endosperma yoktur, besin maddeleri
k o t i l e d o n l e r d a t o p 1 a n m i g t i r . Yeryiiziinde 1 1 5 k a d a r c i n s ,
284
3200 kadar tiir, Anadolu'da 35 genus, 280 kadar tiir

yet i § i r.
Rosaceae bitkileri Ranuncu1aceae bitkilerine

benzer. Bu iki familya karakteristik ozelikleri
bakimindan kar?ila?tiri1irsa:
Rosaceae RanuncuIaceae
stipula yaprak sapina bitigik yok
gigek epigin/hipogin/perigin herzaman hipogin
stamenlerin diziligi siklik asiklik {spiral)
hipantiyum var yok
endosperma yok
Rosaceae gok genig bir familya oldugundan 4 alt

familyaya ayrilarak incelenir.
Ginekeum apokarp 1) Spiraeoideae; karpel sayisi 5;

m e y v a folikiil
2) R o s o i d e a e : karpel sayisi az ya da
gok; meyva nuks veya drupa
Ginekeum sinkarp:3) P o m o i d e a e : O v a r y u m 2-5 karpelden

meydana gelmig, reseptakulum
i g i n e gomiilii r e s e p t a k u l u m e t l e n m i g ;
meyva drupa.
4) P r u n o i d e a e . O v a r y u m 1 tane, 1
karpelli reseptakulum tabaninda
serbest. Reseptakulum yassi veya
gukur.
Meyva drupa.
285
Alt famiiya: Spiraeoideae
Ginekeum apokarptir. Karpel 5 tane, her bir

ovaryumdan I tane follkiii t i p i meyva meydana gelir.
Q i g e k formvilu : Kg G 5 A 1 0 Gj^g dir.
QuilJaja saponaria, $ili ve Bolivya'da yetifen,

yaprak dokmiyen biiyiik bir agagtir. Gbvde ve kok
kabuklari soyulur, ig korteksi alinarak. Cortex
Quillajae T.K. (Panama Odunu = Panama kabugu) isimli
drog elde edilir. Kilayik asit adi verilen bir
saponozit igerir. Saponoziti tahrif edici ve toksiktir.
Temizleyici ve tentUr halinde emulgatbr olarak
k u 11 a m 11 r .
Altfamilya: Rosoideae
Ginekeum apokarptir. Karpel gok sayida, konveks

b i r g i n o f o r i i z e r i n d e ( F r a g a r i a , Rubus, Potent i 1 la) her
bir ovaryumdan bir nuks, nadiren drupa meydana gelir.
M e y v a a g r e g a t m e y v a d i r . R e s e p t a k u l u m y U k s e l m i f v e y a diiz
ya da gukurdur semaver, ayakli vazo bigiminde ve
kalicidir, meyvada yumufaktir. Her karpelde 1 - 2 oviil
vardir. Meyva higbir zaman agilmaz. Sepaller dokulmez,
m e y v a n m iistiinde k a l i r .
Rosa cinsi dikenli gall veya agagcik1ardan olu?ur.

Yapraklari pennat, stipulali, foliollerin kenari
serrattir. Reseptakulum gukurdur, iginde gok sayida,
serbest pistil bulunur, stiluslari uzun olup tepede,
agizdan di§ari gikar. Olgunlukta reseptakulum
(hipantiyum) etlenir; ovaryumlardan gok sayida nuks
tipi m e y v a m e y d a n a g e l i r .
Rosa damascena(*) ( I s p a r t a giilii, §am g u l i i ) . B u tiir

B u r d u r v e I s p a r t a y o r e s i n e , giilyagi e l d e e t m e k a m a c i y l a
ekilir. Yapraklari impar ipennat, 3-7 foliollii ve
stipulalldir. Qigekler pembe, petaller katmerli gok
sayida ve kuvvetli kokuludur. Mayis sonuna dogru agar.
P e t a l l e r d e n s u b u h a r i d i s t i l a s y o n u ile O l e u m R o s a e T . K .
(GUI y a g i ) e l d e e d i l i r . B i l e f i m i n d e t e r p e n i k b i l e f i k l e r
baflica geraniol, ojenol bulunur. Parfumeri ve
kozmetolojide, koku fiksatorU, koku verici olarak
(*)Damascus= §am, d a m a s c e n a = §am y a k i n l a r m d a y e t if e n

286
k u l l a n i l i r . O l e u m R o s a e e l d e e d e r k e n a l t t a k a l a n su da
d r o g o l a r a k k u l l a n i l i r . A q u a R o s a e T . K . {{Giil s u y u ) a d i
v e r i l e n bu d r o g iyi b i r a n t i e n f 1 a m a t u v a r d 1 r , ozellikle
goz hekimliginde kizarma ve ka§inraalara kar§i
kullanilir ; ayrica laksatif etkilidir. 3500-4000 kg
gigekten 1 kg yag elde edilir. Isparta'da yilda 650 kg
kadar yag iiretilir. Giil y a g i , T i i r k i y e v e Bulgaristan
i g i n o n e m l i e n d i i s t r i u r i i n i i d u r . F l o r e s R o s a e T . K . (giil
p e t a l i e r i ) , laze olurak kullanilan diger bir drogtur.
Tanen, kersetol ve antosiyanozit igerir. Ayrica bu
g i g e k l e r d e n k o n k r e t ( e k s t r e ) te parfiiraeride d e g e r l i b i r
S e k i l 9 4 . A:Rosa, canina; B P r u n u s amygdalus var.am&ra.

g:gigegin boyuna kesiti; mimeyva;
mdimeyvall dal; t:tohum (B:Kohlen'den).
287
Rosa, cent i foii a (okka giilii) biiyiik gigekli bir

kiiltiir b i t k i s i d i r ; O z e 11 i k 1 e Fransa'da giilsuyu elde
etmek igin ekilir. Bahgeierin siis bitkisi olarak
taninir, ayrica petallerinden regel yapiiir. Kesme
g i g e k o l a r a k ta d e g e r l i d i r .
R,canina(*) (yabani gii 1 , k o p e k giilii) g o k yaygin

olan bir tiirdiir. P e t a l 5 tanedir. Olgun meyvalari
z e y t i n biiyiikliigiindedi r , k i r m i z i h i p a n t i y u m i g i n d e g o k
sayida nuks bulunur ve Fructus Rosae caninae
( F r . C y n o s b a t i k u g b u r n u , giilburnu) isimli d r o g u meydana
getirir(§ek.94). C vitamini bakimindan zengin bir
d r o g t u r , a y r i c a t a n e n v e f l a v o n o z i t te i g e r i r . M e y v a n i n
igindeki nukslar gikari1diktan sonra gay gibi
h a z i r l a n a r a k igilir. Astrenjan ve diiiretiktir,
P vitamini aktivitesi gosterir. Halk arasinda,
marmelati hazirlanarak C vitamini kaynagi olarak
tiiket i 1 i r .
R.gallica, kirmizi renkli, katmersiz bir kiiltiir

bitkisidir. Kuvvetli kokusu nedeniyle kesme gigek ve
b a h g e siisii o l a r a k m a k b u l d u r .
Rubus cinsi dikenli pennat yaprakli ve tirmamci

b i r g a l i d i r . R e s e p t a k u l u m e t l e n m i g v e b i r siitun gibi
yiikse l m i § t i r , g i n e k e u m a p o k a r p t i r v e p i s t i l l e r b u e k s e n
uzerine dizilmigtir. Herbir ovaryumdan bir drupa
meydana gelir.
Rubus idaeus (ahududu, agag gilegi), meyvalari

igin yetigtirilen 1-1.5 metre boyunda bir galidir.
Y a p r a k l a r i p e n n a t 3 - 7 foliollii ve d e n t a t , s t i p u l a i p l i k
geklindedir. Yapraklar tanen, f lavonozitler ve C
v i t a m i n i t a g i r ; m e y v a l a r d a ise m a l i k a s i t , s i t r i k a s i t ,
ozlar (leviiloz) ve pektin bulunur. Antidiyareik ve
astrenjan etkisi vardir. Meyvalardan hazirlanan gurup,
Sirupus Rubi idaei T . K . (Agag gilegi g u r u b u , Ahududu
gurubu) pediatrik ilaglarda renk ve koku verici olarak
yer a l i r . S u c c u s R u b i idaei de e c z a c i l i k t a kullamlan
bir drogtur.
R.fruticosus (R. tomen tosus) (bogiirtlen) y u r d u m u z d a

yabani olarak yetigen yaygin bir bitkidir. Folia Rubi
f r u t i c o s i , bogiirtlen y a p r a g i ve g i g e k tomurcuklarindan
(#)canis= kopek
288
olu§an b i r d r o g t u r . T a n e n , f l a v o n o z i t , C v i t a m i n i ve
organik asitler igerir. Antidiyareik antihemoroida 1 ve
astrenjan olarak etkir; gargara halinde, agiz-bogaz
i 11 i h a p l a r i n d a kullamlir. Fructus Rubi fruticosi
bogiirtlen m e y v a s i taze o l a r a k y e n d i g i gibi m a r m e l a t da
hazirlanir. Sitrik asit, pektin, feker ve mtisilaj
igerir. Rubus canescens ve R.discolor, Anadolu'da
yeti§en bogiirtlen tiirleridir.
Sarcopoterium spinosum (Poterium spinosum)

(aptesbozan otu), yurdumuzda Akdeniz bolgesinde ve Bati
Anadolu'da gok yaygin olan algak bir galidir. Dallari
dikotomik dallanmif, sik ve diken g i b i d i r . Qigekleri
gok indirgenmi§tir, sepal 4 tanedir fakat petal yoktur,
kisa bir spika durumundadir. Kokleri diuretik ve
antidiyabetik etkilidir.
Hagenia abyssinica(*), 2 m boyunda, monoik bir

Habefistan bitkisidir. Di$i gigek durumlari Flores Koso
T.K.(Koso gigegi) isimli drogu meydana getirir.
Kosotoksin igeren bu drog kurt dufiiriicii etkidedir.
bayatlamif gigeklerde bu etki azalir. Erkek gigekler
kusturucu oldugu igin k u l l a m l m a z
Fragaria vesca (gilek) otsu ve gok yillik bir

bitkidir, stolonlari ile y a y i l i r ve g o g a l i r , ormanalti
ve golge yerleri sever. Yapraklari trifo1iattlr.
Olgunlukta reseptakulum etlenmiftir (yenen kisim),
iizerinde gok sayida apokarp ovaryum bulunur. Radix
Fragariae ve Folia Fragariae, tanen igerdikleri igin
kullamlir; Fr. Fragariae'de olgunlukta etlenen
reseptakulum tat 1anmi§tir, herbir ovaryumdan da bir
nuks meydana gelmiftir; pektin, feker, organik asitler,
C vitamini ve aromatik maddeler igerir.
Altfami 1ya: Pomoideae (=Maloideae)
Birgok meyva agacinin bulundugu alt familyadir.

Qigek epigindir; ginekeum 2-5 kadar karpelden olufur,
alt durumlu ovaryum gigek ekseni ile birle§mi§
(Rosoideae'den farki ) etlenmi? ve kaynasj m i q 11 r ,
meyvalarin yenen kismi burasidir. Kaliks meyvamn
lonooinô a r-1 i lr. § e k l i n d e k a l i r . Q i g e k formiilii:
(*)abyssinicus= Habefistan ile ilgili

289
Crataegus (alig, yemigen), yurdumuzda sik

rastlanan, yapraklari 3-7 loblu, digli olan dikenii bir
g a l l v e y a kiigiik a g a g t i r . g i g e k l e r i d e m e t halinde ve
beyaz; meyvalari sari, kirmizi renkli drupadir. Tepede,
k a l i k s a r t i g i goriiliir.
Crataegus monogyna beyaz gigekleri gemsiyemsi-

salkim olugturmug kiigiik b i r agagtir. Digi organ 1
tanedir (ismi b u r a d a n g e l m e k t e d i r ) . M e y v a 1 cm k a d a r ,
y u v a r l a k , k i r m i z i r e n k l i , t e k tohumlu d r u p a d i r (§ek.95).
C.oxyacantha (alig) C.monogyna'dan daha az

yaygindir; boyu 4 m kadar olan dikenli bir agagtir.
Digi organ 2-3 tane, meyva 2-3 tohumludur. Bitkinin
k o k u s u h o g d e g i l d i r . B u iki tiiriin g i g e k l e r i , Flores
C r a t a e g i v e m e y v a l a r i F r . C r a t a e g i , t a n s i y o n dligiiriicu v e
kalp garpintisini giderici etkilidir. Amino asitler,
adenin, adenozin, kolin, asetil kolin, bulundugu
kaydedilen maddelerdir. C.pentagyna, pistili 5 tane,
m e y v a s i s i y a h r e n k l i o l a n tiirdiir.
Pyracantha coccinea (ateg d i k e n i ) aliga benziyen

bir bitkidir. Yapraklar basit, kenarlari tamdir.
Turuncu renkli meyvalari kigin ortalarina kadar agag
uzerinde kalir. Park-bahge bitkisidir.
Cydonia vulgaris (ayva) meyvalari gok tUketilen

b i r bi t k k i d i r . A y v a g e k i r d e k l e r i S e m e n C y d o n i a e , miisilaj
igeren bir d r o g t u r ; sedatif ve a n t i t u s s i f etkisinden
dolayi halk arasinda gok kullanilir. Meyva ise
Fr.Cydoniae tanen, pektin, C vitamini igerir. Mide
a g r i l a n n d a v e k a b i z o l a r a k v e r i l i r . C. japonica (Japon
a y v a s i ) b i r siis b i t k i s i d i r .
Bu altfamilyadan meyvasindan yararlanilanlar

a r a s i n d a Malus sylvestris(Pyrus malus) (elma), Mespilus
germanica (mugmula, begbiyik), Eriobotrya japonica
(ma 1ta erigi, yeni dUnya), Pyrus communis (armut),
P.elaeagnifol ia (ahlat), Sorbus aucuparia (iivez)
sayilabilir.
290
A11fami 1ya: Prunoideae
Yaprakiar basit, gigek perigin; hipantiyum var;

1 karpelden yapilmi? ovaryum 1 tane olup yassi veya
gukur olan reseptaku 1 uinun tabaninda ve serbesttir.
M e y v a tipi d r u p a ; g e n e 1 g i g e k forraiilu:
Kc G^- d i r .
Prunus 1aurocerasus(Laurocerasus officinalis,

taflan, karayemi?), Kuzey Anadolu'da yabani olarak
y e t i §en, parklarda y e t i s? t i r i l e n bir agagtir. Ki§in
y a p r a k d o k m e z . Y a p r a k i a r b a s i t , geni§ e l i p t i k , derimsi
ve kisa saplidir. Kenarlari gok seyrek olmak iizere
d i ^ l i d i r , y a p r a g i n a l t yiiziinde, s a p a y a k i n b o l g e d e ve
orta daniarin iki yaninda birer salgi bezi bulunur.
gigekler dik, salkim durumunda, meyva zeytin
$ e k i l 9 5 . A : P r u n u s laurocerasus; B : Crataegus oxyacantha

291
buyiikliigiinde siyah bir drupadir(§ek-95) . Folia

Laurocerasi recens(*) T.K. (Taflan yapragi), taze
yapraklardan olugan bir drogtur. Yapraklardan subuhari
d i s t i l a s y o n u ile A q u a I.aurocerasi T . K . (Taflan s u y u )
h a z i r l a m r . S i y a n o g e n e t ik h e t e r o z i t l e r ( g r u 1 a u r a z o z i t)
i g e r e n b u d r o g l a r y a t i g t i r i c i , oksiiriik kesici ve koku
verici olarak kullanilir. Heterozitin hidroliziyle
hidrosiyanik asit agiga gikar, bu n e d e n l e yapraklar
zehirlidir.
Prunus amygdalus{Amygdalus communis, badem agaci),

ilkbaharda, yapraklardan 5nce pembe veya beyaz renkli
g i g e k a g a n , b o y u 8 m y e v a r a n a g a g l a r d i r . (Jigek tek
bagina veya 2 - 3 1 ti k i i m e l e r h a l i n d e b u l u n u r ; s a p i gok
kisa, reseptakulumu gukurdur. Kaliks ve korolla 5 er
iiye 1 i , stamen gok sayida ovaryum 1 tane ve
reseptakulumun dibinde serbesttir. Drupa tipi geng
meyvalarda (gagla) yumugak bir perikarp bulunur, bunun
ig k i s m i , y a v a g y a v a g o d u n l a g i r v e g o z e n e k l i s e r t bir
endokarpa doniigiir (§ek. 9 4 ) . B u bitkinin Anadolu'da 2
varyetesi yetigir, bilhassa sicak bolgelerde gok
y e t i g t i r i 1 i r : P.amygdalus v a r . dulcis (tatli b a d e m ) ve
P.amygdalus var. amara (aci badem). Bu 2 varyete,
sadece tohumlarimn tagidigi bilegikler bakimindan
farklilik gosterir yani bunlar kimyasal varyetedir. 2-3
cm boyunda ve bir ucu y u v a r l a k , diger ucu sivri olan
t o h u m l a r ( a c i b a d e m b i r a z d a h a kiiguktiir) % 4 0 - 5 5 k a d a r
sabit y a g , %20 kadar da protein igerir. Bu tohumlardan
p r e s y o n ile elde e d i l e n sabit yag O l e u m A m y g d a l i T.K.
(Badem yagi) adini alir. Dahilen kullanilirsa hafif
laksatif etki gbsterir; birgok kozmetik malzemesine
g i r e r ve bazi p r e p a r a t 1 a r d a , burun d a m l a l a r i ile yagli
enjeksiyonlar igin sivag maddesidir. Tohumlari emUlsin
isimli ferment bakimindan zengindir ve bu enzim igim
baglica kaynak bu tohumlardir.
Acibadem tohumlari, tatli tohumlardan farkli

olarak siyanogenetik bir heterozit olan amigdalozit
(%2.5-4 kadar) tagir. Temizlenmig badem yagi
hidrosiyanik asitten arinmigtir, sadece benzaldehit
igerir. Yagi alindiktan sonra geriye kalan acibadem
t o h u m l a r i m n p o s a s i su b u h a r i dis t i 1 a s y o n u n a tabi
tutularak bir ugucu yag kazamlir. Oleum Amygdali
a m a r a e , a c i b a d e m e s a n s i a d i v e r i l e n b u iiriin k o k u v e
(*)recens= taze, yeni, kdrpe

292
lezzet degigtirici olarak, az raiktarlarda kullanilir.

Bu alt farailyada meyva olarak tamdigimiz bazi
Prunus'lar vardir; flrnegin, P.avium (Cerasus avium,
kiraz), P.cerasus (C.vulgaris, vigne), P.persica
(Persica vulgaris, g e f t a l i ) , P.armeniaca (Armeniaca
vulgaris, k a y i s i ) , P.domestica ( e r i k ) , P.spinosa (gakal
e r i g i ) , P.mahaleb (Cerasus mahaleb, mahlep).
Prunus mahaleb'in tohumlari Semen Pruni mahaleb

adiyla taninir. Idris veya mahlep adiyla aktarlarda
satilan ve sabit yag yaninda kumarin bilegikleri de
igeren bu tohumlar tonik ve antibiyotik etki gOsterir.
Prunus padus (Padus avium, kug kirazi) beyaz renkli ve
kokulu gigekleri olan bir a g a g g i k t i r . Geng govde ve dal
kabuklari Cortex Pruni padi, amigdalozit, tanen ve
regine igerir, tonik ve sedatif olarak kullanilir.
Prunus cerasus'ten hazirlanan Succus Cerasi drog olarak
aromatik gurup yapiminda kullanilir.
Fam: Leguminosae
Gigekli bitkiler (Angiospermae) arasinda,

Compos itae'den sonra gelen ikinci buyiik familyadir.
Aralarinda kserofitler ve suda yagayanlar da bulunur.
Tropik subtropik ve lliman iklim kugaginda yaygin olan
bu fami 1 yada 600 den fazla cins, 13000 kadar tiir
bulunur ve bir kismindan bnemli droglar elde edilir.
Leguminosae familyasi 3 alt familyaya ayrilir; en
zengin olan Papi1ionoideae (400 kadar genus),
Mimosoideae (50 g e n u s ) v e C a e s a l p i n i o i d e a e (150 kadar
genus) dir. Bu alt familyalar gok genig olduklarindan
b i r e r f a m i l y a o l a r a k ta k a b u l e d i l i r . F a m i l y a b i t k i l e r i
ot, gali, kUgUk ya da biiyiik agag geklindedir,
aralarinda tirmanici olanlar (6rn. Wistaria) da
bulunur.
Yapraklar alternan diziligli, gogunlukla bilegik,

pennat ve stipulalldir. Fakat istisnalara da sik
rastlanir, basit yaprakli genuslar vardir (Uleir) ;
Acacia' nin geng fidelerinde pennat yapraklar
ge1igmemigtir ; petiol genigleyip yassilagarak fillot
haline doniigmilg tiir . B a z a n y a p r a k parga 1 amnas l palmat
olabilir. Stipula, bazi Acacia v e Robinia tiirlerinde
diken geklini a l m i g t i r ; b a z i Pisum'larda ise genigtir
293
ve yapraga benzer. Pennat yaprakiardaki foiiol sayisi

degifkendir ve tanitici bzelik niteliginde olabilir,
ornegin Trifolium ve Medicago'da 3 foiiol
bulunur(trifoliat), Vicia'da ise 3-12 gifttir.
Yapraklarin pozisyonu akfamlari degifir, yapraklar
kapamr, orn. Mimosa pudica (kiistiimotu) d o k u n m a ile
katlanir ve sarkar.
Bir gok Leguminosae bitkisinde, Rhizobium tiirii

bakteri nodiilleri bulunur. Bu bakteri havadaki azotu
alip diger azotlu bi le?iklere doniiftiirme yetenegini
ta?ir. Bu nedenle fakir topraklarx kuvvet1endirmek
a n a c i y l a b u f a m i l y a bi tki ler i n d e n y a r a r l a m l i r .
Qigek durumu gogunlukla dik veya sarkik

r a s e m u s t u r , b a z a n s i k i b i r kiime f e k l i n d e d i r (Mimosa' da
o l d u g u g i b i ) . Q i g e k l e r b a z a n a k t i n o m o r f , tek veya iki
eêylidir (Mimosoideae) , bazan da asimetrik
(Caesalpinioideae ve Papi1ionideae). Kaliks ve korolla
genellikle 5 iiye 1 i ; s t a m e n s a y i s i genellikle 10, ya
h e p s i s e r b e s t , ya m o n a d e 1 f v e y a d i a d e l f t i r . O v a r y u m tek
karpelden yapilmif, tepede stilus ve stigmasi iyi
ge 1 i §mi ? t i r; 2-gok oviil tafir. Meyva tek gbzlii bir
iegiimendir, bazan tohumlarin arasi bogulmu?tur ve
lomentum m e y d a n a gelmi§tir(§ek. 102) ; bazan da folikiil
tipi meyvaya rastlanir. Meyva bazan Arachis'te (yer
fistigi) oldugu gibi kapali ka1ir(§ek.101); bazan 2 yan
duvar agilarak geriye kivrilir ve tuhumlarini atar
(Cytisus, Lupinus). L e g u m e n kuru ya da e t l i , yefilimsi
veya parlak renkli olabilir. Boyu birkag milimetreden
30 cm ye kadar degifebilir. Tohum sayisi 1-goktur;
testa kabacadir; embriyo gelifmif ve besin maddeleri
koti1edon1arda top 1 a n m i ? 1 1 r , endosperma ya az
ge1ifmiftir ya da y o k t u r .
Altfamilya: Mimosoideae(Mimosaceae)
Bu altfamilya bitkilerinin gogu gall ya da

agagtir. Baflica tropik ve subtropik bolgelerde
yetifir. Yapraklar gogunlukla bipennattir bazan
fillotlar goriiliir (yaprak sapi geniflemif ve lamina
f e k l i n i a l m i f t i r ) . Q i g e k l e r kiigiik a k t i n o m o r f , t e k v e y a
2 e§eylidir. Sik bir spika ya d a kiiresel bir ba§
durumundadir. Kaliks gogunlukla gamesepal, petal 5
tane, kiigiik ve e§it biiyiikliiktedir. Stamen sayisi
294
petaiinkine egit, veya 2 kati ( P r o s o p i s ) ya da gok

(Acacia); filaraentler uzun ve renkli o l u p gosterigli,
bazan birlegik, bazan serbesttir. Meyva tipi legumen
veya lomentumdur.
Prosopis farcta( P.stephaniana). Bu altfamilyanin

y u r d u m u z d a y e r l i o l a r a k y e t i g e n t e k tiiriidiir. Giiney v e
Giiney D o g u Anadolu'da r a s t l a n i r . Kiigiik b i r galidir,
kiigiik f a k a t b a t i c i d i k e n l e r l e k a p l i d i r .
Acacia tiirleri tropik ve subtropiklerde yetigen

bitkierdir. Yapraklari bipennat; gigekleri sari veya
beyaz, toparlak veya uzamig durumlar halindedir. gigek
formulu a. K 4 _ 5 C 4 _ 5 A 1 0 _ 3 0 Gj
Acacia tiirleri e k o n o m i k d e g e r i yiiksek b i t k i l e r d i r .

Bir gogunun govde kabuklari ve meyvalari tanen kaynagi
olarak deger 1 end i r i 1ir . Bir kismi da park ve bahge
agacldir.
Acacia Senegal stipulalari diken haline gegmig,

kiigiik b i r a g a g t i r . S e n e g a l , S u d a n , T r o p i k a l A f r i k a v e
Nil havzasinda yabani olarak yetigir. Foliolleri
kiigiiktiir. G o v d e d e m e y d a n a g e l e n g a t l a k l a r d a n v e y a g o v d e
uzerine yapilan yaralardan bir zamk gikar. Gummi
A r a b i c u m T . K . ( A r a b i s t a n z a m k i ) adi ile b i l i n e n bu zamk
eczacilik tekniginde graniil , tablet, pastil draje
y a p i m i n d a v e k o z m e t i k s a n a y i i n d e k u l l a n i l i r . Emiilgatdr
bzeligi vardir. Ayrica, yumugatici olarak ta losyon
halinde kullanilir. Yapigtirici olarak ve gida
s a n a y i i n d e biiyiik b i g i i d e t i i k e t i l i r .
A. catechu, H i n d i s t a n ' d a y e t i g e n kiigiik b i r a g a g t i r .

Odun kismi ufak pargalara ayrildiktan sonra su ile
kaynatilarak bir ekstre h a z i r l a m r , suyu ugurulur elde
e d i l e n s i y a h k u r u hiilasa C a t e c h u T . K . ( k a g u ) ya da
Cachou isimleriyle tamnir. Flobatanence zengindir,
astrenjan etkilidir. 5zellikle deri tabakalamada ve
boyamada kullanilir.
Vatani Hindistan olan A. fames i ana, tagidigi

ugucu yag nedeniyle ilgingtir. Bu tiirden hazirlanan
konkret parfiimeri sanayiinde onemli yeri olan bir
iiriindiir. A.dealbata, mimoza adi ile bi l i n e n tiirdiir.
Yapraklari bipennat, Vatani Avustralya oldugu halde
Istanbul'da bahgelerde y e t i g t i r i 1 i r . A.cyanophy11 a da
295
b i r A v u s t r a l y a b i t k i s i d i r . O z e i l i k l e Giiney Anadolu'da
g o k y e t i § t i r i l i r . Y a p r a k l a r i n i n h e p s i fi1 lot inde
o l u p geni§ge linear ve g r i m s i yeîl r e n k l i d i r .
Albizia Jul ibrissin (giilibrisim) tropikal ku§ak

iklimi bitkilerinden bir agagtir; vatani Asya ve
Afrikaninn tropikal kesiraidir. Yapraklari bipennat,
gigek durumiari pembeden sariya kadar degiên renklerde
, f i l a m e n t l e r i g o k s a y i d a , t a b a n d a birlesjik v e u z u n d u r .
Giizel bir park agacidir. Ayrica mantar elde etme
amaciyla yararlani1lr.
Mimosa pudica (kiistiimotu) i s e v a t a r n B r e z i l y a o l a n

bir yillik otsu bir bitkidir. Pennat yapraklari
uyarilara kar§i nastik hareket eder, dokunulunca
foliolleri katlanir ve yaprak sarkar. Tiirkge
isimlendirilmesi bu ozeliginden dolayidir.
Altfamilya: Caesalpinioideae (Caesalpiniaceaea)
Bu altfamilyadaki bitkiler genellikle tropik ve

subtropikal bolgelerde yetiên agaglardir. Yaprakiar
stipulali, tam ve loblu ya da pennattir. gigekler
zigomorftur. Kaliks 5 s e p a l d e n olu§mu§, s e r b e s t veya
birle§ik; petal sayisi da 5 tir. Serbest olan petaller
ya birbirine benzer (Cassia) ya da farklidir ve
P a p i 1 i o n o i d e a e ' d e k i l e r e b e n z e r ( C e r c i s si 1iquastrum).
T o m u r c u k h a l i n d e y k e n , list p e t a l i y a n p e t a l l e r , b u n l a r i
d a a l t t a k i 2 p e t a l o r t e r . S t a m e n s a y i s i 10 y a d a d a h a
azdir ve serbesttir. Anterler tepede delikle veya
y a r i k l a a g i l i r . G e n e 1 g i g e k formtilti : z . K 5 C 5 A j 0 Qj.
Bu altfamilyadaki bitkilerden eczacilik bakimindan
onemli droglar elde edilir.
Cassia tiirleri tropiklerde yeti§en agaglardir.

Y a p r a k l a r i p e n n a t t i r . S t a m e n l e r i n 7 s i v e r i m l i d i r , 3 li
k i s a k a l m i § t i r . Cassia acutiColia Tropiklerde Afrika'da,
C.angustifo1ia ise O r t a d o g u ' d a H i n d i s t a n ve Arabistan
da yeti§en tiirlerdir. Her iki bitkinin pennat
y a p r a k l a r i F o l i a S e n n a e T . K . (Sinameki y a p r a g i ) adi ile
b i 1 i n e n , biitiin d i i n y a c a t a n i n a n v e y a y g i n b i r k u l l a n i l i § i
olan drogu o1u?turur(§ek.96). Aslinda drog,fo1io1lerden
ibarettir. Bu drog antrasen tiirevi bileîkler
sennozi tler igerir, bu nedenle purgatif etkilidir.
K a l in b a g i r s a g a e t k i e d e r . B u tiirlerin m e y v a l a r i d a
296
i?ekil 9 6 . A: Cassia angustifolia', B:C. acutifolia.

m:meyva(Mitsuhashi'den).
ayni amacla k u l l a n i l i r . Bu drog Folliculi Sennae adiyla

b i i i n i r s e de a s l i n d a meyva tipl legumendir.
C. fistula (hiyarlgember, hinthiyari) Vatani Antil

A d a lari . H i n d i s t a n ve Misir olan buyiik b i r agactlr.
Meyvalari 35-40 cm b o y u n d a 2-3 cm g a p i n d a . siyahnnsi
kahverengi bir silindir bigimindedi r . Enine perdelerle
gok sayida goze ayrilmigtir, her gozde pulpa iginde
h i r e r t o h u m b u l u n u r . Bu d r o g d a miishil e t k i l i d i r .
297
Tamarindus indica (demirhindi) de tropikal Afrika

v e H i n d i s t a n ' d a y e t i f e n btiylik b i r a g a g t i r . Yapraklari
pennattir. Stamen 3 tane, monade1f; meyva iegumen etli
ve uzundur, olgunlukta agilmaz. Yetiftigi yorede taze
meyva olarak yendigi gibi, tohumlari ile birlikte
ezilmi? halde Pulpa Tamarindorum T.K. (Demirhindi
pulpasi) isimli drogu olufturur. Tafidigi ?eker ve
organik asitler nedeniyle laksatif etkilidir.
Copaifera officinalis, Orta Amerika'da yetifen bir

agagtir. Odunu koyu kirmizi renklidir. Gttvdenin
yaralanmasiyla akan oleoresin Baisamum Copaivae T.K.
(Kopahu balsami) isimli drogu olufturur. Bu drogun
a n t i s e p t i k , b a l g a m sbktiirucii v e gogiis y u r a u ? a t i c i e t k i s i
v a r d i r . Kramer ia triandra, V a t a n i Giiney A m e r i k a olan
kligiik agaglardir; Peru ve Bolivya'da yetifir.
Yapraklari basittir. Kirmizi renkli olan kokleri Radix
Ratanhiae T.K. ( R a t a n y a kokii) i s i m l i d r o g u olufturur.
Tanence zengin oldugundan antidiyareik ve astrenjann
o l a r a k k u l l a m l i r . C i l t l o s y o n l a r i v e di§ s u l a r i n i n d a
bilefimine girer. Hematoxylon campechianum (bakkam
agaci) Orta Amerika'da yetifen dikenli bir agagtir.
Kirmizi renkli olan odunundan hematoksilin isimli ve
sitolojide boyayici olarak kullanilan bir boya elde
edi1i r.
Caesalpinioideae alt familyasinda, yurdumuz igin

yerli 2 cins ve 2 tiir bulunur. Ceratonia siliqua
(kegiboynuzu, harnup) kifin yaprak dokmeyen bir
a g a g t i r ; A k d e n i z b o l g e s i n d e v e Giiney A n a d o l u ' d a y e t i f i r
ve yetiftiri1ir. Yapraklari paripennat, folioller
d e r i m s i , g e n i f g e o v a t , k o y u ye§il r e n k l i d i r . Q i g e k l e r
p o l i g a m d i r , y a n i h e m di§i h e m e r k e k v e h e m d e erdifi
gigekleri vardir. Sepaileri kiigiiktur, p e t a l bulunmaz,
stamen 5 t a n e d i r . M e y v a agilmayan 10-20 cm boyunda ve
yassi, etli bir 1 e g i i m e n d i r ( §ek. 9 7 ) . G e n g k e n yefil,
olgunlukta kahverengi olup ve pulpasi tatlidir.
Kurutulmuf kegiboynuzu meyvalari toz edilip kakao
yerine gocuk gukulatalarina konur; ayrica gocuk
ishallerinde, antidiyareik olarak verilir. Tohumlarinda
bol m i k t a r d a miisilaj b u l u n u r , su ile k a y n a t i l i p suyu
u g u r u l u n c a k o l a y fi§en b i r z a m k e l d e e d i l i r ; b u zamk
sanayide kitre zamki gibi kullamlir. Btiyuklilgii ve
agirligi sabit olan kegiboynuzu tohumlari eskiden,
kuyumculukta altin tartmada birim olarak (karat)
'iu 11 a m 1 1 r d i .
298
§ekil 9 7 . A'.Ceratonia siliqua; B : Cercis si 1 iquastriuw. •:

meyva; y: yaprak(Zohary'den).
Cercis siliquastrum (erguvan). Bati ve Giiney

Anadolu'da kiglarin gok sert gegmedigi yorelerde
yetigen ve kigin yaprak dbken bir agagtir. Yapraklari
rotundat-kordattir. Qigekler erguvan renginde olup
dal I a r m iizerinde s i k kiimeler h a l i n d e v e yapraklardan
once goriiliir; bu nedenle kau 1 if 1 o r i ( * ) gosteren
bitkiler arasinda sayi1lr(§ek.97). Hermafrodit olan
gigeklerde petal lerin diziligi Papi Iionoideae alt
f ami I yas l igin karakterist1k olan bigimdedir; giize 1
goriinUglii b i r p a r k a g a c i d i r .
(*)caulis= govde; -florus= gigekli:

cauliflori= cigeklerin govdeden gikmasi
299
Gleditsia triacanthos(*) (yabani kegiboynuzu),

m e y v a i a r i n i n §ekli k e g i b o y n u z u n a b e n z i y e n b i r agagtir.
Vatani kuzey Amerika'dir ancak Anadolu'da, ozellikle
tarla kenarlarina git yapmak amaciyla gok dikilir.
D i k e n l i bir agag olup dikenleri u z u n , 4-5 cm kadardir
yapraklari pennat, foliolleri kiigiiktur; g i g e k l e r i de
kiigiik, s a r l m s i - y e § i 1 r e n k l i v e rasemus durumundadi r.
Meyvalari 30-40 cm boyunda yassi, az gok kivrik ve
s a r k i k legiimen t i p i n d e d i r , k a h v e r e n g i d i r .
Bu al tfami l y a d a , bahgelerde siis b i t k i s i olarak

y e t i ^ t i r i l e n ve y u r d u m u z igin yerli o l m a y a n b i t k i l e r de
vardir.
Caesalpinia gi11iesii(Poinciana gi11iesii) . Cennet

ku§u, tavus ku§u adi verilen bu bitki Madagaskar
bitkisidir. Yapraklari bipennat, foliolleri gok
kiigiikt iir; g i g e k l e r i ise biiyiik ve sari renkli olup
stamenleri 10 tane, filamentleri uzun ve kirmizi
r e n k 1 i di r .
Altfamilya: Papi1ionaceae(Fabaceae)
Bu alt familya bitkilerinin en garpici ozeligi

g i g e k l e r i n i n z i g o m o r f olu§u v e k e l e b e g e b e n z e m e s i d i r
(#*). Genis yayili§ ve degiîk hayat formu gosteren
bitkilerin, tropiklerde yetiênleri gogunlukla odunsu,
digerleri ise o t s u d u r . Y a p r a k l a r i g o g u n l u k l a p e n n a t 3
loblu ve s t i p u l a i i d i r . Q i c e k t e kaliks gamosepal ve 5
lobludur. K o r o l l a m n 5 p e t a l i n d e n i k i s i b i r l e ^ i k , iigii
serbesttir. §eki1 bakimindan birbirine benzemiyen
petaller degiîk isimlerle agilirlar. ustte bulunan
petal biiyiik ve diktir, veksillu® (bayrakgik) adini
ta§ir; iki y a n d a b u l u n a n p e t a l l e r k a n a d a b e n z e d i g i i g i n
ala (kanatgik) adi verilmi^tir; altta bulunan ve
birle§mi§ olan iki petal kayiga benzer ve karina
(kayikgik) denir (§ek.98 ). T o m u r c u k t a y k e n karinayi
k a n a t l a r o r t e r , veksillum da h e p s i n i sarmi§ d u r u m d a d i r .
Stamen sayisi 10 o l u p b a z i genuslarda serbest (veya
tabanda birle§ik), bazi l a n n d a m o n a d e 1 f ( ***) ya da
( * ) t r i - = l i g ; a c a r t h u s = d i k e n ; t r i a c a n t h u s = iig d i k e n l i .
( # * ) p a p i l i o = kele'êk
( * * # ) m o n a d e l p h u s = ( ek karde§li) tek grup h a l i n d e
t o p l a n m i ? ; d i a d e l p h u s = iki g r u p h a l i n d e toplanmii?
300
?ekil 9 8 . P a p i l i o n a c e a e gigegi v e m e y v a s i . a : a l a ( k a n a t ) ;
k:karina (kayikgik); v:veksillum (bayrak).
le:iegiimen meyva(Pi sum sativum); lo:1omentum
meyva(Sophoro japonica).
d i a d e l f t i r (9 t a n e s i b i r l e g m i g , b i r i s e r b e s t ) . O v a r y u m
b i r k a r p e l d e n y a p i l m i g , 1 g o z l i i , t e k v e y a g o k oviillii;
meyva legumen veya lomentumdur; legumen meyvalar orta
damar ve vental dikig boyunca agilir. Gene 1 gigek
formulu: z . K ( 5 ) C 3 + ( 2 ) A 1 0 , ( 1 0 ) , ( 9 ) + l Si •
Yurdumuzda 70 kadar cins ve 1000 kadar tiir

yetigir. Drog veren bitkiler bakimindan da zengin bir
altfamilyadir; Astragalus (geven) cinsi bunlardan
biridir, 300'den fazla tiirii v a r d i r . Anadolu'da gall
kumeleri gibi gok sik rastlanan bu bitkiler daglik
kirsal kesimde yakacak ve hayvan yemi olarak
tiiketi I m e k t e d i r . A l g a k b o y l u , s i k d a l l i v e s i k d i k e n i i
gall tipindeki geven turlerinde yapraklar pennattir,
yag I and l kga f o l i o l l e r i dbkiilur, o r t a d a m a r d i k e n h a l i n e
geger ve sert d i k e n geklinde bitki uzerinde k a l i r . Kisa
olan govde uzerinde meydana gelen yaralar veya govdeye
yapiI an gizikler sonucu olugan zamk, bu yaralardan
digari a k a r , sert1 egir(§ek.99). Kitre zamki adi verilen
bu iiriin su alarak giger, eczacilik tekniginde ve
degigik alanlarda kullanilir.
301
Astragalus mi crocepha lus (Giiney ve Giiney bati

Anadolu'da yetifen boz geven), A.gummifer (Dogu
Anadolu, Firat-Dicle do laylari ve E r c i y a s ' t a yetifen
zamk g'eveni), A.kurdicus (Giiney-dogu Anadolu'da
rastlanan kiirt g'eveni ) ve A.aureus (Orta Anadolu,
Erciyaf, Agri bitkisi olan altin geveni) Anadolu'da
zamk elde edilen tiirlerdir. Q i g e k l e r i p e m b e , kirmizi,
sarimsi renklidir. Baflica Orta ve Dogu Anadolu'da
kitre zamki t o p i a n i r . B u if i g i n o n c e g a l l kiimesinin
dibi temizlenerek govde ortaya gikarilir; sonra govde
iizerine o z e l bir bicakla, 1 cm k a d a r boyunda birkag
k e s i k y a p i l i r . B u y a r a l a n m a s o n u c u b i t k i z a m k iiretir v e
birkag gun sonra, agilan giziklerden zamk di?an
akar(§ek.99); h a v a y l a temasa gelince sertlefen bu zamk
e l l e t o p i a n i r . Diizgiin g i z g i f e k l i n d e k i y a r a l a r d a n a k a n
Sjekil 9 9 . Astragalus microcephalus. A : B i t k i ; B : gigekli

d a l ; C : Gummi T r a g a c a n t h a e l d e e d i l i f i .
302
zamk beyaz, t1rnak gibi yassi geritsi, kavisii

g i zgi e i k 1i ve kivrimlidir. Igte en temiz p>argalardan
olugan bu zamk eczacilikta kullanilmaya elverigli olan
iiriindiir ve Tragacantha TK veya Gummi Tragacanthae
(Kitre zamki ) adiyla b i l i n e n d r o g t u r . Diizgiin olmayan
veya bocek v.s. yaralamasi sonucu meydana gelen
yariklardan gikan sanmsi renkli ve gegitli
geki 1 1 erdeki zamklar da kbyliiler tarafindan karigik
olarak toplanir; kitre alicilari tarafindan kalitelere
a y r i l d i k t a n s o n r a p i y a s a y a s e v k e d i l i r . E n iyi k a l i t e l i
zamk fiyor'dur, ofisinal olan ve eczacilik tekniginde,
ornegin emillsiyon; pastil, tablet hazirlamada
kullamlan budur. Eczacilik diginda kumag ve kagit
sanayiinde yapigtirici ve apre verici olarak
k u l l a n i l i r . Kitre zamki ayrica Tiirkiye'nin onemli ihrag
iiriinler i n d e n d i r .
G 1 ycyrrh i za glabra(*) (meyan), Bati, Giiney ve

Guney-dogu bo1ge1erimizde yetigen, 1-1.5 m boyunda 90k
yillik, otsu bir bitkidir. Yapraklari imparipennat,
11-15 foliollii; gigekleri mor renklidir, rasemus
durumundadi r. Meyva kisa bir legiimen o l u p giplaktir,
b a z a n s a l g i t i i y l e r i t a g 1 r ( § e k . 1 0 0 ) . B u tiiriin A n a d o l u ' d a
y e t i g e n b a z i v a r y e t e l e r i v a r d i r ; v a r . g 1 andu1i Fera form
(a) ve form (b); var.glabra; var.violacea. Meyan,
piyan, buyan gibi isimlerle taninan Glycyrrhiza
tiirlerinin toprak altinda silindir geklinde uzun
k o k l e r i v e r i z o m l a r i v a r d i r . M e y a n kokii a d i y l a bilinen
bu toprak alti kisimlari kodeks ve farmakope1erde
kayitli Radix Liquiritiae T.K.'yi olugturur. Saponozit
ve flavonozit igeren bir drogtur, triterpenik
s a p o n o z i t l e r d e n o l a n g l i s i r i z i k asit s a k a r o z d a n 60 k e z
d a h a t a t l i o l a n b i r b i l e g i k t i r , b u n e d e n l e m e y a n kokii
tatli lezzetli bir drogtur. Meyan kokilnden gogiis
yumugatici olarak; mide ulserinde ve antibakteriye 1
(Staphylococcus aureus'a kargi) etkisinden dolayi
yararlamlir. Toz edilmig kbkler p i liil (hap)
hazirlamada, hacim verici olarak kullanilir. Yukaridaki
e t k i l e r i n e e k o l a r a k , tat v e r i c i o l a r a k ta fitoterapi
iiriinlerinde d e y e r a l i r .
(*)glycy-, £lyc(o)-= tatli; rhiz(o)-= Gr. kok(bitkinin

kokleri tatlidir).
303
§ekil 100. A : Glycyrrhiza glabra; B : G . echinata;

C : R a d i x L i q u i r i t i a e . ra:roeyva.
Meyan kokiinden su ile tiiketme ve s u y u n u ugurma

sotiucu bir drog elde edilir Succus Liquiritiae T.K.
( M e y a n b a l l ) . K u r u e k s t r e t i p i n d e o l a n liriin y a p u b u k y a
da kibrit kutusu biiyiik 1 i i g u n d e dikdortgen prizma
bigimindeki kalLplarda seki1lendiri1ir. Bu drog ta
gogus yumuâlici ve aes kisikligini gidericidir*
mide iilserinde kullanilir. Tatlandirici olarak ta
t i i k e t i l e n b u iiriin d e m e y a n kokil g i b i b a ? l i c a difsatim
iiriin I e r i m i z d e n d i r .
304
Yurdumuzda yetigen Glycyrrhiza turleri arasinda

G.iconica ( K o n y a y o r e s i ) , G.fJavescens (Mersin-Adana),
G.asymetrica (Antalya), G.aspera (Marag), G.echinata
sayilabilir; bunlardan en yaygin olan G.echinata'dir;
meyvalari kiiremsi topluluklar olugturur ve legiimenin
iizeri d i k e n 1 i d i r ( § e k . 1 0 0 ) , k o k l e r i i s e a c i lezzetlidir,
bu nedenle k u l l a n i l m a z .
Arachis hypogaea(*), vatani Brezilya olmasina

k a r g i n y u r d u m u z d a g i i n e y v e g u n e y - d o g u d a kii 1 tiirii y a p i l a n
t e k y i l l i k , kiigiik b i r b i t k i d i r . A m e r i k a n f i s t i g i , y e r
fistigi gibi isimlerle arnlan bu bitkinin sari renkli
g i g e k l e r i n i n sapi u z a r , ovaryum geligmesini tamamlamak
iizere topraga gbmillur ve meyvalar topragin iginde
olgunlagir; bu , bitkinin karakteristik ozeligidir.
Meyvalari 1-3 tohumlu, bogumlu ve iizeri agimsidir
(§ek.10 1 ) . T o h u m l a r bol yag igerir; sikma ybntemiyle
elde edilen bu sabit yaga O l e u m A r a c h i d i s , aragit yagi
adi verilir. Eczacilik tekniginde ve yemeklik yag
olarak tiiketilir. Tohumlari kavrulup tanence zengin
olan testasi gikarildiktan sonra kuruyemig olarak
yen i r.
Trigonella foenum-graecum(**) (gemenotu, buyotu),

yurdumuzda ve A k d e n i z havzasinda yetigen tek yillik ve
otsu bir bitkidir,bizde ayrica yetigtiri1ir. Yapraklari
trifoliat, gigekleri tek bagina, yapraklarin koltugunda
ve sari r e n k l i d i r . Meyvasi yay gibi k i v r i k , uzun ve ug
tarafta sivriImigtir(§ek.101). Tohumlari Semen
T r i g o n e l lae k o g e l i d i r , p r i s m a y a b e n z e r , miisilaj ve y a g
tagir. Baharat karigimlarinda kullanildigi gibi
pastirmayi brten gemen de bu tohumlarin tozu ile
hazirlanir, igtah agicidir. Bitkinin kuvvetli ve kalici
bir kokusu vardir, bu nedenle heniiz gigekli iken
toplanan bitkiler de kurutulup baharat olarak
ku11 a m l m a k t a d i r . Son y i l l a r d a bu drog bir b a g k a a g i d a n
onem k a z a n m i g t i r . T o h u m l a r i n embriyosunda d i o s g e n i n adi
verilen saponozitin varliginin saptanmasi sonucu
b i t k i n i n A v r u p a , A m e r i k a v e D o g u A f r i k a ' d a d a kiiltiiriine
baglanmigtlr, Diosgenin kortikosteroidlerin sentezinde
yararlanilan degerli bir bilegiktir.
(*)hyp(o)-= alt, agagi; gae(o)-= toprak (meyvalar

topragin altinda geligir)
( * * ) t r i g o n u s = ( t r i - ; g o n - ) iig k b g e l i ; f o e n u m = k u r u ot;
graecum: Yunanistan'da yetigen
305
§ekil 101. AiArachis hypogaea; B:Trigonella foenum-graecum;

ai:meyva; t:tohum(B:Zohary'den).
Myroxylon cinsi, Anadolu'da yetifmeyen fakat

eczacilikta kullanilan d r o g l a n n elde edildigi turleri
bulunan bir g e n u s t u r .
Myroxylon balsamurn, Kolumbiya ve V e n e z u e 1 1 a' da

y e t if e n , 25 m kadar boyda biiyiik bir agagtir.
Yapraklari imparipennat, gigekleri beyaz renklidir.
Agacin govdesine yapilan yaralardan akan balsam,
Balsamurn T o l u t a n u m TK ( T o l u b a l s a m i ) , 8ksuriige karsi
kullamlir ve e k s p e k t o r a n i l a c l a r i n b i l e f inline girer.
306
Sinamik asit ve benzoik asit igeren, giizel kokulu bir

drogtur.
M.pereira Orta Amerika'da yetigen, 15 m boyunda

bir agagtir. Gdvdesinin megalelerle yakiImasi suretiyle
olugan balsam, Balsamum Peruvianum TK (Peru balsami)
ayni o r g a n i k asitleri farkli oranlarda igerir. Bu d r o g
digaridan antiseptik olarak ve uyuza da uygulanan
preparat1arin bilegiminde yer alir.
Sophora japonica, vatani uzakdogu, gin olan bir

agagtir. Yurdumuzda park ve bahgelerde yetigtiri1ir.
Yapraklari pennat, meyvalari dar, silindirik sarkik
1omentumdur(§ek.98,102). Bu bitkinin gigek tomurcuklari
rutozit (flavonozit) bakimindan gok zengindir(% 15-20),
bu nedenle rutozit elde edilmesinde kaynak olarak
kullani1ir.
Physostigma venenosum(*) tirmamci bir bitkidir.

Bati Afrika'da yetigen bu bitkinin gigekleri kirmizi
renkli ve salyangoz gibi kivriktir. Tohumlari bbbrek
geklinde, 1-2 cm boyundadir; gekli baklayi andirdigi
igin tohumlara Faba Calabaricae(#*) (kalabar baklasi)
veya S e m e n P h y s o s t i g m a t i s adi v e r i l m i g t i r . Fisostigmin
(eserin) adi verilen bir alkaloit igerir; eserinin
pupi1layi(***) daraltici etkisi vardir, glokom'da gbz
t a n s i y o n u n u diigiirmek a m a c i y l a k u l l a n i l i r . H e m tohumlar
hem de bitki gok zehirlidir; yetigtigi yorelerde ok
zehiri olarak kullanilir.
Derris elliptica da tirmamci ve odunlu bir

b i t k i d i r ; Giiney d o g u A s y a ' d a y e t i g i r , b o y u 7 - 1 0 m'ye
ulagabilir. Bu bitkinin kbkleri rotenon adi verilen bir
flavonozit igerir; bu bilegik kuvvetli bir
ensektisittir, sicak kanli hayvanlar igin tehlikeli
degi1di r.
Cytisus scoparius (Sarothamnus scoparius),

katirtirnagi'na benziyen bir Avrupa bitkisidir,
Trakya'da da y e t i g i r . Yapraklari trifoliat, gigekleri
s a r i r e n k l i , yiiksek v e d i k b i r g a l l f o r m u n d a o l a n
( * ) v e n e n o s u m = v e n e n a t u m = zehi r1i
(**)faba= bakla
(***)pupilla = goz bebegi
307
bitkinin gigekleri ve gigekli dai uglari, ugucu bir

alkaloit olan spart.ein igerir. Bu bilegik kaip
sedatifi, kardiyotonik olup anti aritmik etkilidir. Dal
uglarmda bulunan dopamin (bir aromatik amin) ise
hipertansif etki gosterir.
Glycine max ( s o y a f a s u l y e s i ) , s o n y i l l a r d a biitiin

dlinyaca t a n i n a n , v a t a n i D o g u A s y a o l d u g u h a l d e b i r g o k
u l k e d e , genii? g a p t a kUltiirii y a p i l a n , 1 yillik, algak
boylu bir bitkidir. Meyvasi tuylu bir legUmen olup 3-5
tohumludur(§ek.102). Protein ve yag bakimindan zengin
$ekil 102. A: Glycine max; B: Sophora japonica . m:meyva: t:

tohum(Mi t s u h a s h i ' d e n ) .
308
olan tohumlar gida olarak tiiketildigi gibi soya yagi

e l d e e t m e d e d e k u l l a n i l i r ; a y r i c a s o y a siitii, s o y a s o s u
hazirlanir; kazein, glutamik asit, lesitin elde edilir.
Yurdumuzda da soya yagi iiretmek amaciyia
yetigtirilmektedir
Ononis spinosa(*) (kayigkiran), yurdumuzda gok sik

rastlanan, dikenli, pembe gigekli, algak boylu bir
galidir. Meyvasi kiigiiktlir, k a l i k s i n iginde kalir. Bu
bitkinin kokleri Radix Ononidis, diiiretik olarak
k u 11 a m 1 i r .
Lupinus albus (termiye, acibakla, yahudi baklasi),

yapraklari palmat olan bir bitkidir. Beyaz renkli
gigekleri govdenin tepesinde dik bir rasemus olugturur
(§ek.l03). Kalp zehiri olan fakat suda goziinen
alkaloitler igerir, bo 1 su ile kaynat11diktan sonra
yenir, kuvvet verici olarak bilinir ve kullanilir.
Galega officinalis te y a y g i n b i r b i t k i d i r , Ig v e
Dogu Anadolu'da sik rastlanir. Soluk sari renkli
gigekleri dik ve sik rasemus meydana getirmigtir. Herba
Galegae tagidigi galegin alkaloidi nedeniyle
hipog1i semi yan(**) e t k i l i d i r .
Spartium junceum (katlrtirnagi), Akdeniz ikiimi

iilkelerinde, Istanbul, Ege'de gok yaygin olan sert
y e g i l d a l l i , a z y a p r a k l i , s a r i r e n k l i v e giizel kokan
gigekleri olan 1-1.5 m boyunda bir ga1ldir(§ek.103).
Indigofera tinctoria, Hindistan'da yetigen bir

bitkidir, indigo adi v e r i l e n bir boya elde edilir.
Robinia pseudoacacia (akasya agaci), vatani Kuzey

Amerika oldugu halde yurdumuzda gok kolay yetigen,
dikenli bir agagtir. gigekleri kirli beyaz renkli olup
25-30 cm boyunda, sarkik salkimlar olugturur. Giizel
k o k u l u o l a n bu g i g e k l e r d e n parfiimeride k u l l a n i l a n bir
esans elde e d i l i r . Yo 1 kenarlarina g&lge vermek igin
dikilir. Vatani Gin olan bir bagka bitki de Wistaria
sinensis'tir (mor s a l k i m ) . T i r m a n i c i ve o d u n l u olan bu
bitki gardaklari ortmek amaciyia dikilir; gigekleri
(*)spinosus= dikenli
(**)hipoglisemiyan= hyp(o)-, glyc(o)-= kan gekerini
dugiiriicii
309
Sekil 103. A: Spartiurn junceum; B : L u p i n u s aJbus. md:meyva1i

dal
levlak renkli olup sarkik salkimlar meydana

g'e t i r m i f t i r , y a p r a k l a r d a n o n c e a g a r . Laburnum vulg'are
(sari salkim) da park agaci olarak fakat diger
ikisinden daha az yetistirilen bir Avrupa bitkisidir.
Kligiik b i r a g a g f o r m u n d a d i r . Q i g e k l e r i sari renkli ve
sarkik salkimlar h a l i n d e d i r , bu n e d e n l e b i t k i y e altin
yagmuru adi verilmift. ir. Biitiin bitki.de zehirli bir
alkaloit olan sitisin bulunur; santral sinir sistemine
etkilidir.
310
Bu altfamilyada sebze olarak yarar1andigimiz

bitkiler vardir. Phaseolus vulgaris (fasulya), Cicer
arietinum (nohut), Pisum sativum (bezelye), Lens
esculenta (mercimek), Vicia f aba (bakla), Vigna
sinensis (bbriilce) taze olarak tiiketildigi gibi
t o h u m l a r i p r o t e i n v e n i g a s t a yoniinden z e n g i n v e besin
d e g e r i yiiksek b i t k i l e r d i r .
Medicago ( y o n c a ) , Tri fo 1 i um( 1 1 r f l 1 , iiggiil) t i i r l e r i

ve Melilotus officinalis (kokulu yonca), Avrupa ve
Anadolu'da yaygin olan trifoliat yaprakli otsu
bitkilerdir. Melilotus'ta gigekler sari renklidir ve
y o g u n b i r r a s e m u s d u r u m u n d a d i r . M e y v a l a r i kiigiik y a da
Medicago1da oldugu gibi helezon geklinde kivrllmigtir.
Hayvan yemi olarak gok onemli olan bu bitkilerden
Melilotus officinalis kumarin igerir ve yatigtirici
etkilidir. Bu yonca iyi k u r u t u l m a z ve nemli ortamda
depolanirsa meydana gelen dikumarol nedeniyle
hayvanlarda zehirlenmelere neden olur. Bu bitkiler
diginda Vicia ervilia (burgak), Vicia sativa (fig),
Lathyrus sativus (miirdiimiik) te hayvan yemi olarak
k u l l a m l a n onemli bitkilerdir.
31 1
Ordo: Parietales
Otsu, gali veya agaggik formundaki bitkilerin

b u l u n d u g u bu takimda gigekler a k t i n o m o r f , hermafrodit,
siklik diziligli, pentamer ve h i p o g l n d i r . O v a r y u m 3
k a r p e l d e n m e y d a n a g e l m i g ve s l n k a r p t i r . O r d o y a bu ismin
verilmesi ovaryumda piasentasyonun parietal
olmasindandi r.
Bu takimda Anadolu igin yerli familyalar vardir.
Fam: Cistaceae
gogu Akdeniz maki toplulugunda yetigen agaggik

veya otsu bitkilerdir. ozelikleri Papaveraceae'ye
bender. Yapraklar basit, kargilikli diziligli; gigekler
tek b a g m a veya gevgek demet halinde; sepal sayisi 3
veya 5, petaller gogunlukla gunun erken saatlerinde
duger, Stamen gok sayida ve serbest; meyva karpel
sayisi k a d a r vaiv ile a g i l a n bir k a p s u l d u r .
Cistus (laden) sahil yorelerimizde ve ig

Anadolu'da yaygin o'.an kuguk galilardir. Yaprak ve
dal l a n n d a demet tuyler ve salgi tuyleri bulunur,
de£|ince v e s u r t u n u n c e h e m e n y a p i f i r . g i g e k l e r a g i k v e y a
koyu pembe, s a n m s i veya beyaz renklidir.
Cistus salviifolius, 2 0 -50 cm b o y u n d a , d a l l a n r m g ,

dik veya yayvan bir galidir; kury tagliklarda, gam
ormanlarinda yetigir. Yapraklari Salvia yapraklarina
benzer, 2-5 cm b o y u n d a , 1-2 cm kadar enae o v a l - o b l o n g ,
buruguk, ust yuzu yegil, alt yuzu beyazimsi-tuy1u
yapigici degi 1 ve s a p l i d i r ; kokusu a z d i r . M a r t - h a z i r a n
arasi gigek a g a r , g i g e k l e r uzun s a p l i , sepal 5 tane,
Korolla 2-4 cm k a d a r , g o g u n l u k l a b e y a z , ortasi turuncu
renklidi r.
C. 1adaniferus ve C. 1aurifolius Anadolu'da sik

rastlanan turlerdir. ikisinde de sepal 3 tanedir.
C.)adaniferus' ta yapraklar 1inear -1anseolat 4-10 cm,
gigekler tek b a g i n a , 5 - 8 cm k a d a r , kisa sapli ve beyaz
(,)ptries= duvar; parieta1is= duvar (geper) ile

i l<ji 11
312
olup gogunlukla her petalin tabamnda kahverengimsi -

s i k 1 a m e n b i r l e k e t a § i r . C. laurifolius'ta ise bitki 1-3
m boyunda d i k , da11anrm§ bir gall formunda; yaprakiar
2 . 5 - 7 c m , o v a 1 -1 a n s e o 1 a t , u s t y u z u g o k y a p i § k a n , alt
yuzu yunumsu tuylu, surgunleri yapificidir. Qigekler
5-8 cm kadar uzun sapii, petaller beyaz, tabani sari
lekeli olup 3-8 gigek grup ol u § t u r m u § t u r . Meyva
tuyludur. Salgi t u y l e r i n d e regineli bir salgi maddesi
bulunur, bu tuyler ve salgi maddesi toplanarak
Ladanum isimli drog elde edilir; bu d r o g t a n eskiden
dizanteriye kar§i ve ekspektoran olarak
yararlamImi§tir, bugun yalniz parfumeride
kul1aniImaktadir.
Fam: Tamaricaceae
Akdeniz'de yaygin, dallari ince ve sarkik olan

ha1ofit<*), higrofit(**) kuguk agag veya galilardir.
Y a p r a k i a r igne ya da pul b i g i m i n d e , g i g e k l e r k u g u k , gok
s a y i d a , ve uzun durumlar h a l i n d e d i r .
Tamarix (ilgin), tuy gorunu§unde, ki§in yaprak

doken, uzun silindirik dallari olan bir taksondur.
Qigekler kuguk, pembe renklidir ve amentuma benzer
durumlar meydana get1rmi§tir. Dere yataklarinda,
kumluklarda gok rastlanir, ayrica sus bitkisi olarak
park ve b a h g e l e r d e yeti§tir111r .
Fam: Hypericaceae
U g u c u y a g v e r e g i n e ta§iyan k u g u k g a l l v e y a gok
yillik otsu b i t k i l e r i n bulundugu bu familyada yaprakiar
basit, opozit veya vertisillat dizilifli, gogunlukla
§effaf noktacikli; gigekler sari renkli ve terminal
demetler halindedir. Periant pentamer, stamenler gok
s a y i d a , t r i a d e l f v e y a p e n t a d e l f ( * * * );
( * ) h a l o = G r . t u z ; h a l o f i t = t u z l u t o p r a k t a yeti§en
(* * ) h y g r ( o ) = G r . y a § , n e m 1 i ; h i g r o f i t = n e m l i t o p r a k t a
y e t i §en
( * » * ) a d e l p = G r . karde§; m o n a d e l p h u s = (tek k a r d e f l i ) ,
f i l a m e n t l e r i b i r t e k t u p h a l i n d e birle§mi§;
di a d e l p h u s = iki t u p h a l i n d e
313
$ekil 104, A : H y p e r i c i n perforatum; B: Viola odorata.

g:gigek; m:meyva; mz:mahmuz; o:ovaryun;y:yaprak.
ovaryum 3 veya 5 karpelden meydana gelmlf, tek gozlu;

meyva kapsul, bazan bakkadir.
Hypericum ( b i n b i r d e l i k o t u ) , y a p r a k 1 a r i n d a k i §effaf
noktaciklardan dolayi bu isim ver iImi § bir bitkidir.
Anadolu'da 50 den fazla turu yetigir. Hypericum
perforatum (sari k a n t a r o n ) , A n a d o l u ' d a y a y g i n 2 0 - 8 0 cm
boyunda bir turdur.Yaprak1 a n n d a ortu tuyleri bulunmaz,
fakat gok sayida salgi tuyu benekleri ile kaplidir
(§ek.104). gigekleri dallanmi§ topiuluk1ardadi r;
petalleri altin sarisi renkli, kuguk siyah benekli;
stamenler gok sayida, triadelftir. Qigekli dallar
zeytin yagi iginde maserasyona birakilarak Kantaron
Ya§i h a z i r l a n i r ; halk arasinda yara iyi e d i c i olarak
k u l l a n i l i r . igerdigi kirmizi renkli p i g m e n t , beyaz veya
31 4
soluk derili hayvanlarda fotosens11izasyona(* ) neden

olur, b o y l e h a y v a n l a r d a giigten d u § m e g o r u l u r .
H.calycinum, tabanda odunla§mi% olan algak boylu,

surunucu, ki§in yaprak dokmeyen bir bitkidir.
Yapraklari oblong-oval, 5 - 1 0 cm kadar ve derimsidir.
Y u k s e l e n d a l l a r d a tek ba§ina, t e r m i n a l , gok b u y u k , 7-8
cm gapinda sari renkli gigekleri bulunur. Stamenleri
gok sayida pentadelf; stilus 5 tane ve kisadir.
Kuzeybati Anadolu'da yaygindir.
Fam: Violaceae
Bir veya gok y i l l i k , otsu b i t k i l e r i n b u l u n d u ^ u bir

familyadir. Yapraklar basit, alternan diz1li§li,
stipulalidir . Qigekler hermafrodit, zigomorf; kaliks 5
sepalli; 5 petalden alttaki mahmuzlu; stamen 5 tane,
ikisi mahmuzlu; ovaryum 3 karpelden meydana gelmif,
sinkarp, gok ovullu; meyva lokulusit kapsuladir.
A n a d o l u ' d a 1 c i n s ve 25 kadar turu yeti§ir.
Viola tricolor (hercai menek§e), tek y i l l i k bir

bitkidir. Yapraklari stipulali, stipulalan yaprak
§eklinde geli§mi§ v e p a r g a l i d i r . P e t a l l e r i y a y i k , 2 - 3
renkli, alt petal mahmuzludur. Filamentler kisa,
anterler uzun, sari renkli; tepede uggen §eklinde
morumsu-siyah bir a p e n d i k s ( * » ) ta§ir; i k i s i n i n tabani
m a h m u z §eklinde uzami§tir v e n e k t a r y u m ta§ir. O v a r y u m
§ifkin, stigma buyuktur(§ek.104). Herba Violae
tricoloris T.K., deri h a s t a 1ik1 a r i n d a ve diuretik
olarak t a m n i r s a da daha gok sus bitkisi olarak park ve
V.odorata (kokulu menekfe), Kuzey Anadolu'da,

orman altlarinda yeti§en, gok yillik, stolonlu bir
turdur. Yapraklari kordat, gigeklerde ust 3 petal
b i r b i r i n e yakla§mi§, k o y u m o r r e n k l i d i r . F l o r e s V i o l a e
halk arasinda, ozellikle §urup halinde, ekspektoran
olarak kullamlir. Ayrica su buhari di st i 1 a s y o n u y 1 a
e l d e e d i l e n u g u c u ya§ p a r f u m e r i s a n a y i i n d e t u k e t i l i r .
( * ) s e n s u s = d u y g u ; s e n s i t i v u s = d u y a r 1 i ; p h o t <o) =
G r . i§ik; p h o t o s e n s i t i v u s = i§i§a d u y a r 1 l
(* * ) a p p e n d i x = e k , i l a v e .
315
Fam: Erythroxylaceae
Tropik ve subtropik1erde yetigen, kigin yaprak

dokmiyen gaii veya agag1ardir. Yapraklari basit,
alternan diziiigli v e derirasi; g i g e k l e r i aktinomorf,
hermafrodit, pentamerdir. Stamen gok saylda,serbest
veya demet h a li ride; overyum 3-5 karpel den meydana
gelmig ve sinkarptir. Meyva odunlagmig lokuiusit bir
kapsu1 adir.
Thea sinensis (Camellia sinensis, gay bitkisi),

vatani (Jin, Japonya oldugu halde birgok tropikal
ulkelerde ve yurdumuzda Rize'de k u l tiirii y a p i l a n bir
bitkidir. Kigin yaprak dokmez, yapraklari eliptik,
kenarlari dentat ve derimsidir(§ek.105). Tepe tomurcugu
ve onu izleyen 2 yaprak (2 1/2) 5ze 1 yontemle
fermen tasyona ugrat. l 1 di k t a n sonra kurutulur ve Folia
Theae T.K. (<Jay y a p r a g i ) e l d e e d i l i r . K a f e i n yaninda
teofilin ve teobromin a 1kaloitlerini ve tanen igerir;
a 1 k a 1 o i 11 e r d e n dolayi uyariei ve diiiretik, tanenden
dolayi da kabiz e tki 1 i d i r . U z u n siire ve fazla gay
k u 1 1 a n a n 1 a r d a , b i r g e g i t k r o n i k e n t o k s i k a s y o n goriiliir;
uykusuzluk, igtahsizlik, zayiflama ve sinirlilik
halleri ile kendini gosteren bu zehirlenmeye teizm
den i r.
Camellia japonica(kame1ya), vatani Japonya olan ve

siis a m a c i y l a iilkemizde de y e t i g t i r i l e n bir bitkidir.
g i g e k l e r i k a t m e r l i o l u p giile b e n z e r .
Fam: Passif1oraceae
Passiflora cinsi, vatani tropikal Amerika olan,

siiliikleri i l e 11 r m a n a n b i r t a k s o n d u r . Y a p r a k l a r i d e r i n
tig loblu; gigekleri 4-5 cm gapinda aktinomorf,
hermafrodit ve p e n t a m e r d i r . Sepalleri petale benzer,
s t a m e n s a y i s i 5 v e y a d a h a g o k t u r . O v a r y u m iist d u r u m l u ,
3-5 karpelden olugmug ve sinkarptir. Korolia ile
stamenler arasinda ipliksi uzantilar gibi ozel gekilli
bir korona(*) vardir ve ginekeum bir androginofor
iizer i n d e d i r ( §ek . 1 0 5 ) . M e y v a b a k k a d i r .
(*)corona= t ag
316
§eki 1 105. A: Thea sinensis; B\Passiflora cerulea.

g:gigek; gs:geng surgun{1/2 yaprak);
m : m e y v a ; yd:yaprakli dal(B:K.Karamano§lu'ndan).
Passi flora incarnata (garkifelek), vatani tropikal

Amerika olan, sus bitkisi olarak ta yeti§tirilen gok
yillik tirmamci bir bitkidir. Herba Passiflorae
alkaloit tafiyan bir d r o g t u r , sinir sistemi sedatifi ve
antispazmodik olarak asabi uykusuzluk1arda, §urup
halinde kullanilir.P.caerulea ve P.racemosa sus
amaciyla yeti§tirilen turlerdir.
31 7
Fam: Actinidiaceae
Tropiklerde yetigen tirmanici bitkiler, agag veya

galilardir. Qlgekler a k t i n o m o r f , ovaryum 3-5 veya gok
k a r p e l d e n m e y d a n a g e l m i g ve gok t o h u m l u d u r . M e y v a tipi
bakka veya derimsi kapsuladir.
Actinidia chinensis (kivi), vatani Qin olan

t i r m a n i c i , o d u n l u , dioik bir b i t k i d i r . M e y v a yumurta
b u y u k l u g u n d e , a g i k k a h v e r e n g i , u z e r i tuylii, y e n i l e n b i r
bakkadir. Pulpasi C vitamini bakimindan zengindir.
Fam: F1acourtiaceae
Bu familya tropiklerde yetigen, kigin yaprak

dokmiyen agag veya g a l i l a r i n b u l u n d u g u bir t a k s o n d u r .
Hydnocarpus kurzii, guneydogu Asya'da yetigen bir

b i t k i d i r . Tohumlarlndan presyonla bir yag elde edilir;
Oleum Hydnocarpi T.K (§olmogra yagi ) cuzzamda
kullanilan bu yag diger Hydnocarpus ve Taraktogenos
t u r l e r i n d e n de elde e d i l i r .
F*m: Caricaceae
Bu f a m i l y a d a t r o p i k l e r d e y e t i g e n a g a g l a r bulunur;
govieleri dallanmig ve d i k t i r , lateks tagirlar.
Carica papaya (kavunagaci), biitun tropiklerde
yetig\irilen bir agagtir. Kavun buyuk1ugundeki
meyvaltri yendigi gibi u z e r i n i n g i z i l m e s i y l e b i r siit
elde ecilir, Lateks papain isimli proteolitik<* ) bir
f e r m e n t i g e r i r ; bu f e r m e n t nekahat donemindeki ya d a
gok gugsu? kimselere sindirim yukunu haflfletmek igin
v e r i1i r .
Takim: Opuntiales(Cactales)
Fam: Opuntlaceae
Genellikle Afrika ve Amerika'mn gollerinde

yetigen sukkulent yaprak ve gftvdell, gogu dikenli
bitki1erdi r.
(*)proteinicut= protein igeren; lys-= Gr. gfizunme;

proteolitik= proteini pargaliyan
318
Opuntia ficus-indica (frenkinciri , kaynanadi 1i ),

u l k e m i z d e o z e l l i k l e Akdeniz bolgesinde yeti§tirilen ve
naturalize olmu§ bir tiirdiir. Q i g e k l e r i buyuk, san
renkli; meyva mor renkli dikenli bir bakkadir,
o l g u n l a § t i £p z a m a n y e n i r .
Lophophora williamsii (Echinocactus williamsii,

p e y o t ) , M e k s i k a ' d a yeti§en t o p r a k u s t u k i s i m l a r i 15-20
cm gapinda kure §eklinde olan bir kaktus turudur.
Meskalin isimli alkaloit ta§ir. M e s k a l i n b i l i n e n ilk
hal usi no jenl e r d e n d i r , m e l a n k o l i t e d a v i s i n d e K u l l a m l i r .
Ordo: Malvales
Bu takimin Parietales takimindan onemli farki

piasentasyonun aksillar olmasidir. Ayrica takim
bitkilerinin goijunda, d e m e t tuyler ve m u s i l a j igeren
hucreler karakteristiktir . Bitkilerin go§u a§ag ,
b a z i l a r i da o t s u d u r . Q i g e k l e r a k t i n o m o r f t u r . Bu o r d o y a
Columniferae de denir. Qunku bazi familyalarda
stamenler fi1ament1erinden biraraya gelerek stilusu
saran bir co1umna(*) olu§turur. Genel gigek formulu:
a. Kg C 5 A 0 + ( o o ) G ( 5 . « , ) .
Fam: Malvaceae
Bu familya bitkileri tek veya gok yillik otsu,

gall v e y a a g a g l a r d i r . Y a p r a k l a r p a l m a t d a m a r l i , tam ya
d a p a l m a t l o b l u , kiigiik v e d u § u c u s t i p u l a 1 i d l r . Q i g e k l e r
aktinomorf, hermafrodit olup gogunlukla yapraklarin
koltuûndan tek tek. gikar. Bazan kaliksin hemen
a l t i n d a , 3 veya gok sepale benziyen loblu braktelerin
meydana getirdigi ikinci bir kaliks, epikaliks(**)
bu1unur(§ek.106). Qigek formulu ordonunkine uyar,
y a l n i z o v a r y u m 2 , 3 ya da g o k k a r p e l l i d i r . M e y v a b a z a n
lokulusit bir k a p s u l a , b a z a n bakka ya da herbiri tek
tohum ta§iyan merikarplara ayrilan fizokarp meyva
tipindedir. Yeryuzunde 80 cins, 1500 kadar tiir,
y u r d u m u z d a i s e 9 c i n s v e 4 0 k a d a r tiir i l e t e m s i 1 e d i l i r
( * ) c o l u m n a = s u t u n , k o l o n ; k o l u m n i f e r a = s u t u n ta§iyan,
siitun h a l i n d e
( « * ) e p i = G r . iistiinde; e p i c a l y x = k a l i k s i n i i s t u n d e
bulunan tabaka
319
Malva sylvestris (ebegumeci), Avrupa, Asya ve

y u r d u m u z d a y a y i i m i g o l a n 2 0 - 5 0 c m K a d a r , t e k , iki ya d a
gok yillik otsu bir bitkidir. Yapraklari kuguk
r o t u n d a t , tabani k o r d a t , p a l m a t d a m a r l i ve 3 - 7 loblu,
uzun sapli, gengken gok tuyludur, gigekleri 3-5 cm
kadar, epikaliks 3 pargali korolla pembe
renkli(§ek.106 ), morumsu damarli petaller sepallerln
iki kati boyda tepede derin emarginat; fi1ament1erin
m e y d a n a getirdi§i t u p u z u n c a ve b e y a z . F o l i u m Malvae
T.K. (Ebegumec i yapragi) ve Flores Malvae, musilaj
b a k i m i n d a n zengin d r o g l a r d i r ; yumugatici ve e k s p e k t o r a n
etkilidir, digaridan da 1 apa halinde deri
h a s t a l l k 1 a r l n d a ve g i b a n l a r a kargi k u l l a n i l i r .
Althaea officinalis ( h a t m i ) , b o y u 6 0 - 1 2 0 cm k a d a r ,
g o v d e s i d i k , s i k v e g o k tuylii, g o k y i l l i k b i r b i t k i d i r .
Y a p r a k l a r i n i n o v a t , g i g e k l e r i n i n beyaz ve e p i k a l i k s i n 6
p a r g a l i o l u g u y l a Malva'dan ayirt edi1ir(§ek.106), 20 cm
kadar olan sert ve gok tuylu olan yapraklari Folium
A l t h a e a e T . K . (Hatmi yapragi ) y a n i n d a , gigekleri F l o r e s
A l t h a e a e ve kokleri R a d i x A l t h a e a e T . K . (Hatmi koku) de
musilaj igerir, yumugatici, pektoralf*) olarak
kullanilir. Hatmi nemli, tuzlu topraklarda, ekilmemig
arazide rastlanir. Kurak toprakta yetigenler musilaj
b a k i m i n d a n d a h a z e n g i n d i r . A.rosea, doQal olarak Balkan
u l k e l e r i n d e y e t i g e n 1-2 m boyunda gok yillik b i t k i d i r .
gigekleri koyu kirmizi renkli olup ulkemizde siis
amaciyla yet 1gtiri11r .
Gossypium ( p a m u k ) , lif ve y a g e l d e e t m e k a m a c i y l a
ekilen, kokeni tropikler ve subtropikler olan bir
kultur bitkisidir. Epikaliksi Malva'n inki gibi 3
p a r g a l i v e p a r g a l a r i m n k e n a r l a r i s a g a k 11 d i r (§ek . 1 0 6 ) .
Kaliks kisa 5 digli; meyva 4-5 gozlu lokulusit
k a p s u l a d i r , t o h u m l a r i u z u n ve sik t u y l e r l e k a p l i d i r .
G.arboreum, G.herbaceum, vatani Asya olan ,guney

A v r u p a ' d a genig gapta kulturu yapilan ve bazi yerlerde
n a t u r a l i z e o l m u g tek yillik t u r l e r d i r . Bitki dallanmig
gigekleri tek b a g i n a , s o l u k sari ve o r t a s i koyu pembe
renkli, 6-7 cm kadar buyuk1uktedir. Yapraklari kordat,
3-7 lobludur. Meyva 4-5 gozlu, 5-7 tohumlu olup
olgunlukta yarilarak agilir. Her tohumun testa
e p i d e r m a s i n d a 5 - 1 0 bin 6rtu tuyu b u l u n u r . Tek h u c r e l i ,
(»)pectus= go§us; petoralis= go§us ile llgili.

320
§eki1 106. A: Ma 1va sylvestris; B : G o s s y p i c m herbaceuv;

C:Althaea officinalis; Q:Epikaliks(a:Althaea;
m:Malva). g:gigek; mt:kapsul meyva ve tohum
tuyleri; k:k6k(C:K.Karamanog1u'ndan).
1-5 cm uzunlukta ve 15-40 mikron gapinda olan

silindirik bu tuyler kuruyunca yassi1a§ir ve kendi
iizerinde b u r u l u r . T o h u m l a r i o r t e n t u y l e r a y r i l i p ozel
yontemlerle temizlenerek Gossypium depuratum(*) T.F.
(Hidrofil pamukM**) hazirlamr. Dror kan dindirici,
absorban olarak ve yaralarin steril izolasyonunda
kullanilir. Tuylerinden kurtarilmi§ pamuk tohumlarlndan
(gigit) presyonla bir sabit yag gikarilir, Oleum
Gossypii e c z a c i l i k t e k n i g i n d e bazi pomat v . s .
(*)purus= temiz; depuratus= tem1z1enmi§

(**)hydr(o)= Gr.su; hydrophilus= rutubeti seven
321
hazir1amada k u l l a n i l i r . Pamuk yagi, yemeklik yag olarak

buyuk 61 g u d e tuketilir, ar«cak bu yagi kullanan
erkeklerde ant 1ferti11te(*) goriilmektedi r. Bu etki
gossipol isimli bilegikten ileri gelmektedir. Yagin
k u l 1 a m I m a s i b i r a k i l i n c a ki§i t e k r a r f e r t i l o l m a k t a d i r ,
Pamuk bitkisinin k6k kabuklari, Cortex Radicis
Gossypii, halk arasinda abortif(**> olarak
kullani1ir,ancak toksik bir drog olup tehlikelidir.
Gossypium turlerinden G.barbadense ve

G.hirsutum'un da ekonomik degeri buyuktur, bunlardan
sonuncusunun akala tipleri, bugiin en gok ekilen
bitkileri olugturmaktadir. Bunlardan gikarilan liflerin
boyu 2.5-3 cm kadardir, ba§lica Giiney A n a d o l u , Ege
bolgesi, Marmara, Guney-dogu Anadolu ve Kizilirmak
g e v r e s i n d e e k i1i r .
Hibiscus esculentus (bamya), 50-70 cm boyunda bir

kiiltur b i t k i s i d i r . E p l k a l i k s i 5 - 7 p a r g a l i d i r . M e y v a s i 5
gozlii b i r k a p s u l a o l u p miisilaj b a k i m i n d a n zengindir;
s e b z e o l a r a k t i i k e t i l i r . H. rosa-sinensis ( j a p o n giilii),
buyiik ve kirmizi gigekleri n e d e n i y l e , Bati ve Giiney
A n a d o l u ' d a y e t i § t 1 r i l e n b i r siis b i t k i s i s d i r . Q i g e k l e r i
basit ve katmerli olanlari vardir.
Fam: Tiliaceae
Bu f a m i l y a d a k i b i t k i l e r i n gogu agag formundadir.

Yapraklari basit, stipulali, gigekleri aktinomorftur;
stamenler gok s a y i d a dir fakat kolumna o l u g t u r m a z . 40
k a d a r c i n s i , 4 0 0 k a d a r tiirii v a r d i r , y u r d u m u z d a 2 c i n s 5
t u r y e t i §i r .
Tilia (ihlamur) cinsi, yapraklari alternan

di2ili§li, laminasi kordat ve asimetrik, kenarlari
dentat olan agaglardir. Qigekler haziran-temmuz
aylarinda agar ve sarkik d u r u m l a r h a l i n d e d l r . Durumun
sapi, obiong-1anseo1 at, zarimsi, agimsi damarli uzun
bir nraktenin tabanindan ortasina kadar yapifiktir ve
b i r l i r t e biiyiir (§ek . 1 0 7 ) . D u r u m d a k i g i g e k s a y i s i ,
( * ) f e r n i i s = verimli, fertil
( * * ) a b o r ^ u s ^ dii§iik ; a b o r t i v u s = g o c u k dugiirmeye neden
o 1 ai
322
tiirlere gore 2-10 arasinda degifir. Tilia tiirleri

Avrupa'da gok yaygindir. Ofisinal tiirler T.cordata ve
T.p IatyphylJos'tur.
T. p 1 atyphyl 1 os, boyu 30 m'ye ulaâbilen bir

agagtir. Yapraklarinin iist yiizii k o y u y e ? i l , a l t yiizii
ise tafidigi tiiyler n e d e n i y l e soluk renklidir. Qigek
durumu seyrek 2-5 gigekli ve sarkiktir; gigekleri
s a r i ins i b e y a z r e n k l i v e k o k u l u d u r .
T. cordata"1 d a y a p r a k l a r kligiik, a z g o k d a i r e m s i , a l t
yiizii tiiysiizdiir f a k a t d a m a r l a r i n b i r l e ^ m e y e r l e r i n d e tiiy
demetlerine rastlanir, her iki yiiziide p a r l a k yesjil
renklidir. Durumddaki gigek sayisi 4-10 kadardir. Bu
i k i tiiriin g i g e k l e r i y a d a g o g u k e z b r a k t e l e r l e b i r l i k t e
gigekleri Flores Tiliae T.K. (Ihlamur gigegi) isimli
drogu olufturur. Drog miisilaj (% 6-8 kadar)
f l a v o n o i t l e r ( % 1 ) v e u g u c u y a g (% 0 . 0 5 k a d a r ) i g e r i r v e
bu bi1e§ik1erinden dolayi santral sinir sistemi
s e d a t i f i v e an t i s p a z m o d i k ( u g u c u y a g i n d a n ) , diiiretik-
sudorifik ( flavonoitlerinden) ve ekspektoran-emo1iyan
(miis i 1 a j i n d a n ) etkilidir. Enfiizyonu hazirlanarak
k u l l a m l i r . Miisilaj bakinundan gigekler, braktelerden
daha zengindir.
Ihlamur odunundan Carbo Ligni Tiliae hazirlanir;

b u b i t k i s e l komiir m i d e b a r s a k g a z l a r i m giderici, etkin
bir adsorbandir.
T.argentea (T. tomentosa)(*), Marmara bolgesinde

b o l c a y e t i f e n , tiirdiir. Y a p r a k l a r i k o r d a t , iist yiizii k o y u
yeîl, alt yiizii y i l d i z tuyleri nedeniyle beyazimsi
renklidir. Bu tiir, g i g e k l e r i n i n kotii k o k u l u oldugu
gerekgesiyle Avrupa Farmakope1erine , a 1mmamif11r,
a n c a k bu g e g e r l i o l m i y a n eski bir goruftiir, gigekleri
miisilaj bakimindan hatta biraz daha zengindir ve
androkeum halkasinda bulunan staminodyumlarl nedeniyle
kolayca taninir. Bu tiiriin govde kabuk 1 ar indaki
liflerden sicini v e urgan yapilir; beyaz renkli olan
odunu mobi1yacl1lkta d e g e r 1 i di r . T . r u b r a , Karadeniz'de
bo 1 yetifen tiirdiir. Qigekleri yukaridaki tiirlerde
b u l u n a n bilefikleri igerir, ayni amaglarla kullamlir.
(*)argentum= giimusj; tomentosus= gok kegeli, kege gibi

t u y 1 ii
§ekil 107. A: Tilia platyphyllos; B: Theobroma cacao.
S:gi$ek; brbrakte; m:meyva(B: Mitsuhashi'den>.
Corchorus' 1 ar H i n d i s t a n ' d a v e t r o p i k l e r d e yetigen

tek y i l l i k b i t k i l e r d i r . B o y u 1 - 2 m o l a n bazi tiirlerin
govdesinden jut adi verilen lif elde edilir,
dokumaci1ikta makbuldur.
Fam: Sterculiaceae
Qo§u t r o p i k l e r d e yetifen aâglardir, stamenlerin

bir kismi tup b i g i m i n d e bir1egmi§tir , dig h a l k a d a k i l e r
staminodyum halindedir. Meyva tipi gizokarp veya
kapsuladir.
324
Theobroma cacao (kakaoagaci ), vatani tropikal

Amerika olan, tropiklerde bir gok yerde kulturu
yapilan, buyuk ve basit yaprakli, 8-10 m kadar boyda
agaglardir. Qigekleri kuguk, beyaz veya kirmizi renkli,
ana gdvde veya ya§li y a n dallarin uzerindedir, yani
kauliflori gosterir. Meyva 15-20 cm buyiiklukte,
agilmayan kapsuladir, 20 kadar tohum igerir(§ek.107).
S e m e n C a c a o , y a g v e t e o b r o m i n (% 1 . 5 - 2 ) , a z m a k t a r d a (%
0.2) kafein Igerir; ayrica polifenoller bulunur.
Tohumlardan elde edilen Oleum Cacao T.K. (Kakao yagi)
vucut s i c a k l i g i n d a e r i y e n kati bir y a g d i r , bu nedenle
s u p p o z i t u v a r ve p o m a t y a p i m i n d a k u l l a n i l i r .
Kakao tohumlarinin yagi alindiktan sonra kalan
kismindan kakao tozu ve gukulata yapiminda
yarar 1 a m 1ir .
C o / a acuminata da d r o g v e r e n bir b i t k i d i r . Bati

A f r i k a ' n i n t r o p i k b o l g e s i n d e geli§tigi gibi k u l t u r u de
yapilir. 10-15 m boyundaki bu agaglarin meyvasi
odunla§mi§ 5 folikulden meydana gelmi§tir, herbir
folikulde, kestane buyuklugunde 5-6 tohum bulunur.
Tohumlar 4-6 koti1edonludur; kodekslerde Semen Colae
T.K. (Kola tohumu) adiyla kayitli olan, testasi
gikarilip kurutulmuf koti1edon1aridir. Drogun etken
maddeleri k a f e i n ve t e o b r o m i n a 1 k a 1 o i 1 1 e r i d i r , ayrica
tanen de igerir; uyarici, diuretik ve astrenjan
etkilidir. Kolali igkilere katilir.
Co la vera (C.nitida) turunde tohumlar 2

koti1edonludur, alkaloit miktari daha yuksektir, bu
nedenle alkaloit kaynagi olarak ve gida sanayiinde daha
gok bu turun tohumlari segilir.
Ordo: Geraniales
Bu takimdaki bitkilerin gogu otsudur. gigekleri

aktinomorf veya zigomorf, hermafrodit, pentamer ve
h i p o g i n d i r . G e n e ! gigek formulu a/z K 5 C 5 A 5 + 5 G(2-5)
dir. Bazi f ami 1 y a l a r i n d a bitkiler ig salgi bezleri
ta§ir.
325
Tropiklerde yetigen, odunu sert ve kokulu

agaglardir. Yapraklari pennat, gigek durumu panikula ve
gigekleri erdigidir.
Melia azedarach (tespih agaci, hint leylagi),

vatani Qin ve H i n d i s t a n olan bir a g a g t i r . Bati ve
ozellikle Giiney Anadolu'da, sicak bolgelerde yol
kenar1arinda, parklarda yetigtiri1ir. Yapraklari bi
veya tripennat, gigek durumu gevgek ve sarkik
p a n i k u l a d i r . Leylak renkli gigekleri, tespihe benziyen
y u v a r l a k , d r u p a m e y v a l a r i v a r d i r . M e y v a l a r bol yagli ve
zehi rlidi r.
Fam: Simaroubaceae
(Jogunlukla tropiklerde ve subtropik bolgede

rastlanan agaglar bu fami 1 y a d a d i r . Anadolu'da
naturalize olmug bitkiler vardir.
Ailanthus altissima (kokar a g a c i ) , A . glandulosa,

vatani Qin oldugu halde yurdumuzda yol Kenarlarina
dikilen, ayrica kiiltiirden kagmig olarak ta sik
rastlanan agaglardir. Yapraklari imparipennat,
f o l i o l l e r i buyiiktiir, k o k u s u h o g d e g i l d i r ( 1 s m i b u r a d a n
e s i n l e n e r e k v e r i I m i § t i r ) . Q i g e k l e r i biiyQk r a s e m u s v e y a
panikula durumundadir. Foliolleri Atropa belladonna
yapraklarina benzer ve katigtirma amaciyia katilir;
ancak mikroskopta incelemeyle Fol. Belladonnae igin
karakteristik element1erden olan billur kumu,
S o l a n a c e a e t i p i s a p i t e k b a g i g o k hiicreli s a l g i tiiyleri
v e S o l a n a c e a e t i p i s t o m a k o m g u hiicreleri ( b i r l kiigiik 3
komgu hiicresi ) yardimiyla, katigtirma kolayca
saptanabi1i r.
Quassia amara, Picrasma excelsa(*) da tropiklerde

yetigen agaglardir. Gfivdenin odun kismi, Lignum
Quassiae T.K. (Kuasya agaci, aciagag) isimli drogu
o l u g t u r u r . Aci lezzetli o l d u g u igin igtah a g i c i , a y r i c a
a t e g duguriicii o l a r a k ta k u l l a n i l i r .
(*)picro-= Gr. aci

326
Tropiklerde yeti§en bu familya bitkilerinin

yukandaki1erden farki regine veya ugucu yag
ta§imalaridir. Pennat yapraklari olan bitkiler gall
veya agag formundadir. Agaglardan yaralama sonucu
oleoresin elde edilir.
Commiphora turleri Afrika ve Asya'da yeti§en

agaglardir. Bunlardan elde edilen Myrrha T.K. (Mirra),
o 1 e o g o m r e s i n ( * ) b o g a z a n t i s e p t i g i o l a r a k , di§ s u y u v e y a
gargara halinde kullamlir. Arabistan'da yetifen
Boswellia turlerinden O l i b a n u m adi verilen oleoresin
e l d e e d i l i r . Bu d r o g s o l u n u m yollari hasta1lk1arinda,
nefes darliginda (gunluk gibi) ve k r o n i k nezlelerde
v e r i l i r . B . anarium turleri Hi ridi s t a n ' d a yeti§en
bitkilerdir. Bunlardan da bir o l e o r e s i n e l d e edilir:
Elemi, yara iyi edici olarak veya tutsu halinde
kullamlir.
Fam: Rutaceae
Bu familya bitkileri tropikler ve subtropikal

b o l g e l e r d e yeti§en g o g u a g a g , b i r k i s m i k u g u k a g a g ya
da o t s u b i t k i l e r d i r . Y a p r a k l a r i a l t e r n a n ya da o p o z i t
dizili§li, tam veya p a r g a l i d i r ; gogunlukla salgi cebi
ta§ir ve kokuludur. Qigekler aktinomorf, kaliks ve
korolla 3-5 uyeli; stamen sayisi 3; ovaryum 4-5
karpelli, sinkarp ve ust durumludur. Meyva tipi
h e s p e r i d y u m d u r , p e r i k a r p i n di§ k i s m i d e r i m s i d i r v e b o l
salgi cebi ta§ir, sari veya turuncu renklidir
( f 1 a v e d o ) ( « * ) . B u n u ige d o g r u izleyen tabaka sungerimsi
y a p i d a ve b e y a z r e n k l i d i r ( a l b e d o > ( * * * ) . E n d o k a r p zar
g i b i d i r , e n d o k a r p t a n m e y v a m n 1 oku 1 us 1 a r l na u z a n a n etli
t u y l e r , o l g u n l u k t a §i§er v e d o l a r ( § e k . 1 0 8 ) . Familyada
kapsul tipi m e y v a t a f i y a n b i t k i l e r de v a r d i r . R u t a c e a e
z e n g i n fami 1 y a l a r d a n d i r , y e r y u z u n d e 140 kadar c i n s ve
1300 kadar turu vardir; yurdumuzda 3 cins yerlidir
f a k a t y e t i §t i r i 1 e n Citrus cinsi bakimindan onemlidir.
(*)oleum= yag; gummi= zamk; resina= regine

o l e o g o m r e z i n = r e g i n e n i n , zamk ve ugucu yag ile
birlikte bitkide bulunu§ hall.
(» * ) f 1 a v u s = s a r i
<* **)albus= bayaz
327
Citrus (narenclye), vatani uzakdogu, Qln,

H i n d i s t a n olan bir c i n s t i r , ancak butGn s u b t r o p i k 1 e r d e
bir gok varyete ve kultur formu yet 1§tir1lmektedir;
Akdeniz ulkelerinde naturalize olmu§tur. Yurdumuzda
ba§lica g u n e y v e g u n e y - b a t i A n a d o l u ' d a s a h i l k e s i m i n d e
a y r i c a R i z e ve c i v a r i n d a yeti§tiriImektedir. Kuguk agag
formundaki bitkilerin yapraklari ki§in dbkulmez;
p a r l a k , d e r i m s i , tam ve o v a t - e l p i t i k t i r ; y a p r a k ve sapi
kanatlidir. Ovu§turulunca kokuludur. Qigekler 2-3 cm
b u y u k l u k t e , kisa s a p l i d i r . Kaliks k a m p a n u l a t , 5 loblu;
k o r o l l a 5 p e t a l l i , p e t a l l e r beyaz veya p e m b e m s i , etli
ve m a t t i r ; s t a m e n l e r gok sayida; o v a r y u m ust d u r u m l u ,
6 - 1 2 k a r p e l d e n m e y d a n a gelmi§, s i n k a r p , gok g 6 z l u , sari
veya turuncu renkli bir bakkadir(hesperidyum,§ek.108).
Citrus turlerinin bir k i s m i n d a n drog elde e d i l i r .
Citrus aurantium v a r . amara (turung agaci), turunun

meyva k a b u g u d r o g o l a r a k k u l l a n i l i r . Ek§i v e acimsi
l e z z e t l i o l a n m e y v a l a r t a m a m e n ol g u n l a§madan toplamr,
perikarpi alimr, albedosu gikarilir ve kurutulur,
Pericarpium Aurantii amari T.K. (Turung kabugu) elde
edilir. Ugucu yag ve f1avonozit1er (hesperetol) igeren
d r o g a c i l e z z e t i n d e n d o l a y i isjtah a g i c i , s t o m a ^ i k ; k o k u
ve tat verici o l a r a k k u l l a n i l d i g i gibi f l a v o n o z i t e l d e
etmede kaynak olarak tuketilir. Turung agacimn
gigek1erinden de bir drog elde edilir; Fransa ve
Italya'da, subuhari distilasyonu ile a l m a n bu droga
Oleum Aurantii floris T.K.(Oleum Neroli, Turung gigegi
esansi) adi verilir, % 30 kadar linalol igeren bu
esans, dzellikle parfumeride; Eczacilik sanayiinde koku
degi§tirici olarak deger 1 endi r i 1 i r . Turung agacimn
yaprak, tomurcuk ve dal uglarindan subuhari
d i s t i l a s y o n u ile bir ugucu yag daha elde e d i l i r ; bu
Oleum Aurantii fol11(Pet1t grain esansi) adi ile
parfumeride taninan bir urundur <% 45-75) linalil
asetat i ger i r).
C.aurantium var.dulce (C.sinensis, portakal

a g a c i ) : m e y v a l a r a r a s i n d a en gok t u k e t i 1 e n l e r d e n biri
olan portakal, turunga b e n z e r s e de tatli lezzetiyle
kolayca ayirt e d i l i r . Bu m e y v a l a r i n kabuk1arlndan
(perikarpindan) mekanik yolla yani salgi ceplerini
pat 1atarak bir u g u c u yag elde e d i l i r , % 9 0 - 9 5 kadar
limonen igeren O l e u m Aurantii T.K. (Portakal esansi),
g i d a s a n a y i i ve e c z a c i l i k t a gok t u k e t i l i r . A l b e d o s u n d a n
kurtarllmi§ P e r i c a r p i u m A u r a n t i i de bazi kodekslerde
328
kayitlidir, bu drogdan hazirlanan tenturler koku ve

lezzet verici olarak bazi ilaglarin bilegiminde yer
alir.
C.aurant ium var bergamia (C.bergamia, bergamot

agaci), bir ba§ka kultur bitkisidir. Meyvalari agik
sari renkli, ince kabuklu ve toparlaktir. Meyva
k a b u k 1 ar i n d a n mekamk yolla elde edilen ugucu yag,
Oleum Bergamiae T.K.<Bergamot esansi) koku verici
o l a r a k k u l l a n i l i r . Bu e s a n s gibi kurutu1mu§ perikarpi
da orta incelikte toz halinde, ozel koku vermek
Sekil 108. A:Rut a chalepens1s-,B: Citrus aurantiun

var.cfev7ce.g:gigek; mk:meyvanin enine kesiti
(A:Mi tsuhashi'den; B : Z o h a r y ' d e n ) .
329
C.aurantium var.decumana (C.paradisi, grepfrut,

g r e y f r u t , a l t m t o p ) m e y v a l a r i da b e r g a m o t g i b i buyiik v e
agik sari renklidir fakat gekli sap ve t e p e k i s m i n d a n
basilmig b1r kiireye benzer. ince kabuklu olan bu
meyvalar C vitamini bakimindan zengindir. Gida olarak
tuketi1mektedi r.
C. limon (C.medica v a r . 1 imonum, limon agaci), meyva

gekliyle diger narenciyeden kolayca ayirt edilir,
e l i p s o i d ve agik sari o l u g u , ekgi lezzeti en b e l i r g i n
karakter1eridir ; C vitamini ve sitrik asit bakimindan
zengindir. Olgun meyva kabuklari Pericarpium Citri T.K.
(Limon kabugu) drogunu olugturur; ugucu yag ve
f l a v o n o z i t g e ( h e s p e r e t o l ) z e n g i n d i r . E c z a c i l i k t a tat ve
koku verici olarak kullanilir. Limon meyvasi
k a b u k 1 a r i n d a n bir ugucu yag elde e d i l i r ; O l e u m Citri
T . K . (Limon e s a n s i ) a d i y l a k o d e k s l e r d e yer alan bu d r o g
kozmetik alaninda sabun v.s. yapiminda ve gida
s a n a y i i n d e g o k tiiketilen bir u r u n d u r . L i m o n l a r a r a s i n d a
tatli lezzetli olan bir tiir v a r d i r , C.limetta. Bu
b i t k i n i n m e y v a l a r i d a h a y u v a r l a k v e yiizeyi duzgiindiir,
k o k u s u da k e n d i n e ozgiidur.
C.medica ( a g a g k a v u n u a g a c i ) , m e y v a l a r i e n buyiik
narenciye turiidiir; 1-2 kg agi r 11 gi n d a k i meyvalarin
yiizeyi k l r i gi k 11 di r . K a l i n o l a n a l b e d o k i s m i n d a n r e g e l
yapiminda yarar 1 a m 1 ir .
Narenciye meyvalari buyiik olgiide gida olarak

tiiketilir, portakal , limon yaninda mandalina
(C.nobi lis, C.deliciosa) ve kan portakali
(C.hierochuntica) da kigin belli bagli meyvalari
a r a s i n d a yer a l i r . P e r i k a r p i n a l b e d o k i s m i n d a n pektin
elde etmede yarar1 a m 11r; pektin hem antidiyareik
etkisinden dolayi hem de besin sanayiinde regel,
dondurma, jole v.b. urunlerin yapiminda kullanilir.
Yaprak, perikarp veya gigeklerden elde edilen ugucu
yaglarin eczacilikta kul1 a m 11gina ek olarak bolca
bulunan sitral, limonen ve C vitamini elde etmede
kaynak olmasi da bu bitkilerin ekonomik degerini
arttirmaktadir.
Rutaceae fami 1 y a s i n d a n Anadolu'da yetlfen bir

diger b i t k i d e Ruta c i n s i d i r . Yapraklari gok p a r g a l i ,
fena kokulu gok yillik otsu bitki1erdir.Qigek1eri
330
k o r i m b u s olu§turmu§tur; p e t a l l e r i sari r e n k 1 i , K e n a r 1 a r 1
d i i z e n s i z di§li v e y a s a g a k 1 i d i r < § e k . 1 0 8 ) .
R.graveolens (sedefotu), butun Avrupa'da yeti§en

bir Akdeniz bolgesi b i t k i s i d i r . Yurdumuzda bahgelerde
siis b i t k i s i olarak y e t i §t i r i l i r . Q i g e k l e r i sarimsi -
ye§il r e n k l i d i r ; b i t k i n i n ho§a g i t m e y e n b i r k o k u s u v e
aci lezzeti v a r d i r . K o k u s u u g u c u y a g i n d a % 9 0 oramnda
bulunan metil-nonil k e t o n d a n ileri g e l i r . Bu bile§ik,
A n a d o l u ' d a yeti§en d i g e r iki t u r d e , R.cha1epensis (%
47) ve R.mon tana' d a (% 84) daha az bulunur.
R. gra veo lens' i n toprak ustii kisimlari Herba Rutae,
k o d e k s l e r d e k a y i t l i bir d r o g t u r , u g u c u y a g a ek o l a r a k
flavonozit (rutozit, % 1-2 kadar) ve C vitamini igerir.
Histeri ve epilepside yatiftinci etki gbsterir.
Enfuzyon halinde, stoma§1k ve antispazmodik olarak
kullamlir. Halk arasinda emenagog(') olarak
k u l l a m l i r s a d a t e h l i k e l i di r .
Pilocarpus turleri Anadolu'da yetifmeyen drog

veren kuguk a g a g l a r d i r .
P.jaborandi, P.pennatifo1ius, P.microphyl1 us,

Brezilya'da y e t i §en turlerdir. Pennat yapraklarin
foliolleri 3-4 cm boyunda eliptik, tepede obtus ve
emarginattir. Kodekslerde Folia Jaborandi T.K.
(Japorandi yapragi) adiyla kayitli olan drog pilokarpin
alkaloidini ta§ir. Bu bile§1k salgi arttirici ve
pupi11ayi(** ) daraltici etkilidir, yani atropinin
antagonistidir<***). ozellikle gdz hastalik1arinda, goz
tansiyonunu du§urucu olarak, pilokarpin nitrat ve
pilokarpin klorhldrat tuzu halinde k u l l a m l i r .
Geraniales ordosundaki bir grup bitki,ig salgi

ta§imadigi igin b u r a y a kadar an!at11 an!ardan ayrilir.
Fam: Geraniaceae
I l i m a n ve s u b t r o p l k a l b o l g e l e r d e yeti§en, tek veya

gok yillik otsu b i t k i l e r i n b u l u n d u g u bir familyadir.
Bitkiler gok yaygin, gigekleri aktinomorf veya
(*)emenagogus= adet sokturucu

(**)pupilla= gozbebegi
( » * * ) a n t a g o n 1 s t = kar§i o l a n
331
z i g o m o r f t u r . K a l i k s v e k o r o l l a 5 e r iiyel i , s t a m e n b a z i
genuslarda 5 (Erodium), bazilarmda 10 (Geranium)
t a n e d i r ; o v a r y u m 3 - 5 k a r p e l d e n m e y d a n a gelmi§tir; m e y v a
olgunlukta merikarplara ayrilir ancak uzun olan stilus
o r t a e k s e n e b a g l i k a l i r k e n m e r i k a r p i n t o h u m ta§iyan a l t
ucu, yay(Geranium) veya spiral (Erodium) §eklinde
k i v r i l a r a k yukari kalkar ve e k s e n d e n ayri1ir(§ek.109).
Pelargonium zonal e (sardunya) bahgelerde veya

b a l k o n l a r d a , saksi i g i n d e en gok yeti§t1rilen b1r sus
bitkisidlr. P.endlicherianum ise salucanotu adiyla
t a n i n a n , o r t a , g u n e y v e d o g u A n a d o l u ' d a yeti§en 2 0 - 3 0
cm boyunda gok y i l l i k o t s u bir b i t k i d i r . K o y u pembe
renkli zigomorf gigekleri halk arasinda, taze iken
solucan du%urucu olarak kullanilir, ismi buradan
gelmektedi r.
Fam: Polygalaceae
Bu familya bitkiieri otsu.gali veya kuguk agag

formundadir. Yapraklari basit, gigekleri erdifi ve
zigomorftur, Papi1ionaceae gigegine benzerse de
karinada petalin tepesi pargalanmi§tir. Stamen 8 tane
o l u p f i l a m e n t l e r i b o r u §eklinde bir1e§mi§tir. O v a r y u m 2
karpelden meydana gelmi§tir, meyva tipi lokulusit
kapsuladir.
Polygala senega, K u z e y A m e r i k a ' d a yeti§en, 4 0 - 5 0

cm b o y u n d a , gok yillik bir b i t k i d i r . Kok ve rizomlari
Radix Senegae T.K. (Poligala kokii) isimli drogu
olu§turur. Drog saponozit (senegozit) igerir ve
ekspektoran olarak kullanilir. Anadolu'da yeti§en
P.pruinosa turu de saponozit igerir.
Fam:Oxa1idaceae
Dogal olarak yeti§en, ayni zamanda kulturu de

yapilan otsu bitkilerdir.
Oxalis acetoce 1 la ( k u z u k u l a g i , e k § i y o n c a ) . K u z e y
Anadolu'da yetiîr. Yapraklari trifoliat(Tr7fo1ium'a
benzer), oksalik ve tartarik asitler ta§ir, sebze
o l a r a k kul 1 a m 1 i r .
332
Bu f a m i l y a d a n Tiirkiye'de y e t i g e n bir d r n e k y o k t u r .
Erythroxylon coca guney Amerika'da, Peru, Bolivya'da
yetigen, A s y a ' m n giineyinde, C a v a , S e y l a n ' d a kiilturii
y a p i l a n , 2 - 4 m b o y u n d a , kiigiik b i r a g a g t i r . Y a p r a k l a r i
a l t e r n a n d i z i l i g l i , k i s a s a p l i , tarn, e l i p t i k o l u p orta
d a m a r a az gok p a r a l e l 2 gizgi t a g i r . F o l i a C o c a e T . K .
(koka yapragi ) kokain alkaloidi igeren bir drogtur.
Alkaloid uyugturucu ve lokal anastezik etkilidir;
yapraklari yerliler tarafindan aglik, yorgunluk ve
susuzluk giderici olarak k u l l a n i l i r . Bazi serinletici
i g k i l e r i n (kola g i b i ) y a p i m i n d a yer a l m a k t a d i r .
Fam: Euphorbiaceae
Tropik ve lliman bolgelerde yetigen gali veya

agaglardir; bazilari sukkulenttir . Qogunlugu monoik,
bazilan dioiktir. Bir g o g u da beyaz renkli lateks
tagir. Yapraklari basit, pargali, pul veya diken
b i g i m i n d e d i r . Qigekleri a k t i n o m o r f , p e n t a m e r , bazan gok
indirgenmigtir. Ovaryum 3 karpelden meydana gelmig, 3
g o z l u d u r . M e y v a , h e r b i r i n d e 1 t o h u m b u l u n a n 3 gozlii b i r
kapsuladir; olgunlukta 3 kokus halinde ayrilir, bu
n e d e n l e b u t a k s o n a T r i c o c c a e d e d e n i r . Yeryiiziinde 2 8 0
c i n s ile temsil e d i l e n bu f a m i l y a d a n y u r d u m u z d a 5 g e n u s
v e 1 0 0 k a d a r tiir y e t i g i r .
Ricinus commmunis (hintyagi bitkisi), vatani

H i n d i s t a n o l a n b i r b i t k i d i r ; biitiin t r o p i k v e s u b t r o p i k
bolgelerle iliman iklim yorelerinde yetigt1ri1ir .
Tropiklerde 10-20 m boyunda agag formunda, iliman
i k l i m d e i s e 1 - 2 m lik t e k y i l l i k o t s u b i r bitkidir.
Yapraklari loblu ve p e l t a t t i r , yaprak sapi laminanin
o r t a s i n a y a k i n b i r y e r e b a g l i d i r ; y a p r a g i n a l t yiiziinde
damarlar ve yaprak sapi koyu kahverengimsi kirmizi
renklidir. Ci?ekler govdenin tepesinde,salkim
d u r u m u n d a d i r; digi gigekler salkimin iist kisminda,
erkek gigekler ise alt t a r a f i n d a d i r . Digi gigeklerde
o v a r y u m 3 gozlii v e m e y v a d i k e n l i d i r . T o h u m l a r i 1 - 1 . 5 c m
b o y u n d a , iizeri l e k e l i e t l i v e g i g k i n b i r k e n e y e b e n z e r ;
karukulasi et1idir<§ek.109 ) . Bu tohumlar S e m e n Ricini
T . K . (Hintyagi t o h u m u ) yag b a k i m i n d a n z e n g i n d i r ve
zehirlidir. Tohumlardan sikma yoluyla elde edilen Oleum
Ricini T . K . (Hint y a g i ) , zehirli bir bilegik o l a n risin
333
Sek'il 109. A:Geraniaceae meyvalari; B:Ricinus comvunis.

gd:digi gigek; ge:erkek gigek; e: Erodium;
g: Geranium, m:meyva; t:tohun.
maddesinden kurtariIdiktan sonra purgatif olarak

kullanilir; ince barsaga etki eden kuvvetll bir
purgatiftir. Kozmetik sanayiinde sabun, gampuan
yapiminda, dericilik, boyacilik, matbaaci1ikta ve
m a k i n e yagi ve kandil ya£i o l a r a k k u l l a n i l i r .
Croton tiglium da t r o p i k a l A s y a ' da y e t i g e n k u g u k

bir agagtir. Tohumlari hintyagi tohumlarina benzer
fakat daha k u g u k t u r . Bu t o h u m l a r d a n da bir sabit y a g ,
O l e u m C r o t o n i s T . K . ( K r o t o n y a g i ) e l d e e d i l i r , bu y a g
d r a s t i k < * ) bir m u s h i l d i r , daha gok veteriner hekimlikte
k u l 1 a m 11 r .
(*)drasticus= gok kuvvetli ve sanci yapan mushi1

334
Manihot ut i1issima (M.esculenta), 2-3 metre

boyunda bir Guney Amerika agacidir; ayrica bir gok
tropikal b S l g e d e yeti§tiri1ir , Koku 50 cm kadar uzun,
e t l i , ni§asta b a k i m i n d a n z e n g i n d i r . Bu n i f a s t a A r r o w -
root veya Tapioca adi altinda piyasada bulunur;
bitkinin kbkleri yeti§tiri1digi yorelerde patates gibi,
gida olarak kullanilir.
Hevea brasiliensis (kauguk agaci), vatani

Amerika'da Amazon havzasi olan, Brezilya, tropikal Asya
ve Afrika'da y e t i f t i r i l e n 20-30 m boyunda b1r agagtir.
G o v d e s i n e y a p i l a n y a r a l a r d a n bir lateks a k a r , bu sutun
piht11a§masiy1 a ham Kauguk elde edilir. Kauguk,
sanayide tuketilen 6neml i urunlerden blridir.
Euphorbia (sutlegen) tiirleri de sut ta§iyan

b i t k i l e r d i r . Bu cinste gigekler kismi bir gigek durumu
olan (cyathium) siatyum d u r u m u n d a d i r; d i f i gigek 1
o v a r y u m d a n olu§mu§tur v e o r t a d a b u l u n u r ; e r k e k g i g e k l e r
ise 5 tane olup birer stamenden ibarettir ve difi
gigegin etrafindadir. Bu yerlefimle hermafrodit bir
gigege benzer; etrafini, kalikse benzeyen 5 brakte
gevirmi§tir, aralarinda 5 g u d d e b u l u n u r , bir tanesinin
yerinden difi gigegin sapi di§ari dogru sarkar. Bu
siatyumlarin birkagi biraraya gelerek umbellalar
olu§tururlar. Yurdumuzda 100 kadar Euphorbia turu
yeti§ir. Zehirli o l a n bu b i t k i l e r balik zehiri olarak
kullanilir.
E. resinifera, Kuzey Afrika gollerinde yeti§en

s u k k u l e n t bir b i t k i d i r . Govdesi 4 ko§eli, y a p r a k l a r i
diken §eklindedir; etli g o v d e s i n e yapilan giziklerden
sut k u r u t u l u n c a E u p h o r b i u m T . K . ( F e r b i y u n ) adi v e r i l e n
bir d r o g e l d e e d i l i r . Bu d r o g gok tahri§ e d l c i d i r .
E.splendens, govdesi 4 ko§eli, d i k e n l i , siatyumlan
kirmizi renkli bir sus bitkisidlr, saksilarda
y e t i §t1r111 r
Fam: Linaceae
Familya bitkiieri otsu olup iliman bolgelerde

yaygindir. Yaprakiar alternan bazan opozit dizlllfli,
basit ve tam kenarli; gigekler aktinomorf pentamer
(bazan tetramer); meyva septisit kapsuladir. Yurdumuzda
2 ci n s y e t i §i r .
335
Linum usitatissimum (Keten, zeyrek), yurdumuzda

lifleri v e y a t o h u m l a r i i g i n , K a r a d e n i z , M a r m a r a , E g e ve
ig A n a d o l u b o l g e l e r i n d e k u l t u r u y a p i l a n bir y i l l i k b i r
b i t k i d i r . Boyu 3 0 - 6 0 cm k a d a r , gigekleri agik m a v i d i r .
Lifi ekilen keten bitkisinde g6vde gok
dal1anmami§tir ve liflerin boyu uzundur; tohum elde
etmek igin ekilen formun govdesi ise gok dal1anmi§tir,
dolayisiyla gok sayida g i g e k ve m e y v a v e r i r , Meyva
basik kuremsi, 5 gozlu ve 10 tohumludur(§ek.110).
Tohumlar, Semen Lini T.K. (Keten tohumu) adi ile
k o d e k s l e r d e k a y i t l i d i r . S a b i t ya§ v e m u s l l a j b a k i m i n d a n
zengin olan tohumlar 2-3 mm boyunda, yassi ovoid,
yuzeyi parlak kahverengidir. Musllaj testa
epidermasinda, sabit yag 1se endopermasindadir,
tohumlar su i g i n d e b e k l e m e k l e §i§er, b u ozellginden
oturu mekanik mushil (hacim arttirarak) olarak etki
gosterir, ayrica difaridan lapa halinde, yumu§atici
olarak k u l l a m l i r . Tohumlarda bulunan sabit yag sikma
y o l u y l a alinir O l e u m Lini T . K . (Keten tohumu y a g i ) . Bu
yag havada kolay kuruyan bir yagdir, bu ozeligi
nedeniyle yagliboya i§lerinde b e z l r yagi adi altinda
gok k u l l a m l i r .
Fam: Zygophyl1aceae
Qogu tropikal b o l g e l e r d e yetifirse de bir kismi da

iliman iklimde yaygin olan otsu, galimsi ender olarak
ta agag formunda bitkilerdir. Qigekleri aktinomorf,
pentamer veya tetramer, stamenler 2 veya 3 halkada
o l m a k u z e r e 10-15 t a n e d i r . M e y v a k a p s u l a veya §izokarp
meyva tipindedir.
Peganum harmala (uzerlik), Orta Anadolu'da gok

yaygin olan ve kirsal kesim halki tarafindan 1 yi
t a m n a n gok y i l l i k , o t s u bir step b i t k i s i d i r . 3 0 - 5 0 cm
buyuklugunde kumeler o l u f t u r u r . Yapraklari gok pargali,
pargalari lineardir; gigekler 4-5 cm b u y u k l u k t e tek
tek, beyaz renkli; meyva nohut buyuklugunde gok
tohumlu, lokulusit bir kapsuladir(§ek. 110) . Tohumlari
S e m e n P e g a n i a l k a l o i t l e r (harm-in, h a r m a l g i b i ) i g e r i r ;
bu a l k a l o i t l e r santral sinir sistemi s t i m u l a n d i r . M e y v a
ve t o h u m halk a r a s i n d a t u t s u o l a r a k k u l l a m l i r , a y r i c a
m e y v a l a r d a n h a z i r l a n a n n a z a r l i k l a r a her evin d u v a r i n d a
rast1anmaktadir. Testasindan kirmizi renkli boya elde
e d i l i r . Zehirli bir b i t k i d i r .
336
§ekil 110. A : L i n u m usitatissimum; B : P e g a n u m harmala.

g:gigek; m : m e y v a ( A : K . K a r a m a n o g l u ' d a n ) .
Guaiacum officinale, Orta Amerika'da yetigen bir

bitkidir. Kuguk agag formundaki bitkinin odun kismi
regine tagir; Lignum Guajaci adi altinda tamnan
odunundan kuru disti1asyonla gayakol isimli bilegik
elde edilir; bu antiseptik etkili bir bilegiktir.
Resina Guajaci adiyla bilinen reginesinden bir tentiir
hazirlanir; b u t e n t u r o k s i d a z ' 1 ar l n ( e n z i m l e r ) tamma
reaks1yonunda kullanilir.
Ordo: Sapindales
Bu taksondaki bitkilerin gogu agag veya agaggik

formunda, gigek h a l k a l a n pentamer, ovaryum 3 karpelden
y a p i l m i g , sinkarp ve hipogindir.
337
B u f a m i l y a b i t k i i e r i Ki§in y a p r a k d o k m e y e n , g a ^ i
veya a g a g l a r d i r ; bazilari m o n o i k , bir Kismi dioiktir.
Yaprakiar opozit dizili§li, basit ve tam; gigekler
k u g u k v e a k t i noirtor f t u r , k o r o l l a b u l u n m a z . Y u r d u m u z d a 1
g e n u s yet i § i r.
Buxus sempervi rens, B.balearica (§im§ir)

turlerinden ilki Kuzey Anadolu ormanlarlnda, ikinci
bitki ise G u n e y A n a d o l u d a g l a r i n d a yeti§ir. Bu b i t k i l e r
sik dalli agaggik f o r m u n d a d i r . Yaprakiar b a s i t , d e r i m s i ;
gigekler sik demetler h a l i n d e d i r . Alkaloit igeren bu
bitkiler zehirlidir; yapraklari halk arasinda purgatif
ve k o l a g o g o l a r a k k u l a m l i r . Asi 1 onemi , a g i k r e n k l i v e
s e r t o d u n u n d a n ka§ik, v a z o , b i b l o ve b e n z e r i e§yalarin
yapilmasi nedeniy1edir.
Simmondsia cal i forni ca, K a l i f o r n i y a ' d a yeti§en b i r

gall veya kuguk agagtir. Tohum!arlndan bir yag elde
e d i l i r ; J o j o b a yagi a d i y l a b i l i n e n bu u r u n , k i m y a s a l
o l a r a k b i r m u m y a p i s i n d a d i r (yani y u k s e k molekiillu a s i t
ve alkollerin ester1eridir), sivi bir mumdur;
i s i t i 1 dig ind a viskozitesi degifmez; hidrojene
edildikten sonra cila, mum v.s yapiminda kullanilir.
Fam: Salvadoraceae
Bu familya yurdumuzda temsi1 edilmeyen bir

t a k s o n d u r , A f r i k a v e A s y a s t e p l e r i n d e yet1§en b i t k i i e r i
k a p s a r . Salvadora persica isimli bu kuguk a g a c i n odun
b o l g e s i g o k l i f l i d i r . P a r m a k k a l i n l i g i n d a k i d a l l a r i n ug
kismi, liflerinden dolayi misvak adiyla eskiden di§
f i r g a s i g i b i k u l l a n i l i r v e iyi t a m m r d i .
Fam: Aceraceae
Kuzey Y a n k u r e n i n daglik bolgelerinde yetifen b u

fami 1yaya m e n s u p agag veya agaggiklara yurdumuzda da
r a s t l a n i r . Yapraklari o p o z i t dizili§li, palmat d a m a r l i ,
p a l m a t loblu; b a z a n da p e n n a t t i r . M e y v a tipi k a n a t l i 2
merikarpa ayrilan bir fizokarptir. Yurdumuzda Acer
( a k g a a g a g ) c i n s i n i n 10 d a n f a z l a tiiru y e t i § i r , a y r i c a
park v e yollara ekilen bir agagtir. A.saccharum
338
Amerika'da yeti§ir, sakkaroz ta$ir ve §eker elde

edilmesinde kullamlir
Fam: Anacardiaceae
Bu f a m i l y a bitkilerinin gogu regineli ve pennat

yaprakli a g a g l a r d i r . Q i g e k l e r i kuguk ve h e r m a f r o d i t t i r .
K a l i k s v e k o r o l l a 3 - 5 p a r g a l i , s t a m e n s a y i s i 5 v e y a 10
dur. Ovaryum hipogin, 3 karpelli; meyva drupadir.
C
§ekil m . AiSchinus molle; B-.Rhus coriaria
C:Aescullus hippocastanum. m:meyva.
339
Pistacia cinsinin yurdumuzda ug turii iyi taninir.
Pistacia lentlscus ( s a k i z a g a c i ) , S a t i v e Giiney

A n a d o l u ' d a yetigen kigin yaprak dokmiyen bir agagtir;
yapraklari paripennat; gigekleri kirmizi sik oanikula
durumundadir. Ege'de Q e g m e ' d e ve Sakiz a d a s i n d a bir
v a r y e t e s i y e t i § t i r i 1 i r , var.chia.Bu a g a g l a n n yagi i dal
ve g o v d e s i n e agilan yariklardan bir regine a k a r , buna
Mast'ix T.K. (Sakiz) adi verilir. Stomagik olarak
gi^nendigi gibi ( m a s t i k a t u a r ) (* ), b a z i preparat1arin
y a p i m i n d a da k u l l a n i l i r .
P. terebinthus (menengig), bir Akdeniz ikliml

bitkisidir. Yapraklari imparipennattlr. Meyvalari 6nce
k i r m i z i d i r sonra k a h v e r e n g i n e d o n e r ; d r u p a t i p i n d e k i bu
m e y v a l a r diiiretik v e e k s p e k t o r a n o l a r a k k u l l a n i l i r .
P.vera (antep fistiî, gamfistigi), yurdumuzda

o z e l l i k l e G a z i a n t e p d o l a y l a r i n d a yetigtirilen Bati ve
Giiney Anadolu'da da kultur denemeleri yapilan bir
agagtir. Yapraklari 3 - 5 f o l i o l l u d u r . T o h u m l a r i ya§ v e
protein bakimindan zengindir. Yenerek tuketildigi gibi
y o r e s e l bir gok t a t l i m n y a p i m i n d a k u l l a n i l i r .
Rhus coriaria ( s u m a k , t e t i r ) , Ege ve A k d e n i z ' d e

yaygin, imparipennat yaprakli bir galidir. Boyu 1
metreye kadar yiikselebi 1 i r ; g i g e K durumu 15-20 cm
b o y u n d a , sik bir p a n i k u l a d i r ( § e k . 1 1 1 ) . Y a p r a k l a r i tanen
b a k i m i n d a n zengin o l d u ^ u igin ekstreler halinde derl
tabaklamada kullanilir, ayrica kumag boyamada da
yarar1 a m 11r. Sumak meyvalari 6nce yegil sonra koyu
k i r m i z i renkli ve ekgi l e z z e t l i d i r , b a h a r a t o l a r a k gok
Kullanilir.
Rhus semialata, Cin'de yetigen bir tiirdiir. Bu

b i t k i u z e r i n d e Aphis chi nensi s isimli bir bocek bir
gegit mazi meydana getirir. Gallae Chinensis (Qin
m a z i s i ) a d i v e r i l e n b u d r o g diizensiz g i k i n t i l a r i olan
4 - 5 x 1 . 5 c m b o y u t 1 ar i n d a , 2 - 3 m m kal l nl l £p n d a d i r v e
igi b o g t u r ; % 9 0 k a d a r tanen igerir, tanen kayna§i
olarak, sanayide kullanilir.
(*)mast1catio= gi^neme; mastiche= sakiz

340
Schinus molle ( y a l a n c i k a r a b i b e r ) , B a t i ve G u n e y
Anadolu'da, park, bahge ve yol kenarlarinda gok
y e t i f t i r i 1 en ve k a r a b i b e r agaci olarak taninan bir
b i t k i d i r . Vatani G u n e y A m e r i k a olan bu a g a c i n dallari
sarkik, pennat yapraklari gok foliolliidur. Panikula
durumundaki drupa meyvalari yuvarlak ve koyu pembe-
kirmizi renk1i d ir{§ek.111). Lezzeti karabibere b e n z e r .
Mangifera indica, biitiin t r o p i k l e r d e yetigtirilen

bir a g a g t i r . Meyvalari m a n g o , son yillarda yurdumuzda
da taninan buytik bir drupa tipindedir, geftaliye
benzer.
Fam: Hippocastanaceae
Bu familyadaki bitkilerin gogunun vatani

A m e r i k a ' d i r . Y a p r a k l a r i p a l m a t , 3 - 9 fo'iiollu; g i g e k l e r i
zigomorf; meyva 3 yarikla agilan dikenli bir
kapsuladir. Tohumlari buyuktur.
Aesculus hippocastanum (atkestanesl), parklarda ve

yol k e n a r l a r i n d a gok y e t i g t i r i l e n buyuk bir agagtir.
Vatani Balkan yarimadasi olan bitkinin yapraklari uzun
s a p l i , p a l m a t , 5-9 foliollu; foliolleri ters ovat veya
baklava g e k l i n d e , kenarlari d u z e n s i z diglidir(§ek.1 1 1 ) .
gigekler beyaz veya pembe renklidir, dik piramit
geklindeki durumlardadir. Ovaryumun geligmesiyle once
y e g i l r e n k l i , y u v a r l a k v e iizeri d i k e n l i k a p s u l a t i p i n d e
meyvalar meydana gelir; olgunlaginca dig kismi
esmerlegir, iig yarikla agilir ve tohumlari duger.
T o h u m l a r i biiyuktiir, k e s t a n e ' y e g o k b e n z e r , g o k s e r t t i r .
Olgun tohumlari, Semen Hippocastani, triterpenik
saponozi tler igerir (aescin), bu bilegikler
ant i enf 1 amat uar , vazokonstriiktor ve kapller gatlamayi
onleyici ozeliktedir. Ayrica f1avonozit1er de Igerir,
bu n e d e n l e P v i t a m i n i a k t i v i t e s i g o s t e r i r . Bu d r o g d a n
hazirlanan preparatlar hemoroid ve damar hastaligi
(flebit) tedavisinde kullanilir.
Ordo: Rhamnales
Bu takimdaki bitkilerin gogu odunlu agag, agaggik

veya gal 1 f o r m u n d a d i r . Q i g e k l e r i kuguk yegi 1 veya sari
r e n k l i , g o s t e r i g s i z ve g o g u n l u k l a tek e g e y l i d i r . S t a m e n
sayisi petal k a d a r ; m e y v a tipi b a k k a veya k a p s u l a d i r .
341
Fam: Primulaceae
Tropik, subtropik ve i1iman bolgelerde yeti§en

agag veya galilarin bulundugu bir familyadir.
A n a d o l u ' d a 5 cins ve 25 k a d a r turii b u l u n m a k t a d i r .
Rhamnus cinsinin, gogunlugu Guney ve Dogu

Anadolu'da olmak uzere, 22 kadar tiiru Turkiye'de
yet i §mektedi r.
Rhamnus frangula (F'rangula alnus, akdiken,

barutagaci), Kuzey Afrika, Avrupa, Turkiye ve
Kafkaslarda yetifen d i k e n s i z , 4-5 m boyunda kuguk bir
agagtir. Yaprakiar alternan dizili§li, basit, tam
Kenarli ve sapli; m e y v a o l g u n l u k t a siyah r e n k l i , sapli
bir b a k k a d i r . B i z d e daha gok Kuzey Anadolu b o l g e s i n d e ,
o r m a n i g i v e o r m a n k e n a r l a r i n d a , s e y r e k o l a r a k d a Ig v e
Dogu A n a d o l u ' d a yeti§ir. Yaprakiar alternan_dizilif1i,
basit ve sapli; m e y v a o l g u n l u k t a siyah renkli sapli
Sekil 112. a '.Rhamnus petiolaris; B:Paliurus spina-chtisti

7
m:meyva; y:yaprak "
342
bir bakkadir . B i t k i n i n g b v d e dal k a b u k l a r i mayis-

haziran aylarinda toplamr. Cortex Rhamni
F r a n g u l a e ( C o r tex F r a n g u l a e ) T . K . , koyu gri renklidir,
dig y u z e y i n d e b e y a z renkli ve e l i p s g e k l i n d e pek 50k
sayida 1entiseltagir. Bir gok farmakope ve kodekste
kayitli olan bu d r o g , elde edildiKten 1 yi 1 s o n r a
Kullamlmasi istenir. % 2 kadar antrasen turevi
bilegikler tagir. Duguk dozlarda laksatif doz
a r t t i r i I d i g i n d a ise purgatif etki g o s t e r i r .
P.. cathart i cus (akdiken, cehri), Dogu ve Kuzey

A n a d o l u ' d a y e t i g e n , d i k e n l i kiigiik b i r a g a g t i r . M e y v a ,
olgunlukta rengi siyahlagan bir bakkadir. Fructus
Rhamni cathartici T.K.(Akdiken meyvasi), bitkinin olgun
meyvalar1dir. Antrasen turevi bllegikier tagir,1aksatif
etkisinden dolayi kullanilir.
R.petiolaris (cehri),gogunluk1 a ig Anadolu

b o l g e s i n d e yetigen ve e s k i d e n kulturu de yapilmig olan
d i k e n l i , kiigiik b i r a g a g t i r . Y a p r a k l a r b a s i t , k e n a r l a r i
Krenat ve uzun sapii(§ek.112 ). Henuz olgun!agmamig
meyvalari cehri a d i y l a b i l i n i r ve b u n d a n sari renkli
bir boya elde e d i l i r . Bu boya daha gok yun ve kumag
boyamada kullanilir.
Ft. pur shi ana, Kuzey Amerika'da dogal olarak

y e t i g e n , Kanada ve Kenya gibi bir gok ulkede de kulturu
y a p i l a n 5 - 2 0 m b o y u n d a , d i k e n s i z a g a g t i r . B i t k i n i n dal
ve govde kabuk1ar1ndan n1san-agustos aylan arasinda
Cortex Rhamni purshi anae T.F.(Cascara sagradaielde
e d i l i r . T u r k F a r m a K o p e s i 'tide k a y i t l i o l a n b u d r o g u n e n
az % 2 antrakinon turevi bi 1 e g i K 1 e r i ( k a s k a r o z l 1 1 e r )
igermesi istenir. Cortex Frangulae gibi purgatif
olarak kullanilir.
Anadolu'da yetigen 20 Rhamnus tiirii, tagidigi

antrakinon miktan bakimindan incelenmi§tir. Bunlar
arasinda R. 1ibanoticus, R.cornifolius ve R.alaternus
a n t r a k i n o n y6niinden z e n g i n o l u p k a b u k l a r i % 2 c i v a r i n d a
etken madde tagiyan turlerdir.
Pa 7 iurus spina-christi (karagali), Anadolu'da

y e t i g e n 3-4 m b o y u n d a , dikenli bir g a l i d i r . Yapraklari
o v a t , st i p u l a l a r 1 ise d i k e n geklini a l m i g t i r . M e y v a l a r
daire geklinde ortasi gigkin, kanatli v e iig tohumlu
s a m a r a d i r , bu m e y v a l a r tanen tagir(§ek.112).
343
Zizyphus jujuba ( h u n n a p ) , Bati ve G u n e y A n a d o l u ' d a

y e t i g e n 5 - 1 0 m b o y u n d a , dikenli bir agagt ir, Yapraklar
alternan diziligli v e t a b a n d a n b a g l a y a r b e l i r g i n iig
damarlidir. Meyva bir drupa olup ogunlukta kirmizi
r e n k l i d i r , geker ve m u s i l a j t a g i r , y e n i r .
Fam: Vitaceae
Bu f a m i l y a u y e l e r i , s u l u k l e r i ile t i r m a n a n o d u n l u
bitkilerdir. Yapraklari alternan diziligli, derin
palmat loplu ve s t i p u l a l i d i r . Qigekler kuguk g e n e l l i k l e
h e r m a f r o d i t ve b i l e g i k s a l k i m d u r u m u n d a d i r .
Vitis vinifera (asma), kulturu yapilan tirmanici

v e o d u n l u b i r tiirdur. Y a p r a k l a r i p a l m a t , l o b l u , t a b a m
kordat ve kaba diglidir. Meyva bakka tipinde olup
glikoz ydnunden zengindir. Alkolik fermantasyon yoluyla
g a r a p ve b e n z e r i a l k o l l u i g k i l e r i n h a z i r 1 a n m a s i n d a , e t i 1
alkol ve sirke e l d e e t m e d e yarar1 a m 1ir. S a r a p (Vinum),
t o n i k , igtah agici ve uyarici etkili bir u r u n d u r .
Ordo: Myrtales
Myrtales bazi ozelikleri ile Rosales takimina

benzeyen bir taksondur. Yapraklarin basit ve
Kenarlanmn t a m , g i g e k ortii y a p r a k 1 ar i ni n d a h a g o k 4
lu (tetramer) olugu i l e Rosales ordosundan ayrilir.
Ortak ozelikleri i s e , h i p a n t i y u m u n m e y v a o l u g u m u n a az
gok igtirak e t m e s i d i r .
Fam: Myrtaceae
Familya bitkileri kigin yaprak d o k m e y e n agag veya

gal11ardir. Yapraklar basit, tam, kargilikli ve
stipu1 asizdir ; g i z o l i z i g e n salgi cebi t a g i r l a r . Familya
bitkilerinin g o g u A m e r i k a ve A v u s t r a l y a ' n i n tropikal
bolgelerinde yayilig gosterir. Meyva gogunlukla bakka,
bazan kapsula tipinde olup tabanda kaliks artigi tagir.
A n a d o l u ' d a bir c i n s ve bir tur d o g a l o l a r a k y e t i g i r .
344
Myrtus communis (mersin, murt), Akdeniz havzasinda

yeti§en, y a p r a k l a r i n i d o k m e y e n 1 - 5 m b o y u n d a bir maki
bitkisidir. Qigekleri beyaz renkli, stamen gok
sayidadir, Meyva bakka tipinde olup olgunlukta mavi -
siyah r e n k l i d i r ve yenir<§ek.113 ) . Folia Myrti (Mersin
y a p r a k l a r i ) , b i t k i n i n k u r u t u l m u § y a p r a k l a r i n d a n o1u§ur,
ugucu yag (mirtol) ta§ir. D r o g b r o n § i t e iyi geldigi
g i b i b a h a r a t o l a r a k ta k u l l a m l i r . O l e u m M y r t i g i g e k v e
yaprak1arindan subuhan distilasyonu ile elde edilen
bir ugucu y a g d i r . Bi1e§iminde mirtol s i n e o l , geraniol
ve n e r o l vardir. Antiseptik ozeliginden dolayi idrar
yo1lari hastalik1arinda, ho§ kokusundan dolayi
p a r f i i m e r i d e }<ul 1 a n ! l 1 i r .
§eki 1 113. A -.Eucalyptus globulus; B-.Myrtus corrmunis; . gs:

geng surgun ve lanseolat yapraklar; yd:ya§li
dalve falkat yapraklar ; m:meyva; g:gigek.
345
Eucalyptus (sitma asgaci , okaliptus) cinsinin

vatani Avustralya kitasidir, herdem ye§i 1 biiyuk
a g a g l a r d i r . D u n y a d a b i r g o k b d l g e d e , b i z d e d e Giiney v e
Bati A n a d o l u ' d a bataKliklari kurutmak amaciyla kulturu
y a p i I m a k t a d i r . B i t k i t o p r a k t a n bol m i k t a r d a su e m e r ve
bu suyu yapraklari vasitasiyla b u h a r 1 a $ t l rir . Bu
nedenle batakliklari kurutmak ve dolayisiyle sitma
hastaligina neden olan sivrisinekle mucadele etmek
amaciyla yeti§tiri1ir.
E.globulus (okaliptus agaci, sitma a g a c i ) , 20 m

b o y u n d a bir a g a g t i r . Kolay b u y u y e b i I m e s i ve topraktan
bol su e m m e s i n e d e n i y l e k u l t u r u en gok y a p i l a n t u r d u r .
Yaprakiar derimsi olup heterofili gosterir. Geng
dallardaki yaprakiar opozit, sapsiz ve ovat; ya§li
dallar uzerindeki yaprakiar ise, sapli, alternan
d i z i l i § 1 i v e f al k a t 11 r (§ek . 1 1 3 ! . Ya§li d a l l a r iizerinde
bulunan falkat yaprakiar Folia Eucalypti T.K.(okaliptus
yapragi) drogunu v e r i r . Ugucu yag sizolizigen salgi
ceplerinde bulunur, % 3-5 kadardir. Baharat olarak, gay
§eklinde ise a s t i m ve b r o n f i t t e d a v i s i n d e kullanilir.
Subuhari distilasyonu ile e l d e e d i l e n O l e u m E u c a l y p t i
T.K.(okaliptus esansi) % 80 o k a l i p t o l , bunu yaninda
t e r p i n e o l v e i z o b o r n e o l ta§ir. D e r i v e s o l u n u m s i s t e m i
hasta11k1arinda antiseptik olarak kullanilir. Di §
macunu, gargara gibi birgok preparatin bile§imine
girer. Anadolu'da yetiftirilen diger turleri
E.carnaldulensis, E.robusta ve E.viminalis tir. Bu
t u r l e r i n y a p r a k l a r i da ayni a m a g l a k u l l a n i l i r .
E.macrorhyncha, geng yapraklari flavonozit elde

e t m e d e kaynak olu§turan a g a g t i r , % 20 rutozit t a f i r . i n
E. amygdal i na, 1 5 0 m y e k a d a r boylanabilen dunyamn

en b u y u k a g a g 1 a r l n d a n d i r .
Eucalyptus turleri kultur bitkisi olmalarina

kar§in Anadolu'nun bazi bolgelerinde kuguk ormanlar
(okaliptetum) meydana getirmi§ 1erdir ; bunlara Tarsus
civarindaki Karabucak o r m a m ornek verilebilir.
Eucalyptus turlerinin govdelerinden tanence zengin

ve t i c a r e t t e K i n o adiyla b i l i n e n bir e k s t r e h a z i r l a n i r .
Ayrica odun kismi kagit fabrikalari igin h a m m a d d e d i r .
346
Eugema caryophyl1ata (Jambosa caryophyl1 us,

karanf i 1 agaci ) , vatani Filipinlenn giineyi Moluk
adalari olan, 15-20 m boyunda, yaprak dokmeyen buyuk
agaglardir. Gunumuzde, Madagaskar, Endonezya, Brezilya,
Sri Lanka ve Tanzanya'da kulturu yapiiir ve dunya
ihtiyaci bu ulkeler tarafindan kargi1anir. Q i gek1er
dallann ucunda ve uglu gruplar halinde bulunur
(§ek.114). Q i g e k l e r t o m u r c u k h a l i n d e iken ve yegil o l a n
ovaryumu koyu kirmizi renk alinca toplanir. Bazi
bolgelerde yilda iki kez, urun elde edilir. Flores
Caryophylli T.K. (Karanfil) % 14-20 c i v a n n d a ugucu yag
ve bir miktar tanen tagir. Bilinen en eski
baharatlardandir. Koku ve tat diizenleyici olarak
galenik preparatlara konur. Oleum Caryophylli T.K.
§ekil 114. A: Eugenia caryophyl lata-, B:Punica granatum.

g:gigek; gk:gigegin boyuna kesiti; m:meyva;
mku:meyvanin ust yarisindan, mka alt y a n s i n d a n
enine kesit .
347
(Karanfil esansi), gigek tomurcuk1arindan subuhari

d i s t i l a s y o n u ile elde e d i l i r , % 80-90 ojenol tagir. Hog
kokuludur, kuvvetli antiseptik ve analjezik etki
g o s t e r i r . Dig h e k i m l i g i n d e a n t i s e p t i k , analjezik olarak
kullanilir. Dig macunu, gargara gibi preparat 1arin
bilegimine girer. Gida sanayiinde ve parfumeride
kullanilir.
Pimenta officinalis (yerii bahar) , vatani Antil

adalari olan tropikal bolgelerde yetigen ve kulturu
y a p i l a n kuguk bir a g a g t i r . Meyva 4-5 m m g a p i n d a , bakka
tipindedir. Fructus Pimentae hog kokulu olup ugucu
yaginda baglica ojenol bulunur ve baharat olarak
k u l 1 a m 11 r .
Fam: Punicaceae
Bu familyadaki bitkiler yapraklari basit, tam

kenarli, odunludur. Qigekler erdigi, ovaryum alt
durumlu v e iki k a t l i d i r , a l t k a t 3 , u s t k a t _ i s e 6
b o l m e l i d i r ( § e k . 1 1 4 ) . Qigek formulu a.Kg Cg Ag G ( 3 + 6 ) -
Y u r d u m u z d a tek c i n s ve turu y e t i g i r .
Punica granatum (naragaci), vatani Akdeniz

ulkeleridir, Japonya'ya kadar uzanan bolgelerde; bizde
Bati ve Guney Anadolu'da yetigtirilen kuguk bir
a g a g t i r . Yapraklar lanseolat, derimsi; kaliks 6 digli ,
etli, meyva uzerinde kalici, korolla tomurcuktayken
buruguk, parlak kirmizi renklidir. Meyva portakal
biiyuk 1 u g u n d e , p e r i k a r p i d e r i m s i g o k t o h u m l u bakkadir.
Meyvamn yenen kismi tohumun etli ve sulu testasidir
(§ek.114).Cortex Granati T . K . (Nar k a b u g u ) k o k , g o v d e
ve dal k a b u k 1 a r l n d a n o l u g a n bir d r o g t u r , p e l l e t i e r i n ve
benzeri alkaloitleri tagir, tenya dugiirucu olarak
kullanilir. Flores Granati, Cortex Fructus granati
(meyva p e r i k a r p i ) tanen tagir, astrenjan etkilidir.
Fam: Lythraceae
Lawsonia inermis (kina), vatani H i n d i s t a n , Iran ve

Arabistan olan, yapraklari basit, kargilikli dizilmig,
kisa boylu bir a g a g g i k t i r . Guney Anadolu'da Silifke
c i v a m n d a y e t 1 gt i r i 1 i r . F o l i a L a w s o n i a e ( F o l i a H e n n a e )
bitkinin kurutulmug yaprak1aridir, baglica tanen (kina
348
t a n e m ) ve lavsonin isimli boya maddesi ta§ir. Sag ve

elleri boyamada kullamlir.
Fam: Thyme!aeaceae
Qogunlukla agag veya gall §eklinde bitkilerdir.

Qigekler indirgenmi§, kaliks korolla gdrunumunde olup
p e t a l l e r g e n e l l i k l e y o k t u r . Q i g e k f o r m u l u a K 4 A 4 + 4 G-,
d i r . M e y v a tipi d r u p a veya a k e n d i r .
Daphne pontics (sirimbagi, kurtbagi), Kuzey

Anadolu'da yetifen 1 m boyunda yaprak dokmeyen bir
agagglk 11r.
D.mezereum (mezeryon), Trabzon, Rize ve Erzurum

civarinda yeti§en, 1-1.5 m boyunda bir galidir.
Q i g e k l e r p e m b e r e n k l i v e ho§ k o k u l u , m e y v a i s e k i r m i z i
renklidir. Cortex Mezerei, dafnin heteroziti ta§ir,
deriyi tahri§ eder; kan toplayici ve stimulan
etkilidir, romatizmada kullamlir.
Fam: Elaeagnaceae
Qogunlukla dikenli agag, agaggik veya galilardir.

Yapraklar basit, lanseolat, bol miktarda kalkan tuy
t a ^ i m a s i n e d e n i y l e gumu§i r e n k t e d i r . Q i g e k l e r b a s i t t i r ,
yalmz kaliks bulunur; gigek ekseni gukurla§mi§,
hipantiyum boru veya bardak §eklini almi§tir. Meyva
etli periant tarafindan gevrilmi§tir , drupaya b e n z e r .
Anadolu'da iki cins ve bunlarin da birer tiiru

y e t i §mektedi r.
Elaeagnus angustifolia (kufigdesi), Anadolu'da

yaygin olarak yeti§en ve k u l t u r u y a p i l a n gall veya 7
m ' y e kadar b o y l a n a b i l e n dikenli bir a g a g t i r . Meyvalari
k u g u k a l m a s i n d a n d o l a y i ku§ i g d e s i o l a r a k b i l i n i r . B i r
varyetesinin kulturu yapilir. E.angusti fol i a
v a r . o r i e n t a 1 is(igde) gigekleri sari renkli ve guzel
kokuludur. Meyvadan daha buyuk 1-3 cm boyunda sari
renkli ve kokulu o l u p , yenir.
Hippophae rhamnoides (kirigdesi), 6 m boyunda

dikenli bir t u r d u r . Y a p r a k l a r 1inear -1anseo1 at, erkek
gigekler amentum, di§i gigekler ise salkim
349
durumundadir. Meyva turuncu renkli drupa tipindedir.

Vitamin yonunden (Vit.C) zengindir, yenir.
O r d o : U m b e l 1if1 o r a e (Apiales)
Bu t a k i m d a eczacilik yonunden onemli familyalar

vardir. Ovaryum alt durumlu, 2 karpel11; meyva
gi z o k a r p t l r .
Fam: Cornaceae
A§ag veya gali geklinde bitkileri igeren bir

familyadir. Yurdumuzda bir cins ve bunun iki turu
yet i fir.
Cornus mas (kizilcik), ulkemizde yaygin olarak

yetigen 3-5 m boyunda, kigin yaprak dbken kuguk
agaglardir, yapraklari basit, opozit dizi1iglidir .
Qigekler yegi1imsi-sar l renkli, terminal umbella
durumundadir. Drupa tipi meyva 1.5-2 cm boyunda,
si 1 i n d i r i k - e l i p s o i d olup sonbaharda olgunlagir ve
kirmizi renk1idir(§ek.115 ). C Vitamini tagir, yenir,
daha gok marmelati yapiiir. Halk arasinda antidiyareik
ol a r a k kul 1 a m 1 l r .
C. austral i s, K u z e y A n a d o l u ' d a y e t i g i r . Q i g e k l e r i
aksilar umbella durumda ve beyazdir; meyva 5-8 mm
boyunda, kuremsi, mor-siyah renklidir.
Fam: Arali aceae
Bu f a m i l y a d a gogunlugu sarilici, t i r m a m c i , gok

yillik ve yaprak d o k m e y e n bitkiler yer a l i r .
Hedera helix (duvar sarmagi§i), adventif kokleri

ile duvar veya a ^ a g l a r a tirmanarak y u k s e l e n ve y a y i l a n ,
h e r d e m y e g i l b i r b i t k i d i r . T o p r a k ustii k i s lmi a n ( h e r b a )
ve yapraklari baglica saponozit (hederin) tagir,
zehirlidir, fakat santral slnir sistemine sedatif
etkisi vardir ve s p a z m o l i t i k t i r . B o g m a c a d a verilir; son
yillarda selulit giderici krem, losyon v.b.
preparatlari hazlr1anmaktadlr.
350
§ekil 115. A-.Cornus mas; B-.Panax ginseng. g:gi<jek;

k: kok;m:meyva;(B:Mitsuhashi'den).
Panax ginseng <ginseng) (*), diger turlerinin gogu

K u z e y A m e r i k a ve Asya kokenli olan 3 0 - 5 0 cm b o y u n d a gok
yillik, otsu bir b i t k i d i r . Kokleri kalin ve dallanmi§
olmasi nedeniyle insan vucuduna benzemektedlr.
Y a p r a k l a r i p a l m a t p a r g a l i ve 5 f o l i o l l u o l u p b i t k i n i n
ust kisimlarinda bulunur. gigekler beyaz renkli,
u m b e l la durumundadir; meyva kirmizi bir
b a k k a d i r ( § e k . 1 1 5 ) . T e d a v i d e 4 - 5 y a f i n d a k i b i t k i n i n 15-
20 cm boyundaki kokleri kul1 a n i 1 i r . K o k 1 e r i n d e
t r i t e r p e n i k saporiozitler ve B grubu v i t a m i n l e r b u l u n u r .
(*) g i n s e n g = gince irisan, kok

351
Uzakdogu ulkelerinde 2000 yildan beri tonik ve

afrodiziyak olarak kul 1 a m l m a k t a d i r . Son yillarda
Turkiye'nin de iginde bulundugu bir gok ulkede
preparat1 a n n a ve kokune rastlanmaktadir. Sokaklarda
s a t i l a n l a r g e r g e k Panax degi1, gekilleri ginseng kokune
benziyen Mandragora (Solanaceae) veya Bryonia
( C u c u r b i t a c e a e ) k o k l e r i d i r . B a g k a Panax turleri de bu
amagla kulamlir. Bunlara P.repens, P. qui nquefol ia
ornek v e r i l e b i l i r . Dogadan elde edilen kbkler ihtiyaci
kargi1amadigindan birgok ulkede kulturu yapilir. Orman
alti bitkisi olmasi n e d e n i y l e ozel olarak hazirlanmig
ve direk guneg iginlarindan korunmug alanlarda
y e t i gt i r i 1 e b i 1 i r .
Fam: Umbelliferae (Apiaceae)
Karakterist1k basit veya bilegik umbella gigek

durumu ve gizokarp meyvalari nedeniyle gigekli bitkiler
i g i n d e en iyi t a n i n a n , z e n g i n f a m i 1 y a l a r d a n biridir.
3 0 0 c i n s , 3 0 0 0 k a d a r t u r u k a p s a r . B i r , iki v e y a gok
yillik, ugucu yag tagiyan otsu bitkilerdir. Yapraklari
alternan diziligli, okreali ve g e n e l l i k l e pargalidir;
gigekler kuguk, basit veya bilegik umbella
d u r u m u n d a d i r , i n v o l u k r u m ve involusel b u l u n u r ; kaliks
kuguk 5 digli, korolla 5 petalli, stamen 5 tane,
o v a r y u m 2 k a r p e l d e n o l u g m u g sinkarp ve alt d u r u m l u d u r .
Meyva tipi, olgunlukta herbiri tek tohum tagiyan 2
merikarpa ayrilan gizokarptir, merikarplar birbirine
ince bir sap (karpofor) ile baglidir. Meyvenin
uzerinde ikisi Kenarfla, ugu ortada kaburga geklinde
u z u n l u g u n a 5 gikinti (kosta) ve bunlar arasinda 4
girinti (valekulum) bulunur. Mezokarpta ugucu yag
tagiyan, sayisi genusa gore degigen regine kanallan
yer a l i r ( § e k . 1 1 6 , 1 1 7 ) .
Coriandrum sativum (kignig), vatani Akdeniz

u l k e l e r i o l a n ve 3 0 0 0 y i l d a n beri k u l t u r u y a p i l a n tek
yillik, otsu bir bitkidir. Anadolu'da dogal olarak
yetigtigi gibi Konya, Burdur civarinda kulturu de
yapilir. Fructus Coriandri T.K.(Kignig meyvasi) 3-6 mm
gapinda kure b i g i m i n d e d i r , her m e r i k a r p t a dalgali 5
kosta gorulur{§ek.117 ). Meyvalar % 0.3-0.5 ugucu yag
t a g i r , k a r m i n a t i f ve s t o m a g i k e t k i l i d i r ; gekercilikte
ve b a h a r a t o l a r a k k u l l a n i l i r .
352
§ekil 116. Urtoel1iferae. g:gigek; k:kosta; m:meyva; me:

meyvanin enine kesiti; mr:merikarp v:valekulum.
Halk arasinda kimyon adiyla bilinen meyvalar,

a s l i n d a f a r k l i ug g e n u s t a n e l d e e d i l i r .
Cuminum cyminum (kimyon, acem kimyonu), 50-60 cm

b o y u n d a , b e y a z g i g e k l i , tek yillik o t s u bir bitkidir.
V a t a n i M i s i r ' d i r , k u l t u r u y a p i i a n d a h a gok bu t u r d u r ,
Orta Anadolu bolgesinde (Konya, Polatli, Eskigehir)
yetigtiri1ir. Fructus Cumini (kimyon meyvasi) 5-6 mm
b o y u n d a u g l a r a d o g r u s i v r i l e n , s e y r e k tiiylu, o l g u n l u k t a
genellikle iki merikarpa ayrilan gizokarp bir
meyvedir(§ek 117), % 1.5-4 kadar ugucu yag tagir(ugucu
yag % 25 kadar kumin aldehit igerir.). Baharat olarak
kul 1 a m 1 i r .
Carum carvi (frenk kimyonu, karaman kimyonu)(*),

yaklagik 1 m boyunda gok yillik o t s u bir bitkidir.
Avrupa'da kulturu yapiiir, Dogu Anadolu'da dogal olarak
y e t i g i r . F r u c t u s Carvi (frenk kimyonu m e y v a s i ) 4-5 m m
boyunda, esmer renkli, hafif kivrik, silindir geklinde
( M k a r a m a n kimyonu= isminin karaman ile bir ilgisi

y o k t u r , d r o g u n a r a p g a ismi o l a n Karawya dan geldigi
dugunulmektedir.
353
v e t i i y s u z d u r . % 3 - 9 u g u c u y a g ta§ir, u g u c u y a g i n biiyiik
k i s m i n i (% 4 0 - 6 0 ) k a r v o n o l u s t u r u r . M e y v a l a r v e b u r a d a n
elde edilen Oleum Carvi karminatif, stoma§ik ve
diuretik etkilidir. Baharat olarak Avrupa'da en gok
t i i k e t i l e n C.carvi m e y v a l ar l di r .
§eki 1 117. Unbel 1 iferae m e y v a l a r i m n enine kesiti:

A-.Coriandrum sativcrrr, B:Arrmi visnaga;
C: Foeniculum vulgare; D-.ConiLtn maculatum-,
E:Pimpinella anisum ; F:Carun carvi
Laser trilobum (kefe kimyonu), yurdumuzda oldukga

yaygin olan bir b i t k i d i r , 1 m kadar boyda ve gok
yilliktir. Meyvalari % 1.2-4 ugucu yag (% 6 8 kadar
peril aldehit igerir) ta§ir v e yeti§tigi ybrelerde
baharat olarak k u l l a m l i r .
Pimpinella anisum (anason), vatani Dogu Akdeniz

iilkeleri o l a n , 50-70 cm boyunda, beyaz g i g e k l i , tek
y i l l i k o t s u bir b i t k i d i r . G o v d e iizerindeki yapraklar
pennat, tripennat, tabandaki yapraklar ise basittir,
yani bitki heterofili gbsterir. Qigekler bilefik
u m b e l la durumundadlr , involukrum bulunmaz.
M e m l e k e t i m i z d e K o n y a , A n t a l y a ve E g e b o l g e s i n d e k u l t u r u
yapilir. Fructus Anisi T.K.(Anason meyvasi), 3-5 mm
b o y u n d a , t a b a n a d o g r u §i§kin a r m u t b i g i m i n d e , b e l i r g i n
5 k o s t a 11 , k o y u y e f i l r e n k l i v e tiiyliidiir, g e n e l l i k l e
sapiyla beraber bulunur(§ek.117,118). Ugucu yag miktari
% 2-3 kadardir. Baharat, karminatif, koku ve tat
diizenleyici o l a r a k k u l l a m l i r . O l e u m A n i s i T . F . (Anason
e s a n s i ), a n a s o n m e y v a 1 a r i n d a n su b u h a r i distilasyonu
354
yoluyla elde edilir. Ugucu ya£pn % 70-80'i anetol

olu§turur, bu nedenle anetol kaynagi olarak
degerlendiri1ir . Anason degifik alkollu igkilerin
( r a k i ) bi1e§imi ne g i r d i g i gibi a n e t o l d e n h a r e k e t l e bazi
hormonlarin sentezine gegilir. Anadolu'da meyvalarin
kuguk ba§ h a y v a n l a r a yedirilmesiyle yavrulamada arti§
sag! a m r .
Foeniculum vulgare (rezene), 1-1.5 m boyunda,

y a p r a k l a r i gok p a r g a l i , f i l i f o r m , g i g e k l e r i sari renkli
olan gok yillik otsu bir bitkidir. Kuzey Anadolu'da
dogal olarak yeti§ir ve degi§ik bolgelerde kulturu
yapilir. Meyvalar 6-10 mm boyunda agik-kirli sari
renkli,kostalari belli, sapsiz, tuysuz ve silindir
§eklinde olup genellikle kivriktir(§ek.117,118).
Fructus Foeniculi T.K. (Rezene meyvasi), % 3-6 oraninda
u g u c u y a g ta§ir, O l e u m F o e n i c u l i T . K . ( R e z e n e e s a n s i ) d e
anetol yonunden zengindir, ozellikle gocuklarda
karminatif olarak kullanilir.
§ekil 118. A: Foeniculum vulgare; B:Pimpinella anisun.

m:meyva.
355
Familyada drog veren fakat ugucu yag tagimayan

b i t k i l e r ise g u n l a r d i r .
Ammi visnaga (kiirdanotu, d i g o t u , h11 t a n k 1 1 1 r ) ( ( * ) ,

Bati ve Guney Anadolu'da, sahi11erimizde ve yol
k e n a r l a r i n d a y e t i g e n , 5 0 - 1 0 0 cm b o y u n d a gok yillik o t s u
bir bitkidir; yapraklari gok pargalanmig ipliksi
yapidadir. Qigekliyken agik olan ve bag olugturan
umbellamn i gi nl ar i ( s a p i a r i ) , meyva ol g u n l agi r k e n
birbirine yaklagir ve m e y v a l a r i n dagilmasi onlenir.
F r u c t u s A m m i v i s n a g a e (dig o t u m e y v a s i ) 1 - 2 m m b o y u n d a ,
o v a l , esmer renkli ve kalin k o s t a l i d i r < $ e k . 1 1 7 > . K e l l i n
(furanokromon), visnadin, samidin (piranokumarin)
isimli b i l e g i k l e r t a g i r . Visnadin anti spazmotik etkili
olup p a p a v e r i n e gore 3 kez daha kuvvetli etki g o s t e r i r .
Kellin ise kalp damarlarini genigletir (kroner
dilatator), angina p e c t o r i s ve k o r o n e r yetmez1iginde
kullanilir.
Conium maculatum ( b a l d i r a n ) , 5 0 - 2 0 0 cm b o y u n d a gok

y i l l i k , buyiik b i t k i l e r d i r . u l k e m i z d e k a l i n t i l a r d a yol
ve su k e n a r l a r i n d a s i k l i k l a r a s t l a n i r . G o v d e g i p l a k ve
igi b o g t u r , i i z e r i n d e k o y u k i r m i z i r e n k l i , e s m e r l e k e l e r
goriil iir ( §ek . 1 1 9 ) . H e r b a C o n i i m a c u l a t i b i t k i n i n gigek
agma zamani t o p l a n m i g yaprak ve g i g e k l e r d i r . Koniln,
konisein ve benzeri alkaloitleri tagir. Hareket
sinirlerini felce ugratir. Tipta narkotik etkisinden
dolayi eskiden kul 1 a n i I m i g t i r , gok zehirli bir drog
olmas indan dolayi bugiin p e k kullamlmaz. Baldiramn
meyvalari, Fr.Conii de benzer alkaloitleri igerir.
Anason meyvasi ile k a r i g i r s a z e h i r 1 e n m e l e r e neden o l u r ,
m e y v a l a r i n m i k r o s k o p t a incelenmesi ile ayirim kolayca
yapi1lr.
B a l d i r a n , b i l i n e n en zehirli b l t k i 1 e r d e n d i r . u n l u
Grek filozofu Sokrates'in baldiran usaresi igmeye
mahkum edildigi bi1inmektedir. Sokrates zehiri igtikten
sonra viicudunda meydana gelen degigmeleri oliinceye
kadar kaleme de a l m i g t i r .
(*)olgun m e y v a l a r i tagiyan umbella saplari gok diizgiin

v e s i v r i u g l u d u r , kiirdan g i b i k u l l a n i l i r .
356
Cicuta virosa(*) <subaldiram), 50-120 cm

b o y u n d a , gok y i l l i k bir b i t k i d i r . Koku kalin ve e n i n e
bolmelidir. Sulak gayir ve durgun su kenarlarinda
yetigir. Anadolu'da Erzurum civannda rastlanir,
Yapraklari tripenr.atisekt, pargalari lanseolattir.
M e y v a 1.5 m m b o y u n d a , g e n i g o v a t t i r . Qok z e h i r l i d i r .
Ferula mei folia (gakg i rot u ) , Dogu ve Giiney

A n a d o l u ' d a y e t i g e n , 1-2 m b o y u n d a f a m i l y a m n en buyuk
bitki1erindendir. Yapraklar gok pargali, lineardir;
gigekleri buyuk umbellalar meydana getirir. Bitkinin
toprak alti kismi afrodiziak e t k i l i d i r .
F.asa-foetida ( g e y t a n o t u ) , F.nartex, 2 m boyunda,

pargali yaprakli ve sari gigekli bitkilerdir; bu
tiirler de Iran ve Afganistan dagiarinda yetigir{§ek
119). Gummi Asa-foetidae veya Asa foetidaigeytantersi)
§eki1 119. A'.Conium maculatum; B:Ferula asa-foetida.

g:govde ve lekeler.
(*)virosus= zehirli; fena kokan

357
isimleriyle bilinen drog, her iki tiirun kokleri

kesildikteri sonra gikan gomresiun regineli zamktir.
Sinir sistemi yatl§tiricisi ve antispazmotik olarak
kullanilir.
Angelica archangelica (melekotu), Orta ve Kuzey

A v r u p a ' d a n e h i r k e n a r l a r i n d a yeti§en ve k u l t u r u y a p i l a n
2 - 3 m b o y u n d a gok y i l l i k o t s u bir b i t k i d i r . V a l e k u l u m d a
gok sayida salgi k a n a l i n a r a s t l a n i r . Radix Angelicae,
angelik a s i t , a n g e l i s i n , umbel iferum (kumarin) ve ugucu
yag ta§ir. Uyarici, tonik, karminatif ve diiiretik
e t k i 11 d i r .
Umbelliferae familyasinda yedigimiz sebzeleri

veren kultur bitkiieri de yer almaktadir. Bunlara
Daucus carota < h a v u g ) , Petroselinum sativum (maydanoz),
Anethum graveol^ns (dereotu) ve Apium graved ens
var.rapaceum (kereviz) ornek olarak verilebilir.
Goruldugu gibi Umbelliferae m e y v a l a r i n i n gogu drog

olarak kodeks ve f a r m a k u p e l e r d e kayitlidir; bazilari
ise zehirlidir ve bu meyvalarin digerlerine
kar1§mamasina ozen gostermek gerekir. Yukarida verilen
morfolojik ozelikleri ile bu m e y v a l a r tamnabilir ve
birbirinden ayirtedi1ebi1lrse de morfolojik
karakter1erin yeterli olmadigi ornekler mikroskop
altinda incelenerek, anatomik yapilarindaki belirgin
farklar yardimiyla kolayca ayrilabllir. Meyvalarin,
enine kesiti m i k r o s k o p t a , kuvvetli o l m a y a n bir buyutme
a l t i n d a l n c e l e n d i g i n d » §u o z e l i k l e r d i k k a t i g e k e r :
Fr.Conii, valekulumda salgi kanali tafimaz;

endosperma ige dogru b r girinti m e y d a n a getirmi§tir.
Fr.Anisi'de kostalar gikintili degildir, ekzokarpta
basit tuyler bulunur, valekulumda gok sayida, kuguk
salgi kanallan d i z i l m \ § t i r . Fr . F o e n i cul i ' d e 5 kosta
gok b e l i r g i n gikinti §»klindedir, her valekulumda 1
tane ve buyuk salgi kanali bulunur; mezokarp
h u c r e i e r i n d e , k a r a k t e r i s t i k , agsi kalinla^ma gorulur.
F r . C a r v i , F r . A n i s i ' y e ber.;er, , f a k a t h e r v a l e k u l u m d a 1
s a l g i k a n a l i b u l u n u r v e tjy t a § i m a z . F r . A n i s i s v i s n a g a e
en kugu'< meyvadir, iletm demetlerinin ay §eklinde
olu§u k a r a k t e r i s t i k t i r . F r C o r i a n d r i ' d e s a l g i kanallan
2 m e r i k a r p i n b i r b i r i n e bakai y u z u n d e d i r .
358
Subclassis: S Y M P E T A L A E
Bu taksondaki bitkilerin gigek1erinde petaller ve

bazan de sepaller b o r u , huni ya da d e g i g i k gekillerde
bi r 1 e g m i gt i r .
Tak i m:Er i c a l e s
Fam: Ericaceae
Familya bitkileri gal i veya agag formundadir,

yapraklari basit derimsi, bazan igne gibidir. Qigekler
aktinomorf veya zigomorf; kaliks ve korolla 4-7
lobludur. Stamen petal kadar sayida, anterleri tepede
delikle agilir. Yeryuzunde 70 kadar cins ile temsi1
edilen bu farnilyadan yurdumuzda 12 genus, 26 tiir
yeti §i r .
Erica, funda adiyla yurdumuzda da t a n i n a n 3-4 m

kadar boy 1anabi1 e n , bir c i n s t i r . Maki t o p i u l u k l a r i n d a ,
gok sik r a s t l a n a n y a p r a k l a r i v e r t i s i l l a t d i z i l i g l i
3-7 mm boyunda, asikulardir, kigin dokulmez.
E.arborea (miiren), kiyi geridinde rastlanan,

yapraklari 3 lu vertisillat dizilmig, gigekleri
ilkbaharda agar, 3-4 mm buyuklukte, unseolat beyaz
r e n k l i v e r a s e m u s d u r u m u n d a d i r . E.verticillata (funda)
t u r i i n d e y a p r a k l a r i n d i z i l i g i 4 1 ii v e r t i s i l l a t , g i g e k l e r
pembe renklidir ve sonbaharda a g a r . Daha gok Bati ve
Giiney A n a d o l u ' d a y e t i g i r .
Rhododendron ponticum ( k o m a r , o r m a n g i i l ii) , kigin

yaprak d o k m e y e n , Kuzey Anadolu'nun nemli ormanlarinda
yetigen boylu bir galidir, yapraklari 10-17 cm boyunda,
eliptik-obovat, derimsi; gigek durumu terminal, 5-20
g i g e k l i ; k o r o l l a tubii d e l o b l a r i d a 1 . 5 - 2 . 5 c m kadar,
pembemsi-erguvani renklidir. Stamen sayisi 10; meyva
tipi k a p s u l a d i r . P e m b e g i g e k l e r i ile a r i l a r m sevdigi
bir b i t k i d i r ; bu gigeklerden yararlanarak yaptiklari
359
bal, deli bal adiyla bilinir ve z e h i r 1 1 di r ( * ) bu

ozeliQi ta§ididi andromedotoksin isimli bile§ikten
ileri gelmektedir. B a l m tansiyon dufurucu etkisinden
sbz edi1i r .
P.luteum ( z i f i n ) , K u z e y ve Bati A n a d o l u ' d a yeti§en

d a h a a l g a k b o y l u , i s m i n d e n d e anla§ilaca§i g i b i sari
gigekli bir g a l i d i r ; k o m a r ' d a n farkli olarak 5 stamen
ta§i r ve ki§in yaprak doker. Arilarin bu bitkinin
gigeklerinden balozu alarak yaptiklan bal da
zeftl rT'tdi r.
§ekil 120. A: Vaccinium myrti 1 lus-, B : P r i m u l a vulgaris, a

meyva; ks: kisa stiluslu gigek; us: uzun
stiluslu g i g e k .
(*) D e l i b a l , m i k r o s k o p t a i n c e l e n i r s e E r i c a c e a e
f a m i 1 y a s i n i t a m t a n t e t r a t §ekilli p o l e n t a n e l e r i
g o r u l u r v e b o y l e c e te§his e d i l i r .
360
Arbutus unedo (kocayemi§>, kigin yaprak ddkmeyen

5 m k a d a r b o y d a b i r a g a g t i r , k i y i b o l g e l e r i ride m a k i l e r d e
yeti§lr. Yapraklari derimsi, lanseolat veya ovat,
kenarlari serrattir. Sonbaharda gigek agar;
korolla beyaz renkli urseolat, kuremsi ve 5 lobludur.
Anterlerinde boynuz gibi 2 gikinti bulunur. Meyva
kuremsi bir bakkadir, yuzeyi puruzlu turuncu-kirmizi
renklidir ve y e n i r .
A.andrachne (sandalagaci ) da Akdeniz maki

bitki1erindendir . Govdeyi orten gri-pembe mumlu
tabakamn plaklar halinde dugup ayrilmasiyla kirmizi
renkli govde ortaya gikar ve b o y l e c e de gok kolay
taninir. Yapraklari daha kisa ve kenarlari tamdir.
ilkbaharda gigek agar. Meyvasi yenmez.
Vaccinium arctostaphylos, Karadeniz bolgesinde

yetigen gali veya kuguk bir agagtir, goban uzumu,
sapanca gayi ve trabzon gayi gibi isimlerle taninir.
Yapraklari tanen ve arbutozit isimli bir heterozit
igerir, gay yerine kullanilir.
V.myrtillus (yaban mersini, ayi uzumu) tiirii d e

baglica K a r a d e n i z b o l g e s i n i n dagiarinda y e t i f i r , 30 cm
kadar boyda bir g a l i d i r , yapraklari kiiguktur v e kifin
dokulur; koyu Kirmizi-siyah renkli bakka tipindeki
meyvalari lezzetli oldugundan yendigi gibi, meyvanin
tagidigi antosiyanozit1er bazi damar ve goz
h a s t a l l kl a r i n d a k u l 1 a m 11 r < §ek . 1 2 0 ) . Bu tiiriin
y a p r a k l a r i da kabiz ve a n t i d i y a b e t i k e t k i l i d i r .
Arctostaphylos uva-ursi (ayi u z u m u ) , O r t a v e K u z e y

Avrupa'da yetifen bir galidir. Yapraklari 1.5-2 cm
boyunda, obovat ve derimsidir. Folia U v a e ursi T.K.
(Uva ursi yapragi) tanen ve arbutozit igeren bir
drogtur; bbbrek ve m e s a n e hastallklarinda kullanilir.
Gaultheri a procumbens, bir Kuzey A m e r i k a bitkisi

olup, suruniicii bir galidir. Y a p r a k l ar l n d a n subuhan
d i s t i l a s y o n u ile bir u g u c u yag elde e d i l i r . E s s e n c e d e
Wintergreen adim tagiyan bu yag bol m i k t a r d a metil
salisilat igerdigi igin romatizma a g r i l a r i m gidermek
amaciyla, digardan kullanilir.
361
Ordo: Primulales
Fam: Primulaceae
Bu familya b i t k i i e r i , yapraklari g e n e l l i k l e b a s i t ,
hepsi tabanda toplanrni§ v e y a b a z a n o p o z i t dizili§1i,
tek veya gok yillik otsu bitkilerdir. gigekler
hermafrodit, aktinomorf, kaliks gamosepal korolla
s i m p e t a l v e 5 er l o p l u d u r . S t a m e n 5 t a n e , e p i p e t a l o l u p
korolla tubune baglidir. Ovaryum 5 karpelden meydana
g e l m l f u s t d u r u m l u , b i r g o z l u ve g o k o v u l l u d u r . M e y v a ,
tepede 5 yarikla agilan kapsula ve piksidyum
t i p i n d e d i r . Y u r d u m u z d a 9 c i n s ve 40 turu b u l u n u r .
Primula vulgaris (guhagigegi), yurdumuzda iki

alttur ile temsil edilen bir taksondur. Boyu 20 cm
kadar olan geni§ o b o v a t , s p a t u l a t y a p r a k l a r i tabanda
topi a n m i % t l r , t o p r a k a l t i n d a uzami§ bir rizom b u l u n u r .
Infloresans sapsiz, az veya gok glgeklidir. Korolla
tubu 1.5-2 cm b o y u n d a o l u p k a l i k s k a d a r , loblari ise
0.5-1.5 cm kadar ve obkordattir. Primula'âr
heterostili gosterir, stilus bazi gigeklerde uzun,
bazi1arinda klsadlr(§ek.120) . P. vulgaris' in farkli
renkli 2 altturu bulunur, gigekler ssp.vulgaris'te
sari, nadiren beyaz; ssp.sibthorpii'de pembe veya'
leylak rengidir; bu ikinci alttur kuzey Anadolu'da
1-850 metreye kadar yukseklerde (bazan 2000 m de)
y e t i § t i $ i h a l d e s s p . vulgar i s' e 5 0 0 m e t r e d e n s o n r a
( - 2 0 0 0 m ) hem K u z e y hem Guney Anadolu'da rastlanir. Kok
ve rizomlarinda triterpenik saponozitler bulunur,
ekspektoran olarak kullanilir.
Cyclamen cinsi, yurdumuzda 10 turu yetifen,

yumrulu, gok yillik bir bitkidir. Yumrunun ust
tarafinden yaprak ve gigekler g i k a r . Yapraklari uzun
sapli, lamina orbikular, reniform veya ovat, tabam
kordattir. Qigekler tek ba§ina, uzun sapli; kaliks
derin 5 loblu, korolla koyu siklamen rengi, pembe veya
b e y a z , tup kismi k i s a , loplari u z u n ve g e r i y e d o n u k t u r .
P e d i s e l , m e y v a olgunla§irken yay veya h e l e z o n §ek1inde
kivrilarak toprtga dogru sarkar.
Cyclamen y u m - u l a r i , Tubera C y c l a m e n i , t o p a l a k , yer

s o m u n u ( C . h e d e r i f o l i u m ' d a y^mru, 20 cm kadar b u y u k l u k t e
bir somuna benzer), domuz-urpu (C.coum'un yumrulari
362
t u r p biiyiiklugiindedi r v e d o m u z l a r s e v e r ) g i b i isimlerle
amlir. Cyclamen vumrulan bol miktarda saponozit
igerir; yumrulari(Ege'de C.neapol itanum, Karadeniz'de
C.coum'un> su ile kaynati1arak, ozelikle tutiin
fidelerine musallat olan solucanlari dldurmek igin
tarlalara dokulerek kullanilr.
Ordo: Ebenales
Fam: Ebenaceae
iropik ve subtropik bolgelerde yetigen agag veya

galilardir. Kigin yaprak doker.
Diospyros lotus ( k a r a h u r m a ) , buyiik b i r agagtir,

vatani uzakdogudur, Balkanlarda naturalize olmug kuzey-
dogu A n a d o l u ' d a y e r l i d i r , meyvasi igin y e t i g t i r i 1 i r .
C vitamini tagiyan meyvalari 2 cm kadar buyuklukte.
t o p a r l a k , once buruk sonra tatli lezzetlidir.
D.kaki (trabzonhurmasi), 15 m boyunda vatani

J a p o n y a o l a n b i r k u l t u r a g a c i d i r . M e y v a l a r i buyiik, 5 - 8
cm gapinda, basik kure geklinde ve turuncu renkli
bakkadir. Bol tanen de igeren meyvalar olgunlaginca
tatli ve s u l u d u r , y e n i r .
D.ebenum (abanoz agaci), Hindistan'da yetigir;

odunu sert ve koyu renkli olup mobi 1 yacl1ikta
makbuldur ,
Fam: Sapotaceae
Bu fami 1yadaki b i t k i l e r i n gogu tropikal b o l g e l e r d e

yetigen, lateks tagiyan agag veya agaggiklardir.
Yapraklari basit ve d e r i m s i d i r .
Palaqui urn gutta, P.oblongi folium, Giiney-dogu

Asya'da y e t i g e n buyiik a g a g l a r d i r . G o v d e d e k i lateksten
Gutta-percha isimli bir d r o g elde e d i l i r , bu drogtan
dig hekimliginde gegici dolgu yapiminda yararlamlir.
Bu m a d d e sanayide izolator olarak kullanilir.
363
Bu f a m i l y a d a lateksi temlzlenerek giklet yapiminda

kullamlan Achras sapota ve Mimusops balata isimli
b i t k i l e r d e yer a l i r .
Butyrospermum parkii, Bati Afrika kokenli bir

agagtir. Tohumlarindan bir sabit yag elde edilir;
karite yagi v e y a g a l a m yagi adi v e r i l e n bu y a g kakao
yagi gibi 3 7 ° C de erir g u k u l a t a y a p i m i n d a k u l l a n i l i r .
Fam: Styracaceae
Bu familyadaki kiigiik agag formundaki bitkiler

t r o p i k l e r d e ve A k d e n i z b o l g e s i n d e y e t i f i r . Yapraklari
alternan diziligli, basit ve gogunlukla derimsi,
gigekleri aktinomorftur; kaliks 4-5 digli, korolla
loplan ise gok derindir. Meyva drupa, bazan
k a p s u l a d i r . Y u r d u m u z d a t e k c i n s v e t e k tiirii y e t i g i r .
Styrax officinalis ( t e s p i h a g a c i , a y i f i n d i g i ) , Bati

ve Giiney Anadolu'da sirtlarda dere kenarlarinda
y e t i g e n , yapraklarinin alt yuzu yildiz tuylu ve beyaz
r e n k l i b i r kiigiik a g a g t i r . Q i g e k l e r i 2 - 3 c m b u y i i k l u k t e ,
b e y a z r e n k l i , m e y v a s i kiiremsi b i r d r u p a d i r ; tohumlari
bol miktarda sabit yag tagir ve tespih yapiminda
kullanilir.
S.benzoides, S.benzoin, S. tonkinensis, tropikal

Asya'da yetigen a g a g l a r d i r , govdenin yara1anmasiy1 a bir
oleoresin elde edilir; Benzoe T.K. (Asilbent) adi
verilen bu drog ekspektoran etkilidir, ayrica
k o z m e t i k t e k u l l a n i l i r ; iyi b i r f i k s a t i f t i r .
Ordo: Contortae(Gentianal es)
Bu ordonun karakteristik ozeligi, gigeklerinin

aktinomorf, simpetal olmasi yaninda korollanin tomurcuk
iginde burulmug olmasidir.
Fam: Oleaceae
Bu familyada genellikle yapraklarini dokmeyen

bitkilere rastlanir. Qigek formulu
364
a (4-5) (4-5)
k c
a
2 g
(2)- ulkemizde 7 cins 10 k a d a r turu
y e t i §mektedi r .
Olea europea (zeytin), vatani Akdeniz havzasi olup

b u b o l g e d e b u y u k olgiide k u l t u r u yapilan 3-16 m boyunda
Ki§in y a p r a k dokmeyen bir agagtir. Yapraklar basit,
1anseo1 attir . Qigekleri beyazimsi sari renkli ve
kuguktur, y a p r a k l a n n koltugunda bulunur; meyva etli
bir drupadir, yag ta§ir ve yenir(§ek.121 ) . Etli
mezokarpinda % 50 kadar yag bulunur. Oleum Olivae
(zeytinyagi ) , meyva sikilarak elde edilir; hafif basing
ile elde edilen yag l.kalite olup eczacilikta ve
yemeklik yag olarak kullamlir. Basing arttirilarak
daha sonra a l i n a n yag ile sabun s a n a y i i n d e tuketilir.
Zeytinyaginda oleik asit, palmitik asit, stearik asit
ve Vit. E bulunur. Kolagog ve laksatif etkilidir.
Birgok e n j e k s i y o n p r e p a r a t i n d a g d z u c u olarak yer a l i r .
Yaprak govde ve dal kabuklari tansiyon, yapraklari
§eker d u f u r u c u o l a r a k k u l l a m l i r .
A
SJekil 121. A: Olea europea; B:Strychnos nux-vomica. a:
meyva1i dal; b:gigekli dal; g:gigek; d:
meyvanin kesiti; m:meyva; t:tohum.
365
Fraxinus ornus (digbudak), Avrupa'da ve

A n a d o l u ' d a , daglik a r a z i d e yetigen bir orman a§aciair.
Y a p r a k l a r i m p a r i p e n n a t 4 - 8 f o l i o l l i i v e diigiicii. M e y v a s i
uzun, elipsoid, yassi, kanatli bir nukstur. Odunu
mobi1yaci1ikta kullanilir. Manna T.K. (Kudrethelvasi>,
govdenin yaralanmasi ile elde edilen usaredir; % 50
mannitol, musilaj ve fraksinozit isimli kumarin
heteroziti igerir. Drog laksatif etkilidir, ayrica
mannitol elde ediliginde yarar1 an111r. Anadolu'da
yetigen diger Fraxinus turleri de (F.angustifo1ia,
F.exelsior) Manna drogunu verirler.
Jasminum officinale (yasemin), vatani Himalaya

daglari ve Hindistan o l a n , Akdeniz gevresi iilkelerinde
k u l t u r u y a p i l a n giizel k o k u l u , b e y a z g i g e k l i , t i r m a n i c i ,
g o k y i l l i k b i r b i t k i d i r . K u l t u r u y a p i l a n v a r y e t e biiyuk
gigekli olan J.officinale s/ar.grandiflorum'dur-,
ulkemizde Alanya civarinda yetigtiri1ir. Cigek1erinden
elde edilen Oleum Jasmini (yasemin e s a n s i ) hog kokulu
olup b a g l i c a parfiimeride k u l l a n i l i r .
J.sambac (ful), Arabistan ve Hindistan kokenli

olup y u r d u m u z d a d a kiiltiirii y a p i l a n b i r siis b i t k i s i d i r .
Syringa vulgaris (leylak) gok sevilen, beyaz,

leylak rengi veya mor gigekli, bir siis bitkisidir.
Ligustrum vulgare ( k u r t b o g a n ) park ve b a h g e l e r d e git
bitkisi olarak yetigtiri1ir , gigek durumu sik p a n i k u l a ,
meyvasi siyah b a k k a d i r . Forsythia viridissima (altin
g a n a g i ) iilkemiz i g i n y e r l i o l m a y a n a n c a k yetigtirilen,
sari gigekli bir g a l i d i r .
Fam: Loganiaceae
Tiirlerinin gogu tropikal bolgelerde yetigen

zehirli bitkilerdir. Yapraklar genellikle basit ve
dekuzat diziligli; gigekler 4-5 iiyeli, ovaryum 2
karpelli; meyva bakka veya kapsuladir.
Strychnos nux-vomica (kargabiiken) , H i n d i s t a n ve

t r o p i k a l A s y a ' d a y e t i g e n kiigiik b i r a g a g t i r . Yapraklar
alternan, basit, ovat, 3 damarli; gigekler beyaz salkim
dur umundadi r . Meyva elma buyiik 1 u g u n d e , 4-8 tohum
t a g i y a n bir b a k k a d i r ; t o h u m l a r disk g e k l i n d e , sert bir
y a p i d a d i r , u s t u s i k , y a t i k t i i y l e r l e k a p l idi r (§ek . 121 ) .
366
Semen Strychni T.K.(Kargabuken tohumu) zehirli bir

d r o g t u r , bile§iminde s t r i k n i n , b r u s i n ve v o m i s i n gibi
alkaloitler bulunur. Sinir sistemini uyarici etkisi
vardir, ancak 50k zehirli olmasi nedeniyle dikkatli
kul1 a m I m a l l d i r . Striknin ve tuzlari rodentisit(*)
olarak ta kullanilir. S.toxifera, Guney Amerika'da
yeti§en tirmanici bir bitkidir, kabuk1ar1ndan
hazirlanan ekstre Kurar a d i m alir. Semen Strychni ,
y e r l i h a l k t a r a f i n d a n h a z i r l a n a n ve ok z e h i r i olarak
k u l l a m l a n K u r a r ' in b i l e § i m i n e d e g i r e r .
Fam: Gentianaceae
Bu t a k s o n d a lliman b o l g e l e r d e yeti§en, bir veya

gok yillik otsu bitkiler bulunur. Yaprakiar basit,
t a b a n d a k i l e r s a p l i , rozet §eklinde; g o v d e u z e r i n d e k i 1 e r
ise karfilikli, sapsiz, bazan konnattir. Qisekler
g o s t e r i § l i , d e g i f i k r e n k l i o v a r y u m iki k a r p e l l i v e u s t
durumludur. Qisek formulu a K ( 4 _ 5 ) C ( 4 _ 5 ) A 4 . 5 G < 2 ) -
Gentiana, genellikle yukseklerde yet1§en, gok

yillik, mavi veya sari gigekli, otsu bitkilerdir,
ulkemizde go§u Kuzey ve Do§u Anadolu bolgelerinde
yeti§en 12 t u r u b u l u n u r .
G.lutea (centiyane, jansiyan), Guney Avrupa,

Balkanlar ve Turkiye'de Bursa (Uluda§) v e odemi§'te
(Bozdag) dogal olarak yeti§en 1-1.5 m boyunda, gok
y i l l i k , o t s u b i r tiirdiir, Q i g e k l e r s a r i d i r , g o v d e n i n u s t
kisminda yaprak koltugundan kumeler halinde gikar.
Yaprakiar karfilikli, 1anseolat-geni% ovat, sapsiz ve
paralel, 5-7 damar1ld1r(§ek.122). Radix Gentianae T.K.
(Gentiyan koku) bitkinin kok ve rizomlandir.
Bile§iminde heterozit yapisinda aci maddeler,
g e n s i y o p i k r o z i t , a m a r o g e n s i y o z i t ile t a n e n , p e k t i n ve
f1avonozit1er bulunur. Eskidenberi tonik olarak
kullanilir. Su ile hazirlanmif ekstreler1nden
pilullerin haz1r1anmasinda sivag olarak yarar1 a m 1lr.
Evvelce Anadolu'da yaygin olan bu tiir a§iri ve
bilingsiz sokum nedeniyle azalmi§tir hatta yok olma
tehlikesi altindadir; bu nedenle sokumu yasaklanmi§,
koruma altina alinmiftir; kultur denemeleri ise
§imdilik ba§arisiz olmu§tur.
(* ) r h o d e n t i c i t = kemirici hayvanlari oldurucu ilag.

§eki1 122. A: Gentiana lutea. gigekli bitki;
gk:gige£pn boyuna kesiti; r:rizom ve taban
yapraklar;(Weber'den).
G. punctata'da gigekler san renkli ve esmer

l e k e l i d i r ; G.purpurea'nin g i g e k l e r i ise k i r m i z i d i r . Bu
iki tur A v r u p a ' ni n yuksek dagiarinda yetifir ve
koklerinden Radix Gentianae drogu elde edilir.
Anadolu'da yetifen Gentiana tiirlerinin bazilari

funlardir: G.asc1epiadea, yaklafik 1 m ye kadar
boy 1anabi1 en, mavi gigekli, gok yillik bir Kuzey
Anadolu bitkisidir. D.verna yiikseklerde yetigen
y a k l a f i k 10 c m b o y u n d a , g o k y i l l i k m a v i m s i - m o r g i g e k l i
g u z e l b i r tiirdur.
Centaurium erythraea (kirmizi k a n t a r o n ) , Avrupa

ve T u r k i y e ' d e y a y g i n o l a r a k y e t i g e n bol g i g e k l i tek
y i l l i k o t s u b i r tiirdiir. Y a p r a k l a r k a r g i l i k l r , g i g e k l e r i
kirmizi koyu pembe renklidir. Herba Centaurii aci
maddeler tagimasindan dolayi taninir, igtah agici ve
antipiretik olarak kullanilir.
368
Fam: Apocynaceae
Bu f a m i l y a b i t k i l e r i , tropikal ve sicak b o l g e l e r d e
y e t i § e n , l a t e k s t a § i y a n , h e r d e m ye§il a g a g v e y a a g a g g i k
formundadir. Yapraklar basit genellikle opozit, bazan
vertisillat veya sarmal; gigekler tek veya bazan
p a n i k u l a d u r u m u n d a ; k a l i k s 5 u y e l i , korolla huni veya
tup §eklinde; meyva folikul veya bakkadir. Qigek
formulu a K < 5 ) C ( 5 j A 5 G ( 2 ) dir.
Nerium oleander ( z a k k u m ) , ki§in y a p r a k dokmeyen

bir Akdeniz bitkisidir. Bati ve Guney Anadolu
bolgelerinde yetifen, yapraklari lanseolat, kisa sapli,
derimsi; gigekleri pembe veya beyaz, k o r o l l a tiibu h u n i
gibi loblari yayik, anterlerin tepesinde tiiylii b i r
uzanti bulunan kuguk bir agagt1r(§ek.123). Yaprak ve
g i g e k l e r i n d e bir k a r d i y o t o n i k h e t e r o z i t olan o l e a n d r i n
(oleandrozit) ve rutin(rutozit) bulunur. Zehirli bir
bitkidir.
St rophanthus, tiirlerinin gogu tropik Afrika'da

yeti§en ti r m a m c i odunlu bitkilerdir. Strophanthus
gratus , Bati Afrika'da yeti§en, kar§ilikli
y a p r a k l i , tirmanici ve zehirli bir b i t k i d i r ; tohumlari
tiiysiizdiir. S. hi rpidus, a y n i b o l g e d e S.kombe ise Dogu
A f r i k a ' d a y e t i § i r , i k i s i n i n d e t o h u m l a r i tuyliidiir. B u
iig tiiriin d e t o h u m l a r i S e m e n S t r o p h a n t h i T . K . ( S t o f a n t u s
tohumu) d r o g u n u v e r i r . Tohumlar 1-2 cm b o y u n d a , tabanda
yuvarlakga, tepeye dogru daralir. Kardiyoaktif
heterozit1erden g-strofantozit (S.gratus'ta) k-
strofantozit (S.kombe'de), h-strofantozit
(S.hispidus'ta) tafir. Kalp kuvvet1endirici olarak
kullamlir. S. sarmentosus tiirunun t o h u m l ar i n d a n
g i k a r i l a n h e t e r o z i t t e n hareketle ve yarisentez yoluyla
kortizon elde edilir.
Rauwolfia serpentina, H i n d i s t a n , P a k i s t a n , J a v a ve
B u r m a g i b i A s y a i i l k e l e r i n d e y e t i § e n 1 m b o y u n d a , ki§in
y a p r a k d o k m e y e n kiigiik b i r a g a g t i r (§ek . 1 2 3 ) . Rauwolfia
k o k l e r i n d e n Radix R a u w o l f i a e ' d e n 50 ye yakin alkaloit
izole edilmi§tir, bunlarin arasinda,reserpin,serpentin,
a j m a l i n a n a bi 1 e§ i k 1 e r d i r ; t a n s i y o n dii§urucu v e kalp
h a r e k e t 1 e r i ni d u z e n l e y i c i o l a r a k k u l l a m l i r . D r o g ba§ka
tiir 1 e r d e n de elde edilir; bunlar Orta Amerika'da
yetifen R.heterophy1 la ve Afrika'da yeti§en
R, vomitoria'dlr.
369
§ekil 123. A: Nerium oleander] B:Rauwolfia serpentina

C: Vinca minor.
Vinca (Cezayir menekfesi), yatik, surunucu

govdeli, genelde yapraklanm dokmeyen gok yillik
b i t k i l e r d i r ; A n a d o l u ' d a ug turQ y e t i f i r .
V.minor (kuguk cezayirmenekfesi), V.major (buyuk

cezayirmenekfesi>, 10-30 cm boyunda m a v i , mor veya
pembe-kirmizi gigekli tur1erdir(§ek.123). Toprak ustu
kisimlari Herba Vincae baflica vinkamin alkaloidi
i g e r i r , t a n s i y o n diifuriicu e t k i s i n d e n d o l a y i k u l l a n i l i r .
Bu turler park ve bahgalerde siis amaciyla da
y e t i ft i r i1i r .
370
Catharanthus roseus (Vinca rosea, rozet) vatani

Madagaskar adasi dir, Dogu Afrika sahillerinde de
yeti§ir. C i s e k l e r i p e m b e veya b e y a z renkli o l a n bu tur
ulkemizde, ozellikle Bati ve Giiney Anadolu'da sus
amaciyla y e t i §ti ri 1 i r . Bu turun toprakiistu
kisimlarlndan Herba Catharanthi'den gok sayida (30
kadar) alkaloit izole edi1mi§tir. Bunlarin arasinda
v i n k a l o k o b l a s t i n ve l o r o k r i s t i n en gok bi1inenleridir.
Drogun kendisi veya elde edilen alkaloit1eri,
antitumoral etkisinden dolayi kanser tedavisinde
(hodgkin ve gocuk 1osemlsinde) kullanilir,
Thevetia neriifolia tropikal A s y a , Afrika ve Guney

Amerika'da yetifen, 2-3 m boyunda bir agagtir.
Yapraklari lanseolat, gigekleri 2-3 cm kadar sari
renkli v e t e k ba§inaj 3 - 4 c m b u y u k l u k t e k i meyvalari
ko§elidir. Tohumlari ve lateksi t e v e t o z i t adi verilen
kardiyoaktif heterozitler igerir.
Acocanthera ouabaio, Afrika'da, Habe§istan'da

y e t i § e n , ki§in y a p r a k d o k m e y e n k u g u k b i r a g a g t i r .
g - s t r o f a n t o z i t ( ^ o u a b a i n ) i s i m l i h e t e r o z i t ilk d e f a b u
bitkiden elde edilmiftir; kardiyoaktif etkilidir.
Bitkinin o d u n u n d a n h a z i r l a n a n sulu e k s t r e , yerli halk
t a r a f i n d a n ok z e h i r i o l a r a k kul1 a m I m a k t a d i r .
B u f a m i l y a d a k i l a t e k s ta§iyan b i t k i l e r d e n kauguk
e l d e e d i l i r , Kickxia elastica (Funtumia elastica), bati
A f r i k a ' d a yeti§en, t i r m a n i c i bir b i t k i d i r .
Fam: Asclepiadaceae
L a t e k s t a f i y a n , gok yillik otsu veya gall f o r m u n d a

bitkilerdir. Yaprakiar, basit, karfilikli veya
vertisillat dizili§li. Meyva folikul, tohumlarin
t e p e s i n d e d e m e t §eklinde tuy b u l u n u r . A n a d o l u ' d a 6 c i n s
16 k a d a r t u r u y e t i § i r .
Cionura. erecta (Marsdema erecta) , ulkemizde

yeti§en b e y a z gigekli bir g a l i d i r .
Marsdenia condurango, tropik Amerika'da yeti§en

tirmanici gok yillik bir bitkidir. Govde kabuklari
Cortex Condurango T.K. drogunu verir, kondurangin ve
371
benzeri heterozit1er1 tagir, Kanssr ve sifilis

tedavisinde kullanilir.
1/?ncetoxicum, bu f a m i l y a n i n A n a d o l u ' d a y e t i g e n en
z e n g i n t a k s o n u o l u p 8 tur ile temsil e d i l m e k t e d i r . Bu
c i n s i n A n a d o l u ' d a y e t i g e n t u r l e r i u z e r i n d e Fakiil t e m i z d e
bir galigma y u r u t u l m e k t e d i r ,
Periploca graeca ( i p e k o t u ) , h e m Giiney h e m Kuzey

Anadolu'da sik rastlanan bir Akdenlz bitkisidir.
Tirmanarak 10 m ye kadar boylanir; yapraklari oval-
lanseolat, parlak koyu yegi1 renkli; gigekleri uzun
sapli, pembe-mor, korona segmentleri mor ve filiform
olup gevgek demetler h a l i n d e d i r . Bu b i t k i n i n lateksi,
kardiyoaktif etkili bir heterozit olan periplokozit
i ger i r.
Hoya carnosa (mum gigegi), vatani Qin ve

Avustralya olan tirmanici bir salon bitkisidir.
Yapraklari ve g i g e k l e r i e t l i d i r .
Takim Tubiflorae(Sol anales)
Fam: Convolvulaceae
Otsu ve o d u n l u , g o g u kez tirmanici ve suriiniicu

bitkilerin o l u g t u r d u g u bir familyadir, bazilari lateks
tagir. Iliman ve tropik bolgelerde yaygin olup kuru
Akdeniz veya yari gol iklimlerde odunsu gali
tipindedir, tropiklerde 10 metreye kadar tirmanan
ornekleri vardir. Yapraklari, alternan diziligli,
basit, bazan pargalidir. Qigekler hermafrodit,
aktinomorf, gogunlukla involukrum var; sepaller bazan
serbest, korolla huni bigiminde, tomurcukta
burulmugtur. Stamen 5 tane, korolla tiibiine tabanda
yapigmig; ovaryun 2 karpelden meydana gelmig, sinkarp,
2 gozlii v e h i p o g i n d i r . M e y v a g o g u n l u k l a 4 t o h u m i g e r e n
l o k u l u s i t k a p s u l a d i r . Z e n g i n bir f a m i l y a d i r (50 c i n s ,
1200 tiir), y u r d u m u z d a 4 cins ve 40 tiir i l e temsil
edi1i r .
Convolvulus scammonia ( m a h m u d e o t u ) . B a t i v e Giiney

Anadolu, Suriye-Irak, Kafkasya'nin giineyi ve
Balkanlar'da yetigen ve sarilarak tirmanan otsu, gok
yillik bir bitkidir. Yapraklari sapli, lamina ok
372
§eklindedir. Qigekler beyaz veya sarimsidir. Meyva 2

g 6 z l u b i r k a p s u l a d i r . B i t k i n i n kfikleri k a l i n d i r , l a t e k s
t a § i r : R a d i x S c a m m o n i a e T . K . ( M a h m u d e kfikii). l a t e k s t e
bulunan regine nedeniyle tahri§ eder, drastik bir
m u s h l l d i r . Kok g i z i l e r e k akan sut kuruyunca Scammonium
isimli regine, drogu elde e d i l i r .
Familyada drog veren ikinci cins Ipomaea' dir.
Ipomaea purga (=Exogonium purga), Meksika'da

yetifen tirmanici bir bitkidir. Yapraklari kordat,
gigekleri kirmizidir. Yumrulari Tubera Jalapae T.K.
(Calapa t u b e r i ) d r a s t i k m u s h i l d i r . Etki regineden ileri
gelir. Yumrularindan etanolle tuketilerek a l m a n regine
de Resina Jalapae T.K. (Calapa reginesi) drog olarak
taninir, hem ince hem kalin bagirsagi tahrif eden bir
miishi 1 d i r .
I. oryzabensis (Meksika mahmudesi) ve I.tuberosa

(Brezilya mahmudesi) tiirlerinin kok ve y u m r u l a r i ile
b u n l a r d a n elde edilen regine de C a l a p a gibi e t k i l i d i r .
I.batatas (tatli patates), familyanin ekonomik

agidan en onemli bitkisidir. Tropiklerde varyetesi
y e t i § t i ri1 m e k ted i r . Japonya, ureticilerin bafinda
g e l i r . T i r m a n i c i bir b i t k i d i r . u l k e m i z d e H a t a y ve Adana
d o l a y l a r i n d a yeti§tirilmekte ve kul1 a m l m a k t a d i r .
I.purpurea (kahkaha gigegi), bir Guney ve Orta

A m e r i k a b i t k i s i d i r , y u r d u m u z d a b a h g e l e r d e yet 1§t1ri1ir,
pembe-mor g i g e k l i v e t i r m a n i c i d i r . I.tricolor, vatani
Meksika olan bir bitkidir; tohumlari halusinojen
etkilidir, bu etki ta§idigi lizerjik asit
t u r e v l e r i n d e n ileri g e l i r .
Fam: Boraginaceae
Yapraklari basit, alternan dizili§11, sert tuylu

otsu bitkilerdir. Qiêk durumu helisel kivrilmi§;
gigekler aktinomorf veya zigomorf, pentamer; korolla
t u p §ek1i n d e o l u p ig k i s m i n d a p u l s u u z a n t i l a r , bogaz
pullari bulunur. Stilus ginobazik, meyva 4 nuksa
ayrilan bir §izokarptir.
373
Symphytum officinale ( k a r a k a f e s o t u ) , A v r u p a ' d a ve

u l k e m i z d e Kuzey A n a d o l u ' d a orman alti ve a g i k 1 i k 1 a r i n d a
yetigen 30-120 cm boyunda gok yillik otsu bir b i t k i d i r .
Y a p r a k l a r i ovat "Sanseolat, u s t t e k i l e r s a p s i z , oldukga
b u y u k t u r . Q i g e k l e r i k i r m i z i m s i , pembe veya b e y a z , 1 . 5 cm
kadar, loblan geriye kivnktir. Geng yaprak
saplanndan turgu yapiiir, sebze olarak kullanilir.
Kokleri tanen tagir, astrenjan etkildir.
Alhanna tinctoria (havacivaotu), 10-30 cm boyunda

gok y i l l i k o t s u bir b i t k i d i r . Bati ve G u n e y A n a d o l u ' d a
yetigir. Yapraklar 1inear,obiong lanseolat, yegilimsi
beyaz; gigekleri koyu mavi renklidir. Koyu kirmizi
renkli olan kokleri n a f t a k i n o n turevi bir m a d d e olan
alKanin tagir; e c z a c i l i k t a bazi i 1 ag ve kozmetiklere
renk vermek igin ve bitkisel boya elde edilmesinde
y a r a r 1 a m 11 r . A y r i c a koklerinden hazirlanan tentur,
sabit yagiarin t a m m a reaksi yonunda kullanilir.
Borago officinalis, Kuzey ve Bati Anadolu'da,

Trakya'da yetigen, tek yillik otsu bir bitkidir.
Qigekleri mavi renklidir. Yapraklari ve gigekleri
m u s i l a j tagir; yumugatici ve diuretik e t k i l i d i r .
Bu familyada yabani olarak gok sik rastlanan

b i t k i l e r v a r d i r ; o r n e g i n Myosotis (unutmabeni), Onosma
( s a r i r e n k l i , g i g e k l e r i s a r k i k o l a n g o k y a y g i n b i r tiir)
ve Echinum (engerekotu, gigekleri zigomorf)
sayi1abi1i r .
Fam: Solanaceae
Bir v e y a gok y i l l i k , o t s u , t i r m a m c i , gal i veya

a g a g g e k l i n d e b i t k i l e r igeren bir f a m i l y a d i r . B i t k i l e r i
d a h a g o k A v u s t r a l y a , O r t a ve G u n e y A m e r i k a ' d a yayilig
gosterir. Yapraklari boyut ve gekil yonunden gok
degigken, basit veya pargaiidir. Govdenin anatomik
yapisinda iletim demetleri bikol1atteral tiptedir.
Qigekleri hermafrodit, gogunlukla aktinomorf,
b a z i l a r i n d a ise hafif z i g o m o r f t u r . K a l i k s g a m o s e p a l , 5
loplu ve k a l i c i ; k o r o l l a gamopetal t u b u l a t , k a m p a n u l a t
bazan bilabiat, 5 p a r g a l i . Stamenler 5 tane. Ovaryum
iist durumlu 2 bazan 4 gozlii 2 k a r p e l 1 i di r . Qi g e k
formiilu: a K ( 5 ) C ( 5 ) A 5 G ( 2 > - M e y v a g o k t o h u m l u b a k k a
veya kapsula.
374
Bu f a m i l y a b i t k i l e r i tropan a l k a l o i t l e r i tagir ve
eczacilikta kullanilir, zehirli bitkilerdir; sebze
olarak kullanilan bitkiler yonunden de onemlidlr.
Solanaceae fami 1 y a s i n d a n yeryuzunde 85 cins ve

2 2 0 0 d e n f a z l a tur b u l u n u r . Y u r d u m u z d a 1se 9 c i n s ve 25
tur dogal o l a r a k y e t i g i r . B u n l a r i n y a n i n d a yurdumuzda
kulturu yapilmakta olan bitkiler de vardir.
Bu f a m i l y a d a k i b a g l i c a cinsler, meyva gekillerine

gore gruplandiri1abi1ir:
1.Meyva bakka
2.Kaliks olgunlukta torba gibi giger ve meyvayi

sarar.
3.Bitki otsu; gigek tek, kaliks torbasi 3 cm

Physalis
3.Bitki gali; gigek gok; kaliks torbasi 1.5 cm
Withania
2.Kaliks olgunlukta gigmez meyvadan kugiik veya

meyva kadar.
4.Korolla rotat. Anterler tup geklinde

yaklagmig veya birlegmig Solanum
4 . K o r o l l a gan veya huni g e k l i n d e . A n t e r l e r
ayri.
5.Bitki boy 1u. Kaliks yildiz geklinde.. Atropa

5.Bitki govdesiz. Yapraklar rozet. Kaliks
meyvadan kisa Mandragora
1.Meyva kapsul
66 .. MM ee yy vv aa 24 gozlii,
g d z l u , ks ae pp at ki ls ii t k akpaspuslu l Hyoscyamus
7 . Qi g e k 1 e r t e k . M e y v a d i k e n l i Datura
7.Qigekler panikula. Meyva dikensiz... Nicotiana
375
Meyvasi bakka olan bitkiler:
Atropa belladonna (guzelavratotu) , Avrupa'da ve

yurdumuzda K a r a d e n i z B o l g e s i n d e , nemli orman altlarinda
y e t i § e n g o k y i l l i k o t s u b i r b i t k i d i r , G o v d e da"! 1 a n m i §,
boyu 0.5-2 m; yapraklari kisa sapli, basit, ovat-
e l i p t i k ve tepesi a k u t t u r . Q i g e k l e r i gan §eklinde, m o r
r e n k l i d i r , y a p r a k l a n n k o l t u g u n d a n tek tek g i k a r . M e y v a
k i r a z b u y u k 1 ugiinde s i y a h p a r l a k renkli bir bakkadir,
tabamnda yildiz §eklinde kaliks b u l u n u r (§ek . 1 2 4 ) .
Zehirli bir bitkidir. Qigek agma zamam toplanip
Vurutulan yapraklari Folia Belladonnae TK. (Belladon
yapragi) isimli drogu olu§turur; a t r o p i n , h i y o s i y a m i n
ve S H o p o l a m i n a 1 k a 1 o i 1 1 e r i n i igeren d r o g agri kesici ve
spazm idzucu etkilidir; antlvomitittlr, ayrica miae
a g r 11 a n i-.da, u l s e r d e , b o b r e k v e k a r a c i g e r sancilarinda
( k o l i k l e r d e v da k u l l a n i l i r . A t r o p i n , m i d r i y a t i k t i r (goz
bebegini buj.-jtur > . Bitkinin kokleri de (Radix
Belladonnae) yôrak gibi etkilidir fakat daha gok
a t r o p i n v e h i y o s i y a m i n e l d e e d i l i § i n d e y a r a r 1 a m 11r. Bu
bitki ile zehi r 1 «.nen hastalarda, goz bebeklerinin
buyumu§ oldugu dik^ti geker. Zehirlenme, tedavi
amaciyla kullamlan o r e p a r a t 1 ar l m n tedavi dozu
i i z e r i n d e a l i n m a s i v e y a yar-j § i «1 a m e y v a l a r i m n y e n m e s i
sonucu meydana gelir.
Bu d r o g d a n hazirlanan ekstreyi eskiden hammlar

giizel g o r iinmek i g i n g o z l e r i n e d a m i a t i r 1 a r m i § . B i t k i y e
bunun i g i n g u z e l a v r a t o t u a d i v e r i lmi §t i r .
Mandragora autumnal is (M.officinarum, adamotu),

A k d e n i z u l k e l e r i n d e v e y u r d u m u z u n Giiney v e B a t i A n a d o l u
bolgelerinde, ozellikle tarlhi h a r a b e l e r i n gevreslnde
yeti§en gok yillik otsu bir bitkidir. Koku kalin,
y a p r a k l a r i rozet §eklinde; gigekleri rozet yapraklarin
ortasinda, mavimsi-beyaz renklidir. Meyva malta erigine
b e n z i y e n bir bakkadlr(§ek.124>.
Bitkinin kokleri insana benzetildigi igin

"adamotu" adi verilmi§tir. K o M e r i Radix Mandragorae
lAdamotu kokii) adi ile drog olarak kullanilir.
Bil°§iminde atropin, hiyosiyimin, skopolamin ve
kustohigrin a l k a l o i t l e r i v a r d i r . Agri k e s i c i , sedatif
ve larkotik e t k i l e r i n e d e n i y l e eskiden k u l l a m l a n bir
droitur. Bugiin sadece halk, cgri kesici olarak
kullaniyor.
376
§ekil 124. A: Atropa belladonna; B : M a n d r a g o r a autumnalis.

g:gigek; m:meyva; k:kok
Physalis alkekengl (Guveyfeneri , kandilotu), gok

y i l l i k , 30-60 cm boyunda otsu b1r b i t k i d i r . Yapraklari
b a s i t ve o v a t ; g i g e k l e r y e § i 1 i m s i - b e y a z r e n k l i , y a p r a k
k o l t u g u n d a n tek tek g i k a r . K a l i k s o l g u n l u k t a turuncu
renkli, sarkik bir torba §eklini alir. Meyva bu
torbanin iginde, 1-1.5 cm gapinda, parlak turuncu
renkli bir bakkadir.Yurdumuzda golgeli yerlerde,
bahgelerde ve dere kenarlarinda yeti§mekte olan bu
bitki renkli kaliksi nedeniyle sus bitkisi olarak da
kul l a m I m a k t a d i r .
Withania somnifera (kargagozu), yurdumuzda Guney

Anadolu'da yeti§en gall feklinde bir bitkidir.
Y a p r a k l a r i b a s i t , g i g e k l e r i kuguk ve sarimsi r e n k l i d i r ,
yapraklarin koltugundan grup halinde gikar. Kaliks
kuguk, meyva zamani §i§kin. Meyva kaliks torbasi
377
iginde, kirmizi renkli bir bakkadir. Bitki uyutucu

e t k i 1 i di r .
Solarium tiirleri b i r v e y a g o k y i l l i k , o t s u veya

gall g e k l i n d e b i t k i l e r d i r . Yapraklari basit veya pennat
pargalidir. Korolla rotat; anterler tup geklinde
b i r b i r i n e y a k l a g m i g v e y a bi r 1 egnrn gt i r .
S.nigrum (kopekuzurnii) tiirunun gigekleri beyaz,

meyvasi ise siyah renklidir. Yurdumuzda bahgelerde,
harabelerde ve yol kenarlarinda y e t i g i r . Tek yillik
o l a n bu bitkinin gigekli ve yaprakli dallari Herba
S o l a n i m g r i d r o ^ u n u v e r i r ; gl i k o - a l k a l oi 11 er tagiyan
b u d r o g y a t i g t i r i c i v e a§ri k e s i c i e t k i l e r e s a h i p t i r .
S.dulcamara (yaban yasemini, sofur), gigekleri

m o r , meyvasi kirmizi renkli olan, t i r m a m c i , gok yillik
b i r b i t k i d i r . D a l i a n S t i p i t e s D u l c a m a r a e i s i m l i droiju
v e r i r . B u n u n d a b i l i g i m i n d e gl i k o - a 1 k a 1 o i 1 1 e r bulunur.
Digaridan deri h a s t a l i k l a r i n d a kullanilir.
Meyvasi kapsiil olan bitkiler:
Hyoscyamus ( b a n o t u , g a v u r h a g h a g i ) g e n u s u , b i r , iki
veya gok yillik otsu b i t k i l e r d i r . Yapraklari basit veya
loplu; gigekleri hafif zigomorf; gigek durumu uzamig
bir salkimdir. Kaliks tiipsu, tepede 5 digli ve
kalicidir. Meyva, kaliks tupii iginde, kapakli bir
kapsula (piksidyum) tipindedir(§ek.125).
H.niger'in yapraklari sapsiz, gigekleri kirli

saridir. Meyvada kaliks orta bolgede daralmig, alt
kismi gigkindir (§ek.125>. Bu tiir yurdumuzda yol
kenarlari ve tarla iglerinde yaygin olarak
yet i gmektedi r. Bitkinin gigekli i ken toplamp
kurutulmug yapraklari Folia Hyoscyami T.K, (Banotu
yaprafifi ) drog olarak kullanilir; hiyosiyamin ve
skopolamin alkaloitleri vardir; skopo1 aminden dolayi
yatigtirici ve a§ri kesici etkileri vardir; hem
digaridan, hem de igerden kullamlan bir drogtur.
Y a p r a k l a r i tutiine k a r i gt i r 11 a r a k n e f e s d a r l i g i n a k a r g i ,
sigara olarak ta k u l l a n i l i r . B i t k i n i n kokleri Radix
Hyoscyami ve tohumlari Semen Hyoscyami de ayni
amaglarla kullanilir.
378
Yurdumuzda yetigen diger Hyoscyamus turleri de

gun!ardir:
H. ret 7 c u l a t u s ' u n gigekleri kirli-mor renklidir;

Orta ve Dogu A n a d o l u ' d a tarlalarda y e t i g i r .
§ekil 125. A: Datura stramonium-, B : H y o s c y a m u s niger .

g:gigek; m r m e y v a .
H.aureus'un gigekleri sari renkli ve bogazi mor

lekelidir. Guney Anadolu'da kayalarda ve tarihi
yerlerin d u v a r l a n n d a yetigir.
H. a 1 bus'ta gigekler yegi1imsi-beyaz renklidir.

A k d e n i z b o l g e s i n d e kaya ve duvar d i p l e r i n d e rastlanir.
H. 1 eptoca1yx'in gigekleri altin sarisi renklidir;

Guneydogu Anadolu'da kaya ve d u v a r l a r uzerinde yetigir.
379
H.pusi11 us, gigekleri sari renkli olan turdur;

Anadolu'nun kuru y a m a g l a n n d a y e t i f e n bir yillik bir
b i t k i d i r . B u t u r l e r i n h e p s i d e a l k a l o i t ta§ir v e z e h i r l i
bi t k i 1 e r d i r .
Datura stramonium (tatula, boru gigegi) yol

k e n a r l a r i , gopluk ve v 1 r a n e l i k l e r d e o l d u k g a y a y g i n , bir
yillik otsu bir b i t k i d i r . Boyu 0.5-2 m govdesi dal1l;
yapraklari mavimsi-ye§i1 renkli, buyuk, ovat ve
lopludur. Kaliks tup feklinde uzun, korolla beyaz
renkli ve huni b i g i m i n d e d i r . Meyva ceviz b u y u k l u g u n d e ,
uzeri d i k e n l i , 4 yarikla agilan septisit kapsuladir;
kaliks diifucu fakat taban kismi kalicidir(§ek.125).
F o l i a S t r a m o n i i T . K . ( T a t u l a y a p r a g i ) , D. stramoniurn'un
gigek agma zamam toplanip kurutulmuf yapraklarldir;
hiyosiyamin, atropir. ve skopolamin igerir. Drog
antispazmodik etkilidir. Sigara halinde nefes
darliginda kullamlir. Tohumlari da aym etkilere
sahi pt i r.
D.metel, vatani Meksika oldugu halde tropiklerde

ve A k d e n i z h a v a l i s i n e de yayilmif bir turdur; onemli
farki meyvasi dikenli d e g i 1 , kabar11 1 l d l r , gok yillik
bir bitkidir. Korollasi sigara halinde, nefes
darliginda kullamlir. Skopolamin kaynagi olarak
yeti§tiri1ir. D.innoxia da Orta Amerika bitkisidir,
Adana-Hatay gevresinde tabii1efmiftir. Bunun da
meyvalari uzun dikenli ve tuyludur.
Nlcotiana (tutun) turleri, Amerika kokenli kultur

bitki 1 e r i d i r . Yapraklari basit, gigekleri tepede salkim
d u r u m u n d a d i r ; m e y v a k u g u k ve k a p s u l a t i p i n d e d i r .
N.tabacum (tutun), boyu yaklafik 1 m kadar olan

bir k u l t u r b i t k i s i d i r ; 1 7 . y u z y i l d a A v r u p a ' y a , o r a d a n da
y u r d u m u z a g e t i r i 1 mi ft l r ; h a l e n y u r d u m u z d a v e dunyamn
bir gok ulkesinde yapraklari igin kulturu
yapilmaktadir . Yapraklari buyuk, ovat-1anseolat;
Qigekleri tupsu, pembe veya yefi1imsi-beyaz renklidir.
Folia Nicotianae (tutun yapraklari), N. tabacum' un
toplanip kurutulmuf yaprak1aridir ; baflica nikotin
a l k a l o i d i n i ta§ir. N i k o t i n s i v i , u g u c u v e g o k zehirli
bir alkaloittir mukozadan absorbe oldugundan sigara
igmiyenler de etkilenir. Uzun sure sigara igenlerde
k a l p - d a m a r ve a k c i g e r h a s t a l i k l a r i gok y a y g i n d i r . T u t u n
yapraklari iflendikten sonra sigara ve puro olarak
380
kullanilir. Ayrica yapraklardan hazirlanan ekstreler

i n s e k t i s i t o l a r a k ku11 a n i 1 a b i 1 i r .
N.rustica ( d e l i tiitun, h a s a n k e y f t u t u n u ) ; 1 - 1 . 5 m
b o y u n d a , bir yillik bir b i t k i d i r . Yapraklari buruguk
yuzlii; g i g e k l e r i y e g i 1 i m s i - s a r l r e n k l i d i r . G a z i a n t e p v e
K.Marag gevrelerinde yetigtiri1ir, keyif verici olarak
gignenir. Yaprak1arindan pipo ve nargile tutunu
h a z i r l a m r . N i k o t i n o r a m N. tabacum' d a n y u k s e k t i r .
Capsicum annuum ( b i b e r , p a p r i k a ) , s e b z e o l a r a k da
kulturu yapilan bir yillik bir bitkidir. Kapsulaya
benzeyen bakka tipinde meyvalari v a r d i r . Bu m e y v a l a r
F r . C a p s i c i T . K . (Kirmizi b i b e r ) yegil iken C vitamini
y o n u n d e n gok z e n g i n d i r . Aci b i b e r g e g i t l e r i kapsaisin
alkaloidi tagir. Bu a l k a l o i d i n cildi yakici ve kan
gekici etkisi v a r d i r ; bu n e d e n l e d i g a r i d a n romatizma
agrilarina kargi k u l l a n i l i r .
Bazi biber g e g i t l e r i , renkli ve uzun sure kalici

meyvalari nedeniyle saksilarda siis bitkisi olarakta
yetigtirilir.
Bu f a m i l y a d a s e b z e o l a r a k k u l l a m l a n ve bu amagla
kulturu yapilan bitkiler de v a r d i r . B u n l a r , Solarium
tuberosum (patates), S.melongena (patlican),
Lycopersicum esculentum (domates) dur.
Ordo: Lamiales
Fam: Labiatae (Lamiaceae)
Bu f a m i l y a bitkileri baglica Akdeniz havzasinda

yaygindir. Otsu bitki veya gali tipi ndedi r, salgi
tiiyleri tagir ve ugucu yag igerirler. Familya igin
karakteristik ozeliklerin baglicalari, govde 4 kogeli;
yapraklar gogu zaman b a s i t , bazan pargali ve dekusat
di z i 1 i g l i d i r ; gigekler her nodusta vertis111astrum
durumunda, zigomorf ve b i l a b i a t t i r ; ugucu yag, sapi
tek, bagi 8 hiicrel i v e p u l g e k . l i n d e k i L a b i a t a e tipi
salgi tuylerindedir. Hermafrodit olan gigeklerde kaliks
5 loplu k a l i c i , b a z a n b i 1 a b i a t ; korol1 a b i l a b i a t , ust
dudak bazen eksiktir. Stamen 4 tane, gogu zaman
didinamdir; bazan 2 stamen bulunur. Ovaryum 2 karpelden
361
m e y d a n a g e l m l f 4 gozlii v e u s t d u r u m l u d u r , h e r g o z d e 1
oviil bulunur; stilus gi riobazi kt i r . M e y v a 4 nukstan
m e y d a n a gelen bir §izokarptir(§ek,126). Yeryuzunde 200
k a d a r c i n s v e 3 2 0 0 tiir i l e t e m s i l e d i l e n b u f a m i l y a n i n
45 cins ve 550 kadar turu yurdumuzda yetifir. Bir
g o g u n d a n e c z a c i i i k t a ve p a r f u m e r i d e y a r a r l a n i l i r .
§ekil 126. Labiatae gigegi. a: alt labellum;

b:iist label lum; g:gige§in boyuna kesiti;
o:ovaryurn; st:stilus; stg:stigina.
Bazi tiirlerde stamenler 4 tane v e e§it boyda,

b a z i s i d i d i n a m d i r ; b a z i tiirlerde i s e 2 s t a m e n b u l u n u r .
Mentha ( n a n e ) tiirlerinde k o r o l l a aktinomorf olup 4

l o p l u d u r ; 4 s t a m e n e§it b o y d a d i r .
Mentha piperita ( n a n e , i n g i l i z n a n e s i ) , b i r kiiltur

bitkisidir, sulak yerleri sever, suruniicu yapidaki
s t o l o n ! ar i y 1 a ( * ) gok kolay iirer, gok yilliktir.
M.aquatica i l e M.spicata'nin melezi olan ve boyu 5 0 - 1 0 0
c m ' e u l a f a b i l e n b i t k i n i n leylak rengi g i g e k l e r i v a r d i r .
Yapraklari k o d e k s ve f a r m a k o p e l e r d e k a y i t l i d i r . Folia
M e n t h a e p i p e r i t a e T . K . (Nane yapragi) 3-4 cm b o y u n d a ,
o v a t - 1 a n s e o l a t , t e p e d e a k u t , tabani o b t u s veya t r u n k a t ,
(*)stolon: toprak yuzeyinde uzanan ve n o d u s l a r d a kok

vererek g o g a l a n siiriiniicu g o v d e
382
s a p l i , kenarlari s e r r a t . k o y u yegi1 renkli ve k o k u l u d u r .

Ugucu yag tagiyan (% 0.6-1 kadar) drog stomagik,
bulanti giderici ve i gtah agicidir. Yapraklardan
subuhari distilasyonu ile bir yag e l d e e d i l i r . O l e u m
M e n t h a e P i p e r i t a e T . K . (Nane esansi , nane ruhu) % 50
mentol igerir; iyi bir bogaz antiseptigidir;
kolagogtur, midede a n t i s p a z m o d i k etki gosterir, ayni
zamanda anesteziktir. Eczacilik tekniginde bir gok
p r e p a r a t a , a y r i c a igki ve g e k e r 1 e m e l e r e koku ve lezzet
vermek igin katilir.
M. spicata (M.viridis) da ugucu yagi nedeniyle

a r a n a n bir t u r d u r ; s p e a r m i n t e s a n s i adi v e r i l e n , ozel
kokulu bir e s a n s e l d e e d i l i r ; bu m e n t o l t a g i m a z . Dig
macunlarina, agiz sularina ve g i k l e t l e r e koku vermek
igin k a t i l i r .
M.arvensis, ozellikle Japonya'da yetigtirilen

t u r d u r . Bu b i t k i d e n e l d e e d i l e n u g u c u yag japon nane
esansi adiyla taninir ve mentol bakimindan en zengin
olan yagdir, % 80-90 mentol igerir.
M.pulegium (yarpuz, filisgin), Akdeniz bolgesinde,

yurdumuzda nemli ve sulak arazide bol yetigen
yapraklari tuylu bir b i t k i d i r . Yapraklardan elde edilen
ugucu yag mentol tagimaz, pulegon bakimindan zenglndir.
Turkiye'de kulturu yapilip n a n e adi altinda satilan
turler, M.rotundifolia v e M. 1 ongifo7ia' di r . Bunlarin
yaprak1arlnda mentol yoktur, baglica piperiton bulunur.
Lavandula ( l a v a n t a ) t u r l e r i n d e kaliks ve korolla

tup g e k l i n d e , korolla tepede 5 lopludur. Stamen sayisi
4, filamentleri kisadir.
L.officinalis (L.angustifolia), yurdumuzda

yetigmeyen, yapraklari dar, korollanin ust dudagi 2
loblu ve duz olan gall formunda bir kultur b i t k i s i d i r .
Q i g e k l e r i F l o r e s L a v a n d u l a e T . K . ( L a v a n t a gigegi) v e b u
gigeklerden subuhari disti1asyonuyla elde edilen ugucu
yag, Oleum Lavandulae T.K. (Lavanta esansi) koku
vermek igin ve parfumeride ve kozmetikte gok
k u l l a n i l i r . Bu ugucu yag linalol ve U n a l l l asetat
igerir. L.spica'dan da bir ugucu yag elde edilir;
lavantadan farkli olarak kafur ve okaliptol o r a m daha
y u k s e k t i r . Bu u g u c u yag da p a r f u m e r i d e k u l l a n i l i r .
383
L.carierisis, daha gok Guney-bati Anadolu'da kurak

tepelerde yetifen 3 0 - 4 0 cm b o y d a , gall formunda bir
b i t k i d i r . 2 - 5 cm b o y u n d a k i gigek d u r u m u n u n tepesinde
mor renkli, verimsiz brakteler tafir. Qigek durumu uzun
bir sapin ucundadir. L.stoechas (karabaf), Bati ve
Guney Anadolu y a m n d a T r a k y a ' d a da y e t i f e n 4 0 - 5 0 cm
boyunda bir galidir. L.cariensis'e gok benzerse de
p e d u n k u l g o k k i s a d i r ( 0 . 5 - 2 . 5 c m ) v e y a y o k t u r . B u iki
tiiriin u g u c u y a g i d a % 2 5 - 3 0 k a d a r k a f u r i g e r i r .
Melissa officinalis (ogulotu, m e l i s a ) , bir A k d e n i z

bitkisi o l u p , yurdumuzda da yetifen gok yillik otsu bir
bitkidir. Ovat fekilli kenarlari krenat olan yapraklari
karakteristik 1imon kokuludur. Qigekler beyaz renkli,
korolla tiibii hafif egridir; stamen sayisi 4,
filamentler birbirine yak 1 a f m i f 1 1 r . Bitkinin
y a p r a k l a r i , Folia M e l i s s a e T . K . (Melisa y a p r a g i ) ve bu
yapraklardan subuhari disti1asyonuy1 a elde edilen ugucu
yag Oleum Melissae T.K. (Melisa esansi ) % 40 kadar
s i t r o n e l l a l igerir; s t o m a f i k ve sedatif e t k i l i d i r .
Thymus (kekik) turlerinde, hem kaliks hem korolla

b i l a b i a t t i r ; stamen 4 tane o l u p filamentleri uzundur ve
birbirinden uzak1afmiftir. Yapraklarda lamina tabana
dogru daralir ve iki kenari siliattir. Bu genusun
yurdumuzda 40 kadar turu yetifir.
T. vulgaris, Guney Avrupa'da yetifen algak boylu

bir g a l i d i r . G e n u s u n k a r a k t e r i s t i k o z e l i k l e r i n i tafir.
Y a p r a k 1 a r i n d a n subuhari d i s t i 1 a s y o n u y 1 a bir ugucu yag,
O l e u m T h y m i T . K . ( K e k i k e s a n s i ) e l d e e d i l i r ; bu d r o g
timol ve karvakrol bakimindan zengindir, kekige
k a r a k t e r i s t i k koku ve l e z z e t i n i v e r e n bu b i 1 e f i k 1 e r d i r .
Stomafik, diuretik ve a n t i s e p t i k t i r , ayrica iyi bir
oksuruk sedatifidir.
T.serpyllum (kekik), bugiin ulkemizde yatifen

T. longicaulis, T.praecox, T.sipyleus gibi birkag turu
k a p s i y a n , y u r d u m u z d a o l d u k g a y a y g i n v e s i k r a s t l a n a n 10
cm kadar yiiksel e b i 1 e n , y a t i k , g o k y i l l i k b i r b i t k i d i r ;
yabani kekik te d e n i r . Q i g e k l i ve yaprakli dallari
H e r b a S e r p y l l i T . K . (Yabani kekik) timol ve karvakrol
tafir; antlspazmodik, ekspektoran ve karminatif
etkilidir, baharat olarak K u l l a m l i r .
(*) c a r i a = M u g l a - A y d i n gevresi
384
Halkimiz ba§ka b a z i bitkilere de kekik demektedir.
Origanum (mercanko§k, merzenguf) cinsinde

gigekler, sik ve imbrikat dizili§li braktelerin
k o l t u g u n d a d i r ; k a l i k s 2 d u d a k l i ya da 5 d i f l i ; k o r o l l a
2 dudaklidir. Stamen 4 tane olup Thymus'taki gibi
birbirinden u z a k 1 a§rm §t i r . Y u r d u m u z d a 20 kadar turu
yet i § ir. Timol ve karvakrol ta§iyan turler baharat
olarak gok k u l l a n i l i r .
O. herac7eoticum (O.hirtum, Istanbul kekigi)

Trakya'da, Bati ve Guney Anadolu'da yetifen 50 cm
b o y u n d a , g o k y i l l i k , o t s u b i r b i t k i d i r . (Jigekli d a l l a r i
istanbul'da kekik adiyla satilir. Toprakustu
kisimlarlndan % 4-5 kadar ugucu yag elde edilir.
K a r v a k r o l c e z e n g i n d i r ( f e n o l i k bile§ikler % 66 k a d a r d i r ,
b u n u n % 84 u k a r v a k r o 1 d u r ) .
O.smyrnaeum (O.onites, Izmir kekigi), Bati ve

Guney A n a d o l u ' d a yaygin olan 40-50 cm b o y u n d a , grimsi
renkli bir bitkidir. Qigekli dallari izmir'de Peynir
kekigi adi ile s a t i I m a k t a d i r . T o p r a k u s t u klsimlarlndan
elde edilen ugucu yag (% 2-3 kadar) karvakrolce
zengindir. O.dubium, Guney Anadolu'da yaygindir. Bu
b i t k i d e n e l d e e d i l e n u g u c u y a g (% 7 o r a m n d a ) ihrag
e d i I m e k t e d i r . Timol orani en yuksek olan y a g d i r .
Corydothymus capitatus (kara k e k i k ) , Bati ve Guney

Anadolu'da yeti§ir. Sert yapraklari olan gall
formundaki bu bitki 1imon kokuludur. Kekik gibi
kullanilir.
Thymbra spicata (karaba§kekik, zahter) da ayni

b o l g e l e r d e yet1§ir. Bu b i t k i d e n e l d e e d i l e n ugucu yag
karvakrol bakimindan zengindir. Bitki kekik gibi
kullanilir.
Satureja thymbra da yukaridaki turlerle ayni,

b o l g e l e r d e yeti§ir. Timol t a f i y a n gall formundaki bu
bitki kekik gibi k u l l a n i l i r .
Stameni 4 tane fakat dldinam, filamentleri uzun

ve duzgun; korollada ust dudagin eksik oldugu bir
takson Teucrium'dur.
385
Teucriurn chamasdrys (kisamahmut, yermegesi ,

dalakotu) yurdumuzda hemen hemen her yerde, kurak
topraklarda yetigen algak boylu <5-50 cm) mor glcekli
bir b i t k i d i r . Y a p r a k l a r i me§e yaprafipna b e n z e r fakat
kuguk ve alt y u z u agik renkl i d i r . B i t k i n i n her tarafi
aci lezzetlidir, bu nedenle igtan agici ve kuvvet
verici olarak k u l l a n i l i r , antipiretik etkisi de v a r d i r .
T.pol ium (mayasi1 o t u ) da y u r d u m u z d a y a y g i n bir

tiirdur; 10-40 cm kadar boydaki bitkinin her tarafi
tuylerle kapli oldugundan gri veya b e y a z i m s i renkte
gorulur, gigekleri de beyazdir. Yapraklari oblong-
obovat kenarlari krenat olup alt yuze dogru
k i v r i I m i g t i r . Bu tur d e t a g i d i g i aci m a d d e ve u g u c u y a g
n e d e n i y l e T.chamaedrys gibi kullanilir.
Sideritis turlerinde stamen 4 tane, didinam ve

filamentleri kisa olup korolla tubunu g e g m e z . Kaliks
duzgun degil hafif bilabiat veya 5 d i g l i , digleri egit
v e u c u d i k e n l i ; 10 d a m a r l i . K o r o l l a b i l a b i a t , u s t d u d a k
d i k , tam veya b i f i t , alt dudak trifittir. Qigekler
v e r t 1 si 1 1 a s t r u m d u r u m u n d a , v e r t i s i 1 l e r b i r b i r i n d e n u z a k
veya bazan yakindir.
S.congesta, S.condensata, S.stricta, S.pisidica,

Bati ve G u n e y A n a d o l u ' d a y e t i g e n ve halk arasinda
d a g g a y i , ada gayi gibi isimlerle, gay olarak igilen
tur1erdi r.
Salvia turlerinde stamen 2 tane, kaliks ve

k o r o l l a b i l a b i a t t i r . K a l i k s i n ust lobu 3 , alt lobu 2
d i g l i d i r . K o r o l l a d a ust d u d a k b i f i t , alt dudak 3 loplu
o l u p o r t a d a k i lop g e n i g , sarkik ve b i f i t t i r . S t a m e n l e r
k a r a k t e r i s t i k bir y a p i d a d i r , konnektif biri kisa digeri
u z u n iki k o l a a y r i l m i g t i r , u z u n kol v e r i m l i b i r teka
ile biterken kisa kolun ucunda plak geklinde
yassilagmig verimsiz bir teka b u l u n u r . Balozu almak
igin g e l e n b o c e k bu v e r i m s i z t e k a y a k o n u n c a , verimli
t e k a y i t a g i y a n u s t kol b o c e g i n s i r t i n a d o g r u i n e r ve
polenler bocegin ustune b u l a g i r . Yurdumuzda 80 kadar
turu y e t i g m e k t e d i r , a d a g a y i o l a r a k isiml e n d i r i 1 i r .
Salvia officinalis (tibbi adagayi), kodekslerde

drog veren bitki olarak kayitli olmasina kargin
y u r d u m u z d a y e t i g m e y e n gall formunda turdur(§ek.127 )
Yapraklari Folia Salviae T.K.(Tibbi adagayi yapragi )
386
el 1 p t i k - o v a t , yumugak, grimsi-yegil renkli, tuylu ve

belirgin damar1idir . Sicak enfuzyonlar gargara halinde
b o g a z a § n l a r i n i g i d e r m e d e a y r i c a y a r a iyi e d i c i o l a r a k
k u l l a n i l i r . Bu y a p r a k l a r d a n subuhari distilasyonu ile
bir ugucu yag elde e d i l i r , O l e u m S a l v i a e T . K . (Adagayi
esansi); bu drog % 50 tuyon v e % 15 kadar sineol
(okaliptol) igerir, iyi bir solunum yollari
antiseptigidir; sedatif etkisi de vardir fakat tuyondan
dolayi zararli oldugundan igeriden bu amagla
kul 1 a m I m a z .
S. triloba (S.fruticosa, adagayi) yurdumuzda Bati,

Guney-bati Anadolu ve T r a k y a ' d a yetigen bir turdur.
Yapraklari yumugak sik t u y l u , gri-yegil renklidir ve
lamina tabaninda 2 kuguk lop bulunur, ismi buradan
gelmektedir(§ek.127 ). Bu yapraklardan subuhari
di st i 1 a s y o n u y l a e l d e e d i l e n u g u c u y a g a E l m a y a g i adi
v e r i l i r , sineol b a k i m i n d a n z e n g i n d i r ( % 6 0 ) , bu n e d e n l e
tibbi a d a g a y i n d a n daha d e g e r l i d i r . Bu turun yapraklari
d a iyi b i r s o l u n u m y o l l a r i a n t i s e p t i g i d i r ; g a y h a l i n d e
gok k u l l a n i l i r . A y r i c a gigekli ve yaprakli dallari
Sekil 1 2 7 . A : Salvia officinalis-, B-. Rosmarinus officinal IS-

C'. Salvia triloba.
t o p l a n i p k u r u t u l a r a k i h r a g ed1 I m e k t e d i r. Bu gal i n i n
dal l a n n c l a gapi 3-4 cm'ye kadar ula§an yuvarlak
mazilar bulunur; feklinden esinlenerek elmaya
benzeti1diginden, yapraklardan elde edildigi halde
ugucu yagina elma yagi d e n i I m e k t e d i r .
S.sclarea da y u r d u m u z d a sik r a s t l a n a n bir turdur;

yapraklari buyuk, kordat ve tuylii, g i g e k l e r i beyaz
r e n k l i d i r . Ugucu yagi linalol tafidigi igin parfiimeride
kullamlir ve d e g e r l i d i r ; bitkinin Fransa'da kulturu
yapi11r .
S.a 1bimacu1ata, Konya-Ermenek'te yetifen endemik

bir turdur; 2 0 - 3 0 cm boyundaki b i t k i n i n gigekleri 3-4
cm kadar, koyu mavi renkli ve alt dudaginda beyaz
l e k e l i d i r , ismi b u r a d a n g e l m e k t e d i r . Y a p r a k u g u c u yagi
b a f l i c a izoborneol ve kafur igerir.
S.splendens, garpici kirmizi renkli kaliks ve

korollasi nedeniyle siis bitkisi olarak bahge ve
parklarda yetiftirilen bir turdur.
Rosmarinus officinalis ( b i b e r i y e , kufdi1i ) te Bati

ve Guney A n a d o l u b i t k i 1 e r l n d e n d i r , bahge ve p a r k l a r d a
git veya sus yapmak iizere dikilir, kifin yaprak
dokmeyen, sik dal1i bir galidir. Yapraklari Folia
Rosmarini, dar linear, kenarlari alt yuze dogru
k i vr i k ( r e v o l u t ) , iist yiizii ye§i 1 a l t yiizii a g i k renkli,
d e r i m s i , kisa sapli bir d r o g t u r . Qigekleri mavi renkli
b i l a b i a t ve 2 s t a m e n 1idir(§ek 1 2 7 ) . Y a p r a k l a r d a n elde
edilen ugucu yag Oleum Rosmarini T.K. (Biberiye esansi)
tahrif edicidir, difardan, romatizmada kullamlir.
Y a p r a k l a r i b a h a r a t o l a r a k tiiketilir.
Leonurus cardiaca (aslan k u y r u g u ) gok y i l l i k , otsu

bir b i t k i d i r . Yapraklari ovat, palmatipartit, loplari
1 a n s e o l a t 11 r ; gigekleri kiigiik stamenler 4 tane
y a p r a k l a r d a n gok k i s a d i r . Tonik ve stimulan e t k i l i d i r .
Labiatae familyasi bltkilerinin bir kismina da

Giiney A s y a ' d a rast 1 anmaktadi r .
Ocimum basil icum ( f e s l e g e n , r e y h a n ) , v a t a n i Giiney

Asya olan, halkimizm gok sevdigi, saksilarda
y e t i §t i r d i g i g o k k u v v e t l i v e giizel k o k u l u t e k yillik
388
15-20 cm boyunda bir b i t k i d i r . Yapraklari kuguk, ovat,

g i g e k l e r i b e y a z d i r . B a h a r a t o l a r a k ta k u l l a n i l i r .
Pogostemon patchouli (P.cablin) de Hindistan ve

Malezya'da yeti§en bir bitkidir. Patchouli esansi,
parfiimeri s a n a y i i n i n o n e m l i u r u n l e r i n d e n d i r .
Fam: Verbenaceae
Bu f a m i l y a d a k i b i t k i l e r tropik ve subtropik1erde
y e t i §en o t s u b i t k i l e g a l i l a r v e a g a g l a r d i r ; o z e l i k l e r i
Labiatae'ye benzer, dallari 4 ko§eli veya yuvarlak;
yapraklari opozit veya vertisillat dizili§l1, basit,
bazan palmat veya pennattir. Qigekler zigomorf, nadiren
a k t i n o m o r f ; k o r o l l a b a z a n b i l a b i a t . S t a m e n sayisi 4 ve
didinam; meyva tipi drupa bazan fizokarp veya
kapsuladir. Bazi turleri Labiatae tipi salgi tuyu
ta§ir.
Vitex agnus-castus (hayit), Akdeniz ulkelerinde,

B a t i ve G u n e y A n a d o l u ' d a , a y r i c a T r a k y a ' d a yeti§en 1 - 2
m boyunda kuguk bir a g a g t i r . Yapraklari palmat, 5-7
f o l i o l l u ; f o l i o l l e r d a r l a n s e o l a t , a l t yuzii g r i , u s t
y u z u k o y u ye§il r e n k l i d i r . Q i g e k l e r p e m b e , m a v i veya
agik mor renkli olup dallarin ucunda, salkim durumunda;
m e y v a d r u p a d i r . Y a p r a k l a r i f l a v o n o z i t ve sineol igeren
ugucu yag ta§ir. Meyvalar stoma$ik, sut salgisim
a r t t i r i c i ve adet d u z e n l e y i c i e t k i d e d i r .
Lippia citriodora (L.triphyl1 a), v a t a n i §i1i o l a n ,

yurdumuzda sicak ydrelerde sus olarak yeti§tiri1 e n ,
kuguk bir agagtir. Qigekleri kuguk ve beyazdir.
Yapraklari 6-7 cm boyunda, lanseolat, sekonder
d a m a r l a r i paralel ve kuvvetli 1imon k o k u l u d u r . Bu koku
ugucu yaginda bulunan sitral'den (% 2 5 k a d a r ) ileri
g e l i r . Bu y a p r a k i a r stoma§ik e t k i l i d i r ve M e l l s a d i y e
satilir, ayrica gay ve igki hazirlamada da
yarar 1 a m 1ir .
Verbena officinalis (mine gigegi), yurdumuzda ve

Avrupa'da yeti§en, gok yillik otsu bir bitkidir.
Labiatae bitkiieri gibi govde 4 kofeli, yaprakiar
dekusat dizilifli fakat basit degi1 pennatipartittir.
Qigekler terminal spikalarda toplanmif, kuguk ve mavi
389
renklidir. Qigekli bitki aci m a d d a ve tanen tagir,

a s t r e n j a n ve tonik olarak kullanilir.
Fam: Scrophulariaceae
Iliman bolgelerde yetigen tek veya gok yillik,

otsu, gali, bazan parazit bitkilerdir. Yapraklar basit
v e y a p a r g a l i , a l t e r n a n v e y a o p o z i t ve stipulasizdir.
Qigekler zigomorf, yaprak koltugunda tek, bazan rasemoz
d u r u m u n d a ; k a l i k s 4 - 5 , g a m o s e p a l ; k o r o l l a g a m o p e t a l , 4-
5 digli, b i l a b i a t , alt dudak daha iyi geligmigtir.
Stamen 4 tane ve didinam veya 2 tane; ovaryum 2
k a r p e l l i , 2 gozlii, s i n k a r p v e g o k oviillii; m e y v a tipi
s e p t i s i t veya p o r i s i t kapsiiladir. Q i g e k f o r m u l u
z
• k(4-5) c(4-5) a4 2 M e m l e k e t i m i z d e 30 c i n s 500
k a d a r tiirii y e t i gmekt'edi r .
Digitalis (yiiksiikotu) , A v r u p a , Bati Asya ve

Akdemz havzasinda yetigen iki v e y a g o k y i l l i k otsu
bitkilerdir. Yapraklar basit, tabandakiler rozet
geklinde, govde uzerinde ise alternan diziligli,
lanseolat veya s p a t u l a t t i r . Qigekler zigomorf, tepede
t e k t a r a f l i s a l k i m d u r u m u n d a , k o r o l l a kiire, g a n veya
tup b i g i m i n d e , b i l a b i a t , alt dudak daha gok u z a m i g t i r .
Stamen sayisi 4 ve didinam; meyva ise septisit
kapsuladir<§ek 128). Yurdumuzda gogu Kuzey Anadolu'da
y e t i g e n 9 tiirii b u l u n u r .
D.purpurea (kirmizi gigekli yiiksiikotu) , Avrupa

daglarinda orman k e n a r l a r i n d a y e t i g e n iki y i l l i k bir
tiirdiir. ulkemizde park ve bahgelerde siis amaciyia
y e t i g t i r i 1 i r . Bitki 6 0 - 7 0 cm b o y u n d a , y a p r a k l a r tabanda
r o z e t g e k l i n d e t o p l a n m i g biiyiik, o v a t - s p a t u l a t , s a p s i z
ve tiiyliidiir, damarlanma retikulat, alt yiizde gok
b e l i r g i n , kenari ise k r e n a t t i r . Qigekler k i r m i z l - p e m b e ,
biiyiik, t e k t a r a f l i s a l k i m d u r u m u n d a d i r ( §ek . 1 2 8 ) . F o l i a
Digitalis T.K. (Yiiksiikotu y a p r a g i ) , s u d a goziinen ve
goziinmeyen kalp h e t e r o z i 11 e r i ( d i g i t o k s i n , gitoksin)
tagir. Kalbi kuvvet 1 endirir, kalp hareketlerim
diizenler, o d e m bogaltir, diiiretik etkilidir; bunlar
kalp adalesinde biriken bi1egik1erdir.
D.lanata (yiinlu yiiksiikotu), Trakya ve Kuzey

Anadolu bolgelerinde yetigen 30-80 cm boyunda bir
tiirdiir. Y a p r a k l a r o b l o n g - l a n s e o l a t , s a p s i z , g i p l a k v e y a
390
kenarlari siliattir. Rasemus gigek durumu gok sik;

ekseni tuylu; korolla beyaz veya beyazimsi-sari
renklidir, alt dudak uzundur(§ek.128). Bolu-Duzce'de
kulturu yapiImaktadir Folia Digitalis lanatae
lanatozitler adi verilen heterozit1eri igerir;
lanatozit C daha kolay eriyen bir kardiyotonik
bilegiktir, digitalin ve digoksin'e gore daha
etkilidir. Tedavide, yapraklardan elde edilen ve
heterozit karigimindan olugan d i g i l a n i d te k u l l a n i l i r .
Heterozit elde etmek amaciyla bitkinin kulturu de
yapi1ir.
Sekil 128. A: Digitalis purpurea-, B:

D.lanata. y:yaprak
(B:Mitsuhashi• d e n ) .
391
Anadolu'da yetifen diger turlerin bazilari

f un1ardir:
D.ferruginea (pasrenkli yuksukotu), Kuzey Anadolu

ve Trakya bolgemizde yaygin olan bir turdur. Govde
genelde dallanmamif, tektir, 1 m ye kadar
boy 1anabi1ir. Qigek durumu oldukga uzun, korolla kure
f e k l i n d e ve pas r e n k l i d i r .
D.grandif1ora, gigekleri buyuk ve soluk sari

renkli olan turdur. Trakya'da Istranca daglarinda
yet i f i r.
D.lamarckii (D.orienta1is) , ig, Bati ve Dogu

Anadolu bolgelerinde yetifen 60-80 cm boyunda, en
yaygin Digitalis turlerinden biridir. Qigek durumu
seyrek g i g e k l i , korolla k u r e m s i , alt dudak gok sarkik
ve beyazdir; yapraklar 1inear - 1 a n s e o 1 at ve paralel
damar1idir.
Diger Digitalis turlerine: D. viridiflora

(Trakya), D.davisiana (Guney Anadolu), D.cariensis
( G u n e y - B a t i A n a d o l u ) v e D.troiana (Balikesir, Kozdagi),
D. schischKini i (Karadeniz, Kuzey-dogu Anadolu) ornek
ver i1ebi1ir .
Verbascum ( Si gi r k u y r u g u , kral famdani ),

m e m l e k e t i m i z d e g o g u e n d e m i k 230 kadar tur ile temsi1
e d i l e n z e n g i n c i n s l e r d e n b i r i d i r . Verbascum t u r l e r i iki
veya gok y i l l i k , y a k l a f i k 1.5 m ye kadar boy 1anabi1 e n ,
sik t u y l u , sari g i g e k l i b i t k i l e r d i r . Y a p r a k l a r daha gok
tabanda rozet f e k l i n d e t o p i a n m i f t i r , govde ise seyrek
yapraklidir. Anadolu'da y a p r a k ve o z s u y u b a l i k zehiri
olarak k u l l a m l i r .
V.phiomoides, V.thapsus (sigir k u y r u g u ) , 2 m ' y e

kadar b o y l a b i l i r , dallanmif tuylerle ortulu oldugundan
agik g r i m s i - s a n r e n k l i g o r u l u r . iki y i l l i k b u b i t k i
K u z e y A n a d o l u ' d a y e t i f i r , T r a k y a ' d a da v a r d i r . K o r o l l a
rotat, 2-4 cm g a p i n d a , sari renklidir. 5 stamenden
ugunun filamenti tuyludur. Stamenlerl ile beraber
k o r o l l a , F l o r e s Verbasci T . K . (Sigir kuyrugu gigegi)
drogunu olufturur. Musilaj ve f 1 a v o n o i t 1 e r i tafiyan
d r o g e k s p e k t o r a n ve g o g u s yumu§atici e t k i l i d i r .
392
Linaria i n e v r u z o t u ) , a l k a l o i t tasjiyan, k o r o l l a s i
personat ve mahmuzlu olan otsu bitkilerdir.
S i y a n o g e n e t i k h e t e r o z i t ta§irlar.
Antirrhinum'da (aslanagzi) korolla personattir;

d o g a l o l a r a k yeti§en ve s u s a m a c i y l a k u l t u r u yapilan
bitkilerdir.
Fam: Pedaliaceae
Bir veya gok y i l l i k , daha gok kultur b i t k i l e r i n i n

b u l u n d u g u bir f a m i l y a d i r . K o r o l l a g a m o p e t a l , 5 l o p l u ,
z i g o m o r f ve g e n e l l i k l e b i l a b i a t ; s t a m e n l e r 4 veya 2
adet, staminodyum ta§ir; m e y v a lokulusit kapsuladir.
u l k e m i z d e k u l t u r u y a p i l a n b i r tiir i l e t e m s i l e d i l i r .
Sesamum indicum'un (susam) vatani Afrika'dir,

birgok tropikal ve sicak b o l g e d e ve A n a d o l u ' d a kulturu
yapilir. Govde 30-150 cm boyunda, dallanmi§; alt
yaprakiar opozit, usttekiler alternandir. Qigekler
beyaz, bilabiat; meyva 0.7-3 cm boyunda gok tohumlu
kapsuladir. Tohumlar 2.5-3 mm boyunda, ustu ince
retikulattir. Semen Sesami (Susam tohumu) % 40-50 yag
ta§ir. Helva yapiminda ve pastacilikta kullanilir.
Oleum Sesami (Susam yagi) hafif laksatiftir; eczacilik
tekniginde, emulsiyon, liniment yapiminda; ayrica
y e m e k l i k y a g o l a r a k ve s a b u n s a n a y i i n d e k u l l a n i l i r .
Fam: PIantaginaceae
Plantago (sinirliot). Toprak uzerinde rozet

yaprakiar ta§iyan bir veya gok yillik, yapraklari
paralel damarli otsu bitkilerdir. P.psyllium
(karmyarikotu) , 10-30 cm boyunda bir Akdeniz
bitkisidir. Bitkinin tohumlari Semen Psyllii, sabit yag
ve m u s i l a j yonunden zengindir.Bagirsaklarl yumu§atir,
hafif mushil etki g o s t e r i r .
393
Ordo: Rubiales
Fam; Rubiaceae
Bu taksonda, tropikal ve subtropikal bolgelerde

y e t i g e n , gogu o d u n l u , bir kismi otsu bitkiler b u l u n u r .
Yapraklar basit, opozit stipulali; stipula gok iyi
g e l i g m i g t i r , bu n e d e n l e 4 ' l u , 6 ' l i , 8'li vertisillat
gorunumundedir; gigekler aktinomorf, periant ve
androkeumdak i uye sayisi 4 veya 5 tir. O v a r y u m alt
durumlu; meyva septisit veya lokulusit kapsula,
g i z o k a r p ya da b a k k a t i p i n d e d i r . Z e n g i n bir f a m i l y a d i r ,
y e r y u z u n d e 4 0 0 , u l k e m i z d e 10 g e n u s y e t i g i r .
Cinchona succirubra (kinakinaagaci> , 15-20 m

b o y u n d a , Peru ve B o l i v y a ' d a y e t i g e n t r o p i k a l Asya ve
tropikal Amerika'da kulturu yapilan bir agagtir
(§ek.129). Govde ve dal kabuklari Cortex Chinae
(C.Cinchonae) T.K. (Kinakina kabugu) isimli drogu
olugturur; aci lezzetli oldugundan i gtah--- a g i c i ve
kuvvet vericidir; drogun asil onemi tagidigi
al kal o i 1 1 e r d e n kinin, kinidin, kinkonin'den ileri
gelir; kinin sitmanin spesifik ilaci oldugu gibi
antipi retiktir ; kinidin ise antiaritmik aktivite
gosterir, yani kalp hareket1erini duzenler,
tagikardide(* ) kullanilir. Bu turden bagka Cinchona
turlerinde de kinin bulunur ve kodekslerde drogu veren
bitkiler olarak C.calisaya ve C.officina 1 is te
k a y i t l i d i r . C.ledgeriana ise kinin elde etmek a m a c i y i a
kullanilir.
Uragoga ipecacuanha (ipeka), vatani Brezilya olan

o r m a n a l t i n d a y e t i g e n 30 cm b o y u n d a , algak bir g a l i d i r .
Kokleri 2-5 mm gapinda uzun s i l i n d i r l e r g e k 1 i n d e d i r;
yer yer m e r k e z i s i l i n d i r i n etrafi g i p l a k , kabuk kismi
boyuna s i k i g t i r i l m i g gibi g o r u l u r . Radix I p e c a c u a n h a e
T.K. (ipeka kokii) de alkaloit igerir emetin ve
s e f a e l i n b a g ! i c a l a r i d i r , b u n l a r d a n e m e t i n , az m i k t a r d a
e k s p e k t o r a n , y u k s e k d o z d a e m e t i k t i r ( * *) a y r i c a ami pii
di z a n t e r i n i n s p e s i f i k i 1 a c i d i r .
(*)tachy-= Gr. gabuk, hizli; tachycardia= kalbin

normalden hizli atmasi
(**>emesis= kusma; emeticus= kusturucu
394
§ekil 129. A : Coffea arablca; B:Cinchona succiruhra;

C: Rubia tinctorum. g:gigek; k:kok; t:tohum;
mk:meyvanin kesiti; m:meyva(B;C:Mitsuhashi'den).
Coffea arabica, vatani Habe§istan, C.canefora
(kahveagaci) vatani tropikal Afrika olan kuguk
agaglardir, bunlarin gefitli varyeteleri gefitli
ulkelerde yeti§tiri1ir; ornegin C.arabica var.typica
Brezilya'da, var.mocca ise Arabistan'da kulture
alinmiftir. Turkiye'de en gok ithal edilen var.
typica'dir, i k i n c i s i Y e m e n k a h v e s i d i y e i s i m l e n d i r i 1 ir
v e iyi k a l i t e l i d i r . C.canefora var.robusta bitkisi ise
A f r i k a ' d a en gok t a m n a n t u r d u r . Bu a g a g l a r i n m e y v a l a r i
kirmizi renkli, 1-2 tohumlu drupa tipindedir(§ek . 1 29 ) ;
tohumlar Semen Coffeae, kafein igerir, bu alkaloit
uyarici e t k i l i d i r , dola§im, s i n d i r i m ve m e r k e z i sinir
s i s t e m i n i u y a r i r , diiiretik etki d e g o s t e r i r .
395
K a h v e Tiirkiye'de en gok k a v r u l m u s arpa veya nohut

lie k a t i §t i n "11 r ; Ig Anadolu'da menengig (Pistacia
terebinthus) meyvalari, Guney Anadolu'da ise kenger
(Gundelia tourneforti i) bitkisinin kavrulmug
k a p i t u 1 u m l ar i k a h v e yerine kullanilir, bunlar kafeln
i germez.
Rubia tinctorum (kokboya, boyaci koku), bir

Akdeniz bolgesi bitkisidir, Bati, Guney ve Orta
Anadolu'da yaygindir. Yapraklari dekusat diziligli;
brakteleri buyuk oldugu igin noduslarda vertisillat
gibi gorulur; gok yillik otsu bir bitkidir; bakka
tipinde meyvalari vardir(§ek 129). Kokleri Radix
Rubiae, boyayici ozelliktedir ve yun boyamada
kullanilir; eskiden alizarin isimli boya maddesinin
uretimi igin k u l l a n i l i r ve bu n e d e n l e gok y e t i g t i r i l i r
ve ihrag e d i l i r d i ; bu b i l e g i k g u n u m u z d e s e n t e z yoluyla
elde e d i l d i g i n d e k o k b o y a m n onemi de a z a l m i g t i r .
Fam: Caprifoliaceae
K u z e y Yarikiirede y e t i g e n bu f a m i l y a bitkilerinin
gogu gall f o r m u n d a veya t i r m a m c i , o d u n l u bitkilerdir,
bir kismi ise gok y i l l i k ve o t s u d u r . Y a p r a k l a r i o p o z i t ,
pennat; gigekler aktinomorf veya zigomorf, pentamer,
korolla bazan rotat, bazan bilabiattir. Stamenler
k o r o l l a t u b u n e b a g i i ; o v a r y u m alt d u r u m l u , m e y v a bakka
v e y a d r u p a d i r . Y u r d u m u z d a 3 c i n s v e 1 3 tiir y e t i g i r . Siis
b i t k i s i o l a r a k ta y e t i g t i r i 1 i r .
Sambucus nigra (murver), dere ve hendek

k e n a r 1 ar i n d a , yetigen kiigiik bir agagtir yapraklari
imparipennat ve 3-7 foliollu; gigek durumu bilegik
korimbustur. CiQekleri kiigiik, aktinomorf, beyaz
renklidir; Flores Sambuci T.K. (Murver gigegi) drogu
sudofirik, diiiretik ve purgatif etkilidir. Siyah
renkli b a k k a tipi m e y v a l a r i regel h a z i r l a m a d a ve g a r a p
yapiminda kullanilir.
S.ebulus'a (cuce murver) daha gok rastlanir,

hendek iglerinde goriiliir; 1 m kadar olabilen gok
yillik, otsu bir bitkidir. Meyvalari piirgatif
etkilidir.
396
Viburnum opulus (gilaburu, geleboru) yiiksek bir

galidir, Kuzey ve Orta Anadolu'da nemli yerlerde
yeti§ir; y a p r a k l a r i o v a t , 3 l o b l u ; g i g e k l e r i beyazdir.
Bilefik korimbusta diftaki gigekler verimsiz ve b u y u k ,
ortadakiler kuguk fakat verimlidir, olgunlukta kirmizi
renkli, bakka meyvalar meydana getirir; kiraza benzeyen
bu m e y v a l a r K a y s e r i d o l a y l a n n d a m i d e a g n l a r i n a karfi
k u l l a m l d i g i gibi bir f e r b e t te h a z i r l a n i r .
V.opulus war.sterile ( k a r t o p u ) siis b i t k i s i olarak

bahgelerde yetiftlrilir. Qigeklerin hepsi biiyiik ve
s t e r i l ; g i g e k d u r u m u b e y a z b i r kiire bi g i m i n d e d i r .
Lonicera japonica (hanimeli), tirmanici bir siis

bitkisidir. Yapraklari opozit; gigekler zigomorf,
k o r o l l a tiibii g o k u z u n , sari b e y a z r e n k l i d i r v e giizel
koku!udur.
Fam: Valerianaceae
I I i m a n b o l g e l e r d e y e t i f e n bir veya gok yillik o t s y

bitkileri igeren bir f a m i l y a d i r . Qok yillik olanlarin
toprakalti kisimlari rizomludur. Yapraklar dipte rozet
f e k l i n d e , uzun sapll; govdede karfilikli d i z i l m i f , kisa
sapli veya sapsiz, stipulasiz, basit veya pennat
pargalidir. Qigek durumu gok g i g e k l i , yalanci umbella
veya bazan kapituluma benzer fekilde; gigekler beyaz,
pembe, kirmizi veya sarimsi renkli; hermafrodit veya
bazan dioik; kaliks korelmif veya papus feklini
a l m i f t i r . K o r o l l a tup f e k l i n d e , 3-5 loblu, tabanda kisa
veya uzun m a h m u z l u ; stamenler 1-3 veya bazan 4 tane.
Pistil 1 tane, ovaryum alt durumlu, 3 gozlii,__ t e k
tohumludur. Gene! gigek formulu: z . K 0 A-|. 4 G ( 3 ) -
Meyva g e n e l l i k l e p a p u s tafiyan bir akendir(§ek 130).
F a m i l y a n i n y e r y i i z u n d e 10 c i n s v e 3 7 0 tiirii vardir.
Y u r d u m u z d a ise 3 cinsi 46 turu y e t i f i r .
Valeriana officinalis (kediotu), Avrupa ve

Asya'nin gefitli bolgelerinde, Cilkemizde Dogu
A n a d o l u ' d a d o g a l o l a r a k y e t i f e n b u tiiriin t i b b i d e g e r i
n e d e n i y l e bazi A v r u p a iilkelerinde k u l t u r u de y a p i l i r .
Bitkinin kok ve rizomlari Radix Valerianae T.K.
( K e d i o t u kokii) d r o g u n u v e r i r . T a z e d r o g t a
397
g:gigek; m:meyva.
valepotriat'1ar bulunur. Beklemig drogta Ise

izovaler1yanik asit vardir. Ayrica ugucu yag ve bol
n i g a s t a i g e r i r . D r o g tentiir v e e k s t r e h a l i n d e iyi b i r
s e d a t i f ve a n t i s p a z m o d i k t i r ; asabi u y k u s u z 1 u k 1 a r d a ve
si ni r z a a f i y e t l e r i n d e kullanilir. Ayrica trankilizan
etikisi de v a r d i r . Kokten elde edilen ugucu yag "Oleum
Valerianae" (Kediotu e s a n s i ) adi ile ayni amaglarla
kullanilir.
V.a 117ariifol ia, y u r d u m u z d a y a y g i n o l a r a k yetigen

ve yapraklari b a s i t o l a n b i r t Cirdur (§ek . 1 3 0 ) . Y a p i l a n
galigmalar val e p o t r i a t ' 1 a n n V . of f i c i na 17 s' e oranla
d a h a f a z l a m i k t a r d a o l d u g u n u g o s t e r m i § t i r . A n c a k bu tur
d r o g o l a r a k kul1 a m l m a m a k t a d i r .
V.diosccridi s ulkemizde yaygin olarak yetigen

bagka bir turdur; kokleri uzun yumru h a l i n d e d i r .
Centranthus ruber, Kirmizi g i g e k l i , gok yillik bir

b i t k i d i r . V a l e p o t r i a t 1 ar b u l u n u r . A n c a k d a h a g o k siis
a m a c i y i a y e t i g t i r i l e n bir b i t k i d i r .
398
Ordo: Cucurbitales
Q o g u n l u g u s u r u n u c u v e y a suliiklerle t i r m a n a n , kaba
t u y l u , m o n o i k veya d i o i k , otsu b i t k i l e r i n b u l u n d u g u bir
takimdir.
Fam: Cucurbitaceae
Bu familyadaki bitkiler, sicak veya iliman

bolgelerde yetigen, genellikle pargali yaprakli, kaba
ve sert tuylu, t i r m a m c i , otsu b i t k i l e r d i r . Yapraklari
alternan d i z i l i g l i , palmat veya pennat d a m a r l i , 5 loblu
v e y a p a r g a l i d i r , b a z i y a p r a k l a r i n d e g i g m e s i y l e su'lukler
o l u g u r . (Jigekler tek e g e y l i , k a l i k s v e k o r o l l a 5 e r
iiyel i , k a m p a n u l a t ; stamen 5 tane anterlerin tekalari
birlegerek S veya U gekllni almigtir. Buna
"sinandrium" adi v e r i l i r . O v a r y u m alt d u r u m l u . M e y v a
kabugu yumugak veya odunsu yapida buyuk bir b a k k a d i r .
F a m i l y a d a 1 0 0 c i n s v e 8 5 0 tiir b u l u n u r . G l k e m i z d e 3
c i n s v e 8 turii d o g a l o l a r a k y e t i g i r . A n c a k meyvalari
nedeniyle kulturu yapilan turler de vardir.
Citrullus colocynthis (ebucehil karpuzu), Afrika

ve A k d e n i z gevresi u l k e l e r i n d e , kumlu y e r l e r d e yetigen
s u r u n u c u b i r b i t k i d i r . M e y v a s i 5 - 8 c m g a p i n d a d i r , kiigiik
bir karpuza benzer. Sert kabugundan kurtarilmig
m e y v a l a r F r u c t u s C o l o c y n t h i di s d r o g u n u v e r i r . Piirgatif
etkiye s a h i p t i r . Ancak fazla alinirsa tahrig edici ve
t e h l i k e l i di r .
Ecballium elaterium (acikavun, cirtatan, aci

diilek, e g e k h i y a r i ) , iilkemizde yol k e n a r l a r i n d a , bog
a r s a l a r d a ve t a r l a l a r d a sik r a s t l a n a n gok y i l l i k , o t s u
bir b i t k i d i r . Meyvalari o v o i t , o l g u n l u k t a sapin bagii
oldugu kisimdan koparak, igindeki sivi ile birlikte
tohumlarini flr1 atlr(§ek.131). Kokleri kalindir.
A d a m o t u kokii ( R a d i x M a n d r a g o r a e ) y e r i n e s a t i l i r . M e y v a
usaresi yogunlagtiri1arak Elaterium drogu elde edilir,
drastik miishi 1 1 e r d e n d i r . Taze meyva usaresi, halk
arasinda siniisleri agmak igin siniizitte b.ur u n a
d a m l a t i 1 i r . A n c a k tahrig edici o l d u g u ve o d e m yaptigi
igin t e h l l k e l i d i r .
399
Momordica charantia ( K u d r e t n a n ) m n v a t a n i Do§u

Asya'dir. Yurdumuzda bazi yorelerde yeti§tiri1ir,
T i r m a n i c i tek y i l l i k bir b i t k i d i r . M e y v a l a r i 10-15 cm
b o y u n d a , m e k i k § e k l i n d e , iizeri k a b a r c i k l i b i r b a k k a d i r
(§ek.131>. O l g u n meyvalar zeytin yaginda bekletilip
ezilerek bir merhem hazirlarnr, bu, yara iyi edici
o l a r a k ve deri h a s t a 1 i k 1 a r i nda k u l l a m l i r .
§ekil 731. A: Momordica charantia-, B: Ecbal ium elateriun.

m:meyva(A;B:Mi tsuhashi).
Bryonia alba (B.multiflora yabankabagi, §eytan

§algami), tirmanici g o v d e l i , buyuk y u m r u l u , gok yillik
otsu b i t k i d i r . Yapraklari palmat loblu gigekleri kuguk
ve tek e§eylidir. Meyva siyah renkli, kuguk bir
bakkadir. Kokleri Radix Bryoniae tahrif edici ve
purgatif etkilidir.
Luff a cylindrica (lif kabagi), yurdumuzda

yeti§tiri1 e n , t i r m a n i c i otsu bir b i t k i d i r . Meyvalari
2 5 - 3 0 c m b o y u n d a , o r t a s i §i§kin s i l i n d i r §eklindedir.
M e y v a 1 a r l n i l e t i m d e m e t l e r i sik ve agsi bir y a p i d a d i r ;
soyulup kurutulduktan sonra geriye kalan iletim
demetleri, sunger gibi, temizlik iflerinde k u l l a m l i r .
400
Lagenaria vulgaris (su k a b a g i , testi k a b a g i ) , bu

da tirmanici ve kulturu yapilan bir bitkidir.
M e y v a l a r i m n a l t y a r s i §i§kin, u s t y a r i s i s a p g i b i v e
si 1 i n d i r i k t i r , k u r u y u n c a tohumlari temizlenerek igi
bo§alan bu m e y v a l a r su kabi o l a r a k k u l l a n i l i r . A y r i c a
di§ k i s m i boyanarak veya desenlerle suslenerek sus
e^yasi olarak da deger 1 e n d i r i 1 i r .
Familyada sebze ve meyva olarak kullamlan

bitkiler de vardir. Bunlarin ba§licalan Cucurbita
pepo, (sakiz k a b a g i ) , C.maxima (helvaci kabagi, bal
kabagi ) dir; bunlarin tohumlari, Semen Cucurbitae
(kabak gekirdegi) tenya du§urucu olarak kullanilir;
etkili bile§ik tohumu orten ye§11 zarimsi testada
b u l u n u r . Ayrica Citrullus vulgaris (karpuz), Cucumis
melo ( k a v u n ) , C.sativus (salatalik hiyar), C.flexuosus
(acur)'da meyva olarak tuketilmektedir.
Ordo: Campanulales
Fam: Campanu1aceae
Iliman ve subtropik bolgelerde yaygin olarak

yetiên, otsu bitkilerin bulundugu bu familya
yurdumuzda 6 genus ve 135 tur ile temsil edilir.
Eczacilikta kullamlan bir bitki bulunmaz fakat
Campanula (gangigegi) t u r l e r i , 5 i g e k 1 er i ni n g u z e l l i g i
nedeniyle sus bitkisi olarak bahgelerde yeti§tiri1ir.
Fam: Lobeliaceae
Bu familya bitkilerimn gogu tropik bolgelerde

yeti§ir ve otsu bitkilerdir. Qigekleri zigomorf,
korolla bilabiat; stamenler 5 tane, anterleri
bi r1e§i k t i r .
Lobelia inflata ( l o b e l y a ) , ofisinal bir bitkidir.

K u z e y A m e r i k a ' d a h e m yeti§ir h e m k u l t u r u y a p i l i r . B o y u
50 cm k a d a r , g o v d e gok d a l l a n m i f ; korolla beyaz veya
mavimsi kuguk bir kapsuladir. Herba Lobeliae T.K.
( L o b e l y a ) , bir yillik b i t k i n i n , g i g e k l i y k e n toplanmif
t o p r a k u s t u k l s i m l a r l d 1 r . Ta§idigi l o b e l i n a 1 k a 1 o i d i n d e n
4 01
dolayi solunum si s t e m i uyarici ve ekspektoran olarak

kullanilir.
Fam: Compositae (Asteraceae)
Y e r y u z u n d e 1 0 0 0 e y a k i n c i n s v e 2 0 . 0 0 0 k a d a r tiir
ile temsil edilen, gigekli bitkilerin en zengin
fami 1 y a s i d i r . Yurdumuzda 130 kadar genus, 1100 den
f a z l a tiirii y e t i f i r . B i t k i l e r i n g o g u o t s u d u r , g a l l v e y a
agag formunda olanlarin sayisi azdir. Yapraklar ya
a l t e r n a n v e y a o p o z i t d i z i l m i g ya da h e p s i tabandadir.
Qigek durumu k a p i tul u m d u r ; tabamnda braktelerden
meydana gelmig bir involukrum bulunur. Durumdaki
gigekler ya e r d i g i veya tek e g e y l i , a k t i n o m o r f veya
zigomorftur. CiQeklerde kaliks ya p a p u s ( * ) ya halka
veya pul bigimindedir ya da yoktur. Korolla 5
petal 1i,simpetal , tup veya dil geklinde uzamigtir.
S t a m e n 5 tane ve s i n g e n e z i k t i r . O v a r y u m alt durumlu,
iki karpelden meydana g e l m i g tek oviillu; m e y v a tipi
a k e n d i r , tepesinde bazan bir papus bazan kaliks artigi
bulunur. Familya bitkilerinin gogu Compositae tipi
salgi ve ortu tuyleri tagir(§ek.132).
Bu f a m i l y a d a ugucu y a g , inulin ve lateks en sik

rastlanan bi1egik1erdir , ayrica seskiterpen laktonlar,
alkaloitler (Senecio), esterler (piretrinler);
saponozit1er, kumarinler ve flavonoller de
saptanmigtir. igerdikleri bilegikler nedeniyle
bitkilerin gogu eczacilikta, gida endiist r i s i n d e ve
lateksinden dolayi da diger sanayi alamnda
kul1 a m l m a k t a d i r . Son y i l l a r d a gok s a y i d a f i t o k i m y a s a l
a r a g t i r m a y a p i l m i g ve bir gok yeni m a d d e izole e d i l m i g ;
halk arasinda kullamlan bitkiler de
deger1 endiri1 migtir; boylece aralarinda antitumor etki,
antibakteriyel aktivite gosteren bitkilerin bulundugu
ortaya gikmigtir.
(*)pappus= gemsiye bigiminde killar

402
Bu familya 2 altfamilyaya ayrilarak incelenir.
Subfam: Tubuliflorae (Asteroideae, Tubiflorae)
Bu t a k s o n d a k a p i t u l u m d a k i g i g e k l e r i n ya hepsi v e y a
hig olmazsa ortadakiler tup (gevredeki1er dllsi)
geklindedir. Diger a 111urdeki1erden farkli olarak
g o g u n l u k l a sut borusu b u l u n m a z . E c z a c i l i k t a kullanilan
ve d r o g v e r e n b i t k i l e r i n g o g u bu t a k s o n d a d i r .
b st
§eki1 132. Compositae gigegi. a:boyuna kesit; b:tubular

gigek; c:ligulat gigek; i:involukrun; p:papus;
o:ovaryum; s: stilus; st:stigna; sta:stamen!er.
Matricaria chamomilla (mayis papatyasi),yurdumuzda

yetigenler mayis ayinda gigek agtigi igin bu isimle
anilan 20-30 cm boyunda tek yillik bir bitkidir.
Yapraklari ince pennatisekt, gigekler terminal
k a p i t u 1 u m l a r d a ; d i g t a k i l e r d i l s i , beyaz renkli ve d i g i ,
igtekiler tiipsu, sari renkli ve h e r m a f r o d i 11 i r .
K a p i t u l u m k o n i g e k l i n d e v e igi b o g t u r ( $ e k 1 3 3 ) . F l o r e s
C h a m o m i l l a e T . K . (Adi p a p a t y a ) k a p i t u l u m l a r d a n olugan
d r o g t u r , u g u c u y a g t a g i r , bu y a g t a z e disti11endigi
403
zaman mavi r e n k l i d i r , bu renk i g e r d i g i karnazulen isimli

bilesikten ileri g e l i r . Drog antispazmodik, stomafik,
stimulan ve yara iyi edicidlr, kann a§ri I s n n d a ,
gargara halinde bogaz a § n lanrida k u l l a m l i r . Rengini
agmak igin saglar papatya suyuyla yikanir.
Anthemis nobilis (alman p a p a t y a s i , rum1 papatya),

yurdumuzda y e t i f m e y e n , bati Avrupa'da kulturu yapilan
gok yillik bir b i t k i d i r . Katmerli olan kapitulumlari
Flores Chamomillae r o m a n a e T . K . (Rumi p a p a t y a ) ugucu
yag igerir ve m a y i s papatyasi g i b i , ayni amaglarla
kullamlir.
Pyrethrum roseum <Tanacetum coccineum, oltuotu),

Dogu Anadolu'da Rize, Artvin, Erzurum dolaylannda
yetifen gok yillik otsu bir bitkidir. Dilsi gigekleri
pembe renkli olan kapitulumlar Flos Pyrethri
ovufturulup toz edilerek bocek oldurmek igin,
k u l l a m l i r . Ensektisit etki(*), ugucu bilefikler olan
p i r e t r i n ester 1erinden (piretrinler, jasmolinler) ileri
geli r.
(*)insecticidus= bocek olduren

404
P. cinerariifo 1 ium (Tanacetum ci nerari i fol i um,

pireotu), Vugos1 avya'da Dalmagya'da yetiên, Kenya,
Japonya gibi ulkede kulturu yapilan turdur. Etken
maddesi piretrinlerdir, ensektisit olarak kullanilir.
§ek11 134. A;Tussilago farfara; B:Gundella tournefortli.

m:meyva(A:K.Karamano§lu' ndan).
Tussllago farfara ( o k s u r u k o t u ) , y u r d u m u z d a bir gok

y e r d e , t o p r a g i gev§ek v e n e m l i s i r t l a r d a y e t i f e n , g o k
yillik, otsu bir bitkidir. ilkbaharda, yapraklardan
o n c e goriilen g i g e k d u r u m i a r i s a r i r e n k l i d i r , g o v d e d e n
tek tek gikar. Kapitu1umdakl gigeklerin hepsi sari
renklidir. Yaprakiar gigekler solduktan sonra gikar,
5 - 1 0 cm kadar ko§eli-dairemsi, alt yuzu t o m e n t o s , kirli
b e y a z , ust y u z u m a t yefil renkli ve e t 1 i d i r ( § e k . 1 3 4 ) .
D r o g , F o l i a F a r f a r a e T . K . ( o k s u r u k o t u yapra§i ) m u s i l a j
igeren d r o g 1 a r d a n d l r , tek ba§ina veya karl§imlarda,
a n t i t u s s i f , g o g u s yumu§atici o l a r a k k u l l a n i l i r .
405
Artemisia absi nthi urn ( p e l i n o t u ) gok yillik bir

galidir; Avrupa'da, Asya'da ve yurdumuzda yetifir.
Yapraklari gok pargali ve gumiigi renklidir.
Kapitulumlar kuguktur, rasemus olufturmuf1ardir,
g i g e k l e r i sari r e n k l i d i r . Q i g e k l i ve yaprakli dallari
Herba Absinthii T . K . (Pelinotu) isimli drogu olufturur;
aci m a d d e ve u g u c u yag i g e r i r , iftah agici ve s t o m a g i k
olarak kullanilir. Zehirli bir drog oldugu igin
k o d e k s l e r d e n g i k a r i l m i § t i r . B i t k i d e n a b s e n t isimli igki
hazirlamr.
A.annua, Qin ve Uzakdogu ulkelerinde yetifen

senelik otsu bir b i t k i d i r . Anadolu'da B u r s a , Samsun,
Konya'da b u l u n u r . Bu t u r u n toprak ustu kismi Qin'de
e s k i d e n b e r i s i t m a y a karfi ku11 a m l m i f 1 1 r . Etken m a d d e s i
artemisin isimli bilefiktir. Gunumuzde kullamlan
antimalaryal ilaglarin bilefimine girer.
A.cina (horasani), Turkistan'da (Horasan) ve

Asya'da steplerde yetigen gok yillik bir galidir.
K a p i t u l u m l a r i gok k u g u k t u r , henuz a g i l m a d a n toplanarak
F l o r e s C i n a e v e y a S e m e n C o n t r a adi v e r i l e n d r o g elde
edilir. Drog seskiterpenlakton yapisinda bir bilegik
olan santonin igerir ve solucan dugurucu olarak
kullanilir.
A.dracunculus (tarhin, tarhun) gok yillik bir

bitkidir; yurdumuzda bahgelerde yetiftirilir ve
yaprakli dallari baharat olarak kullanilir.
Arnica montana, Orta Avrupa'da, dagiarda yetifen,

yapraklari opozit diziligli, gigekleri buyuk, gok
y i l l i k 2 0 - 5 0 cm b o y u n d a , o t s u bir b i t k i d i r . Sari renkli
kapitulumlari Flores Arnicae T.K. (Arnika gigegi)
isimli drogu o l u f t u r u r , zehirlidir; d i g a r i d a n romatizma
a g r i l a r i n d a v e y a r a iyi e d i c i o l a r a k k u l l a n i l i r .
Achillea biebersteinii, Orta ve Dogu Anadolu'da

yaygin olan ve pireotu adiyla ozellikle Elazig
bolgesinde pirelerden kurtulmak igin kullamlan bir
bitkidir. Yapraklari ince pargali, kapitulumlarl kuguk
ve sari r e n k l i d i r . Bitki u g u c u yag t a g i r , bu u g u c u y a g
% 50 kadar sineol i g e r i r .
A.santolina da kuguk bir b i t k i d i r , diiiretik ve

karin agrisini giderici olarak kullanilir.
406
A.mi 11efo11um <c1vanpergemi, arapsagi, binyaprak),

bir Avrupa bitkisidir, yurdumuzda da yetigir; gok
yillik otsu bir bitkidir. Kuguk kapitulumlari sik
durumlar meydana getirmigtir; dilsi gigekleri beyaz
veya pembemsidir. Bitkinin herbasi ugucu yag tagir,
spazmolitik, stomagik igtah agici ve antienf1amatuvar
e t k i l i d i r , d i g a r i d a n y a r a iyi e d i c i o l a r a k k u l l a n i l i r .
Helichrysum plicatum (H. stoechas subsp.barre1ieri,

H.siculum) yurdumuzda olmez gigek, gudema otu, altinotu
gibi isimlerle a m Ian, bati ve g u n e y bolgelerimizde
yetigen bir b i t k i d i r . G o v d e ve alternan diziligli basit
yapraklari grimsi renkli ve t u y l u d u r . Butun gigekleri
t u p s u , s a r i r e n k l i , k a p i t u 1 u m l a r i kiigiiktiir v e g o v d e n i n
tepesinde topianmigtir: involukrumlar zarimsi ve
kalicidir; gigek durumu solmadan uzun sure kalabildigi
igin olmez gigek denilmektedir. Qigek durumlari
f1avonozit1er igerir, antispazmodik ve diuretik
etkilidir, bobrek ve m e s a n e t a g l a r i m dugurucu olarak
kullanilir.
H.bracteatum, vatani Avustralya olan turdur.

K a p i t u 1 u m l a r i biiyiik, 4 - 5 c m g a p i n d a v e giizel r e n k l i d i r ;
solmaz buket yapilir.
Carthamus tinctorius (yalanci safran, aspir,

boyaci a s p i r i ) , v a t a n i A r a b i s t a n o l a n , O r t a v e Giiney
A n a d o l u ' d a g e m g a l a n l a r a ekimi y a p i l a n tek yillik bir
bitkidir. Yapraklari lanseolat, sapsiz, kenarlari
dentat, diglerin uglari dikenlidir. Qigekleri turuncu
r e n k l i d i r , boya maddesi olarak ve safrana katigtirmak
igin kullanilir. Meyva bol yagi l , yagi aci ve
piirgatiftir, digaridan romatizma agrilarinda siiriiliir;
rafine edildikten sonra yemeklik yag olarak
kul1 a m 1abi1ir ; kuruyan bir yag oldugu igin de
boyacilikta degerlidir.
Calendula officinalis (Nergis, susi), gayirlarda

yetigen, bahgelerde siis o l a r a k yetigtirilen 15-20 cm
boyunda bir bitkidir. Sari-turuncu renkli
k a p i t u l u m l a r i n d a , k e n a r d a biiyiik d i l s i g i g e k l e r b u l u n u r .
M e y v a s i yay gibi kivrik ve 3 ayri g e k i l d e d i r . Kolagog
v e y a r a iyi e d i c i o l a r a k t a n i n a n b i r t u r d u r .
C.arvensis'e daha gok yabani olarak rastlanir.
Q i g e k g i l e r d e nergis veya susi ismiyle t a n i n i r .
Helianthus annuus (ayglgegi, gunddndu, gunebakan),

vatani K u z e y A m e r i k a , M e k s i k a olan 1.5-2 m b o y u n d a tek
y i l l i k o t s u bir k u l t u r b i t k i s i d i r . Y a p r a k l a r i basit ve
buyuk; kapitulurn!arl gok buyuk ve sari renklidir.
Tohumlari bol yag igerir, presyonla elde edilen ve
aygigegi yagi adi verilen urun yemeklik yag olarak
t u k e t i l i r , bu n e d e n l e b i t k i n i n kulturu gok y a p i l i r .
H.tuberosus (yerelmasi), vatani Kuzey Amerika olan

gok yillik bir kultur bitkisidir, yumrulari bol
miktarda inulin igerir, sebze olarak tuketilir, bu
n e d e n l e gok y e t i % t i r i 1 i r .
Cynara scolymus (enginar), sebze olarak

tuketildigi igin kulturu yapilan gok yillik otsu bir
bitkidir. Yapraklari buyuk, derin loblu, loblarin ucu
baticidir. Kapitulumlar1 buyuk, gigeklerinin hepsi
tupsu ve m a v i - m o r renklidir. Yassi, tabla §eklindeki
r e s e p t a k u l u m l a r d a , g i g e k l e r i n a r a s i n d a gok sayida uzun
tuyler bulunur. Sebze olarak yenilen kisimlari
r e s e p t a k u l u m ve k o r p e b r a k t e l e r i n etli o l a n tabamdir.
Bitkinin kokleri ve yapraklari kolagog ve diuretik
etkilidir.
Silybum marianumi*) (meryemana dikeni), sahil

kent1erimizde , yol kenar1arinda, bo§ arazide gok
rastlanan tek yillik bir Akdeniz bolgesi bitkisidir.
Yapraklari loplu, loplari dikenlidir. Meyvalari
sllimarin isimli bir bilefik igerir; karaciger
h a s t a l i k 1 ar i n d a k u l l a m l i r .
Echinacea purpurea ve E. angustifo 1 ia, Amerika

bitki1eridir . Orta Avrupa ve Rusya'da kulturu
yapilmaktadir. Bu turlerden hazirlanan ge§itli
preparatlar antibiyotik1erin etkisiz kaldigi virutik
hastal lk 1 arda kullamlir. Etken bilefikler alkamidler
ve ekinakozit tir. Ayrica yapisinda bulunan
po1isakkari11er nedeniyle kuvetli i m m u n o s t i m u l a n ( * *)
etki de g d s t e r i r .
(»)Marianus= Meyemana'ya ait,

< * » ) i m m u n e = bula§ici h a s t a l i k t a n m u a f , bagifik;
i m m u n o s t i m u l a n = bagi§ikligi u y a r a n
408
Gundelia tournefortii (kengerotu), yapraklari

loplu ve d i k e n l i bir bitkidir; Orta, Guney ve Dogu
A n a d o l u ' d a y e t i g i r . Kapitulumlari 8 - 1 0 cm gapinda bag
geklinde durumlar meydana getirir. Olgunlagmig
kapitulumlar kavrulup, guval iginde hafif ezilerek
diken 1erinden kurtari1diktan sonra o§utulerek kenger
kahvesi adi verilen bir kahve hazirlamr. Bitkinin
govdesi lateks tagir, bundan da kenger sakizi
hazirlamr.
Parthenium argentatum, lateks tagiyan bir M e k s i k a

bitkisidir. Govdenin yaralanmasiyla akan lateksten
kauguk elde edilir. Bitki Guney Anadolu'da
yetigtiriImeye galigilmig fakat bagarili olunamamigtir.
Grindelia robusta v e G. squamosa, gok y i l l i k K u z e y

Amerika bitkilerdir. Yapraklarinin yuzeyinde, salgi
t u y l e r i n d e n s a l g i l a n a n reginemsi m a d d e d e n ileri gelen
yapigkan bir tabaka vardir. Bu regine nedeniyle
e k s p e k t o r a n ve a n t i t u s s i f olarak k u l l a n i l i r .
Inula helenium ( a n d i z ) , K u z e y ve Dogu A n a d o l u ' d a

yabani olarak y e t i g e n gok y i l l i k , otsu bir bitkidir.
Boyu 1-1.5 m ye ulagabilir, koku kuvvetlidir.
Kapitulumlan sari renkli ve b u y u k t u r . Kokleri Radix
Inulae veya R.Helenii, inulin bakimindan zengin droglar
a r a s i n d a d i r (% 4 5 k a d a r ) .
inulin,Compositae familyasinda bulunan

polihoiozit1erdendir (30 tane fruktofuranoz
molekulunden meydana gelmigtir),toprakalti kisimlarinda
t o p l a m r , o r n e g i n Taraxacum officinale
koklerinde % 25, Lappa major k o k l e r i n d e % 45 kadar
bulundugu saptanmigtir.
Tubuliflorae altfami 1yasinda, bahgelerde

yetigtirilen, ayrica kesme gigegi olarak degerli olan
bitkiler de vardir; ornegin Dahlia (yildiz),
Chrysanthemum (krizantem), Aster (yildiz), Cineraria,
Tagetes, Gazania, Gerbera, Solidago, Zinnia, Bidens,
Helichrysum, Bel lis, Centaurea, Echinops gibi.
409
Subfam: L.iguliflorae {C i c h o r i o i d e a e i
Bu a l t f a m i 1yadaki b i t k i l e r d e k a p i t u l u m u olu§turan
g1gek1er i n hepsi ligulat (dilsi) tir. Lateks borulan
bulunur, fakat ugucu yaga ender olarak rastlanir.
Cichorium intybus ( h i n d i b a ) , y u r d u m u z d a hemen her

y e r d e yeti§en, gok y i l l i k , mavi k a p i t u l u m l u otsu bir
bitkidir. Geng yapraklari salata olarak yendigi gibi
k o k l e r i n d e n , k a v r u l a r a k bir kahve h a z i r l a m r .
Taraxacum officinale ( karahindiba), yapraklari

rozet §eklinde toplanmi§, k a p i t u l u m l a r l sari renkli gok
y i l l i k o t s u bir b i t k i d i r . M e y v a olgun!a§inca, t e p e s i n d e
b u l u n a n ve f e m s i y e y e b e n z i y e n p a p u s u s a y e s i n d e r u z g a r l a
ugar ve dagilir. Koklerinde inulin ve aci madde
b u l u n u r , bu n e d e n l e t o n i k o l a r a k k u l l a n i l i r .
T.kok-saghyz (koksakiz), lateksinden kauguk elde

etmek igin o z e l l i k l e R u s y a ' d a yeti§tirilen bir t u r d u r .
Lactuca virosa (L.seriola) Anadolu'da yaygin olan

2 yillik bir bitkidir. Yaprak1arin l n kenarlari
dentikulat; gigek durumu, kuguk kapitulumlardan meydana
gelmi§ p a n i k u l a d i r . gigekleri sari renklidir. Aken
meyvalari ince uzun gagall olup papusu pennattir.
B i t k i d e n akan sut k u r u d u k t a n sonra a l i m r ; Lactucarium
adi v e r i l e n bu d r o g s e d a t i f ve u y u t u c u d u r .
Lactuca sativa turunun deQi%ik varyeteleri

yeti§tirilir v e de§i§ik isimlerle (kivircik salata,
gobekli salata, marul ) salata olarak yenir.
Bu alt f a m i l y a d a h a y v a n yemi o l a r a k kullamldigi

gibi etli ve k a l i n kokleri yenilebilen bitkiler de
vardir; ornegin Tragopogon pratensis, T. 1 atlfol ius;
Scorzonera hispanica (yemlik) gibi.
41 1
YARARLANILAN KAYNAKLAR
1. B A Y T O P , A . , F a r m a s o t i k Botanik Ders Kitabi,

Istanbul universitesi Yayinlari No: 3637,
Istanbul, 1991.
2. B A Y T O P , T . , M A T H E W , B . , The Bulbous Plants of

Turkey, B.T.Batsford Ltd., London, 1984.
3. BAYTOP, T . , Tiirki y e ' d e B i t k i ler le

Tedavi,Istanbu1 universitesi Yayinlari No.
3255, Istanbul, 1984.
4. BRUNER,H., TANKER,N., Mesleki Latince, Ankara

u n i v e r s i t e s i E c z a c i l i k Fakiiltesi Y a y i n l a r i
No.63, Ankara,1988.
5. COSTE,L.H., Flore De La France, Tome 1-3,

L i b r a i r i e des Sciences et des A r t s , P a r i s , 1937
6. D A V I S , P . H . F l o r a of T u r k e y and the East Aegean

Islands, Vol.1-10, Edinburgh University Press,
1965-1985.
7. DEFFER, D., SCHUMACHER, W., MAGDEFRAU,K.,

E H R E N D O R F E R , F . , S t r a s b u r g e r ' s T e x t b o o k of
Botany, Longman, London, 1976.
8. F I N C K , B . , T h e L i c h e n F l o r a of the United
S t a t e s , U n i v e r s i t y of M i c h i g a n Pres,
Michigan,1971.
9. FOSTER, A.S., GIFFORD, E.M., Comparative

M o r p h o l o g y of Vasculus plants, W.H.Freeman
and Company, San Fransisco, 1974.
10. H E Y W O O D , V . H . , T h e F l o w e r i n g P l a n t s of the
World, Oxford University Press, Oxford, 1979.
412
1 1.KARAMANOCLU, K., Farmasotik Botanik Ders

Kitabi, Ankara universitesi Eczacilik
Fakti 1 t e s i Y a y i n l a r i N o . 4 4 , A n k a r a , 1 9 7 7 .
1 2 . L A W R E N C E , H . M . , T a x o n o m o y of V a s c u l a r P l a n t s ,
The Macmi11 an Company, New York, 1969.
1 3 . P A R S O N , F . , T . , H o w to K n o w the F e r n s , Dover
Publications Inc., New York, 1961,
14.POLUNIN,O., Flowers of Europe, Oxford

University Press, London, 1969.
15.ROQUES,H., Precis de Botanique Pharmaceutique,

Tome I-II, Librairie Maloine, Paris, 1953-1959
16.SHAVER,j,M., Ferns, Dover Publications Inc. Ne

York, 1970.
17.SMITH, A . L . , A H a n d b o o k of B r i t i s h L i c h e n s ,
William Clowers and Sons Ltd., London, 1963.
18.SMITH, G.M., Cryptogamic Botany, Vo1.I-11,

McGrav-Hi11 Book Company Inc, London, 1955.
19.TANKER, M . , TANKER, N., Farmakognozi, Cilt 1.

Ankara Universitesi Eczacilik Fakuitesi
Yayinlari No. 58, Ankara, 1985.
20.TANKER, M . , TANKER, N., Farmakognozi, Cilt II.

Ankara universitesi Eczacilik Fakuitesi
Yayinlari No. 65, Ankara, 1990.
± N D E K S
A Acibadem esansi 290 Ajmaliri 368

Acibakls 308 Akkavak 217
Abanoz agaci 362 Aîk kollateral demet 133 Aksiigiit 216
Abies 125439,140,147 Acikavun 398 Akala 321
alba 148 A & a ^ e g i 287 Akasma 257
balsamea 149 Agafkavunu 329 Akasya agaci 303
bommnelleriana 148 Adajayi 386 Akdari 174
cilicica 148,149 Adaâyi esansi 386 Akdiken 341,342
citicicap ssp..cilicica 148 Agaiîlegi §unibu 287 Akdiken meyvasi 342
cilicica ssp. isaurica 148 Adaraotu kokii 375,398 Akonitin 252
concolor 148 Adana gdknan 148 Aksaz 168
equi-trojani 148 Adasogam 190 Aksillar plasentasyon 318
nordmanniana 148 Aglayan 5am 146 Aktinomisin 39
pinsapo 148,291,294 Adi ardi9 155 Aktinomorf 166
Acacia catechu 294 Adi mantar 82 Akyildiz 191
cyanophylla 294 AdianPJtn capillus-veneris Akjam sefasi 249
dealbata 2 94 121,127,129,130 Ala 299,300
farnesiana 294 Aglayan gelin 191 Albedo 326
Senegal 294 Adonis flammea 254 Albizia julibrissin 295
Accra kimyonu 352 annua 254 Alfa 175
Aceraceae 337 vernalis 254 Algimsi mantarlar 65
Acetabularia 53 Adonitoksozit 254 Algler 22,47,97
meditteranea 52 Aerobik 25 Alii izotiyosiyanat 273
Acetobacter aceti 30 Aescin 340 Alisma pUmtago-aquatica 167
Acetobacter suboxydans 30 Aesculus hippocastanum Alismataceae 167
Achillea biebersteinii 405 19,338,340 Alismatales 167
Achlamideae 209 Aflatoksin 74 Aljin 56,60
Achras sapota 363 Afyon 236,238 Aijinik asit 55,56,58
Acocanthera ouabaio 370 Afyon alkaloitleri 268 Alkaloit 253
Aconitum 251 Agar-agar 61,62 Alkamidler 407
cochleare 252 Agaricaceae 80,81 Alkanin 372
napellus 19,251,252 Agaricales 80 Alkanna tinctoria 372
nasutum 252 Agaricus bisporus 82,83 AUiin 189
orientate 252,252 campestris 82 Allil disiilftir 189
Acorus calamus 180,181 xanthodermus 86,87 Allium cepa 187,189
Actinidia chinensis 317 Agathis 139 nwly 189
Actinidiaceae 317 Agave americana 196,197 neapolitanum 189
Actinomyces vinaceus 38 rigidia 197 nevsehirense 11
Actinomycetales 31,32,35,39 Agave s isalana 197 nigrum 189
Acur 400 Agregat meyva 285 pulchellum 189
Acifigdem 185 Agropyron repens 172 roseum 189
Aci damkorugu 279 Agrostemma githago 246 sativum vat.vulgare 189
Acidulek 398 Ahlat 289 schoenoprasum 189
Aci madde 279 Ahududu 287 Alman papatyaa 403
Aciaâ9 325 Ailanthus altissima 325 Alnus 226
Acibadem 290 Aizoaceae 250 glutinosa 222,227
421
Aloe 188 Ananas 182 Apocynaceae 368

africana 188 Anason 353 Apotesyum 78
arborescens 188 Anason esansi 353 Aptesbozan 288
ferox 187,188 Anason meyvasi 353 Aqua Laurocerasi 290
Alsidium helminthochorton 63 Anatomi 4 Aqua Rosae 286
Alsophila crinita 119 Anatomia 4 Aquilegia Olympic.a 257
spicata 188 Anchorion 74 Arabistan zamki 294
vera 188 Andiz 156,408 Ar aceae 179
Alpinia officinarum 206 Andrachne 15 Arachis 293
Alt glunia 169 Androginofor 315 hypogaea 304
Althaea officinalis 319,320 Andromedotoksin 359 Arales 167,179
rosea 319 Anemogam 133,164, 209,283 Araliaceae 349
Altin yanagi 365 Anemone 251 Arapsa5i 406
Altin geveni 301 albana 254 Araucaria araucana 138
Altin renkli algler 47,48 blanda 255 excelsa 139
Altinotu 129,406 coronaria 254,255 Araucari aceae 137,138
AI19 289 Anethum graveolens 357 Arajit yagi 304
Amanita 92 Anetol 257,353 Arbutozit 360
caesarea 84 Angelica archangelica 357 Arbutus andrachne 360
musc.aria 85,86 Angiospermae 21,22,164,207 unedo 360
pantherina 87 Anizogami 65 Arceuthos drupacea 156
aphlloides 85 Annulus 81,82,121,122 Arctocarpus incisa 233 360
Amaranthaceae 250 Antep fistigi 339 Ardi? katram 155
Amarogensiyozit 366 Anteridiyum 109,110,114 Ardi? 154
Am&ryllidaccae 183,195 Anthelminti h)icus 125 Ardij meyvasi 155
Amaryllis 198 Anthemis nobilis 403 Areca cathechu 176,177,214
Amber agaci 280 Anthophyta 21 Arecaceae 175
Amberparis 260 Antiaris toxicaria 234 Arecales 167,175
Amentum 2.09,215 Antibiyotikler Arek cevizi 177
Amerikan fistigi 304 A.iireten bakteriler 35 Arekolin 177
Am to ten sin B 42 polipeptit yapili a. 36,37 Arenaria 246
Amigdalozit 290,291 makrolit " a .36,42 Arillus 137,263
Amino asitler 289 ozamin " a. 36,38 Aristolochia hirta 240
Ammi visnaga 19,353,355 tetrasiklin " a. 40 serpentaria 240
Amygdalus communis 290 Antifertilite 321 Aristolochiales 239
Amyla 18 Antirrhinum 392 Aristolochiales 210,239
Amylum 18 Antivomitif 375 Arkegoniyum 109,110,114
Amylum Marantae 206 Antosiyanozit 249,269 Armeniaca vulgaris 291
Amylum Maydis 19,172 Antrasen 242,295,342 Armillaria mellea 83
Amylum Oryzae 171 Apendiks 179,314 Armut 289
Amylum Tritici 170 Apetalae 21,22,209 Arnica montana 405
Ana yumru 202 Aphis chinensis 339 Arnika 9ifegi 405
Anacardiaceae 214,338 Apiaceae 351 Arpa 91,174
Anaerobik bakteriler 25 Apiales 349 Arrow-root 334
Anamirta cocculus 262 Apium graveolens Artemisia absinthium 19,405
Ananas comosus 182 var. rapaceum 357 annua 405
415
Artemisia cina 405 Ast»rac<«e 401 Basillus subtilis 31,35

dracuncuius 405 Asteroideae 402 Bacteria 23
millefolium <M)6 Asieromphalus roperianus 49 Bacteriophagineae 44
Artemisin 405 Astragalus aureus 301 Bacteriophyta 22,23,46
Arum 179 gummifer 30! Badem agaci 290
dioscoridis 181 kurdicus 301 yagi 290
iialicum 181 microcephalus 301 Bajlt lahana 275
maculatum 181 Atefdikeni 289 Bakkam agaci 297
orientate 180,181 Athyriaceae 126 Bakla 310
Arundo donax 175 Athyrium filix-foemina Bakteriler 23
Asa foetida 356 126,128,129 Baldiran 355
Asalak 25 Atkestanesi 340 Baldmkara 130
Asarum europaeum 240 Atkuyruklari 115 Balsam 280
Asclepiadaceae 370 Atlas sediri 153 Balsamurn 18
Ascolichenes 101 A triplex hortense 249 BalsaraumCanadense 149
Ascomycetes 68,95,101 Atropa belladonna Balsamun Copaivae 297
Asettk asit 30 9,325,375,376 Peruvianum 306
Asiklik dizilif 257 Atropin 330,375,379 Tolutanum 305
Asilbent 363 Autotrof 25 Bamya 321
Askaridol 248 Avena 76 Banotu yapragi 377
Askospor 67 Avena sativa 91,174 Basidiolichenes 101
Askus 67,68 Avize agaci 184 Basidiomycetes 79,95
Askuslu mantarlar 68 Avrupa kaytm 228 Basidium 67
Aslanagzi 292 Avrupa melezi 153 Basitrasin 35
Aslankuyrugu 387 Avjarotu 240 Basitrasin A 36
Asma 343 Ay$i?egi 407 Basurotu 257
Asma mildiyosii 66 Aycêgi yagi 407 Bataklik servisi 154
Asparagjri 194 Aynkotu 172 Bati finari 282
Asparagus acutifolia 194 Aynkotu rizorau 172 Bati mazisi 159
officinalis 193,194 Aynpetalliler 250 Batici egreltiotu 125
Aspergillaceae 72 Ayva 289 Bayrak 300
Aspergillales 72 Ayifindigi 363 Bayrakîk 299
Aspergillusflavus 74 Azakegeri 181 Bazidiyospor 67,79
fumigatus 73 Bazidiyum 68
glaucus 74 B Bazidiyumlu mantarlar 79
niger 74 Begonvil 249
Asphodelus microcarpus 189 B-karoten 45 Bektaji iizumu 280
Aspidiaceae 123 Bacillaceae 31,35 Belladon yapragi 375
Aspidium aculeatum 125 Bacillus 27,29 Bellis 408
Aspir 406 anthracis 25,31 Benckli egreltiotu 130
Aspleniaceae 126 brevis 31,37 Benzathini Benzylpenicillinum
Asplenium 129 cereus 34 72
adiantum nigrum 120 licheniformis 31,37 Benzoe 363
ruia-muraria 128 polymyxa 31,37 Benzoik asit
trichomanes 120 var. colistinus 38 Benzylpenicillinum Kalicum
Aster 408 radicicola 27 72
416
BenzylpeniciUinum Natricum Bitotu 186,253 Bryophyllum calycinum 279

72 Blastophaga g rosso rum 232 Bryophyta 22,99,109,111
Bcrberidaccac 209,260 Bodur ardif 155 Bugday 76,91,170
Herberts 260 Bogiirtlen 287 Bugday mâstaa 170
vulgaris 261 Bohâotu 253,254 Bugdaygiller 168
Bergamot agaci328 Boldin 259 Buhur 281
Bergamot ssansi 328 Boldo yapraji 259 Bulbus 18
Beta vulgaris 248,249 Boldoglusin 259 Bnlbas Sciliae 19,191,196
var.rapa forma altissima 249 Boletus edulis 83 Scillae rubrae 191
vai.rapa forma rubra 249 satanas 86,87 Bur? 238
Betel cevizi 177 BSliirien Bitkiler 23 Burâk 310
Betula alba 226 Bongardia chtysogenum 262 Burseraceae 326
lenta 227 Boraginaceae 371 Butanol 27,31
pendula 222,226 Borago officinalis 372 Butirikasit 26
pubesce.ns 226 Boreava orientalis 276 Butyrospermum parkii 363
verrucosa 226 Bonruîyegi 379 Buxaceae 337
Betulaceae 225 Borulce 310 Buxus balearica 337
Beyaz foplerae 186 Borulu kriptogamlar 21,114 sempervirens 337
Beyaz dut 231 Boswellia 326 Buyotu 304
Beyaz hardalotu 275 Botulisraus 27 Buyiik cezayirmenekjesi 369
Beyaz kav 89 Botulizm 27
Beyaz niliifer 259 Bougainvillea spectabilis 249 c
Bezelye 310 Boyaci aspiri 406
Bezir yagi 335 Boyacikokii 395 Cachou 294
Be5biyik 289 Bozgeven 301 Cactales 317
Bibcr 380 Bozsogut 216 Cadi findigi 282
Biberiye 387 Brassica napus var.oleifera 275 Caesalpinia gilliesii 299
Biberiye esansi 387 nigra 273,214 Caesalpiniaceaea 295
Bilabiat korolla 380 oleracea 275 Caesalpinioideae 291,295,297
Bilateral simetri 273 var. botrytis 275 Calapa refinesi 371
Billbergia 182 var. acephala 275 Calapa tuberi 371
Binbirdelikotu 313 vai. gemmifera 275 Calendula arvensis 407
Biner isimlendirme 9 rapa var .oleraceae 275 officinalis 406
Binominal isimlendirme 9 var rapa 275 Camellia japonica 315
Binyaprak 406 Brassicaceae 273 sinensis 315
Bipennat yaprak 294 Brczilya mahmudesi 371 Campanula 400
Bira mayasi 69 Bromeliaceae 182 Carnpan ill aceae 400
Bitki Fizyolojisi 4 Bromeliales 182 Campanulales 400
Sistematigi 4 Bromelin 182 Camphora 299
Taksonomis 4 Brosirnum utile 233 Cannabin aceae 234
Simflandinlmasi 6 Brucella 37 Cannabis sativa 234,235
Tayini 13 Briiksel lahanasi 275 Cantharellus cibarius 83
Isimlendirilmesi 8 Brusin 366 Capparaceae 266,272
Bitkisel droglar 17 Bryonia 351 Capparis ovata 272
Bitkisel fildip 179 Bryonia alba 399 spinosa 272
Bitkisel komiir 216 multiflora 399 Caprifoliaceae 395
Capsella bursa-pastoris Centrospenaae 243 Cinchona caUsaya 39i
274,276 Centrospcnnac 210 Isdgeriana 393
Capsicum anrutwn 380 Cera IK officinalis 393
Car bo Ligci 216,217 Cera Carnanba 178 succirubra 393,394
UgaS TiHae 322 rtairisurui.il 178 Cineraria 408
Carica papaya 317 Cersmialcs 63 Cinnamomum camphora 265
Caricaceae 3)7 Ceramimt 63 cassia 19,264,265
Carpirms 221, 223, 225 Cerastium 246 zeyUmicum 265
betuim 2.22,224,225 Ce.rasus avium 291 Cionura erecta 370
orientalis 225 mahaleb 291 Cistaceaw 311
Carpobrotus acinaciformis 250 vulgaris 291 Cistus 240
Carragen 62 Ceratium tripos 48 laurifolius 311,312
Carthamus linctorius 406 Ceratonia siliqua 297,298 salviifolius 311
Carum carvi 352,353 Cercis siliquastrum 298 Citruiius cohcynthis 398
Car/a 219, 221 Cerevisiae Fermentuna 70 vulgaris400
Carya illinoensis 221 Ceterach officinarum 127,129 Citrus aurantium
ovata 221 Cetraria 101 var. amara 327
Caryophyllaceae 244,246 islandica 103,104 var.bergamia 328
Caryophyllales 243 Ceviz yapragi 219 var.decumana 329
Cascara sagrada 342 Cezayir mcackjcsi 369 var.dulce 327,328
Cassia acutifolia 295,296 Cheiranthus 276 bergamie 328
angustifolia 295,296 Chelidomum majus 270 delicsosa 329
fistula 296 Chenopodiaceae 247 hierochuntica 329
Castanea 227 Chenopodiales 243 limetta 329
sativa 222,224,228 Chenopodium 248 Jiffum 529
vesca 228 ambrosioides m«£ca 329
Castilloa elastica 233 var. anthelminthicum 247 var.Umonum 329
Casuarina equisetifolia 211 anthelminthicum 11,247 nobilis 329
Casuaricaceae 211 Chloramphenicol 42 paradisi 329
Casuarinalcs 210,211 Chlorella 95 Citrus sinensis 327
Catedin 294 Chiorella eilipsoides 52 Civanperêmi 406
Catharanthus roseus 370 vulgaris 52 Cladcnia 97
Cedrus 139,140,151 Chloropbyeeae 47,51,95 alpestris 108
atlantica 153 Chondodendron tomentosum pyxidata 105,106,108
brevifolia 153 262 rangiferina 105,107
libani 151,152 Chondrus crispus 62,63 Cladophora 52,53,107
Cedvar 206 Chroococcus 95 Clathrus cancellous 90
Cehri 342 Chrowphora 15 Claviceps microcephaia 76
Celosia cristata 250 Chrysanthemum 408 nigricans 76
CeUis australis 237 Chrysophyceae 47,48 paspali 76
Ccnne* kufu 204 Civik mantarlar 65 /wiparea 75,76
Centaurea 408 Ci'cer arietinum 310 CLavicipitaceae 75
ethraea 367 Cichorioideae 409 Clematis 257
C-jitiyane 366 Cichorium intybus 409 Clostridium 27
Cwtrales 49 Cicuta virosa 356 botulinum 2 6
Cetranthus ruber 397 Cilivia 198 tetani 25,31
418
Cocci 29 Cortex Cinnamomi cassiae Cuminum cyminwn 352

Cocculus indicus 262 265 Cupressaceae 137,154,158
Coccus 29 Cinnamomi ceylanid 265 Cupressus 154
lacca 233 Conduraitgo 370 sempervirens 159
nucifera 176 Frangulae 342 var. horizontalis 159,160
Coffea arabica 394 Fructus granati 347 var. pyramidatis 159,160
var.typica 394 Granati 347 Curcuma longa 206
canefora var.robusta 394 Hamamelidis 282 Curcuma zedoaria 206
mocca 394 Mezerei 348 Curry 206
Coir 177 Pini i46 Ciiceardif 155
Cola acuminata 324 Pruni padi 291 Ciicekrz mantari 83
nitida 324 Q uerciis 230 Ciicemiirver 395
vera 324 Quiliajae 285 Ctizzam 32
Colchicum autumnale 185,186 Radios gossy pli 321 Cyanophyceae 95
palustre 10 Rhamni frangulae 342 Cyanophyta 22,45
speciosum 186 Rhamni purshianae 342 Cyanophyta Nijastasi 45
Collema pulposum 97 Salkas 216 Cycadaceae 135
Colocasia esculenta ISl Thymiamitis 281 Cycadinae 135
Colophonium 143 Corydalis 271 Cycas revoluta 135
Columna 318 Corydothymus capitatus 384 Cyclamen hederifolium 361
Colunmiferae 318 Corylaceae 221 neapolitanum 362
Commiphora 326 CoryIus 221, 222 Cydonia japonica 289
Compositae 1235,291,401,402 avellana 222,223,224 Cydonia vulgaris 289
Coniferae 136,137 colurna 223,224 Cymbella lanceolata 50
Conium maculatum 353,355, maxima 223,224 Cymbopogon citratus 172
356 Corynobacterium diphteriae 31 martini 173
Contortae 363 Coxiella burnetii 43 nardus 173
Conns 133 Crassula 279 schoenanthus 173
Convattaria majalis 192,193 Crassulaceae 278 winterianus 173
Convolvulaceae 371 Crataegus 283 Cynara scolymus 407
Convolvulus scammonia 371 Crataegus mortogyna 289 Cynips gallae-tinctoria 229
Copaifera officinalis 297 oxyacantha 289,290 Cynodon dactylon 172,173
Copemicia cerifera f78 pentagyna 289 Cyperaceae 76
Coprinus atromentarius 87 Crenothrix polyspora 31 Cyperaceae 175
Cora pavonina 101 Crocus 200 Cyperus papyrus 175
Corchorus 323 sativus 199,200 Cypripedium 203
Cordyceps 75 Croton tiglium 333 Cystoseria barbata 59
Cruciferae 266,273,276 Cystoseria barbata 60
Coriandrum sativum 351,353 Cryptogamae 21 Cytinus hypocistis 240
Cornaceae 349 Cucumisflexuosus400 Cytisus 293
Cornus australis 349 melo 400 Cytisus scoparius 306
mas 349 sativus 400 Cirtatan 398
Cortex 18 Cucurbita maxima 400
Cortex Chinae 35 pepo 400
Cinchonae 393 Cucurbitaceae 398
Cinnamomi cassiae 19 Cucurbitales 398 £agla290
419
Qakal cngi 291 Danabagirtan 253 Dictyota dichotomy 54

v'akîrotu 356 Daphne mezercian 348 Didinam stamen 380
Qahmsi likenler 101,102 pontics 348 Difteri 31
Cam 139 Dan 174 Digenia simplex 63
Qani fistigi 142 Datura 373 Digilanid 390
Qam kabugu 146 Datura innoxia 379 Digitalin 390
gam katram 144 metel 379 Digitalis davisiana 11
gam poleni 146 stramonium 379 ferruginea 391
gam reînesi 144 Daucus carota 357 lamarckii 391
gam sakrn 143 Defne agaci 263 lanata 389,390
gam soymugu 146 Defne meyvasi 264 orientalis 391
gam terementisi 144 Defne yagi 264 purpurea 19,389,390
gamgiller 139 Defnegiller 263 schischJdnii 391
gan(i(egi 400 Dekstran 33 viridiflora 391
gaikifelek 316 Dekstran veren bakteriler 33 Digitoksin 389
gavdar 76,174 Dekstrin 172 Digoksin 390
gavdar mahmuzu 76 Dekusat dizilij 380,395 Diken iiziimii 261
gay yapragi 315 Delibal 359 Dikotomik anahtar 14
gekem 238 Delitutiin 380 Dikotomik dallanma 103,118
gigekli bitkiler 21,131 Delice 174 Dikumarol 310
gi9eksiz bitkiler 21 Delikli mantarlar 88 Dilcik 169
gigdem tohumu 185 Dellesseria 63 Dioik bitki 110,133,214
gilek 288 Delphinium 252 Dionaea muscipul 277
gin mazisi 339 orientate 252 Dioscorea alata 195
gin tat<fm agaci 265 staphisagria 253 batates 195
giri? otu 189 Demeklosiklin 41 mexicana 195
gitlenbik 237 Demekoljisin 185 sylvatica 195
goban iiziimii 360 Deroetilklortetrasiklin 41 Dioscoreaceae 183,194
gobanjantasi 276 Demir bakterileri 31 Diosgenin 195,304
gopleme 253 Demiragaci 211 Diospyros ebenum 362
gorekotu 255 Demirhindi 297 kati 362
gdvenotu 244 Demirhindi pulpasi 297 lotus 362
guhafifegi 361 Denizkadayifi 62 Dip mayasi 70
gtlrilkfiil 25 DenizilzilmU 161 Diplococcus 29
Dereotu 357 Diplococcus pneumoniae 31
D Denis elliptica 306 Discomycetales 78
Determinate 6 Dijotu meyvasi 355
D-sorbitol 30 Determinasyon 6,13 Dijbudak 365
Dagardxci 155 Devagacj 153 Di$i egreltiotu 126
Dag burugu 161 Develiotu 240 Diji kozalak 136,137,150
Dagaiesi 254 Dezoksiribonukleik asit 23 Dijotu 355
Dahlia 408 Diadelf 300 Diyatome 50
Dalakotu 385 Dialypetalae 21,22,209,250 Diyatome topragi 51
Dalsi likenler 101 Dianthus caryopyllus 246 Diyatomit 50
Dammar reînesi 139 Diatomae 4748,49 Dizanteri 31
Danaayagl 179 Dicotyledoncs 21,22,207.208 Dogal kafur 266
420
Dogu finan 282 Ejder agaci 184 Equisetales US

Dogu kayim 228 Ek$iyonca 331 Equisetum 115,212
Dogu ladini 150 Ekinakozit 407 arvense 116
Dogu mazi si 159 Ekliot 115 giganteum 117
Doraalan 79 Ekmek agaci 233 hiernale 117
Domates 380 Ekoloji 4 maximum 517
Domuz ayngi 172 Eksotoksii! 26 palustre 10,117
Domuz turpu 361 Ekzospor 64 ramosissimum 117
Dopamin 307 Elaeagn&ceae 348 telmateia 117
DSvfllmUjavratotu 194 Elaeagmts angustifolia 348 Eremurus spectabilis 189
Dracaena draco 184 var.orientaUs 348 Ergo alkaloitleri 76
Dracunculus vulgaris 181 Elaeis guineensis 177 Ergot de Seigie 76
Drog 17 Etatertam 398 Ergotism us 76
Droglann isimlendirilmesi 17 Etemi 326 Erguvan 298
Drosera intermedia 277 Elettaria cardamomum 205 Erica 358
Droscraccae 277 ELma 289 arborea 358
Drupa 177,364 Elma yagii 386 verticiUata 358
Dryopteris abbreviate 125 Elodea canadensis 168 Ericaceae 358
borreri 125 Embriyo 207 Ericales 358
caucasica 125 Embryclogia 4 Erik 291
filix-mas 11,121,122,123,124, Emetin 393 Eriobotrya japonica 289
125,128,129 Emiilgator 244 Eritromisin 36,42
Diigun^fcgi 251,256 Emfllsin 290 Erkek egreltioturizomu123
Dut 231 Emiilsiyon 302 Erkek kozalak 136
Duvar sarraagigi 349 Endolitik likenler 99 Erodiwn 331,333
Endospor 24,25,64 Eruca saliva 276
E Endotoksin 26 Erusik asit 275,276
Engerekotu 372 Erythromycinum 42
Ebegiimeci 319 Enginar 407 Rrythroxylaccae 332
Ebegtlmeci yapragi 319 Ensektisit 403 Erythroxylon coca 332
Ebenaceae 362 Entemogam 164,201,209, Escherichia coli 31,34,37
Ebenales 362 215,283, Eserin 306
Ebucchil karpuzu 398 Enzim 26 Esmer algler 47,53
Ecballium 195 Exizim Ureten Bbktcriler 34 Esrar 235
elaterium 399 Ephedra 161 Esrarotu 235
Echinaceae angustifolia 407 camphylopoda 162,163 Essencc de Wintergreen 360
purpurea 407 distachya 163 Ethcroleum Chenopodii 248
Echinocactus 318 equisetina 163 Eubacteriales 30
Echinops 408 intermedia 163 Eucalyptus amygdalina 345
Echium 372 Ephedrea major 163 camaldulensis 345
Egir kokii 181 sinica 163 globulus 344,345
Egir 181 Ephedraceae 161 macrorhyncha 345
Egreltilcr 114 Epifit 111,201 robusta 345
Egreltiotlan 119 Epikaliks 319,320,321 viminalis 345
Efedrin 163 Epipctal 361 Eucheuma spinosum 61
Egek hiyan 398 Bquisetaceae 115 Eugenia caryophyllata 346
421
Euglem vindis 48 Ficus religiosa 233 Folia Adianti 130

Ettmycetes 65,67 Fideyakma 66 B eU a do sEse 19, 325,375
Euphorbia 15 Fig 310 Boldo 259
resinifera 334 Fikoerifrin 45,60 Cedri 152
splenderts 334 Fikosyanin 45,60 C o c » 332
Eupborbiaceae 15,332 PUdisi agaci 179 Digitalis 19,389
Enphorbium 334 Filicaies 119 Digitalis ianatae 390
Evcikkiran 85 Piiisgii) 382 Eucalypti 345
Evelek 243 Filloklad 183,193 Farfarae404
Evemia 97 Fillot 295 Fragariae 288
prunastri 105,106,108 Fmdik a|scs 222 Hfuaamelklis 282
Evernik ask 99,106,107 Fisostigmin 306 Hemiae 347
Evolusyon 5,7 Fistik fami 142 Hippocastani 19
Evosin 106 Fitoeografya 5 Hvoseyami 377
Exogonium purga 371 Fitoplanktonlar 47 iaborandi 330
Fizyoloji 4 iugfandis 219
F Flabellat yaprak 134 Laurocerasi 290
Flacourtiaceae 317 Lawsoniae 347
Faba Calabaricae 306 Flagellatae 47 Melissae 19,383
Fabaceae 12,27,299 Flavedo 326 Mentha? piperitae 381
Faex Medkanaiis 70 Flavonoit 391 Myrti 344
Fagaceae 227 Flavonozit 302,406 Nkotianae 379
Fagaies 210,221, 224 Flobatanen 294 Rosmarini 387
Fagopyrum esculentum 243 Floem 133 Folia Rnbi firaticosi 287
Fagus 125,227 Flora B Salviae 19,385
orientalis 222,228 Flores AMhaeae 319 Sennae295
sylvatica 228 Floras Arnscae 405 Stramonii 379
Fakiiltatif anaerobik bakteriler Caryophylli 346 Theae 315
25 ChamomiUae romanae 403 Uvae-ursi 360
Falkat yaprak345 Cinae 405 Folium 18
Farinosae 167,182 Crataegi 289 Folium Althaeae 319
Fasulya 310 Granati 347 Lanri 264
Ferbiyun 334 Koso 288 Malvae 319
Ferment 26 Lavandulae 382 Papaveris 269
Ferribacterium 30 Malvae 319 FoUtenli Sennae 296
Ferula asa-foetida 356 Kosae 286 Fomes fomentarius 88
meifolia 356 Sombuci 395 lands 89
nartex 356 Tiliae 322 officinalis 89,153
Feslegen 387 Verbasci 391 Forsythia viridissima 365
Ficus 231 Violae 314 Fragaria 285
carica 232 Floride mjastasi 60 Fragaria vesca 288
var.caprificus 232 Flos 18 Fraksinozit 365
var.domestica 232 Flos Pvrethri 403 Frangula alnus 341
elastica 233 Rhoeados 269 Fraxinus angustifolia 365
laccifera 233 Foeniculum vulgare 353 Freezia 200
pandurata 233 Folia 18 Frengi 43
422
Frenk kimyonu meyvasi352 Funtumia elastica 370 Gentianales 363

Prenkiizflmfl 280 Findik 221 Gentiyan kokii 366
Frenkinciri 318 Finike ardici 157 Genus 10
Fritillaria 191 Firat kavagi 217 Geobotanik 5
Fructus 18 Geofit 165
Fructus Ammi visnagae 19, G Geraniaceae 330
355,3 57 Geraniales 324
Anisi 19,353,357 G-strofantozit 368,370 Geranlol 173, 285,344
Anisi steUati 257 Gaiam yagi 363 Geranium 331,333
Capsici 380 Galantamin 197 Gerbera 408
Cardamomi 205 Galanthus elwesii 396,197 Gergek mantarlar 65,67
Carvi 352,357 ikariae 197 Geum 283
Conii 355,357 Galega officinalis 308 Geven 300
Coriandri 351,357 Galegin 308 Gevrek sfipt 216
Crataegi 289 Gallae 18 Geyikdili 128
Cubebae 213,214 Gallae Chinensis 339 Gicirl92
Cumini 352 Quercinae 229 Gigartina mamillosa 62,63
Cydoniae 289 Gametangiyum 109 stellata 63
Cynosbati 287 Gametofit 109,110,112,114,131 Gigartinales 61
Foeniculi 354,357 Gamosepal 361 Gilaburu 396
Fragariae 288 Gastromycetales 89 Ginkgo biloba 134,135,136
Juniperi 155 Gaultheria procumbens 360 Ginkgoaceae 135
Lauri 264 Gavurhajhaji 377 Ginobaztk stilus 381
Papaveris immaturi 269 Geastrum 90 Ginostemiyum 201
Pimentae 347 Gece sefasi 249 Ginseng 350
Piperis albi 212 Geleboru 396 Gitoksin 389
Piperis longi 213 Gelidiales 61 Gladiolus 200
Piperis riigri 212, 214 Gelidium amansii 61 Gland 18
Rhamni cathartici 342 cartilagineum 61 Glandulae 18
Rosae caninae 287 corneum 61 Glandulae Lupuli 234
Vanillae 203 japonicum 61 Glaucium comiculatum
Fruktifikasyon 68,75 Gelincik fifegi 269 270,271
Fucales 58 Gelincikgiller 266 Gleba 89
Fucus 56 Gelinduvagi 249 Gleditsia triacanthos 299
serratus 58 Gemma Populi 215 Gliko-alkaloitler 377
spiralis 59 Gemmae 18 Glisirizik asit 302
vesiculosus 59 Genesis 5 Gluma 169
Fukoksantin 53 Genetik 5 Glumella 170
Ful 365 Gensiyopikrozit 366 Glumiflorae 168
Fumagillin 74 Gentamisin 38,40 Glutamik asit 31,308
Fumaria officinalis 271 Gentiana asclepiadea 367 Glycine max 307
Fumariaceae 266,270 lutea 366 Glycyrrhiza asymetrica 304
Funda 358 punctata 367 echinata 303,304
Fungi 64 purpurea 367 flavescens 304
Fungus Chirurgorum 89 verms 367 glabra 20,302,303
Fungus Laricis 89 Gentianaceae 366 Yu.glandulifera 302
423
Glycyrrhiza glabra Guzmama i82 Hashish 235

var.violacea 302 Giil petalleri 286 Hastat yaprak 179
icomca 304 Giil suyu 286 Haiay megesi 230
Gnetales 160 Gili yag 285 Ha-mi 319
Gnetinae 160 Giilburnu 287 Hatmi koku 319
Goitre 56 Giilibrisim 295 Hatmi yapragi 359
Gomalak 233 Gundondu 307 Hawstorywm 97,238
Gomphonema gemitanum 50 Giinebakan 307 Havacivaotu 372
Gossipol 321 Giinejgiilii 277 Havlican 206
Gossypium arboreum 319 Giinlflk agaci 280 Havuj 357
barbadense 321 Giirgen agaci 221,223 Hayit 388
herbaceum 319,320 Giivercinkoku 262 Hayvansal droglar 17
hirsutum 321 Guveyfeneri 376 Ha$ha§ 267
Gossypium depuratum 320 Guzelavratotu 375 Hajhaj yapragi 269
Gobekli salata 409 Gymnadium breve 47,48 Hedera helix 349
Gokê 238 Gymnospermae 21,22,133,160 Hederin 349
Goknar 139,147 Gynandrae 201 Helianthus anuuus 407
Golevez 181 Gypsophila arrostii 244 tuberosus 407
Golsogam 197 bicolor 245 Helichrysum bracteatum 406
Govde dikeni 283 paniculata 245 plication 406
Gracillaria confervoides 61 venusta 244 siculum 406
lichenoides 61 Gyromitra esculenta 78 stoeches ssp.barrelieri 406
verrucosa 61 Helleborus 251
Gram boyama 25 H niger 253
Gram negatif bakteri 26 orientalis 253
Gram pozitif bakteri 26 H-strofantozit 368 vesicarius 254
Gramineae 12,168 Hadrosantrik 114,123 Hellebrozit 253
Gramineae w e g i 169 Hagenia abyssinica 288 Helmintokortin 63
Graphis 101 Halep 9am) 144 Helobiae 167
Grepfrut 329 Halofn bitki 247,312 Helvella crispa 79
Grindella aquarrosa 408 Haliisinojen 318,371 Helvacl kabagi 400
robusta 408 Halisaâgi mantan 89 Hematoksilin 297
Grossulariaceae 278 Ham filisin 125 Hematoxylin campechianum
Guajacum officinale 336 Ham kauûk 334 297
Guatr 60 Hamamelidaceae 278,280 Hepaticae 111
Gudema otu 406 Hamamelis virginiana 281,282 Herba 18
Gummi 18 Hamamelis yapragi 282 Herba Absinthii 19,405
Gummi Arabicum 294 Hamineli 396 Adianti 130
Asa-foetida 356 Haploit 114 Adianti aurei 113
iaccae 233 HardalgiUer 273 Adonidis 254
Tragacanthae 301,302 Harita likeni 108 Cannabis 235
Guramiresina 18 Harmal 335 Catharanthi 370
Gundelia tournefortii Hannin 335 Centanrii 367
11,395,408 Harnup 297 Conii macwiati 355
Gut 185 Hasankeyf tutiinii 380 Convallariae majalis 192
Gutta-percha 362 Haseki klipesi 257 Ephedrae 163
424
Herba Equiseti U7 Hipantiyum 277,285,343 IUicium verum 257,258

Galegae 308 Hipogin 266 Indigofera tinctoria 308
Hepaticae fontinaiis 111 Hippocastanaceae 340 Inula helenium 408
Lycopodii 119 Hippophae rhamnoides 348 Ipomaea batatas 371
Passiflorae 316 Histoloji 4 oryzabensis 371
Polytrkhi Juniperinae 113 Hiyosiyamin 375,377,379 purga 371
Rutae 330 Holobasidiomycetidae 80 tricolor 371
Rutae-murariae 128 Homomerik likenler 97,98 tuberosa 371
Scolopendrii 128 Homospor 114 Iridaceae 183
SerpyUi 383 Horasani 405 Iris 199
Soiani nigvi 377 Hordeum sativum 91,174 florentina 198
Vincae 369 Horozibigi 250 germanica 198
Vkrfae tricoloris 314 Hoya camosa 371 pallida 198
Herbaryum 16 Hufagaci 226 J satis tinctoria 276
Hercai menekje 314 Humulus lupulus 221,234,235 Ispanak 249
Hesperetol 327,329 Hiinnap 343 Ispanya goknari 148
Hesperidyum 326 Hurra a agaci 178 Isparta giilii 285
Hesperis 276 Hydnaceae 80,88 Isirgan 236
Heterofili 345,353 Hydnocarpus kurzii 317 Ijgin 243
Heteromerik likenler 97,98 Hydnum repandum 88 Izlanda likeni 103
Heterospor 114 Hydrangea coronarius 280
Heterostili 361 hortensis 280 I
Heterotrof 25,64 macrophylla 280
Hcvea brasiliensis 334 Hydrastis canadensis 253 tgde 348
Hezaren 253 Hydrocharitaceae 168 Identifikasyon 6,13
Hiltan 355 Hydrogenomonas 30 Idris 291
Hiyar 400 Hymenomycetales 80 tki fenekliler 207
Hiyanêmber 296 Hyoscyamus 373 lletim demeti 133
Hibiscus esculentus 321 albus 378 Immersiyon yagi 158
rosa-sinensis 321 aureus 378 Jngiliz nanesi 381
Hickory cevizi 221 leptocalyx 378 Ingiliz raventi 243
Hidrastin 253 niger 377 Insektivor 277
Hidrastis rizomu 253 pusillus 379 Imernodyum 115,211,168
Hidrofil pamuk 320 Hyoscyamus reticulatus 378 Iniilin 189,401,409
Hidrogam 164 Hypericaceae 312 tnvolukrum 351,401
Hidrosiyanik asit 290 Hypericum calycinum 314 Involusel 351
Hif 64 perforatum 313 Ipeka 393
Higrofn 312 Hypolepidaceae 126 Ipeka kaktt 393
Himalaya 9ami 146 Ipekotu 371
Himenyum 68 I tpliksi likenler 101
Hindiba 409 Iron 199
Hmdistancevizi 176 Iberis 276 Istanbul kekigi 384
Hindi stance vizi yagi 177 Ihlamur 321 tyot 55,56,58,60,61
Hint leylagi 325 Ihlamur $i?egi 322 Izmir kekigi 384
Hintyagi 332 Ilex 192 Izoborneol 387
Hinthiyan 296 Ilgin 312 Izogami 47,65
421
tzolikenin 98,104 Kafur agaci 265 Karakavak tomurcugu 217

tzospor 114 Kakao yagi 324 Kara kekik 384
Izovaleriyanik asit 397 Kakaoagaci 324 Karalahana 275
Kakule 205 Karaman kimyoiiu 352
J Kakale meyvasi 205 Karamuk 246,261
Kalabar baklasi 306 Karanfil 246,346
Jabonardi yapragi 330 Kaliforniya goknan 148 Karanfil esansi 347
Jambosa caryophyllus 346 Kaliks 250 Karatmlagaci 346
Jansiyan 366 Kalp heterozitleri 389 Karapas 261
Japon ayvasx 289 Kamazulen 403 Karapazi 249
Japon erigi 135 Kambiyum 165,207 Karat 297
Jasminum. officinale 365 Kambu 56 Karunkula 332
var.grandiflorum 365 Kamyi 28 Karayemij 290
sambac 365 Kamfili algler 47 Karayosunlan 99,109
Jasmolinler 403 Kamelya 315 Kardejkam 184
Jatrorhiza palmata 262 Kanada balsami 149 Kardej yumru 203
Jeloz 61 Kanamisin A 40 Kardelen 197
Jojoba yagi 336 Kanat 300 Kargabiiken 365
Juglandaceae 218 Kanatîk 299 Kargabiiken tohumu 366
Juglandales 210,218 Kanatli ceviz 220 Kargagozii 376
Juglans nigra 220 Kandilotu 376 Kargi 175
regia 219,220 Kanlica mantan 83 Karina 299,300
Juncaceae 182,183 Kantaron yagi 313 Kanncik 113
Juniperus 134,154 Kapali tohumlu bitkiler 164 Karite yagi 363
Juruperus drupacea 156 Kapari sifegi 272 Kamabahar 275
excelsa 157,158 Kapîk 228 Karnauba mumu 178
foetidissima 157,158 Kapitulum 401 Kanuyankotu 392
nana 10,155 Kaplanbogan 251 Karpofor 351
oxycedrus155 Kaplanbogan yumrasu 252 Karpuz 400
phoenicea i57 Kapsaisin 380 Kartal egreltisi 126
sabina 157,158 Kapsula 251 Kartopu 396
Jiit 323 Kara fam 145 Karvakrol 383
Karaagaj 237 Karvon 353
K Karaba? 383 Karyops 170
Karaba$kekik 384 Kasis 280
K-strofantozit 368 Karabiber 212 Kaskarozitler 342
Kabak fekirdegi 400 Karabugday 243 Katran 151
Kabarcikli alg 59 Karsifah 342 Katran agaci 151
Kabuksu likenier 101,102 Karaceviz 220 Katran ardici 155
Kadeh likeni 106 Karaciger yosunlan 111 Katirtimagi 308
Kadmtuzlugu 260 Karadut 231 Kauijuk agaci 334
Kadiik 266 Karagen 62 Kauliflori 298,324
Kafein 315,394 Karahindiba 409 Kav 89
Kafkasya goknan 148 Karahurma 362
Kav mantan 88
Kftfu 294 Karakafes otu 372
Kavak 215,217
Karakavak 217
Kafur 266,382,383,387 Kavun 400
426
Kavun agaci 317 Kinakma agaci 393 KoiisUn 38

Kaya egreltisi 130 Kinakina kabugu 393 Kolofan 143
Kayacik agaci 221,225 Kirigdesi 348 Kolokaz 181
Kayiskiran 308 Kirkba? 262 Kolumna 201,321
Kaynanadili 318 Kirlangifotu 270 Kolza 275
Kayikîk 299,300 Kirmizi algler 47,60 Koljisin 185,186
Kayin 227 Kirmizi biber 380 Komar 358
Kayin agaci katraiu 226 Kirmizi ficekli yuksiikotu 389 Kondurangin 370
Kay j si 291 Kirmizi kantaron 367 Konidi 68
Kazayagi 247,250 Kisamahmut 385 Konidiyospor 68
Kazdagi koknari 148 Kivircik salata 409 Koniin 355
Kazein 308 Kizsaî agaci 135 Konisein 355
Kebere 272 Kizil 9am 142 Konkret 286
Kegiboynuzu 297 Kizilaga? 227 Konvallatoksozit 192
Kefisakait mantari 89 Kizilcik 349 Kopahu balsami 297
Kediotu esansi 397 Kibritotlari 117,118 Kopal re9inesi 139
Kediotu koku 3% Kickxia elastica 370 Kopra 177
Keditirnagi 272 Kieselguhr 51 Korraus 185,195,198
Kefe kirnyonu 353 Kilayik asit 285 Korolla 250
Kefir 33,71 Kinidin 393 Korona 315
Kehribar 146 Kinin 35,393 Korsika solucan yosunu 63
Kekik esansi 383 Kinkonin 393 Kortizon 368
Keib 56 Kino 345 Koso 9i9egi 288
Kellin 355 Kiraz 291 Kosotoksin 288
Kerne niantan 79 Kijnij meyvasi 351 Kosta 351,352,357
Kemotaksonomi 5 Kitre zamki 302 Kotiledon 324
Kendir 235 Kivi 317 Kozalak 133
Kenevir 235 Kladot 195 Kozalakh bitkiler 136
Kenevir tohumu 236 Klasifikasyon 6 Kiikboya 395
Kenger kahvesi 408 Kloramfenikol 42 Koknar 147
Kenger sakizi 408 Klorelin 52 Koksalaz 409
Kengerotu 408 Klorofil a 45 Kopekgiilii 287
Kenopod esansi 248 Klortetrasiklin 36,41 Kopekiiziimii 377
Kereviz 357 Kocaardif 157 Korhajhaj 267
Kermes mejesi 230 Kocayemi? 360 Krai egreltisi 122
Kestane 227 Kodein 268 Krai mantari 84
Kestane agaci 228 Koka yapragi 332 Krali9c 9196^1 204
Keten 335 Kokain 332 Krameria triandra 10,297
Keten tohumu 335 Kokaraga9 325 Kreozot 228
Keten tohumu yagi 335 Kokarardi9 157 Krizantem 408
Kibris sediri 153 Kokina 192 Krosin 200
Kilir 355 Koku fiksatorii 285 Kroton yagi 333
Kimyon meyvasi 352 Kokulu goknar 148 Kseromorf 111,211
Kina 347 Kokulu menek$e 314 Kuasya agaci 325
Krna taneni 347 Kokulu yonca 310 Kudrethelvasi 107,364
Kinacik hastaligi 91 Kola tohumu 324 Kudret nan 399
427
Kum zambagi 195 Laden 240,311 Lemma 170

Ktunarin 291,310 Ladin 149 l^mna 181
Kumin aldehit 352 Lagenaria vulgaris 400 Lemnacsae 181
Kupula 223,228,230 Laktikasit 26,27,33 Lemon grass esansi 172
Kurtayakhlar U8 Laktik bakteriler 33 Lens esculenta 310
Kuitbagri 365 Lale 191 Lentisei 218,342
Kurtbagi 348 Lale agaci 258 LeorUice Uoniopetalum 262
Kurtbogan yumrusu 252 Lamelli mantarlar 81 Leonurus cardiaca 387
Kuskohigrin 375 Lamiaceae 12,380 Lepidium sativum 276
Kuzey Anadolu goknari 148 Lamiales 380 Leptothrix ochraceae 31
Kuzukulagi 243,331 Laminaria cichorioides 56 Lesitin 308
Kujburnu 287 cloustoni 55,57 Lessonia nigresc.ens 58
Ku§diii 387 digitata 55 Lessonia flavicans 57,58
Ku$igdesi48 flexicaulis 55 Letharia vulpina 103
Kujkirazi 291 hyperborea 56 Leucojum aestivum 197
Kujkonmaz 194 japonica 56 Leuconostoc mesenterioides 34
Kujyemi 174 retigiosa 56 Leyiak 365
Kiibabe 213 saccharina 55,57 lichen Islandkns
Kubebin 214 Laminariaceae 55 desamaratus 104
Kaîik cczayir menefc$esi 369 Laminariales 55 Lkhen islandkaus 103
Kiijiik hindistanceviri 263 Laminarin 53,55,56,60 Pubnonariae 105
Kiirar 366 Lanatozit C 390 Pyxidata!06
Kiirdanotu 355 Lappa major 408 Quercinus 107
Kustiimotu 293,295 Larix 89 Lichenes 95
decidua 153 Lif kabagi 399
L Laser trilobum 353 Lignum 18
Lastik agaci 233 Lignom G u s y a a 336
L-asparaginaz 31,34 Lateks 317,332,362,370,372, Qnaasiae 325
L-sorboz 30 401,408 Santali 238
Labada 243 Lathyrus sativus 310 Ligula 169
Labellum 201,381 Lauraceae 263 Liguli florae 409
Labiatae 12,380 Laurocerasus officinalis 290 Ligustrum vulgare 365
Labiatae tipi salgi tiiyii 380 Laurus nobitis 263,264 Liken asidi 99
Laburnum vulgare 309 Lavandula cariensis 11,383 Liken maddesi 97
Lacca Musci 108 spica 382 Liken ir. 98,104
iMCtarius deliciosus 83 stoechas 383 likenler 52,95
Lactobacillus 27 Lavanta fijegi 382 Liliaecae 35,183
bulgaricus 33 Lavanta esansi 382 Liliales 167,182
caucasicus 33 Lavsonin 348 Liliiflorae 12
delbruckii 33 lawsoma inermis 347 Liliiflorae 182
lactis 33 Lecanora esculenta 105,107 Uhum 191
thermophilus 33 Legumen 294,297,300,302 Limon agaci 329
Lactuca seriola 409 Leguminosae 12,35, 278,291, Limon csana 329
Lactuca virosa 409 409 293 Limon kabugu 239
LactncariQni Lekanorik asit 103,107 Linaeeae 334
Ladamun 312 Lekancrin A107 iinalil asetat 327,382
428
Linalol 327382,387 M Marsdenia condurango 370

Linaria 392 erecta 370
Linum usitatissimum 335,336 Mads 263 Marul 409
Maclura pomifera 233 Mastix 339
Lippia citriodora 388 Macrocystis 56 Matricaria chamomilla
triphylla 388 Macrocystis pyrifera 57,58 402,403
Iiquidambar formosana 282 Madimak 243 Matthiola 276
orientalis 280,281 Magnolia grandiflora 258 Mavi yejil algler 22,45
styraciflua 282 Magnoliaceae 257 Mavif am 151
Lirat yaprak 273 Magnoliales 250 Mavikitf 66
Liriodendron tulipifera 258 Mahlep 291 Maya mantarlari 69
Liserjik asit 77,371 Mahmude kokii 371 Mayaotu 234
Lobaria pulmonaria Mahmudeotu 371 Mayasilotu 385
102,104,108 Makasotu 250 Maydanoz 357
Lobelia inflate 400 Maki 358 Maymunagaci 138
Lobeliaceae 400 Makro gametangiyum 109 Mayis papatyasi 402
Lobelya 400 Makrosporangiyum 114 Mazi mesesi 229
Lodikula 170 Malik asit 287 Mcdicago 293,310
Loganiaceae 365 Maloideae 288 Meksika rnahmudesi 371
Lohusaotu 240 Malta erigi 289 Melas 174
Lokulusit kapsula 195,215 Malva sylvestris 289,319,320 Melekotu 357
Lolium italicum 174 Malvaceae 318 Melia azedarach 325
perenne 174 Mai vales 318 Meliaceae 325
temulentum 174 Mamutagaci 153 Melilotus officinalis 310
Lomentum Mandragora 195,351,373 Melisa 383
273,293,294,300,306 Mandragora autumnalis Melisa esansi 383
Ijonicera japonica 396 375,376 Melisa yapragi 383
Lophophora williamsii 318 officinarum 375 Melissa officinalis 19,383
Lophotrichus 28 Mangifera indica i40 Mcnekjekoku 198
Loranthaceae 238 Mango 340 Menengif 395
Lorokristin 370 Manihot esculenta 334 Memsperm aceae 262
Liibnan sediri 151 utilissima 334 Mentha angustifolia 382
Luffa cylindrica 399 Manila keneviri 204 Mentha arsensis 382
Lunaria annua 276 Manna 365 piperita 18,381,382
faipinus 293 Manna cadesta 107 pulegium 382
Lupinus albus 308,309 Manna likeni 107 rotundifolia 382
Lupulinum 234 Mannitol 53,55, 56,98,107,365 spicata 381,382
Lusiferin 26 Manolya agaci 258 viridis 382
Lycoperdon 90 Mantar hifleri 97 Menthohun 18
Lycopersicum esculentum 380 Mantar mejesi 230 Mercankojk 384
Lycopodiaceae 118 Mantar miselyumu 98 Mercimek 310
Lycopodiales 117 Mantarlar 22,64,80,207 Mercurialis 15
Lycopodium 119 Maranta arundinacea 206 Merendera attica 186
Lycopodium clavatum 118 Marantaceae 206 Merikarp 351
Lythraceae 347 Marr.hantia polymorpha 111, 112 Mersin yapraklari 344
Marijuana 235 Meryemana dikeni 407
429
Met-zeogii§ 384 Momordica charantia 399 Miirvet 395

Mesembryanthemum Monadelf stamen 293,299 Musilaj 203,289304,319,
acinaciformis 250 Monaadr 201 Mycobacterium 72
Meskalin 318 Mommtaceae 259 leprae 32
Mespilus germanica 289 Moiiochlamideae 209 scabies 32
Melhanobacterium 30 Monocotyledones 21,22,165, Mycobacterium tuberculosis
Methanococcus 30 167,208 Mycobacterium tuberculosis
Metil salisilat 227,360 Monografi 13 32,106
Metil-nonil keton 330 Monoik bitki 110,133,214,225 Mycophyta 22,35,64
Metroxylon rumphii 177 Monokolpat 166 Myosons 372
Metroxylon sagu 177 Monotrichus 28 Myristica fragrans 263
Meyan 302 Mordut 231 Myristicace-ae 263
Meyan kokii 302 Morsaikim 308 Myroxylon halsamum 305
Meyanbaii 303 Moraceae 231 Myroxylon pereira 306
Mezeryon 348 Morchella esculenta 78,79 Myrrha 326
Meje 227 Morfin 268,270 Myrtaceae 343
Me§e mazisi 229 Morfoloji 4 Myrtales 343
Mrnr 91,171 Morphologia 4 Myrtus communis 344
Misir ni§astasi 172 Moras alba 231,232 Myxomycetes 65
Mi sir pusktilii 172 nigra 231
Misirozii yagi 172 rubra 231 N
Mia 281 Moskof topragi 50
Micrococcus 29 Mousse de Chene 106 Nane 381
glutamicus 31 Mozaik hastahgi 44 Nane esansi 382
Micromonospora purpurea 40 Mozayik 279 Nane ruhu 382
Microspermae 201 Mucor mucedo 66,67 Nane yapragi 381
Microtatobiotes 43 Mucorales 66 Nar kabugu 347
Midriyatik 375 Murt 344 Naragacl 347
Mikrogametangiyum 109 Musa acuminata 204 Narcissus 198
Mikrospor 131 paradisiaca 205 Narenciye 327
Mikrosporangiyum 114 textilis 204 Narkotik 174
Mildiyo 66 Musaceac 204 Narkotin 268
Mimosa pudica 293,295 Musci 112 Nasturtium officinale 276
Mimosaceae 293 Muscus a r b o r u m 106 Navicula acuta 50
Mimosoideae 291,293 officinarum 106 Neftyagi 144
Mimoza 294 Muskarin 85,87 Nektar 201
Mimusops balata 363 Muz 204 Nektaryum 283,314
Mine fifegi 388 Mujmuia 289 Neomisin 40
Mirabilis jalapa 249 Mukopoliholozit 23 Neomycini sulfas 40
Mirozin 266 Mumfifegi 37! Neopellin 252
Mirozinaz 266,273 365,391,404 Nepenthaceae 277
Mirra 326 Miige 192 Nepenthes 277
Mirtol 344 Miihriisiileyman 192 Nephrodium filix-mas 123
Miselyum 31,32,64 Miirdiimiik 310 Nereocystis 56
Misvak 337 Miirekkep hastaligi 66 luetkeana 57,58
Mnium 112 Miiren 358 Nergis 406
430
Nerium oleander 368,369 Oleum Anisi 353 Ophrys fuciftora 203

Nevruzotu 392 Arachidis 304 Ophrys speculum 203
Nicotiana 573,379 Aurantii 327 Opium 236,268,269
nistica 380 Aurantii folli 327 Opuntia ficm-indica 318
tabacum 379 Bergamiae 328 Opuntiaceae 317
Nigella arvensis 255 Cacao 324 Opuntiales 317
damascena 255 Cadinuin 155 Orchidaceae 202
sativa 255,256 Carvi 353 Orchi dales 201
Nikotin 379 CaryoptayUi 346 Orchis anatolica 11,19,202,203
Niliifergiller 259 Cedri 152 italica 203
Nitrobacterium 30 Chenopodii 248 laxiftera 203
Nitrosomonas 30 Cttri 329 mascula 203
Nodwrit 27,28 Crotonis 333 simia 203
Nodus 115,116 Cupressi 159 Organografi 4
Noel gultt 253 Eucalypti 345 Origanum heracleoticum
Nohut 310 Koenicoli 354 11,384
Nomenclature 8 Gossypii 320 hirtum 384
Nonienklattir 6 Hydnocarpi 317 onites 384
Nostoc 97, 295 Jasmini 365 smymaeum 384
Niiphar luteurn 259 Juniperi 155 Orkide 203
Nyctagiriaceae 249 Lavandulae 382 Orrnangiilii 358
Nymphaea alba 259 Lini 335 Ornithogalum 191
Nymphaeaceae 259 Maydis 172 Ornitogam 164
Menthae 18,382 Ortanca 280
o Myrti 344
Neroli 327
Oryza sativa 171
Osmunda regatis 122
Ochrea 241 Olivae 364 Osmundaceae 122
Ocimwn basilicum 387 Papaverfe 269 Ostrya 221
Ogulotu 19,383 Pini 146 Ostrya carpinifolia 225
Okaliptol 345,382,386 Rkiiti 332 Otogami 180
Okka giilii 287 Rome 173,285,286 Ouabain 370
Okrea 351 Rosmarini 387 Oxalidaceae 331
QksHetrasiklin 41 Sabinae 157 Oxalis acetocella 331
Olea europea 364 Salviae 386 Oxytetracyclini
Oleaceae 363 SantaU 2 hydrochloridum 41
Oleandomisin 42 Sesami 392
Oleandrozit 368 Sinapis 274 6
Oleik asit 172,364 Terebinthinae 143,144
Oleogomresin 326 Thymi 383 Ojenol 265,285,347
Oleoresin 143,297,326,363 Valerianae 397 Okaliptetum 345
Oleoresina 18 Olibannm 326 Okaliptol 345,382,386
Oleum 18 Olpidium brassicae 66 Okaliptus agaci 345
Oleum (Ligni) Cedri 158 Oltuotu 403 Okaliptus esansi 345
Abietis 148 Onosma 372 Okaliptus yapragi 345
Amygdali 290 Oogami 65 Okseotu 238
Amygdali amarae 290 Ophrys atrata 203 Oksiiriikotu 404
431
Oksurukotu yapragi 404 Papaver temiaan 270 Pelinotu 405

Olmez 9i$ek 406 Papaveraceae 266,270 Pellctierin 347
Qmerotu 234 Papaveraies 266,277 Peltigera canina 103
Papaverin 268,355 Pemcillium 72,73
P Papilionaceae 299 camamberti 73
Papilionoideae 29i chrysogenum 72
Padina pavonia 54 Papirus 175 notatum 72
Padus avium 291 Paprika 380 patulum 73
Paeonia officinalis 254 Parafiz 68 roquefortii 73
Palamut mejesi 229 Parakorola 195 Penisilin 43,72
Palaquium gulta 362 Paralel daniarlanma 183 Penisilinaz 34
obiongifolium 362 Paratifa 31 Penisilinler 36
Paleobotanik 5 Parazit 25,30,64,88,110 Pennales 49
Paleontoloji 5 Parazitisit 186 Pennat 291
Paliums spina-christi 341,342 Parietales 311 Pennat damarlanma 207
Palma-rosa esansi 173 Parietaria diffusa 237 Pentadelf stamen 312
Palmae 175 judaica 237 Pentamer 207
Palmat damarlanma 207 Parietik asit 99 Peonol 254
Palmitik asit 172,364 Parmak farm 148 Periant 133,166,209
Palustrin 117 Parmelia consparsa 101 Pericarpium 18
Pamuk 319 furfuraceae 108 Pericarpium Aurantii 327
Panama Odunu 285 isidiotyla 101 Pericarpium Aurantii amarae
Panax ginseng 350 Paromomisin 40 327
quinquefolia 351 Parthenium argentatum 408 Perigon 166,209
repens 351 Pas hastahgi 90,91 Peril aldehit 353
Pancar 248 Pas mantarlan 90 Periploca graeca 371
Pancratium maritimum 195 Pasrenkli yiiksiikotu 391 Periplokozit 371
maritimum 196 Passiflora 315 Pentesyum 75,89
Pandanales 167 cerulea 316 Peritrichus 28,30
Panicum miliaceum 174 incamata 316 Peronospora tabacina 66
Panikula 169,171 racemosa 316 Persea americana 265
Papain 317 Passifloraceae 315 gratissima 264,265
Papaver bracteatum 270 Patates 380 Persica vulgaris 291
fugax 270 Patates mildiyosii 66 Peru balsam! 306
macrostomum 270 Patchouli esansi 388 Petaloid 201
irientale 270 Patlanga? 262 Pctigcra 101
tfeudoorientale 270 Patlican 380 Petit grain esansi 327
rioeas 268,269 Patpau 262 Petroselinum 357
Papcver somniferum 11,236, Pecan cevizi 221 Peumus boldus 259
20,268,269 Pedaliaceae 392 Peyot 318
sbsp.anatolicum 267 Pediastrum 53 Periza leporina 78
su sp.spontaneum 267 Peganum harmala 335,336 Pezizales 78
•&T.sJbum 267 Pektin 287,329 Phaeophyceae 47,53
labrum 267 Pelargonium endlicherianum Phalaris canariensis 174
Vf. nigrum 267 331 Phallus impudicus 90
va setigerum 268 zanale 331 Phanerogamae 21
432
Phaseolus vulgaris 310 Pinus maritima 146 Platcmus occidentalis 282

Philadelphus coronarius 280 nigra 10,134,141,143,144 Poaceae 12,168,170
Phoenix canariensis 178 var.pallasiana 145 Poales 167,168
dactylifera 178 palustris 146 Podofilin 260
theophrasti 176,178 pinaster 146 Podofillotoksin 260
Photobacterium 30 pinea 141,142 PodoptiylMnum 260
Phragmites 175 silvestris 141,143,145 Podophyllum peltatum 260
Phycomycetes 65 succinifer 146 Pogostemon cablin 388
Phycophyta 22,47 sylvestris 140 patchouli 388
Phyllitis scolopendrium 120,128 Piper betle 177, 214 Poinciana gilliesii 299
Phyllophora nervosa 61 cubeba 213 Polen kesesi 135,137
Physalis 373 longum 214 Polcn 131,166,174
Physalis alkekengi 376 nigrum 212,213 Poligala kokii 331
Physostigma venenosum 306 Piperaceae 212 Poiimiksin B ,E 38
Phytelephas rnacrocarpa 179 Piperales 210,211 Poliraiksin B siilfat 37
Phytolacca americana 246,249 Piperin 212 Polinoz 174
decandra 246,247 Piasa 189 Polinyum 201
Phytolaccaceae 246 Pireotu 404,405 Polipeptit 23
Phytopalaeontologia 5 Piretrin esterleri 403 Poliploit 186
Phytophagineae 44 Piretrinler 403 Polyanthes tuberosa 198
Phytophtora cambivora 66 Pirin? 171 Polycarpicae 250,278
citropthora 66 Firing nifastasi 171 Polygala pruinosa 331
infestans 66 Pistacia lentiscus 339 senega 19,331
Picea 139,140 Pistacia lentiscus var.chia 339 Polygonaceae 241
abies 151 Pistacia terebinthus 339,395 Polygonales 210,241
excelsa 151 Pistacia vera 339 Polygonatum multiflorum
orientalis 149,150 Pisum 291 192,193
Picea pungens 151 sativum 300,310 Polygonum cognatum 243
Picrasma excelsa 325 Pityrosporum pachydermatis Polymyxini B sulfas 37
Piksidyum 377 19 Polypodiaceae 130
Pilocarpus jaborandi 330 Pix 18 Polypodium filix-mas 123
microphyllus 330 Pixfietnlae226 vulgare 121,127,130
pennatifolius 330 Befulinae 226 Polyporaceae 80,88
Pilokarpin 330 Fagi 228 PolysUchum 126
Pimenta officinalis 347 Juniper* 155 aculeatum 121,125,128,129
Pimpinella anisum 19,353,354 Liqoida 144 Polytrichles 113
Pinaceae 137,139 Pini 144,145 Polythrichum commune 112,113
Pinales 138 Piyan 302 juniperinum 113
Pinen 146,266 Plantaginaceac 392 Pomoideae 284,288
Pinnula 120,122 Plantago psyllium 392 Populus alba 215, 217, 218
Pirmularia viridis 50 Plasmin 34 balsamifera 218
Pinus 134,139,140,141 Plasmodiophora brassicae 66 canadensis 218
nigra var.austriaca 145 Plasmodium 65 candicans 218
brutia 141,142,143,144 Plasmopara viticola 66 euphratica 217
griffithii 146 Platanaceae 278,282 nigra 217
kalepensis 143 Platanus acerifolia 282 pyramidalis 217
433
Populus tremula 217,218 Pteridium tubuiaium 48 Radix Fragariae 288

Porisit kapsula 267 Pteridophyta 22,114 Genttanae 366,367
Porsuk agaci 138 Pterocarya fraxinifolia 219,220 Gypsophilae 244
Portakal esansi 327 Puccinia graminis 91,261 Heienii 408
Portulaca oleracea 247 Pill yaprak 134 Heltebori 254
Portulaeaceae 247 Pulegon 382 Hyoscyami 377
Poientilla 285 Pul pa 18,297 Inssiae 408
Poterium 283 Polpa Tamarindorum 297 IpecaaMualtae 393
spinosum 288 Punica granatum 346,347 Liqokitkg 20,302
Primula vulgaris 359,361 Punieaceae 347 Maodragorat 375,398
ssp, sibthorpii 361 Pmgalif 295 Ononidis 308
ssp. vulgaris 361 Pyracantha coccinea 289 Paeoniae 254
Primuiaceae 361 Pyrenomyeetalse 75 Ratanhiae 297
Primulales 361 Pyrethrwn cinerariifoiium 404 Ranwoifiae 368
Prosopisfarcta 294 roseum 403 Rmbiae 39
stephaniana 294 Pyrus communis 289 Rnsci acoleati 19
Protal 114 elaeagnifolia 289 Saponariae aibae 244
Protalium 114 malus 289 Sarsapariilae 192
Protandri 283 Scammoniae 371
Protogin 179 Senegae 19,331
Q
Protonema HO, 112 Serpentariae 240
Protoveratrin A , B 187 Q hummasi 43 Valerianae 396
Prunoideae 12,283,284,290 Quassia amara 325 Rafe 50
Pr units,2H3 Quercus 227 Rqfflesia amoldii 240
amygdalus 290 aegilops 229 Rafflesiaceae 240
var. amara 286,290 coccifera 230 Rafya 179
var. dulcis 290 infectoria 229 Ramalina 97
armeniaca 291 ithaburensis Ramaria botrytis 89
avium 291 subs, macrolepis 229 Ranales 250
cerasus 291 macrolepis 224,229,230 Ranunculaceae 35,251,253,284
domestica 291 pedunculata 10,230 Ranunculales 250
laurocerasus 290 pseudocerris 230 Ranunculus 256
mahaleb 291 sessiliflora 230 arvensis 257
padus 291 suber 230 ficaria 255
persica 291 tostum 23 muricatus 257
spinosa 291 Quillaja saponaria 285 Raphanus sativus 276
Psalliota campestris 82 Raphia ruffia 178
xanthoderma 87 R vinifera 178
Pseudomonadales 30 Rapistra 275
Pseudomonas tabaci 30 Radix 18 Rasemus 167
Psilocybe aztecorum 87 Radix Althaeas 319 Rastik hastakgi 91
semilanceata 87 Angeiicae 357 Ratanya koku 297
Psodoefedrin 163 Asparagi 194 Rauwolfia heterophylla 368
Psodopedunkul 213 Belladonnas 375 serpentina 368,369
Pteridium 114 Bryoniae 399 vomitoria 368
aquilinum 121,126,127,129 Colombo 262 Ravent 241
434
Ravent rizomu 242 Rhizoma Polypodia 130 Rubus idaeus 287

Refine kanali 137 Rbei 242 tomentosus 287
Regnum 7 Veratri aibi 187 Rumex acetocella 243
Regnum vegetabilc 21 Zedoariae206 Rumex acetosa 243
Rengeyigi iikcrii 107 Zingiberis 205 crispus 243
Resedaceae 266 Rhiwpus nigricans 67 patientia 243
Reserpin 368 Rhododendron luteum 359 Rumi papatya 403
Resina 18 Rhododendron, ponticum 358 Ruscus aculeatus 192,193
Resina Guajari 336 Rhodophyceae 47,60 hypoglossum 194
Jalapac 371 Rhoeadin 270 Rata 329
Resupinat 201 Rhus coriaria 338,339 chalepensis 328
Revizyon 14 semialata 339 g raveolens 330
Reyhan 387 Ribes grossularia 280 montana 330
Rezene 354 nigrum 280 Rutaceae 326
Rezene esansi 354 rubrum 280 Rutin 243
Rezene meyvasi 354 Ricinus 15 Rutozit 243,306,330,368
Rezinol 214
s
communis 332,33
Rhamnaceae 341 Rickettsia typhi 43
Rhamnales 340 Rickettsiales 43
Rhamnus alaternus 342 Rivularia 95 Sabadilla officinarum 186
catharticus 342 Rizoit 109,122 Sabin ardici 157
cornifolius 342 Rizom 207 Sabit yag 269,290,304
frangula 341 Robinia 291 Sabunotu 245
libanoticus 342 pseudoacacia 308 Saccharomyces
petiolaris 341,342 Rocella fusiformis 108 cerevisisa e 69,70
purshiana 342 tinctoria /05,108 var. ellipsoideus 71
Rheum officinale 242 Rodentisit 366 ellipsoideus 71
palmatum 241, 242 Roka 276 kephyr 71
rhaponticum 243 Rosa 283,285 octcsporus 71
ribes 242,243 canina 286,287 Saccharomycetaceae 69
Rhizobium 293 centifolia 287 Saccharomycetales 69
radicicola 27 damascena 11,285 Saccharum officinarum 173,174
Rhizocarpon geographicum gallica 287 Saccharura 174,249
99,101, 102,108 Rosaceae 278,283,284 Sa9ak kak 165,207
Rhizoma 18 Rosales 277,278 Safran 200
Rhizoma Calami 181 Rosmarinus officinalis 386,387 Safranal 200
Curcomae 205 Rosoideae 284,285 Sagittat yaprak 179
Curcumae 206 Rostellum 201 Sago nijastasi 135,178
Filicis 124,125,126 Rozet 370 Sakal likeni 102,106
Galangae 205,206 Rubia tinctorum 395 Sakaroz 249,338
Graminis 172 Rubiaceae 393 Sakiz 339
Hellebori nigri 253 Rubiales 393 Sakiz agaci 339
Hydrastis 253 Rubus 283,285,287 Sakiz kabagi 400
Iridis 198 canescens 288 Salatalik 400
Podophylli 260,261 discolor 288 Salep yumrusu 203
Polygonatt 192 fruticosus 287 Salgi kanali 357
435
<>3iUgi
* _ i -vU/U
^ 1 aft
Sapsiz m-.se 230 Sefalosporinler 36
Salicaceae 214 Sarctna 29 Semen 18
Salicales 210,214 Sarcopoterium spinosum 288 Semen Arecae 177
Salikozit 216, 21? Sardunya 331 Cacao 324
Salix alba 216 Sargassum deniz: 59 Coffea® 394
babylonica 215,216 Sargassum confussum 60 Coiae 324
caprea 216 linifolium 59,60 Colchkj 185,186
cinerea 216 vulgare 59 Contra 405
fragilis 216 San cam 145 Cucurbit*; 400
purpurea 216 San kantaron 313 Cydoniae 289
tetrandra 216 San katran 152 Erticae 275
triandra 216 San niltifer 259 Hippocastani 340
viminalis 216 San salkim 309 Hyoscyami 377
Salkim sogiit 216 Sanot 276 Lini 335
Salmonella 37,72 Sansabir 188 My risticae 263
paratyphi 31 Sarothamnus scoparius 306 Pegani 335
Salon $ami 139 Sarraceniaceae 277 PfeysosiJgmatis 306
Salvadora persica 337 Sarraceniales 277 Pruni mahaleb 291
Salvadoraceae 337 Sarsaponozit 192 Psyllii 392
Salvia 311 Satureja thymbra 384 Qnercus tostum 230
albimaculata 387 Saxifraga 10,279 Ricini 332
fruticosa 386 rotundifolia 2 79 SabadiDae 186
officinalis 19,.385,386 Saxiifragaceae 278,279 Sesami 392
sclarea 387 Scammonium 371 Sinapis aibae 275
splendens 387 Scenedesmus 53 Staapfe nigrae 273
triloba 386 Schinus molle 214,338,340 Staphisagriae 253
Salvinia natans 130 Schizomycetes 23 Strophanti 368
Samara 237 Schizophyta 23 Strychni 366
Sambucus ebulus 395 Schoenocaulon officinale 186 Trigonellae 304
nigra 395 Scilla maritima 19,190,191 Semerci sazi 168
Sandalagaci 360 Scirpus 76 Semizotu 247
Sanguis draconis 184 Scitamineae 203 Sempervivum 279
Santal esansi 238 Sclerotium 64 Senecio 401
Santalaceae 238 Scolopendrium officinale 128 Senegozit 331
Santalales 210,238 Scorzonera hispanica 409 Sennozitler 295
Santalum albaum.23% Scrophulariaceae 389 Sepetî sogttdti 216
Santonin 405 Secale 76 Septisit kapsula 185,240
Sapanca fayi 360 Secale cereale 174 Sequoia sempervirens 154
Sapama kokii 191 S«caie Cornutum 76,77 Sequoiadendron giganteum 153
Sapindales 336 Sedefotu 276,330 Serapias laxiflora 203
Sapli meje 230 Sedir 139 Serpentin 368
Saponaria officinalis 245 Sedir agaci 151 Servi 159
Saponin 244 Sedir yagi 158 Servi kavagi 217
Saponozit 244,302,361 Sedum acre 279 Sesamum indicum 392
Sapotaceae 362 globiferum 279 Setrarikasit 99,103
Saprofit 25,30,64 Sefaelin 393 Seylan tarf mi kabugu 265
436
Seylan t&rgim agaa 265 Siyah jopleme 188 Spata 189

Seylan yosunu 61 Siyah hardal tohumu 273 Spathiflorae 179
Shigella dysenteriae 31 Siyah hardalotu 273 Spearmint esansi 382
Sisal lifi 197 Siyanogenetik heterozit 290 Species 10
Siatyum 334 Siyanokobalamin 32 Species Pectorales 199
Sigala yagi 281 Skierosiyum 76 Spermatophyta 21,131
Sideritis congesta 385 Sklerosyum 64,75 Spermatozoit 109
pisidica 385 Skopolamin 377,379 Sphagnales 113
stricta 385 Smilasaponozit 192 Sphagnum 113
Sifilis 43 Smilax aspera 190 Spika 115,116,169
Signature Plantarum 102 exelsa 192,193 Spikula 169
Sikas 135 medica 191 Spinacea oleracea 249
Siklik dizilij 207 officinalis 191 Spiraeoideae 284,285
Sitene 246 omata 191 Spirea 283
Silikula 273 utilis 191 Spirillum 30
Silikva 270,273 Sofur 377 Spirillus 29
SiUroarui 407 Sogan 189,207 Spirochaeta pallidum 43
Siiis 48 Solanaceae 325,372 Spirochaetales 43
Silisli algler 47,48 Solanales 371 Spirogyra 52,53
Sillaren 191 Solarium 373 Spcirae 18
Siiiarozit A ,B 191 dulcamara 377 Sporae Lycopodii 119
Silybum marianum 407 melongena 380 Pini 146
Simaroubaceae 325 nigrum 377 Sporangiyum 64,67,120,122
Simaz 70 tuberosum 380 Sporofit 110,112,114,131
Simbiyotik bitki 95 SoUdago 408 Staminodyum 203,322
Simmondsia califomica 337 Solucanotu 331 Staphylococcus 29,106
Simpetal 361 Solunum analeptigi 266 Staphylococcus aureus 302
Sinameki yapragi 295 Sophora japonica 300 Stearik asit 364
Sinamik asit 306 Soral 100 Steiculiaceae 323
Sinandrium 398 Sorbitol 98 Sterigma 72,73
Sinapis alba 275 Sorbus aucuparia 289 Sticta pulntonaria 105
Sinek mantari 85 Soredyum 100 Stigma 164
Sineol 344,386,388,405 Sorghum bicolor 174 Stipa tenacissima 175
Singenezik stamen 401 comuum 174 Stipites 18, 55
Sinigrozit 273 durra 174 Stipites Dulcamara® 377
Sinirliot 392 Soridi 100 Laminariae 55
Sinnamik aldehit 265 Sorus 120,121 Stipuia 291
Sir upas Rubi kiaei 287 Soya fasulyesi 307 Stolon 381
Sistcmatik Botanik 4 Soya sosu 308 Stomium 121,122
Sistolit 234,236 Soya siitil 308 Storax 282
Sitoloji 4 Soya yagi 308 Stretitzia reginae 204
Sitoplazma 23 SogUt 215 Streptococcaceae 34
Sitotaksonomi 5 Sogiit agaci kabugu 216 Streptococcus 29,106
Sitral 172,388 Spadiks 169,172,181 hemolyticus 34
Sitrik asit 74,287,329 Spartein 307 pyogenes 34
Sitronella 173 Spartium junceum 308,309 Streptodornaz 34
437
Streptokinaz 34 Sumerciniegi 181 §izokarp meyva 351,352

Sureptoinisin 36,38,39 SummiTates !8 §olmogra yagi 317
Streptoraisin A ,B 39,40 Sammitates Sabinae 157
Streptomyces 27 Thujae 159 T
antibioticus 42 S u s a m toiiumu 392
aureofaciens 32,41 Susam yagi 392 Ta? yapraklari 250
erythreus 42 Susi 406 Taflan suyu 290
floridae 38,40 Sutercsi 276 Taflan yapragi 290
Streptomyces griseus 32,39 Suyosunlart 47 Tagetes 408
kanamyceticus 40 SUmbiilteber 198 Takson 7
nodosus 42 Siirekli spar 24 Tallus 46
orientalis 38 Siirme nastaligi 91 Talluslu bitkiler 21,46
pumceus 38 Susen 198 Tamaricaceae 312
rimosus 41 Sut bakterileri 33 Tamarindus indica 297
var .paromomycinus 40 Siitlegen 334 Tamarix 312
scabies 32 Sympetalae 21,22,209,358 Tamus communis 190,194
venezuelae 42 Symphytum officinale 372 Tanacetum cinerariifolium 404
Streptomycetaeeae 32,39 Synedra ulna 50 coccineum 403
Streptorayeini sulfas 39 Syringa vulgaris 365 Tanen 229,242,282,339
Striknin 366 Sigala agaci 280 Tapioca 334
Strobil) i.upuii 234 Sigirkuyrugu fijegi 391 Taraktogenos 317
Strobulus 133 Smmbagi 348 Taraxacum kok-saghyz 409
Stroma 76 Sitma agaci 345 officinale 408,409
Strophanthus gratus 368 § Tarhin 405
hispidus 368 Tarhun 405
kombe 368 Tarla atkuyrugu 116
sarmentosus 368 §ahterc 271 Tatli badem 290
Strychnos nux-vomica 364,365 |algam 275 Tatli patates 371
toxifera 366 §am giilii 285 Tatula 379
Stylus 18 §aniftstigi 339 Tatula yapragi 379
Stylus Maydis 172 §ampinyon mantari 82 Tavjan memesi 193
Styracaceae 363 §apkali mantarlar 8! Taxaceae 137
Styrax benmides 363 §arap mayasi 71 Taxodiaceae 137
benzoin 363 §ebboy 276 Taxodium distichum 154
officinalis 363 §eftali 291 Taxus baccata 138
tonkinensis 363 §eker kam! 51174 brevifolia 138
Styrax Liquuidus 281 §eker pancari 249 Tajkiran 279
Su sinirliotu 167 §ekerciboyasi 246 Tek seneklUer 165
Subaldiram 356 §emsiye £ami 142 Tek evcikli bitki HO
Succinum 146 §erbet$iotu 234 Teobromin 315,324
Succus 18 §eytan mantan 87 Teofilin 315
Succus Cerasi 291 §eytan yumurtasi 90 Tepal 166
Liquiritiae 303 §eytanotu 356 Terebinthina 143,144
Sukabagi 400 §eytantersi 356 Terbinthina Larkina 153
Sukkulent 250,278,317,334 §eyten jalgami 399 Terementi 146,149,151
Sumak 339 §im:jir 337 Terementi 143
438
Tereyag agaci 265 Tilia tomentosa 322 Tubera Jalapae 371

Terminal (iêk 161 Tiliaceae 321 Salep 19,203
Termiye 308 Tilletia tritici 91 Tuberales 79
Terpineol 146 Timol 383 Tubiflorae 371,402
Terra Silicea 51 Tlrfil 310 Tubokiirarin 262
Tcrramisin 41 Tirotrisin 37 Tubuliflorae 402,408
Tespih agaci 325,363 Titrek kavak 217,218 Tulipa 191
Testere algi 58 Tohumlu bitkiler 21,22,131 Turk) Pini 145
Testere kaktiisii 188 Tolu Balsami 305 Ttsriones Pini 145
Testi kabagi 400 Tomurcuklanma ile fireme 69 Turnesol likeni 108
Tetanoz 31 Topalak 361 Turnnsol 103,108
Tetir 339 Toros goknart 148 Turp 276
Tetracyclini hydrochloridum Toros sediri 151,153 Turanf agaci 327
41 Torula utilis 71 Turnip 5i?egi 327
Tetradinam stamen 273 Trabzon payi 360 Tuning kabugu 327
Tetrahidro kannabinol 236 Trabzonhurmasi 362 Tussilago farfara 404
Te.tr amer îêk 244 Tragacantha 302 Tuyon 386
Tetrasiklin hidroklorilr 41 Tragopogon latifolius 409 Ttitiin mildiyosii, 66
Tetrasiklinler 36 ,41 pratensis 409 Tiitiin yapraklari 379
Teucrium chamaedrys 385 Trake 133,165 Typhaceae 168
polium 385 Trakeit 160 Typhales 168
Thalictrum minus 253 Triadelf stamen 312
orientate 253 Trichonumes minutissimum 119 u
Thallophyta 21,4(5,109 Trichophyton 74
Thea sinensis 315,316 Tricoccae 332 Uûcu yag 265
Theaceae 315 Trifoliat yaprak 306,331 Ulama 115
Theobroma cacao 323,324 Trifolium 293,310 Ulex 291
Theophrastus 212 Trigonella foenum-graecum Ulmaceae 237
Thiobacillus 30 304,305 Ulmus 237
Thiobacterium 30 Trikolpat 209 Vlothrix 53,95
Thuja orientalis 159,160 Trillo 230 Uludag goknan 148
Thymbra spicata 384 Trimer pêk 209 lllva lactuca 52,53
Thymelaeactae 348 Trimer 165 Umbella 351
Thymus tongicaulis 383 Tripennat yaprak 126 Umbelliferae 351,357
praecox 383 Tripoli 50 Umbelliflorae 12,349
serpyllum 383 Tristik dizilig 175 Umbilicus 279
sipyleus 383 Triticum sativum 91,170 Uncinula necator 74
vulgaris 383 vulgare 171 Unutmabeni 372
Thypa 168 Tropan alkaloitleri 373 Uragoga ipecacuanha 393
Tibbi adafayi yapragi 385 Tuber 18 Uredinales 90
Tibbi bira mayasi 70 Tuber aestivum 79 Urginea maritima 190,191
Tifus 43 brumale 79 Urtica dioica 236,239
Tilia argentea 322 magnatum 79 Urticaceae 236
cordata 322 melanosporum 79 Urticales 210,231
platyphyllos 322,323 Tubera Acoiutj 19,252 Vsnea 97,98,101,
rubra 322 Cydameni 361 barbata 102,106
421
Usnea florida 106 Verbenaceae 388 Welwitschia mirabilis 163

Usnik asit 98,99,106 Verem 32 Welwitseniaceae 163
Ustilaginales 91 Verticiliatae 211 Wistaria 291
Ustilago avena 91 Vertisillastrum 380 sinensis 308
hordei 91 Vetiver esansi 174 Withania 373
maydis 91 Vetiveria 172 somnifera 376
tritici 91 Vetiveria zizanoides 174
Vibrio 29,30,72 X
€ Viburnum opulus 3%
var.sterile 396 Xanthoria 99,101
Ust gluma 169 Vicia 293 parietina 102
Ovcz 289 Vicia ervilia 310
Ozerlik 335 faba 310 Y
sativa 310
V Victoria amazonica 260 Yaban yasemini 377
regia 260 Yabani giil 287
Vaccinia™, arctostaphylos 360 Vigna sinensis 310 Yabani kefiboynuzu 299
myrtiUus -59,360 Vinca major 369 Yabani kekik 383
Vagina 169,20^ minor 369 Yabankabagi 399
Valekulum 351,352,357 rosea 370 Yag fanagi 256
Valepotriat 397 Vincetoxicum 371 Yahudi baklasi 308
Valeriana alliariifolia 397 Vinkalokoblastin 370 Yalaci tiiy 236
dioscoridis 397 Vinkamin 369 Yalanci ceviz 220
officinalis 396,397 Viola odorata 313,314 Yalanci govde 204
Valerianaceae 396 tricolor 314 Yalanci karabiber 340
ValUsneria spiralis 168 Yiolaceae 314 Yalanci safran 406
Valonea 230 Viomisin 38 Yalankoz 220
Vanilin 203,265 Virales 43 Yalova mercani 194
Vanilya meyvasi 203 Virjinya arctic* 158 Yanik hastaligi 91
Vankomisin 38 Viroz 44 Yaprak lahana 275
Varec 56 Viscum album 231,239 Yaprak yosunlan 112
Veksillum 299,300 Visnadin 355 Yapraksi likenier 101,102
Velum partiale 81,82 Vijnc 291 Yapijkanotu 237
Velum universale 81,82 Vitaceae 240,343 Yarpuz 382
Venedik Terementi si 153 Vitamin B12 27,32,39,58 Yasemin esansi 365
Venus gobegi 279 Vitamin C 287, 329, 349, 380 Yank bitkiler 46
Veniis papucu 203 Vitamin E 364 Yemen kahvesi 394
Veniis safi 130 Vitex agnus-castus 388 Yemijen 289
Veratrin 186 Vitis vinifera 343 Yemlik 409
/ eratrinuni 186 Volva 81,82 Yenen mantarlar 82
eratrum album 186 Vomisin 366 Yenibahar 347
ugrum 188 Vulpinik asit 99 Yenidiinya 289
•ride 188
w
Yeryildizi 90
Vt'iascum phlomoides 391 Yerelmasi 407
t'osns 391 Yerfistigi 304
Ver. na officinalis 388 Washingtonia filifera 178 Yermejesi 385
440
Yernan 240 Zostera maritima 168

Yersomunu 361 noltii 168
Yejil algler 47,51 Zosteraceae 168
Yejil ffipleme 188 Zygophyllaceae 335
Yejil jeytan 85
Yilan yastigi 179
Yildiz anasonu 257
Yildiz 9i9e|i 408
Yogurt 33
Yonca 310
Yosunlar 22
Yucca filamentosa 184
Yuglon 219
Yulaf 76,91,174
Yiiksekardif 157
Yiiksiikotu yapragi 389
Yiinlii yiiksiikotu 389
YiirUyen liken 107
Yiizey dikeni 283
Yiizey mayasi 70
z
Zahter 384
Zakkum 368
Zambak 191
Zambakgiller 183
Zatnk 27
Zamk geveni 301
ZatUrree 31
Zaytin agaci 364
Zeamays 19,19,171
Zehirli mantarlar 85
Zein 172
Zemberekotu 115
Zerdetjop 206
Zeyrek 335
Zeytinyagi 364
Zifin 359
Zigomorf 166
Zingiber officinale 205
Zingiberaceae 204
Zingiberales 167,203
Zinnia 408
Zizyphus jujuba 343
Zoophagineae 44

Farmasötik Botanik PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Farmasötik Botanik PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ankara Universitesi

FARMAS OTIK BOTANIK

Prof. Dr. Nevin TANKER

Prof. Dr. Mehmet KOYUNCU Prof. Dr. Maksut CO§KUN

Prof, Dr. Nevin TANKER

Prof. Dr. Mehmet KOYUNCU Prof. Dr. Maksut 00§KUN

Bu d e r s kitabi Ankara universitesl Eczaci1ik

Bitkilerle ilgili genel konular, oQrenciye hem

b. ANGIOSPERMAE altbolumu 164

II. Dicotyledonae 207

Thyme 1aeaceae 348

Farmasotik Botanik, kisa tanimla, dogrudan ilac

Tarih dizisine bir goz atinca, bitkilerin insan

Dogal kaynaklarin (hayvan ve bitkilerin) ve

ZIYAEDDIN IBN B A Y T A R , Ispanya'da ya^ayip §am'da

H e k i m l e r i n , haz lr 1 adi k 1 ar l gogu bitkisel dogal

Farmasotik Botanik bagimsiz yani tamamen ayri bir

FarmasStik Botanik konusunda yazilan ilk eser

(*) Baytop, A., 1839-1960 yillari arasinda Istanbulda

vardir(1900J.Bir difer yayin Nebatat-* Saydelaniye'dir.

Eczaci Okulu 1 944 'te t.u. Tip Fakiiltesine

Farmasotik Botanik dersinin esas amaci eczaci

Bitki s i st e m a t i , bltkileri tamtan botanik

Bitki sistematiginin bir bilim kolu diizeyine

B1tk1 si s t e m a t i (=Sistematik Botanik = Bitki

Morfoloji ( m o r p h - = G r . sjekil; m o r p h o l o g i a = §eki1

Ekoloj1 (oec < o ) - = G r . ev): Bitkilerin ya§adiklari

Genetik (= K a l i t i m ) (genesis= ge1i§me; genetica=

Son yillardaki geligmeler sonucu ozellikle

Kemotaksonomi ( G r . t a x { i ) - = s i r a , diizen; b i r diizene

Sitotaksonomi (cyto-; taxi-) Kromozom sayisi ve

Biittin bu bilim dallarindan Farmas6tik Botanik'te

FarmascHik Botanik dersinin pratik bir amaci da

Siniflandirmanm amaci, dunya uzerinde ya§amakta

Taksonomlde uygulanan si m f 1 a n d i r m a 1 a r ba§lica 3

1.Do ga1 Sistem(Tabii Si s t e m ) . Bu sis temde

2.Yapay S i s t e m ( S u n ' i S i s t e m ) : B u s l n i f 1 a n d i rnia

3. Filogenetik Sistem: 19.yiizyilin 2.yarisinda

K1 a s i f i k a s y o n , 19. yuzyila kadar bilim

(*)Herhangi bir taksonomik birime veya gruba takson

Bitki sistematiginin kapsamina giren konulardan

Bilimsel olarak gecerli latince bitki adina

Yiiresel i s i m l e r i n herzamari d o g r u v e k e s i n oimasi

Bitkileri latince isimlendirmede o1dugu gibi yoresel

Bitkiler 18.yuzyila kadar birkag kelime ile

(*) b i ( s ) - = iki d e f a ; n o m e n = isim

Bir cinse bagli Subgenus, Sectio gibi alt

Bir bitki adindaki i k i n c i s o z c i i k , tiir i g i n ozel

Bu sifat bazan bitkinin morfolojik bir ozeligini

Bazan bir organin ozeligi anlatilir:

Bazan yeti^tigi ortam belirtilir:

Bazan bitkinin kullanili^i ya da etkisi ifade

Ikinci kelime mitolojiden gelebilir:

Bir bitkinin ismini bilimsel olarak belirleyen

Bitki sistematiginde benzer karakter ta^iyan

Malva - Malvaceae Tilia - Ti1iaceae

Bu kurala uymayan fakat uzun zamandan beri

Farailyaya bagl l alt birimlerden, taksonlardan,

Ordo (takim), benzer f a m i l y a l a n n toplulugunu

Simf (classis) isimlerinde sonek gok degi§ik

algler : -phyceae : orn Cyanophyceae

B o 1Urn i s i m l e r i n i n h e p s i - p h y t a son eki ile biter;

Bitkiler, bitkilerin kisimlari veya bitkisel