5th International Advanced Technologies Symposium (IATS’09), May 13-15, 2009, Karabuk, Turkey
ADVANCED TECHNOLOGIES IN RECIPROCATING COMPRESSOR WITH
RESPECT TO PERFORMANCE AND RELIABILITY
Amin ALMASI a, *
a, *
Tecnicas Reunidas S.A., Madrid, Spain, E-mail: aalmasi@trsa.es amin_almassi@yahoo.com
Abstract
Reciprocating compressors are most common type of
compressor and most flexible machine to handle wide
capacity and condition swings. They offer a most efficient
method of gas compressing. They are vital machines in
various units of industrial plants. In this paper advanced
technologies and latest configurations and methods
regarding condition monitoring, performance, flow
management, capacity control system, inter-stage
arrangement, low suction pressure opertaion, lubricated
cylinder, machine optimum speed, compressor valve,
lubrication system, piston rod coating, liner material,
barring device, pressure drops, rod load, pin reversal,
discharge temperature, cylinder coolant system, coupling,
flywheel, special tools, commercial points, delivery,
pulsation and acoustic conditions are presented.
Keywords: Reciprocating Compressor, Performance,
Reliability.
1. Introduction
In this paper latest and advanced technologies in
reciprocating compressor design, component selection and
performance monitoring and management are presented
and discussed. Reciprocating compressors are the most
common type of compressors [1,2,3,4]. Reciprocating
compressors can generate high head independent of
density. They are only option for many applications such
as very high pressure and light gases (for example
hydrogen, etc). Worldwide installed reciprocating
compressor horsepower is approximately three times that
of centrifugal compressors. Maintenance costs of
reciprocating compressors are approximately three and
half times greater than those for centrifugal compressors
[3]. Design, evaluation, selection and purchasing a
reciprocating compressor shall be done with respect to
latest available technologies. Otherwise purchased
reciprocating compressor may not be suitable machine for
expected performance, safety and reliability level.
2. Performance
2.1. Load Step Curvature
Advanced design technology recommendation is to avoid
steep load curve. A review of the steepness of the load
curves can quickly identify which load steps (and where)
are quite steep in nature, and thus small changes in
pressure can have significant changes in load and flow.
Often, steep load curves may indicate improper sizing of
cylinders. Units with steep load step curves can also prove
difficult to automate and tune [1].
2.2. Advances in Machine Shop Run Test
© IATS’09, Karabük University, Karabük, Turkey
1683
Shop mechanical run test is the first test after
manufacturing of machine and last test before delivery.
Shop test results, including vibration, may seem to have
limited usefulness because supporting structure and
operating condition of the machine are different with final
site installation. However this test is a unique opportunity
to find defects in design and manufacturing phases while
machine is still in fabrication shop. Generally the lager the
power per compressor throw leads to higher the dynamic
forces and 370 KW or more per throw is a high risk
machine. Latest method is to record and analyze shop run
test measurements (Kalman Filter can be used to optimally
evaluate machine dynamic characteristics based on
measured data).
2.3. Advances in Pressure Drop Prediction
Latest recommendation for prediction of pressure drop
values for basic design stage is as follows: pulsation
dampeners: 1% pressure, intercooler: 0,70 bar. The use of
orifice plates, especially on high-speed single-act, can
contribute to significant pressure drops [1].
2.4. Rod load and Pin Reversal Details
Maximum Rod Load is recommended be less than 80% of
allowable rod load. Duration and peak magnitude load of
rod reversal shall not less than 15º of crank angle and 3%
of the actual combined load in the opposite direction,
respectively and shall be checked for all possible operating
cases [1] (especially low suction and part load).
2.5. Highest Expected Discharge Temperature
High discharge temperatures cause problems with
lubrication cooking and valve deterioration. It shall be
reviewed at least for average and maximum suction
temperatures [1]. The maximum predicted discharge
temperature [1,2,3,4] shall not exceed 150ºC and not
exceed 135ºC for hydrogen rich service (MW of 12 or
less). Latest technology is to limit gas discharge
temperatures below 118ºC to extend life of wearing parts.
2.6. Performance Curves
Required performance curves for latest control system
design to safely and reliably control the unit across its
defined operating range [1] are as follows: 1- Suction
Pressure vs. Load. 2- Suction Pressure vs. Flow. 3-
Discharge Pressure vs. Load. 4- Discharge Pressure vs.
Flow 5- Suction Pressure vs. Discharge Pressure, per load
step.
2.7. Advances in Flow Performance Management
Latest flow management methods require flow details as
flow curves from unit’s minimum achievable flow rate to its

maximum achievable, in specified increments [1].
Alternative may be flow versus discharge pressure plots of
specific suction pressures (more compact and common
when suction pressure variation is limited).
3. Advances in Compressor Design
3.1. Advances in Inter-stage Pressure Arrangement
Discharge pressure of each stage is normally protected by
pressure relief valves, high pressure discharge switches
are seldom seen [2]. Based on latest optimization methods
and experiences, inter-stage pressures can be obtained by
formulation and optimization of performance and
investment for compressor and inter-stage facilities. Some
vendors are intended to change inter-stage pressures,
generally higher pressures at early stages and lower
pressure ratio at last stages. Vendor offered inter-stage
pressures based on just compressor without respect to
inter-stage facilities, are not justified. Inter-stage pressures
are going to increase during part load operation and high
suction pressure. If not tolerate-able, additional clearance
pocket on first stage cylinder and part load operation
inhabitation by the controlling logic can be studied.
Generally it is compromise to fix inter-stage facility design
pressure based on vendor recommended PRV set points
(around 10-15% higher due to common ranges of part load
operation and suction pressure variations).
3.2. Advances in Low Suction Pressure Design
Sometimes, due to process requirements, reciprocating
compressors shall be capable to operate at lowest suction
pressure and full design flow at normal discharge
pressure. It can have strong effect on compressor sizing
especially frame rating and motor power (more than 35%
power increase for 20% suction below normal). Latest
experiences recommend respecting this condition as
design point in basic design to avoid costly future changes.
3.3. Advances in Capacity Control System
Step-less capacity control system uses finger type
unloader, is pneumatically actuated, and unloads the
suction valve for only a portion of compression cycle to
achieve adjusted capacity [2]. Finger type unloaders have
potential for damaging the valve sealing elements and
require more care for maintenance [2]. Valves and
unloaders cause around 44% of unscheduled reciprocating
shut down [5,6] and this selection has a strong effect on
reliability [5,6,7,8]. For small machine, 100% spill back is
latest recommended solution, because power is low. For
big machine best and latest configuration is selection of
part load steps based on plug/port unloader and clearance
pocket.
3.4. Advanced Condition Monitoring
Condition monitoring [9,10,11,12,13] shall be particularly
cost effective and include necessary items to identify
malfunctions at an early stage (lower maintenance costs
and lower risk of accidents). Advanced vibration
monitoring: 1- Vibration – continuous monitoring (Shut
down). Velocity transducers are preferred over
accelerometers due to better signal to noise ratio [9].
Advanced configuration: each end of the crankcase about
1684
Almasi, A.
halfway up from the base plate in line with a main bearing
[9]. 2- Each cross head accelerometer (Alarm). 3- Electric
motor vibration (Shut down). Advanced temperature
monitoring: 1- High gas discharge temperature - each
cylinder (Alarm and Shutdown). 2- Pressure packing case -
piston rod temperature (Alarm). 3- High cross head pin
temperature (Alarm). 4- High main and motor bearing
temperature (Alarm). 5- Valve temperature (Monitoring). 6-
Oil temperature out of frame (Alarm). 7- High jacket water
temperature - each cylinder (Alarm). Optimum
implementation is properly set trip levels that are just high
enough over the normal operating levels to reach to
mechanical failures, but not so high as to miss the failure
prior to catastrophic release [9]. Proximity probes are
typically located under the piston rods [9] and used to
measure the rod position and determine wear of the piston
and rider bands, malfunction e.g. cracked piston rod
attachment, a broken crosshead shoe, or even a liquid
carryover to a cylinder. Latest method: just for alarm and
not for shut down. Latest operation experiences
recommend cold run outs and normal conditions operating
run outs are about 50 microns (2 mils) and on the order of
50 to 150 microns (2 to 6 mils) peak to peak, respectively
[9]. All shutdown functions shall be 2 out of 3 voting to
avoid unnecessary trip. Usually it can be deviated for
compressor frame vibration and temperature related trips.
3.5. Advance Technology in Valve Selection
Cylinder valves are the most critical components of
reciprocating compressors and strongly influence the
reliability and efficiency [5-8,10]. Valve defects are
obviously responsible for most of the unscheduled
maintenance events [5-8,10]. Three main valve types: ring
type, ported plate and poppet. For big machines (generally
low speed and high pressure ratios) and small machines
(relatively higher speeds) ring type valves and plate type
valves are best choice respectively. Optimum valve size
shall be obtained with respect to efficiency, reliability and
performance requirements including minimum clearance
volume. Lift is the distance travelled by the valves moving
elements. The higher the lift, the higher the valve flow
area, lower the valve pressure drop, less consumed
power, higher moving elements impact velocities and lower
valve durability. Acceptable compromise should be found.
Optimum valve spring stiffness is also important. Too stiff
spring can lead to valve flutter (more compressor power
and considerable wear rate) or early closing of valve
(reduce capacity). Too light spring cause valve late closing
and the reverse flow (higher velocity, less reliability and
reducing capacity). Nonlinear partial differential equations
describing the valve differential pressure and the valve
element motion (such as [14]) can be used in optimization
process to estimate optimum valve lift, spring stiffness and
gas velocity for each machine and application.
3.6. Advances in Piston Rod Coating
Piston rod seal is second important area for reliability of
reciprocating compressor and most likely path for
potentially hazardous process gas leakage [8]. Packing life
could be improved three times by adding the proper
tungsten carbide piston rod coating [10]. It is latest
technology.

3.7. Advances in Cylinder Liner Material
Cylinder liner is used to provide a renewable surface to the
wearing. The liners made by Ni-Resist cast iron (high
Nickel content) are not recommended due to problems
such as permanent distortions. Latest researches
recommend grey cast iron [8] for all applications except
very high pressure or extremely high corrosive
applications.
3.8. Advanced Passive Vibration Reduction System
Sometimes odd number of cylinders is avoidable. In this
case dummy crosshead shall be used to reduce vibration.
Also state of art spring-mass-spring system shall be
studied for passive force counter balance and more
reduction in vibration, where dummy crosshead is, on the
one hand, attached to a movable piston assembly by
flexible member and on the other hand, to the stationary
compressor casing using auxiliary mechanical springs.
3.9. Future Expansion
Future expansion planning can save money and time if
process changes (capacity increase, molecular weight
increase due to catalyst change, etc) are foreseen [12].
Optimum selection is sizing cylinders for economical
operation at the present rate. The frame can be sized for
future applications. When the future conditions become a
reality, the cylinders can be changed while keeping the
same frame. Latest design method is to over size the
journal diameter include margins for future development,
thus ensuring that crankshaft size would never become the
first important limitation of the design [15].
3.10. Minimum speed lubricated Cylinder
Reliable machine is involved low speed (around 350 RPM)
and lubricated cylinder. Optimum piston speed is 3-4.4
m/s. Most advanced configuration: horizontal cylinder(s),
discharge nozzle on the bottom side. For small
compressors some vendors intend to deviate lubricated
cylinder or low speed. Optimum option is lubricated
cylinder with available lowest speed machines. Probably
less than 20% of all reciprocating compressors are
designed for non-lubricated operation just because of
process demands (oxygen, high pressure air, etc) [2].
4. Advances in Commercial Management
4.1. Commercial Conditions and Negotiations
It is absolutely necessary to receive at least three
proposals and have minimum two technically accepted
machines. It is completely justified to extend proposal dead
time, clarification time, accept optimum configuration,
reasonable deviations and attend extensive clarification
meetings to have at least two clarified and technically
accepted proposals.
4.2. Advances in Delivery Methods
Small and medium machines shall be delivered fully
fabricated as one skid mounted package. For very big
machine, latest and optimum figure is to deliver machine
prefabricated (including crankcase, distance pieces, etc)
while cylinders are dismantled. Assembled cylinders are
1685
Almasi, A.
delivered to site separately and installed. Vendor to advice
to offer all site supervision work for cylinder installation as
closed price.
5. Advances in Compressor Auxiliaries and
Packaging
5.1. Advances in Flywheel and Irregularity
For all reciprocating compressors, flywheel is mandatory to
regulate variable reciprocating torques. Irregularity degree
for mechanical component reliable operation is maximum
2%. This value is minimum requirement for all
compressors. Generally in accordance with specific
requirements of driver (especially current pulsation for
electric motors), torsional vibration results, etc, lower
irregularity value is required. It is recommended to obtain
1% for special purpose units. Latest studies and designs
recommend irregularity value between 1-1.5%.
5.2. Barring Device
When compressor stopped for an extended time, turn it
around a quarter turn every week by barring device.
Manual barring device is for small compressor. Pneumatic
is for compressor rated over 750 KW, without area
classification problem or intermittent power availability and
preferred technically [11].
5.3. Special Tools
Latest recommended check list for special tools [11] for big
machines: 1- bearing extractor 2- piston extractor 3- valve
extractor 4- piston fit up tool 5- hydraulic tightening system
6- crosshead assembling tool, 7- special lifting tools 8-
partition plate assembling tools 9- mandrels for wear
bands. For special tools, tool boxes required and they shall
be delivered with main machines, in separate and tagged
boxes.
5.4. Advanced Lubrication System
API 614 is typically applied only to reciprocating
compressor trains involving a large turbine driver and gear
unit [11]. Optimum oil system shall include two oil pump
(for special purpose machine as per API 676), both sized
at least 20% over (Two motor driven identical with run
down tank, or well known crank shaft driven main oil pump,
supplying UPS power for one pump is not acceptable
alternative), dual removable bundle shell and tube oil
coolers (TEMA C) and double oil filters with removable
element and stainless steel piping.
5.5. Advances in Coupling Selection
For reciprocating machine because of special design, the
potential exits for torsional resonance and torsional fatigue
failure [2]. Coupling is best available option for modification
to tune the system. Coupling configurations: 1- high
torsional stiffness coupling (it is best option if allowed by
torsional analysis). 2- flexible coupling (more elasticity and
damping and more maintenance). 3- direct forged flanged
rigid connection (no coupling), with single bearing motor.
Coupling for big machines shall be as per API 671.

5.6. Advanced Coolant System
Liquids should never form inside the cylinder [10,11,12].
Liquid contributes to poor reliability, can cause high impact
velocities, can lead to stressing of valve moving elements
(slugging) and reduce the lubrication effectiveness. For
any application, a good sized suction drum with a drain
provision shall be in order [12]. It may be a part of
pulsation control, if properly done. Cylinder cooling system
must be monitored and controlled. Coolant inlet
temperature between 6 ºC and 16 ºC above inlet gas
temperature [12]. For exotic gases or operations near
critical areas, much care needs to be taken. Also make
sure the thermodynamic model is proper.
5.7. Advances in Pulsation Control
Advanced technique trends to dissipate less energy than
reliance on special solutions such as orifices to control
pulsation levels [16]. Acoustic reviews shall be performed
for design and guarantee points as well as all other
operating cases and combinations of pressures, speeds
and load steps. Pulsation can also alter the timing of the
valve motion and decrease efficiency and reliability [5].
Based on latest optimization processes, for design stage,
pulsation limit is recommended around 95%-85% of API
618 (Approach 3) limits to have some margin (around 5-
15%) to mitigate risk during construction and installation
periods as well as unpredicted deviations and problems.
5.8. Pulsation Shaking Forces
Reduction of pressure pulsation can be accompanied by
an increase in shaking forces (or unbalanced forces) [17].
It illustrates that shaking forces shall be determined and
controlled and piping and vessels properly supported. The
margin of separation between the mechanical natural
frequency (MNF) of system (including piping and bottles)
and excitation frequency is 20% and MNF shall be greater
than 2.4 times maximum run speed [11,18]. If not meet
limits, the force response (including stress analysis) is
required. The cylinder gas forces (also called frame stretch
or cylinder stretch force) can be significant source of
excitation (can cause high frequency vibration on the
bottles and piping close to the compressor) and lead to
excessive pulsation bottle vibration even if the pulsation
shaking forces meet limits. Flow induced pulsation is rarely
seen [17]. API 618 Design Approach 3 and less rigorous
analysis, to control pulsation and shaking (unbalanced)
force levels and avoiding mechanical resonance can result
in an optimized design [17]. Pulsation and vibration
analysis report shall include Time Domain (TD) and
Frequency Domain (FD) simulations, Time Domain (TD)
plots of key forces and pressure pulsation, dynamic
pressure drop, models including mounting details
(mounting plate, bolts, localized skid, etc) and shell
flexibility (nozzle connection flexibility), calculated cylinder
stretch forces, mode shape of bottles and piping and
compressor stiffness assumption (compressor frame
modelled as flexible support) [18].
5.9. Advances in Inter-state Facilities
Inter-stage facilities and coolers and after coolers shall be
sized carefully. Undersized lines, facilities and coolers can
cause excessive pressure drop and power loss. Pulsation
1686
Almasi, A.
and shaking force studies are necessary to avoid vibration
problem in inter-state facilities. Increased cross section
area, especially in coolers, to decrease pressure drop can
cause significant increase of shaking force and equipment
(cooler) vibration. Secondary volumes may be studied to
reduce this vibration however in some cases this solution
can not reduce vibration and modifications to recycle line
are required to significantly lower shaking [17].
5.10. Advances in Torsional Analysis
Typically, for reciprocating compressor, lateral natural
frequencies will be positioned well above significant
torsional natural frequencies, so lateral critical studies are
not required. A stress analysis shall be performed if the
torsional excitation falls close to the torsional natural
frequency to ensure that the resonance will not be harmful
for the system [18,19]. The torsional vibration analysis
report shall include data used in mass elastic system,
display of force vs. speed, torsional critical speeds,
deflection (mode shape diagram), worst case design,
upset condition results (such as valve failure, start up,
short circuit, electrical network faults, etc) and how the
input data variance will affect the results (sensitivity
analysis) [18]. Continuous operation at torsional resonance
shall be avoided. Changing the load sequence could help
reduce torsional vibration. Avoid full load shutdowns.
Measure and verify torsional vibration during performance
test. Synchronous motor or system started on a frequency
basis need more care (definitely need a transient torsional
start up analysis). Electric machine (driver) shaft diameter
to be equal to or greater than the reciprocating compressor
crankshaft diameter.
5.11. Advances in Dynamic Package Analysis
The dynamic package analysis shall include modeling and
simulation of the foundation at the same time. The
accuracy of this analysis is strongly influenced by the
design of the foundation especially for pile installation [18].
It is even more important for packages mounted on
offshore platforms, FPSO (Floating Production Storage
Offloading Vessels) [20], modules mounted on steel
structure, new and unproven skid design and where the
local soil conditions are suspect. Skid lifting study
(including lifting lug details and calculations review) is
necessary. Transit study and environmental loading
analysis are also recommended [18].
5.12. Advances in Package General Arrangement
Layout is often complex and compromise must be made
between the support requirements, process requirements,
vibration/pulsation conditions, access and maintenance.
Optimum configuration is to install local panel near
compressor package (around 200 mm away from
package) but on separate skid (frame) which is installed on
foundation, to avoid vibration damage. For maintenance,
consider spool removal and avoid support removal. Access
required in front of cylinder for cylinder piston dismantling
and non-drive end of compressor. Pay attention to
minimum elevation requirement of pulsation bottle suction
flange to keep suction line, no pocket.

5.13. Advances in Piping Analysis
The thermal piping design often requires that flexibility be
added to the system which is counter to requirement for
more support and increase stiffness to meet vibration
design. These analyses shall be conducted by same party
to optimize design iteration and result in an overall
optimized system. Piping thermal analysis is necessary
[18] especially when the coolers are off-skid, multiple
compressors on a common header, extremely cold
ambient temperature, or operation over a very wide range
of conditions.
5.14. Advanced Cylinder Lubrication System
Using the proper type of lubricant as well as establishing
the proper lubricant rates to the cylinder and packing can
be most important for machine reliability [10]. The life of
the compressor valves, piston rings, rider bands, and
pressure packing can all be significantly affected by the
type and quality of lubrication used. Too much or wrong
type of lubrication can increase the effects of valve stiction
(viscous adhesion) and reduction in reliability. Reliable
lubrication system with optimum type and rate of
lubrication shall be selected [10].
6. Conclusion
Latest technologies, recommendations and configurations
for reciprocating compressors regarding component design
and selection, commercial points, auxiliary and
accessories, performance and reliability are addressed in
this paper.
References
[1] Dwayne Hickman, Specifying Required Performance
When Purchasing Reciprocating Compressor – Part I,
II, Compressor Tech Two, August – September-
October 2007.
[2] Heinz P. Bloch, A Practical Guide To Compressor
Technology, Second Edition, John Wiley and Sons,
2006.
[3] W. A. Griffith, E. B. Flanagan, Online Continuous
Monitoring of Mechanical Condition and Performance
For Critical Reciprocating Compressors, Proceeding of
the 30th Turbo-machinery Symposium, Texas A&M
University, Houston, TX, 2001.
[4] Heinz P. Bloch and John J. Hoefner, Reciprocating
Compressors Operation & Maintenance, Gulf
Publishing Company, 1996.
[5] S. Foreman, Compressor Valves and Unloaders for
Reciprocating Compressors – An OEM's Perspective,
Dresser-Rand Technology Paper, http://www.dresser-
rand.com/e-tech/recip.asp.
[6] Steve Chaykosky, Resolution of a Compressor Valve
Failure: A Case Study, Dresser-Rand Technology
Report, Dresser-Rand Technology Paper,
http://www.dresser-rand.com/e-tech/recip.asp.
[7] Massimo Schiavone, Evaluation of The Flow
Coefficient of Cylinder Valves, Compressor Tech Two,
pp. 48-50, April 2007.
[8] Robin S. Wilson, Reciprocating Compressor:
Reliability Improvement Focusing on Compressor
Valves, Piston and Sealing Technology, Compressor
1687
Almasi, A.
Optimization Conference, Aberdeen, 30-31 January
2007.
[9] Steven M. Schultheis, Charles A. Lickteig, Robert
Parchewsky, Reciprocating Compressor Condition
Monitoring, Proceeding of the Thirty Sixth
Turbomachinery, pp 107-113, 2007.
[10] Stephen M. Leonard, Increasing the Increase
Reliability of Reciprocating Hydrogen Compressors,
Hydrocarbon Processing, pp. 67-74, January 1996.
[11] Reciprocating Compressor for Petroleum, Chemical
and Gas Service Industries, API 618 5th edition,
December 2007.
[12] Royce N. Brown, Compressors Selection and Sizing,
Third Edition, Gulf Publishing, 2005.
[13] Heinz P. Bloch, Compressor and Modern Process
Application, John Wiley and Sons, 2006.
[14] Enzo Giacomelli, Fabio Falciani, Guido Volterrani,
Riccardo Fani, Leonardo Galli, Simulation of Cylinder
Valves For Reciprocating Compressors, Proceeding of
ESDA 2006, 8th Biennial ASME Conference on
Engineering Systems Design and Analysis, July 4-7,
2006, Torino, Italy.
[15] Ian Cameron, Thomassen Prescience Pays Dividends,
Compressor Tech Two, pp 12-13, November 2007.
[16] A. Eijk, J.P.M. Smeulers, L.E. Blodgett, A.J. Smalley,
Improvements And Extensive to API 618 Related To
Pulsation And Mechanical Response Studies, The
Resip – A State of Art Compressor, European Forum
for Reciprocating Compressor, Dresden, 4-5 Nov.
1999.
[17] Brain C. Howes, Shelley D. Greenfield, Guideline in
Pulsation Studies for Reciprocating Compressors,
Proceeding of IPC 02, 4th International Pipeline
Conference, Calgery, Alberta, Canada, Sep. 29 –
Oct.3, 2002.
[18] Shelley Greenfeld and Kelly Eberle, New API
Standard 618 (5 TH ED.) And Its Impact on
Reciprocating Compressor Package Design – Part I, II
and III, Compressor Tech Two, June – July – August
2008.
[19] Alberto Guilherme Fagundes, Nelmo Furtado
Fernandes, Jose Eduardo Caux, On-line Monitoring of
Reciprocating Compressors, NPRA Maintenance
Conference, San Antonio, May 25-28, 2004.
[20] Kelly Eberle and Chris Harper, Dynamic Analysis Of
Reciprocating Compressors On FPSO Topside
Modules – Part I & II, , Compressor Tech Two, pp 10-
16 and pp 42-48, April & May 2007.
5th International Advanced Technologies Symposium (IATS’09), May 13-15, 2009, Karabuk, Turkey

ANALYSIS OF COLUMN COLLAPSE FOR ADVANCED OFFSHORE

DESIGN

Amin ALMASI
Tecnicas Reunidas S.A., Madrid, SPAIN, E-mail: aalmasi@trsa.es amin_almassi@yahoo.com

Abstract plastic deformation process in their derivation of the

In modern offshore installations, thin walled columns are
used for energy absorption in accident situation. When this
advanced offshore shock absorber is subjected to axial
compressive load, plastic hinges are developed on the
sides of column and the column crushes with repeatable
patterns. It can absorb considerable impact energy due to
large and continuous plastic deformation. This paper
develops a new closed form, energy based, solution for
prediction of accurate collapse curves of square section
column under axial impact load. New formulations for
square section tube collapse with respect to contributions
from hinge curvature, strain hardening, second force
oscillation and sensitivity to imperfection are presented.
The behavior of a column in dynamic load is investigated
using a simplified model of an offshore impact with
dynamic corrections including strain rate modeling. Good
agreement between experimental and theoretical load-
displacement and velocity-time curves verifies the
accuracy of the proposed formulation
Keywords: Offshore, Collapse, Column.
1. Introduction
Design of offshore shock absorbers has great effects on
reliability of ships and offshore structures. When a
relatively short thin-walled closed section column is
subjected to an axial compressive load, horizontal and
inclined yield lines are developed along the sides of the
column and the column crushes with a repeatable pattern
[1,2].
relations and verification of their results.
In the 1980’s a number of theories were postulated to
predict the mean force of collapse of square tubes. It was
reported [3] that the majority of tubes crushed
symmetrically. Also, for the first time, two asymmetric
modes of square tube plastic folding (asymmetric modes
‘A’ and ‘B’) were identified. Researchers published their
theoretical results and experimental observations about
crushing of tapered sheet metal tubes [4,5], foam-filled
square tubes [6] and multi-corner sheet metal columns [7].
Magnitude of force oscillations can be as large as half the
average crush load [8]. In a design situation, if such a
structure is used to absorb energy, or to resist a minimum
load over a large range of plastic deformations, it is
necessary to estimate the force-displacement and the
force-time behaviors of the shock absorber under dynamic
conditions. Analytical formulation for the load-deformation
of round stocky tubes in plastic folding was reported in [8].
It was based on “concentrated plastic hinge” and “rigid-
plastic model" assumptions and predicts load much lower
than experimental data. An alternative method for
determining the behavior of round stocky tubes was
presented based on a model that included the plastic hinge
curvature [9]. The formulation, however, was derived for
two special cases, namely those of the plastic hinge
curvature length being equal to one third and one half of
the folding wavelength and as noted just for cylinders.

Fig. 1 shows the collapse of a square tube [2]. The

corresponding experimental load-deflection curve
oscillates between an upper and a lower limit wherein the
maximum axial force corresponds to the initiation of each
cycle of folding. Due to the large and continuous plastic
deformation of the tube, it can absorb considerable energy.
A major issue in the design of offshore shock absorber is
its energy absorbing capability so that during a crash, the
integrity of offshore structure is ensured and only minimum
forces are applied to the systems. Various analytical and
numerical simulation techniques have been proposed.
Numerical techniques such as the finite elements method Figure 1. Collapse of Column.
are highly sensitive to the topology and density of the
mesh, and require continual re-meshing of the structure. In this paper a new analytical formulation for plastic folding
Furthermore, the results of these simulations cannot be of square section tube is presented which takes into
readily generalized and hence do not support parametric account the effects of plastic hinge curvature, strain
studies. Analytical methods, on the other hand, use hardening, strain rate, second oscillation of force and
individual elements with explicit formulation derived from sensitivity to imperfections. In addition a dynamic model for
the kinematics of the structure. These methods the prediction of the plastic folding behavior is presented.
systematically rely on careful observations of the actual

© IATS’09, Karabük University, Karabük, Turkey

1688
 Almasi, A.

Analytical results are compared with experimental data for
both quasi-static and dynamic loading.
2. Advanced Model for Column Collapse
Experimental observations show four different
mechanisms for the collapse of square tubes [1,3]. The
first mechanism is the well-known symmetric mode which
two opposite sides of each “layer” move inwards, and the
other two move outwards. Each formed layer is oriented at
90 degrees to the previous one. The Symmetric mode is
the most common folding mechanism for the crushing of
square tubes. This mode is quasi-inextensional, as no
extension of the area or the plastic hinge length occurs in
the process except for a minor extension of the toroidal
surface. In the practical geometrical range of thin-walled
square tubes, the crushing of square tubes under axial
impact is theoretically governed by symmetric mode [1,3].
Two asymmetric modes of deformation named “type A”
and “type B” were also identified [1,3]. Both modes predict
a similar symmetric mode for the first layer. Beyond the
first layer, the asymmetric mixed mode “A” has a layer with
three individual lobes deforming outwards and one
deforming inwards. The asymmetric mixed mode ‘B’ has
two adjacent lobes deforming outwards with the other two
adjacent lobes deforming inwards [1].
cycles start on a portion of the tube which already has an
initial imperfection. Comparisons show that the analytical
methods based on concentrated plastic hinges tend to
underestimate the actual collapse load [8]. A significant
part of the energy absorbed by the collapse mechanism
can not be modeled properly in the concentrated hinges
approaches. Furthermore, detailed observations of the
folding mechanism shows that a larger region around the
hinge is experiencing plastic deformation because the
material in the immediate vicinity of the plastic hinge is
strain-hardened and yielding shifts to an immediate
neighbouring region. Second oscillation of force, initial
imperfection, hinge curvature and strain hardening are
modeled in this paper to represent realistic behavior of
force-displacement and force-time of plastic folding. Fig. 2
shows model of a collapse including the plastic hinge
curvature.

Based on previous observations, the collapse of thick wall

square tubes is controlled by the “extensional mode” [3]. In
“extensional mode” all four sides of each layer move
outwards. A thorough discussion of the aforementioned
collapse modes is included in [1,3]. Various known folding
mechanisms can be modeled by mixing two basic folding
elements, “quasi-inextensible” and “extensible”. They are
building blocks for various plastic folding mechanisms of
square tubes. Characteristics of these two elements are
elaborated in [1,3,10]. Quasi-inextensible folding element
has two types of plastic hinges. First type is the horizontal
(or fixed) plastic hinge, which appears in the upper and
lower limits of the element as well as the midpoint between
the two limits. Second type is the inclined (or moving)
plastic hinge. As the deformation process proceeds, one of
the sides between the horizontal hinges folds inwards and
the other folds outwards and a toroidal surface is thus
developed. The extensional folding element has horizontal
plastic hinges which means that during the folding process
the sides between hinges move outwards. The idealized
symmetric collapse mode for a square tube consists of four
quasi-inextensible elements [1,3]. The asymmetric mixed
deformation modes ‘A’ and ‘B’ consists of six quasi-
inextensible plus two extensible elements, and seven
quasi-inextensible plus one extensible folding element, Figure 2. Model for Collapse (Folding).
respectively [1]. Both asymmetric patterns consist of two
folding layers. The extensional folding mode consists of 3. Advanced Formulation of Collapse
one layer with four extensible elements.
The folding wavelength (H) and the hinge curvature length
A second smaller peak load is observed in the majority of (r) are both assumed to be constant. Based on
experimental load-displacement curves (two peak loads in formulations of quasi-inextensible and extensible elements
each cycle of plastic folding). This phenomenon is (including horizontal and inclined hinges, toroidal surface
attributed to the non-simultaneous proceeding of the upper and extension of the sides), the governing equation for the
and the lower folding sides [9]. Experimental curves show crush load of the symmetric collapse of a square tube is as
that the first load cycle is different from the rest of the (1).
deformation process and peaks at a higher value. The
imperfections produced as a result of the initial elastic- The governing equations for the crush load in asymmetric
plastic deformation of the first loading are depicted in [9]. mode ‘A’ and mode ‘B’ and the extensional mode can be
Once the first load cycle is completed, subsequent load obtained in the same manner.

1689
 Almasi, A.

1
P Pm  c  3
1− ( ) cos( α ) = k 11   (4)
P 2 σ fi P fi M p  h 
σ fb 1 (1 − ( ) )h c + ( ) I 12 k
P fb 1 2 P 2 k 11 = ( I 11 k 13 + + I 13 12 )
4 − 3( ) cos 2 (α ) k 12 k 13
P fi
(1) 2
1 H  c  3  I 
hHc dβ = k 12   , k 12 =  11  ( k 13 ) 2 (5)
ξ (1 + sin 2 ( β )) 2 h  h   I 13 
b dα
1 1
P P 2 b  c  3  I I  3
+ 2 σ ft ( − ( ) cos( α ) + 4 − 3 ( ) cos 2 (α ) ) = k 13   , k 13 =  12 2 13  (6)
P ft P ft h  h   I 12 
γ dφ dβ
b ξ (∫ ) Where:
0
1 + cos (φ ) 2 dα
32 J 11 8 J 13 8 J 12
P sin( α ) cos( α ) I 11 = , I 12 = , I 13 =
− [2 r − 2r + ( H − 2 r ) sin( α )] = 0 J3 J3 J3
2h α2 α
Using a similar approach, the mean force and the folding
Where: parameters of asymmetric mode ‘A’ and ‘B’ and
sin( α ) extensional folding mechanism can be determined. Three
ξ = 2r + ( H − 2 r ) cos( α )
α coefficients of these equations are presented below as (7)
ξ to (9). Other coefficients can be obtained with similar
γ = tan −1 ( 2 tan(β ) ) β = cos −1 ( ) approach.
Hc
αf
 1 − cos( α )  sin( α ) J 11 = ∫ F ft (α ) f 2 (α ) f 3 (α ) f 5 (α ) dα (7)
2 2 0
Hc = (H − 2r) + 8 r   + 4 r (H − 2r)
 α2  α αf
J 12 = ∫ F fi (α ) f1 (α ) f 2 (α ) f 3 (α ) f 4 (α ) dα (8)
0
dβ J M ′ − 2 M J ′
= ) αf
dα 2 M M − J 2
J 13 = ∫ F fb1 (α ) dα (9)
0
sin(α )
J = 2r + ( H − 2r) cos(α ) , M = ( H − 2r) 2 Where:
α
(1 − cos(α )) sin(α )
+ 8r 2 + 4 r ( H − 2r) 1 − cos( α ) sin( α )
α2 α f 1 (α ) = (1 − 2 k ) 2 + 8 k 2 ( ) + 4 k (1 − 2 k )
 α cos(α ) − sin(α )  α2 α
J = 2r 
′  − (H − 2r) sin(α )
 α2  sin( α )
f 2 (α ) = 2 k + (1 − 2 k ) cos( α )
2 (1 − cos(α )) sin(α ) + α cos(α ) α
M ′ = 16 r + 4 r ( H − 2r) ( ) dβ
α3 α2 f 3 (α ) =
dα
The relationship between the axial folding distance and the
1
 f (α ) 
f 4 (α ) = (1 + sin 2 ( β )) 2 , β = cos −1  2 
inclination angle of the folding side (α) can be written as  f 1 (α ) 
(2). The locking angle (αf) of the folding mechanism is
obtained by solving (3). This angle determines the  γ dφ 
αf
  dα
maximum deflection of the layer and defines the end point
f 5 (α ) = ∫ 0  ∫0 1 + cos 2 (φ ) 

of each folding cycle. The angle lies within the range of 90
to 180 degrees. γ = tan −1 ( 2 tan( β ))

sin( α )  1 − cos( α ) 
δ = 2H − 4r − ( 2 H − 4 r ) cos( α ) (2) f 6 (α ) = 2 k   + (1 − 2 k ) sin( α )
α  α 
h r sin( α )  sin( α ) cos( α) 
+ − 2r − ( H − 2 r ) cos( α ) = 0 (3) f 7 (α ) = − 2 k 2
− 2k + (1 − 2 k ) sin(α ) 
2 α α  α α 
Expressions for the mean effective strain are derived Factors "Fft", "Ffi" and "Ffb1" are strain rate factor
based on the principle of incompressibility. Different mean expressions.
effective strain expressions are derived for the horizontal In an offshore accident, the kinetic energy of the ship is
and inclined hinge plastic zones, boundary and middle transformed to the plastic deformation of shock absorber
horizontal hinge plastic zones, toroidal surface plastic members. Elastic-plastic behavior governs the initial
zones, extension of side plastic zones to incorporate strain loading of plastic folding [11,12,13] as well as the transition
effect in model. By integrating axial load over a cycle of from minimum load to maximum load in each load cycle.
collapse, and making the same simplification as [1,3,10], The equation of motion can be expressed as (10). To
the mean crushing load can be formulated. Minimizing this introduce the strain rate effects to the model, the empirical
load with respect to folding parameters (H and b) lead to "Cowper-Symons" uni-axial constitutive is used [1,3].
determine the folding parameters. The mean folding load, d 2 x(t )
folding wavelength and radius of toroidal surface are − F [ x(t )] = M (10)
represented by (4), (5) and (6) respectively. dt 2

1690
 Almasi, A.

4. Comparison with Experimental Results

C=37.1mm h=1.15mm M=73.6kg Vo=10.3m/s

Fig. 3 shows the experimental load-displacement curve Symmetric

2
from [1] being compared with three theoretical curves.

c=49.3mm h=1.63mm angle=145degree Lf/L=0.23 (8-4-2) 1.5

120 P(r=0)

P/Py
P(r=H/2)
P(r=H/2,Strain)
1
100 P(Experimental)

80
0.5
P(kN)

60

0
40 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
tVo/(2H1)
20
Figure 5. Theoretical load-time curve for dynamic collapse.
0
0 10 20 30 40 50 60 70 80 Fig. 5 shows the theoretical load-time curves
x(mm)
corresponding to Fig. 4. A decrease in the velocity would
Figure 3. Comparison of theoretical and experimental load- cause the time of each plastic folding cycle to increase.
displacement curves. Force peaks are more than yielding force due to strain rate
and strain effects.

C=37.1mm h=1.15mm M=73.6kg Vo=10.3m/s

10
Analitycal
5. Conclusions
9 Experimental
New method for analysis of collapse of square section
8
column is presented. Dynamic collapse of square section
7 tube is formulated taking into account contributions from
6 hinge curvature, strain hardening, strain rate, second force
V(m/s)

oscillation and sensitivity to imperfections. Good

5
agreement between experimental and theoretical load-
4 displacement and velocity-time curves verifies the
3 accuracy of the proposed formulation.
2
References
1

0 [1] W. Abramowitz and N. Jones, Dynamic Axial Crushing

5 10 15 20 25
time(ms)
Figure 4. Theoretical versus experimental prediction of the
velocity-time behavior of dynamic collapse.
The experimental curve belongs to the quasi-static
symmetric crushing of a square section steel tube [1]. The
solid curves are plotted according to (1). The dash-dotted
curve represents the load-displacement behavior without
the strain hardening effect and the dashed curve
represents the same behavior without the hinge curvature
and strain hardening effects. Fig. 3 shows how each
refinement of the analysis brings the solution closer to the
actual collapse curve of the column.
Experimental and theoretical velocity-time curves are
plotted in Fig. 4. The theoretical curve represents the
velocity-time behavior of the dynamic model considering
the plastic hinge curvature, strain hardening, second
oscillation of the force and sensitivity to imperfections.
There is good agreement between theoretical results and
experimental data.
30 35
of Square Tubes, Int. J. of Impact Eng., Vol. 2, pp.
179-208, 1984.
[2] M. Lanseth and O. S. Hopers tad, Local Buckling of
Square Thin-Walled Aluminum Extrusions, J. of Thin-
Walled Structures, Vol. 27, No. 1, pp. 117-126, 1997.
[3] W. Abramowitz and N. Jones, Dynamic Progressive
Buckling of Circular and Square Tubes, Int. J. Impact
Eng., Vol. 4, No. 4, pp. 243-270, 1986.
[4] S. R. Reid, T. Y. Reddy, Static and Dynamic Crushing
of Tapered Sheet Metal Tubes of Rectangular Cross-
Section, Int. J. Mech. Sci., Vol. 28, No. 9, pp. 623-637,
1986.
[5] A. G. Mamalis, D. E. Melonakos, G. L. Vigilant, The
Axial Crushing of Thin PVC Tubes and Frusta of
Square Cross-Section, Int. J. Impact Eng., Vol. 8, No.
3, pp. 241-264, 1989.
[6] W. Abramowitz and T. Wierzbicki, Axial Crushing of
Foam Filled Columns, Int. J. Mech. Sci., Vol. 30,
No.3/4, pp. 263-271, 1988.
[7] W. Abramowitz, T. Wierzbicki, Axial Crushing of
Multicorner Sheet Metal Columns, J. Applied Mech.,
Vol. 56, pp.113-120, 1989.
[8] R. H. Grzebieta and N. W. Murray, Rigid-Plastic
Collapse Behavior of an Axially Crushed Stocky

1691
 Almasi, A.

Tubes, Recent Advances in Impact Dynamics of

Engineering Structures, 1989.
[9] R. H. Grzbieta, An Alternative Method for Determining
the Behavior of Round Stocky Tubes Subjected to an
Axial Crush Load, Thin walled Structures, Vol. 9, pp.
61-89, 1990.
[10] W. Abramowicz, The Macro Element Approach in
Crash Calculations, Proceeding of the Natal-ASI on
Crashworthness of Transportation Systems Structural
Impact and Occupant Protection, July 7-19, Troia,
Portugal, 1996.
[11] Paulius Griskevicuis, Antanas Ziliukas, The Crash
Energy Absorption of The Vehicle Front Structures,
Transport, Vol XVIII, No2, 97-101, 2003.
[12] C. B. W. Pedersen, Topology Optimization of Energy
Absorbing Frames, Fifth World Congress on
Computational Mechanics, Vienna, Austria, July 7-12,
2002.
[13] Denzil G. Vaughn, James M. Canning, John W.
Hutchinson, Coupled Plastic Wave Propagation and
Column Buckling, Journal of Applied Mechanics, Vol.
72, January 2005.

1692
5th International Advanced Technologies Symposium (IATS’09), May 13-15, 2009, Karabuk, Turkey
ADVANCED TORSIONAL STUDY METHOD AND COUPLING SELECTION
FOR RECIPROCATING MACHINES
Amin ALMASI
Tecnicas Reunidas S.A., Madrid, SPAIN, E-mail: aalmasi@trsa.es amin_almassi@yahoo.com
Abstract
Trains including reciprocating machines are subject to the
most varied and often most severe torsional disturbances
in comparison to other machinery classes. If crankshaft or
rotating component failures occur as a result of shaft
torsional oscillations, the consequences can be
catastrophic. In this paper a new comprehensive model
and solution method using analytical formulations are
developed to study both steady state and transient
response of complex reciprocating trains. Analytical results
are presented and recommendations for torsional reliable
trains are addressed. Couplings being the more accessible
components within the train are often modified to tune the
overall system. Recommendations for coupling: High
torsional stiffness coupling (best option if allowed by
torsional analysis), or flexible coupling (more elasticity and
damping and more maintenance) or integral rigid forged
flange connection (rugged train, less elasticity and
damping) with single bearing electric machine.
Keywords: Torsional Study, Coupling, Reciprocating
Machine.
1. Introduction
Reciprocating machines (reciprocating compressors,
reciprocating pumps, gas and diesel reciprocating engines,
reciprocating expanders, etc) are most efficient available
machines. They are flexible to handle wide capacity and
condition swings [1,2]. The expected level of reliability and
availability of reciprocating machine train is very high and it
presents a real challenge to machine designers and
operators [3,4]. Advanced methods shall be applied in
order to obtain the highest level of safety and reliability.
Reciprocating trains have a complex crankshaft, flywheel,
electric machine rotor(s) and relatively flexible shaft
extensions and coupling. It may also include gear unit(s) or
turbo expander in special cases. Since connected
machines function as spring systems in series, the
potential exits for torsional resonance and torsional fatigue
damage. If shaft and rotating component failures occur on
reciprocating trains as a result of shaft torsional
oscillations, the consequences can be catastrophic. There
is also potential for vast damage and loss of human life.
For these reasons great attention is generally taken to
ensure that rotating machine trains have the required
torsional capacity.
2. Advanced Analytical Model
Torsional vibration involves angular oscillation of the rotors
of machines. Each rotor or crankshaft in the system will
oscillate following a torsional disturbance to the train. The
© IATS’09, Karabük University, Karabük, Turkey
1693
design of train shall include optimization for dynamic loads
acting on foundation, pulsation and shaking forces,
irregularity degree and torsional stresses. All these factors
need detailed torsional analysis to ensure proper design
and reliability. The torsional behavior is key determinant of
reliable operation of train [3]. It is vital for ensuring reliable
machine operation due to machine stimuli that range from
rarely occurring high level transients to continuous
relatively low levels of excitation. Correct application of
torsional analysis practice and improved transmission
system design and operating practices can generally
rendered train robust to the effects of stimuli from the
electrical transmission network, or from problems within
the electric machine (such as short circuits or faults), or
fault in electrical, mechanical or process systems to which
the train is connected (such as transformer, etc).
It is of paramount importance to avoid torsional resonance
(particularly at or near the lower harmonics of train
operating speed frequency) and to ensure that shafts and
other components are suitably sized to avoid failure or
significant damage during possible sever transient
disturbances. The procedure for torsoinal analysis include
following steps. Modeling of train, calculation of undamped
natural frequencies, harmonic components calculation and
forced vibration calculation.
Trains usually consist of a large crankshaft, electric
machine rotor, flywheel and relatively flexible shaft
extensions and coupling. Typically, lateral critical studies
are not required for reciprocating machine train
applications. Lateral natural frequencies will be positioned
well above significant torsional natural frequencies of train
[5]. The model must be accurate enough to simulate the
real system behavior at least for frequencies below the
20th multiple of the maximum rotating speed. Only a model
with enough details and large number of elements make it
possible to evaluate higher number of vibration modes. In
the other hand very high frequency additional modes (
such as frequencies more than 20th multiple of the
maximum rotating speed) have no effect since no
resonance is foreseen and they are related to low
amplitude exciting harmonics [4].
Basically the model is represented by a number of rotating
masses connected to each other by means of mass-less
shaft intervals with appropriate torsional stiffness. Rotating
masses can represent both the crankshaft and the
connected components (connecting rod, piston rod,
crosshead, etc). The mass elastic model of crankshaft is
created by lumping the inertia at each throw and
calculation the equivalent torsional stiffness between
throws. The coupling is modeled as a single torsional
spring (coupling sub-vendor supplied torsional stiffness)

with the inertia of the associated coupling halves at each
end. These inertias are added to elements of both sides of
coupling. Proper dedicated lumped masses for all
accessories (such as flywheel, gear wheel, exciter,
connecting flange, etc) are added to model. Parameters in
model and formulations are as follows:
θi Torsional displacement of mass i (rad).
Ji Polar moment of inertia of mass i (kg s3/m).
Ki Torsional stiffness of the shaft internal i (N m).
Ci Damping coefficient for shaft interval i (kg s2/m).
CMi Damping coefficient for the mass i (kg s2/m).
n Model lumped mass total number.
m Maximum reciprocating torque harmonic order.
ω Torsional natural frequency (rad/s).
Mi Applied torque to mass i (N m).
3. Advanced Torsional Study
The next step is calculation of the train undamped torsional
natural frequencies. The goal is to locate natural
frequencies away (usually by 10%) from potential
excitation frequencies that might come from train machines
[6,7,8,9,10,11]. In addition, it is recommended that natural
frequencies be placed 10% outside of electrical net
frequency and 5% outside of its second multiple [4].
Natural torsional frequencies reach higher values as their
order increases and in practice the first three modes of
vibration usually need to be investigated.
Torsional natural frequencies come from solution of
equations (1). The calculation of the undamped natural
frequencies is a problem of eigenvalues and eigenvectors
which represent natural frequencies and mode shapes
respectively.
J 1θ&&1 + K1 (θ1 − θ 2 ) = 0
J iθ&&i + K i −1 (θ i − θ i −1 ) + K i (θ i−θ i +1 ) = 0 , i = 2,..., n − 1
J θ&& + K (θ − θ ) = 0
n n n −1 n n −1
Generally reciprocating equipment and other rotating
machines including electric machines have a low level of
torsional damping [3,4,8]. It is found that the amount of
torsional damping in turbomachinery is very low unless
special provisions are made. For heavy duty machines, it
is impractical and uneconomical to employ mechanical
damping devices to substantially reduce peak vibration
response levels following severe torsional vibration [3].
Because of low damping level, undamped natural
frequencies can represent natural frequencies of real train
[4]. Observations are in agreement with this assumption
and the torsional mechanical response will generally be
multimodal with a slow decay rate because of the light
damping [3,7,8].
The main concern is for first torsional natural frequency
position because higher natural frequency orders are
associated with high harmonics which have little effects.
In case the torsional natural frequencies do not meet
mentioned margins (10% away from potential excitation
frequencies) individual train component can be modified.
Parametric study of presented natural frequency
calculation method can provide information on how to tune
rotating machine train if natural frequency separation
margins are discovered to be unacceptable for reliable
Almasi, A.
performance. Modification of coupling torsional stiffness by
an appropriate tuning of the coupling type or space
diameter is primary and easiest solution. Generally the
coupling is the most flexible shaft interval in train and has a
strong influence on first torsional natural frequency. Range
of available coupling options is vast, from flexible coupling
to rigid forged flanged connection (without coupling).
However If coupling modification is not sufficient and
further modification required (mainly in case of more
torsional stiffness required to raise first torsional natural
frequency) modification of electric machine shaft geometry
can be studied jointly with electric machine sub-vendor. In
any case the modification of reciprocating crankshaft
geometry is very difficult and in most cases it is never
modified to accommodate torsional application
requirements.
The frequency spectrum of shaft torsional oscillations will
usually show most response in the lower order torsional
modes with some components at the harmonics of
electrical system frequency (the first and second
harmonics generally are the most pronounced).
Cylinder arrangement (especially number of cylinders) has
strong effects on excitation of certain torsional harmonics
[3,4,9,10,11]. For example in case of 4 cylinders frame, (2x
harmonics) are significantly exited and in cases of 6 and 8
cylinders frame (3x harmonics) and (4x harmonics) are
significantly excited, respectively.
If there is interference between torsional natural
frequencies and excitation harmonics and modification is
not desired or possible, it is necessary to make torsional
stress analysis. Stress analysis shall be performed to
ensure that the resonance will not be harmful for the train
[5]. First step is steady state torsional analysis. The
analysis should be performed for all possible operating
conditions including all possible speeds and capacities.
(1) The governing equations of system to calculate the
damped forced torsional vibration are as (2).
( )
J 1θ&&1 + K1 (θ1 − θ 2 ) + C1 θ&1 − θ&2 + C M 1θ&1 = M 1
J θ&& + K (θ − θ ) + K (θ −θ ) + C θ& − θ&
i i i −1 i i −1 i i i +1 i −1 ( i i −1 )
(2)
( )
+ Ci θ&i − θ&i +1 + C Miθ&i = M i , i = 2,..., n − 1
( )
J nθ&&n + K n −1 (θ n − θ n−1 ) + Cn −1 θ&n − θ&n−1 + C Mnθ&n = M n
The general expression of the steady state applied torques
(Mi) includes a vibrating component superimposed on an
average torque level as per (3). Train load torques can be
decomposed, through a ¨Fourier Analysis¨, into series of
sinusoidal curves which frequencies are multiple of
machine running speed and modulus generally decreases
as the harmonic order increases. The higher the number of
harmonics considered, the closer the results to real torque.
Optimum solution suggested as calculation of 25
harmonics (m=1 to 25).
m
M i = ∑ M i , p sin ( pωt + α p ) (3)
p =0
The torsional dampening is assumed to be the hysteretic
[4,6,7,8]. Each applied torque must be properly phased
with respect to relatively crankshaft angular position. The
electric machine torque supposed to be constant during
steady state load however there are relatively small
fluctuating torque component due to interactions between
the current pulsation of electrical elements (such as
1694

winding) and electrical machine shaft mechanical
irregularity degree. These fluctuations generally can be
neglected for steady state response. Solution of (2) can be
obtained based on ¨Principle of Linear Superposition¨. The
system is composed of (n) linear differential equations with
(n) parameters, tri-diagonal and symmetrical. Its solution
can be transferred to the solution of (m) differential
equation system (each equation related to different
harmonic of the exciting forces).
A sensitively analysis should be always carried out to take
into account all possible variances affecting the model
especially those due to fluctuations of running speed (such
as net frequencies, etc) which can shift the harmonics of
the running speed. Variations of the mass elastic data (i.e.
coupling stiffness, rotor inertia, etc) can shift the torsional
natural frequencies. Alternative option of considering the
relative position of the harmonics and natural frequencies,
is to calculate the torques and stresses over a range of
10% of the rated speed. The highest values within that
range can be comparable to correspondence endurance
limit for torsional fatigue. For a train, torsional stress is
function of related position of torsional natural frequencies
and exciting harmonics. There are usually many cases of
transient disturbance which should be modeled. The
transient torsional analysis requires a different and more
time consuming calculation method since it requires a
direct integration of the motion equations. In this case the
solution is time dependent.
The differential equations of motions are similar to those of
the steady state (2), but they have different exciting
torques. In this case reciprocating machine torques (Mi)
can be given in ¨Fourier Series¨. Inertia and gas pressure
components of reciprocating cylinders can be separately
calculated since it can be assumed that train speed
variations affect only the inertia components where as the
cylinder fluid cycle contributions is assumed without
considerable changes when speed changes. However for
trains which include electric machine, electric machine
torque can not be given in ¨Fourier Series¨ since transient
excitation is not periodic. The transient analysis out put is
generally represents by the torque and stress plots for
each rotor as a function of time. However the main results
of the transient analysis can be given in terms of peak
shear stress in machines and peak torque on couplings.
The highest stress / torque amplitudes acting on rotating
machines and coupling shall be compared to the
endurance limits of each of the respective components. In
case the alternative torques and stresses are not within the
allowable endurance limits a redesign must be carried out
in order to achieve a wider separation margin between
torsional natural vibration and high amplitude harmonics to
obtain lower stresses.The fact that the damping of the train
is low can lead to the generation of extremely high
transient torques in train shafts as a result of response
compounding if torsional disturbances occur in rapid
succession. The resulted alternating stresses in the train
shafts and other components need to be below the fatigue
endurance limit of the material involved. This is because of
the very high number of stress cycles that will be
experienced over the life of the machine as the cycles are
being accumulated continuously.
1695
Almasi, A.
4. Electrical Effects on Reciprocating Machine
Trains
It is most important to study problems from electrical
events that can produce pulsating torques and torsional
vibration in train. There are wide varieties of incidents that
can cause electrical current oscillations in the electrical
transmission to which the electric machine is connected. In
each case, the incident results in an oscillating torque
applied to the train, which can stimulate twisting
oscillations in the machine shafts and vibration of various
rotating and non rotating components.
Electrical transient disturbance can be planned or
unplanned (emergency) transmission line switch incidence,
electrical faults in the transmission network such as
electrical circuit breaker actions or fault caused by storms,
electric machine internal faults or terminal short circuits. In
case of power generation (reciprocating engine coupled to
electric generator) transient disturbance can be mal-
synchronization of the generator to the electrical network.
These transient oscillations generally include a step
change in torque (impulse) and discrete frequency torque
components at the first or second harmonics of the power
system frequency, with generally low levels at the higher
harmonics. The step change torque component decays
quite slowly (order of seconds) however the lower
harmonics of the power system frequency decay rapidly in
comparison (order of tenth of seconds) [3].
An example of this is with the use of some forms of high
speed reclosing of electric transmission line circuit
breakers following the electrical faults in network. As
discussed electrical line fault can result from either
temporary or permanent electrical transients (for example
electrical lighting strike, transmission line break, a tree fall
into a transmission line causing long term transmission line
phase to phase or phase to ground fault, etc ). Following
any type of electrical fault in the transmission line with one
form of high speed reclosing, the power circuit breakers
automatically open after a few electrical cycles (1/50 of
seconds) to isolate the fault and then automatically reclose
after only several tenths of second. If the fault has cleared
during this period then no significant shaft torque
compound occurs. However high percentage of severe
multiphase faults are permanent and thus may not benefit
from high speed reclosing. In case of permanent fault then
a second major torsional event will be experienced by the
magnitude approximately equal to that of the first one. As
the damping of the torsional modes is very light the
response amplitudes in the shafts from the first electrical
disturbance will be decayed only slightly when the circuit
breakers reclose into the fault for the second time. If the
timing of this reclosure is at its most unfavorable, the shaft
torques could approximately double as a result of
response compounding .
There is potential for torsional insatiability on trains
connected to electrical networks that have series capacitor
compensated lines to reduce power transmission losses
(sub-synchronous resonance or SSR). Machines
connected to direct current transmission lines can also be
affected with instability in this case due, for example, to
incorrect operation or mal-adjustment of rectifier and
inverter control equipment. In such these cases, torque
pulsations are produced by electric machine due to current

pulsation and magnetic fields interactions. In general these
torque pulsations do not cause any harm unless their
frequency (resistance, inductance and capacitance circuit
introduces an electrical resonance frequency) coincides
with, or is close to, one of the torsoinal natural frequencies
of the train. Under these conditions the shaft response
torque could build up to extremely high level.
Recommended corrective actions for SSR problem
included installation of large filters to remove the harmful
current frequency components from entering the electric
machine, installing electrical damping devices, and
addition of protective monitoring and relaying equipment
[3]. The rectifiers, inverters, high voltage direct current
(HVDC) transmission system or large nonlinear electrical
systems feed significant harmonics of the fundamental
power frequency into electrical network. Train is subjected
to significant high order harmonic currents entering the
armature of the electric machine which produce pulsating
torques on the rotor, causing torsional vibration. These
pulsating torques are at (6n) harmonic frequencies (6, 12,
18, etc) and would be of concern only if they became
resonant with a train torsional natural frequency. The
lowest harmonic torque frequency and the one that
generally has the highest amplitude is the sixth harmonic.
Higher order harmonic torques are therefore rarely of
concern [3]. Certain harmonic effects arise when an
electric machine is started. Usually the main concern is
with torque dips in induction motors, which affect motor's
ability to reach full speed. But there are some effects that
can result in torque pulsations. These are due to
interactions between various sources of harmonics in
machine magnetomotive forces and fluxes. The main
sources of harmonics are distribution nature of the stator
winding, distribution nature of rotor currents, slotting on the
stator (or rotor) which produces a permanent variation at
slot pitch frequency and pulsation of main flux because the
average permeance of the air gap fluctuates as the rotor
moves relative to the stator. The interaction between all
these different harmonic sources can produce torques that
rise and fall with speed, sometimes accelerating the shaft,
sometimes slowing down the shaft. Torque pulsation
frequency will vary as the machine speed changes. These
torques and their magnitudes depend on the relative
number of stator and rotor slots, the use of open and
closed slots, the rotor slot skew, and the electric machine
reactance and resistances. There have been reported
cases [3] of torques large enough to cause chatter and
damages.
5. Advances in Flywheel and Train Irregularities
For all reciprocating trains, flywheel is mandatory to
regulate variable reciprocating torques. Irregularity degree
for mechanical component reliable operation is maximum
2%. This value is minimum requirement for all trains.
Generally in accordance with specific requirements of
electric network, electric machine (especially current
pulsation), reciprocating equipment, operation, torsional
vibration results, etc, lower irregularity value is required. It
is recommended to obtain 1% for special purpose units in
petroleum and petrochemical plants. Irregularity values
between 1-1.5% are in common use.
6. New Technology of Variable Speed Machines
1696
Almasi, A.
Variable frequency motor drives are becoming more
popular [9]. For variable speed reciprocating machine
trains, complex issues of torsional response and feedback
due to torque pulsation shall be addressed.
Because of the complexity of the reciprocating and
electrical machine train, the system is limited in its turn
down by torsional problems. Torsional analysis is vital for
development of relatively new technology of variable
speed reciprocating trains. In variable frequency drive
(VFD), the inverter converts the AC power to a series of
DC voltages, and then varies the frequency of DC pulses
to approximate a sinusoidal waveform at the desired
frequency. The AC waveform produced by this process is
rich in harmonics because the fast switching creates
voltage spikes. This results high order harmonic torques to
electric machine and potential for mechanical damage. It is
because during the frequency run up and run down there
are large number of potential operating speeds and hold
points. There are significant risks of the development of
resonant mechanical response. It is important that
torsional natural frequencies be calculated and modified as
required to avoid resonances. In addition operational
strategies include rapid acceleration through defined
critical speeds and avoidance of operating hold points near
critical speeds shall be carefully respected. Due to wide
operating speed range, maintaining 10% margins between
all possible excitation frequencies and natural frequencies
is very difficult and usually impossible. For variable speed
drives comprehensive torsional and stress analysis are
necessary.
Torque harmonics generated by variable speed drive can
excite the resonance during start up, and therefore must
be evaluated. In addition the ramp rate or frequency at
which the variable speed drive controls the speed of the
units should not coincide with torsional natural frequencies.
A variable speed reciprocating compressor or pump may
have several damaging torsional resonances within the
speed range due to the reciprocating machine excitation
harmonics intersecting the first torsional natural frequency.
With the use of soft coupling, the first tosional natural
frequency can be tuned below minimum speed. In many
instances this is the only way to achieve the full desired
speed range. Otherwise the speed range has to be limited
or certain speed bands have to be avoided.
Soft coupling in variable speed train can add damping to
the system. However Dynamic torque should be calculated
and compare with coupling limits. In addition limited soft
coupling life can be a problem. High tensional stiffness
coupling can reduce maintenance but large portion of
speed range should be avoided. Comprehensive torsional
analysis and study must be used to obtain optimum
solution.
7. Simulation Results
Analytical results are presented for a four throw and three
cylinders heavy duty reciprocating compressors. Train
speed is 327 rpm. Four step capacity control, 0-50-75-
100%, using fixed volume pocket at cylinder head end and
suction valve unloaders are provided. Total motor power of
each train is 6.5 MW. Driver is direct coupled eighteen (18)
poles induction electric motor. Based on experience
available coupling options are: High torsional stiffness

coupling (if allowed by torsional analysis), flexible coupling
or integral rigid forged flange connection with single
bearing electric machine. Extensive simulations show for
this train regarding natural frequency interfaces and all
possible transient cases, flexible coupling is acceptable
option due to more elasticity and damping effects which
help to obtain acceptable frequency margins and reduce
transient stresses. Coupling selection implies an adequate
separation with respect to compressor exciting harmonics,
and in particular with the most adverse one (2 x) with
respect to cylinder arrangement. Simulations show a
coupling stiffness variance of about 35% would be required
for the train to reach resonance. Compressor train integrity
must be assessed during a three phase short circuit of the
electric motor. The transient event assumed to last about
0.5 seconds. In this case the electric motor is subjected to
a high frequency and high amplitude oscillating torque.
Motor peak torque is around 3.3 times the normal value.
Simulations show that torsional transient response is
strongly reduced by train damping from flexible coupling
selection. The peak torques and stresses are about 1.6
times their average values. Simulations show electric
machine has a high frequency response at the early stage
of train start. The peak stresses do not reach significant
amplitudes. A local amplification occurs several second
after start when the electric machine variable frequency
pulsating component crosses the first torsional natural
frequency.
1.8
Compressor Brake Torque / Rated Electric Motor Torque
1.6
1.4
1.2
1
0.8
0.6
0.4
0.2
0
0 50
Figure 1. Reciprocating Compressor Brake Torque vs.
Crank Angel.
Fig. 1 shows reciprocating compressor brake torque vs.
crank angel for one revolution of crankshaft in steady state
conditions. Compressor brake torques are dimensionless
by rated electric motor torque. The solid and dashed-
dotted curves represent compressor torque for normal full
load and (50%) unloaded conditions respspectively. This
figure show how compressor brake torque varies
considerably in one shaft revolution (from less than 20% of
motor rated torque to around 170% of motor rated torque).
It shows importance of flywheel to regulate train torque
requirements and strong effects of torsional irregular
torques on train torsional behavior. Different unloaded
conditions show completely different torsional loading
behavior. Simulations show unloaded (50%) condition
represents highest irregularity in train among steady state
conditions. It proves necessity to evaluate torsional
behavior of all operating conditions including all unloaded
Almasi, A.
stages, high and low suctions, possible process changes
and all foreseen transient situations.
8. Coupling Selection
Many operators and vendors prefer high torsional stiffness
coupling because it results to more rugged train and higher
natural frequencies. Also it decreases maintenance. The
soft couplings can protect the electric machine
components by absorbing the dynamic torque generated
by reciprocating machines. Rubber coupling usually
increase maintenance since the rubber degrades over the
time due to heat and environmental factors. Actual rubber
coupling life may be significantly less than coupling
manufacture stated life, if the coupling is subject to heat or
harsh condition (such as oil mist, ozone, etc). Special
silicon block may improve life for high temperature
applications [12].
For coupling an appropriate service factor should be used
to allow for possible transient conditions. The vibratory
torque and heat dissipation must be reviewed carefully.
The allowable vibratory torque is typically 20% to 30% of
the coupling rated torque. The heat dissipation is a
function of the vibratory torque and frequency and is
normally specified in terms of power loss (Watts). Other
factors such as end float and allowable misalignment
should also be addressed. The torsional stiffness of the
rubber elements can vary with temperature and torque.
The actual coupling stiffness can vary by as much as 20%
Normal Full Load
Unloaded(50%)
from catalogue values. Also some coupling (such as
coupling with rubber elements) have nonlinear stiffness
which depends upon the actual transmitted torque. As a
system starts, the speed increase can result in a load
increase, natural frequencies will change (coupling
stiffness can increase and cause natural frequencies to
slightly increase). In these cases coupling are usually
modeled linear and special attention is required for elastic
data sensitivity analysis. Comprehensive torsional analysis
and study, machine arrangement, all possible steady state
and transient conditions, operation and maintenance must
be considered for optimum coupling selection.
100 150 200 250 300 350
9. Electric Machine Considerations and Practical
Crank Angle(Degree) Recommendations
Experiences have shown that only accurate modeling of all
rotating machines and elements in (especially electrical
machine) can result to accurate torsional analysis of train.
Observations show that natural frequencies of
reciprocating trains are sensitive to torsional model of
other machines in train especially electric machine model.
Flexibility and inertial distribution through the electric
machine core shall be modeled accurately otherwise it can
result in missed torsioal natural frequency, inaccurate
torsional analysis and torsional problems. Stiffness of
electric machine shaft can be influenced by the various
types of construction. Machined or welded webs can add
significant stiffness (typically 10-40% more) while keyed or
laminations typically add minimum stiffness. Only a
detailed Finite Element Analysis (F.E.A.) of the electric
machine shaft can provide accurate results. Comparison
showed more than 30% error in shaft stiffness between
detailed Finite Element Analysis (F.E.A.) and simplified
method [12].
1697

Experiences have shown that many electric machines
have been designed to couple to non-reciprocating rotating
equipment and may not be adequately sized for
reciprocating equipment. An indication can be shaft size.
Crankshafts are often constructed with higher strength
material and have lower strength concentration factors. As
rule-of-thumb electric machine shaft diameter to be equal
to or greater than the reciprocating machine crankshaft
diameter. Numerous torsional vibration problems continue
to occur in reciprocating trains. Main reasons are lack of
comprehensive torsional vibration analysis and study,
improper application and maintenance of coupling (mainly
flexible couplings), using of electric machines traditionally
used in non-reciprocating application (such as variable
speed motor) and lack of monitoring.
Shaft materials should be high strength steel. If welds are
required on shaft, a weldable shaft material should be
used. Proper weld procedures and material compatibility
must be considered. Fabrication details such as the
electric machine pole bolt torque, etc should consider
loads due to torsional vibration. Continuous operation at
torsional resonance shall be avoided. Coupling, flywheel
and electric machine torsional characteristics have strong
influence on reciprocating train torsional vibration and can
be modified to tune system. Changing the load sequence
could help reduce torsional vibration in reciprocating
compressor and pump. Avoid full load shutdowns for
reciprocating compressor and pump specially in train with
torque sensitive equipment. Some vendors intended to use
stiff system with short flanged connection (no coupling)
and single bearing electric machine. These trains have
much lower damping however higher natural frequencies.
These trains may be acceptable after careful review of
torsional analysis including all possible operating steady
state and transient torsional situations.Reciprocating
machines generate a torque excitation due to reciprocating
inertia and gas forces acting on the crankshaft. This can
consist of multiple integer torque harmonics. Half order
excitation (0.5X, 1.5X, etc) can also occur in four stroke
reciprocating engine. In reciprocating machine each throw
can create significant primary (1X) and secondary (2X)
harmonic torques. For reciprocating compressor and
pump, valve failure, fluid pulsation and load steps shall be
considered. For reciprocating engines, engine misfire,
pressure imbalance, ignition problem and leaks (leaks in
fuel valves or compression pressure) shall be respected.
It is important to measure and verify torsional vibration
during performance test. Based on site observations
following transient events are critical and shall be
respected in details: synchronous electric machine start
up, short circuit, reciprocating engine misfire, valve failure
and loaded shut down of compressor and pump.
A train which passes through a torsional natural frequency
during start up may produce significant transient shaft
stresses. If the system is started on a frequency basis, a
start up analysis should be performed to determine if low
cycle fatigue is a potential problem. Synchronous
machines need more care (than induction machines) in
this regard and they definitely need a transient torsional
start up analysis. Coupling torque is usually chosen on the
basis of mean requirements for full load. It must have a
sufficient service factor to handle and likely overload (such
as electrical faults).
1698
Almasi, A.
10. Conclusion
Reciprocating equipment are very efficient, flexible and
have wide range of application. A comprehensive model
and solutions using analytical formulations are developed
to study both steady state and transient response of
complex reciprocating trains. The torsional vibration
analysis report shall include data used in mass elastic
system, torsional natural frequencies, display of torques
vs. speed, torsional critical speed, mode shape diagrams,
interface diagrams, definition of coincidence of the
excitation frequencies with the torsional natural
frequencies, all possible steady state cases (normal and all
unloded cases), all possible transient cases (start up, shut
down cases, especially loaded shut down, short circuit,
electrical faults, etc ), non-ideal cases (such as engine
misfire or compressor valve failure), worst case design,
dynamic torsional stresses (based on dynamic torque
modulations, stress concentration factors, and
amplification factors), comparison to determine compliance
(with regard to separation margin, stresses, loading, and
coupling dynamic torque), parametric analysis to
determine possible coupling modification (when separation
margin, stress level or coupling torque are not acceptable).
The report should also consider how the input data
variance will affect the results (sensitivity analysis).
References
[1] Heinz P. Bloch, Compressor and Modern Process
Application, John Wiley and Sons, 2006.
[2] Heinz P. Bloch, A Practical Guide To Compressor
Technology, Second Edition, John Wiley and Sons,
2006.
[3] Duncan N. Walker, Torsional Vibration of
Turbomachinery, McGraw-Hill, 2004.
[4] Enzo Giacomelli, Carlo Mazzali, Nicola Campo, Paolo
Battagli, Fabio Falciani, Torsional Analysis of A-20
Cylinder Hyper compressor Train, Proceeding of
ESDA2006, Engineering System and Analysis, Torino,
Italy, 4-7 July, 2006.
[5] Shelley Greenfeld and Kelly Eberle, New API
Standard 618 (5 TH ED.) And Its Impact on
Reciprocating Compressor Package Design – Part I, II
and III, Compressor Tech Two, June – July – August
2008.
[6] Vibration in Reciprocating Machinery and Piping
Systems, Engineering Dynamics Incorporated,
Engineering Dynamic Incorporated (EDI), San
Antonio, Texas, June 2007,
[7] A. S. Rangwala, Reciprocating Machinery Dynamics,
First Edition, New Age International (P) Limited
Publishers, 2006.
[8] Cyril M. Harris, Allan G. Piersol, Harris Shock and
Vibration Handbook, Fifth Edition, McGraw-Hill, 2002.
[9] Royce N. Brown, Compressors Selection and Sizing,
Third Edition, Gulf Publishing, 2005.
[10] Positive Displacement Pumps - Reciprocating, API
674 2th edition, June 1995.
[11] Reciprocating Compressor for Petroleum, Chemical
and Gas Service Industries, API 618 5th edition,
December 2007.
[12] Troy Feese and Charles Hill, Guidelines for Improving
Reliability of Reciprocating Machinery By Avoiding
Torsional Vibration Problems, Gas Machinery
Conference, Austin, Texas, October 2001.
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye

DALGIÇ POMPA PERFORMANS TESTLERİNDE KULLANILAN

YENİ TEKNOLOJİLER

NEW TECHNOLOGIES USED IN THE PERFORMANCE TESTING OF

SUBMERSIBLE PUMPS
Ergün KORKMAZa,*, Mustafa GÖLCÜb, Cahit KURBANOĞLUc
a,*
Süleyman Demirel Üni. Teknik Eğitim Fak., Isparta, Türkiye, E-posta: korkmaze@tef.sdu.edu.tr
b
Pamukkale Üni. Teknik Eğitim Fak., Denizli, Türkiye, E-posta: mgolcu@pau.edu.tr
c
Süleyman Demirel Üni. Müh. Mim. Fak., Isparta, Türkiye, E-posta: kurban@mmf.sdu.edu.tr

Özet çıkartılmasında; basınçlı hava sistemleri, düşey türbin

pompaları ve yaygın olarak da dalgıç pompalar
Pompa performans testleri, tasarımı gerçekleştirilen kullanılmaktadır.
pompaların performanslarının tespiti veya pompa
performansı üzerinde etkili olduğu düşünülen Dalgıç pompalar; montaj kolaylığı, derinlik sınırının
parametrelerin pompa karakteristiklerine etkilerinin olmaması, yüksek verim, enerji tasarrufu ve ekonomikliği
incelenmesinde oldukça önem arz etmektedir. Bu nedenle nedeniyle teknolojik gelişmelere paralel olarak yaygın bir
testlerde kullanılacak ölçüm yöntemleri ve ölçme şekilde kullanılmaktadır. Dalgıç pompalar, çok kademeli bir
cihazlarının belirlenmesinde gerekli hassasiyet santrifüj pompanın su altında çalışmaya elverişli elektrik
gösterilmelidir. Bu çalışmada; dalgıç pompa motoruna monte edilmesiyle meydana gelmektedir. Pompa
karakteristiklerinin belirlenmesi için basma yüksekliği, debi, miline güç; eksenel yükleri taşıyabilecek yapıda yataklara
efektif güç ve motor dönme hızı ölçüm ve kontrolünde sahip, özel olarak tasarlanmış dalgıç motor aracılığı ile
kullanılan yeni teknolojiler incelenmiştir. Bu amaçla yüksek aktarılmaktadır. Bir santrifüj pompa deniz seviyesinde
hassasiyetli ölçme ve kontrol cihazlarının kullanıldığı dalgıç atmosferik koşullarda teorik olarak yaklaşık 10 m’den,
pompa test ünitesi kurulmuştur. Kullanılan bir program pratikte ise 6-8 m derinlikten su çekebilmektedir. Bu
sayesinde pompa karakteristikleri bilgisayar destekli olarak nedenle yeraltı sularının yeryüzüne çıkartılmasında çok
elde edilmiştir. Ayrıca, şebeke gerilimi ve motor devrindeki kademeli santrifüj pompalar olarak bilinen derin kuyu
değişimlerin pompa karakteristikleri üzerindeki olumsuz pompaları kullanılmaktadır [1-2]. Dalgıç pompalar
etkilerinin nasıl giderilebileceği de ortaya konulmuştur. genellikle anma çaplarına göre; 4", 6", 8", 10" ve 14"’lik
seriler halinde imal edilmektedir. Şekil 1’de dalgıç pompa
Anahtar kelimeler: Dalgıç pompa, Pompa performansı, ve ana parçaları gösterilmiştir.
Pompa karakteristikleri.

Abstract

Pump performance tests are considerably important for the

assessment of the performance of pumps designed or
study of the effects on the pump characteristics of
parameters believed to be affecting pump performance.
Therefore, due care should be employed when
determining the measurement methods and measurement
devices for use in such tests. This study examines new
technologies used in the measurement and control of
head, flow rate, brake horsepower and rotation speed of
the motor. For this purpose, a submersible pump testing
unit has been assembled using highly sensitive
measurement and control devices. The pump
characteristics have been obtained in a computer-aided
manner using software. It has been further figured out how
negative impacts of changes in the mains voltage and
motor rotation speed on pump characteristics could be
eliminated.

Keywords: Submersible pump, Pump performance, Pump

charecteristics. a) b)
1. Giriş Şekil 1. a) Dalgıç pompa [3] b) Ana parçaları (standart
konstrüksiyon) [4]
Tüketilebilir su potansiyelimizin %13’üne yakın bir kısmını
oluşturan yeraltı su kaynaklarının yeryüzüne

© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye

1699
 Korkmaz, E., Gölcü, M. ve Kurbanoğlu, C.

Elektronik ve bilgisayar teknolojisindeki gelişmeler her basınç transmitteri, debimetre ve sürgülü vana montajları
sektörde olduğu gibi pompa sektörünü de yeni arayışlara tamamlanmıştır (Şekil 2 ve Şekil 3).
itmiştir. Bu sayede yüksek hassasiyetli ölçme ve kontrol
cihazlarının kullanıldığı bilgisayar destekli pompa test
üniteleri yaygınlaşmaya başlamış ve bu konuda çeşitli
çalışmalar yapılmıştır [5-8]. Bu çalışmada, dalgıç pompa
karakteristiklerinin belirlenmesi için basma yüksekliği, debi,
efektif güç ve motor dönme hızı ölçüm ve kontrolünde
kullanılan yeni teknolojiler incelenmiştir. Bu amaçla yüksek
hassasiyetli ölçme ve kontrol cihazlarının kullanıldığı dalgıç
pompa test ünitesi kurulmuştur.

2. Dalgıç Pompa Deney Düzeneği

Dalgıç pompa deneylerinin gerçekleştirilebilmesi için

3
öncelikle 3x2x2 m boyutlarında depo imalatı yapılmış ve
depo üzerine pompa grubunun montajı gerçekleştirilmiştir.
Pompa çarklarının kolaylıkla değiştirilebilmesi için düzenek
üzerine 250-500 kg kapasiteli bir vinç monte edilmiştir. Şekil 2. Dalgıç pompa deney düzeneği
Pompa çıkış çapında (4") boru bağlantıları yapılarak

Şekil 3. Dalgıç pompa deney düzeneğinde kullanılan ölçme aletleri ve bağlantı noktaları (ölçeksiz).

3. Pompa Karakteristiklerinin Belirlenmesi
Rotadinamik pompalar, çoğu volumetrik pompalardan farklı
olarak, proje değerlerine ve emme koşullarına bağlı olarak
değişken debide akışkan basabilirler. Burada debi
üzerinde en önemli etken pompanın manometrik basma
yüksekliğidir. Manometrik basma yüksekliğine bağlı olarak
debideki bu değişim, efektif güç (fren beygirgücü veya
toplam aktif güç) ve verim değerlerinin de değişmesine
neden olur. Çeşitli debi değerlerine göre manometrik
basma yüksekliği, efektif güç ve verim değerlerinin
değişimini ifade eden bu eğrilere pompa karakteristik
eğrileri adı verilmektedir. Özellikle pompanın en iyi verim
noktasının (E.V.N.) tespiti açısından pompa karakteristik
eğrilerinin çizimi oldukça önem taşımaktadır [9].
(LDV) gibi) çok fazla yer verilmemiştir. Burada, bu
standarda özellikle basma yüksekliği ve debi ölçümleri
konusunda yeni teknoloji ölçüm cihazlarının kullanımı ile
ilgili eklemeler yapılması gerektiğini vurgulamakta fayda
vardır.
3.1. Basınç Ölçümleri
Basınç ölçümleri için kullanılan statik basınç ölçme
ağızlarının (basınç prizlerinin) açılmasında TS EN ISO
9906 [12] referans alınmıştır (Şekil 4).

Pompa karakteristiklerinin belirlenmesinde daha önce

kullanılan TS ISO 2548 [10] ve TS ISO 3555 [11]
standartları geri çekilmiş, yerine TS EN ISO 9906 [12]
kullanılmaya başlanmıştır. Her ne kadar en yeni standart
TS EN ISO 9906 olsa da bu standartta dahi yeni teknoloji
ölçüm cihazlarının kullanımına (basınç transmitterleri, Şekil 4. TS EN ISO 9906’ya göre statik basınç ölçme
ultrasonik debimetreler, manyetik debimetreler, Laser ağızlarının özellikleri [12].
Doppler Anemometer (LDA) ve Laser Doppler Velocimeter

1700

Dalgıç pompa sistemlerinde toplam manometrik basma
yüksekliği, emme yüksekliği ile düzeltilmiş basma
yüksekliğinin toplamı şeklindedir. Emme yüksekliği değeri
vakum transmitteri yardımıyla, basma yüksekliği değeri ise
pozitif basınç transmitteri yardımıyla ölçülmüştür.
Transmitterin bağlı olduğu boru ekseni ile pompa emme
kutusu arasındaki düşey uzaklığın, transmitterde okunan
basınç yüküne eklenmesiyle düzeltilmiş basma yüksekliği
değeri bulunmuş olur. Toplam basma yüksekliği, emme ve
düzeltilmiş basma yüksekliklerinin toplamı olarak ortaya
çıkar (Şekil 5).
Şekil 5. TS EN ISO 9906’ya göre dalgıç pompalar için
basma yüksekliğinin ölçülmesi [12].
Klasik pompa test sistemlerinde basınç ölçümleri için
genellikle manometreler kullanılmaktadır. Oysa son
zamanlarda ölçüm hassasiyetleri nedeniyle basınç
transdüserleri veya basınç transmitterleri yaygın olarak
kullanılmaktadır. Basınç ölçümleri için; 24 V DC beslemeli,
2 telli bağlantılı, 4~20 mA çıkışlı, -1~0 bar basınç aralığına
sahip vakum basınç transmitteri (Şekil 6a) ve 0~10 bar
ölçüm aralığına sahip pozitif basınç transmitterleri (Şekil
6b) kullanılmıştır. Transmitterlerden elde edilen 4~20 mA
çıkış sinyalleri modül kanallardan geçirilerek kullanılan
yazılım sayesinde bir ara yüze aktarılmıştır.
(a) (b)
Şekil 6. Vakum ve pozitif basınç transmitteri [13].
3.2. Debi Ölçümleri
Rotadinamik pompalar için çok değişik hacimsel debi
ölçüm metotlarının kullanımı mümkündür. Savak,
orifismetre, venturimetre, su sayaçları ve sabit hacim
tankları ile hacimsel debi ölçümleri yapılabilir. Ancak son
zamanlarda özellikle montaj kolaylığı ve yüksek
hassasiyetleri nedeniyle ultrasonik (ölçülen değerin ±%1’i)
ve manyetik (ölçülen değerin ±%0.15’i) tip debi ölçerlerin
kullanımı yaygınlaşmaktadır. Bunun dışında Laser Doppler
1701
Korkmaz, E., Gölcü, M. ve Kurbanoğlu, C.
Anemometer (LDA) ve Laser Doppler Velocimeter (LDV)
gibi oldukça yüksek hasiyete sahip cihazların kullanımı da
gittikçe yaygınlaşmakta ancak özellikle küçük ve orta
ölçekli tesisler için oldukça yüksek maliyetleri nedeniyle
cazibesini yitirmektedir [14]. Deney düzeneğinde kullanılan
ultrasonik ve manyetik debimetreler Şekil 7’de
gösterilmiştir.
(a) (b)
Şekil 7. Ultrasonik (a) ve manyetik (b) debimetreler [9].
Burada hem ultrasonik, hem de manyetik tip debimetre
kullanımındaki amaç her iki debimetrenin de
kıyaslanmasına imkan tanımaktır. Debimetrelerin doğru ve
hassas ölçüm yapabilmesi için düzenek üzerinde
bağlanacakları yerlerin tespiti oldukça önemlidir. Ultrasonik
debi ölçüm cihazının doğru ve hassas ölçüm yapabilmesi
için (akışın tam gelişmiş ve üniform olabilmesi için)
sistemde kullanılan debimetrenin kelepçe sensöründen
önce boru çapının (4") en az 10 katı, kelepçe sensöründen
sonra ise kullanılan boru çapının en az 5 katı kadar boru
boyuna ihtiyaç duyulmaktadır (Şekil 8).
Şekil 8. Ultrasonik debimetre sensörü bağlantı şartları [15].
Manyetik debimetre için ise; manyetik debimetreden önce
kullanılan boru çapının en az 5 katı, debimetreden sonra
da kullanılan boru çapının en az 2 katı mesafe
gerekmektedir (Şekil 9).
Şekil 9. Manyetik debimetre bağlantı şartları [16].
TS EN ISO 6817’de [17], debi ölçerin sıvı giriş veya sıvı
çıkış tarafına yerleştirilen boru montaj parçalarının
(dirsekler, vanalar, redüksiyon parçaları vb.), hız profili ve
debi ölçer performansı üzerinde olumsuz etkilere neden
olabileceği ifade edilmiştir. Bu etkileri en aza indirmek için,
debi ölçer imalatçısının montajla ilgili önerilerine uyulması
gerektiği belirtilmiştir. TS EN ISO 29104’te [18] de debi
ölçer imalatçısının montaj talimatlarına uyulması gerektiği
belirtilmiş, imalatçının montaj talimatları yoksa debimetre
giriş ağzının herhangi bir türbülans meydana gelen
 Korkmaz, E., Gölcü, M. ve Kurbanoğlu, C.

noktadan, boru anma çapının 10 katı (10 DN) mesafede ve
debimetre çıkış ağzının da, herhangi bir türbülans
meydana gelen noktaya, çıkıştan itibaren, boru anma
çapının en az 5 katı (5 DN) mesafede olacak şekilde
yerleştirilmesi gerektiği ifade edilmiştir.
şeklinde gösterilir [20]. Bu kayma motorun sargısı, nüve
yapısı gibi çeşitli motora özgü faktörlere bağlı olarak
değişkenlik göstererek motor miline devir kaybı olarak
yansıyacaktır. Şekil 11’de bir asenkron motor karakteristik
eğrisi görülmektedir.

3.3. Efektif Güç Ölçümleri

Pompanın çalışma noktasındaki verimini tespit edebilmek

için pompanın şebekeden çekeceği aktif gücün tespit
edilmesi gerekir. Bu amaçla; elektrik sayacı,
penswattmetre, voltmetre, ampermetre ve cosφmetre
kullanılabilir. Daha etkin bir yöntem ise şebekeye ait akım,
gerilim, güç faktörü, akım ve gerilim harmonikleri, aktif,
reaktif ve görünür güçler gibi bir çok bilgiyi bir arada bulma
imkanı veren şebeke analizörü kullanmaktır. Bu nedenle
deneylerde aktif güç ölçümleri için Şekil 10’da gösterilen
±%1 hassasiyete sahip Entes marka MPR-60S model
şebeke analizörü kullanılmıştır.
Şekil 11. Asenkron motor devir-tork karakteristiği.

Şekil 11’de görüldüğü gibi, tork arttıkça motor sargıları bir

Şekil 10. Aktif güç ölçümlerinde kullanılan şebeke
analizörü [19].
Elektrik motorları, elektrik enerjisini mekanik enerjiye
dönüştürürken şebekeden aktif güç çekerken aynı
zamanda gerekli manyetik alanları oluşturabilmek için de
reaktif güç çekmektedir. Pompa motorunun şebekeden
çekeceği güç efektif yani aktif güçtür. Reaktif gücün
önlenmesi için sistemde kompanzasyon yapılabilir. Bunun
için elektrik panosuna, elektrik motoru kapasitesine göre
kondansatör bağlantısının yapılması gereklidir.
3. 4. Motor Devri Ölçümleri ve Kontrolü
Asenkron motor çalışma prensibi gereğince yük altında
iken belirli bir kayma değerine sahiptir. Bu kayma değeri,
asenkron motorda stator devri ile rotor devri arasındaki
fark (rotorun statoru takibindeki gecikme) olarak ifade
edilir. Statorun toplam kutup sayısı (P) ve stator sargılarına
uygulanan gerilimin frekansı (fs) ise statorun senkron hızı;
aşamadan sonra bu torku yenebilmek için gerekli elektrik
akısını sağlayamayacak ve motor devri azalacaktır. Bizim
çalışma bölgemiz motorun saturasyona (doyuma) uğradığı
bölgede değil, motorun hız ve torkunun orantılı olarak
değiştiği bölgededir. Bu bölgede tork arttıkça hız
azalmaktadır. Bu durum aslında asenkron motor
kullanılarak yapılan birçok deneyde önemli bir faktördür.
Nitekim dalgıç pompa çarklarının test edilmesinde de
pompa çarklarının değişik vana pozisyonlarında (değişik
yük değerlerinde) test edilmesi söz konusudur. Özellikle
E.V.N. üzerindeki vana pozisyonlarında motor devrinde
büyük düşmeler söz konusu olabilmektedir. Pompa
karakteristiklerinin boyutsuz sayılarla ifadesi dikkate
alınırsa motor devrinin; debi sayısı ile lineer, basınç sayısı
ile ikinci dereceden ve güç sayısı ile üçüncü dereceden
ilişkili olduğu, dolayısıyla pompayı tahrik eden motor
devrindeki değişimlerin pompa karakteristikleri üzerinde ne
kadar etkili olduğu daha iyi anlaşılabilir.
Motor devrindeki düşüş, yalnız yük artışından değil aynı
zamanda şebeke gerilimindeki aşırı düşmelerden de
kaynaklanabilmektedir. Şebeke gerilimi, motor devri
üzerinde (dolayısıyla pompa karakteristik değerleri
üzerinde) önemli bir etkiye sahiptir. Bu durumun çark
karakteristiklerinin karşılaştırılmasında olumsuz etkiye
neden olmaması için deney düzeneğinde Saba marka, 30
kVA gücünde Trifaze servo voltaj regülatörü kullanılmıştır.
Şekil 12’de deneylerde kullanılan servo voltaj regülatörü
gösterilmiştir.

120 ⋅ (fs )  d 
ns =   (1)
P d

olarak ifade edilir. Motorun rotoruna tork etki ettiği zaman

rotora bir kuvvet uygulanmış olacak ve rotor artık stator
frekansını yakalayamayacaktır. Bu durum kaymaya neden
olacaktır. Rotor hızı (nr) olmak üzere, stator ve rotor
arasındaki kayma (S),

ns − nr ωs − ωr
S= = (2)
ns ωs
Şekil 12. Voltaj regülatörü [9]

1702

Her ne kadar voltaj regülatörü şebeke gerilimindeki
değişimleri azaltsa da voltaj regülatörünün
hassasiyetine bağlı olarak (şebeke geriliminin ±%2’si
kadar) belirli bir çalışma aralığı bulunmaktadır. Bu nedenle
özellikle şebeke geriliminin çok değişken olduğu yerlerde
kullanımı yeterli olmayabilir. Deneylerin devir sayısı
açısından stabilizasyonunda kesin çözüm ise motor
devrinin ölçülerek, bir sürücü ve PLC (Programmable Logic
Controller) ünitesi kullanılarak motor devrinin geri
beslemeli kontrolünden geçmektedir.
Deneylerde kullanılan dalgıç motoru 2850 d/d motor
devrinde kullanılmıştır. 2850 d/d motor devrini elde etmek
için frekans invertörü (Şekil 13), kontrolü için de PLC
ünitesi ve PLC ile kullanıcı temasını sağlayan kontrol
paneli (Şekil 14) kullanılmıştır.
Şekil 13. Frekans invertörü [21].
Şekil 14. PLC ve kontrol paneli [9].
Motor devri ölçümlerinde yaygın olarak takogeneratör
kullanımı söz konusudur. Ancak dalgıç motorlarının su
içerisinde çalışması nedeniyle takogeneratör kullanımı
uygun değildir. Bu nedenle motor devir sayısının tespiti
için, endüktif yaklaşım sensörü (proximity switch)
kullanılmıştır (Şekil 15).
Şekil 15. Devir sayısı ölçümlerinde kullanılan endüktif
yaklaşım sensörü [22].
Endüktif yaklaşım sensörleri metal elemanlara duyarlı
oldukları için motor mili üzerine Şekil 16’da gösterilen 8 diş
sayısına sahip zincir dişli tespit edilmiştir.
Korkmaz, E., Gölcü, M. ve Kurbanoğlu, C.
de
Şekil 16. Endüktif yaklaşım sensörünün algılamasında
kullanılan zincir dişli çark
Endüktif sensör 0-4 mm mesafe aralığında, önünden
geçen metal elemanları görebilmektedir. Motor miline
tespit edilmiş olan zincir dişli mil ile beraber dönerken, bu
esnada sensör önünden geçen diş sayıları sayılmakta ve
PLC ünitesine gönderilmektedir. PLC kontrol panelinden
girilen devir sayısını okuyarak sensörden aldığı devir bilgisi
ile karşılaştırır. PLC karşılaştırmanın sonucu
doğrultusunda frekans invertörüne 0-10 V DC sinyal
göndererek sürücüyü kontrol eder. Burada asıl kontrol
elemanı olan PLC, sürücüyü ara eleman olarak kullanmak
suretiyle motorun sabit devirde kalmasını sağlamaktadır.
PLC 0 ile 10 V DC arasındaki analog bilgiyi sürücüye
gönderdikten sonra sürücü 0-10 V DC sinyali, 0-50 Hz
arasında derecelendirerek gelen sinyale göre motoru bu
frekansta sürmektedir. Örnek olarak, eğer PLC
karşılaştırma sonucunda sürücüye 5 V DC sinyal
göndermiş ise frekans invertörü pompa motorunu 25 Hz’de
sürer. Yalnız motorun sürülmesi sırasında değerlendirme,
sensörden geri besleme olarak her an devam ettiği için
PLC anlık olarak 1.75 sn cevap zamanı ile motor
frekansını kontrol etmektedir. Haliyle motor yüksüz halden
yüklü hale geçtiği sırada (vana açıldığı zaman) milden
alınan devir bilgisi aracılığıyla devir azalması tespit
edilerek, PLC tarafından anında müdahale edilir. PLC
devirdeki azalma miktarıyla orantılı olarak frekans değerini
artırarak istenilen devir sayısının sabit kalmasını
sağlamaktadır.
3. 5. Verim Ölçümleri
Pompa genel verimi, pompanın akışkana verdiği gücün
(P0), efektif (aktif) güce (Pe) oranıdır.
P0
ηg = (3)
Pe
Pompanın akışkana verdiği güç (P0) ise;
P0 = ρ ⋅ g ⋅ Q ⋅Hm (W) (4)
şeklinde hesaplanır. Burada; ρ akışkanın yoğunluğu
(kg/m3), g yer çekimi ivmesi (m/s2), Q debi (m3/s) ve Hm
toplam manometrik basma yüksekliği (m) olarak ifade
edilmiştir. Deneyler esnasında değişik vana pozisyonları
için; vakum basıncı, basma yüksekliği, debi ve toplam aktif
(efektif) güç bilgileri kullanılan arayüz programı ile
kaydedilmiştir (Şekil 17). Bu sayede her bir çark için, tüm
çalışma noktası değerleri tespit edilmiştir.
1703

Şekil 17. Deney düzeneğinde kullanılan arayüz programı.
4. Sonuçlar
Her ne kadar pompa tasarımları, temel tasarım
kitaplarında yer alan ampirik denklemelere dayalı olarak
gerçekleştirilse de tasarımı gerçekleştirilen pompanın
deneylerle desteklenmesi gerekmektedir. Bu nedenle
pompa deneylerinde kullanılan cihaz ve ekipmanların
hassasiyetleri de oldukça önem taşımaktadır. Özellikle
pompayı karakterize eden manometrik basma yüksekliği
ve debi parametrelerinin hassas bir şekilde ölçülmesi
gerekmektedir. Basınç ölçümlerinde manometreler yerine
basınç transducerlerinin veya transmitterlerinin, debi
ölçümlerinde ise sabit hacim tankları, savak, orifismetre ve
venturimetre yerine ultrasonik veya manyetik tip debi ölçer
kullanımı önerilebilir. Şebeke bilgilerinin tespiti için de
ampermetre, voltmetre, cosφmetre yerine, penswattmetre
veya şebeke analizörü kullanmanın faydalı olacağı
söylenebilir. Pompa karakteristik değerleri üzerinde,
şebeke gerilimi ve kullanılan motor devrinin oldukça etkili
olduğu görülmüştür. Bu nedenle pompa performans
testlerinde; şebeke gerilimindeki dalgalanmaları azaltmak
için trifaze servo voltaj regülatörü, motor devrinin sabit
tutulabilmesi için de frekans invertörlü devir kontrolü
yapılması, elde edilen sonuçların tutarlılığı ve geçerliliği
açısından oldukça önemlidir.
Teşekkür
Çalışmanın tamamlanmasındaki katkılarından dolayı
Süleyman Demirel Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri
Yönetim Birimine ve Türkiye Bilimsel ve Teknolojik
Araştırma Kurumu (TÜBİTAK)’a teşekkür ederiz.
Kaynaklar
[1] Gölcü, M., Dalgıç pompalarda çarka ara kanatçık
ilavesinin verime etkisinin analizi, Pamukkale
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi,
127s, Denizli, 2001.
[2] Korkmaz, E. Kurbanoğlu, C. ve Gölcü, M., Dalgıç
pompalarda kullanılan çarklar, kavitasyon oluşumu ve
önleme çareleri. VI. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu,
25-27 Mayıs, Isparta, 893-904, 2006.
[3] Anonim, Grundfos internet sitesi.
http://net.grundfos.com/doc/webnet/sp/int/features_sp.
htm, Erişim Tarihi: 27.12.2008.
[4] Anonim, Alarko Carrier Sanayi ve Ticaret A.Ş. internet
sitesi.http://www.alarkocarrier.com.tr/Urun/brosur/4Dp
ompa_brs.pdf, Erişim Tarihi: 28.12.2007.
1704
Korkmaz, E., Gölcü, M. ve Kurbanoğlu, C.
[5] Sungur, C., Bilgisayar kontrollü yüksek hassasiyetli
santrifüj pompa deney ünitesinin gerçekleştirilmesi,
Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 17, 32,
39-46, 2003.
[6] Sungur, C. ve Bal, G., Yüksek güvenirlikli ve
hassasiyetli bir santrifüj pompa deney standının
bilgisayar kontrollü olarak geliştirilmesi, 3. Uluslararası
İleri Teknolojiler Sempozyumu, 18-20 Ağustos, 403-
414, Ankara, 2003.
[7] Ertöz, A.Ö. Değer, T. ve Karamanoğlu, Y., Pompa
deney standı modernizasyonu, 5. Pompa - Vana
Kongresi ve Sergisi, Hilton Convention&Exhibition
Center, İstanbul, 22-24 Kasım 2004.
[8] Değer, T. ve Ertöz, A.Ö., Bilgisayar destekli pompa
tasarımı, 5. Pompa - Vana Kongresi ve Sergisi, Hilton
Convention&Exhibition Center, İstanbul, 22-24 Kasım
2004.
[9] Korkmaz, E., Farklı kanat çıkış açılarında ara kanatçık
uzunluğunun ve çevresel pozisyonunun dalgıç pompa
performansına etkisinin analizi, Süleyman Demirel
Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi,
208s, Isparta, 2008.
[10] Anonim, TSE ISO 2548, Santrifüj pompalar - Karışık
akışlı ve eksenel pompalar kabul deneyi esasları Sınıf
C,Türk Standartları Enstitüsü, 47s, Ankara, 1999.
[11] Anonim, TSE ISO 3555, Santrifüj pompalar - Karışık
akışlı ve eksenel pompalar kabul deneyi esasları -
Sınıf B, Türk Standartları Enstitüsü, 47s, Ankara,
1999.
[12] Anonim, TSE EN ISO 9906, Rotodinamik pompalar -
Hidrolik performans kabul deneyleri - Sınıf 1 ve Sınıf 2,
Türk Standartları Enstitüsü, 60s, Ankara, 2002.
[13] Anonim, Wika Instrument Corporation internet sitesi.
http://www.wika.com/WIKAWeb/Product/pdf/S-10_S-
11.pdf, Erişim Tarihi: 27.12.2008.
[14] Korkmaz, E. Kurbanoğlu, C. ve Gölcü, M., Dalgıç
pompa deney düzeneği ve ölçüm sistemleri, 15. Yıl
Mühendislik-Mimarlık Sempozyumu, 14-16 Kasım,
Isparta, Bildiriler Kitabı Cilt 1 1-9, 2007.
[15] Anonim, Krohne Optisonic 6300 Ultrasonic clamp-on
flowmeter, Manual, 75p, Germany, 2006.
[16] Anonim, Krohne Optiflux 1000/5000 Electromagnetic
flow sensor, sandwich versions, for volumetric flow
rate measurement electrically conductive liquids,
Quick start, 8p, Germany, 2005.
[17] Anonim, TSE EN ISO 6817, Borulardaki iletken sıvı
akışının ölçülmesi-Elektromanyetik debi ölçerlerin
kullanım metodu, Türk Standartları Enstitüsü, 20s,
Ankara, 2003.
[18] Anonim, TSE EN ISO 29104, Borularda akışkan
akışının ölçümü - Sıvılar için - Elektromanyetik debi
ölçerin performansını değerlendirme metotları, Türk
Standartları Enstitüsü, 21s, Ankara, 2002.
[19] Anonim, Entes MPR-60S Elektronik şebeke analizörü
kullanma kılavuzu, 37s, İstanbul, 2006.
[20] Çolak, İ., Asenkron Motorlar, Seçkin Yayıncılık, 174s,
Ankara, 2008.
[21] Anonim, Moeller-Drives internet sitesi.
http://www.moeller-
drives.co.uk/product_info.php?cPath=32_47_37&prod
ucts_id=53, Erişim Tarihi: 27.12.2008.
[22] Anonim, Balluff Sensors Worldwide internet sitesi.
http://www.balluff.co.uk/balluff/produkte.nsf/CodeSea
rch/CEDDC9845EBDED16C1257004004E831D?Op
enDocument, Erişim Tarihi: 27.12.2008.
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
MEKANİK BESLEMELİ KAZANLARIN OTOMATİK KONTROLÜ
AUTOMATIC CONTROL OF STOKER FIRED BOILERS
Ali KEÇEBAŞa, * ve Muhammet KAYFECİb
a, *
Afyon Kocatepe Üniversitesi, Teknik Eğitim Fak., Afyon, Türkiye, E-posta: alikecebas@aku.edu.tr
b
Karabük Üniversitesi, Meslek Yüksek Okulu, Karabük, Türkiye, E-posta: mkayfeci@karabuk.edu.tr
Özet
Konutlarda ısınma ihtiyacı; katı, sıvı, gaz yakıtların bireysel
veya merkezi ısıtma sistemlerde kullanımı ile sağlanır. Sıvı
yakıtın işletilmesi kolaydır fakat pahalıdır. Gaz yakıt ise
büyük yerleşim merkezleri dışında yaygın olmamasından
dolayı Türkiye’de ısıtmanın en geçerli yöntemi katı yakıttan
(kömür) oluşan ısıtmadır. Merkezi ısıtma sistemlerinde
kömürün yakılmasıyla ısıtılan su ev içine radyatörler ile ısı
iletilir. Bu yöntem şehir merkezlerinde yoğun olarak
kullanılmaktadır. Kömürün yakılması ile ısıtma esnasında
yakıcı cihazın özelliğinden ve ayrıca yakma tekniğinden
dolayı işletme masrafları ve çevre kirliliği problemleri
ortaya çıkmaktadır. Merkezi ısıtma sistemlerinin kömür
besleme mekanizmaları teknolojinin gelişmesi ile
otomatikleştirilmiş ve sonra ısıtmanın daha kolay olması
sağlanmıştır. Merkezi ısıtma sistemlerinde otomatik
yükleyici mekanizmaları (stoker) çeşitli kontrol elemanları
ve elektrik-elektronik devre kartları içeren birçok tekniklerle
kontrol edilir. Ancak sistem çalışma şartlarında çeşitli
aksaklıklar yaşanmaktadır. Bu çalışmada; fan, kömür
besleme, kül yıkama, yedek doldurma ve sirkülasyon
pompası motoru gibi işlemlere sahip mekanik beslemeli
kazanı otomatik olarak kontrol ettirilecek ve ayrıca termik
koruma, anormal sıcaklık, güç hatası, sensör arıza ve yakıt
bitti gibi emniyet tedbirler alınacaktır. Sonuç olarak
mekanik beslemeli kazanların klasik katı yakıt
kazanlarından daha kolay ve daha güvenli kontrol
edilecektir.
Anahtar kelimeler: Stoker; Yakma; Otomatik kontrol
Abstract
The heat requirement in houses have been supplied by
using solid, liquid and gas fuels in individual or central
heating systems. The operating of liquid fuel is easy, but it
is expensive. Since gas fuel is not widespread in rural
areas, the most popular way for heating in Turkey is
obtaining heat from solid fuel (coal). By the burning of the
coal in the central heating systems, the boiled water
transfers the heat by the radiators to the houses. This way
is very popular in the urban places. The coal loading
mechanisms of the central heating systems are automated
by the growth of the technology and then heating gets
easier. Automatic loader mechanisms (stoker) in the
central heating systems are controlled by several
techniques including the various control component and
electric-electronic circuit boards. But in runtime, too many
problems have occurred. In this study, the stoker fired
boiler which has processes like fan, coal supply, ash
wasting, reserve filling and fluid cycling motors will be
controlled as automatic and besides the measures of
precaution like the thermic protection, abnormal
temperature sensing, power failure, sensor malfunction
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1705
and out of coal alarms will be taken. Finally the stoker fired
boilers will be controlled easier and more security than the
traditional solid fuel boilers.
Keywords: Stoker; Combustion; Automatic control
1. Giriş
Dünya nüfusunun sürekli arttığı, teknolojinin hızla geliştiği
ve bu gelişmelere paralel olarak enerji tüketiminde de
büyük bir artış olduğu görülmektedir. Günümüzde fosil
kökenli enerji kaynaklarının sınırlı olması, tüketimin sürekli
artması ve bu kaynakların gittikçe azalması enerji
fiyatlarının sürekli artmasına neden olmaktadır. Ayrıca bu
enerji kaynaklarının bilinçsiz kullanılması çevre
problemlerinin oluşmasına neden olmaktadır. Fosil
yakıtların sınırlı olması ve çevreye olan etkileri, insanları
fosil yakıtların verimliliğini arttırma ve onların çevreye olan
etkilerini azaltmak için çeşitli araştırma ve çalışmalara
yönlendirmektedir.
Katı yakıt olarak kullanılan kömür, en yaygın olarak
bulunan fosil yakıt ve enerji üretmek için de en çok
kullanılan yakıttır. Konutlarda kullanılan enerji türleri
içerisinde kömüre dayalı enerji tüketimi %28’dir. Özellikle
ülkemizde zengin kömür yatakları ve ekonomik olmaları
nedeniyle konutların ısıtılmasında öncelikle kömür yakan
kazanlar kullanılmaktadır.
Konutların ısıtılmasında uygulama şekline göre bireysel,
merkezi ve bölgesel ısıtma sistemleri kullanılmaktadır.
Hızlı ve plansız kentleşme nedeni ile Türkiye’de bölgesel
ısıtma yaygınlaşamamakta ayrıca konut ısıtılmasında
verimsiz ve kontrolü zor olan küçük kapasiteli bireysel
ısıtma sistemleri (sıcak su kazanları ve sobalar)
kullanılmaktadır [2]. Bu çalışmada merkezi ısıtma
sistemlerinde kullanılan mekanik beslemeli kazanlar ele
alınacaktır. Isıtma sistemlerinde otomatik kontrol sistemleri
ile yönetilmesi durumunda dış hava ve iç ortam sıcaklığına
göre kazan çıkış suyunun, yani tesisata giden suyun
sıcaklığı otomatik olarak belirlenir. Akıllı binalar adı verilen
yüksek otomasyonlu sistemlerle de (güvenlik, yangın alarm
vs.) entegrasyonu mümkün olabilmektedir.
Katı yakıt olarak kullanılan kömür, yakıcı cihazın
özelliğinden ve ayrıca yakma tekniğinin doğru
uygulanmamasından dolayı verimi düşük olmasına ve
çevre kirliliği problemlerini ortaya çıkmaktadır. Son yıllarda
enerji verimliliğini artırmak için çok önemli çalışmalar
yapılmaktadır. Türkiye’ye yüksek verimli kazanlar 1965
yılında girmiştir [3]. Ayçık (1986), yarım silindirik elle
yükleme yaptığı kazandaki çalışmada, kazan ısıl veriminin,
yükleme zamanı aralığı azaldıkça arttığını gözlemiştir.
Çalışma sonunda kazan yükleme zaman aralığının iki saat
olmasının gerektiğini önermiştir [4]. Atalay (1995), yarım

silindirik alev duman borulu kazanda ithal kömür yakmıştır.
Yaptığı çalışmada, kazana değişik miktarlarda kömür
yüklemesi yapmış ve tam yüklemede kazan verimi %73.97
olarak bulmuştur [5]. Öner ve arkadaşları (1999), yakma
sistemi olarak özel bir hava dağıtım ünitesi bulunan
40kW’lık döner yakma sistemi tasarlamışlardır. Bu
çalışmada kömür yakma kamarası ekseni etrafında sabit
bir devirle döndürülmektedir. Kömür bir bunkerden dönen
yanma kamarasının arkasına bir helezon taşıyıcı ile sürekli
beslenmektedir. Helezonun eksen borusu kamara içine
uzanmaktadır. Bu kısım üzeri delikli ve helezonsuz bir
haldedir. Bu deliklerden kamara içindeki kömüre hava
üflenmiştir. Kül döner kamaranın diğer ağzından küllüğe
boşaltılmıştır. Kömürün bu sistemle yakılması ve tüm kirlilik
standartlarına uygun toz ve baca gazı emisyonları elde
edilmiştir [6]. Böke ve diğerleri (2000), otomatik yüklemeli
ithal kazanda yaptığı çalışmada, değişik tipte kömür
kullanmış ve kurutulmuş kömürlerle yaptığı deneylerde
maksimum kazan verimini %76 olarak saptamıştır [7].
Stokerli yakma kazanları kömür ve katı atıkların
yakılmasında kullanılmaktadır. Avantajları basit yapıları,
basit işletilmesi ve çok iyi esnekliğidir [8]. Merkezi ısıtma
sistemlerindeki otomatik yükleyiciler çeşitli sitemler ve
devre kartlarıyla kontrol edilirler. Li ve Chang, istenilen
şartlarda sürekli buhar sağlamak için stokerli yakma
kazanlarında bulanık sinir ağı denetleyicileri kullanmışlar
ve iyi sonuçlar elde etmişlerdir [9]. Yine Li ve Chang
yaptığı çalışmada stokerli yakma kazanlarının yanma
kontrolü için karma bulanık mantık oransal artı geleneksel
türevsel-integral denetleyici ile istenilen şartlarda buhar
üretilmesi için kullanmıştır [10]. Rusinowski ve diğerleri,
stokerli bir kazanın kontrol siteminde geliştirdiği yöntemle
kazan ısıl verimini %7 artırarak %85 değerine ulaşmasını
sağlamışlardır [8]. Schnelle ve arkadaşları, stokerli kömür
yakma kazanlarında otomatik kontrol sistemini
optimizasyon yaparak NOx ve CO emisyonlarını
düşürmüşlerdir [11]. Thai ve arkadaşları, stokerli yakma
sıcak su kazanı için sinir ağı tabanlı kontrol sistemi
geliştirmişlerdir. Burada istenilen seviyelerde fazlalık hava
seviyesinde tutarken sıcak su sıcaklığı kontrol edilmiş ve
düşük kirletici madde emisyonları elde edilmiştir [12].
Klasik kontrol sistemlerinde birçok parçalar motorların
kontrolünde gereklidir. Bazı kontrol kartlarında fan
sirkülasyon pompaları ve yükleme motoru yeterince
düşünülmelidir. Ancak çalışmada, aşırı ısınma, kömürsüz
çalışma, sensörlerin bozulması gibi birçok problemler
oluşmaktadır.
Bu çalışmada; stokerli kazanda otomatik kontrol
yapılmıştır. Bu kazanda; fan, kömür besleme, kül alma,
bunker yükleme ve sirkülasyon pompası motoru olmak
üzere toplam beş adet motor çıkışı kumanda ettirilmiş,
kazanın çalışma sırasında oluşabilecek muhtemel
aksaklıklar için ise termik koruma, anormal sıcaklık, güç
hatası, sensor arıza ve yakıt bitti gibi çeşitli emniyet
tedbirleri alınmıştır. Kazanın otomatik kontrolü yapılarak
sistemde olan aksaklıklar giderilecektir.
2. Isıtma Sistemi
Dağsöz (1998), bir sıcak su sisteminin genel olarak sıcak
su kazanı, su taşıyıcı borular, ısıtıcı elemanlar, sirkülasyon
pompası, genleşme tankı, otomatik kontrol ekipmanları ve
çeşitli donatım ve ara parçalardan oluştuğunu belirtmiştir.
1706
Keçebaş, A. ve Kayfeci, M.
Isıtıcı akışkan olarak sıcaklığı 110°C değerinin altında olan
sıcak su kullanılır ancak uygulamalarda genellikle 90°C
değeri aşılmaz. Sıcak su kazanında üretilen sıcak su
borularla, ısıtılacak hacimlere yerleştirilmiş radyatör,
konvektör, hava apareyi gibi ısıtıcı elemanlara taşınır. Bu
ortamda ısısını oda hacmine bırakan sıcak su soğuyarak
kazana geri döner [13]. Sistemde suyun dolaşımı
sirkülasyon pompaları ile sağlanır. Sirkülasyon
pompalarının gidişe takılması tavsiye edilir. Tesisatta
mevcut suyun ısıtılması sırasında artan hacim genleşme
tankı adı verilen kaplarda depolanır ve suyun soğumasını
takiben genleşme tankında depolanan su tekrar tesisata
verilir.
Kazanda katı yakıt (kömür) ise sürekli olarak yakıt besleme
ve kül yıkama yapan bir ızgara üzerinde yanar. Kazan
çalışma basıncı, kazan tipi, yakıt çeşidi ve yapısına göre
farklı çeşitlerde sınıflandırılabilinir. Izgara üzerinde kömür
yanması elle beslemeli ve mekanik beslemeli olarak olur.
Kömürün otomatik (mekanik) beslemeli ızgaralı ocaklarda
kömür besleme şekillerine göre üç temel yakma sistemi
görülmektedir. Bunlar; a) üstten besleme, b) alttan
besleme c) çapraz besleme. Bu yöntemler arasındaki fark
esas olarak, yakıt yatağında yakıtın ve havanın birbirlerine
göre akış yönlerindeki farklılıktır. Üstten beslemede taze
kömür yanmakta olan kömür tabakasının üzerine atılmakta
ve hava ters yönde alttan verilmektedir. Alttan beslemede
ızgara üzerine yerleştirilmiş kömür yandıkça alttan beslenir
ve havada aynı yönde alttan verilir. Çapraz beslemede ise
ocak içinde kömür yatay hareket ederken hava buna dik ve
alttan yukarı doğru verilmektedir [14].
Manüel beslemeli kazan işletilmesi için bazı kullanım
zorlukları vardır. Özellikle büyük apartmanlarda çalışma
aşırı zaman alabilmekte ve bazı zamanlar işletmeler
yeterince kömür sağlayamamaktadır. Manüel kazanın
kullanımı becerili ve deneyimli operatörlere bağlıdır.
Günümüzde otomatik beslemelide ise operatör
eksikliklerini ortadan kaldırmak ve verimi arttırmak için
Türkiye’de kiralık evlerde dahi kullanılmamaktadır.
Özellikle mahal ısıtması için stokerli kazanların kullanımı
sıcaklık değişimlerini kontrol etme, kontrollü yanma ve
kolay kullanım sağlamaktadır. Stokerli sistemler geçen
yüzyıllar boyunca küçük kazanlar üzerinde
kullanılmaktadır. Günümüzde büyük kazanlarda da
kullanılmaktadır.
3. Otomatik Kontrol
Otomatik kontrol sisteminin gerek duymamızın sebepleri
enerji gereksinimi ve emisyonlardır. Bu nedenle çevre
kirliliği ve daha verimli sistemlerin gereksinimini
arttırmaktadır. Aşağıda stokerli kömür yakma kazanında
kontrol edilen yerler ve çalışmaları anlatılmıştır.
3.1. Kontrol Edilen Yerler
Yakıt Verme Motoru: Bu motor kazan içindeki potaya
kömürü süren helezon milini döndüren redüktörlü
motordur. Kazanın ısıtılması sırasında, kalorifercinin kömür
yanmasını takip etmesi sonucu belirlenen zaman
aralıklarıyla devreye girip-çıkacaktır. Fabrikasyon stokerli
kat kaloriferlerinde bu çalışma-durma periyodu 3-4 dk
bekleme (durma), 5-10 sn kömür verme (çalışma)
şeklindedir. Yukarıdaki çalışma-durma tolerans aralığı
 Keçebaş, A. ve Kayfeci, M.

kumanda kontrol kartları ile hem küçük stokerli hem de temel nedeni motoru besleyen üç fazdan birinin veya
büyük stokerli kazanlarında kullanılacak şekilde ikisinin voltajının düşmesi veya kesilmesidir. Bu problemi
arttırılmaktadır. ortadan kaldırmanın yolu faz koruma röleleri kullanmaktır.

Fan Motoru: Pota içersindeki kömürün yanması için gerekli
debi ve basınçtaki havayı sağlayan fan pervanelerini
döndüren motordur. Bu motor kazanın ısıtılması sırasında
sürekli çalışacak, kazan istenen sıcaklığa ulaşana kadar
potada hızlı bir yanma sağlayacak ve kazan istenen ısıya
ulaştığında duracaktır. Yani bu motorun çalışması
tamamen kazan sıcaklığına bağlıdır. Çalışmada her hangi
bir zamanlama yoktur.
Sirkülasyon Pompası Motoru: Kazan içinde ısıtılan suyun
ısıtıcı donanımlara gönderilerek devir daim sağlayan
pompadır. Bu motor kullanıcı tarafından direkt olarak bir
anahtarla devreye sokulup çıkartılabilinir. Ancak pompa
motorunun kumandası kumanda kartıyla yapılırsa istenen
kazan sıcaklığından daha düşük bir sıcaklığa ayarlanır ve
bu motorun çalışması kazan sıcaklığına bağımlı hale
getirecektir. Bu şekilde yapılması kazanların ilk ısıtılması
sırasında gerçekleşen kazan terleme olayı minimum
zaman aralığında tutulacaktır.
Yakıt Bitti Uyarısı: Stokerin kazanı beslemesi sırasında
kazan sıcaklığının artmayıp belirlenen bir değerin altına
düştüğü durumlarda sisteme yakıt bitti uyarı verilmesi
gereklidir. Yakıt bitti sıcaklığı sirkülasyon pompasının
çalışma sıcaklığı olmalıdır. Yani kazan normal olarak
ısıtıldıktan sonra yakıtın bitmesi veya sıkışması sonucu
potada yanma azalacaktır. Böylece kazan sıcaklığı
düşerek sirkülasyon pompası devre dışı kalacaktır. Bu
anda kullanılan kumanda kartı yakıt bitti uyarısı vererek
motorları durduracaktır. Kullanıcıya görüntülü ve seli uyarı
verdirilebilinir.
Sensör Arızalı Uyarısı: Isı sensörü kazanın kumanda
kartıyla bağlantısını sağlayan algılayıcı elemanlardır. Bu
sensörün arızalanması veya kabloların kopması kumanda
kartının yanlış değerler okumasına veya hiç
okuyamamasına neden olur. Sensörden anormal bir sinyal
gelmesi veya hiç sinyal gelmemesi durumunda bu uyarı ile
sistem tamamen kapatılacaktır.

Kül Alma Motoru: Pota etrafına yerleştirilen bir düzenek
yardımıyla, kazan cehennemliğinde yanmış olan kömür
artıkları (küller) kazan dışına çıkartılabilmektedir. Bu
düzeneğin hareketini sağlayan motorun belirli zaman
aralıklarında çalışması ve yanma artıklarını kazan dışına
çıkarması gerekir. Kumanda kartı ile bu otomatikleştirilir.
Bunker Yükleyici Motor: Özellikle büyük kapasiteli
kazanların kömür tüketimleri çok fazladır. Bu miktar
kazanın stokerli olması durumunda bile kazancıya büyük
zorluklar getirmekte ve çalışma verimini düşürmektedir. Bu
zorluğu ortadan kaldırmak için kömürün stoker bunkerine
doldurulması işlemini gerçekleştirecek helezon sistemleri
veya döner bandlar kullanılır.
Yüksek Basınç Uyarısı: Kumanda kartının sıcak su
kazanları yerine buhar kazanlarında kullanılması
durumunda kazan ile kumanda kartı arası bağlantı iki tane
basınç presostatı (birincisi çalışma basıncı ve ikincisi
emniyet basıncı için) ile sağlanmaktadır.
4. Otomatik Kontrollü Stokerli Kazan
Bir stoker; kömür bunkeri, helisel taşıyıcı, redüktör ve
salyangoz fandan oluşmaktadır. Helisel taşıyıcı kömür
deposu ile kazanın altındaki ocak arasındaki irtibatta
çalışır. Stokerin genel görünüşü Şekil 1’de verilmiştir.

3.2. Güvenlik Önlemleri

Kazanların çalışmaları sırasında birçok risk ortaya

çıkmaktadır. Gerekli önlemlerin alınmaması sonucu bu
riskler ciddi arızalara hatta patlamalara neden
olabilmektedir. Daha sorunsuz ve emniyetli çalışma için
kontrol sistemleri yapılması gerekmektedir.

Aşırı Sıcaklık Koruması: Kazan kumanda panolarında “limit

termostat” olarak bilinen ve ısı algılayıcı ucu 90°C (sadece
sıcak sulu sistemler) ve üzerinde ısındığında otomatik
olarak sistem kapanmaktadır. Bu durumda sirkülasyon
pompası dışındaki tüm motor çıkışları kumanda sistemleri
yoluyla otomatik olarak kapatılmaktadır. Bu sayede kazan
kaynaması ve patlaması gibi riskler ortadan kalkmış (a)
olacaktır.

Motor Koruma: Üzerlerinden ayarlanan akım değerinden

daha fazla akım geçtiği durumlarda kontaklarına konum
değiştiren motor koruma elemanı olarak termik röleler
kullanılır. Motorun normal yükte çalışırken çekebileceği
maksimum akım değerine ayarlanır ve motor herhangi bir
nedenle bu değerden fazla akım çekerse kontaklar konum
değiştirerek kumanda sistemine bilgi verir.

Güç Koruması: 380 V AC trifaze elektrik ile çalışan

motorların bobinlerinin yanması sonucu arızalanmasının

1707

(b)
Şekil 1. Stokerin genel görünüşü (a ve b).
Günümüzde elektronik kontrol sistemleri elektromekanik
kumanda sistemlerinin yerine tercih edilmektedir. Mekanik
kontrol elemanlarının tam kararlı çalışmamaları, her işlem
için ayrı bir kontrol elemanının gereksinimi, sistem
çalışması sırasında sıcaklığın ve motor çalışmalarının
takipleri için yardımcı eleman kullanımının gerekliliği gibi
bazı dezavantajları vardır. Halbuki bunun yerine mikro
denetleyiciler kullanımıyla problemlerin birçoğu ortadan
kaldırılır ve kolaylık sağlanır. Örneğin sıcaklığa bağlı olarak
yapılacak kontrollerin her birisi için ayrı termostat kullanımı
yerine bir sensör sayesinde onlarca çeşit kumanda işlemi
mikro denetleyicide yapılabilmektedir. Bunun sonucu
olarak kontrolün hassasiyeti ve kararlılığı yüksek
seviyelere çıkartılmaktadır. Mekan ısıtmak için kömür
yakan stokerli kazanların kontrol sistemi genellikle;
o
termometre LED ekranında 0-90 C göstermekte, termostat
potansiyometresi 50-90oC çalışma sıcaklığı sağlamakta,
fan termostata bağımlı olarak çalışır ve ısıtma esnasında
redüktör sür potu değeri kadar çalışacak ve bekle potu
o
değeri kadar durmakta, pompa 35 C üzerinde çalışır ve
o
30 C’de durmaktadır.
Sistemin çalıştırılması için bir tane çift zaman ayarlı zaman
rölesi ve iki mekanik termostata ihtiyaç duyulur. Ancak
güvenlik için sisteme sigorta, kontaktör ve termik
eklenilmelidir. Sistemin ısıl algılayıcısı olan ve kazan
üzerinde buluna mekanik termostattan gelen elektriksel
sinyal ısıtma sırasında fan motorunu direk devreye
sokacaktır ve fan çalışmaya başlayacaktır. Aynı anda
redüktör motoru da devreye girecek ve helezon milini
döndürmeye başlayacaktır. Redüktör motorunun elektrik
hattında seri halde bulunan çift zaman ayarlı zaman rölesi
ayarlanan çalışma süresince motoru çalıştıracak, daha
sonra yine ayarlanan süre kadar beklemede kalacaktır.
Redüktör ve fanın bu çalışma işlemi termostattan gelecek
kazan ısındı sinyalini alıncaya kadar devam edecektir.
Redüktör motorunun çalışma ve bekleme sürelerini
kullanılan kömürün yanma hızı belirlemektedir. Ayrıca
kazan sıcaklığına bağlı olarak sirkülasyon pompasının da
kumandası başka bir mekanik termostatla sağlanır. Şekil
2’te ise bu stokerin mekanik termostat ile kumanda
edilmesi için gerekli kontrol devresi gösterilmektedir.
1708
Keçebaş, A. ve Kayfeci, M.
Şekil 2. Stokerin mekanik termostatla kumanda edilmesi
için tek fazlı kontrol devre şeması.
5. Sonuç
Merkezi ısıtma sistemlerinin kömür besleme
mekanizmaları teknolojinin gelişmesi ile otomatikleştirilmiş
ve sonra ısıtmanın daha kolay olması sağlanmıştır.
Merkezi ısıtma sistemlerinde otomatik yükleyici
mekanizmaları (stoker) çeşitli kontrol elemanları ve
elektrik-elektronik devre kartları içeren birçok tekniklerle
kontrol edilir. Ancak sistem çalışma şartlarında aksaklıklar
yaşanmaktadır.
Bu çalışmada merkezi ısıtma sistemlerinde kazan otomatik
kontrolünün geliştirilmesi sunuldu ve bu aksaklıklar
giderildi. Çalışmada yapılan bu kontrolün en önemli
avantajlarından biri güvenlik önlemleridir. Diğer ise
kullanıcıya görsel ve duysal bağlantılardır. Sonuç olarak
mekanik beslemeli kazanların klasik katı yakıt
kazanlarından daha kolay ve daha güvenli kontrol
edilecektir.
Kaynaklar
[1] Basol, K., Doğal Kaynaklar Ekonomisi, Anadolu
Matbaası, 138-139, İzmir, 1994.
[2] Yıldız, A. ve Günarhan, H., Katı yakıtlı kazan tasarımı
ve kazan ısıl kapasite verimlilik değerinin deneysel
olarak belirlenmesi, Tesisat Mühendisliği Dergisi, 89,
50-57, 2005.
[3] Ağar, T., Yüksek verimli çelik kazanlar-gelişme yönleri,
Mühendis ve Makina, 13 (146), 4-8, 1969.
[4] Ayçık, H., Elle yüklemeli kömürlü kazanlarda ısıl
verimin yükleme zaman aralığı ile değişimi, MTA
Genel Müdürlüğü Maden Analizleri ve Teknolojisi
Daire Başkanlığı, 859-867, 1986.
[5] Atalay, Y., Tasarım standardlarının oluşturulmasına
yönelik olarak katı yakıt yakan kazanların incelenmesi,
Yüksek Lisans Tezi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Gazi
Üniversitesi, Ankara, 1995.
[6] Öner, C., Tanyılmaz, V. ve Pehlivan, D., Döner
kamaralı bir kömür yakma sisteminde devir sayısının
emisyon ve sistem performansına etkisi, 6.
Uluslararası Yanma Sempozyumu, 133-147, İstanbul,
1999.
[7] Böke, E., Erdöl, N., Öztürk, A., Arısoy, A., Ekinci, E. ve
Okutan, H., Kömür nem içeriğinin emisyonlarına ve
verime etkisinin incelenmesi, 12. Ulusal Isı Bilimi ve
Tekniği Kongresi, 602-607, Sakarya, 2000.
 Keçebaş, A. ve Kayfeci, M.

[8] Rusinowski, H., Szega Marcin, Szlek, A. and Ryszard,

W., Methods of choosing the optimal parameters for
solid fuel combustion in stoker-fired boilers, Energy
Conversion and Management, 43, 1363-1375, 2002.
[9] Li, W. Ve Chang, X.G., “A neuro-fuzzy controller for a
stoker-fired boiler, based on behavior modelling”,
Control Engineering Practice, 7 (4), 469-481, 1999.
[10] Li, W. And Chang, X, Application of hybrid fuzzy logic
proportional plus conventional integral-derivative
controller to combustion control of stoker-fired boilers,
Fuzzy Sets and Systems, 111, 267-284, 2000.
[11] Schnelle, K.B., Laungphairojana, A. ve Debelak, K.A.,
Emission reduction of NOx and CO by optimization of
the automatic control system in a coal-fired stoker
boiler, Environmental Progress, 25 (2), 129-140, 2006.
[12] Thai, S.M., Wilcox, S.J., Chong, A.Z.S. and Ward, J.,
Development of a neural network based control
system for a stoker fired hot water boiler, Journal of
the Energy Institute, 80 (3), 153-161, 2007.
[13] Dağsöz, A.K., Sıcak sulu kalorifer tesisatı, Demir
Döküm Teknik Yayınlar No:6, 80, İstanbul, 1998.
[14] Uralcan İ.Y. ve Böke, Y.E., Kömür yakan kalorifer
kazanlarında ısıl verimin iyileştirilmesi, 6. Uluslararası
Yanma Sempozyumu, 177-192, İstanbul, 1999.

1709
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
RÜZGAR-DİESEL HİBRİT GÜÇ SİSTEMİNİN SİMULASYONU VE GÜÇ
AKIŞI KONTROLÜ
SIMULATION AND POWER FLOW CONTROL OF WIND-DIESEL HYBRID
POWER SYSTEM
Mehmet YUMURTACIa,* Seçil VARBAK NEŞEb ve Yüksel OĞUZc
a, *
Afyon Kocatepe Üniversitesi, Teknik Eğitim Fakül., Afyonkarahisar,Türkiye, E-posta: mehmetyumurtaci@aku.edu.tr
b
Afyon Kocatepe Üniversitesi, Teknik Eğitim Fakül., Afyonkarahisar,Türkiye, E-posta: secilvarbak@aku.edu.tr
c
Afyon Kocatepe Üniversitesi, Teknik Eğitim Fakül., Afyonkarahisar,Türkiye, E-posta: yukseloguz@aku.edu.tr
Özet
Bu çalışmada şebekeden yalıtılmış rüzgar-diesel güç
üretim sisteminin birbirine bağlantısı sonucunda
oluşturulmuş hibrit güç üretim sisteminin Matlab-Simulink
programında dinamik simülasyon çalışması
gerçekleştirilmiştir. Rüzgar-Diesel hibrit güç üretim sistemi
ile üretilen elektrik genellikle şebekeden uzak alanlar için
kullanılmaktadır. Kesintisiz yüksek kaliteli elektrik enerjisi
için, kesintili rüzgar kaynağı sıkıntısı diesel generatör
kullanılarak çözülmektedir. Rüzgar-Diesel güç sistemi
bileşenleri modüllerle gösterilmektedir. Hibrit güç üretim
sisteminin farklı yük durumlarında elektriksel çıkış
büyüklüklerindeki (güç, gerilim ve frekans) değişimler
grafiklerle gösterilmiştir.
Anahtar kelimeler: Hibrit Güç Sistemi, Simülasyon,
Matlab-Simulink
Abstract
In this study, dynamic simulation study of hybrid power
generation system formed from interconnection of Wind-
Diesel power generation system isolated from network is
performed in Matlab-Simulink. Electric generated with
Wind-Diesel hybrid power generation system is usually
used for areas which are far from network. For
uninterrupted high quality electric energy, difficulty of
discontinuous wind source is dissolved using diesel
generator. Wind-Diesel power system components are
shown by modules. Output quantities (power, voltage and
frequency) of hybrid power generation system under
different load conditions are shown by graphics.
Key words: Hybrid Power System, Simulation, Matlab-
Simulink
1. Giriş
Rüzgar gibi yenilenebilir enerjiden yararlanma 1970’lerin
ortalarından beri büyük ivme kazandı ve fosil yakıttan
üretilen enerji ile geniş ölçüde yer değiştirmeye başladı [1].
Rüzgar hızında zamanla meydana gelen keskin rüzgar hızı
değişimleri rüzgar şebekelerinde kararsız giriş momentine
neden olabilir. Bu yüzden bu enerji kaynağından uygun
şekilde yararlanmak regüleli enerji kaynağı gerektirir [2].
Hibrit güç sistemlerinin avantajı, sürekli elde edilebilen
diesel gücü ve yerel kullanılabilen yenilebilir enerjisi
kaynaklarının kombinasyonudur [3]. Hibrit güç sistemi ile
yıllık diesel yakıt tüketimi azaltılabilir ve aynı zamanda
kirlilik seviyesi minimize edilebilir [4].
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1710
Mufti ve diğerleri Rüzgar-Diesel-Süper iletici manyetik
enerji depolama birimi için geliştirdikleri matematiksel
modelde çok girişli çok çıkışlı kendinden ayarlamalı
regülatör çalışmışlardır [5]. Bialasiewicz ve diğerleri
Rüzgar-Diesel güç sistemleri için sistem dinamikleri
çalışmak amacıyla modüler simülasyon aracı sunmuşlardır
[4]. Bialasiewicz ve diğerleri yalıtılmış diesel ve rüzgar
üretimli hibrit sistemin dinamiklerini çalışmak için Vissim
kullanarak modüler simülasyon sistemi geliştirmişlerdir [2].
Chedid ve diğerleri Rüzgar-Diesel güç sistemi için üyelik
fonksiyonlarını ve kontrol kurallarını ANFİS kullanarak
ürettikleri uyarlamalı bulanık mantık kontrolör
geliştirmişlerdir [6]. Bowen ve diğerleri bir sahil çiftliğinde
ayrık ve küçük bir Rüzgar-Diesel güç sisteminden altı ay
boyunca verileri sürekli kaydetmişler ve analiz etmişlerdir
[7]. Ko ve diğerleri çalışmalarında Rüzgar-Diesel güç
sistemi için neural network temelli akıllı kontrolör
geliştirmişlerdir [8]. Elhadidy ve Shaahid Dhahran’ın 1986-
1997 yılları için saat başı rüzgar hızı bilgilerini güneş
radyasyonu ve meteoroloji istasyonunda kaydedilen 1991
yılı bilgilerini incelemişler ve yüz tane iki odalı konutun yük
gereksinimlerini karşılamaları için araştırmışlardır [1].
Kaldellis mikro-rüzgar konvertörü, küçük bir diesel-elektrik
generatörü ve kurşun asitli bataryadan oluşan bir hibrit
sistemin ayrıntılı matematiksel modelini geliştirmiş ve bu
sistemin değişik konfigrasyonlarının enerjisini tahmin
etmek amacıyla tümleşik sayısal algoritma geliştirmiştir [9].
Ko ve diğerleri Rüzgar-Diesel güç üretim sisteminde rüzgar
türbininin kanat eğim açısını kontrol etmek amacıyla fuzzy-
neural hibrit kontrolör tasarlamışlardır [10].
Yapılan çalışmada, Matlab-Simulink programı içersinde yer
alan SimPowerSystems kullanılarak Rüzgar-Diesel hibrit
güç üretim sisteminin temel bileşenleri oluşturulmuştur.
Burada gerçekleştirilen hibrit güç üretim sisteminde temel
bileşen elemanlarının dinamik modelleri kullanılmıştır.
Değişik tüketici yük durumlarında Rüzgar Güç Üretim
Sisteminden (RGÜS) ve Diesel Güç Üretim Sisteminden
(DGÜS) elde edilen elektriksel güç, yük gerilimi ve frekansı
işletme şartları için önem taşımaktadır.
2. Rüzgar-Diesel Enerji Üretim Sistemi
Hibrit güç üretim sistemleri iki veya daha fazla klasik ve
yenilebilir enerji üretim sistemlerinin birbirlerine paralel
bağlantısı sonucu oluşturulan güç üretim sistemleridir.
Hibrit güç üretim sistemleri enerji üretim ve dağıtım
merkezlerinden uzak mini şebekelerin ve küçük yerleşim
birimlerinin elektrik enerjisi ihtiyacını karşılamak için en iyi
çözüm yöntemlerinden birisidir [11]. Şekil 1’de gösterilen
Rüzgâr–Diesel güç üretim sistemi güvenilir, verimli,
çevresel ve ekonomik işletimi etkin bir şekilde başarmak
 Yumurtacı, M., Varbak Neşe, S., Oğuz, Y.

amacıyla tesis edilir. Burada DGÜS şebekeden yalıtılmış
olarak çalışan hibrit güç üretim sistemlerinde elektrik
enerjisinin sürekliliğini sağlamak amacıyla kullanılır.
Yenilenebilir alternatif enerji kaynakları kullanılarak
oluşturulmuş hibrit güç üretim sistemlerinden istenilen
oranda güç üretimi sağlandığı zaman fosil yakıtlara olan
gereksinim azalır.
oldukça yüksektir. Bunun nedeni ise küçük güçlü
şebekelerde elektrik enerjisi üretiminde diesel generatörler
kullanılmaktadır. Enerji gereksinimini en ekonomik biçimde
sağlamak amacıyla yenilebilir güç üretim sistemlerinden
optimal bir şekilde faydalanarak birim enerji maliyeti aşağı
çekilmeye çalışılmaktadır. Yenilenebilir enerji kaynaklarının
en büyük dezavantajı üretim gücündeki düzensizliktir.

Rüzgar-Diesel güç üretim sistemi uygulamalarının ana

dağıtım şebekelerinden uzak yerleşim birimlerinde,
yenilebilir enerji potansiyelinin fazla olduğu yerlerde
kullanılması enerjinin verimli ve optimal kullanılması
açısından çok büyük önem arz etmektedir.

3. Hibrit Güç Üretim Sisteminin Modellemesi

Bu çalışmada, 250 kW’lık RGÜS ile 2000 kW’lık DGÜS’ün

birleşiminden oluşan hibrit güç üretim sisteminin dinamik
modellemesi Şekil 2’de görüldüğü gibi Matlab-Simulink,
SimPowerSystems programı kullanılarak dizaynı
gerçekleştirilmiştir. Daha sonra, RGÜS’nin ve DGÜS’nin
gerilimlerinin ve frekansının farklı olması durumları göz
önüne alınarak iki güç üretim sisteminin birbirine
enterkonnekte biçimde bağlandığında sorun yaşanmaması
Şekil 1. Rüzgar-Diesel güç üretim sisteminin basit blok
için frekans ve gerilim değerlerinin birbirine eşit duruma
diyagramı.
getirilmesi gerekir.
Küçük güçlü yalıtılmış şebekelerde enerji maliyeti ana
şebekelerde üretilen elektrik enerjisinin birim fiyatından

A A a a A A

B B b b B B

C C c c C C

DIESEL ENERJI URETIM SISTEMI RUZGAR ENERJI URETIM SISTEMI

RUZGAR ENJ.URT.SISTEMI

DIESEL ENJ.URT.SIST.

Yuk
A

C
b
a

TUKETICI

YUK GERILIMI

YUK FREKANSI

DISPLAY TUKETICI
ÖLÇÜM ÜNİTESİ

RUZGAR

DIESEL

TUKETICI

YUK GERILIMI

YUK FREKANSI

Şekil 2. Hibrit Rüzgar-Diesel Güç Üretim Sisteminin Matlab-Simulink Programındaki Simülasyon Blok Diyagramı

1711

Şekil 2’de görülen hibrit güç üretim sistemini oluşturan
rüzgar ve diesel güç üretim sistemlerinin alt bileşenleri tek
bir blok halinde ayrı ayrı verilmiştir. RGÜS’nin temel
bileşenleri; değişken hızlı rüzgar türbini, asenkron makina,
senkron kondansatördür. DGÜS’nin temel bileşenleri ise;
senkron generatör, diesel makina ve hız regülatörüdür. İki
güç üretim sistemine ait bu bileşenlerin Matlab-Simulink
programı içerinde yer alan SimPowerSystems’deki
modülleri kullanılmıştır. Her bir üretim sistemindeki enerji
akışına uygun şekilde birbirleri ile bağlantısı
gerçekleştirilerek bilgisayar ortamında gerçek sistemdeki
davranışına uygun çalıştırılmıştır. Rüzgar ve diesel güç
üretim sistemlerinin her biri ayrı ayrı çalıştırılarak her
birinin gerilim ve frekans değerleri birbirine eşit olacak
duruma getirilmiştir. Daha sonra bu iki güç üretim sistemi
birbirine paralel bağlanarak hibrit güç üretim sistemi
oluşturulmuştur.
Matlab-Simulink programında oluşturulan hibrit güç üretim
sistemini farklı tüketici yükleri ile yükleyerek sistemin
elektriksel çıkış büyüklüklerindeki (güç, gerilim ve frekans)
değişmeler simule edilmiştir. Bütün güç üretim
sistemlerinde güç kalitesi çok büyük önem arz etmektedir.
Bu nedenle işletme gerilimi ve frekansı arzu edilen değer
aralığında olması istenir.
4. Hibrit Güç Üretim Sisteminde Gerilim ve
Frekans Kontrolü
Rüzgar türbinlerinde güç çıkışı rüzgar hızındaki
değişimlere göre gün boyunca değişiklik gösterir. Büyük
güçlü şebekelerde rüzgar gücündeki bu değişimler ve
dalgalanmalar güçlü şebeke tarafından yutulur. Bu yüzden
frekans ve gerilim kontrolü ile küçük güçlü ve yalıtılmış bir
şebekede üretim ve tüketim arasındaki denge
korunmalıdır. Üretim ve tüketim gücü arasında denge
frekans ve gerilimin önceden belirlenen alt ve üst sınır
değerleri arasında tutulur. Rüzgar gücünün sürekliliği
sağlanamadığından tüketim, dalgalanan rüzgar gücü ve
diesel güç arasındaki güç dengesi, diesel generatör çıkış
gücünü regüle ederek ya da aşırı rüzgar gücü dump yük ya
da ek yüklerle regüle ederek sürdürülmelidir [12-13].
Yalıtılmış şebekelerdeki enerji üretim sistemlerinin kurulu
güçleri genellikle küçük güçlü sistemlerden oluşur. Bu
küçük üretim sistemleri çıkış gücünün regülasyonundaki
esnekliği sağlar. Örneğin diesel generatör 2 saniyeden
daha az sürede çalıştırılabilir, senkronize edilebilir ve
şebekeye bağlanabilir. Bundan başka, diesel generatörün
hızlı otomatik denetleyicisinin çalışması süresince şebeke
frekansındaki ve gerilimindeki değişimlere tepki gösterir
böylece dalgalanmalar ihmal edilebilir.
Yeterli rüzgar gücünün olduğu zamanlarda elektrik
şebekesi sadece rüzgar güç üretim sisteminden beslenir.
Diesel güç üretim sistemi ise üretim barasından ayrılır. Bu
işletme durumunda diesel güç üretim sisteminin yakıt
tüketimi yoktur. Bu işletme süresinde diesel yakıttan
tasarruf edilmektedir.
4.1. Frekans Kontrolü
Şebeke frekansının kontrolü dalgalanan rüzgar gücü,
dump yük/ek-yükler (elektriksel ısıtma elemanları) ve
tüketici yükü arasındaki güç dengesinin hızlı kontrolü ile
1712
Yumurtacı, M., Varbak Neşe, S., Oğuz, Y.
sürdürülür. Diesel makinanın çalıştığı periyotlarda frekans
diesel makina denetleyicisi tarafından kontrol edilir. %100
RGÜS’nin devrede olduğu periyotlarda frekans aşırı rüzgar
enerjisi dump yük (anahtarlamalı yük) ve ek yüklerde
tüketilerek kontrol edilir.
4.2. Gerilim Kontrolü
Şebeke gerilimi kontrolü, rüzgar türbini vasıtasıyla tahrik
edilen asenkron generatörün güç üretimini gerçekleştirmek
için reaktif güç de sağlayan senkron generatörün otomatik
gerilim regülatörü ile sağlanır. Artan yük ve azalan rüzgar
gücünde, rüzgar gücü tüm tüketimi karşılayamaz. RGÜS’ni
destekleyen DGÜS otomatik olarak devreye alınarak artan
güç talebi sağlanarak gerilim de regüle edilmiş olur.
5. Simülasyon Sonuçları
Yapılan simülasyon çalışmasında, hibrit rüzgar-diesel güç
üretim sisteminin elektriksel çıkış büyüklüklerinin arzu
edilen değerde ve kalitede olması için klasik PID kontrolör
kullanılmıştır. Klasik PID kontrolör ile her iki güç üretim
sistemi için hız denetimi sağlanmıştır. Tüketici tarafından
incelediğimizde, yüksek frekans ve gerilimde çalışan döner
alan makinaları hissedilebilir oranda zarar görmektedir.
İşletmenin izin verdiği gerilim ve frekans değerleri için
tanınan tolerans sınır değerleri aşılmadan güç üretimi ve
tüketimi simülasyon çalışmasında gerçekleştirilmiştir.
Yapılan simülasyon çalışmasında, hibrit rüzgar-diesel güç
üretim sistemini 0 kW ile 2250 kW arasında değişen
tüketicinin yük taleplerini karşıladığı işletme durumlarında
çıkış büyüklükleri ayrı ayrı grafiklerle elde edilebilir. Bu
çalışmada fazla yer kaplamaması amacıyla üç farklı
yükleme durumu için alınan simülasyon sonuçları
gösterilmiştir. Rüzgar ve diesel güç üretim sistemlerinin
toplam üretim gücü en az tüketim gücüne eşit olmalıdır.
Yapılan simülasyon çalışması sonucunda elde edilen
sonuçlarda bu durumu açık bir şekilde göstermektedir.
Aşağıda verilen bağıntılarla üretim ve tüketim gücü
arasındaki ilişkiler ifade edilmektedir.
Püretim ≥ Ptüketim (1)
Prüzgar + Pdiesel ≥ Ptüketici + Psenk _ kond + Pkayiplar (2)
Hibrit güç üretim sisteminin çıkış elektriksel büyüklükleri
incelendiğinde işletme frekansı arzu edilen 50Hz
± %1⋅fişletme değerine yaklaşık 1 saniye ile 1.5 saniye
arasında ulaştığı görülmüştür. Türkiye için kabul edilen
işletme frekansı (fişl) 50 Hz’dir. Simülasyon çalışmasında,
elde edilen gerilimin değeri maksimum (peak) değerdir.
Nominal gerilim değeri 400 Volt’tur. Bu gerilimin
maksimum değeri Umax= U⋅√2 = 400x√2=565 Volt olarak
simülasyon çalışmasından elde edilmiştir.
Hibrit rüzgar-diesel güç üretim sistemi sonucu elde edilen
simülasyon sonuçları Şekil 3, Şekil 4 ve Şekil 5’te
gösterilmiştir. Şekil 3’te ise tüketici gücü 225 kW’tır. Bu
yükleme durumunda 225 kW’lık gücün tamamı RGÜS’den
karşılanmaktadır. Şekil 4’de toplam tüketici gücü 600
kW’tır. Bu gücün yaklaşık 200 kW’ı RGÜS’den 400 kW’lık
bölümü ise DGÜS’den karşılanmaktadır. Şekil 5’te ise
toplam tüketici gücü 2100 kW’tır. Bu gücün 1940 kW’ı
DGÜS’den, geriye kalan kısmı da RGÜS’den
 Yumurtacı, M., Varbak Neşe, S., Oğuz, Y.

karşılanmaktadır. Neticede, tüketicinin talep ettiği güç

miktarı RGÜS’nin üretim gücüne eşit olana kadar
DGÜS’den herhangi bir güç harcaması
gerçekleşmemektedir. Tüketici gücü RGÜS’nin üretim
gücünün üzerinde ise DGÜS’den de güç harcamasında
bulunur. Yapılan hibrit güç üretim sisteminin simülasyon
çalışması sonucunda bu durum açık bir şekilde
görülmüştür.

Şekil 4. Hibrit güç üretim sisteminin 225 kW’lık tüketici

yükü ile yüklenmesi durumunda güç, gerilim ve
frekanstaki değişim eğrileri

Şekil 3. Hibrit güç üretim sisteminin 600 kW’lık tüketici

yükü ile yüklenmesi durumunda güç, gerilim ve
frekanstaki değişim eğrileri

1713
 Yumurtacı, M., Varbak Neşe, S., Oğuz, Y.

Terminal geriliminin ve işletme frekansının arzu edilen

değerde olması gücün kalitesini de ifade etmektedir.

Kaynaklar

[1] Elhadidy, M.A. and Shaahid, S.M.,

Decentralized/stand-alone Hybrid Wind-Diesel Power
Systems to Meet Residential Loads of Hot Coastal
Regions, Energy Conversion and Management, vol.46,
pp.2501-2513,2005.
[2] Bialasiewicz, J.T., Muljadi, E., Drouilhet, S., Nix, G.,
Hybrid Power Systems with Diesel and Wind Turbine
Generation, Proceedings of the American Control
Conference, 24-26 Haziran, vol.3, pp.1705-1709, 1998.
[3] Valenciaga, F., Puleston, P.F., Battaiotto, P.E., Power
Control of a Solar/Wind Generation System Without
Wind Measurement: A Passivity/Sliding Mode
Approach, IEEE Transactions on Energy Conversion,
vol.18, no.4, pp. 501-507, 2003.
[4] Bialasiewicz, J.T., Muljadi, E., Drouilhet, S., Nix, G.,
Modular Simulation of a Hybrid Power Systems with
Diesel and Wind Turbine Generation, Windpower’98,
27 Nisan-1 Mayıs, Bakersfield, CA, 1998.
[5] Mufti, M.D., Balasubramanian, R., Tripathy, S.C., Self
tuning control of wind-diesel power systems, Power
Electronics, Drives and Energy Systems for Industrial
Growth Conference, 8-11 Haziran, vol.1, pp.258-264,
1996.
[6] Chedid, R.B., Karaki, S.H., El-Chamali, C., Adaptive
Fuzzy Control for Wind-Diesel Weak Power Systems,
IEEE Transactions on Energy Conversion, vol.15, no.1,
pp.71-77, 2000.
[7] Bowen, A.J., Cowie, M., Zakay, N., The performance of
a remote wind-diesel power system, Renewable
Energy, vol.22, pp.429-445, 2000.
[8] Ko, H.S., Njimura, T., Lee, K.Y., An Intelligent
Controller for a Remote Wind-Diesel Power System-
Design and Dynamic Performance Analysis, 2003.
[9] Kaldellis, J.K., An integrated model for performance
simulation of hybrid wind-diesel systems, Renewable
Şekil 5. Hibrit güç üretim sisteminin 2100 kW’lık tüketici
Energy, vol.32, pp.1544-1564, 2006.
yükü ile yüklenmesi durumunda güç, gerilim ve
[10] Ko, H.S., Lee, K.Y., Kang, M.J., Kim, H.C., Power
frekanstaki değişim eğrileri
quality control of an autonomous wind-diesel power
system based on hybrid intelligent controller, Neural
6. Sonuçlar Networks, vol.21, pp.1439-1446, 2008.
[11] M.A. Elhadidy, S.M. Shaahid, Decentralized/stand-
Yapılan çalışmada 250 kW’lık RGÜS ve 2000 kW’lık alone hybrid Wind–Diesel power systems to meet
DGÜS’den oluşan hibrit güç üretim sisteminin dinamik residential loads of hot coastal regions, Energy
davranışı simülasyon çalışması ile incelenmiştir. Matlab- Conversion and Management, Volume 46, Issues 15-
Simulink programında oluşturulan simülasyon 16, September 2005, Pages 2501-2513
çalışmasında, gerçek işletmedeki rüzgar-diesel üretim [12] T. S. Bhatti, A. A. F. Al-Ademi and N. K. Bansal, Load
ünitelerinin dinamik davranışına çok benzer elektriksel frequency control of isolated wind diesel hybrid power
çıkış büyüklükleri gözlemlenmiştir. Gerçekleştirilen systems, Energy Conversion and Management,
simülasyon çalışması, hibrit rüzgar-diesel güç üretim Volume 38, Issue 9, June 1997, Pages 829-837
sistemlerinde uygulanabilirliği olan farklı kontrol [13] Thanaa F. El-Shater a; Mona N. Eskander a; Mohsen
stratejilerinin gelişmesine yardımcı olur. Aynı zamanda güç T. El-Hagry, Energy flow and management of a hybrid
akışı analizleri, frekans ve gerilim kontrolü rahatlıkla wind/PV/fuel cell generation system, International
yapılabilir. Journal of Sustainable Energy, Volume 25, Issue 2
June 2006, pages 91-106.
Hibrit güç üretim sisteminin bütün elektriksel çıkış büyüklük
değerleri sürekli işletme durumundaki istenilen
değerelere1.5-2 saniye gibi zaman aralığında
oturmuşlardır. Hibrit güç üretim sisteminden elde edilen
faz-nötr gerilimin maksimum değeri yaklaşık 326 Volt ve
sinüzoidal biçimdedir. İşletme frekansı ise izin verilen
tolerans sınırlar dahilinde 50Hz ±%1⋅fişl gerçekleşmiştir.

1714
5th International Advanced Technologies Symposium (IATS’09), May 13-15, 2009, Karabuk, Turkey
WIND ENERGY POTENTIAL IN TURKEY AND CASE STUDY OF THREE
PROJECTS
a, *
Çetin GENÇER Sibel AKKAYA Serkan GÜRKAN
a, *
Faculty of Technical Education, Firat University, Elazig, Turkey,E-mail: cgencer@firat.edu.tr,
b
Faculty of Technical Education, Firat University, Elazig, Turkey, E-mail: sibel.akkaya@yahoo.com
c
Turkish Army Forces NCO Professional School, Balıkesir, Turkey, E-mail: serkangürkan@mynet.com
Abstract
Renewable energy is accepted as a key source for the
future, not only for Turkey, but also for the world. Turkey
has a considerably high level of renewable energy
resources that can be a part of the total energy network in
the country. In particular, wind energy has received a lot of
attention lately in world and Turkey as one of the most
promising and economically feasible technologies for clean
power generation. Taking into account the present
applications, it may be concluded that wind energy in
Turkey is a promising alternative. As the public recognizes
the projects, the progress will continue. This study supplies
brief sector information and investigates investment
possibility of chosen three different sites in Turkey. It is
calculated that a minimum of 52683 MWh/year wind can
be generated in those sites.
Key Words: Renewable energy, wind energy, power
generation, wind turbine.
1. Introduction
Energy demand is increasing rapidly in developing
countries at a rate which is highly coupled to economic
growth. If things continue at current rate; many developing
countries would suffer major constrains of energy demand
security. The inadequate access of energy sources is a
major challenge to development process in many
developing countries [1]. Therefore the energy sources are
vital. The current increase in interest in the renewable
sector relates to its privileged position in the ‘energy-
environment relation” since it is seen as a solution, albeit
on a partial and contributory basis. Three core dilemmas
faced by contemporary societies are the provision of
energy supply, the assurance of energy security and the
reduction of environmental externalities, notably
atmospheric emissions [2-4]. Renewable energy sources
are abundant worldwide. It is estimated that 1000 times
more energy reaches the surface of the earth from the sun
than is released today by all fossil fuels consumed [5].
Wind energy is one of the most prominent renewable
sources. It was used in the past for turning windmills and
pumping water but was superseded by the use of
petroleum. Recently, wind energy became popular again
as it was in the past as a clean energy source. Wind
energy was the fastest growing energy technology in the
90s [6, 7]. The countries with the highest total installed
capacity are Germany (18 428 MW), Spain (10 027 MW),
the USA (9149 MW), and India (4430 MW). India overtook
Denmark (3122 MW) to become the fourth largest wind
market in the world. A number of other countries, including
© IATS’09, Karabük University, Karabük, Turkey
1715
b c
Italy, the UK, the Netherlands, China, Japan and Portugal,
have reached 1000 MW (The 1000 MW mark is often said
to be critical for sustained market growth). In terms of new
installed capacity in 2005, the USA came top with 2431
MW, followed by Germany (1808 MW), Spain (1764 MW),
India (1430 MW), followed by new players Portugal (500
MW) and China (498 MW). Europe is still leading the
global market with over 40 500 MW of installed capacity.
Asia has also experienced strong growth; over 49% of
installed capacity, accounting for 20% of new installations
in 2005. The strongest market expansion occurs in India.
The Chinese market has been boosted in anticipation of
the country’s new Renewable Energy Law, which entered
into force on 1 January 2006 [8].
Turkey has also recently enacted its first renewable energy
law, namely Law No. 5346 Concerning the Use of
Renewable Energy Resources for the Generation of
Electrical Energy which entered into force on 18 May 2005
[9]. The new era for Turkish wind energy has been
heralded by an expanding economy’s demand for power.
Demand has been growing nearly 9% each year, making it
essential that Turkey harnesses all the resources
available.
Before an investment in wind turbines takes place a
feasibility study should be carried out, which gives
information to potential investors about costs and
economical aspects of a planned wind energy project [10].
Accurate, properly designed measurements are extremely
valuable, if they are available in time to support decisions.
A lot of money is wasted when decisions are made without
information.
The main purpose of this paper is to examine wind power
potential sites in Turkey. The paper also will present a
preliminary examination of wind power potential of three
sites located in Çanakkale, Balıkesir and Manisa districts
in Turkey.
2. Wind Energy Potential in Turkey and Current
Status
Due to its geographic position Turkey is under the
influence of different air masses that give rise to potential
wind energy generation possibilities in different areas.
Especially, northerly winds over the Balkan Peninsula and
Black Sea provide strong winds during the winter period.
However, the geomorphologic surface features shape the
particular locations of the wind power generation sites. For
instance, along the Black Sea coast, locations with flat
hinterland coasts are the most suitable areas for the sitting
of wind turbines. Unfortunately, most of the Black Sea
coast is composed of sudden hills, escarpments and cliffs
 Gençer, Ç., Akkaya, S. and Gürkan, S.

in the hinterland that prevent possible wind generation The environmental impacts of wind energy production
potential areas [11]. The most attractive sites are the include site selection of the wind turbines in or near the
Marmara Sea region, Mediterranean Coast, Agean Sea flyways of migrating birds and wildlife refuges,
Coast, and the Anatolia inland [12, 13]. The highest wind electromagnetic interference with television and radio
speed values given in the literature are 5.1–5.2 m/s in signals within 2–3 km of large installations, and noise of
Bandırma, 6.3– 7 m/s in Bozcaada, 6.4 m/s in Karaburun rotating blades [23]. Wind farms should be located away
and Karabiga 7.1 m/s in Nurdağı, 7 m/s in Senköy. While from wildlife refuges and residential areas. Since the
2
the average density of wind power is below the 40 W/m in turbines themselves occupy only approximately 2% of the
2
89.3% of Turkey’s total domain, it is over 40 W/m in area, most of the land can be used for a type of farming
2
10.7% and it exceeds 100 W/m in 0.8%. There are also such as vegetables, nursery stock, and cattle that is
some regions of Turkey where average density of wind practical without the use of the heavy equipment between
power reaches 294.1 W/m2 level [14, 15]. The wind energy the turbines [24].
potential of Turkey over various regions shown in Table 1.
3. Data and Methodology
Table 1. Wind energy potential of turkey over various
regions [16]. This paper analyses the sites from Çanakkale, Balıkesir
and Manisa. The wind measurements contain average
Region Annual average wind speed, the standard deviation, the atmospheric pressure
2
density speed (W/m ) and the average temperature data. The height of the
Mediterranean region 21.36 measurements 30 m and hourly averaged frequency is
Middle Anatolia region 20.14 applied. Table 3 shows summary of used data.
Aegean region 23.47
Black Sea region 21.31 Tablo 3. Summary data used in the paper.
Eastern Anatolia region 13.19
South-Eastern Anatolia 29.33 Location Annual Standart Average Annual
average deviation pressure average
region
wind (kPa) temperature
Marmara region 51.91 speed (°°C)
(m/s)
Turkey has a considerable potential for electricity Çanakkale 7.92 1.20 101.1 11
generation from wind. A study carried out in 2002 Balıkesir 6.67 1.19 100.1 8
concluded that Turkey has a theoretical wind energy Manisa 6.34 1.16 98.2 14
potential of nearly 90.000 MW and an economical wind
energy potential of about 10.000 MW [17, 18]. Although As shown in the table, it can be said that the site in
Turkey has large amount of wind potential, the installed Çanakkale has the highest wind potential, because, among
wind energy capacity is only 90.45 MW at present. The the studied data, the highest wind speed (7.92 m/s)
first Turkish wind turbine was constructed in Çeşme at the belongs to the site in Çanakkale. As the lowest wind speed
Golden Dolphin Hotel by Vestas in 1985 (55 kW), the (6.34 m/s) was measured in Manisa, it can be said that this
development of modern Turkish wind power engineering site has the lowest wind power potential. With respect to
began from 21st of November 1998 when the first 3 the wind speed time series and the wind rose in these sites
Enercon E-40 wind turbines of 500 kW each began to are shown in the figures below. The time series of the wind
operate at Alaçatı, Izmir and established power is 1.5 MW. speed in the site can be seen in Figure 1.
The first Build-Operate-Transfer model power plant in
20
Turkey which was established by utilising wind energy is
the one which was opened to operate on 28th November
Wind Speed (m/s)

15
1998, in Alaçatı, Çeşme. Total installed power is 7.2 MW
and it consists of 12 turbines. The third wind farm in 10
Turkey which had a capacity of 10.2 MW commissioned in
June 2000, in Bozcaada and 17 wind turbines which have 5
a power of 600 kW [19-21]. In Bandırma, a wind power
station with a power of 30 MW also started to be operated 0
in 2006 [22]. There are 7 wind power plants under 1 532 1063 1594 2125 2656 3187 3718 4249 4780
operation in Turkey and can be seen in Table 2. Number of Observation

Table 2. Wind power plants (WPP) in Turkey. Figure 1. Balıkesir wind speed time series.
Name Location Capacity (MW)
The wind rose of the same site can be seen in Figure 2.As
Ares WPP Cesme/IZMIR 7.2
it can be seen, the dominant wind direction is north-west.
Delta WPP Cesme/IZMIR 1.5
Sunjit WPP Hadimkoy/ISTANBUL 1.2
Bores WPP Bozcaada/CANAKKALE 10.5
Bares WPP Bandirma/ BALIKESIR 30.0
Tepe WPP Silivri/ISTANBUL 0.85
Mazi WPP Çeşme-IZMİR 39.20
TOTAL 90.45

1716
 Gençer, Ç., Akkaya, S. and Gürkan, S.

0
25
0 330 30
6 20
330 30
15
4 300 60
300 60 10
2 5
270 0 90 270 0 90

240 120
240 120
210 150
180 210 150

180

Figure 2. Balıkesir wind rose at 30 m. Figure 6. Manisa wind rose at 30 m.

The time series of the wind speed for Çanakkale site is can The wind turbine which was studied is the one which
be seen in Figure 3. belonged to Suzlon Energy in India and 1 MW machine.
30 The characteristic features of this turbine are shown in
Table 4.
Wind Speed (m/s)

25
20
15 Table 4. Wind turbine characteristics.
10
5
Rated power (kW) 1000
0
Hub height (m) 65
1 1117 2233 3349 4465 5581 6697 7813 8929 10045
Rotor diameter (m) 60
Number of Observation 2
Swept area (m ) 2826
Figure 3. Çanakkale wind speed time series. Power curve of wind turbine shown in Table 5.

The wind rose of Çanakkale site shown in Figure 4. As it Table 5. Power curves.
can be seen, the wind has blown more often towards
north-west and south-east. Wind Power Wind Power
0 speed output speed output
15 (m/s) (kW) (m/s) (kW)
330 30
10 1-2 0 8 350
300 60 3 10 9 530
5
4 26 10 711
270 0 90 5 78 11 837
6 145 12 950
240 120 7 230 13-25 1000

210 150 Internationally recognized RETScreen program has been

180 used for the financial analysis of the wind power plant
Figure 4. Çanakkale wind rose at 30 m. projects in the sites [25]. Inputting the necessary data,
some results can be reached for the application. The
The time series of the wind speed of the site in Manisa values in Table 6 have been found with respect to the wind
which is the third site which was studied in the study is data and the wind turbine values which were input into
given in Figure 5. RETScreen program. Although there is a great deal of
output data as a result of this application, the results
related to the three most effective decision criteria has
20 given. 20 MW installed capacity for each site is
considered. Here it’s especially focused on the annual
Wind Speedı (m/s)

15 energy production, capacity factor and the internal rate of

return (IRR).When the values in the table are studied, it
10
can easily be understood that the project site in Çanakkale
5 is most suitable. The site in Balıkesir is the second best
and the site in Manisa, which was last studied, is the least
0 suitable.
1 628 1255 1882 2509 3136 3763 4390 5017 5644
Number of Observation Table 6. Summary of results.

Figure 5. Manisa wind speed time series.

Location Annual Capacity Internal
The wind rose of the site in Manisa can be seen in Figure energy factor Rate of
6.Similar to the site in Çanakkale, the dominant wind production (%) Return-
directions are north-west and south-east. (MWh) IRR (%)
Çanakkale 76.573 44 28

1717

Balıkesir 60.883 35 17.6
Manisa 52.683 30 12.7
As it can be seen in Table 6, with an annual energy
production of 76.573 MWh, Çanakkale is the most suitable
site for the application of the project. As for the wind
electricity power stations in these three sites which were
studied in this study, the total investment expense and the
financial values of this investment below have been
found.The total value has been found as 40.079.523 USD.
An important point to take into consideration here is that
the price of the wind turbine used is neither the price in
January 2007 nor the price which is specially determined
for the project, but the price in the schedule of prices.
Table 7. Total project cost and breakdown.
Description Amount
(USD)
Wind turbine (spare parts 29.498.530
+ transportation)
Civil works 4.048.032
Other equipment 1.843.658
(Balance of Plant-BoP)
(Transformer,
switchgear, cables, etc)
Project development 881.749
Engineering 801.590
Unforeseen 3.005.964
Total 40.079.523
4. Conclusions
Depending on the increase of the technological
developments, the consumption of energy has also
increased. Conventional sources are being used to a great
extent in order to meet energy need. This causes a
decrease in the resources in time. In addition, the use of
these sources causes environmental damage. In so doing,
recently, there has been a serious tendency to use
renewable energy sources. Because of its geographical
location, Turkey has lots of energy types. Among these
sources, wind energy has an important place. With respect
to the wind data which belongs to the three sites in
Balıkesir, Çanakkale and Manisa; by analysing with the
help of RETScreen program, which is commonly and
internationally used, some results related to the wind
electricity power stations which can be established in these
sites have been reached. According to this, among the
studied site with its annual energy production of 76.573
MWh, the site in Çanakkale is the most suitable one with
respect to the current market. Secondly, the sşte in
Balıkesir, with its annual energy production of 60.803
MWh, is a suitable project. Lastly, it can be decided that
the site in Manisa, with its annual energy production of
52.683 MWh, is also a suitable site for the project.
References
[1] Khatib, H., Renewable energy in developing countries,
Conference Publication, IEEE, 385, 1-7,1993.
[2] Szarka, J., Wind power policy learning and paradigm
change, Energy Policy, 34, 3041-3048, 2006.
[3] Bull, S.R., Renewable Energy today and tomorrow,
Proceedings of IEEE, 89, 1216-1226, 2001.
1718
Gençer, Ç., Akkaya, S. and Gürkan, S.
[4] Dincer, I., Renewable energy and sustainable
development: A crucial review, Renewable and
Sustainable Energy Reviews, 4, 157-175, 2000.
[5] H. Chum., “Two decades of progress in research,
development, and commercialization of renewable
energy,” In The Enduring Nuclear Fuel Cycle, C. E.
Walter, Ed: Amer. Nuclear Soc. Winter Meeting, 1997.
[6] Karsli, V. and Gecit, C., An investigation on wind
power potential of Nurdağı-Gaziantep, Renewable
Energy, 28, 823-830, 2000.
[7] Ackermann, T., Lutz, R. and Hobohm, J., Worldwide
offshore wind potential and European projects,
Proceedings of the IEEE, 89, 1216-1226, 2001.
[8] Jacob, A., Another record year for wind energy,
Reinforced plastics, 50 (4), 26-27, 2006.
[9] Law No. 5346: Concerning the Use of Renewable
Energy Resources for Generation of Electrical Energy.
[10] Noll EM, Wind/Solar Energy. 11–12, 45–96, 1975.
[11] Durak, M. and Sen, S., Wind power potential in
Turkey and Akhisar Case Study, Renewable Energy,
25 (3), 463- 472, 2002.
[12] Bilgen, S., Keleş, S., Kaygusuz, A., Sarı, A.,
Kaygusuz, K., Global warming and renewable energy
sources for sustainable development: A Case Study in
Turkey, Renewable and Sustainable Energy Reviews ,
361, 1-25, 2006.
[13] Incecik, S. and Erdogmus, F., An Investigation of wind
power potential in western cost of Anatolia,
Renewable Energy , 6, 863-865, 1994.
[14] Aras, H., Wind Energy Status and its assessment in
Turkey, Renewable Energy, 28, 2213-2220, 2003.
[15] Sen, Z. and Sahin, A.D., Regional wind energy
evaluation in some parts of Turkey. Journal of Wind
Engineer and Industrial Aerodyn, 37 (7), 740-741,
1998.
[16] Hepbaslı, A., Ozdamar, A. and Ozalp, N., Present
status and potential of renewable energy sources in
Turkey. Energy Source, 23(7), 631–48, 2001.
[17] Ozerdem, B., Ozer, S. and Tosun, M., Feasibilitty of
wind Farms: A Case study for Izmir, Turkey, Journal
Of Wind Engineering and Industrial Aerodynamics, 94,
725-743, 2006.
[18] Ozgener, O., A Small wind turbine system (SWTS)
application and its performance analysis, Energy
Conversion and Management, 47, 1326-1337, 2006.
[19] Kenisarin, M., Karsli, V.M. ve Caglar, M., Wind power
engineering in the world and perspectives of its
development in Turkey, Renewable and Sustainable
Energy Reviews, 10 (4), 341-369, 2006.
[20] Demirbas, A., Turkey’s renewable energy facilities in
the near future, Energy Sources, 28, 527– 536, 2006.
[21] Kaygusuz, K. and Kaygusuz, A., Renewable energy
and sustainable development in Turkey. Renewable
Energy, 25, 431-453, 2002.
[22] Akkaya, S. and Gencer, C.,Türkiye’de rüzgar enerjisi
projelerinin son durumu, 3e Electrotech Rewiev 2007
in Turkey, 154, 154-157, 2007.
[23] Keller, J., The Environmental impacts of wind energy
developments, Town Plann Review, 91, 139–54,
1990.
[24] Evrendilek, F. and Ertekin, C., Assessing the potential
of renewable energy sources in Turkey, Renewable
Energy, 28, 2303-2315, 2003.
[25] RETscreen software www.retscreen.net
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye

BATMAN İLİNİN DOĞAL GAZ TAHMİNİ TÜKETİMİNİN MATEMATİKSEL

YÖNTEMLERLE MODELLENMESİ

MATHEMATICAL MODELING FOR FORECASTING NATURAL GAS

CONSUMPTION IN BATMAN CITY
a, b c d
Fevzi YAŞAR , Hüseyin AYDIN *, Aliosman EROL ve Özlem BEZEK
a,
Batman Üniversitesi Meslek Yüksekokulu, Batman,Türkiye, fyasar@dicle.edu.tr
b*
Batman Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, Batman, Türkiye, huseyyinaydin@gmail.com
c
Batman TPAO, Bakım Onarım Müdürlüğü, Batman, Türkiye, aerol@hotmail.com
d
Batman Üniversitesi Sağlık Meslek Yüksekokulu, Batman, Türkiye, obezek@dicle.edu.tr

Özet yakıtların ısıtmada kullandığı konutlardan, çeşitli

Batman ilimizde sanayi tesislerinin emisyonları, motorlu
taşıtların egzoz emisyonları ve özellikle kışın ısınma
amaçlı kullanılan yakıtların yanması sonucu önemli ölçüde
hava kirliliği oluşmaktadır. Bu çalışma, Batman ili için
önümüzdeki yıllarda uygulanması planlanan doğal gaz ile
ısınma ve enerji kaynağının gerekliliğini belirlemek için
yapılan bir matematiksel ve istatistiksel modelinin
oluşturulmasını içermektedir. Çok değişkenli regresyon
analizi kullanarak geliştirilen modellerde önceki senelerin
rakamsal verilerine dayalı doğal gaz tüketimi tahmini için
model oluşturulmuştur. Çalışmada, Batman için en uygun
model oluşturulduktan sonra önümüzdeki 1,5 yıl için, doğal
gaz tüketim tahmini yapılmıştır. Sonuç olarak Batman
ilinde kullanılması planlanan doğal gaz tüketimini
görebileceğimiz bir matematiksel denklem elde edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Doğal Gaz; Batman; Kirlilik; Emisyon;
Abstract
The air pollution in Batman city has become a major
problem since emissions of industrial power plants; vehicle
engines and especially heating are significantly increased.
This study deals with forecasting the natural gas
consumption with probable implementation in Batman city
for next 16 months and contains a statistical model. The
factors affecting gas demand are explained by using
multivariable regression analysis. The data relating
analysis are collected from value of different 1000 homes
in Batman city. After a statistical demand model was
developed in this study for forecasting the gas
consumption. Finally at the end of the study an equation
was gained for forecasting natural gas demand in next
years for Batman city.
Keywords: Natural Gas; Batman; Pollution; Emission
endüstriyel tesislerden, motorlu araçlardan ve atmosferik
şartlardan kaynaklanmaktadır. Ülkemizde kömür
rezervlerinin zengin olmasına rağmen düşük vasıflı olması
ve hiçbir iyileştirme işlemi yapılmadan kullanılması bunun
yanında yakma tekniklerine uygun olmayan yöntemlerle
sanayide ve konutlarda yakılması, hava kirliliğinin en
önemli sebeplerinden birini oluşturmaktadır. Bununla
beraber fueloil gibi petrol türevi yakıtların enerji ve ısınma
talebini karşılamakta çok miktarda kullanılması da hava
kirliliğinin başlıca nedenlerinden biridir. Bu nedenle gerek
konutlarda gerekse sanayide hava kirliliği açısından
olumsuz etkileri daha az olan alternatif enerji kaynaklarının
kullanılması gün geçtikçe artmaktadır. Bu yeni kaynakların
en önemlilerinden biride daha az kirletici özelliğe sahip
doğal gazdır. Partikül madde emisyonunun, önemli ölçüde
kış aylarında ısınmada kullanılan ısıl değeri düşük, kükürt,
uçucu madde ve kül oranı yüksek kalitesiz katı yakıtların
yanması sonucunda meydana geldiği belirtilen bir
araştırmada, ısınma amacı ile kurulan soba ve kazan
bacalarının yılda en az bir defa temizlenmediğinde önemli
miktarda partikül madde emisyonuna neden olduğu ifade
edilmiştir.
Araştırmada, partikül madde kirliliği bakımından hava
kirliliğinin en yoğun olduğu ilin Denizli olduğu belirtilirken,
Denizli'yi Batman, Konya, Kütahya, Karabük,
Kahramanmaraş, Van ve Erzurum'un izlediği
bildirilmiştir[1].
Günümüzde dünyanın enerji talebinin %85 kadarı fosil
yakıtlardan geri kalan %15’i ise hidrolik, nükleer ve diğer
yenilenebilir enerji kaynakları tarafından karşılanmaktadır.
Halen hidrolik dışındaki yenilebilir enerji kaynaklarından
yakın bir gelecekte daha önemli bir katkı beklenmektedir.
Tablo 1’de dünyanın geçmişteki enerji tüketiminde
kaynakların rolü ile gelecekteki kaynaklara göre enerji arzı
tahminleri verilmiştir. Tablo 1 incelendiğinde Doğal gazın
1980’deki payının %17’ye çıktığı; bu payın yaklaşık olarak
değerini muhafaza edeceği görülmektedir.

1.Giriş Ülkemizde doğal gaz tüketimi gün geçtikçe artmaktadır. Bu

durum son zamanlarda yayımlanan ilgili kuruluşların
Modern yaşamın getirdiği en önemli sorunlardan biri de raporlarından da görülebilmektedir. Bunun başlıca
hava kirliliğidir. Hava kirliliğinin küresel etkilerinin yanı sıra sebepleri doğal gazın çevre için kirletici özeliğinin az
yerel ölçekte, ihtiva ettiği SO2, Partiküller madde (PM), CO, olması, kullanımının rahat olması ve diğer yakıtlara
Ozon ve NOx gibi kirleticiler ile canlı yaşamı üzerinde nazaran ekonomik olmasıdır. Doğal gaz talebinin
olumsuz etkiler meydana getirmektedir. Hava kirliliğinin ülkemizde önümüzdeki yıllarda da artması
ana kaynağı yanma olayları olup genel olarak; kalitesiz beklenmektedir[4].

© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye

1719
 Yaşar, F., Aydın, H., Erol, A.O. ve Bezek, Ö

Çizelge 1. Kaynaklara Göre Dünya Enerji Arzı Tahminleri [3]

1960 1980 2000 2020

109 TEP % 109 TEP % 109 TEP % 109 TEP %
Kömür 1.250 36 1.830 24 2.930 26 4.650 30
Petrol 1.170 33 3.100 41 3.415 31 3.175 21
Doğal gaz 0.411 12 1.301 17 1.885 17 2.570 17
Hidrolik 0.171 5 0.383 5 0.650 6 1.050 7
Nükleer - - 0.156 2 0.845 8 1.730 11
Ticari olmayan 0.490 14 0.768 10 1.095 10 1.140 8
Yeni Enerji - - - - 0.285 2 0.845 6
Toplam 3.500 100 7.538 100 11.105 100 15.115 100

Batman ve çevresinde doğal gaz çoğunlukla konut ve
işyerlerinde ısınma amaçlı olarak kullanılması
beklenmektedir. Ayrıca Batman’da bulunan küçük ve
büyük sanayi kuruluşlarının da endüstriyel kazan sistemleri
ve ısınma sistemlerinin de doğal gazın kullanılması
beklenmektedir. Batman kentinin sosyal ekonomik
koşulları göz önünde bulundurulduğunda kentin sürekli
olarak göç alması dolayısıyla tüketici sayısı önemli bir
değişkendir. Ancak daha önceden doğal gaz kullanımı
olmadığı için belirli bir sayıda konutun incelenmesi ile
model geliştirilmeye çalışılmıştır. Diğer taraftan kent
halkının ekonomik koşulları göz önüne alındığında döviz
kuru ile doğal gaz fiyatını etkileyeceğinden, tüketimi de
doğrudan etkilemektedir. Dolayısı ile doğal gaz fiyatı ve
döviz kuru da modelimize bağımsız değişkenler olarak
girmiştir[3, 6, 7]. Bununla beraber mevsimlere göre
ortalama sıcaklık dağılımı da doğal gaz tüketimini
doğrudan etkileyeceğinden modelde değişken olarak ele
alınmıştır.
sayısı ve gaz fiyatı da arz talep dengesini açıklaması
açısından modelimize değişken olarak girmiştir. Ancak
tüketici sayısı belirli bir kuruluş tarafından denetim altında
olmayışı nedeniyle net olarak bilinememektedir. Bundan
dolayı modelimizde kullanıcı sayısı olarak 1000 eşdeğer
konut sayısı üzerinden sabit bir değer ile göz önünde
bulundurulacaktır. Ayrıca gaz tüketim miktarı şu an
Batman kentinde doğal gaz tüketimi olmadığından ve
çoğunlukla ısınma ve endüstriyel amaçla yakıt olarak
fueloil kullanıldığından dolayı fueloil in yakıt eşdeğeri
olarak doğal gaza çevrilmiş değerleri modelimizde
değişken olarak kullanılmıştır. Son değişken olarak ta,
ülkemize gelen doğal gazın çoğunluğu yurt dışından döviz
olarak satın alındığından, döviz kuru da halkın alım gücünü
göstermesi nedeni ile modelimizde değişken olarak
seçilmiştir. Modelimizde en önemli değişken olarak
karşımıza çıkan hava sıcaklığı meteoroloji müdürlüğünün
verilerinden yola çıkılarak yıllık ortalama sıcaklık dağılımı
tahmini Şekil 1 deki gibi yapılmıştır[5].

Yukarıda açıklandığı gibi modelin geliştirilmesinde

bağımsız değişkenlerin birden fazla olduğundan çoklu
regresyon analizi kullanılmıştır. Modelin geliştirilmesinde
verilerin çeşitliliğinden dolayı bir bilgisayar programı olan 40
Minitab istatistik programı kullanılmıştır[7].
35
sıcaklık
2. Materyal ve metot 30
Sıcaklık (oC)

Bir bağımlı değişken ve X1, X2, X3 gibi bağımsız 25

değişkenler olmak üzere; değişkenler arasındaki sebep 20
sonuç ilişkisini matematiksel bir denklem olarak
modelleyen yönteme çoklu regresyon analizi adı verilir. Bir 15
bağımlı değişken ile bu değişkenin değişimi üzerinde
10
etkide bulunan bağımsız değişken arasındaki ilişkin
düzeyini belirleyen yönteme korelasyon analizi 5
denmektedir[2].
0
Çoklu regresyon analizi; Haz-08 Ara-08 Tem-09 Oca-10 Ağu-10
Y= b0 + b1x1 + b2x2 + ….+bpxp [2] Aylar

Biçiminde ele alınan bir doğrusal modelde parametre

tahmini yapmayı amaçlar. Bundan dolayı analizde Şekil 1. Sıcaklığın aylara göre değişimi tahmini
açıklanan değişkeni daha iyi tahmin ettirecek açıklayıcı
değişkenlerin modele seçilmesi ve kötü tahmin ettirecek
açıklayıcı değişkenlerin modelden çıkarılması Diğer bir değişken olan döviz kurunda bu çalışma
gerekmektedir[2,3]. süresince incelendiğinde çok fazla bir şekilde dalgalanma
görülmediği ama çalışmanın son aylarındaki aşırı
Doğal gaz tüketimi büyük çoğunlukla kışın dalgalanma neticesinde yaklaşık olarak %20 bir artış
kullanılacağından hava sıcaklığı gaz tüketimini etkileyecek oluştuğu gözlenmiştir[6]. Buna bağlı olarak bu dalgalanma
en önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır [2,3]. gaz satış fiyatına da artış olarak yansımaktadır. Dövizdeki
Bununla birlikte doğal gaz tüketimi üzerinde kullanıcı konut aşırı dalgalanmalar gaz satış fiyatını da ekileceğinden

1720
 Yaşar, F., Aydın, H., Erol, A.O. ve Bezek, Ö.

tüketim miktarında bir düşüş olması gözlenebilecektir.
Bunun başlıca nedeni halkın alım gücünün düşük
olmasıdır. Bundan dolayı ısınma amaçlı olarak kullanılan
yakıtlar içerisinde kömüre yönelme görülebilir. Ancak
model oluşturulurken iyimser senaryolar göz önüne
alınmıştır.
Son değişken olarak Batman da gaz satış fiyatı oluşturmak
için Ankara da doğal gaz dağıtım şirketi tarafından
uygulanan fiyatlar temel alınmıştır[6]. Çünkü doğal gaz
çoğunlukla ithal bir yakıt türü olduğu için ülke içerisinde
hemen her yerde paralel bir fiyattan satışa sunulmaktadır.
Sonuç olarak gaz tüketim modelini açıklayan değişkenler
olarak; aylık sıcaklık değişimi, gaz satış fiyatı ve döviz kuru
modelimize alınmıştır.
3. Modelin geliştirilmesi
Model son 16 ay içerisinde elde edilen veriler kullanılarak
geliştirilmiştir.
tm = b0+b1*dk + b2 gsf + b3*t
TM = 2884 - 1,25*DK - 0,03*GSF - 20,2*T (1)
Burada;
TM: tüketim miktarı
DK: döviz kuru
T: sıcaklık
GSF: gaz satış fiyatı
miktarının belirlenmesinde tüketimindeki değişimlerin
yüzde 73,9’nun regresyon ile açıklandığını geriye kalan
yüzde 26,1’lik kısmın ise diğer faktörlerden
kaynaklandığını göstermektedir. Tüketici sayısının tüm
Batman genelinde ele alınamayıp sadece 1000 eşdeğer
konut sayısı gibi belirli bir tüketici sayısının tüketimlerinin
incelenmesi başlıca nedendir. Diğer bir faktör de
incelenme zamanının kısıtlılığından dolayıdır. Model
oluşturulurken son iki yıl içerisinde on yedi ayın tüketimleri
ele alınmasından kaynaklanmaktadır. On yıllık bir geçmiş
zaman değerleri kullanarak yapılan modellerde verilerin
çokluğundan dolayı tutarlılık oranı artmaktadır.
Modelin oluşturulması ile elde edilen tahmini tüketim
verileri Tablo 2 de gösterilmektedir. Bu tablodaki doğal gaz
tüketim miktarı 1000 eşdeğer konutun toplam bir günlük
ortalama tüketimidir. Bu tüketim miktarlarının eşdeğer
konut sayısına göre günlük ortalama tüketimleri
hesaplanmıştır.
Sıcaklık değişiminin etkinliği modelde görülebilmektedir.
Hava sıcaklılarının yüksek olduğu dönemlerde doğal gaz
tüketiminde önemli düşüşler olduğu görülebilmektedir.
Sıcaklık ile tüketim miktarı arasındaki ilişkiyi şekil 4’te
görülmektedir.

Modelde bulunan katsayılara göre açıklanan değişken ile

açıklayıcı değişkenler arasındaki bağıntının istatistiksel
açıdan anlamlılığını sınamak için gereken regresyon
katsayısı R2 görüldüğü gibi % 73,9 dur. Bu değer bize şunu
açıklamaktadır. Modelimizdeki verilere dayanarak tüketim

Çizelge 2. Modelin oluşturulması ile elde edilen tahmini tüketim verileri

Tüketilen
Tüketici gaz miktarı
Döviz kuru Gaz satış sayısı Ortalama (m3 /gün
0
(TL) fiyatı(TL) (konut Sıcaklık ( C ) (1000 konut
eşdeğeri) için
ortalama )
Oca.09 1,57 0,648993 1000 5 1369,406061
Şub.09 1,56 0,649072 1000 7 1079,466667
Mar.09 1,655 0,661064 1000 10 787,2969697
Nis.09 1,665 0,661131 1000 16 770,569697
May.09 1,68 0,661896 1000 21 736
Haz.09 1,65 0,662639 1000 27 613,3333333
Tem.09 1,655 0,680928 1000 33 591,030303
Ağu.09 1,66 0,680629 1000 34 613,3333333
Eyl.09 1,655 0,698771 1000 26 651,2484848
Eki.09 1,655 0,699411 1000 20 679,1272727
Kas.09 1,657 0,719375 1000 16 773,9151515
Ara.09 1,66 0,719801 1000 10 1111,806061
Oca.10 1,633 0,717215 1000 5 1393,939394
Şub.10 1,64 0,716622 1000 6 1099,539394
Mar.10 1,635 0,738609 1000 9 878,7393939
Nis.10 1,638 0,738768 1000 13 786,1818182

1721
 Yaşar, F., Aydın, H., Erol, A.O. ve Bezek, Ö

Analysis of Variance
1600 Source DF SS MS F P
Regression 3 767500 255833 12, 26 0,000
Sıcaklık
1400 Residual Error 13 271265 20867
T ü k e tile n G a z M ik t a r ı(M 3 * 1 0 /G ü n )

Total 16 1038765
1200 Tüketilen Gaz
Miktarı Source DF Seq SS
S ıc a k lık ( o C * 1 0 )

1000 dk 1 271716
gsf 1 78502
800 t 1 417281
Unusual Observations
600
Obs dk tm Fit SE Fit Residual St Resid
400 13 1333 1393, 9 1109, 6 59, 0 284, 4 2,16R
R denotes an observation with a large standardized
200 residual.

0 Correlations: t; tm
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Pearson correlation of t and tm = -0,834
Aylar P-Value = 0,000

Şekil 4. sıcaklık ile doğal gaz tüketimi arasındaki ilişki Correlations: t; tm; dk; gsf

4. Sonuçlar t tm dk
tm -0,834
Bu çalışmada Batman da önümüzdeki yıllarda kullanılması 0,000
planlanan doğal gaz için tüketim tahmini bir bilgisayar
istatistik programı olan Minitab kullanarak yapılmıştır. Bu dk 0,381 -0,511
tüketim tahminini yaparken bir istatistik analizi olan birden 0,131 0,036
fazla değişkene bağlı olan çoklu regresyon analizi ile bir
denklem elde edilmiştir. gsf -0,170 0,027 0,432
0,513 0,918 0,084
Çalışma Batman ilinde son 16 ay içerisinde 1000 eşdeğer
konut sayısı üzerinde yapılan tahmine dayanmaktadır. Cell Contents: Pearson correlation
Yukarıda elde edilen denklemler ile doğal gaz tüketimini P-Value
hata payları içerisinde tahmini değerler verebileceği
düşünülmektedir. Kaynaklar
[1] Öztürk, M. Partikül Madde Kirliliği'nin İnsan Sağlığı
Bu çalışmanın sadece 1000 eşdeğer konut sayısı Üzerine Etkisi, www.cevreorman.gor.tr 2006.
üzerinden yapılması hata payını da yükseltmektedir. [2] Gümrah, F. Çobanoğlu, M. ve Özsavaşçı, E.
Bunlara rağmen yüzde 73,9 gibi güvenirlilik vermesi iyi Ankara için doğalgaz tüketiminin projeksiyonu
değişkenlerin oluşturulduğunu göstermektedir. çalışması, 8. Petrol ve doğal gaz kongresi
bildiriler kitabı, pp:70–82
Elde edilen bu denklem ile Batman ilinde yapılması [3] TÜBİTAK, Bilim ve Teknoloji Dergisi, Cilt:3,
planlanan doğal gaz dağıtım çalışmalarında tahmini ve Sayı:35, Kasım,1994
istatistiksel olarak yatırım açısından fikir verebilir. Ayrıca [4] Görücü, F.B., Gümrah, F., Doğal Gaz Tüketiminin
doğal gazın gelmesi düşünülen 2009 ve 2010 yılları için İstatiksel Yöntemlerle Modellenmesi, 14.Petrol ve
tahmini tüketim değerleri elde edilebilir. doğal gaz kongresi bildiriler kitabı, pp:410-420
[5] Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası web sayfası
www.tcmb.gov.tr
Model için minitab programından çıkan sonuçlar [6] Türkiye Boru Hatları Petrol Taşıma AŞ. Web
Regression Analysis: tm versus dk; gsf; t sayfası www.botas.gov.tr ve Ankara doğal gaz
dağıtım şirketi EGO web sayfası www.ego.org.tr
The regression equation is [7] Özdamar, K. Minitab ve SPSS ile İstatistik, 1
tm = 2884 – 1,25 dk - 0,03 gsf - 20,2 t Bölüm 1–16, 4.Baskı 2002

Predictor Coef SE Coef T P

Constant 2884 1143 2,52 0,025

dk -1,247 1,017 -1,23 0,242

gsf -0,027 1,341 -0,02 0,984
t -20,190 4,515 -4, 47 0,001

S = 144,453 R-Sq = 73, 9% R-Sq (adj) = 67, 9%

1722
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
BATI KARADENİZ SULARI HAVZASINDAKİ YÜZEY SUYU KALİTESİ
PARAMETRELERİNDEKİ DEĞİŞİMİN İNCELENMESİ VE CLUSTER
ANALİZİ İLE İSTASYONLARIN SINIFLANDIRILMASI
INVESTIGATION OF VARIATION OF SURFACE WATER QUALITY
PARAMETERS IN WESTERN BLACK SEA BASIN AND CLASSIFICATION
OF STATIONS USING CLUSTER ANALYSIS
Volkan YILMAZ a ve Meral BÜYÜKYILDIZb,*
a,
Selçuk Ü. Müh. Mim. Fak., Konya, Türkiye , E-posta: volkan.e.yilmaz@hotmail.com
b*
Selçuk Ü. Müh. Mim. Fak. Konya, Türkiye , E-posta: meralbyildiz@hotmail.com
Özet
Ülkemizin su kaynaklarının geliştirilip çok iyi korunması
büyük önem taşımakta olup, son yıllarda su kalitesi
gözlemleri, çevre ve su kirliliği üzerindeki yoğun endişeler
üzerine daha da önem kazanmaktadır. Nehir suyu kalite
gözlem programlarının en önemli amacı, kirlilik
kaynaklarındaki/seviyelerindeki değişimleri ve su kalitesini
etkileyen faktörleri belirlemek, modelleme yapmak, ileriye
yönelik tahminlerde bulunmak ve sağlıklı bir izleme sistemi
oluşturmaktır. Su kalitesi izleme çalışmalarında doğru
parametrelerin seçimi, gözlemleme programının teknik ve
mali fizibilitesinin önemli bir ayağını oluşturmaktadır.
Parametrelerin seçimi, gözlemleme programının amacına
bağlı olarak önem kazanır. Bu çalışmada Batı Karadeniz
Havzasında Elektrik İşleri Etüt İdaresi (EİE) tarafından
işletilen 6 adet yüzey suyu kalitesi gözlem istasyonuna ait
14 tane parametre (debi, su sıcaklığı, pH, EC (x106), Na+,
K+, Ca++ + Mg++, CO3--, HCO3-, Cl-, SO4--, bor, sertlik)
kullanılmıştır. Parametrelerde Cluster analizi kullanılarak
indirgeme yapılmıştır. Öklit benzerlik ölçütü kullanılarak
parametrelerin benzerlik matrisleri oluşturulmuş ve Tek
Bağlantılı Kümeleme Tekniği ile de Toplayıcı Kümeler
belirlenmiştir. Ayrıca incelenen 6 istasyona ait su kalitesi
parametrelerinin değişimi parametrik olmayan yöntemlerle
incelenerek bölgedeki yüzey sularındaki kirlilik profili
belirlenmeye çalışılmıştır. İncelenen 14 adet yüzey suyu
kalitesi parametresinin 2 tanesi (akım ve bor) hariç diğer
tüm istasyonlarda 0.05 önem seviyesinde anlamlı trendler
belirlenmiştir. K+ parametresindeki belirlenen trendler
genellikle azalma yönünde iken diğer parametrelerin
hepsinde artış yönünde bir değişim söz konusudur.
Anahtar kelimeler: Cluster analizi, trend, su kalitesi, su
kirliliği, su kaynakları
Abstract
The development and protection of water resources of our
country has great importance that water quality
observations became significant in recent years due to
intense anxieties about environmental and water
contamination problems. The main objective of river water
quality observation programs is to determine the changes
in contamination sources/levels, obtain the factors
affecting water quality, make models and future predictions
and build an accurate observation system. The selection of
correct parameters during the observation studies of water
quality produces one of the most important step of
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1723
technical and financial feasibility of the observation
program. The selection of parameters becomes important
depending on the goal of the observation program. In this
study, 14 parameters (discharge, water temperature, pH,
EC (x106), Na+, K+, Ca++ + Mg++, CO3--, HCO3-, Cl-, SO4--,
boron, hardness) for 6 surface water quality observation
stations operated by Electrical Power Resources Survey
and Development Administration at Western Black Sea
Basin. The parameters were reduced by using the Cluster
Analysis. The similarity matrices were formed for the
parameters using Euclidian Similarity Criterion, and
Collector Sets were determined using the Single-Link
Clustering Technique. Additionally, investigating the
changes in water quality parameters of considered 6
stations by using non-parametric methods, the
contamination profile of the regional surface waters was
obtained. Considerable trends at 0.05 significance level
were obtained in all the stations for the aforementioned 14
surface water quality parameters except discharge and
+
boron. Although the trends obtained for K parameter
usually displayed the decreasing behavior, the trends for
the other parameters presented increasing behavior.
Keywords: Cluster analysis, trend, water quality, water
contamination, water resources
1. Giriş
Çevre kirliliğinden etkilenen en geniş alan su kaynaklarıdır.
Su kaynaklarından en verimli bir şekilde yararlanabilmek
ve akarsu havzalarındaki çeşitli etkiler sonucu ortaya çıkan
kirlilik durumunu belirlemek amacıyla, su kalitesinin
bilinmesi gereklidir. Akarsu su kalitesinin ölçülmesinin uzun
vadeli hedeflerinden biri; belirli bir zaman dilimi içerisinde
kirliliğin derecesindeki değişimi incelemek, değişimi
etkileyen önemli faktörleri tanımlamak ve uygun tedbirleri
almak olarak özetlenebilir.
2. Veri ve Yöntem
Su kalitesini temsil eden parametrelerin çok fazla sayıda
olması ve değişkenlik arz etmesi, bir taraftan gözlemlerin
daha sık periyotlarla yapılmasını gerektirirken, diğer
taraftan da bu verilerin değerlendirilmesini
güçleştirmektedir. Su kalitesi gözlem istasyonlarında
ölçülen kalite değerlerinin içerdiği bilgiyi ortaya çıkarmak
için çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Bu yöntemlerin
çoğunluğu istatistiksel metodlara dayanmaktadır. Değişken
sayısının ikiden fazla olması durumunda, gözlenmiş
 Yılmaz, V. ve Büyükyıldız, M.

mevcut verilerin değerlendirilmesi için, çok değişkenli
analizlerin (multivariate analysis) kullanılması sayesinde,
daha basit ve kolay yorumlanabilir sonuçlar elde
edilebilmektedir. Çok değişkenli istatistiksel teknikler, çok
bileşenli kimyasal ve fiziksel ölçümlerin yorumu ve anlamlı
veri azaltımı için uygun bir araçtır. Cluster analizi,
değişkenleri sayısı ile karakterize edilen objelerin büyük
guruplar içindeki benzerlikleri yada farklılıkları kontrol
etmenin mümkün olduğu bir patern tanıma metodudur [1].
Bu çalışmada Batı Karadeniz Havzasında bulunan 6 adet
su kalitesi gözlem istasyonuna ait, 1984- 2002 periyotları
arasında ölçülen 14 adet su kalitesi parametresinin (akım,
+ + ++ ++
sıcaklık, pH, elektriksel iletkenlik, Na , K , Ca + Mg ,
- - - -
CO3 , HCO3 , Cl , SO4 , tuzluluk, sertlik, bor
konsantrasyonu) yıllık ortalama değerleri kullanılmıştır
(Şekil 1). Kullanılan istasyonlara ilişkin bazı bilgiler Çizelge
1’de verilmiştir. Çalışmada kullanılan istasyonlara ait su
kalitesi parametrelerinin değişimi parametrik olmayan
yöntemler kullanılarak incelenmiştir. Bunun için, normalite,
lineerlik ve bağımsızlık gibi şartların sağlanmasını
gerektirmeyen testlerden Sen’in T ve Mann-Kendall testleri
dikkate alınmıştır.

Şekil 1. Batı Karadeniz Suları Havzası’nın Türkiye’deki ve kullanılan istasyonların havzadaki konumları [2]

Çizelge 1. Kullanılan istasyonlara ait bazı bilgiler

İstasyon İstasyon Yağış Yükseltisi Gözlem
2
No Adı Alanı (km ) (m) Yılları
1307 Devrekani Çayı-Azdavay 1097.6 815 1984-2002
1314 Soğanlı Çayı-Karabük 5086.8 271 1984-2002
1332 Karasu-Hacılar Köprüsü 340 20 1988-2002
1334 Bolu Çayı-Beşdeğirmenler 1102.8 541 1984-2002
1335 Filyos Çayı-Derecikviran 13300.4 2 1984-2002
1343 Korubaşı Deresi-Arak 125 780 1992-2002

Cluster analizi gibi çok değişkenli istatistiksel teknikler su
kalitesi analizlerinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu
nedenle bu çalışmada da 6 istasyon arasındaki benzerlik
ve farklılıkları belirlemek amacıyla, cluster analizi ile her bir
parametre için istasyonlar gruplanmaya çalışılmıştır.
Cluster analizi gruplanmamış verileri benzerliklerine göre
gruplayarak, araştırmacıya uygun, işe yarar, özetleyici
bilgiler elde etmesinde yardımcı olmaktadır. Uygun cluster
analizinin seçimi aslında metodun başlangıç kısmını
oluşturmaktadır. Bu
tip ve buna benzer çalışmalar için hiyerarşik küme analizi
kullanılmaktadır. Genellikle yaygın olarak kullanılan yedi
çeşit hiyerarşik küme analizi bulunmaktadır. Bunlar; single
linkage, complete linkage, centroid teknik, ward minimum
varyans tekniği ve average linkage metodlarıdır. Bu
metodların bazılarının zincirleme problemlerine sahip
olması ve bazılarının yine eşit sayıda gruplamaya gitmesi
gibi çeşitli problemlerle birlikte, yapılan araştırmalarda
Ward Varyans Tekniği metodu yaklaşımının klimatolojik

1724
 Yılmaz, V. ve Büyükyıldız, M.

araştırmalar için en realistik sonuçları verdiği görülmüştür

[3].
Hiyerarşik tekniklerin tümü şu dört temel adımı
izlemektedir.
I. Öklit uzaklığı adı verilen ve tüm veriler arasındaki
mesafeyi hesaplayan formül tüm istasyonlar için
uygulanmaktadır,
II. En yakın iki sonuç yeni bir küme olarak
birleştirilmektedir,
III. Bütün istasyonlar arasındaki mesafeler tekrar
hesaplanmaktadır,
IV. İkinci ve üçüncü adımlar tüm istasyonlar tek bir küme
oluncaya kadar devam etmektedir [4].
Kümeleme analizinin en büyük problemi uygun küme
sayısının belirlenmesidir. Uygun küme sayısının
belirlenmesini sağlayan kesin bir ifade bulunmamakla
birlikte bir takım yardımcı testler mevcuttur. Bunlardan en
önemlisi ağaç yapısı şeklindeki Dendogram adı verilen
geometridir. Dendogramda görsel olarak da uygun küme
sayısının belirlenmesi sağlanabilmektedir. Bunun yanında
2 2
Pseudo F, Pseudo t , R , SPRSQ, RMSSTD ve Kübik
Kümeleme Kriteri (Cubic Clustering Criterion; CCC) gibi
testlerle uygun küme sayısının kontrol edilmesi
önerilmektedir [5].
Bu çalışmada kümeleme analizinde Öklit uzaklık ölçütü
kullanılarak tek bağlantılı kümeleme yöntemi tercih
edilmiştir. Kümeleme sonuçları yorumlanırken Pseudo F ve
2
Pseudo t istatistiklerinden faydalanılmıştır. Pseudo F
istatistiği kümeler arasındaki varyansın kümeler içindeki
varyansa oranıdır [6]. Burada oranın büyük çıkması
2
hedeflenmektedir. Pseudo t , birleşen iki küme
elemanlarının birleşme öncesi ve sonrası kareleri
toplamının birbirine oranlarıdır. Küme sayısına karar
2
verirken Pseudo t istatistiğindeki ani sıçramalarla biten
yerel tepe noktalarına bakılması önerilmektedir [7].
3. Araştırma Sonuçları
3.1. Trend Analiz Sonuçları
Batı Karadeniz Suları Havzası’nda bulunan 6 adet
istasyonda ölçülen, 14 su kalitesi parametresinde, dikkate
alınan gözlem sürelerinde meydana gelen değişimi
belirlemek amacıyla kullanılan parametrik olmayan
yöntemlerden elde edilen sonuçlar Çizelge 2 de verilmiştir.
Çizelge 2’de verilen sonuçlara göre; 6 istasyonun her
birindeki 14 adet su kalitesi parametresinde %56 oranında
0.05 önem seviyesinde anlamlı trendler belirlenmiştir. Bu
anlamlı trendlerin yaklaşık %10’u negatif, buna karşılık
%90 gibi büyük bir oranı ise pozitif yönde değişim
göstermektedir. Akım parametresinde hiçbir istasyonda
0.05 önem seviyesinde anlamlı bir değişim
belirlenememiştir. Akım parametresinde bir değişim
gözlenmemesine karşın diğer parametrelerde elde edilen
%56’lık değişim ve bunun %90’ının pozitif yönde olması,
ilgili istasyonlarda dolayısıyla havzaya ait yüzey sularında
bir kirlilik göstergesi olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bor parametresi de akımdan sonra en az trend belirlenen
parametredir. Sadece 1343 numaralı istasyonda bor
konsantrasyonunda bir artış belirlenmiş, diğer
istasyonlarda anlamlı bir değişime rastlanamamıştır.
En fazla değişim 1334 numaralı istasyonda belirlenmiştir.
Bu istasyonda akım ve bor hariç diğer 12 su kalitesi
parametresinin hepsinde trend belirlenmiş olup, değişimin
hepsi pozitif yöndedir. 1335 numaralı istasyon 1334’ten
sonra en çok trend belirlenen istasyondur. Burada da
-
akım, bor ve CO3 parametrelerinde anlamlı bir değişime
rastlanamazken, K+ parametresinde belirlenen trend
negatif yönde, diğer su kalitesi parametrelerinin hepsinde
ise belirlenen trendler pozitif yöndedir.

Çizelge 2. Trend analiz sonuçları

1307 1314 1332 1334 1335 1343
Mann Mann Mann Mann Mann Mann
Sen’i Sen’i Sen’i Sen’i Sen’i Sen’i
Kendal Kendal Kendal Kendal Kendal Kendal
nT nT nT nT nT nT
l l l l l l
Akım 0,27 -0,17 -0,66 0,78 -1,36 1,54 -0,13 0,13 0,27 -0,15 -0,58 0,63
Sıcaklık 2,62 -2,43 4,00 -3,85 1,75 -1,69 2,05 -1,96 3,10 -3,03 0,82 -0,67
pH 4,54 -5,16 5,01 -5,78 2,45 -3,09 5,65 -6,34 4,63 -6,19 2,28 -3,11
EC -1,03 1,06 4,88 -4,59 -0,10 0,13 6,69 -6,25 4,42 -4,38 -1,40 1,42
Na+ 3,20 -3,39 5,84 -5,38 4,06 -3,85 7,37 -6,94 3,77 -3,80 -0,31 0,05
K+ 1,06 -1,07 -0,47 0,46 -0,57 0,60 4,66 -4,51 -3,14 3,04 -2,66 2,52
Ca+++Mg+
+ -1,13 1,13 2,42 -2,29 -0,45 0,43 5,66 -5,29 3,72 -3,56 -0,46 0,51
-
CO3 0,45 -0,48 -0,75 0,76 -3,17 3,29 3,14 -3,08 0,29 -0,12 -3,80 3,71
HCO3- -0,73 0,79 1,81 -1,68 -0,25 0,20 3,68 -3,52 2,88 -2,89 -0,20 0,23
Cl- 4,96 -5,06 9,81 -8,80 1,47 -1,50 10,34 -9,44 6,70 -6,97 -2,87 2,85
SO4- -0,18 0,25 1,91 -1,79 3,67 -3,60 6,23 -5,93 3,05 -2,94 2,92 -3,14
Tuzluluk 3,72 -3,90 4,91 -4,46 4,14 -4,03 5,68 -5,20 2,97 -2,86 -0,23 0,03
Sertlik -1,13 1,13 2,42 -2,29 -0,45 0,43 5,66 -5,29 3,72 -3,56 -0,46 0,51
Bor 0,21 -0,18 -1,36 1,66 0,29 -0,11 0,35 -0,15 -0,50 0,62 6,68 -6,56

1725
 Yılmaz, V. ve Büyükyıldız, M.

Sıcaklık, pH, EC, Na+, Ca+++Mg++, HCO3-, SO4-,

tuzluluk, sertlik ve bor parametrelerinde elde edilen
trendlerin hepsi artış yönünde bir değişim
göstermektedir. Sıcaklık ve pH’taki artış, yüzeysel
sularda bu çalışmada incelenmeyen parametrelerden
olan NH3’te de bir artış anlamına gelmektedir. NH3
parametresindeki artış ve incelediğimiz
-
parametrelerden olan Cl ‘da 1343 numaralı
istasyondaki azalma hariç, diğer istasyonlarda elde
edilen artış, su canlıları için zararlı bir etkiye neden
olabilir. pH parametresindeki artışın sulardaki alg
gelişiminden kaynaklanmış olabileceği
düşünülmektedir. Klorür iyonlarının topraktan drenaj
suları ve ayrıca kentsel atık suları ile su kaynaklarına
ulaştığı dolayısıyla nehir sularında kirlenmeye neden
olduğu söylenebilir.

Ca+++Mg++ konsantrasyonundaki artış trendi, EC (x106)

değerlerinde de bir artışa neden olmaktadır. EC (x106)
değerlerindeki bu artışın ilgili istasyonların bulunduğu
bölgelerde atıksu deşarjının yanı sıra dere boyunca
yapılan tarımsal sulamadan, nehirlere dönen drenaj
sularından kaynaklandığı düşünülebilir. Sıcaklık artışı
ile suların elektriksel iletkenlikleri de artar. Elde edilen
sonuçlarda bu durumu desteklemektedir. Evsel ve
endüstriyel atık suların yüzeysel deşarjı sonucunda bu
sulardaki klor (Cl), sodyum (Na), nitrat (NO3) ve bor (B)
- +
miktarları yükselebilir. Bu çalışmada da Cl ve Na
parametrelerinde elde edilen sonuçlardaki genellikle
artış trendleri tespit edilmiş olup, bitki gelişimine
doğrudan toksik etki yapan bu iyonlar sulama sularının
kullanımını kısıtlayan önemli etkenlerdir.
.
3.1. Cluster Analiz Sonuçları + +
Şekil 2. Na ve K parametresine ait dendogram
Yapılan çalışmada kullanılan 6 adet istasyonun,
1,4
kullanılmış olan 14 su kalitesi parametresi için ayrı ayrı
1,2
Cluster Analizi ile gruplaması gerçekleştirilmiştir.
1
Cluster analizinde Öklit Uzaklık Ölçütü kullanılarak tek
Yalancı F

0,8
bağlantılı kümeleme yöntemi tercih edilmiştir. 0,6
Kümeleme sonuçları yorumlanırken Pseudo F ve 0,4
Pseudo t2 istatistiklerinden faydalanılmıştır. 0,2

0
Cluster analizi uygulanırken 14 farklı parametrenin 0 1 2 3 4 5 6 7
Küme Sayısı
bazıları için kümeleme sonuçları daha rahat
gözlemlenebilirken bazı parametreler için aynı şeyden +
Şekil 3. K parametresi için elde edilmiş olan Pseudo F
söz edilememektedir. Örnek olarak varyansı 0,11 olan değerleri
Na+ parametresinde ve 0,0005 olan K+
parametresinden elde edilen dendogramlar Şekil 2’ de 0,3
gösterilmiştir. Şekil 2’den de anlaşılacağı gibi varyansı 0,25
düşük olan parametrelerde karar vermek daha zordur.
0,2
Bunun gibi parametrelerde diğer istatistiki yardımcı
Yalancı t 2

testlere de (Pseudo F, Pseudo t2 gibi) başvurulmalıdır.

0,15

0,1

+ 0,05
Şekil 3. ve Şekil 4’de, K (potasyum) parametresi için
2
elde edilen Pseudo F, Pseudo t testlerine ait grafiklere 0
0 1 2 3 4 5 6 7
+
yer verilmiştir. Bu göstergeler yardımıyla K -0,05
Küme Sayısı
parametresi için küme sayısına karar verirken ani
+ 2
sıçramalarla biten yerel tepe noktalarına bakılarak iki Şekil 4. K parametresi için elde edilmiş olan Pseudo t
kümenin uygun olacağına karar verilmiştir. değerleri

Diğer parametreler de bu şekilde ayrı ayrı kümelenmiş

ve her biri için dendogramlar ve yardımcı istatistiki
testler uygulanmıştır ve uygun küme sayıları
belirlenmiştir. Bütün parametreler için istasyonların
gruplanması amacıyla çizilen dendogramlar Şekil 5’de
verilmiştir.

1726
 Yılmaz, V. ve Büyükyıldız, M.

Şekil 5. Su kalitesi parametrelerine ait dendogram

Bu parametrelere bakarak tüm değerler arasından

ortak bir sonuç çıkarmak amacıyla istasyonların aynı
kümede olmalarını bir benzerlik ölçütü gibi
değerlendirerek sonuç kümelenme elde edilmiştir. Bu
kümelemeye ait dendogram Şekil 6’da, elde edilen
kümelerin bölge haritası üzerindeki konumları ise Şekil
7’ de gösterilmiştir. Şekil 7’de de görüldüğü gibi 1307,
1332 ve 1343 numaralı istasyonlar 1. kümeyi
oluştururken, 1314 ve 1335 numaralı istasyonlar 2.
kümeyi oluşturmuşlardır. 3. kümeyi ise 1334 numaralı
istasyon tek başına oluşturmuştur.

Şekil 6. Sonuç Dendogramı

1727

Şekil 7. Sonuçta oluşan kümelerin bölge haritası üzerindeki konumları
4. Sonuçlar
Batı Karadeniz Suları Havzasında, EİE tarafından
işletilen 6 adet su kalitesi gözlem istasyonunda
gözlenen, 14 adet parametrenin 1984-2002 gözlem
periyodundaki değişiminin incelendiği ve Cluster Analizi
ile istasyonların gruplandırılmasının yapıldığı bu
çalışmada akım ve bor hariç diğer tüm parametrelerde
bir artış trendi belirlenmiştir. İncelenen istasyonlarda
akım parametresinde istatistiksel olarak anlamlı bir
değişim olmamasına karşın diğer parametrelerde
büyük oranda artış trendinin belirlenmesi nehirlerdeki
kirlenmenin göstergesi olarak değerlendirilebilir. Bu
kirlilik; kanalizasyon, çöp ve atıklar, erozyon, bölgedeki
sanayi tesislerinin atıklarının olumsuz etkisinin
yansıması olabilir.
Çalışmada ayrıca her bir parametre için ayrı ayrı
istasyonların Cluster Analizi ile sınflandırılması,
Euclidean uzaklık ölçütü ve Tek Bağlantılı Kümeleme
Tekniği kullanılarak yapılmıştır. Yine aynı teknikle
istasyonların aynı kümede olmalarını bir benzerlik
ölçütü gibi değerlendirerek sonuç kümelenme elde
edilmiştir. Şekil 7’deki sonuç dendogramı ile Çizelge
2’deki trend analiz sonuçları arasında bir
değerlendirme yapılacak olursa; sonuç dendogramında
en fazla benzerlik ölçütüne sahip olan 1334 numaralı
istasyon, trend analiz sonuçlarına göre de 14
parametrenin 12’sinde anlamlı trend belirlenmesiyle
değişimin en çok gözlendiği istasyon olarak karşımıza
çıkmaktadır. Sonuç dendogramına göre; 1334 numaralı
istasyondan sonra benzerlik ölçütünün en fazla olduğu
istasyonlar 1314 ve 1335 numaralı istasyonlardır.
Çizelge 2’den de 1334 numaralı istasyondan sonra
değişimin en fazla gözlendiği istasyonların 1314 ve
1335 numaralı istasyonlar olduğu görülmektedir. Su
kalitesi parametrelerinde en az değişim tespit edilen
istasyonlar Çizelge 2’ye göre 1307, 1332 ve 1343
numaralı istasyonlardır. Sonuç dendogramına göre de
benzerlik ölçütü en az bu istasyonlarda tespit edilmiştir.
Sonuç dendogramı ve trend analiz sonuçları arasında
yapılan bu değerlendirme birbirini desteklemektedir.
İklim değişimi ve küresel ısınma söylemlerinin hız
kazandığı bu dönemde, Türkiye’nin gelecek nesillerine
1728
Yılmaz, V. ve Büyükyıldız, M.
sağlıklı ve yeterli miktarda suyun bırakılabilmesi için
kaynaklarının çok iyi korunup akılcı bir şekilde
kullanılması, ayrıca evsel, endüstriyel ve tarımsal atık
suların arıtılmadan akarsulara verilmesi önlenerek
arıtma tesislerinin de verimli ve sürekli olarak işletilmesi
sağlanmalıdır. Havzalarda planlanan faaliyetlerin
çevresel etkilerinin değerlendirilmesi, bu kapsamda,
alıcı ortam özelliklerinin de dikkate alınması, özellikle
kritik nehir bölümlerinde üretimde ve arıtımda ileri
teknolojiler kullanılması yoluyla alıcı ortam özelliklerini
bozmayacak kalitede su verilmesi havza yönetiminin
en önemli unsurlarından biri olarak
değerlendirilmektedir. Su kaynaklarına boşaltılan
kirletici miktarının denetlenmesinin sağlanması havza
su kalitesinin korunmasında büyük önem taşımaktadır.
Kaynaklar
[1] Simeonov, V., Einax, J. W., Stanimirova, I., &
Kraft, J., Environmetric modeling and interpretation
of river water monitoring data. Analytical and
Bioanalytical Chemistry, 374, 898–905, 2002.
[2] EİE, Türkiye Akarsularında Su Kalitesi Gözlemleri,
Yayın:28, Eylül, Ankara, 2003.
[3] Ünal, Y., Kindap, T., and Karaca, M., Redefining
Climate Zones of Turkey using Cluster Analysis,
Int. Jour. Climatol, 2003.
[5] Ünal Y., Karaca, M., Küme Analizi İle Türkiye’de
İklim Bölgelerinin Yeniden Belirlenmesi,
Kuvaterner Çalıştayı IV, İTÜ Avrasya Yerbilimleri
Enstitüsü 133, 2003,
[6] Hair, J.F., Anderson R.E., Tahtam, R.L.,
Multivariate Data Analysis. USA, 1997.
[7] Fovell, R.G. and Fovell, M.Y.C., Climate Zones of
the Conterminous United States Defined Using
Cluster Analysis. Journal Of Climate. 6, 2103-
2135, 1993.
[8] SAS Institute, Sas User’s Guide: Statistics, 268,
USA, 1985.
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
ISI DEĞİŞTİRİCİSİNE YERLEŞTİRİLEN PERVANE TİPİ TÜRBÜLATÖRÜN
ISI TRANSFERİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİ
THE EFFECT OF A PROPELLER TYPE TURBULATOR ON HEAT
TRANSFER WHICH MOUNTED ON HEAT EXCHANGER
Rasim BEHÇETa, *, Cumali İLKILIÇb ve Hüseyin AYDINc
a, *
Batman Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, Batman, Türkiye, E-posta: rbehcet@dicle.edu.tr
b
Fırat Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, Elazığ, Türkiye, E-posta: cilkilic@firat.edu.tr
c
Batman Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, Batman, Türkiye, E-posta: huseyyinaydin@gmail.com
Özet
Bu çalışmada, boru içi akışlarda ısı transferinin
iyileştirilmesi amacıyla ısı değiştiricinin giriş kısmına
dönmeli hava akışını gerçekleştirmek için pervane tipi bir
türbülatör yerleştirilerek türbülatörün ısı transferi ve basınç
kaybı üzerindeki etkileri deneysel olarak incelenmiştir.
Deney düzeneğinde ısı transfer edilen akışkan olarak su
ve suya ısı transfer eden akışkan olarak da hava
kullanılmıştır. Deneylerde yapılan ölçümlerle elde edilen
veriler kullanılarak gerekli bağıntılar yardımıyla ısı transferi
ve basınç kaybı etkileri 8000 ile 24000 arasında değişen
Reynolds sayıları için hesaplanmıştır. Türbülatürlü boru ile
boş boru değerleri karşılaştırıldığında; ortalama olarak ısı
transferindeki 4.25 kat artışa karşılık basınç kayıplarında
da 5.15 kat civarında artış olmuştur.
Ayrıca sistemin ekserji analizi yapılarak iyileştirme
tekniğinin termodinamik açıdan avantajlı olup olmadığı
incelemek için boyutsuz ekserji kaybının Reynolds
sayısına bağlı değişimi çizilmiştir. Yaklaşık aynı Reynolds
sayılarında boş boru ile türbülatörlü borudaki ekserji kaybı
mukayese edildiğinde boş borudaki ekserji kaybı
türbülatörlü boruya nazaran 3 kat daha fazla olmuştur.
Böylece iyileştirme tekniğinin termodinamik açıdan da
avantajlı olduğu görülmüştür.
Anahtar Kelimeler: Dönmeli akış, Isı değiştirici, Isı
transferi, Basınç düşümü, Ekserji
Abstract
In this study, the effects of a propeller type turbulator which
was mounted at the entrance of heat exchanger to obtain
turbulence flow for the aim of improve heat transfer by flow
in pipes on pressure loss and heat transfer were
experimentally investigated. In the experiments air was
used as a fluid which transfers heat to the water. The
effects of heat transfer and pressure loss for Reynolds
numbers between 8000 and 24000 was calculated from
experimental results and by equations. When the values
of flow in pipe with turbulator and without turbulator were
compared, heat transfer was increased about 4.25 times
while pressure loss was about 5.15 times higher.
Besides, exergy analysis was made to realize whether this
method was thermodynamically was advantageous by
non-dimensional exergy losses versus Reynolds number.
For almost the same Reynolds number, the exergy loss
without turbulator was 3 times higher than that for a
propeller turbulator mounted systems. Thus, it was
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1729
concluded that the improvement method was
thermodynamically advantageous.
Keywords: Swirl flow, Heat Exchanger, Heat transfer,
Pressure drop, Exergy
1. Giriş
Son zamanlarda belirli tekniklerin kullanılmasıyla ısı
transferinin arttırılması konusunda birçok çalışma
yapılmıştır. Bu çalışmaların bir kısmı da ısı değiştiricisinin
iç borusuna değişik tip elemanlar yerleştirme ile ilgilidir. Bu
amaçla birçok iyileştirme tekniği geliştirilmiştir. En genel
halde konveksiyonla ısı transferinde kullanılan iyileştirme
tekniği ısı transfer katsayısının artırılmasına yardımcı olan
dizayn değişimidir. Isı transferini iyileştirici teknikler olarak;
ısı değiştirici boyutlarının azaltılması, sıcak ve soğuk
akışkanlar arasındaki sıcaklık farkının düşürülmesi, ısı
üretim hızının sabit olduğu durumlarda ısı transferi
etkinliğinin arttırılması ve akışkana dönme hareketi vermek
amacıyla borular içerisine türbülatör yerleştirilerek dönmeli
akışların meydana getirilmesi çalışmalarıdır. Dönmeli
akışlar; sarımlı teller, spiral kanatçıklar, bükülmüş şeritler
ve pervaneler gibi cisimlerin akış ortamına
yerleştirilmesiyle meydana getirilmektedir. Sönümleme
özelliğine göre dönmeli akışlar; sürekli dönmeli akış ve
azalan dönmeli akış olmak üzere iki kısımda
incelenmektedir. Sürekli dönmeli akışta dönmeyi meydana
getiren eleman kanal içerisine boydan boya
yerleştirilmekte azalan dönmeli akışta ise dönmede etkili
olan eleman kanalın girişine yerleştirilmektedir.
Dönmeli akış oluşturarak ısı transferini artırmak amacıyla
helisel olarak bükülmüş şeritler kullanılarak değişik
Reynolds sayılarında yapılan deneysel çalışmalarda
ortalama ısı transferindeki artış %100-150 civarında
gerçekleşirken basınç düşümünü de %55-130
artırmıştır[1, 2]. Sürekli ve azalan dönmeli akışın ısı
transferi ve basınç kaybına etkisi Blackwelder ve Kerith[3]
tarafından incelenmiştir. Seban ve Hunsbedt[4], annular bir
boru içerisinde akan suya dönmeli akış kazandırmak için
helisel olarak bükülmüş kanatcık kullanarak sürekli
dönmeli akış elde edip sürtünme ve ısı transferi
karakteristiklerini deneysel olarak incelemişlerdir. Kreith ve
Sonju[5]' nun çalışması tam gelişmiş türbülanslı dönme
azalmasının teorik ve deneysel incelenmesini içermektedir.
Radyal kanatlı bir türbülatör ile oluşturulan azlan dönmeli
akış üzerine bir deneysel çalışma da Zaherzadeh ve
Jagadish[6]] tarafından yapılmıştır. Çalışmada, türbülatör
genişliği, çapı ve kanat sayısının ortalama Nusselt
sayısına etkileri araştırılmıştır. Algifri ve arkadaşları[7]

tarafından yapılan çalışmada da sabit ısı akısı altında
ısıtılan bir boru boyunca, hava için azalan dönmeli akışta
ısı transfer katsayıları belirlenmiştir. Change ve Dhir[8]'in
çalışma ise dönmeli akış elde etmek amacıyla borunun
girişine yerleştirdikleri enjektörler ile hava göndererek boru
boyunca türbülanslı akımda, hız alanı ve dönme
yoğunluğunun incelenmesi ile ilgilidir. Yılmaz ve
arkadaşları[9], dönmeli akış elde etmek için radyal kanatlı
dönmeli akış üreteci kullanarak azalan dönmeli akışın ısı
transferi, sürtünme ve performans karakteristiklerine olan
etkisini deneysel olarak incelemiştir. Azalan dönmeli akışı
sağlamak için boru içerisine döner tip türbülatör
yerleştirerek türbülatörün ısı transferi ve basınç kaybı
etkileri deneysel olarak farklı araştırmacılar tarafında
incelenmiştir[10-12]. Isı transferi işlemleri doğal olarak
tersinmez(sürekli entropi üreten) ve yararlı enerjiyi yok
eden işlemlerdir. Bu nedenle ısı transferi işlemlerinin
yararlı enerjiyi nasıl israf ettiğini ve bu israfı en aza
indirmek için nelerin yapılması gerektiğinin bilinmesi
gerekir[13]. Bu israfı azaltmanın yolu da konveksiyonla ısı
transferinde entropi üretimini en aza indirmektir. Isıl
sistemlerde optimum imalat şartlarına sistemlerdeki entropi
üretiminin minimizasyonu ile ulaşılabilir[14]. Bu nedenle ısıl
sistemlerin dizaynında ikinci kanun analizi yapılarak
entropi üretimi ve onun minimizasyonu kavramıyla
ilişkilendirilmelidir. Entropi üretiminin minimize edilme
Şekil 1. Deney düzeneğinin şematik görünümü
Soğutmanın homojen olmasını sağlamak amacıyla sarımlı
bakır boru bir yağ banyosu içinde tutulmaktadır. Isı
değiştirici, iç çapı 81.5mm olan bir galvanizli boru içine
yerleştirilmiş ve giriş-çıkış flanşları arasında
merkezlenmiştir. Bu dış boru üzerinde yağ koymaya
yarayan ve sıcaklık arttığında yağın genleşmesine imkân
sağlayan atmosfere açık bir yağ tapası mevcuttur. Isı
değiştirici çevreye ısı kaybının önlenmesi amacıyla cam
yünü ile izole edilmiştir. Giriş ve çıkışta kullanılan fiber
flanşlar yardımıyla da eksenel ısı kaybı en aza indirilmiştir.
Fiber flanşlara açılan basınç prizlerinden giriş ve çıkışta
statik basınçlar ve boru boyunca basınç kaybı 0.1mmSS
hassasiyetli etil alkollü manometre yardımıyla
ölçülmektedir. Deney düzeneğinde ısı transfer edilen
akışkan olarak su ve suya ısı transfer eden akışkan olarak
da hava kullanılmıştır. Hava, sistemde kullanılan hava fanı
tarafından ortamdan emilerek hava ısıtıcısına
gönderilmektedir. Sistem kararlı rejim haline geldikten
sonra değişik Reynolds sayılarında ölçümler alınmıştır.
1730
Behçet, R, İlkılıç C. ve Aydın, H.
yöntemi son zamanlarda ısı değiştiricileri, enerji depolama
sistemleri ve elektronik soğutma araçları gibi alanlarda
uygulanmaya başlanmıştır. Isı transfer işlemlerinin entropi
üretimine bağlı olarak termodinamik tersinmezlik ile
değerlendirilmesi gerekir. İşlemin tersinmezliği ile işlemde
kaybolan faydalı işin miktarı arasında doğrudan bir ilişki
söz konusudur[15] .
Bu çalışmada da ısı transferinin iyileştirilmesi amacıyla ısı
değiştiricinin giriş kısmına yerleştirilen türbülatör ile
dönmeli hava akışı gerçekleştirilerek türbülatörün ısı
transferi ve basınç kaybına yaptığı etkiler deneysel olarak
incelenmiştir.
2. Deney Düzeneği ve Deneysel Yöntem
Şekil 1 de deney düzeneğinin şematik görünümü
verilmiştir. Şekil 1. de görüleceği gibi Isı değiştirici,
içinden sıcak hava geçen, iç çapı 54.7mm, ve dış çapı
60.3mm ve uzunluğu 2m olan bir alüminyum boruya,
soğutma amacıyla dıştan spiral bir şekilde 6.2mm iç çaplı
bakır borudan meydana gelmiştir. Isı transfer uzunluğu
1.978m dir. Soğutma, bakır borunun içinden geçen ve
şebekeden gelen soğutma suyu ile sağlanmaktadır.
Deneylerde tüm sıcaklıklar NiCr-NiAl termokupl çiftleriyle
ölçülmüştür. Alüminyum boru üzerine 100mm aralıkla 21
adet termokupul yerleştirilmiş olup bu termokupulların
diğer uçları da bir Data-Loger vasıtasıyla bilgisayara
bağlanmıştır. Boruya giren havanın sıcaklığı ve debisi
kullanılan varyak ile ayarlanabilmektedir. Böylece kararlı
rejim durumu için değişik Reynolds sayılarında deneyler
yapılarak gerekli ölçümler alındıktan sonra kullanılan
bilgisayar programı vasıtasıyla belirli zaman aralıklarında
boru üzerindeki 21 noktada cidar sıcaklıkları, havanın
boruya giriş-çıkış sıcaklıkları, soğutma suyunun giriş-çıkış
sıcaklıkları ve çevre sıcaklık verileri aynı anda okunup
bilgisayara kaydedilmiştir. Deneyler, önce boş boru için
daha sonra da boru girişine pervane tip türbülatör
yerleştirilerek yapılmıştır. Deneylerde yapılan ölçümlerle
elde edilen veriler kullanılarak gerekli bağıntılar yardımıyla
ısı transferi ve basınç kaybı etkileri 8000 ile 24000
arasında değişen Reynolds sayıları için hesaplanmıştır.
 Behçet, R, İlkılıç C. ve Aydın, H.

Ayrıca sistemin ekserji analizi yapılarak iyileştirme T 

0.45
( f / 2)(Re − 1000) Pr
tekniğinin termodinamik açıdan avantajlı olup olmadığıı Nu  cm  = (6)
 2

incelemiştir.  Thm  1 + 12.7( f / 2) 0.5 (Pr 3 − 1)

3. Hesaplama Yöntemi
Burada f , Filonenko sürtünme faktörü olup aşağıdaki
Isı transfer hesaplamalarında, ince cidar yaklaşımından şekilde verilmektedir[17].
boru kalınlığının ısıl direnci ihmal edilerek yalnızca akışkan
sıcaklığından yararlanılmış olup kullanılan havanın fiziksel
özellikleri, ısı değiştiricisine giren-çıkan havanın aritmetik f = (1.58 ln Re− 3.28) −2 (7)
ortalama sıcaklıklarına göre alınmıştır. Her bir durum için,
havanın suya verdiği ısı miktarı, hava için Reynolds sayısı, Deneysel olarak sürtünme faktörü ise, ölçülen basınç
logaritmik ortalama sıcaklık farkı, havanın ısı taşınım düşüşü ∆Ρ 'nin momentum değişimi dolayısıyla düzeltildiği
katsayısı, Nusselt sayısı, basınç kayıp katsayısı ve
ekserji kaybı değerleri için hesaplamalar yapılmıştır.  mh 2 1 1 
∆P − ( ) ( − )
 A ρ hç ρ hg 
Termodinamiğin birinci kanununa göre; sıcak akışkanın fd =  (8)
verdiği ısı soğuk akışkan tarafından transfer edildiği kabul 4 L ρ hU m
edilerek paralel akışlı ısı değiştiricisi için alınan veya D 2
verilen ısı miktarı,
eşitliği ile verilmektedir[17]. Bu eşitlikteki mh , havanın
Q = m h C Ph (Thg − Thç ) = ms C Ps (Tsg − Tsç ) (1)
kütlesel debisini; ρ , akışkan yoğunluğunu; A, boru kesit
bağıntısı ile hesaplanmıştır. alanını ve U m , ortalama akışkan hızını göstermektedir.

Isı değiştiricilerinin iç borusuna türbülatör yerleştirmek

Hava için Reynolds sayısı suretiyle bu cihazların etkinliği incelenirken yalnızca enerji
bilançosu açısından değil aynı zamanda enerjinin
U m .d e kullanılabilirliliği de dikkate alınmalıdır. Bu da ısıl
Re = (2) sistemlerin Termodinamiğin II. Kanununa göre analiz
ν edilmesiyle mümkündür. Bu nedenle boyutsuz ekserji
eşitliği ile hesaplanmıştır. kaybı,
Ortalama ısı transferi katsayısı, akışkanlar arasında
transfer edilen ısı miktarının akış kesiti ve logaritmik   1 + τe−γL    f Re SBr  1 + τe−γL   (9)
ortalama sıcaklık farkına bölünmesi ile bulunmuştur.
∆Ψ∗ = τ 1 − e−γL + ln ( )
 + 
 1 + τ    8 Nu
ln 
 (1 + τ ) e−γL  


Q bağıntısı yardımıyla hesaplanmıştır[18]. Burada SBr , τ ve

hm = (3)
A∆Tm µU 2 ∆T1 hw
γ değerleri sırasıyla SBr = τ= , γ = ⋅
Buradaki A, sıcak akışkanın geçtiği kesit alanını ve ∆Tm
λ Tw Tw
mc P
ise hava ile duvar arasındaki logaritmik ortalama sıcaklık bağıntılarıyla tanımlanmaktadır.
farkı olup şu şekilde ifade edilmektedir.

(Tw − Thg ) − (Tw − Thç ) 4.Sonuçlar ve Değerlendirme

∆Tm (4)
(Tw − Thg )
ln
(Tw − Thç ) 100
Glieniski[16]
90
Ortalama Nusselt sayısı, ince cidar yaklaşımından boru Boş Boru
kalınlığının ısıl direnci ihmal edilerek ve yalnızca akışkan 80 Türbülatörlü Boru
sıcaklığından faydalanılmak suretiyle
Nusselt Sayısı

70

60
h mde
Nu m = (5) 50
ν
40
eşitliği ile hesaplanmıştır. 30

Boş boruda soğutma durumu için Nusselt sayısı, 20

Gnielinski[16] tarafından aşağıdaki şekilde verilmiş olan 7500 10000 12500 15000 17500 20000 22500 25000

bağıntı ile hesaplanmıştır.. Reynolds Sayısı

Şekil 2. Nusselt sayısının Reynolds sayısına bağlı

olarak değişimi

1731
 Behçet, R, İlkılıç C. ve Aydın, H.

Şekil 2’de ortalama Nusselt sayısının Reynolds sayısına
bağlı değişimi gösterilmiştir. Şekilden de görüldüğü gibi
pervane tipi türbülatörün kullanılması sonucu oluşturulan
dönmeli akış ve türbülans nedeniyle sınır tabaka incelerek
ısı transferinde içi boş ısı değiştiricisine göre; ortalama
olarak 4.25 kat artış sağlanmıştır. Düşük Reynolds
sayılarında türbülatörün ısı transferi üzerindeki etkisi az
olmakta ancak bu etki giderek artmakta yüksek Reynolds
sayılarında bu etki maksimum değere ulaşmaktadır.
0,05
0,045
0,04
Sürtünme Faktörü(f)
fazla olmakta ve Reynolds sayısının artmasıyla aradaki bu
fark giderek azalıp Re=24000 de birbirine eşit hale
gelmektedir
Sonuç olarak; Isı değiştiricisinin iç borusu içerisine pervane
tip türbülatör yerleştirilerek yapılan deneysel çalışma
sonucunda elde edilen verilerle Reynolds sayısına bağlı
olarak çizilmiş olan grafikler (Şekil 2, 3, 4 ) incelendiğinde,
boş boruya göre ısı transferinde 4,25 kat bir artış
sağlanmıştır. Bu iyileşme, boru içerisine yerleştirilen
türbülatörün meydana getirmiş olduğu türbülans etkisi ile
sınır tabaka kalınlığı parçalanmak suretiyle ısı transfer
katsayısının artırılması ile sağlanmıştır. Bununla birlikte
sürtünme kayıplarında da 5,15 artış olmuştur. Sistemin

0,035
ekserji kaybı dikkate alındığında yapılan iyileştirme tekniği
Flinenko[17] termodinamik olarak avantajlı olduğu söylenebilir.
0,03
Boş Boru
0,025 5. Semboller
Türbülatörlü boru
0,02
0,015 Cp Sabit basınçtaki özgül ısı(J/kgK)
0,01 de Eşdeğer boru çapı (mm)
0,005
D Boru çapı(mm)
∆Tm Logaritmik ortalama sıcaklık farkı (°C)
0
8000 10000 12000 14000 16000 18000 20000 22000 24000 f Sürtünme katsayısı
Reynolds Sayısı hm Ortalama ısı transfer katsyısı (W/m2 K)
k Isı iletim katsayısı (W/mK)
Şekil 3. Sürtünme Faktörünün Reynolds sayısı ile değişimi L Isı değiştiricisi boyu(m)
m Kütlesel debisi (kg/s)
Şekil 3’de Reynolds sayısının fonksiyonu olarak Nu Nusselt number
türbülatörün ısı değiştiricisi boyunca sürtünme ∆P Basınç düşümü (mmSS)
katsayısında meydana getirdiği artış çizilmiştir. Q Transfer olan ısı (W)
Tütbülatörlü boru ile türbülatörsüz borunun basınç kayıpları Pr Prandtl sayısı
karşılaştırıldığında, aynı Reynolds sayılarında basınç Re Reynolds sayısı
kayıplarında ortalama olarak 5.15 kat artış olmuştur T Akışkan sıcaklığı (°C)
U Ortalama akışkan hızı(m/s)
0,8 ν Kinematik viskozite(m2/s)
Boş Boru ∆Ψ Boyutsuz Ekseji kaybı
0,7
Türbülatörlü Boru
0,6 İndisler
ç Çıkış
Ekserji Kaybı

0,5
g giriş
0,4
h Hava
0,3 s Su
0,2 d deneysel
m ortalama
0,1
w duvar
0
8000 10000 12000 14000 16000 18000 20000 22000 24000 Kaynaklar
Reynolds Sayısı

Şekil 4. Boyutsuz Ekserji Kaybının Reynolds sayısı
ile değişimi
Bir ısı değiştiricisi incelenirken ikinci kanuna dayanan
entropi üretimi ve ekserji kaybı birimleri ile açıklanması,
enerjinin verimli bir şekilde kullanılması açısından yararlı
olur. Şekil 4'de ekserji kaybının Reynolds sayısına bağlı
olarak değişimi çizilmiştir. Düşük Reynolds sayılarında
ekserji kaybı fazla olup Reynolds sayısının artmasıyla
ekserji kaybı da azalmakta ve 20000 den sonraki Reynolds
sayılarında minimum seviyede bir ekserji kaybı olmaktadır.
Türbülatörlü boru ile boş boru karşılaştırıldığında,
türbülatörlü borudaki ekseji(kullanılabilir enerji)
başlangıçta(Re=8000 de ) boş boruya göre 3 kat daha
[1] Eiamsa, S., and Promvonge, P., Enhancement of
heat transfer in a tube with regularly-spaced helical
tape swirl generators”, İnternational Journal of
Thermal Sciences, Solar Energy, Vol. 78, pp. 483-
494, 2005.
[2] Yıldız, C., Biçer, Y., and Pehlivan, D., Effect of twisted
strips on heat transfer and pressure drop in heat
exchanger, Energy Conversion and Manegement,
Vol. 39, pp. 331-336, 1998.
[3] Blacwelder, R. and Kreith, F., "An Experimental
Investigation of Heat Transfer Pressure Drop in a
Decaying Swirl Flow" Augmentation of Convective
Heat and Mass Transfer ASME, pp. 102-108,
1970.

1732
 Behçet, R, İlkılıç C. ve Aydın, H.

[4] Seban, R.A., and Hunsbedt, A., "Friction and Heat

Transfer in the Swirl Flow of Water in an Annulus" Int.
J. Heat&Mass Transfer, Vol. 16, pp. 303-310, 1973.
[5] Kreith, F. and Sonju , O.K., "The Decay of a Turbulent
Swirl in a pipe" J. Fluid Mechanic, Vol. 28, pp. 257-
271, 1965.
[6] Zaherzadeh, N.H. and Jagadish, B.S., "Heat Transfer
in a Decaying Swirl Flows" Int. J. Heat&Mass
Transfer, Vol. 8, pp. 941-944, 1975.
[7] Algifri, A.H., Bhardwaj, R.K. and Rao, Y.V.N., "Heat
Transfer in a Turbulent Decaying Swirl Flow in a
Circular Pipe" Int. J. Heat&Mass Transfer, Vol. 31,
pp.1563-1568, 1988.
[8] Chang, F. and Dhir, V.K., "Turbulent FlovField in
Tangentially Injected Swirl Flows in Tubes"
Int. J. Heat&Mass Transfer, Vol. 15, pp. 346-356,
1994.
[9] M. Yilmaz, O. Comakli, S. Yapici, O.N. Sara, Heat
transfer and friction characteristics in decaying swirl
flow generated by different radial guide vane swirl
generators, Energy Convers. Management 44(2003)
283–300.
[10] Ayhan S. B., and Bali, T., An experimental study on
heat transfer and pressure drop characteristics of
decaying swirl flow through a circular pipe with a
vortex generator Experimental Thermal and Fluid
Science 32 (2007) 158–165
[11] Bali, T., and Ayhan, T., Experimental investigation of
propeller type swirl generator for a circular pipe flow,
Int. Commun. Heat Mass Transfer 26 (1) (1999) 13–
22
[12] Kurtbaş, I., Durmuş, A., Eren H. and Turgut, E. Effect
of propeller type swirl generators on the entropy
generation and efficiency of heat exchangers,
International Journal of Thermal Sciences 46 (2007)
300–307
[13] Behçet, R., ve İlkılıç, C., İç İçe Borulu Isı
Değiştiricisine Yerleştirilen Helisel Yayların Isı
Transferi ve Basınç Düşümü Üzerindeki Etkisinin
Deneysel Olarak İncelenmesi, Fırat Üniv. Fen ve Müh.
Bil. Dergisi, 18 (4), 445-450, 2006
[14] Bejan, A. “The Concept of Irreversibility in Heat
Exchanger Design: Counterflow Heat
Exchanger for Gas-Gas Aplications”, J. Heat Transfer,
99, 374-380, 1977.
[15] Çakmak, G., ve Yıldız, Cengiz, Boru Girişinde
Enjektörlü Türbülans Üreticisi Bulunan Isı
Değiştirgecinde II. Kanun Analizi, 8. Uluslar arası
Yanma Sempozyumu, 8-9 Eylül, 2004
[16] Gnielinski, V., "New Equations for Heat and Mass
Transfer in Turbulent Pipe and Channel Flow" Int.
Chemical Engng., Vol. 16, pp. 359-368, 1976.
[17] Junkhan, G.H., Bergles, A.E., Nirmalan, V. and
Ravigururajan, T.," Investigation of Turbulators for
Fire Tube Boilers" ASME J. of Heat Transfer, Vol.
107, pp. 354-360, 1985.
[18] Prasad, R.C. and Shen, J., "Performance Evaluation
of Convective Heat Transfer Enhancement Devices
Using Exergy Analysis" Int. J. Heat&Mass Transfer,
Vol. 36, pp. 4193-4197, 1993.

1733
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
YOĞUNLAŞTIRICILI GÜNEŞ KOLLEKTÖRLERİ VE TERMOELEKTRİK
JENERATÖRLER KULLANARAK ELEKTRİK ÜRETİMİ
POWER GENERATION USING CONCENTRATION SOLAR COLLECTORS
AND THERMOELECTRIC GENERATORS
Serbülent GÜR a, * Kemal ATİKb
a, *
Karabük, Türkiye, E-posta: serbulentgur@hotmail.com
b
Teknik Eğitim Fakültesi, Karabük Universitesi, Karabük, Türkiye, E-posta: katik@karabuk.edu.tr
Özet
Bu çalışmada, yoğunlaştırmalı güneş enerjisi sistemi ve
Termoelektrik (TE) jeneratör kullanılarak elektrik üretimi
yapılmıştır. Güneş enerjisinden yüksek sıcaklık elde etmek
amacıyla aynalarla odaklama yapılarak ışınım şiddeti
yoğunlaştırılmıştır. TE modüllerin bir yüzeyi yoğunlaştırılan
ışınımla ısıtılmakta, diğer yüzeyi ise doğal sirkülâsyonla
dolaşan su tarafından soğutulmaktadır. Dört adet aynı tip
TE modülün seri olarak bağlandığı sistemde üretilen
elektriğin devreye bağlanan bir dış direnç üzerindeki
gerilimi ölçülerek güç değeri hesaplanmıştır.
Anahtar kelimeler: Yoğunlaştırma, Güneş enerjisi,
Termoelektrik jeneratör.
Abstract
This paper is a power generation is done by using
concentration solar energy sources system and
thermoelectric generators. In order to obtain a high level
of heat from solar energy, the degree of solar energy has
been multiplied by focusing the mirrors. One side of the
thermoelectric modules is heated by this multiplied beam
while the other side is cooled by the water circulating
naturally. In this system where 4 thermoelectric modules
are connected serially, the power value is measured by
measuring the voltage on the outer resistance connected
to the circuit.
Keywords: Concentration, Solar energy, Thermoelectric
generator.
1. Giriş
Ülkemizin birçok yerinde, özellikle güneş ışınım şiddetinin
yüksek olduğu şehirlerimizde, güneş enerjisinden sıcak su
elde etmede kullanımı git gide yaygınlaşmaktadır. Güneş
ışınımından yararlanmanın diğer bir yolu ise elektrik
enerjisi üretmede kullanılmasıdır. Bu sistemin uygulamaları
yeni yeni yaygınlaşmaktadır. Teknolojinin gelişmesi,
sanayinin ilerlemesi, dünya nüfusun artışı beraberinde
enerjiye olan ihtiyacı artırmakta ve Türkiye'nin ve dünyanın
enerji ihtiyacı sürekli olarak artmaktadır. Enerjiye talebin
sürekli artması sonucu özellikle fosil yakıt (petrol, kömür,
doğal gaz, LPG) kullanımını artırmaktadır.
Güneş enerjisinin uzaydan geçerek dünyaya ulaşması
elektromanyetik radyasyon ile olmaktadır. Isıtma ve
soğutma işlemlerinde kullanılabilmesi için bu enerjinin ısıya
dönüştürülmesi gerekmektedir. Birim yüzeye düşen güneş
enerjisinin azlığı nedeniyle, ısı enerjisi elde etmede geniş
yüzeylere ihtiyaç vardır. Güneş enerjisi kolektörleri, güneş
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1734
radyasyonunu ısı enerjisine dönüştüren aygıtlar, güneş
radyasyonunu emer ve radyasyonu ısıya dönüştürürler.
2. Yoğunlaştırıcılı Güneş Enerji Sistemleri
Güneş enerjili sistemler genel anlamda düzlemsel ve
yoğunlaştırıcılı sistemler olarak sınıflandırılabilir. Özellikle
Elektrik enerjisi gibi yoğun güneş ışınımına ihtiyaç duyulan
sistemlerde yoğunlaştırıcı sistemlere ihtiyaç duyulur.
Parabolik oluk kolektörler kesitleri parabol oluk biçiminde
oluşundan dolayı bu isimle anılmaktadır. Noktasal
yoğunlaştırıcılar ise üzerlerine gelen güneş ışınımını tek
noktaya odaklayan sistemlerdir [1]. Diğer bir kolektör
yapısı ise kolektör yapısının değiştirilerek sabit
kolektörlerin kullanılmasıdır. Sabit kolektörlerde güneşi
takip eden sistemlerin getirdiği ek maliyetlerin olmaması ve
bu kolektörlerin bakım ihtiyacının en aza indirgenmiş
olması bu kolektörlerin en büyük avantajıdır [2].
Bugüne kadar güneş enerjisi ile elektrik üretiminde başlıca
iki sistem kullanılmıştır. Birincisi, güneş enerjisini direkt
olarak elektrik enerjisine dönüştüren fotovoltaik
sistemlerdir. Fakat geçen 20 yıl içerisinde fotovoltaik
sistem uygulamalarının artışına rağmen, teknolojisinin
karmaşıklığı ve maliyetinin yüksek oluşu, geniş çapta
elektrik üretimi için yetersiz olduğunu ortaya çıkarmıştır.
İkinci seçenek ise, güneş enerjisinin yoğunlaştırıcı
sistemler kullanılarak odaklanması sonucunda elde edilen
kızgın buhardan, konvansiyonel yöntemlerle elektrik
üretimidir.
3. Termoelektrik Modüller
Bir yüzeyi P-tipi yarı iletken malzemeden, diğer yüzeyi ise
N-tipi yarı iletken malzemeden oluşan bir yarı iletken
sistemidir. Elektriksel olarak seri bağlı, ısıl olarak paralel
bağlıdır. İçyapısı şekilde görüldüğü gibidir. Modülün alt ve
üst yüzeyi Şekil 1. de görüldüğü gibidir. Yüzeylerde
kullanılan seramik ısıl olarak iletken elektriksel olarak
yalıtkan olduğu için tercih sebebidir. TE modül düşük
soğutma-ısıtma verimliliğine rağmen sessiz çalışma
olanağı sunduğu için birçok uygulamada tercih
edilmektedir. Örneğin son zamanlarda yaygınlaşan araç
tipi buzdolapları ve CPU soğutucuları TE kullanımının en
yaygın örneklerindendir [3].
 Gür,S. ve Atik,K.

Q = U A ∆T (6)

2 2
U: Isı iletim katsayısı (Watt/m K), A: Kesit alanı (m ), ∆T :
Sıcaklık farkı (K)
Bütün bu etkiler bir arada yazılırsa; N adet çiftten oluşan
bir termoelektrik jeneratörde sıcak yüzeyden emilen ısı
miktarı [5]:

(
Q si = 2 N α IT si − I 2 ρ / 2 G + k ∆ TG ) (7)

soğuk yüzeyden atılan ısı miktarı:

(
Q so = 2 N α ITso + I 2 ρ / 2G + k ∆ TG ) (8)

Burada: N: Termoelektrik çift sayısı, α: Seebeck katsayısı

(Volt/K), Tsoğuk: soğuk yüzey sıcaklığı (K), Tsıcak: sıcak
Şekil 1. Termoelektrik modülün içyapısı.
yüzey sıcaklığı (K), G: Şekil faktörü (Alan/Uzunluk, cm), ρ:
TE modülün yüzeyleri arasında, Joule etkisi; Fourier etkisi, Elektriksel Direnç (Ω cm)
Peltier etkisi ve Seebeck etkisi geçerlidir [4]. Seebeck
etkisi; farklı iki malzemeden oluşan bir devrede, iki Devredeki gerilim:
jonksiyon (birleşme) farklı sıcaklıklarda olduğunda
malzeme uçlarında ölçülen gerilimin sıcaklık farkıyla V = 2 Nα∆T (9)
orantılı olduğunu ifade eder.
Elde edilen akım:
V = α ∆T (1)
I = VG / 2 ρN (10)
V: Devrede oluşan gerilim (Volt), α: Seebeck katsayısı
(Volt/K), ∆T: Sıcaklık farkı(K). Termoelektrik modülün ürettiği elektrik enerjisi:

Peltier etkisi; termoelemanda soğuk ve sıcak yüzeyde P = Qsi − Qso (11)

ortaya çıkan ısının devreden geçen akımla orantılı Veya
olduğunu gösterir.
P = VI (12)
Qp = π I (2)
V ise
I=
Qp: Peltier ısısı (Watt), π: Peltier sabiti (Volt), I: Devreden R
geçen akım(Amper). V2 yazılabilir. (13)
P=
I
Burada, eşitliğiyle bulunur.

π = αT (3) TE jeneratörün verimi ise alınan elektriksel gücün;

harcanan ısıl güce oranıdır.
Thomson Etkisi: Seebeck ve Peltier etkileri arasındaki
ilişkiyi verir. Böyle bir devrede oluşan ısı hem elektrik
akımına hem de sıcaklık gradyenine bağlıdır.
η = P / Qsi (14)

Q t = t ∆T I (4) 4. Materyal ve Metot

Bu çalışmamızda noktasal yoğunlaştırıcı grubundan olan

t: Thomson katsayısı (V/K), ∆T : İletkenin uçları arasındaki
sıcaklık farkı (K),
I : İletken üzerinden geçen akım şiddeti (Amper)
Jeul etkisi: devreden geçen akım sonucu ortaya çıkan ısı
enerjisidir.
Q j = I 2R (5)
R: Termoelemanın direnci (Ω), I : Devreden geçen akım
(Amper)
Fourier etkisi; ise iki yüzey arasındaki sıcaklık farkından
dolayı iletimle olan ısı geçişini ifade eder.
merkezi alıcılı sistemin bir minyatürünü kurduk. Sistem için
kullanılan elemanlar ve teknik özellikleri aşağıda verilmiştir.
60 cm x70 cm dikdörtgen 3 cm kalınlıktaki sunta levha
üzerine 5cm x 5 cm ölçülerindeki 98 adet ayna
yerleştirilmiştir. Bu aynaların pozisyonları, levhaya dik
gelen ışınımı odak noktasına düşürecek şekilde
sabitlenmiştir.
Odak noktasına yerleştirilecek TE modülleri tutmak için 50
cm uzunluğunda bir çelik profil kullanılmıştır.
Kullanılan TE modülün teknik özellikleri çizelge 1´de
verilmiştir [6].

1735
 Gür,S. ve Atik,K.

Çizelge 1 Sistemde kullanılan TE modülün teknik özellikleri

Çift Umax I max ∆tmax Q max

Model R (Ω)
sayısı V A °C W
TEC1-12706T125 127 15.2 6 67 61 2.040

TE modüller kabloları dışa gelecek şekilde yerleştirilmiştir.

Isınacak yüzeye güneş enerjisinden yüksek oranda
faydalanabilmek için siyah mat renkte bir metalle arasına
termal silikon sürülerek bitiştirilmiştir. Böylelikle güneş
enerjisini odaklayacağımız yüzeyimiz elde edilmiştir. TE
modüllerin soğutulmak istenen yüzeyleri içerisinden su
akışının olduğu bakırdan yapılmış bir parçadır. TE
modüllerin bu yüzeyleri de yine termal silikon sürülerek
birleştirilmiştir.

Sistemden daha yüksek voltaj elde edebilmek için seri
bağlantı tercih edilmiştir. Seri bağlanılmış dört adet TE
modül ün bir dirence bağlanması ve bu dirençten ne kadar
akım geçtiğini ölçülmesi Şekil 2. de görünmektedir.
Şekil 4. Deney sırasında sistemin görünümü
5. Sonuçlar
14 Aralık 2008, 12:30´da yapılan deneyde TEC1-
12706T125 modülden 4 adet kullanılmıştır. En büyük gücü
elde etmek amacıyla dış direnç değeri iç dirence eşit
olacak şekilde 8 Ω olarak seçilmiştir. Ölçüm değerleri ve
ilgili eşitlikler kullanılarak elde edilen sonuçlar Çizelge 2de
verilmiştir.

Çizelge 2. Deneyde yapılan ölçümler ve hesaplamalar

Modül Adı: TEC1-12706T125

Modül Sayısı: 4
Işınım Şiddeti: (W/m²) 557
Yoğunlaştırılmış Işınım Şiddeti: (W) 4720
Ortam Sıcaklığı: (°C) 21.5
Şekil 2. TE modüllerin yerleşimi ve elektrik bağlantısı Suyun Depoya Giriş Sıcaklığı: (°C) 11.5
Suyun Depodan Çıkış Sıcaklığı: (°C) 7.3
Her bir ayna parçası için bu odaklama işlemi yapılır. Lazer Çıkışa Bağlanan Direnç: (Ω) 8.0
ışını odakta görünür görünmez silikon ile ayna o yön ve
Elde Edilen Gerilim: (V) 2.70
açıda sabitlenir. Böylece 98 adet ayna tek bir noktaya
odaklanmış olur. Soğuk yüzeyin soğutulmasında enerji sarf Üretilen Güç: (W) 0.911
etmeden doğal sirkülâsyonla soğutma yapılmıştır. Sistem Gelen Toplam Işınım Gücü (W) 87.338
soğuması gereken kısmı plastik esnek hortumlar vasıtası Sistemin Verimi: (%) 1.043
ile bir depoya bağlanmıştır. Sistem içinde dolaşan su Yoğunlaştırma Oranı: (YO) 8.474
ısındıkça yükselip depoya gitmekte ve soğuyan su geri
dönmektedir. Böylelikle iki yüzey arasında sıcaklık farkı
oluşturularak elektrik üretimi gerçekleşmiştir. Yapılan 6. Sonuç ve Öneriler
sisteme ait fotoğraflar Şekil 3 ve Şekil 4. te görülmektedir.
Yapılan sistemle, havanın çok açık olmadığı; yani ışınım
şiddetinin düşük olduğu günde yapılan ölçümlerde elde
edilen verim değerleri % 1,043 olarak hesaplanmıştır. Bu
değer güneş pillerinin veriminden düşük olmasına rağmen
ümit vericidir. Sıcak yüzeyin ısı kaybının önlenmesi, güneş
takip sistemi eklenmesi, soğuk yüzeyin daha iyi
soğutulması, daha büyük aynalar ve yoğunlaştırma oranı
kullanılması gibi yapılacak bazı iyileştirmelerle bu verim
daha da arttırılabilecektir.

Semboller
2
A Alan (m )
G TE elemanı için alan/uzunluk (m)
I Akım (A)
Şekil 3. TE modüllerin yerleştirildiği bölüm.

1736
 Gür,S. ve Atik,K.

N Çift sayısı
P Güç (W)
•
Q Isı (W)

R Direnç (Ω
T Sıcaklık (K, °C)
TE Termoelektrik
2
U Isı iletim katsayısı (Watt/m K)
V Gerilim (V)
-1
α Seebeck katsayısı (VK )
Π Peltier sabiti (V)
ρ Elektriki direnç (Ωm)
η Verim
Alt indisler
so Soğuk
sı Elektrik
j Jeul
p Peltier
t Thomson

Kaynaklar

[1] EİE Elektrik İşleri Etüt İdaresi, Yoğunlaştırıcılı

sistemler, www.eie.gov.tr.turkce.gunes.
yogunlastiricilar, 2008.
[2] Pırasacı, T., Sivrioğlu M., Yüksek konsantrasyonlu,
sabit, üç yansıtıcılı güneş kolektörü, Mühendis ve
makine, 46 (549), 35 (20..)
[3] Thomas, J. P., Quidwai, M. A., Kellogg, J. C., Energy
scavenging for small-scale unmaned systems,
Journal of power, 159 1494-1509, 7, 2006.
[4] Riffat, S.B., Qiu, G., Comperative İnvestigation of
Thermoelectric Air-Conditioners Versus Vapour
Compression and Absorption Air-Conditioners,
Applied Thermal Engineering, 24, 1979-1993, 2004.
[5] http://www.melcor.com, 2008.
[6] http://www. huimao.com/series1.html, 2008.

1737
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
GÜNEŞ PANELLERİ İLE ÇALIŞAN TAŞIT KLİMASININ DİNAMİK
PERFORMANSI: KONYA ÖRNEĞİ
DYNAMIC PERFORMANCE OF AUTOMOTIVE AIR CONDITIONER
WORKED BY SOLAR PANELS: EXAMPLE OF KONYA
Muammer ÖZGÖREN a, *, Özgür SOLMAZb, Ali KAHRAMANc
a, *
Selçuk Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fak., Konya, Türkiye, E-posta: mozgoren@selcuk.edu.tr
b
Selçuk Üniversitesi Teknik Eğitim Fak., Konya, Türkiye, E-posta: osolmaz@selcuk.edu.tr
c
Selçuk Üniversitesi Teknik Eğitim Fak., Konya, Türkiye, E-posta: alikahraman@selcuk.edu.tr
Özet
Günümüzde teknolojinin gelişmesiyle enerji tüketen
cihazların sayısı ve yaygın kullanımı hızla artmaktadır. Bir
yandan iklim değişiklikleri diğer yandan toplumun refah
düzeyinin artması yaşam ortamlarının konforunu muhafaza
etmek için klima kullanımını hem konutlarda hem de
taşıtlarda kaçınılmaz hale getirmektedir. Bu da yaz
aylarında klimaların tükettiği enerjiden dolayı kümülatif
enerji tüketimini önemli oranda arttırmaktadır. Özellikle
klimaların çalıştırılma gereksinim zamanlarının çoğu,
güneş ışınım şiddetinin yüksek olduğu zaman dilimiyle
çakışmaktadır. Bu ortak özellikten faydalanmak amacıyla;
bu çalışmada, öncelikle bir otomobilin Konya ili için
Meteorolojik verileri kullanılarak dinamik ısı kazancı yükü
saatlik olarak 23 Temmuz günü boyunca belirlenmiştir.
İkinci etapta ise ısı yükünü karşılamak için soğutucu
akışkan olarak R134a’nın kullanıldığı buhar sıkıştırmalı
soğutma çevrimine göre çalışan bir otomobil kliması
kompresörünün ihtiyacı olan elektrik enerjisinin, verimleri
%10, %20 ve %42.8 arasında değişen ve araç üzerine
yerleştirileceği düşünülen fotovoltaik güneş panellerinden
üretildiği durumlar için, geliştirilen MATLAB bilgisayar
programı ile araştırılmıştır. Model seçilen otomobil için
güneş enerjisi ile çalışan klima sisteminin termodinamik
analizi yapılmıştır. Taşıtın ısı kazancı yükü
hesaplamasında transmisyondan, ışınımdan, insanlardan,
cihazlardan, taşıt içindeki cisimlerin rejim haline
gelmesinden ve havalandırmadan gelen ısı kazançları
dâhil edilmiştir. Elde edilen sonuçlar değerlendirildiğinde
araç üzerine yerleştirilecek güneş panellerinden 6:00-
18:00 saatleri arasında üretilen ve/veya depolanan elektrik
enerjisi klimanın soğutma yükünü panel verimlerine bağlı
olarak minimum verim %10 durumunda ~4.12 saat
süreyle, maksimum verim durumunda ise fazlasıyla
karşılayabildiği görülmüştür. Güneş panelleri teknolojisinin
gelişmesi ve ekonomik olması ile önerilen sistemin ileride,
taşıtlarda klima yükünü karşılamak amacıyla
kullanılabileceği söylenebilir.
Anahtar kelimeler: PV piller, güneş enerjisi, taşıt kliması,
soğutma yükü, dinamik modelleme.
Abstract
Today, as the technology being developed, common use
and number of the energy consuming devices have been
increasing rapidly. In one hand change in climate condition
and in the other hand increasing welfare level of the
community, utilization of the air conditioning system
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1738
.
becomes a compulsory option not only in the buildings but
also in the vehicles to keep comfort condition of the living
ambiance. Cumulative energy consumption due to energy
usage of the air conditioning system in summer time is
also considerably increased. Specially, most of the working
time period for the need of the air conditioning system and
high level of solar radiation intensity are overlapped. In
order to benefit from this mutual feature, in this study,
hourly dynamic cooling load capacity of an automotive for
Konya province along the day of July 23 is determined by
using Meteorological Data. Then, in order to meet the
cooling load, compressor power need of the automotive
air-conditioning that works according to vapor compressed
refrigeration cycle and use refrigerant R134a are
investigated under the condition that electric energy
requirement of the cooling system generated by
photovoltaic panels which will be placed on the automotive
body and can have efficiency values of 10%, 20% and
42.8%, in terms of a developed MATLAB computer
program. Thermodynamic analysis of the air-conditioning
system driven by solar energy (PV) for the selected
automotive model are carried out. During the calculation of
the heat gain coming from transmitting, radiation, people,
devices, and inside air ventilation of the automotive as well
as objects placed in the vehicle reaching steady-state
condition is taken into account. Evaluation of the electric
energy produced and/or stored from PV panels located on
the automotive body along the hours 6:00–18:00
demonstrated that cooling load need of the air-conditioning
system can meet from the PVs depending on its efficiency.
The air-conditioning system driven by the PV can operate
as along as ~4.12h for the case of minimum PV efficiency
value of 10% and also it can adequately be satisfactory
for the case of maximum efficiency value of 42.8%. It can
be expressed that as the Photovoltaic Panels has
technologically been developed and become more
economic, the proposed system can be used for the
purpose of the meeting cooling load need of the vehicle in
future.
Keywords: Photovoltaic panel, solar energy, vehicle air-
conditioning, cooling load, dynamic model
1. Giriş
Gelişen teknolojinin günlük yaşam içerisinde gün geçtikçe
artan bir şekilde yer alması insanların konfor ihtiyaçlarını
ve yaşam standartlarını önemli oranda etkilemektedir. Bu
da insanların fert başına tükettikleri enerji oranını
arttırmaktadır. İnsanlar gününün bir kısmını, en az iki

saatini, gerek işe gidiş dönüş süreleri ve gerekse günlük
ihtiyaçlarını karşılamak için özel ve/veya toplu taşıma
araçları içerisinde geçirmektedirler. Aynı zamanda insanlar
yaz aylarında iş yerleri ve evlerinde mevcut klimatize
edilmiş şartların, iş performansları ve sağlık yönünden
sağlanması için seyahatleri esnasında da klimalı araçları
tercih etmektedirler. Özellikle taşıtlarda yaz aylarında aktif
olan klima, taşıtın yakıt tüketimini yaklaşık %28
mertebelerinde arttırabilmektedir. Bu çalışmada, bu yakıt
tüketimindeki artışı ortadan kaldırma amaçlı önerilen PV
paneller ile çalışan taşıt klima sistemi üzerine yapılan ön
analiz ve sonuçları hakkında bilgi verilmiştir.
Taşıtlarda buhar sıkıştırmalı soğutma çevrimine göre
çalışan bir iklimlendirme sistemi mevcuttur ve kompresör
gücünü direkt içten yanmalı motordan almaktadır. Bu ise
Amerika Birleşik Devletleri SC03 sürüş şatlarına göre
yapılan bir çalışmada taşıtın yakıt tüketiminde %28, CO2,
NOx ve HC emisyonlarında sırasıyla %71, %81 ve %30
seviyelerinde bir artış göstermektedir [1]. Taşıt klima
sistemlerindeki kayıpların ve emisyonların azaltılmasına
yönelik birçok çalışma yapılmaktadır. Literatürde, taşıt
kliması üzerine yapılan çalışmalar genellikle sürücü konfor
şartlarının iyileştirilmesi, farklı soğutucu akışkan
kullanılması, klima elemanlarının ve çalışma şartlarının
optimizasyonu üzerine yoğunlaşmıştır. Son zamanlarda
Kiatsiriroat ve Euakit (1997) [2], Jung ve ark. (1999) [3],
Lee ve Yoo (2000) [4], Al-Rabghi ve Niyaz (2000) [5],
Jabardo ve ark. (2002) [6], Kaynaklı ve Horuz (2003) [7],
Hoşöz ve Direk (2006) [8], Hoşöz ve Ertunç (2006) [9],
Wongwises ve ark. (2006) [10], Akyol ve Kılıç (2008) [11],
tarafından yapılan araştırmalar bunlardan bazılarıdır.
Yapılan literatür araştırmasında, taşıt kliması için gerekli
olan soğutma yükünün saatlik hesabı ve modellemesi
üzerine bir araştırmaya rastlanmamıştır. Bunun yanında
taşıt klima sisteminin çalışması için alternatif bir enerji
kaynağından faydalanılması üzerine hemen hemen hiçbir
çalışmanın olmadığı görülmektedir. Bu amaçla, bu
çalışmada, taşıtın dinamik ısı kazancı ve soğutma yükü
Konya ili için meteorolojik veriler kullanılarak saatlik
belirlenmiştir. Daha sonra hesaplanan soğutma yükünü
karşılamak için soğutucu akışkan olarak R134a’nın
kullanıldığı buhar sıkıştırmalı soğutma çevrimine göre
çalışan bir taşıt kliması kompresörünün ihtiyacı olan
elektrik enerjisinin kısmen veya tamamen taşıt üzerine
yerleştirilmiş fotovoltaik güneş panellerinden üretildiği
durumlar teorik olarak incelenmiştir.
2. Materyal Metot
Bu çalışmada, 1997 model Renault Safrane marka
otomobilin saatlik olarak soğutma yükü hesabı, ideal buhar
sıkıştırmalı çevrime göre soğutma çevrimi ve PV
panellerden elektrik üretimi analizleri yapılmıştır.
2.1. Isı Kazancı (Soğutma Yükü) Hesaplamaları
Taşıt klimasının toplam ısı kazancının aşağıdaki
bölümlerden meydana geldiği dikkate alınmış olup,
hesaplama detayları verilmiştir.
a)Transmisyonla gelen ısı kazancı;
Qtrk,j =A k *U k *(Td,j -Ti,j ) (1)
1739
Özgören, M, Solmaz Ö..ve Kahraman A.
.
Burada, Qtr,k,j: k yüzeyinin j. saatteki transmisyonla ısı
2
kazancı (W); Ak: k yüzeyinin alanı (m ); Uk: k yüzeyinin
2o
toplam ısı transfer katsayısı (W/m C); Td,j: günün j.
saatindeki dış hava sıcaklığı ve Ti,j: günün j. saatindeki
konforu sağlayan iç hava sıcaklığını göstermektedir. Şekil
2’de gösterilen model taşıtın A, B, C, D, E, F, G, I yüzeyleri
k indisi ile temsil edilmiştir. Taşıt iç sıcaklığı burada yapılan
o
hesaplamalarda 23 C alınmıştır.
b)Taşıtın bagaj kısmından transmisyonla gelen ısı kazancı;
Qk,j =A k *U k *(Td,j -Ti,j +10) (2)
eşitliği ile hesaplanmıştır. Burada, bagaj iç sıcaklığı dış
o
ortam sıcaklığından 10 C fazla alınmıştır.
c)Taşıtın motor bölümünden transmisyonla gelen ısı
kazancı;
Qk,j =A k *U k *(60-Ti,j ) (3)
o
eşitliği ile hesaplanmıştır. Burada, 60 C değeri yaklaşık
sabit kabul edilen aracın motor kısmının ortam sıcaklığıdır.
d) Opak ve cam yüzeylerden ışınımla oluşan ısı kazancı;
QIk,j =A k *k y *Ik,j (4)
eşitliği ile hesaplanmıştır. Burada, k yüzeyinin günün j.
saatindeki ışınımla ısı kazancı QIk,j (W) ile, k yüzeyinin
2
alanı Ak (m ) ile, güneş ışınımı iletim katsayısı (cam=0.7,
opak=0.5) ky ve k yüzeyinin günün j. saatindeki güneş
ışınımı ise Ik,j (W/m2) ile gösterilmiştir. Eğik yüzeye düşen
toplam güneş ışınımının, yatay yüzeye düşen toplam
güneş ışınımına oranı (R);
Ib I
R= *R b + d *R d (5)
I0 I0
olarak tanımlanmıştır [12]. Burada, Io, yeryüzünde birim
yatay düzlem yüzeye gelen toplam güneş ışınımı; Ib, yatay
yüzeye düşen direk güneş ışınımı; Id, yatay yüzeye düşen
yaygın güneş ışınımı; Rd, eğik yüzeye düşen yaygın güneş
ışınımının yatay yüzeye düşen yaygın güneş ışınımına
oranı ve Rb ise eğik yüzeye düşen direk güneş ışınımının
yatay yüzeye düşen direk güneş ışınımına oranıdır. Temiz
ve bulutsuz bir gökyüzü durumunda Rd dikkate
alınmayabilir [12]. Bu durumda yatay yüzeye gelen direk
güneş ışınımı da toplam güneş ışınımına eşit kabul edilmiş
olacaktır. Buna göre 5 nolu eşitlik;
R = Rb (6)
olur. Saatlik güneş ışınımı değeri ise
I k,j =I y,j *R b,j (7)
eşitliği elde edilir. Eşitlik 7’deki Iy,j günün j. saatindeki yatay
güneş ışınımıdır. Burada Rb,j ise günün j. saatindeki
dönüşüm faktörü olup aşağıdaki eşitlikten hesaplanır.

cos θ
Rb =
cos θ z
Burada, θ ve θ z sırasıyla geliş açısını ve zenit açısını
göstermektedir. Ayrıca, cosθ’nın hesabı için aşağıdaki
ifade kullanılır:
cosθ =sinδ *sinφ*cosβ −sinδ *cosφ*sinβ*cosγ
...........+cosδ *cosφ*cosβ*cosω+cosδ *sinφ*sinβ *cosγ *cosω
...........+cosδ *sinβ *sinγ *sinω
Burada, deklinasyon açısı δ, enlem açısı Φ, yüzeyin eğim
açısı β, azimut açısı γ ve saat açısı ω’dır. Konya için
Φ=38°, 23 Temmuz için δ=20.03°, β=ön cam için 30°, arka
cam için -45°, yan camlar için 90°, γ=güney için 0°, kuzey
için 180°, doğu için -90°, batı için 90° alınmıştır. ω ise
saat açısı olup, aşağıdaki eşitlikle hesaplanmaktadır.
ω j = −(12 − t j ) *15 (10)
tj yerel saati göstermektedir.
e) İnsanlardan kaynaklanan ısı kazancı;
Qinsan,j = Z *(Qduy + Qgiz ) (11)
Burada, araç içindeki insan sayısı Z, bir kişinin oluşturduğu
duyulur ve gizli ısılar Qduy ve Qgiz ile gösterilmiştir. Bu
değerler Qduy = Qgiz olup, 58 (W/kişi) olarak alınmıştır.
f) Araç içindeki cihazlardan kaynaklanan ısı kazancı;
Qcihaz , j = 25..W (12)
olarak alınmıştır.
g) Havalandırmadan kaynaklanan ısı kazancı;
. 2.3. Fotovoltaik Panel Hesaplamaları
Qenf,j =ρ *V*cp *Z*(Td,j -Ti,j ) (13)
Burada, günün j. saatindeki enfiltrasyondan oluşan ısı
3
kazancı Qenf,j (W), havanın yoğunluğu ρ (kg/m ), bir kişi
& ve havanın özgül
için saatte gerekli taze hava miktarı V
ısısı Cp’dir. Yapılan hesaplamalarda V & =30 ((m3/h)/kişi)
alınmıştır. Eşitlik 1-13 hesaplamaların gerçekleştirilmesi ile
taşıtın toplam ısı kazancı değeri
QT,j = Qtrk,j + QIk,j + Qcihaz,j + Qinsan,j + Qenf,j (14)
şeklinde özetlenir. Burada, günün j. saatindeki toplam ısı
kazancı QT,j ile gösterilmiştir.
2.2. Soğutma Çevrimi Hesaplamaları
Soğutma sisteminin ideal buhar sıkıştırmalı çevrime göre
çalıştığı kabul edilmiştir. Konya ili için meteorolojik veriler
kullanılarak, Şekil 1’de gösterilen hava kaynaklı (hava-
hava) ısı pompası hesaplamasında, R134a soğutucu
o o
akışkan kullanılmıştır. Buharlaştırıcı sıcaklığı -5 C, 0 C
Özgören, M, Solmaz Ö..ve Kahraman A.
.
ve 5oC, yoğuşturucu sıcaklığı ise dış ortam sıcaklığından
o o o o
(8) 10 C, 15 C ve 20 C fazla alınmıştır (Tk=Td,j+10 C,
o o
Tk=Td,j+15 C ve Tk=Td,j+20 C). Kompresörün izentropik
verimi Brunin ve ark. (1999) yaptığı çalışmada kullandığı
17 nolu eşitlik kullanılarak hesap edilmiştir [13]. Ayrıca,
hesaplamalarda 5oC aşırı ısıtma, 5 oC aşırı soğutma
olduğu, evaporatördeki ve yoğuşturucudaki basınç kayıplar
ise göz önüne alınmamıştır. Hesaplamalar MATLAB
programında geliştirilen program kullanılarak yapılmıştır.
Soğutma tesir katsayısı STK, kompresörün ihtiyaç
(9) duyduğu güç W net ve izentropik verim değerleri aşağıdaki
eşitliklerden hesaplanmıştır.
QL
STK = (15)
Wnet
QL
Wnet = (16)
STK
η s = 0.874 − 0.0135* YB / EB (17)
Burada, YB ve EB yoğuşturucu ve evaparatör basınçlarını
göstermektedir.
Şekil 1. Buhar Sıkıştırmalı Mekanik Soğutma
Çevriminin T-s diyagramında gösterimi [14]
Fotovoltaik panel endüstrisindeki gelişmeler ve yenilebilir
enerji uygulamalarındaki artışlar dikkate alındığında
PV’lerin hücre verimleri önemli oranda yükselmiştir.
Özellikle nanoteknoloji ve silikon içerikli pillerin kullanımı
üzerine yapılan araştırma sonuçlarında, son zamanlardaki
verim değerlerinin laboratuar ortamında %42.8
mertebesine ulaştığı belirtilmiştir [15]. Bu çalışmada
geçmiş yıllarda yaygın olarak kullanarak PV sistem verimi
%10, günümüzde üretilen PV sistem verimleri %20 ve
yakın gelecekte yaygınlaşacağına inanılan PV sistem
verimi %42.8 için hesaplamalar yapılarak karşılaştırılmıştır.
PV’nin üreteceği güç için aşağıdaki eşitlik kullanılmıştır.
WPV = η SV * I y * APV (18)
Burada W PV panelden elde edilebilecek güç (W), ηSV PV
sistemi verimi ve APV ise araç üzerine konulacak panel
alanıdır.
1740
 Özgören, M, Solmaz Ö..ve Kahraman A.
.

2.4. Model Taşıt ve Önerilen Sistem

Bu çalışma da teorik olarak incelenecek model taşıt Şekil

2’de gösterilmiştir. Taşıt üzerinde gösterilen harfler
yüzeyleri göstermekte olup, bunlar soğutma yükü
hesaplamalarında kullanılan parametrelerdir ve Çizelge
1’de değerleri verilmiştir. Taşıt üzerine fotovoltaik
panellerin konabileceği yatay yüzey alanları A, H, ve L
yüzeyleri olup, toplamı 3.5 m2 dir. Sistem araç içerisine
yerleştiren evaporatörün ortamdan ısı çekerek buharlaşan
düşük basınçtaki R134a akışkanının, dış ortama ısısını
vererek tekrar sıvı hale dönüşebilmesi için dış ortam
sıcaklığı üzerindeki bir sıcaklığa karşılık gelen basınç olan
yoğuşturucu basıncına çıkarılması kompresöre dışardan
enerji verilmesi ile olur. Kompresörün enerji ihtiyacı güneş Şekil 3. Tasarlanan PV destekli çalışan taşıt klimasının
enerjisinden PV panelleri ile üretilen elektrik enerjisi ile şematik gösterimi.
direk olarak veya aküde depolanan enerji ile
karşılanmaktadır. Böylelikle taşıt klimasının çalıştırılması 3. Araştırma Bulguları ve Tartışma
için motora herhangi bir yük yüklenmediği için motor
performansında bir değişiklik olmayacaktır. Yakıt
Şekil 4’de dış ortam sıcaklığı ve yatay yüzeye gelen ışınım
tüketiminde de bir artış olmayacağı için emisyon
değerlerinin 23 Temmuz günü boyunca değişimi verilmiştir.
değerlerinde de bir değişim söz konusu olmayacaktır.
Sıcaklık değeri minimum saat 6:00’da yaklaşık 16 oC iken
Sistemin otomatik kontrol devresinin hem elektrik üretimi
maksimum değer ise saat 16:00’da yaklaşık 30 oC’dir.
hem de kompresörü istenilen soğutma kapasitesinde
Güneş ışınım değeri saat 4:00’den sonra etkisini
çalıştıracağı varsayılmıştır.
göstermeye başlamış, yatay yüzeye gelen ışınım saat
2
12:00 sıralarında yaklaşık 850 W/m değeri ile maksimuma
ulaşmış daha sonra azalarak saat 19:00 civarında
sıfırlanmıştır. Bu grafikte yatay yüzeye gelen ışınım
değerleri 6:00-18:00 arasında soğutma ihtiyacı oluşturacak
şekilde etkili olacağı için hesaplamalar bu zaman
aralığında gerçekleştirilmiştir.

Şekil 2. Model taşıt(Renault Safrane)

Çizelge1. Model taşıtın yaklaşık yüzey alanları

2
Yüzey Alan m
A Tavan 1.44
B Ön cam 1.22
C Arka cam 1.17
D Sağ yan cam (toplam) 0.91 Şekil 4. Meteorolojik dataların Konya ili için 23 temmuz
E Sol yan cam (toplam) 0.91 günü boyunca dış ortam sıcaklığı ve yatay
yüzeye gelen ışınımın değişimi (1997-2008 yılları
F Sağ yan kapı (toplam) 1.30
ortalaması).
G Sol yan kapı (toplam) 1.30
H Ön kaporta 1.76 Şekil 5’de taşıtın 2.1 bölümünde anlatılan hesaplama
I Taban alanı 2.69 metodolojisine göre hesaplanan soğutma yükünün gün
J Motor böl. ile iç taraf arasındaki yüzey 1.00 boyunca saatlik dinamik değişimi verilmiştir. Aracın ön
yüzeyinin güneye doğru yönlendirildiği kabul edilmiştir.
K Bagaj ile iç taraf arasındaki yüzey 0.93
Saat 6:00 sıralarında hem ışınım hem de dış sıcaklık
L Arka kaporta 0.30 değerinin düşük olmasından dolayı soğutma yükü yaklaşık
500 W olup, en düşük değerindedir. Zamanın ilerlemesi ile
Şekil 3’de önerilen klima sistemi şematik olarak soğutma yükü sıcaklık ve ışınımın etkisinin artmasından
gösterilmiştir. dolayı saat 11:00’e kadar yaklaşık 3000 W mertebesine
kadar artmaktadır. Tam öğleyin saat 12:00’de dikey
yüzeylere gelen ışınımın etkisinin azalmasından dolayı bir
miktar azalma ile soğutma yükü yaklaşık 2700 W’a
düşmüştür. Saat 12:00’den itibaren Şekil 4’de görüldüğü
gibi ışınım değeri azalmakta ancak sıcaklıktaki artıştan

1741
 Özgören, M, Solmaz Ö..ve Kahraman A.
.

dolayı eşitlik 1-13’deki iç ortam ile dış ortam arasındaki 4500 7

sıcaklık farkı arttığı için soğutma yükü değeri yaklaşık 3300 4000
W’a kadar artmıştır. Daha sonra sıcaklık ve ışınımdaki 6
3500
azalmadan dolayı saat 18:00’de 2200 W’a kadar 5

QT, QK , Wnet (W)

düşmektedir. Şekil 6’da geliştirilen soğutma çevrimi 3000
programına göre bölüm 2.2’de belirtilen şartlara göre 2500 4

STK
QT
evaporatör sıcaklığı Te=0 °C ve kondenser sıcaklığının 2000 Wnet 3
Tk=Td+15 °C iken elde edilen hesaplama sonuçlarından QK
1500
toplam soğutma yükü QT, STK, kompresör gücü W net ve STK 2
kondenser kapasitesi QK’nın gün boyunca değişimi 1000
1
verilmiştir. STK, dış ortam sıcaklığının düşük olduğu sabah 500
saatlerinde 6.5 gibi oldukça yüksek bir değerde iken 0 0
sıcaklığın artmasıyla, maksimum sıcaklık değerinin 6 8 10 12 14 16 18
oluştuğu saat 16:00’da minimum değeri olan 4.1 değerine h
düşmekte ve daha sonra ortam sıcaklığındaki azalmaya
paralel olarak tekrar artmaya başlamıştır. Soğutma Şekil 6. Evaporatör sıcaklığı Te=0 °C ve kondenser
yükünün en düşük ve STK katsayının en yüksek olduğu sıcaklığının Tk=Td+15 °C için toplam soğutma
saat 6:00’da kompresör gücü minimum olup, yaklaşık 80 yükü QT, STK, kompresör gücü W net ve
W’dır. Dış ortam sıcaklığı, ışınım ve soğutma yükündeki kondenser kapasitesi QK‘nın gün boyunda
artışa göre ve STK’nın azalışı dikkate alındığında, değişimi.
kompresör gücü saat 11:00’e kadar 500 W’a kadar artmış,
saat 12:00’de soğutma yükündeki azalmadan dolayı çok Şekil 7’de, gün boyunca yatay yüzeye gelen ışınım IY
az düşmüş ve saat 16:00’da ise yaklaşık 600 W değeri 2
(W/m ), kompresör gücü Wnet’in evaparatör sıcaklığı
olan en yüksek değerine ulaşmıştır. Saat 18:00’de, o
Te=0 C, kondenser sıcaklığı Tk=Td+15 C, değişen
o
STK’daki artış oranına göre Wnet 400 W’a kadar izentropik verime göre değişimi ve farklı PV sistemi
düşmüştür. Kondenser kapasitesi, soğutma yüküne paralel verimleri (%10, %20 ve %42.8) ile üretilebilecek elektrik
bir değişimle saat 6:00-18:00 arasında W net‘in saatlik enerjisi W PV‘nin değerleri gösterilmiştir. PV verimlerinin
değişimi kadar artmış ve maksimum değeri saat 15:00’da %10 ve %20 değerleri, günün hiçbir saatinde kompresörün
yaklaşık 4000 W olmuştur. Gün boyunca (12 h) taşıt ihtiyaç duyduğu elektrik enerjisini üretememektedir. Yakın
klimasının soğutma yükü, kompresörün ihtiyaç duyduğu gelecekte tiçarileşme potansiyeli yüksek olan %42.8’lik PV
enerji ve kondenserden dışarı atılan ısı eğrilerin altındaki verimi ise saat 16:00’ ya kadar kompresörün ihtiyacı olan
alanların Simphson kuralına göre integre edilmesi ile enerjiyi ziyadesiyle üretebilmektedir. Gün boyunca taşıt
sırasıyla ΣQT=32.732 kWh, ΣW net=7.349 kWh ve kliması kompresörünün ihtiyaç duyduğu enerji, %10, %20
ΣQL=40.081 kWh olarak bulunmuştur. ve %42.8 PV verimleri üretilebilecek elektrik enerjisi
miktarlarının toplamı eğrilerin altındaki alanların Simphson
kuralına göre integre edilmesi ile sırasıyla ΣW net=7.349
4000 kWh ve ΣW PV,%10=2.522 kWh ΣW PV,%20=5.044 kWh,
3500 ΣW PV,%42.8=10.794 kWh olarak hesaplanmıştır. Buradan
QT
taşıt klimasının günlük ortalama ihtiyaç duyduğu güç 7.349
3000 kWh/12=0.612 kW’dır. Bu güç için %10 PV verimli taşıt
kliması yaklaşık 2.522kWh/0.612kW=4.12h, %20 PV
QT (W)

2500
verimi ile 5.044kWh/0.612kW=8.24h ve %42.8 PV verimi
2000 ile ise 10.794kWh/0.612kW=17.63h’lik süresince
1500 kompresörün ihtiyaç duyduğu gücü üretebilmektedir. Şekil
4’de yatay ışınım değişimi Saat 18:00’dan sonra sıfıra
1000
yaklaşmaktadır ve bu zamandan sonra PV sistemi elektrik
500 üretememektedir. Ancak, burada hesaplaması
0 verilmemesine rağmen ışınım hariç eşitlik 2-13’de verilen
eşitliklerden görüleceği gibi taşıtın soğutma yükü oluşmaya
6 8 10 12 14 16 18
h devam etmektedir. Gelecekte %42.8’lik PV verimlerine
ulaşılması durumunda bu durumla oluşacak toplam
(10.794-7.349 =3.445 kWh) elektrik enerjisi ile oluşan
Şekil 5. 23 Temmuz günü boyunca taşıtın ihtiyacı olan soğutma yüklerinin karşılanması da söz konusu
soğutma yükünün saatlik değişimi. olabilecektir.

1742
 Özgören, M, Solmaz Ö..ve Kahraman A.
.

1400 Wnet 900 değişimi Çizelge 2’de ilk sütunda verilen şartlardaki
Wpv, %10 çalışma durumları için ayrıca hesaplanmış ve liste halinde
Wpv, %20 800
1200 verilmiştir. Kompresörün ihtiyaç duyduğu enerji ihtiyaçları
Wpv, %42.8
700 Çizelge 2’de verilen M, N, P ve R durumlarında
Iy
1000
hesaplanmış ve kWh/gün özet olarak verilmiştir. Burada
Wpv, Wnet (W)

600

Iy (W/m2)
800 500 verilen ηso değerleri 17 nolu eşitlikten günün saatine göre
değişen dış sıcaklık, evaparatör ve kondenser basıncına
600 400
göre değişen oniki saatlik değişimin ortalamalarıdır. M
300 durumu bu şartlarda %42.8 PV verimi bütün şartlarda
400
200 oluşan soğutma yükünü karşılamakla birlikte %20 PV
200 100 verimi ise Te=5 oC, Tk=Td,j+10 oC şartlarında hemen
0 0
hemen toplam soğutma yükünü karşılayabilecek enerji
üretmektedir. N ve P durumları gerçekte bir özel
6 8 10 12 14 16 18
h
otomobilin kullanılabileceği zaman dilimini göstermekte
2 o
olup, bütün şartlarda ihtiyaç olan soğutma yükü %10 PV
Şekil 7. 23 Temmuz günü boyunca IY (W/m ) Te=0 C, verimli bir sistemle bile mevcut model taşıt için rahatlıkla
Tk=Td+15 oC, değişen izentropik verime göre karşılanmaktadır. R durumu ise çoğunlukla günümüzde
kompresör gücü W net ve değişik PV sistemi ticari olarak yaygın kullanılan %20’lik PV verimi ile
verimleri (%10, %20, %42.8) ile üretilebilecek kolaylıkla sağlanabilmektedir.
elektrik enerjisi WPV‘nin değişimi.
Şekil 7’de verilen değişimlerin farklı evaporatör, kondenser
sıcaklıkları ve izentropik verime göre gün boyunca toplam

Çizelge 2. Farklı çalışma şartlarında 23 Temmuz günü tasarlanan sistemin değerlendirilmesi. Toplam Soğutma ihtiyacı
M durumu: Gün boyunca(12h), N durumu: Saat 8:00-9:00 ve 17:00-18:00 arası toplam 2h, P durumu: Saat 8:00-9:00,
12:00-13:00 ve 17:00-18:00 arası toplam 3h, R durumu: Saat 8:00-10:00, 12:00-13:00 ve 17:00-18:00 arası toplam 4h.
Gün boyunca PV’nin üretebileceği toplam güç I) ηSV=%10, II)ηSV=%20 ve III) ηSV =%42.8.

PV’nin ürettiği
Şartlar Wnet (kWh/gün)
W PV(kWh/gün)
M N P R I II III
o o
1)Te=-5 C, Tk=Td,j+10 C, ηso =0.823 7.443 1.107 1.831 2.413
o o
2)Te=0 C, Tk=Td,j+10 C, ηso =0.832 6.223 0.923 1.530 2.012
o o
3)Te=5 C, Tk=Td,j+10 C, ηso =0.839 5.551 0.821 1.364 1.792
4)Te=-5 C, Tk=Td,j+15 oC, ηso =0.816
o
8.689 1.295 2.138 2.823

10.794
2.522

5.044
5)Te=0 oC, Tk=Td,j+15 oC, ηso =0.826 7.349 1.093 1.807 2.383
o o
6)Te=5 C, Tk=Td,j+15 C, ηso =0.834 6.607 0.981 1.624 2.140
o o
7)Te=-5 C, Tk=Td,j+20 C, ηso =0.808 10.068 1.503 2.478 3.274
o o
8)Te=0 C, Tk=Td,j+20 C, ηso =0.819 8.586 1.279 2.113 2.789
9)Te=5 oC, Tk=Td,j+20 oC, ηso =0.828 7.761 1.155 1.909 2.518

4. Sonuç
Kaynaklar
Analiz ve yorumlaması yapılan PV panelli taşıt klima
sisteminin dinamik olarak saatlik analizi yapılmıştır. Elde [1] Hendricks, T.J., Optimization of Vehicle Air
edilen sonuçlardan, günümüzde yaygın olarak kullanılan Conditioning Systems Using Transient Air
%20 verimli bir PV ile sadece taşıtın üzerine konulacak Conditioning Performance Analysis, SAE Technical
A=1.44 m2 alanı ile toplam 2.1 kWh’lık elektrik enerjisi Paper #2001-01-1734.
üretilebileceği için çizelge 2’de çoğu otomobil kullanıcıları [2] Kiatsiriroat, T. ve Euakit, T., “Performance Analyses of
için verilen P durumundaki şartların hemen hemen hepsi An Automobile Air Conditioning System with
için sistemin fizibil olacağı anlaşılmaktadır. İleride R/22/R124/R152A Refrigerant”, Applied Thermal
yapılacak daha detaylı analiz ve deneylerle sistemin Engineering, Volume 17, Issue 11, Pages 1085–1097,
deneysel performans araştırması da gerçekleştirilecektir. November 1997.
Böylece, sıfır emisyon üreten temiz enerji kaynağının [3] Jung, D., Park, B. ve Lee, H., “Evaluation of
taşıtlarda klima yükünün karşılanabilmesi amaçlı Supplementary/Retrofit Refrigerants for Automobile
kullanılabileceği gösterilecek ve uygulamacılar teşvik edici Air-Conditioners Charged with CFC12”, Int. J.
faydalı bilgiler oluşturulacaktır. Refrigeration, Volume 22, Pages 558–568, 1999.
[4] Lee, G.H. ve Yoo, J.Y., “Performance Analysis and
5. Teşekkür Simulation of Automobile Air Conditioning System”,
Int. J. Refrigeration, Volume 23, Pages 243–254,
Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü’ne, analizlerimizi 2000.
gerçekleştirmek için verdiği datalar için teşekkür ederiz.

1743
 Özgören, M, Solmaz Ö..ve Kahraman A.
.

[5] Al-Rabghi, O. ve Niyaz, A.A., “Retrofitting R-12 Car Air

Conditioner with R-134a Refrigerant, Int. J. Energy
Research, Volume 24, Pages 467–474, 2000.
[6] Jabardo, J.M.S., Mamani, W.G. ve Ianella, M.R.,
“Modelling and Experimental Evaluation of an
Automotive Air Conditioning System with a Variable
Capacitiy Compressor”, Int. J. Refrigeration, Volume
25, Issue 8, Pages 1157–1172, December 2002.
[7] Kaynaklı, O. and Horuz, I., “An Experimental Analysis
of Automotive Air Conditioning System”, Int. Com.
Heat and Mass Transfer, Volume 30, Issue 2, Pages
273–284, March 2003.
[8] Hoşöz, M. ve Direk M., “Performance Evaluation of an
Integrated Automotive Air Conditioning and Heat
Pump System”, Energy Conversion and Management,
Volume 47, 545–559, 2006.
[9] Hoşöz, M. ve Ertunç, H.M., Artificial Neural Network
Analysis of an Automotive Air Conditioning System,
Energy Conversion and Management, Volume 47,
Issues 11-12, Pages 1574-1587, July 2006.
[10] Wongwises S., Kamboon A., Orachon B.,
Experimental Investigation of Hydrocarbon Mixtures to
Replace HFC-134a in an Automotive Air Conditioning
System, Energy Conversion and Management Volume
47, Issues 11-12, Pages 1644-1659, July 2006.
[11] Akyol, Ş.M., Kılıç, M., Dynamic Simulation of HVAC
System Thermal Loads in an Automotive
Compartment, 4th.Automotive Technologies
Congress, June 01-04, Bursa, 2008.
[12] Duffie, J.A., Beckman, W.A., “Solar Engineering of
Thermal Processes”, John Wiley and Sons, ISBN: 0-
471-05066-0, Inc. Canada, 1980.
[13] Brunin, O.,Feidth, M. and Hivet, B., Comparison of
The Working Domains of Some Compression Heat
Pumps and A Compression-Absorption Heat Pump,
lntJ. Refrig. Vol. 20, No. 5, pp. 308-318, 1997.
[14] Çengel, A.Y., Boles, A.M, Thermodynamics: An
Engineering Approach, McGraw-Hill, New York, U.S.,
1994.
[15] http://www.renewableenergyworld.com (30.07.2007)

1744
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
GÜNEŞ ENERJİSİ DESTEKLİ ISITMA VE ABSORBSİYONLU
SOĞUTMA UYGULAMASI
SOLAR ASSISTED ABSORPTION APPLICATIONS FOR HEATING AND
COOLING
a, *
E. Fuad KENT
a, *
İTÜ Makina Fak, Gümüşsuyu, İstanbul, Türkiye, E-posta: kente@itu.edu.tr
b
İTÜ Makina Fak, Gümüşsuyu, İstanbul, Türkiye, E-posta: kaptani@itu.edu.tr
Özet
Bu çalışmada güneş enerjisi destekli ısıtma ve
absorbsiyonlu soğutma uygulamasıyla Antalya ilindeki elli
yataklı bir otelin yaz ve kış şartlarında iklimlendirilmesi ve
sıcak su ihtiyacının karşılanması incelenmiştir. Öncelikle
Antalya ili için güneş ışınımı ve meteorolojik veriler ile
otelin ısıtma, soğutma ve sıcak su ısıl yük değerleri
hesaplanarak sunulmuştur. Isıtma çevrimi için sıvı
dolaşımlı aktif güneş enerjili ısıtma sistemi, soğutma için
ise Lityum bromür-su akışkan çifti kullanan soğutma
sistemi kullanılmıştır. Bu sayede güneş enerjisinden ısıtma
ve soğutmada yararlanılarak yakıt maliyeti açısından
tasarruf sağlanmıştır. Bu sistemlere ek olarak otelin sıcak
su ihtiyacını karşılayan güneş enerjili su ısıtma sistemi de
bu sistemlerin yanında yer almaktadır. Sistemin bütünü bir
“solar combined system”, diğer bir değişle ısıtma ve
soğutmanın birlikte yapıldığı güneş enerjili bütünleşik bir
sistem olmaktadır. Toplam toplayıcı alanı, toplayıcı alanına
göre yıllık faydalanma oranının değişimi verilmiştir. Ayrıca
güneş enerjisi tesisatının toplam maliyeti ve geri ödeme
süresi hesaplanmıştır.
Anahtar kelimeler: Güneş enerjisi, Absorbsiyonlu
sistemler, Isıtma, Soğutma
Abstract
In this paper solar assisted heating and absorption cooling
system and domestic hot water needs for a hotel having
fifty rooms in Antalya have been investigated. First of all,
solar radiation and meteorological data for Antalya and
heating and cooling loads of the hotel building are given.
For the heating cycle, active systems using liquid as the
working fluid; and for the cooling cycle, solar-powered
absorption cooling system with the absorption pair of
lithium bromide and water are used. In this way, solar
energy is used to provide both heating and cooling
requirements in the building which causes energy (fuel)
savings. Domestic hot water needs are also supplied by
solar energy heating system. The overall system
comprises a “solar combined system”. Total collector area
and the annual rate of heating and cooling load
requirements of the hotel building met by the solar system
are given. Moreover, total cost of the solar system and pay
back period of it are also presented.
Keywords: Solar energy, Absorption systems, Heating,
Cooling
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
b
ve İ. Necmi KAPTAN
1. Giriş
Isı kaynağı olarak güneş enerjisinden yararlanan
absorbsiyonlu sistemler, hem sistem verimlilikleri, hem de
işletme giderleri açısından sağladığı faydalar nedeniyle,
alternatif sistemlerden çok daha umut vaat etmektedir.
Ayrıca ozon tabakasına zarar verme ve küresel ısınma
açısından ekolojik sisteme zarar vermeyen çevre dostu
sistemlerdir. Güneş enerjisi kaynaklı ısıtma ve
absorbsiyonlu soğutma sistemi uygulamalarının
tanıtılması, çalışma prensibi, kullanımının önemi ve sistem
performansına etki eden faktörleri ile farklı sistem tasarımı
ve uygulama örnekleri [1] ve [2] de detaylı olarak
verilmiştir. Lityum bromür-su akışkan çifti kullanan güneş
enerjisi kaynaklı tek kademeli absorbsiyonlu soğutma
sisteminin deneysel uygulaması, 2003 yılının yaz dönemi
için Madrid’de gerçekleştirilmiştir [3]. Lityum bromür-su
akışkan çifti kullanan güneş enerjisi kaynaklı ısıtma-
soğutma sistemleri üzerinde yapılan çalışmalar geniş
olarak [4] de verilmiştir. Güneş enerjili absorbsiyonlu
sistemlerin simülasyonu [5], [6] ve [7] de anlatılmıştır.
Absorpsiyonlu soğutma sistemlerinin ikinci kanun analizleri
ise [8], [9], [10] ve [11] de verilmiştir. Türkiye’de sektörlere
göre enerji tüketim değerleri profiline bakıldığında % 40
sanayi, % 30 binalar, % 19 ulaşım, % 4,6 tarım ve %5.4
diğer sektörler gelmektedir. Görüldüğü gibi binaların
ısıtma-soğutma sistemleri için gereken enerjinin payı
toplam tüketim değeri içinde son derece yüksek ve
önemlidir. Bu nedenle ısıtma-soğutma sistemleri için
gereken enerjinin yenilenebilir enerji kaynaklarından
sağlanması, enerji tasarrufu yönünden çok önemli olup,
temiz enerji kaynakları kullanması nedeniyle de enerji
kullanımı ile ilgili sorunlara çözüm getirecektir. Bu
çalışmada, temiz ve yenilenebilir enerji kaynağı olan güneş
enerjisi destekli ısıtma ve absorbsiyonlu soğutma
uygulamasıyla Antalya ilindeki elli yataklı bir otelin yaz ve
kış şartlarında iklimlendirilmesi ve sıcak su ihtiyacının
karşılanması incelenmiştir. Bu amaçla öncelikle Antalya ili
için güneş ışınımı ve meteorolojik veriler ile otelin ısıtma,
soğutma ve sıcak su ısıl yük değerleri hesaplanarak
sunulmuştur. Isıtma çevrimi için sıvı dolaşımlı aktif güneş
enerjili ısıtma sistemi, soğutma için ise Lityum bromür-su
akışkan çifti kullanan soğutma sistemi kullanılmıştır. Bu
sistemlere ek olarak otelin sıcak su ihtiyacını karşılayan
güneş enerjili su ısıtma sistemi de bu sistemlerin yanında
yer almaktadır. Sistemin tesisat şeması verildikten sonra,
kurulan bu sistemden ısıl yüklerin karşılanmasında hangi
oranlarda faydalanıldığı belirtilmiş ve faydalanma
durumunun yıl içindeki dağılımı verilmiştir. Ayrıca sistemin
yatırım maliyeti, karlılık durumu ve geri ödeme süresi
bilgilerini içeren ekonomik analizi yapılmıştır.
1745
 Kent, E.F., ve Kaptan, İ.N.

Bu kısımdaki hesaplamalarda [15-20] nolu referanslardan

2. Güneş Enerjisi Destekli Klima Tesisatının yararlanılmıştır.
Tasarımı
Antalya ili için şebeke suyu sıcaklığı Tş, çevre sıcaklığı Tçev
Bu çalışmada Antalya’daki 50 kişilik bir otelin sıcak su, ve güneye dönük 30˚ eğik düzleme gelen günlük toplam
ısıtma ve soğutma ihtiyacı için gerekli olan enerjinin belirli güneş ışınımı değerleri HT aşağıdaki Çizelge 1’de
bölümünü güneş enerjisinden karşılayacak bir klima verilmektedir. [15]. Güneye dönük 30˚ eğik düzleme gelen
tesisatının tasarımı yapılmıştır. Tesisat şeması Şekil 1’de aylık toplam güneş ışınımı değerleri ise, ni göz önüne
görülmektedir. alınan aydaki gün sayısı olmak üzere (HT ni) şeklinde
hesaplanmıştır.
2.1. Binanın Isıtma ve Soğutma Yükü
Çizelge 1 Antalya için sıcaklıklar ve güneye dönük 30˚ eğik
Otel binası 1 bodrum, 1 zemin ve 3 normal kat olmak düzleme gelen toplam güneş ışınımı değerleri
üzere 5 kattan oluşmaktadır. Çatı katı düz teras [12]
2
şeklindedir. Kat alanı (15 m x 11m) 165 m ’dir. Yapı
elemanlarının ısı geçiş katsayıları sırasıyla, dış duvar için Gün Tş Tçev HT HT ni
2 2
1.03 W/m2-K, çift camlı pencere için 2.6 W/m2-K, dış kapı Aylar sayısı (˚C) (˚C) MJ/m -gün MJ/m -ay
2 2
için 4.0 W/m -K, döşeme için 0.58 W/m -K ve tavan için ni
2 Ocak 31 13.8 10.1 10.9 338
0.44 W/m -K’dir.
Şubat 28 12.7 10.7 13.2 370
İç tasarım şartları otel odaları için 20˚C alınmıştır. Antalya Mart 31 13.9 12.8 16.0 496
ili için, dış tasarım şartları kış için +3˚C; yaz için 39˚C KT Nisan 30 16.1 16.4 18.6 558
ve 28˚C YT olarak alınmıştır. Binanın ısıtma ve soğutma Mayıs 31 19.5 20.5 21.0 651
yükleri, [12-14] nolu referanslardaki bilgiler yardımıyla Haziran 30 23.5 25.0 22.3 669
hesaplanmıştır. Buna göre binanın ısıtma yükü 36819 W; Temmuz 31 26.8 28.2 22.7 704
soğutma yükü ise 50238 W duyulur ve 23722 W gizli Ağustos 31 28.5 28.1 22.6 701
olmak üzere toplam 73960 W olarak bulunmuştur. Eylül 30 27.8 24.9 20.7 621
Ekim 31 25.2 20.3 17.0 527
Kasım 30 21.5 15.6 13.9 417
Aralık 31 17.0 11.9 10.5 326

2.2. Aylık Isıl Yüklerin Hesabı

Şekil 1. Tesisat şeması.

1746
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye

Otelin günlük sıcak su ihtiyacı 3500 litre olarak belirlenmiş denklemiyle hesaplanmaktadır. X ve Y parametreleri
ve aylık sıcak su ısıl yükleri, aşağıdaki şekilde verilmektedir:

Qyi ,ss = my c p,su (Ty − Tşi ) ni . (1) FR′ A

X = FR U L × × (T ref − Tçev ) × ∆t × c . (4)
FR Q yi
bağıntısı yardımıyla hesaplanmıştır. Burada Qyi,ss aylık FR′ (τ α ) A
sıcak su ısıl yükü, my günlük sıcak sıcak su ihtiyaç miktarı Y = FR (τα ) n × × × HT n i × c . (5)
(3500 kg/gün olarak belirlenmiştir), cp,su suyun özgül ısısı FR (τα ) n Q yi
(4.186 kJ/kg-C), Ty kullanım suyu sıcaklığı (50˚C olarak
alınmıştır) ve Tşi aylık ortalama günlük şebeke suyu Burada FR toplayıcı ısı kazanç faktörü, F’R/FR ısı
sıcaklığıdır. değiştiricisinin toplayıcı ısı kazanç faktörüne etkisi, UL
toplayıcı toplam ısı kayıp katsayısı (W/m2-C), ∆t göz önüne
Bina için (UA)h değeri 1961 W/˚C olarak belirlenmiş ve alınan aydaki toplam saniye sayısı, Tçev aylık ortalama
aylık ısıtma ısıl yükleri, çevre sıcaklığı, Tref referans sıcaklık (100˚C), Ac toplam
2
toplayıcı alanı (m ), Qyi aylık toplam ısıl yük (J), HT
Q yi ,ısıtma = (UA) h (Tiç − Tçev ) n i (24 × 3600 ) . (2) toplayıcı üzerine gelen aylık ortalama günlük toplam güneş
ışınımı (J/m2), ni göz önüne alınan aydaki gün sayısı,
bağıntısı yardımıyla hesaplanmıştır. (τα ) n normal doğrultuda gelen güneş ışınımı için toplayıcı
yutma geçirme çarpımı ve (τ α ) aylık ortalama toplayıcı
Lityum bromür-su akışkan çifti kullanan absorbsiyonlu yutma-geçirme çarpımıdır.
soğutma makinasının analizi [18] nolu referanstakine
benzer şekilde yapılmıştır. Bu makine 74 kW soğutma Tesisatta düz toplayıcıların kullanıldığı ve binanın
yapabilecek kapasitede olup, buharlaştırıcı sıcaklığı 5˚C, terasında güneye dönük olarak 30˚ eğimle yerleştirildiği
absorber çıkış sıcaklığı 32˚C ve yoğuşturucu sıcaklığı varsayılmıştır. Verim parametreleri,
43˚C’dır. Kaynatıcı sıcaklığı ise 90˚C’dır. Bu şartlarda
kaynatıcıya verilmesi gerekli ısı miktarı 91.7 kW ve FR (τα ) n = 0.72 FR U L = 4.5 W /m 2 −C
2
soğutma tesir katsayısı COPSM=0.81 olmaktadır. olan 1.9 m lik seçici yüzeyli düz-toplayıcılar göz önüne
alınmıştır.
Daha sonra aylık soğutma yükleri belirlenmiş ve
buharlaştırıcı yükü (Qbuh) ve soğutma tesir katsayısı Ayrıca, hesaplarda
(COPSM) yardımıyla aylık kaynatıcı ısıl yükleri
(Qkaynatıcı=Qbuh/COPSM) hesaplanmıştır. ısı değiştirici etkenliği 0.7,
FR′
= 0.96
Sıcak su, bina ısıtması ve soğutma makinesinin kaynatıcısı FR
için aylık ısıl yük değerleri Çizelge 2’de verilmektedir.
(τ α )
= 0.94
Çizelge 2 Sıcak su, bina ısıtması ve soğutma makinesinin (τα ) n
kaynatıcısı için aylık ısıl yük değerleri Vt
= 75 litre / m 2
Ac
Aylar Sıcak Su Isıtma Kaynatıcı Toplam
Isıl Yükü Isıl Yükü Isıl Yükü Isıl Yük
Qyi,SS Qyi,ısıtma Qyi,kaynatıcı Qyi,toplam alınmıştır. Burada, Vt depo hacmidir.
(MJ/ay) (MJ/ay) (MJ/ay (MJ/ay)
Ocak 16441 51998 - 68440 Toplayıcı devresinde birim toplayıcı alanı başına
2
Şubat 15302 44120 - 59421 50 kg/h-m debide antifrizli-su (cp=3.64 kJ/kg-C)
Mart 16396 37817 - 54213 dolaştırıldığı kabul edilmiştir. Güneş toplayıcıları ile güneş
Nisan 14900 18298 - 33199 enerjisi depolama tankı arasında yer alan ısı
Mayıs 13853 - 53479 67331 değiştiricinden geçen suyun debisi ise birim toplayıcı alanı
2
Haziran 11648 - 118336 129984 başına 100 kg/h-m olarak alınmıştır.
Temmuz 10537 - 159298 169835 2
Ağustos 9765 - 159298 169063 Toplayıcı alanı Ac=102 m için f-chart yöntemiyle
Eylül 9758 - 126301 136058 hesaplanan aylık faydalanma oranları fi, Çizelge 3’de
Ekim 11264 - 70546 81810 verilmektedir. yi, aylık ısıl yükün (Qyi) yıllık ısıl yüke (Qy)
Kasım 12527 22365 - 34891 oranıdır. X ve Y ise f-chart yönteminde kullanılan
Aralık 14988 42544 - 57532 parametrelerdir.
Yıllık 157377 217142 713430 1061778

2.3. Aylık Faydalanma Oranlarının Hesabı

Aylık güneş enerjisinden faydalanma oranları, f-chart

yöntemi yaklaşımıyla hesaplanmıştır. f-chart yönteminde
sıvılı tip sistemler için aylık faydalanma oranı, fi
f i = 1.029Y − 0.065X − 0.245Y 2 + 0.0018X 2 + 0.0215Y 3 (3)

© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye

1747
 Kent, E.F., ve Kaptan, İ.N.

Çizelge 3 Aylık faydalanma oranları (fi) Çizelge 4. Güneş Enerjisi Tesisatındaki Elemanların
Tahmini Fiyatları
Aylar yi X Y fi fi yi
Ocak 0.0645 1.55 0.328 0.215 0.0139 Adet Birim Maliyet Toplam Maliyet
Şubat 0.056 1.61 0.413 0.285 0.0160 (YTL) (YTL)
Mart 0.0511 1.90 0.608 0.423 0.0216 Toplayıcı 54 700 37800
Nisan 0.0313 2.88 1.117 0.701 0.0219 Boyler (4000 litre) 2 8500 17000
Mayıs 0.0634 1.40 0.643 0.478 0.0303 Isı Eşanjörü 2 1500 3000
Haziran 0.1224 0.66 0.342 0.282 0.0345 Genleşme Tankı 3500
Temmuz 0.1600 0.50 0.275 0.233 0.0373 Pompalar 4 250 1000
Ağustos 0.1592 0.50 0.275 0.233 0.0371 Vanalar Muh. 1000
Eylül 0.1281 0.63 0.303 0.250 0.0320 Diğer 12000
Ekim 0.0771 1.15 0.428 0.325 0.0250 TOPLAM 75300
Kasım 0.0329 2.77 0.794 0.507 0.0167
Aralık 0.0542 1.81 0.376 0.242 0.0131
Binanın yıllık ısıl enerji ihtiyacının %30’unu karşılayacak
güneş enerjisi tesisatının toplam maliyeti 75300 YTL olarak
Yıllık faydalanma oranı, f bulunmuştur. Bu sadece güneş enerjisi ile ilgili kısımdaki
tesisatta yer alan elemanların toplam tahmini maliyetidir.
f = ∑ fi yi . (6) Dolayısıyla bu değer, ısıtma ve soğutma ile ilgili tüm
tesisatın toplam maliyeti değildir.
2
bağıntısı yardımıyla hesaplanmıştır. Ac=102 m için, yıllık Güneş enerjisi tesisatının kurulu olması halinde kazanda
faydalanma oranı, f=0.30 olarak bulunmuştur. yakıttan belirli oranda tasarruf sağlanacaktır.
Benzer hesaplamalar farklı toplayıcı alanları için yapılmış Antalya’da Fuel-oil 4 yakıtının birim fiyatı 1.45 YTL/kg [21]
ve sırasıyla 31 m2, 65 m2, 144 m2, 191 m2, 247 m2, olarak göz önüne alınmıştır. Alt ısıl değeri 9700 kcal/kg,
313 m2, 400 m2, toplayıcı alanları için yıllık faydalanma verim %81 alınırsa Fuel-oil 4 yakıtının birim enerji maliyeti
oranları 0.1, 0.2, 0.4, 0.5, 0.6, 0.7, 0.8 olarak bulunmuştur. 44.1 YTL/GJ olmaktadır. Yakıttaki tahmini yıllık fiyat artışı
Toplayıcı alanına göre yıllık faydalanma oranının değişimi %27 olduğu kabul edilecektir.
Şekil 2’de verilmektedir.
Otelin yıllık ısı ihtiyacı Kısım 2.2 de 1061.8 GJ olarak
bulunmuştu. Buna göre otelin yıllık ısıl enerji ihtiyacının
0.9
%30’unu karşılayacak güneş enerjisi tesisatının geri
0.8 ödeme süresi
0.7
 C i 
0.6 ln s F + 1
f Q C
 y F 1 
0.5 Np = . (7)
ln(1 + i F )
f

0.4
0.3 formülü [17] yardımıyla 3.7 yıl olarak hesaplanmıştır.
0.2
Burada, Np geri ödeme süresi, Cs güneş enerjisi tesisatının
0.1
toplam (ilk yatırım) maliyeti (YTL), iF yakıt fiyatındaki
0.0 enflasyon oranı, f güneş enerjisinden yıllık faydalanma
0 50 100 150 200 250 300 350 400 oranı, Qy yıllık toplam ısıl yük (GJ), CF1 yakıtın birim enerji
Ac maliyeti (YTL/GJ) dir.

Şekil 2. Toplayıcı alanına göre yıllık faydalanma oranının 3. Sonuç

değişimi
2.4. Güneş Enerjisi Tesisatının Geri Ödeme Süresi
2
Yıllık faydalanma oranı %30 seçildiğinde 102 m lik toplam
2
toplayıcı alanı bulunmuştur. Bu durumda 1.9 m lik
2
toplayıcılardan 54 adet gereklidir. 1.9 m lik toplayıcı
maliyetinin 700 YTL olduğu kabul edilirse toplam toplayıcı
maliyeti 37800 YTL olacaktır. Güneş enerjisi tesisatındaki
toplayıcı ve diğer elemanların tahmini maliyeti Çizelge 4’de
verilmektedir.
Bu çalışmada temiz ve yenilenebilir enerji kaynağı olan
güneş enerjisi destekli ısıtma ve absorbsiyonlu soğutma
uygulamasıyla Antalya ilindeki elli yataklı bir otelin yaz ve
kış şartlarında iklimlendirilmesi ve sıcak su ihtiyacının
karşılanması incelenmiştir. Bu amaçla öncelikle Antalya ili
için güneş ışınımı ve meteorolojik veriler ile otelin ısıtma,
soğutma ve sıcak su ısıl yük değerleri hesaplanarak
sunulmuştur. Isıtma çevrimi için sıvı dolaşımlı aktif güneş
enerjili ısıtma sistemi, soğutma için ise Lityum bromür-su
akışkan çifti kullanan soğutma sistemi kullanılmıştır. Bu
sistemlere ek olarak otelin sıcak su ihtiyacını karşılayan
güneş enerjili su ısıtma sistemi de bu sistemlerin yanında
yer almaktadır. Yıllık faydalanma oranı %30 seçildiğinde
2
102 m lik toplam toplayıcı alanı bulunmuştur. Bu durumda

1748
 Kent, E.F., ve Kaptan, İ.N.

1.9 m2 lik toplayıcılardan 54 adet gereklidir. Toplayıcı
alanına göre yıllık faydalanma oranının değişimi verilmiştir.
Ayrıca otel binasının yıllık ısıl enerji ihtiyacının %30’unu
güneş enerjisinden karşılayacak güneş enerjisi tesisatının
toplam maliyeti 75300 YTL ve geri ödeme süresi yaklaşık 4
yıl olarak bulunmuştur.
[20] SERI (Solar Energy Research Institute), Engineering
Principles and Concepts for Active Solar Systems,
Hemisphere Publishing Corporation, 1988.
[21] www.epdk.gov.tr

Kaynaklar

[1] Pastakkaya, B., Ünlü, K. ve Yamankaradeniz, R.,

Isıtma ve soğutma uygulamalarında güneş enerjisi
kaynaklı absorbsiyonlu sistemler, TTMD Dergisi, 57,
25-32, 2008.
[2] Yamankaradeniz, R., Horuz, İ. ve Coşkun, S.,
Soğutma tekniği ve uygulamaları, Vipaş A.Ş., Bursa,
2002.
[3] Syed, A., Izquierdo, M., Rodriguez, P., Maidment, G.,
Missenden, J., Lecuona, A. ve Tozer, R., A novel
experimental investigation of a solar cooling system in
Madrid, International Journal of Refrigeration, vol. 28,
859-871, 2005.
[4] Li, Z. F. ve Sumathy, K., Technology development in
the solar absorption air-conditioning systems,
Renewable and Sustainable Energy Reviews, vol. 4,
267-293, 2000.
[5] Butz, L. W., Beckman, W. A. ve Duffie, J. A.,
Simulation of a solar heating and cooling system,
Solar Energy, vol. 16, 129-136, 1974.
[6] Egrican, N. ve Yigit, A. Simulation of an absorption
cooling system, Energy, vol. 17, 593-600, 1992.
[7] Li, Z. F. ve Sumathy, K., Simulation of a solar
absorption air conditioning system, Energy Conversion
and Management, vol. 42, 313-327, 2001.
[8] Eğrican, N., The second law analysis of absorption
cooling cycles, Heat Recovery Systems and CHP, vol.
8, 549-558, 1988.
[9] Karakaş, A., Eğrican, N. ve Uygur, S., Second law
analysis of solar absorption-cooling cycles using
lithium bromide/water and ammonia/water as working
fluids, Applied Energy, vol. 37, 169-187, 1990.
[10] Kaynaklı, O. ve Yamankaradeniz, R., Thermodynamic
analysis of absorption refrigeration system based on
entropy generation, Current Science, vol. 92, 472-479,
2007.
[11] Kılıç, M. ve Kaynaklı, O., Second law based
thermodynamic analysis of water-lithium bromide
absorption refrigeration system, Energy, vol. 32, 1505-
1512, 2007.
[12] ASHRAE Temel El Kitabı (Fundamentals), Editör O.F.
Genceli, Tesisat Mühendisleri Derneği, 1996.
[13] Carrier Hava Koşullandırma Sistem Tasarımı, Cilt 1,
Alarko Yayınları, 2004.
[14] Karakoç, T. H., KTH Kalorifer Tesisatı Hesabı,
Demirdöküm Teknik Yayınları, 2006.
[15] Kılıç, A. ve Öztürk, A., Güneş Işınımı ve Düz
Toplayıcılar, SEGEM, 1984.
[16] Kılıç, A. ve Öztürk, A., Güneş Enerjisi, Kipaş
Dağıtımcılık, 1983.
[17] Duffie, J. A. ve Beckman, W. A., Solar Engineering of
Thermal Processes, John Wiley&Sons, Inc., 1991.
[18] Goswami, D. Y., Kreith, F. ve Kreider, J. F., Principles
of Solar Engineering, Taylor&Francis, 2000.
[19] ASHRAE, Active Solar Heating Systems Design
Manual, 1988.

1749
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
FINDIK YAĞI VE D2 YAKITI KARIŞIMININ PERFORMANS VE
EMİSYONUNA SERAMİK KAPLAMANIN ETKİLERİ
THE EFFECTS OF CERAMIC COATING IN A DIESEL ENGINE ON
PERFORMANCE AND EMISSIONS OF HAZELNUT OIL AND D2 FUEL
MIXTURES
a, *
Hanbey HAZAR
a, *
Fırat Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, Elazığ,Türkiye, E-posta: hanbeyhazar@hotmail.com
b
Fırat Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, Elazığ,Türkiye, E-posta: ugurozturk@msn.com
Özet
Bugün, dizel motorlarda birçok alternatif yakıt
kullanılmaktadır. Dizel yakıtına önemli bir alternatif de
bitkisel yağlardır. Yanma odası elemanlarının seramik bir
malzemeyle kaplanması No.2D yakıtı ile
karşılaştırıldığında daha düşük kalitede olan bu yakıtların
performans ve egzoz emisyon değerlerini iyileştirmek için
önemli bir çözüm olarak görülmektedir. LHR olarak
adlandırılan bu motorlar daha yüksek sıcaklıklarda çalıştığı
için bitkisel kökenli yakıtların hem performans hem de
egzoz emisyon değerleri iyileşmektedir. Bu çalışmada, bir
dizel motorun piston-silindir kafası, egzoz ve emme
supaplarının yüzeyleri plazma sprey yöntemiyle Al2O3-TiO2
ile kaplanmıştır. Böylece bu parçalara termal bariyer özellik
kazandırılmıştır. No.2D yakıtı ve fındık yağı karışımı
yakıtlar, seramik kaplanmış ve kaplanmamış motorlarda
aynı şartlar altında test edilmiştir. Kaplanmamış motora
göre kaplanmış motorda, test yakıtının performans ve
emisyon değerleri iyileşmiştir. Kaplanmış motor daha
yüksek sıcaklıkta çalıştığı için test yakıtlarının NOx
değerinde artış tespit edilmiştir. Pistonun yüzey
yapısındaki değişimler de incelenmiştir. SEM (Scanning
Electron Microscopy), optik mikroskop analizleriyle
yüzeyler üzerindeki termal ve mekaniksel şoklar
incelenmiştir. Test sonuçlarından kaplanan malzemenin
hasar görmediği ve ömrünün uzadığı söylenebilir.
Anahtar Kelimeler: Termal bariyer, dizel motor, bitkisel
yağ, egzoz emisyonu
Abstract
Today, many alternative fuel types are being employed in
diesel engines. An important alternative for diesel fuel is
vegetable oils. Coating combustion chamber elements with
a ceramic material seems an effective solution for
improving performance of these lower-quality fuels
compared with No.2D and also exhaust emission values.
Because these engines called as LHR run at higher
working temperatures, both performance of vegetable fuels
and also emission values will improve. In the present
study, surfaces of cylinder head, piston, exhaust and inlet
valve of a diesel engine were coated with Al2O3-TiO2 by
plasma spray method. Thus, thermal barrier characteristic
was brought to these parts. Variances in performance and
emission values of crude hazelnut oil and No.2D fuel
mixtures were studied in the ceramic coated and uncoated
engines under the same running conditions. Performance
and emission values of the test fuels were improved in the
coated engine compared with the uncoated engine.
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1750
b
ve Uğur ÖZTÜRK
However, because the coated engine ran at higher
temperatures compared with the uncoated engine, an
increase was seen in NOx emission in cases of test fuels.
Changing the surface modifications of the piston was
investigated. With SEM (Scanning Electron Microscopy),
EDS (Energy Dispersive Spectrograph) analysis, the
structural changes on the surface due to thermal and
mechanical shocks were examined. The test results
evidenced that, main materials (substrates) are not
damaged and the lifetime of these parts increases.
Keywords: Thermal barrier, Diesel engine, Vegetable oils,
Exhaust Emissions
1. Giriş
İçten yanmalı motorlarda hem petrole dayalı yakıt
tüketimini hem de egzoz gazlarındaki zararlı maddeleri
azaltmak için motorlu taşıtlarda kullanılabilecek yeni yakıt
türlerinin geliştirilmesi çalışmaları yapılmaktadır. Bilimsel
çalışmalar büyük ölçüde konvansiyonel olmayan yakıtların
ekonomik olarak elde edilmesi ve yakıt kalitelerinin
iyileştirilmesiyle ilgili teknolojik arayışları içermektedir [1].
Bitkisel yağların kaynağını oluşturan bitkilerin yetişmeleri
yani yenilenebilir olmaları, enerjilerinin dizel yakıtına yakın
olması ve kirletici egzoz gazlarının nispeten düşük olması
[2-5] nedeniyle bitkisel yağların dizel motorlarda yakıt
olarak kullanılmaları gündeme gelmiştir. Dizel motorlarında
bitkisel yağların herhangi bir işlem yapılmadan direkt
kullanımı, hem performans hem de parçalar üzerinde
olumsuz etki yapmaktadır [6,7]. Yanma odasında daha iyi
yanma verimi elde edilmesi, sistemde kullanılacak yakıtın
atomizasyonunun iyi olmasına bağlıdır. Bu amaçla; bitkisel
yağların direkt kullanımında en büyük problem birikintilerin
oluşması ve segmanların yapışmasıdır [8]. Motorlardaki
yakıtın verimli bir şekilde yakılması ve egzoz gazları
içindeki kirletici emisyonların azaltılması ile ilgili motor
malzemesi ve tasarımı konularında araştırmalar büyük bir
hızla devam etmektedir. Bu alanda yapılan çalışmalardan
bir tanesi de yanma odası elemanlarının seramik bir
malzeme ile kaplanmasıdır. Adyabatik veya düşük ısı
kayıplı motorlar olarak adlandırılan bu motorlarda yanma
odası elemanlarının bir kısmının veya tamamının ısı
iletkenliği düşük bir malzeme ile kaplanması sonucu
yanma sıcaklığı artmaktadır. Böylece hem yanma daha
verimli olmakta hem de kirletici emisyonlar iyileşmektedir
[9]. Günümüzde tam adyabatik olmasa bile düşük ısı
kayıplı motor dizaynı, özellikle motor parçalarının normal
çalışması için soğutma sistemine giden ısı kayıplarını
minimuma indirmekte, soğutma sistemi yükünü ve buna
harcanan gücü azaltmakta, sonuçta motor verimini

yükseltmektedir [10]. Seramik kaplı motorların yanma
odası sıcaklığının kaplanmamış motora göre yüksek
olması daha geniş damıtma aralığında ve daha az kaliteli
yakıt kullanılmasına imkan vermektedir. Ayrıca soğutma
sistemine giden ısı kayıplarının azaltılması sebebiyle, dizel
motorlarında sıkıştırma sonu gaz sıcaklığı artacağından
soğuk havalarda ilk hareket (çalışma) daha kolay olmakta,
kontrolsüz yanmadan kaynaklanan vuruntu ve gürültülü
çalışma azalmaktadır [11]. Yanma odası elamanlarının
tamamı veya bir kısmı seramik kaplanmış dizel
motorlarında kullanılan fosil kökenli yakıtlarda motor
performansı ve egzoz emisyonlarının iyileştiği çeşitli
çalışmalarda [12,13] bildirilmiştir. Bitkisel yağların viskozite
değeri dizel yakıtına göre yüksektir. Bitkisel yağların bu
olumsuz etkisini azaltmak için ısıtıldıktan sonra yanma
odasına verilmekte, böylece dizel motorlarında daha
verimli bir şekilde kullanılabilmektedir. Ancak seramik
kaplanmış dizel motorlarında yanma odası elamanlarının
izolasyonu yanma sonu sıcaklığını arttırdığından, bu
motorlarda bitkisel yağların kullanımı daha verimli
olmaktadır. Böylece herhangi bir ön ısıtma olmaksızın
bitkisel yağların kullanılabilmektedir. Literatür tarandığında
yanma odası elemanlarının bir kısmı kaplanmış dizel
motorlarında bitkisel yağların kullanımı ile ilgili çok az
çalışmaya rastlanmıştır. Bizim yapacağımız bu çalışmada,
yanma odası elemanlarından silindir yüzeyi hariç bütün
parçalar seramik kaplanacağı için büyük oranda yanma
odası yalıtılmış olan motorda bitkisel yağ ve dizel yakıtı
(D2) çalışılmış olacaktır. Böylece bu alana bir katkı
sağlanacağı düşünülmektedir. Bu çalışmanın amacı;
piston, silindir kafası, egzoz ve emme supabı seramik
kaplanmış bir dizel motorunda, önemli bir değişiklik
yapılmadan alternatif yakıt olarak fındık yağı + ASTM NO.
2D karışımı kullanımının performans ve egzoz emisyonları
üzerindeki etkilerini incelemektir. Fındık yağı + NO. 2D
karışımı ve referans yakıt No. 2D (D2)’ nin etkileri tek
silindirli, direkt püskürtmeli, tabii emişli bir dizel motorunda
tam yük-farklı hız şartlarında incelenmiştir.
1.2. Deneylerde kullanılan plazma sprey yöntemi ve
Al2O3-TiO2 kompozit kaplamalar
Plazma sprey yöntemi modern endüstri tarafından talep
edilen yüksek performanslı yüzeylerin üretilmesi ve değişik
endüstri alanlarında kullanılan önemli teknolojilerden
biridir. Bu metotla üretilen plazmanın yüksek sıcaklığı
bütün sprey malzemelerinin (seramik, metal, plastik ve
diğer bileşimleri) kısa bir zaman içerisinde kaplanmasını
sağlamaktadır. Bu metod, sprey tozu, soğutma ve ergime
süreçlerini tek bir işlem altında toplar. Al2O3-TiO2 kompozit
kaplamaları, Al2O3 matris fazı ve TiO2 destekleyici fazdan
meydana gelir. Matrisin görevi gerilimleri homojen olarak
kompozit malzemenin içine dağıtmaktır. İkinci fazın görevi
ise malzemenin mekanik özelliklerine yardımcı olmaktır.
Bu tip kaplamalar matris tozla destekleyici tozun
harmanlanarak, plazma sprey vasıtasıyla püskürtülmesi
sonucu oluşturulur. Al2O3-TiO2 kompozit kaplamadaki
titanya miktarının artmasının adhesiv gerilimlerin
artmasına neden olduğu kabul gören bir gerçektir [14].
2. Materyal ve Metod
Testler şekil 1’ de gösterildiği gibi Cusson P8160 marka bir
elektrikli dinamometre düzeneği üzerinde yapılmıştır.
Elektrikli dinamometre üzerindeki dijital ekrandan yapılan
yüklemeler, motor devri, egzoz gaz sıcaklığı okunmaktadır.
1751
Hazar, H. ve Öztürk, U.
Ayrıca dinamometre üzerinde kullanılan yakıt miktarını
belirlemek için hacimsel tipte mekanik kontrollü 10 ml ve
20 ml’ lik iki cam tüpten yapılmış silindirik bir parça
bulunmaktadır. Bu düzenekle harcanan yakıt miktarı
belirlenmiştir. Yakıt ölçeğinin başlangıç ve bitiş noktalarını
belirlemek için piyasada mevcut olan zaman kronometresi
kullanılmıştır. Egzoz gazı içerisindeki CO (ppm) ve NOx
(ppm) emisyonları madur GA-21 Plus gaz analizi cihazı,
duman yoğunluğu (%) ise Protech opax 2000 II cihazı ile
ölçülmüştür. Egzoz gazı sıcaklığı elektrikli dinamometre
üzerindeki K tipi termokupul ile ölçülmüştür. Deneylerde 4
zamanlı, tek silindirli, direkt püskürtmeli, tabii emişli, hava
soğutmalı 6LD 400 Lombardini marka bir dizel motoru
kullanılmıştır. Çizelge 1’de deney motorunun teknik
özellikleri görülmektedir. Bu çalışmada, % 50 ham fındık
yağı + % 50 dizel yakıtı alternatif yakıt olarak kullanılmıştır.
No. 2D (D2) yakıtı Elazığ/Türkiye’deki ticari gaz
istasyonlarından, ham fındık yağı ise ticari satış yapan
marketlerden temin edilmiştir. Çizelge 2’ de test
yakıtlarının fiziksel ve kimyasal özellikleri görülmektedir.
D2 dizel yakıtıyla fındık yağı hacimsel olarak %50
oranında karıştırılmıştır Deneylerde ayrıca referans yakıt
olan D2 yakıtı da kullanılmıştır. Karışımlar deneylerden
hemen önce hazırlanmıştır. Testlerde kullanılan dizel
motorun piston, silindir kafası, egzoz ve emme supabı,
plazma sprey yöntemiyle 0.05 mm kalınlığındaki NiAl ara
malzemesi üzerine seramik bir malzeme olan Al2O3-TiO2
ile 0.20 mm kalınlığında kaplama yapılmıştır. Piston, egzoz
ve emme supabının sadece yanma odasına bakan
yüzeyleri kaplanmıştır. Silindir kafası, piston, egzoz ve
emme supaplarının yaklaşık 0.25 mm kalınlığında
kaplanması sonucu bu motorun sıkıştırma oranının
değişeceği düşünülerek bu parçalarda standart motordaki
sıkıştırma oranını elde etmek için yapılan kaplama
kalınlığında malzeme (talaş) kaldırılmış ve çift conta
eklenerek standart sıkıştırma oranı sağlanmıştır. Böylece
kaplama yapılmış ve yapılmamış motor aynı sıkıştırma
oranına getirilmiştir. Testler tam yük şartında yapılmıştır.
Motor, normal çalışma sıcaklığına ulaşması için D2 yakıtı
ile 30 dk. çalıştırılmıştır. Deneylerde önce kaplanmamış
motor test edilerek sonuçlar alınmış daha sonra aynı
motorun; piston yüzeyi, silindir kafası, egzoz ve emme
supabı kaplanarak aynı şartlar altında testler
tekrarlanmıştır. Her hızda motor bir süre bekletilmiş ve
daha sonra ölçüm sonuçları kaydedilmiştir. Bütün ölçümler
her hızda en az 3 kez tekrarlanmıştır.
Şekil 1. Deney düzeneği. (1) Motor; (2) Elektrik yük ünitesi;
(3) Kontrol paneli; (4) Hava filtresi; (5) Hava
ölçüm ünitesi; (6) Yakıt tankı; (7) Cam tüp; (8)
Duman ölçer; (9) Egzoz emisyon cihazı.
 Hazar, H. ve Öztürk, U.

Çizelge 1. Deney Motorunun Teknik Özellikleri Şekil 2’ ye bakıldığında her iki motor için de düşük
devirlerde bütün test yakıtlarında duman yoğunluğunun
Motorun Markası ve Tipi 6LD 400 Lombardini düşük olduğu görülmektedir. Düşük devirlerde yanma
Strok sayısı 4 odasındaki hava hareketliliğinin ve yanma odası
Silindir sayısı 1 sıcaklığının düşük olmasından dolayı bu durumun oluştuğu
Silindir çapı 86 mm düşünülmektedir. Şekil 2’ ye göre hem SM hem de KM
Strok 68 mm motorlarda kullanılan bütün test yakıtları için artan motor
devriyle birlikte duman yoğunluğunun arttığı görülmektedir.
Motor gücü 6.25/8.5 (kW/ hp)
Yüksek devirlerde; yetersiz süre, düşük yanma verimi ve
Yakıtı Dizel motorini
artan motor devriyle birlikte zengin karışım oluşumunun
Püskürtme şekli Direkt enjeksiyonlu duman yoğunluğunu arttırdığı düşünülmektedir. Yüksek
Püskürtme basıncı 200 kg/cm2 devirlerde yakıt miktarının püskürtülmesi her çevrimde
Soğutma şekli Hava soğutmalı arttığı için gerekli hava sağlanamamaktadır, bu da duman
Sıkıştırma Oranı 18:1 miktarının yüksek devirlerde artmasına neden olmuştur.
Devir 3600 min-1 SM motora göre KM motorda bütün çalışma devir
aralıklarında FY yakıtı için ortalama %12’ lik bir azalma
tespit edilmiştir. D2 için SM ve KM motorlardaki duman
Çizelge 2. Test yakıtlarına ait fiziksel ve kimyasal özellikler
yoğunluğu kıyaslandığında ortalama %11’ lik bir azalma
tespit edilmiştir. KM motorda kullanılan bütün test
Yoğunlu
Alevlenm Isıl yakıtlarındaki bu azalma, yanma odası elemanları üzerinde
Yakıt k Viskozite Setan
e noktası değer oluşturulan termal bariyer etkisiyle yanma sıcaklığının
Türü 20 oC (mm2/s) sayısı
(oC) (kJ/kg)
(kg/dm3) yükselmesi, böylece daha fazla karbon parçacığının
Fındık reaksiyona girmesiyle açıklanabilir. İçten yanmalı
3.3 (37.8
yağı 0.915 o 51 115 40170 motorlarda viskozite küçüldükçe püskürtme ile oluşan yakıt
C)
(FY)
No.2D 4. 3 (27 demeti içindeki yakıt damlacık çapları küçülür ve yanma
0.83 o 47 58 42300 iyileşir. Bu açıdan viskozite yanmayı etkileyen faktörler
(2D) C)
arasındadır. Sıcaklık, viskoziteye önemli derecede etki
Çizelge 3. Kaplama işleminde kullanılan sprey ettiğinden, viskozite her zaman sıcaklıkla birlikte
parametreleri azalmaktadır. FY yakıtının yüksek viskoziteye sahip
olmasının negatif etkisinin KM motorda azaltıldığı
Plazma tabancası Metco 3MB düşünülmektedir.
Akım (Amper) 500
Voltaj (Volt) 62 3. 2. CO Emisyonu
Sprey mesafesi (mm) 70
Gaz basıncı (psi) (Ar/H2) 80/15 Yanma odasında CO emisyonunun oluşumu yakıtın tam
Uygulanan kaplama kalınlığı 200µm (Al2O3-TiO2)+
(µm) 50µm (NiAl)=250µm
yanmamasından kaynaklanmaktadır. Yakıtın tam yanması
Ara malzeme (50 µm) NiAl durumunda yakıt içerisinde bulunan karbon atomlarının
Kaplama malzemesi Al2O3-TiO2 tamamı CO2’ ye dönüşür.
İçten yanmalı motorlarda karbon monoksit (CO) emisyonu
3.Deney Sonuçları ve Değerlendirilmesi genellikle yakıt/hava oranıyla kontrol edilebilmektedir [17].
Dizel motorlarında yanma olayını etkileyen ve yanmayı
3.1. Duman Yoğunluğu devam ettiren; yanma bölgesindeki sıcaklık, basınç,
karışım oranı ve oksijen miktarını belirleyen yerel
Dizel motorlarında oluşan duman yoğunluğu, eksik yanma koşullardır [18].
ürünüdür. Duman yoğunluğunun yapısı, alevdeki yerine
göre kimyasal ve fiziksel olarak değişmektedir [15,16]. Şekil 3’ de CO emisyonunun motor devriyle değişimi
Şekil 2’ de her iki motor için duman yoğunluğunun motor görülmektedir.
devriyle değişimi görülmektedir.

Şekil 3. Farklı motor hızlarında test yakıtların CO

mukayesesi.
Şekil 2. Farklı motor hızlarında test yakıtların duman
yoğunluğunun mukayesesi.

1752
 Hazar, H. ve Öztürk, U.

Şekil 3’ de hem SM hem de KM motorunda bütün test 3. 4. Motor Gücü (Pe)

yakıtları için düşük devirlerde CO emisyonun yüksek
olduğu, orta devirlerde düştüğü, orta devirden sonra ise Şekil 5’ de motor gücünün devirle değişimi görülmektedir.
artmaya başladığı görülmektedir. SM motoruna göre KM
motorunun CO emisyonunda D2 yakıtı için %19, FY yakıtı
için %20’ lik bir azalma meydana gelmiştir. Her iki motor
için referans yakıt D2’ e göre en düşük CO emisyonu KM
motorunda FY’ de (2300 d/dk.)) elde edilmiştir. KM
motorunda CO emisyonundaki azalma; seramik kaplama
neticesinde soğutmaya ve dış ortama giden ısı kaybının
azaltılmasıyla yanma sonu sıcaklığının artması ve böylece
daha fazla HC’ nin yanmaya iştirak etmesiyle [19] izah
edilebilir.

3.3. NOX Emisyonu

NOx emisyonu yanma odası içerisinde bulunan azotun

oksitlenmesi ile oluşur. Temel kaynağı atmosferik azotun
oksidasyonudur.
Nitrik oksit (NO) ve nitrojen dioksit (NO2), NOx emisyonu
olarak birlikte gruplandırılırken, NO, motor silindiri
içerisinde üretilen nitrojenin baskın (etken) oksididir. NO’
nun esas kaynağı atmosferik nitrojenin oksidasyonudur.
Ancak yakıt içerisinde önemli miktarda nitrojen varsa bu da
ilave bir NO kaynağı olmaktadır. NOx emisyonu genellikle
o
1800 K’ nin üzerindeki sıcaklıklarda oluşur. Özellikle O2’ in
bulunduğu bölgelerdeki sıcaklığın yüksekliği ve bu
sıcaklıkta kalma süresi oldukça etkilidir [17].
Şekil 4’ de NOx emisyonun motor devriyle değişimi
görülmektedir.
Şekil 5. Farklı motor hızlarında test yakıtların motor gücü
mukayesesi.
Şekil 5’ de hem SM hem de KM motorları için genel olarak
artan motor devriyle birlikte bütün test yakıtları için motor
gücünün arttığı görülmektedir. Bu da devir sayısının
artması ile birim zamandaki çevrim sayısının artmasının
doğal bir sonucudur. Devir sayısının artışı, hava türbülansı
ve daha homojen bir karışım oluşumu üzerinde önemli bir
etkisi vardır. SM motoruna göre KM motorunda bütün test
yakıtları için ortalama motor gücü artışı; D2’ de %2.3, FY’
de %2.6 olarak tespit edilmiştir. KM motorundaki genel
olarak motor gücü artışı, seramik kaplamanın oluşturduğu
termal bariyer etkisi sonucu yanma veriminin iyileşmesiyle
açıklanabilir.

3.5. Özgül Yakıt Tüketimi (SFC)

Özgül yakıt tüketimi üzerinde; yanma verimi, yakıtın fiziksel

ve kimyasal özellikleri önemli bir etkiye sahiptir. Şekil 6’ da
SFC’ nin motor devriyle değişimi görülmektedir.

Şekil 4. Farklı motor hızlarında test yakıtların NOx

mukayesesi.

Şekil 4’ e bakıldığında SM ve KM motoru için düşük motor

devrinden orta devire kadar NOx emisyonun arttığı, orta
devirden sonra azaldığı görülmektedir. NOx emisyonun
düşük devirlerde düşük çıkması, yanma odası sıcaklığının
düşük olmasının bir sonucu olduğu düşünülmektedir [21].
Bütün test yakıtlarında yüksek devirlerde her iki motor için
NOx emisyonunun yüksek çıkması, artan sıcaklığa rağmen
NOx oluşumu için yeterli zamanın kalmamasıyla izah
edilebilir. SM motora göre KM motorunda NOx
emisyonunda D2 yakıtında %8, FY’ de %9’ luk bir artış
tespit edilmiştir. KM motorunda kullanılan bütün test
yakıtlarında SM motoruna göre NOx emisyonunda artış
görülmüştür. KM motorundaki NOx emisyonu artışı,
seramik kaplamanın oluşturduğu termal bariyer etkisiyle
yanma odası elamanlarının sıcaklığının artması ve böylece
yanma sıcaklığının artışı ile açıklanabilir.
Şekil 6. Farklı motor hızlarında test yakıtların be
mukayesesi.
Şekil 6’ da hem SM hem de KM motorunda bütün test
yakıtları için SFC’ nin düşük devirlerde arttığı, orta
devirlerde düştüğü ve yüksek devirlerde ise tekrar arttığı
görülmektedir. SM motoruna göre KM motorunda SFC’
deki azalma D2 yakıtında %3.6, FY yakıtında %3.4 olarak
tespit edilmiştir. FY yakıtının D2 yakıtına göre kalorifik
değerinin düşük, viskozitesinin yüksek olması, her iki
motor içinde FY yakıtının daha yüksek SFC’ ye sahip

1753
 Hazar, H. ve Öztürk, U.

olmasına neden olmuştur. Şekil 6’ ya bakıldığında yapılan
kaplama neticesinde KM motorunda kullanılan test
yakıtların SFC’ sinde azalma meydana gelmiştir. Elde
edilen bu sonuç çeşitli çalışmalarla [11,13] paralellik
göstermektedir.
ömrünün artması sağlanmaktadır. Şekil 8’ de uygulanan
seramik kaplamanın optik mikroskopla çekilen fotoğrafı
görülmektedir. Şekil 9’ da ise pistonların çalışma sonrası
SEM (Scanning Electron Microscopy) fotoğrafları
görülmektedir.

3. 6. Egzoz Gaz Sıcaklığı

Şekil 7’ de egzoz gaz sıcaklığının motor devriyle değişimi

görülmektedir

Şekil 8. Uygulanan seramik kaplamanın kesitten alınmış

optik fotoğrafı (x100µm)
Şekil 7. Farklı motor hızlarında test yakıtların egzoz gazı
sıcaklıklarının mukayesesi.

Şekil 7’ de her iki motorda kullanılan test yakıtları için artan

motor devriyle birlikte egzoz gazı sıcaklıklarının yükseldiği
görülmektedir. Bu da artan motor devriyle birlikte birim
zamanda motorda yakılan yakıt miktarının artması ve buna
bağlı olarak üretilen ısı enerjisinin yükselmesiyle
açıklanabilir. Çünkü devir artışı ile birlikte egzoz gazı debisi
ve sıcaklığının artışı, egzoz gaz sıcaklığını da arttırır. SM
motoruna göre KM motorunda egzoz gaz sıcaklık artışı D2
yakıtında %11, FY yakıtında %12 olarak tespit edilmiştir.
SM motoruna göre KM motorunda kullanılan bütün test
yakıtların egzoz gaz sıcaklığının artması, yapılan kaplama
neticesinde soğutmaya ve dış ortama giden ısının
azaltılması ve bu ısının egzoz gazına geçmesinden
kaynaklandığı düşünülmektedir. Yapılan çeşitli (a) (b)
çalışmalarda [21-22] benzer sonuçlar elde edilmiştir. Şekil 9. Çalışma sonrası kaplanmamış (a) ve kaplanmış
(b) pistonların SEM fotoğrafı (x500µm)
3. 7. Malzemelerin Yüzey Yapılarındaki Değişimler
Fotoğraflardan da görüldüğü gibi kaplama yapılmış pistona
İçten yanmalı motorlarda yanma odası parçaları aşırı göre modifikasyon yapılmamış piston üzerinde daha fazla
sıcaklık, termal şok gibi olumsuz etkiler altında çalışır. deformasyonların oluştuğu görülmektedir. Yanma
Sıkıştırma zamanı sonunda yanma odasında, yanma odasında yanma zamanında meydana gelen termal şok,
başladığı zaman alev cephesi her zaman üniform bir aşırı sıcaklık, düzensiz termal gerilme gibi olumsuzlukları
şekilde yayılmaz. Yanma odasında alev cephesinin uygulanan seramik kaplama karşılayıp üzerine almıştır.
düzensiz yayılması, kısmi alev çarpışmaları ve vuruntu gibi Böylece bu parçaların bu olumsuz etkilerden minimum
olumsuz etkiler meydana getirmektedir. Böylece yanma düzeyde etkilendiği düşünülmektedir.
odası parçaları termal gerilmelere ve termal şoklara maruz
kalmaktadır. Bu yanma olumsuzlukları, yanma odasını 4. Sonuçlar
oluşturan parçaların düzensiz gerilmesine ve normalden
daha fazla yük altında çalışmasına sebep olmaktadır. Bir dizel motorun yanma odası elamanları olan piston
Seramikler, mükemmel korozyon direnci ve yüksek erime yüzeyi, silindir kafası, egzoz-emme supapları seramik bir
noktalarına sahip olmalarından dolayı yüksek sıcaklık malzeme ile kaplanmış ve bu motorda yakıt olarak fındık
altında çalışan malzemeler için alternatif olarak yağı + dizel yakıtı karışımı kullanılmıştır. Yanma odası
görülmektedir. Yanma odası parçalarının yüzey elamanları seramik kaplanan dizel motorda ısı transfer
modifikasyonun değiştirilmesi, bu olumsuz etkileri olayının azaldığı, böylece yanmayı iyileştirerek motorun
kaplamanın karşılamasına neden olacaktır. Böylece ana performans ve emisyon değerlerini olumlu yönde etkilediği
malzemeler (substrate) zarar görmemekte ve bu parçaların görülmüştür. Yapılan deney sonuçlarına göre:

1754
 Hazar, H. ve Öztürk, U.

1. FY yakıtının yüksek viskozite ve düşük kalorifik
değere sahip olmasından dolayı her iki motorda
D2 yakıtına göre daha düşük motor gücü elde
edilmiştir. Ancak KM motorunda kullanılan bütün
test yakıtlarının motor gücü değerinde artış
olmuştur. Bu artış FY yakıtı için % 2.6, D2 yakıtı
için %2.3 olmuştur.
2. SM motoruna göre KM motorunda test yakıtları
için SFC değerinde azalma tespit edilmiştir. SFC
değerindeki azalma D2 yakıtı için %3.6 olurken
FY yakıtında %3.4 olarak tespit edilmiştir. Termal
bariyer kaplamanın yanmayı iyileştirerek SFC’ yi
olumlu yönde etkilediği söylenebilir.
3. SM motoruna göre KM motorunda CO
emisyonunda, D2 yakıtı için %19, FY yakıtında %
20’ lik azalma meydana gelmiştir.
4. Duman yoğunluğu SM motoruna göre KM
motorunda FY yakıtı için %12 azalma meydana
gelirken D2 yakıtı için %11 azalma meydana
gelmiştir. Duman yoğunluğunun yanmamış
yakıtın bir sonucu oluştuğu düşünülürse, KM
motordaki termal bariyerin etkisinin duman
yoğunluğunu azaltması beklenen bir sonuçtur.
5. Oluşturulan termal bariyer sonucu SM motoruna
göre KM motorda NOx emisyonunda D2 yakıtı için
%8’ lik bir artış meydana gelirken, FY yakıtında
%9’ luk bir artış meydana gelmiştir. KM
motorunda bütün test yakıtlarındaki NOx
emisyonu artışı, yüksek gaz sıcaklığından dolayı
meydana geldiği düşünülmektedir.
Kaynaklar
[1] Borat, O., Balcı, M., ve Sürmen, A., İçten Yanmalı
Motorlar, Gazi Üniversitesi, Teknik Eğitim Fakültesi
Yayınları,Ankara.
[2] Lapuerta, M., Fernandez, J.R. and Audelo, J.R.,
Diesel particulate emissions from used cooking oil
biodiesel, Bioresource Technology.
doi.org/10.1016/j.biortech.2007.01.033. 2007.
[3] Sahoo, P.K., Das, L.M., Babu, M.K.G. and Naik, S.N.,
Biodiesel development from high acid value polanga
seed oil and performance evaluation in a CI engine,
Fuel. vol. 86, 448-454, 2007.
[4] Bouaid, A., Martinez, M. and Aracil J., A comparative
study of the production of ethyl esters from vegetable
oils as a biodiesel fuel optimization by factorial design,
Chem Eng J. doi.org/10.1016/j.cej.2007.03.077. 2007.
[5] Lin, Y.F., Wu, Y.G. and Chang, C.T., Combustion
characteristics of waste-oil produced biodiesel/diesel
fuel blends, Fuel. vol. 86, 1772-1780, 2007.
[6] Nwafor, O.M.L. and Rice, G., Performance of
rapeseed oil blends in diesel engines, Applied Energy.
vol. 54, 345-354, 1996.
[7] Canakci, M., Combustion characteristics of a
turbocharged DI compression ignition engine fueled
with petroleum diesel fuels and biodiesel, Bioresource
Technology. vol. 98, 1167-1175, 2007.
[8] Altın, R., An experimental investigation on use of
vegetable oils as diesel engine fuels, Doktora Tezi,
Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 1998.
[9] Qiu, X. and Hamdi, A., Development of bench test
methods for the evaluation of ion-implanted materials:
piston/bore application, Surface and Coating
Technology. vol. 88, 190-196, 1996.
[10] Wacker, E. and Sander, W., Piston design for high
combustion pressure and reduced heat rejection to
coolant, SAE Technical Paper, No. 820505, 1982.
[11] Hejwowski, T. and Weronski, A., The effect of thermal
barrier coatings on diesel engine performance,
Vacuum. Vol. 65, 427-432, 2002.
[12] Sudhakar, V., Performance analysis of adiabatic
engine, SAE Technical Paper, No. 840850, 1984.
[13] Miyairi, Y., Matsuhisa, T. and Ozawq, T., Selective
heat insulation of combustion chamber wall for a DI
diesel engine with manolithic ceramics, SAE Technical
Paper, No. 890141, 1989.
[14] Salman, S., Köse, R., Urtekin, L. and Fındık F., An
investigation of different ceramic coating thermal
properties, Materials and Design. Vol. 27, 585–590,
2006.
[15] Boran, E., Dizel motorlarında bazı işletme
parametrelerinin is oluşumu ve motor performansına
etkileri üzerine bir araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Gazi
Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2001.
[16] Tree, D.R., and Svensson, K., Soot progresses in
compression ignition engines, Progress in Energy and
Combustion Science, vol. 33, 272-309, 2007.
[17] Heywood, J.B., Internal Combustion Engine
Fundamentals, McGraw-Hill, New York, 1988.
[18] Morel, T., Keribar, Blumberg, P.N. and Fort, E.F.,
Examination of key issues in low heat rejection
engines, SAE Technical Paper, No.860316, 1986.
[19] Zhang, H. and Wang, J., Combustion characteristics
of a diesel engine operated with diesel and burning oil
of biomass, Renewable Energy. vol. 31, 1025-1032,
2006.
[20] Stone, R., Introduction to Internal Combustion
Engines, Macmillan, London, 1985.
[21] French, C.C.J., Ceramics in reciprocating internal
combustion engines, SAE Technical Paper, No.
841135, 1984.
[22] Thring, R.H., Low heat rejection engines, SAE
Technical Paper, No. 860314, 1986.

1755
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
TİCARİ BASF KATALİZÖRÜ İLE SABİT YATAKLI BİR REAKTÖRDE
C2H5OH-REFORMİNG PROSESİ İLE HİDROJEN ÜRETİMİ
HYDROGEN PRODUCTION BY C2H5OH-STEAM REFORMING PROCESS
IN A FIXED-BED REACTOR WITH COMMERCIAL BASF CATALYST
a,*
Menderes LEVENT , Murat AĞBABA , Yusuf ŞAHİN
a,*
Atatürk Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi Kimya Müh. Böl., Erzurum, Türkiye, E-Posta: mlevent@atauni.edu.tr
b
Atatürk Üniversitesi, Fen Fakültesi, Fizik Bölümü, Erzurum,Türkiye, E-Posta: muratagbaba@mynet.com.tr
c
Atatürk Üniversitesi, Fen Fakültesi, Fizik Bölümü, Erzurum,Türkiye, E-Posta: ysahin@atauni.edu.tr
Özet
Bu çalışmada, etanolün buharla reforming prosesi ile
hidrojen üretimi yapılmaktadır. Bu amaç için BASF
firmasından 700 °C’ye kadar kullanılabilecek ticari bir
katalizör (NiO/SiO2,MgO,CaO,Cr2O3) temin edilmiştir. Bu
ticari katalizörün laboratuvarda test çalışmaları yapılmıştır.
Daha önceki bir proje çalışmasında, hidrokarbon buhar
reforming çalışmaları için dizayn edilen bir deney seti ile,
bu prosese ait deneysel ölçümler gerçekleştirilmiştir.
Çalışmalarda, ticari katalizör H2 akımında 600°C’de
şartlandırılmıştır. Farklı sıcaklıklarda ve farklı etanol/su
oranlarında ve farklı tanecik büyüklüklerinde, hidrojenin
reaktör çıkış gaz karışımındaki yüzde bileşimleri
ölçülmüştür. Gaz karışımının analizi için bir Mini GC
kullanılmıştır. GC’de birinci seri deneylerde, Azor (N2) gazı
taşıyıcı olarak kullanılarak sistem çıkışında yüksek
oranlarda H2 tayinleri yapılmıştır. GC’de ikinci seri
deneylerde He taşıyıcı olarak kullanılarak reaksiyonun
diğer ürünleri de tayin edilmiştir. Su/etanol hacim oranları,
1/10, 1/8, 1/6, 1/4 ve 1/2 alınarak deneysel ölçümler
300°C -700°C sıcaklık aralığında alınmıştır. Etanol/su
Besleme debileri 0-4 bar’lık bir perilstatik pompa ile
sisteme yapılmıştır. Deneysel çalışmalar için reaktöre 5
gram katalizör yüklenerek devam edilmiş olup, yapılan
analizler neticesinde hidrojen verimi % 70- %80 civarında
bulunmuştur. Her bir deney için toplanan kondensat daki
etanol bileşimleri araştırıldı, ancak etanolün tamamına
yakınının ürüne dönüştüğü görülmüştür. Deneysel çalışma
sıcaklığı arttıkça etanol dönüşümü ve hidrojen verimlerinde
belirgin artışlar kayd edilmiştir. Elde edilen ölçümlerden
yararlanarak bu prosesin optimum operasyon
parametreleri, reaksiyona ait kinetik parametreler
hesaplanmaya çalışıldı. Ticari BASF katalizörü kullanılarak
farklı etanol/su oranları için üretilen hidrojen miktarları
ölçüldü ve elde edilen deneysel verilerden etanol-buhar
reforming reaksiyonuna ait bazı kinetik parametreler
hesaplanmıştır.
Anahtar kelimeler : etanol buhar reforming, ticari
katalizör, hidrojen üretimi, kinetik parametreler
Abstract
In this study, hydrogen production has been realised with
ethanol-steam reforming process. For this purpose, a
commercial catalyst (NiO/SiO2, MgO, CaO, Cr2O3) with
uses up to 700 °C has been provided from BASF
company. Testing studies of this commercial catalyst have
been carried out in Laboratory. From a previous Project
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1756
b c
study, with an designed experimental setup for
hydrocarbon steam reforming, the experimental
measurements of this study were conducted. For these
studies, the commercial catalyst was reconditioned with H2
stream at 600 °C. At different temperatures and at different
ethanol/water ratios and with different particle sizes,
hydrogen percentages of composition in gas mixture were
measured at the reactor exit. For analyses of gas mixture a
Mini GC has been used. At first series of experiments with
GC, by using Nitrogen(N2) as carrier, higher
ratios(contents) of H2 were determined in the exit of the
system. By using He as carrier in second series of
experiments with GC, other products of reaction were
determined. By taking ethanol/water volume ratios as 1/10,
1/8, 1/6, 1/4 and 1/2 at 300°C-700°C temperature range,
the experimental measurements were carried out. With a
perilstatic pump of 0-4 bar pressure, Ethanol/water feed
flowrates were supplied for the system. For this
experimental study, by loading a 5 gr of catalyst to the
system, hydrogen yield was obtained around 70%-80% as
a result of conducted analysis. Ethanol composition in
collected condensat was investigated for each experiment,
however, it has been observed that nearly all of the
ethanol was converted. When experimental operation
temperature was increased, it has been seen that ethanol
conversion and hydrogen yield are significantly increased
as recorded. By beneficial of obtained(collected)
measurements, the optimum operation parameters of this
process, and kinetic parameters of the reaction have been
attempted to calculate. By using commercial BASF
catalyst, for different ethanol/water ratios, produced
hydrogen quantities measured and from obtained
experimental data, some kinetic parameters have been
calculated for the ethanol-steam reforming reaction.
Keywords: ethanol steam reforming, commercial catalyst,
hydrogen production, kinetic parameters
1. Giriş
Etanol’ün buhar reformingi ile Ir/CeO2 katalizörü üzerinde
hidrojen üretimi, reaksiyon mekanizması ve katalizör
kararlılığı Zhang ve arkadaşları[1] tarafından çalışılmıştır.
Etanol’ün asetaldehite dehidrojenasyonunun birincil
reaksiyon olduğunu belirtmektedirler ve düşük
sıcaklıklarda asetaldehitin metan ve CO’ya bozunduğunu
belirtmektedirler. Metanın daha sonra H2 ve CO’ya reforme
olduğunu ve asetonun doğrudan H2 ve CO2’ye
dönüştüğüne işaret etmektedirler. CO,CO2 ve CH4’e
ilaveten su/etanol karışımı, yüksek sıcaklıklarda, buhar-
metan reforming ve su-gaz değişimini sağlayan en büyük
 Levent,M. Ağbaba, M. Şahin, Y.

reaksiyonlar olduğunu beyan etmektedirler. Su/etanol’ün
stokiyometrik bir besleme bileşimi ile 650°C’de dahi
etanolün buhar reforminginde Ir/CeO2 katalizörünün
kararlı bir performans sağladığını ve çıkış gaz bileşiminin
300 saat’lik bir işletme zamanı için değişmeden kaldığını
beyan etmektedirler.
için seyreltilmiş şartlar altında çalışmışlardır. Deneysel
sonuçlar temeli üzerinde sıcaklığın bir fonksiyonu olarak
etanol reforminginin detaylı bir kinetik mekanizmasını
müzakere etmişlerdir. Reaksiyon seçiciliği ve karbon
oluşumu üzerine oksijenin rolüne özel bir itina
harcamışlardır.

Liguras ve arkadaşları[2], destekli yeni metal katalizörler
üzerinde etanolün buhar reformingi ile yakıt hücreleri için
hidrojen üretimini çalışmışlardır. Çalışmlarında etanolün
buhar reformingi(SR) için destekli yeni metal katalizörlerin
katalitik performansını metal yüklemesi(%0-5 ağırlık
oranında) ve destek doğası(Al2O3, MgO, TiO2) aktif metalik
fazın doğasına(Rh,Ru,Pt,Pd) binaen 600-850°C sıcaklık
aralığında araştırmışlardır. Çalışmalarında Rh bileşimli
katalizörlerin, benzer metal bileşimine sahip Pt, Ru ve Pd
katalizörlerine göre, etanol buhar reformingi için önemli
derecede daha aktif ve seçici olduğunu gözlemlemişlerdir.
Co, Ir ve Ni katalizörler üzerinde hidrojen üretimi için
biyoetanolün buhar reformingi Zhang ve arkadaşları[3]
tarafından çalışılmıştır. Belirtilen katalizör ile 300-700°C
aralığında etanol-buhar reforming reaksiyonunu
incelemişlerdir. Düşük sıcaklıklarda aset aldehite etanol
dehidrojenasyonu ve metan ve karbon diokside etanol
bozunmasının birincil reaksiyonlar olduğunu
belirtmektedirler. Yüksek sıcaklıklarda, aset aldehit ve
aseton gibi tüm etanol ve ara ürünlerin tamamının
hidrojene, karbon oksitleri ve metana dönüştüğü, metan
buhar reformingi ve tersinir su-gaz değişim reaksiyonları
en büyük reaksiyonlar olduğunu çıkış gaz bileşiminde tayin
etmişlerdir. Daha önemlisi, uzun dönem kararlılık
testlerinde Ir/CeO2 katalizörünün hiçbir deaktivasyon
olmaksızın 300 saat işletme süresi boyunca
kararlılıklarından herhangi bir değişim olmadığını
belirtmişlerdir.
Ni/CeO2-ZrO2 katalizörü üzerinde etanolün oksidatif buhar
reformingi Biswas ve Kunzru[4] tarafından çalışılmıştır.
Dönüşüm ve ürün seçicilikleri üzerine oksijen ilavesi ve
boşluk zamanının etkisi 400-650°C’lik bir sıcaklık
aralığında 1/8 etanol/su molar oranı ile atmosfer
basıncında aşağı akışlı borusal sabit yataklı bir reaktörde
incelemişlerdir. O2/EtOH molar oranı 0,5’den 1,5’a kadar
değiştirilmiştir. Oksijen varlığında, katalitik aktivite önemli
Yakıt hücresi uygulamları için hidrojenin oluşumu için
Ni/destekli katalizörler üzerinde etanolün buhar
reformingini Denis ve arkadaşları[6] tarafından
çalışılmıştır. Makalede, aktiviteler üzerine nikel katalizörün
destek doğalarının (TiO2, ZnO, Al2O3 ve Al2O3 -Fe2O3)
etkisi düşünülmüş ve deney sonuçları rapor edilmiştir.
Katalizör destek üzerinde görünen etanolün kimyasal
transformasyonu, prosesin üretebilirliği ve seçiciliğine etki
eden kimyasal doğasının önemli bir faktörünü oluşturur.
Çalışmalarında, biyoetanolün buhar reformingi için dizayn
edilen nikel katalizörde en uygun desteğin ZnO ve TiO2
olduğunu belirtmektedirler. Uygun fazlalıktaki su
miktarının(4/1’den daha yüksek H2O/EtOH) reaksiyon
karışımında olmasının katalizörde karbon çökmesini
sınırladığı belirtilmektedir.
1.1. Reaksiyonun Kinetik ve Termodinamik
Analizi
Etanol-buhar reformingi, H2, CO2, CO ve CH4 oluşumunu
hesaba katarak üç ana reaksiyondan oluşur[7] :
C 2 H 5 OH + 3H 2 O → 2CO2 + 6 H 2 (1)
C 2 H 5 OH + H 2 O → 2CO + 4 H 2 (2)
C 2 H 5 OH + 2 H 2 → 2CH 4 + H 2 O (3)
Belirtilen reaksiyonlar endotermik reaksiyonlardır. Bu
nedenle rekasiyonların oluşabilmesi için reaksiyon ortamı
sürekli olarak uygun reaksiyon sıcaklığına ısıtılmalıdır.
Diğer dört reaksiyon da oluşur : aset aldehite etanol
dehidrojenasyonu, etilene etanol dehidrojenasyonu, ve
karbon dioksit ve metana etanol krakingi, yada etanolden
karbon monoksit, metan ve hidrojen oluşumu[7].
Yapılan kinetik hesaplamalar ile aktivasyon enerjisinin
3 3
4,5x10 - 7,5x10 kJ/kmol aralığında değiştiği ve
literatürle de[12] bire bir örtüştüğü görülmektedir. Aynı
zamanda ortalama reaksiyon hız sabitinin de k = 3,28x10
-2

derecede yüksek ve etkisinin düşük sıcaklıklarda(<450°C) -1

dak olduğu bulunmuştur. Bu çalışmada, Etanol-Buhar
fazla olduğunu belirtmektedirler. Hidrojen verimleri, Reaksiyonuna ait değşik sıcaklıklardaki hız sabitleri ve
seçiciliklerin ve karbon oluşumunda oksijen ilaveleri ile Aktivasyon Enerjileri Çizelge 1’de verilmiştir.
önemli ölçüde etkilendiğini belirtmektedirler. 500°C’den
küçük bir sıcaklıkta hidrojen veriminin O2/EtOH’ın 0,5’lik bir Çizelge 1. Reaksiyona ait bazı kinetik parametreler
molar oranında en yüksek olduğunu belirtmektedirler. Sıcaklıklar(°C) 250 400 650
Buna ilaveten yüksek sıcaklıklarda, daha yüksek hidrojen -1
k (dak ) 3,33x10
-2
4,16x10
-2
5,50x10
-2

verimleri oksijen yokluğunda elde edildiği rapor 250-400°C Sıcaklık Aralığı 400-650°C Sıcaklık
edilmektedir. Beslemede(O2/EtOH≥0,5) yüksek oksijen için Aktivasyon Enerjisi, Aralığı İçin Aktivasyon
varlığında hidrojen veriminin düştüğü belirtilmektedir. E (kJ/Kmol) Enerjisi, E (kJ/Kmol)
4,4341x103 5,768x103
Bir hibrid elektrik aracında hidrojen üretimi için etanol
Aktivasyon Enerjilerinin hesaplandığı korelasyon :
reformingi ve proses optimizasyonu Klouz ve
E= R(T1(ort)* T2(ort))/( T2(ort)- T1(ort))*(ln(k2(ort)/ k1(ort))
arkadaşları[5] tarafından çalışılmıştır. Çalışmalarında, bir
katı polimer yakıt hücresine(SPFC) beslemek için
hidrojence zengin bir akım üretmek için bir Ni/Cu katalizör
Çeşitli sıcaklıklarda Barin ve diğerleri [8] kitabından alınan
üzerinde bir etanol reforming prosesinin optimizasyonuna
300K, 500K, 800K ve 1000K sıcaklığındaki verilerden
odaklanmışlardır. Reformere H2O/EtOH ve O2/EtOH
ampirik formül üretme yöntemiyle üretilen birkaç formül
besleme molar oranları, etanol reformerinin çıkışında
yardımıyla elde edilen Cp , Hf, Gf’ nin 673K deki diğerleri
hidrojen ve CO2/COx molar oranlarını maksimize etmek
Çizelge 2.de verilmiştir.

1757
 Levent,M. Ağbaba, M. Şahin, Y.

Çizelge 2. Reaksiyona ait Termodinamik Parametreler 500°C’de 6 saat süresince indirgenmiştir. Böylece,
T(°K) Cp Hf Gf katalizördeki NiO, metalik nikele indirgenerek, katalizörün
(673°K) [J/(mol)(K)] [kJ/(mol)] [kJ/(mol)] aktifliği sağlanmıştır. Deney başlangıcında sisteme 200
CH4 56,41 -84,69 -14,85 ml/dak’lık N2 gazı beslenmiştir. Sistem sıcaklığı 250 °C’ye
CH3OH 71,82 -212,04 -107,85 ulaşınca Azot ve Hidrojen akımları kesilmiştir. Katalizör
C2H5OH 114,77 -249,14 -77,04 yüzeyinde karbon çökmesini engellemek için katalizörü
CO 31,04 -110,71 -170,93 indirgeme deneyleri her gün belirli süreler için yapıldı.
CO2 48,88 -393,92 -395,29 Katalizör deformasyonunu önlemek amacı ile katalizör
H2 29,54 0 0 yatağına su zerreciklerinin geçişi, EtOH/Su karışımını
H20 37,39 -245,37 -210,34 yüksek sıcaklıklara ısıtarak önlenmiştir. Katalizörü H2 ile
N2 30,68 0 0 indirgeme sonrası, karbon çökmesinin olmaması için
O2 32,66 0 0 hemen her gün deneylere devam edilmiştir. Katalizör,
C H OH + 3H O = 6H + 2CO deneyler için hazır hale getirildikten sonra, sisteme 0,5-1
2 5 2 2 2 ml/dak’lık EtOH/Su karışımı beslenmiştir. Sıcaklık
Reaksiyonu yardımıyla hesaplanan 673K’deki kademeli olarak yüksetilmiş ve değişik sıcaklıklara karşılık
∆Hr, ∆Gr ve Kp değerleri, Smith vd. [ 9]] ’den : sistem çıkışındaki gaz karışımı analiz edilmiştir.
T(°°K) ∆Hr ∆Gr Kp
[kJ/(mol)] [kJ/(mol)] Sistem, mevcut çalışmadaki tüm gazları analiz edebilme
özelliğine sahiptir. GC için Helyum ve Azot gazları taşıyıcı
olarak kullanılmıştır. GC analiz cihazının çıkış voltajları bir
ADC kartı ile sürekli olarak okundu ve Dizge Analitik Ltd.
tarafından geliştirilen bir çizim programı ile bir Pentyum-IV
2. Deneysel bilgisayarı ekranında sürekli olarak gözlendi ve her bir
deneye ait tüm çıkış pikleri bilgisayarda depolanmıştır.
2.1. Deney Sistemi ve Deneysel Metod Daha sonra, bilinmeyen numunelerin içindeki her bir gazın
pik alanları GC ile tespit edildi ve bilgisayara kayıt edildi.
Deney sistemi başlıca dört kısımdan meydana Bilinmeyen numunenin pikleri saf gazların pikleri ile
gelmektedir(Şekil 1). 1). Akış sistemi : 4 adet rotametre karşılaştırılarak, bilinmeyen numune içindeki her bir gazın
den oluşmakta ve her biri 0-1000ml/dak’lık ölçüm bileşimi tayin edildi. Gaz kromatoğrafisine taşıyıcı gazın
kapasitesine sahiptir. 2). buhar sistemi : 0-4 bar işletme giriş basıncı 2,1 bar ve analizin yapıldığı GC fırınının
basıncı şartlarında çalıştırılabilen, 0-6 ml/dak su besleme sıcaklığı 80 ºC dir. Helyum ile analiz yapılırken detektör
kapasitesine sahip olan bir adet perilstatik pompa, bir adet akımı 150 mA ve hassaslık 10 ‘a ayarlanmıştır. Azot ile
krom-nikel alaşımlı çelikten yapılmış, 1,5 metre gaz karışımları analiz edilirken dedektör akımı 60 mA’e
uzunluğundaki dikey bir boru, ve bu borunun reaktöre ve ayarlandı ve hassaslık(Gain) 10 olarak ayarlanmıştır. GC
pompaya bağlandığı ilgili bağlantı elemanları, buhar hassaslık ayarları 1 ile 10 arasında değişmektedir. 10
emniyet vanası ve bir adet basınç göstergesinden değeri GC’nin en hassas ayarı olup 1 ise en az hassas
oluşmaktadır. Perilsatik pompa sistemin alt kısmında yer olan ayarlarından birisidir[8,9].
almaktadır. Su, buradan ters yönde fırın içerisine
pompalanmakta ve fırının tepesinden reaktör içine
buharlaşarak akmaktadır. 3). Krom nikel alaşımlı yüksek
sıcaklığa dayanıklı iki adet sabit yataklı reaktör, her biri 2
cm dış, 1,5 cm iç çapında, 96 ve 83,5 cm yüksekliğindedir.
Borusal fırın, dış kısmı küp şeklinde olup sıcaklık
kayıplarına karşı tamamen izole edilmiş olup, iç çapı 5 cm
ve yüksekliği 80 cm olan seramik boru kısımı tamamen
direnç telleri ile sarılmış durumdadır. Bu fırın, ateş
çimentosu ile kaplanmış olup, 380 Voltluk sanayi şebekesi
ile ısıtılabilmekte ve 1200 °C sıcaklığa ısıtılabilmektedir. 4).
gaz analiz sistemi, iki kısımdan oluşmaktadır. A). Değişik
gaz karışımlarının oluşturulabildiği, Gas karıştırma sistemi,
bu sistem, 4 adet rotametre den oluşmakta, her bir
rotametrenin kapasitesi 0-1000 ml/dakikadır. Bu
rotametrelerin her biri ayrı ayrı saf H2, CH4, CO ve CO2
gazları ile kalibre edildi. B) Midi GC analiz cihazı 15 kg
ağırlığında olup kübik bir ciahazdır. Cihazın ön kısmında
lokal bir kontrol paneli mevcutdur. Cihazın içinde bir adet
TCD detektörü mevcuttur. Cihaz içinde iki adet dolgulu
kolon mevcut olup bunlardan birisi Porapak Q ve diğeri de
Molecular sieve kolonlarıdır. Cihazın konfügrasyonu,
hidrokarbon reforming prosesindeki çıkış gazlarının Şekil 1. Deney Sistemi’nin Akış Şeması (Bu Deney Sistemi
analizini yapabilme amacı için ayarlandı. Cihazın yan Sonuçlandırılmış olan 106M162 Nolu TÜBİTAK-
tarafında iki adet otomatik valf mevcut olup bunlardan birisi MAG ve 2004/101 Nolu AÜ-BAP Proje çalışmaları
komütasyon vanası ve diğeri de denge vanasıdır[8,9]. için M. Levent tarafından dizayn edilmiştir)[10,11]
Deneysel çalışmalara başlamadan evvel reaktöre 5 gram
katalizör yüklenmiştir. Katalizör yüzeyine karbon çökmesini
önlemek amacı ile, katalizör 100ml/dak’lık H2 akımında

1758

2.1. Katalizör Bileşimi ve Katalizör Test
Çalışmları :
Bu çalışmada, kullanılan Ticari BASF katalizörü yüksek
oranda NiO ihtiva etmektedir. Katalizördeki NiO, % 52
oranında olup destek maddeleri, SiO2, MgO, CaO ve
Cr2O3’ dür. Katalizör tabletler şeklinde olup 3 mm
yüksekliğinde ve 3 mm çapında silindirik peletlerden
3 görüldüğü gibi CO2 yüzdesi, sıcaklıkla önce artmış ve daha
oluşmaktadır. Katalizörün yoğunluğu 1006 kg/m olup 0 -
700 °C’lik işletme sıcaklığına sahiptir. Katalizörün spesifik
2
yüzey alanı 247 m /gr’dır. Çalışma öncesi ve sonrasında
BASF firmasından izin alınarak katalizörün bileşik ve eser
element analizi XRD ve WDXRF cihazları ile yapıldı.
Deney öncesi yapılan testlerde, katalizör bileşiminde
karbon görülmemiştir. Bir aylık çalışma sonrasında,
kullanılmış katalizör bileşiminde bir miktar karbon
görülmüştür. Bu da, her deney süresince, katalizör
yüzeyinde eser miktarda karbon çökmesinin gerçekleştiğini
gösterir. Ancak, karbon çökmesi çok yavaş olmaktadır ve
bir ay boyunca katalizör kullanılabilmekte, ve hidrojen
verimlerinde önemli bir düşüş görülmemiştir. Katalizör
yüzeyinde karbon çökmesini minimum seviyede tutabilmek
için reaksiyon ortamı sürekli olarak indirgen şartlarda
muhafaza edilmektedir. Bu da, reaksiyon ortamından
sürekli olarak bir miktar hidrojen geçirerek veya hidrojen
bulundurarak sağlanmaktadır.
3. Sonuçlar ve Tartışma :
Bu çalışmada farklı EtOH/Su oranlarında ve farklı
sıcaklıklarda Etanol-su buharı reforming prosesi ile bir
ticari BASF katalizörü eşliğinde hidrojen üretim verimleri
incelenmiştir. Deneysel çalışmada hacimce 1/10, 1/8, 1/6,
1/4 ve 1/2 Etil alkol/Su oranlarında ve farklı sıcaklıklarda
(300, 400, 500, 600, 700 °C) elde edilen hidrojen pik
alanları ve üretilen gaz karışımındaki % H2 değerleri
hesaplanmıştır. 1/10’luk hacimce EtOH/H2O oranı ve
250°C-700°C sıcaklık aralığına karşılık gelen H2 pik
alanları Şekil 2’de verilmiştir. Şekil 2’den görüldüğü gibi H2
pik alanı 250°C’de sıfıra yakın çıkmış olup sıcaklığın
300°C’ ye yükselmesi ile H2 pik alanında hızlı bir artış
gözlemlenmiştir. H2 pik alanı 300°C’de 4200 mVs civarında
okunmuş olup sıcaklık yükseldikçe H2 pik alanı 5000
mVs’ye yaklaşmıştır. H2 pik alanı reaktörden elde edilen
hidrojen verimi ile doğru orantılıdır. H2 pik alanı yüksek
sıcaklıklarda(≈700 °C) en yüksek bulunmuştur. Bu da
yüksek sıcaklıklarda(700-900°C) uygun bir katalizör ile
daha yüksek hidrojen verimleri elde edilebileceğini
göstermektedir.
Sıcaklığa karşılık hacimce 1/10’luk EtOH/Su değeri için
reaktör çıkışındaki %H2 konsantrasyonu Şekil 3’de
gösterilmiştir. Şekilden görüldüğü gibi, % H2
konsantrasyonu 300 °C de % 70 değeri üzerine hızlı bir
artış göstermiştir. Bu da EtOH/Su reaksiyonunun BASF
ticari katalizörü üzerinde 300 °C’den itibaren hızla
oluşmaya başladığını göstermektedir. 300-700 °C
aralığında %H2 verimi artış eğilimi göstererek % 80
değerine kadar yükselmiştir.
Farklı Etil alkol/Su oranlarına karşılık değişik
sıcaklıklardaki H2 pik alanları Şekil 4’de gösterilmiştir.
Şekilden’de görüldüğü gibi en yüksek H2 pik alanları
1/10’luk EtOH/Su oranı ve 700 °C sıcaklıklarda elde
edilmiştir. En düşük H2 pik alanları 1/2’lik EtOH/Su oranları
için elde edilmiştir.
1759
Levent,M. Ağbaba, M. Şahin, Y.
Şekil 5’de sıcaklığa karşılık değişik EtOH/H2O oranları için
% H2 konsantrasyonları gösterilmiştir. Şekil’den de
görüldüğü gibi en yüksek konsantrasyonu, 1/10’luk
EtOH/H2O değeri için elde edilmiştir. %H2 değerleri yüksek
sıcaklıklarda %80 civarında bulunmuştur.
Sıcaklığa karşılık hacimce 1/8’lik EtOH/H2O oranı için çıkış
gaz karışımındaki diğer gazlar(CO2, CO, CH4) tespit
edilmiş olup Şekil 6’da gösterilmiştir. Şekilden de
sonra azalmıştır. CO2 yüzdesi, CO ve CH4’e göre daha
yüksek çıkmış, ancak H2 yüzdesine göre oldukça düşük
çıkmıştır.
Şekil 7’de toplam gaz karışımındaki tüm gazlar değişik
EtOH/Su oranları ve değişik sıcaklıklar için gösterilmiş
olup, H2 yüzdelerinin diğer gazlara göre(CO2, CO ve CH4)
belirgin bir şekilde daha yüksek olduğu görülmüştür. Tüm
bu şekillerden de görüldüğü gibi H2 yüzdesi, düşük
EtOH/H2O oranlarında(1/10) en yüksek olup, EtOH/H2O
oranının düşürülmesi ile(1/2), H2 verimlerinin de düştüğü
görülmüştür.
Bu çalışmada, bulunan sonuçlara göre reaksiyonun birinci
mertebeden endotermik bir reaksiyon olduğu görülmüştür.
Aktivasyon Enerjilerinin düşük çıkması, difüzyon direncinin
reaksiyon hızı üzerine önemli bir etkisinin olmadığını
göstermektedir. Kullanılan katalizör miktarları(5gr) düşük
seviyede tutularak reaksiyonun izotermal sıcaklık dağılımı
muhafaza edilmiştir. Böylece, gerçek(intrinsic) reaksiyon
kinetiği ölçülmeye çalışıldı. Deneysel çalışmalar, farklı
sıcaklıklarda (250-700 °C) farklı EtOH / Su oranlarında,
farklı deneysel çalışma sürelerinde(0-240daika) ve farklı
katalizör boyutlarında gerçekleştirilmektedir. Reaksiyonun
Aktivasyon enerjisi değerlerinin düşük çıkması (4,5x103 -
3
7,5x10 kJ/kmol aralığında), reaksiyonun kimyasal
reaksiyon kontrollü olduğunu göstermektedir. Bulunan
aktivasyon enerjisi değerleri Literatürde benzer bileşime
sahip katalizörlerle yapılan çalışmalarla uyum içindedir
[12].
Sonuç olarak, farklı Etanol/Su oranlarında ve farklı
sıcaklıklarda deneyler yapılarak hidrojen verimleri
hesaplanmıştır. Çıkış gaz karışımında, en yüksek hidrojen
konsantrasyonuna düşük EtOH/H2O oranlarında ve yüksek
sıcaklıklarda erişilmiştir. Deneysel çalışma halen devam
etmektedir. Bundan sonraki deneylere, farklı katalizör
boyutları ve farklı EtOH/H2O oranları ile değişik zamanlar
için devam edilecektir. Laboratuvar şartlarında bir katalizör
hazırlanmaya çalışılacaktır, aynı deneysel şartlarda
yapılacak çalışmalarda kullanılacaktır. Bulunan hidrojen
verimleri, mevcut ticari katalizörle bulunan hidrojen
verimleri ile karşılaştırılacaktır. Bu reaksiyonun detaylı
kinetik ve termodinamik parametre hesaplamaları, tüm
deneysel ölçümler yapıldıktan sonra gerçekleştirilecektir.
Reaksiyona ait kinetik parametreler integral metoduna
göre literatürden bir reaksiyon hız ifadesi seçilerek
yapılacaktır.
 Levent,M. Ağbaba, M. Şahin, Y.

0
1/10VCHOH/ VHO 700 C
2 5 2
4900 0
5000 600 C
4800 0
500 C
4700 0
400 C
4000 4600 0
300 C
4500
H2 pik alanı,(mVs)

4400

H2 pik alanı, (mVs)

3000 4300
4200
4100
2000 4000
3900
3800
1000
3700
3600
3500
0
3400

0 2 4 6 8 10
200 300 400 500 600 700
0 Su/Alkol
Sıcaklık, ( C)

Şekil 2. Sıcaklığa karşılık 1/10’luk EtOH değeri için H2 pik Şekil 4. Farklı Su/Alkol oranlarına karşılık değişik
alanı sıcaklıklardaki H2 Pik Alanı

1/10VCHOH/ VHO
2 5 2

1/10VCHOH/ VHO
80 2 5 2

1/8VCHOH/ VHO
70 82 2 5 2

1/6VCHOH/ VHO
80 2 5 2

60 1/4VCHOH/ VHO
78 2 5 2

76 1/2VCHOH/ VHO
50 2 5 2

74
% H2

40 72
70
% H2

30
68
20 66
64
10
62
0 60
58
200 300 400 500 600 700
0 300 400 500 600 700
Sıcaklık, ( C) 0
sıcaklık, ( C)

Şekil 5. Sıcaklığa karşılık değişik EtOH/H2O oranları için %

Şekil 3. Sıcaklığa karşılık 1/10’luk EtOH/H2O değeri için
H2
%H2

1760
 Levent,M. Ağbaba, M. Şahin, Y.

CO2 Kaynaklar
CO
14 [1] Zhang, B., Cai, W., Li, Y., Xu, Y., Shen, W., Hydrogen
CH4
production by steam reforming of ethanol over an
12 Ir/CeO2 catalyst: Reaction mechanism and stability of
the catalyst, Int. J. Of Hydrogen Energy, Vol.33,
10
4377- 4386, 2008 .
Toplam gaz yüzdesi

[2] Liguras,D.K., Kondarides, D.I., Verykios, X.E.,

Production of hydrogen for fuel cells by steam
8
reforming of ethanol over supported noble metal
catalysts, Applied Catalysis B : Environmental,
6 345-354, 2003. Vol.43,
[3] Zhang, B., Tang, X., Li, Y., Cai, W., Xu, Y., Shen, W.,
4 Steam reforming of bio-ethanol fort he production of
hydrogen over ceria-supported Co, Ir and Ni catalysts,
2
Catalysis Communications, Vol.7, 367-372, 2006.
[4] Biswas, P., Kunzru, D., Oxidative steam reforming of
ethanol over Ni/CeO2-ZrO2 catalyst, Chemical
0
Engineering Journal, Vol.136, 41-49, 2008.
300 400 500 600 700
[5] Klouz, V., Fierro, V., Denton, P., Katz, H., Lise, J.P.,
0
Sıcaklık, ( C) Bouvot-Mauduit, S., Mirodatos, C., Ethanol reforming
for hydrogen production in a hybrid electric vehicle:
process optimisation, Journal of Power Sources,
Şekil 6. Sıcaklığa karşılık 1/8’lik EtOH/H2O oranı için Vol.105, 26-34, 2002.
diğer gazların(CO2, CO ve CH4) karışımdaki yüzdeleri [6] Denis, A., Grzegorczyk, W., Gac, W., Machocki, A.,
Steam reforming of ethanol over Ni/support catalysts
for generation of hydrogen for fuel cell applications,
Catalysis Today, Vol. 137, 453-439, 2008.
[7] Aupretre, F., Descorme, C., Duprez, D., Casanave, D.,
Uzio, D., Ethanol steam reforming over MgxNi1-x Al2O3.
spinel oxide-supported Rh catalysts, Journal of
Catalysis, Vol.233, 464-477, 2005
80
[8] Barin, I., Sauert, F., Schultze-Rhonhof, E., Wang, S.S.,
Thermochemical Data of Pure Substances, VCH
70 1/10VCHOH / VHO H2
2 5 2

1/8VCHOH/ VHOH2
Verlagsgesellschaft, Weinheim, Germany, 1993.
2 5 2
[9] Smith, J.M., Vanness, H.C. and Abbott, M.M.,
Toplam gaz karışım yüzdesi

1/6VCHOH/ VHOH2
60 2 5 2

1/4VCHOH/ VHOH2 Introduction to Chemical Engineering

Thermodynamics, 5th. Edition, McGraw-Hill, Inc.,
2 5 2

1/2VCHOH/ VHOH2
50 2 5 2

1996.
1/ 6VCHOH/ VHOCO
2 5 2

1/ 6 VCHOH/ VHOCH4
2 5 2
[10]Levent, M., Küçük, O., Çalban, T.,Katalitik Kömür
40 1/ 6VCHOH/ VHOCO2 Gazlaştırma Prosesi ile Hidrojen Üretimi, VII. Ulusal
2 5 2

1/ 8VCHOH/ VHOCO
2 5 2
Temiz Enerji Sempozyumu(UTES’2008), 17-19
30 1/ 8 VCHOH/ VHOCH4
2 5 2 Aralık 2008, İstanbul,Türkiye
1/ 8 VCHOH/ VHOCO2
2 5 2 [11 Levent, M, Küçük, O., Çalban, T., Hidrokarbon
20 Reforming Prosesi ile Hidrojen Üretimi, TÜBİTAK-
MAG Projesi(No: 106M162 TÜBİTAK-MAG) Sonuç
10 Raporu(3 Eylül 2007) ve Atatürk Üniversitesi BAP
Projesi (No: 2004/101) Sonuç Raporu(Mayıs 2008).
0 [12] Akande,A.J.,MSc Thesis, Production of Hydrogen by
300 400 500 600 700 Reforming of Crude Ethanol, Department of Chemical.
0 Engineering, University of Saskatchewan,
Sıcaklık, ( C)
Saskatchewan, Canada, 2005

Şekil 7. Sıcaklığa karşılık değişik EtOH/H2O oranları

için Toplam gaz karışımı yüzdesi

1761
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
ISI GERİ KAZANIMLI AKIŞKAN YATAK SÜREKLİ KURUTUCU TASARIMI,
İMALATI VE TUZ KURUTMASINDA İNCELENMESİ
DESIGNING AND MANUFACTURING OF HEAT RECOVERY FLUID BED
CONTINUOUS DRIED AND INVESTIGATED AT DRYING SALT
a*
M.Ali ERSÖZ
a*
Mamak Ortaköy 80. Yıl Endüstri Meslek Lisesi, Ankara, Türkiye, E-posta: maliersoz@hotmail.com
b,
Gazi Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, Ankara, Türkiye, E-posta: hdogan@gazi.edu.tr
Özet
Bu çalışmada, ısı geri kazanımlı akışkan yataklı sürekli
kurutucu (IGKAYSK) tasarımı yapılarak imalatı gerçekleşti-
rilmiştir. Bu kurutucu, gıdadan kimya endüstrisine kadar
birçok alanda kullanılan tuzun, kurutulmasında deneysel
olarak incelenmiştir. IGKAYSK'da kurutma havasından
kazanılan enerji kurutma havası sıcaklığı yükseldikçe art-
o
mıştır. 94 C yapılan deneyde geri kazanılan enerji 0,37
o
kW, 126 C kurutma havası sıcaklığında 0,64 kW ve 171
o
C kurutma havası sıcaklığında 1,10 kW olarak tespit edil-
miştir. IGKAYSK’ da ısı geri kazanım ünitesinin kurutma
havasından geri kazanılan enerji miktarı 94 oC kurutma
havası sıcaklığı için % 7, 126 oC kurutma havası sıcaklığı
o
için % 8 ve 171 C kurutma havası sıcaklığı için ise % 10
olmuştur. Sisteme kazandırılan enerji ile kurutma havası
sıcaklığı yükseltilerek tuzdan daha fazla nem atılması sağ-
lanmıştır. Böylece aynı miktarda enerji kullanılarak daha
kısa sürede ve daha kuru olan tuz elde edilmiştir.
Anahtar Kelimeler : Kurutma, Tuz, Isı geri kazanım
Abstract
In this study, heat recovery fluidized bed continuous dryer
(HRFBCD) has been designed and manufactured. This
apparatus was experimentally used for drying of salt which
is used in various areas from food to chemistry. In
HRFBCD, the rate of obtained energy in air of drying
increased when air of drying increased. Recovered energy
o o o
achieved at 94 C, 126 C and 171 C were determined
0,37 KW, 0,64 KW and 1,1 KW, respectively. In HRFBCD,
the rate of recovered energy acquired from drying air of
heat recovery unit for 94 oC, 126 oC and 171 oC were % 7,
% 8 and % 10, respectively. Putting out more moisture
from salt by increasing the temperature of drying air was
provided with recovery energy for system. So, more dry
salt in sort time were acquired by using equal quantity of
energy.
Keywords: Drying, Salt, Heat recovery.
1. Giriş
Bugün herkes tarafından kabul edilmektedir ki; en ucuz
enerji, verimli kullanım sonucu tasarruf edilen enerjidir. Bu
nedenle; enerji atıklarının değerlendirilmesi, enerji verimli-
liğinin arttırılması ve mevcut enerji kayıplarının önlenmesi
son derece önemlidir. Bunun sonucu, sosyal refahı engel-
lemeden yapılacak enerji tasarrufunun, kısa ve orta dö-
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1762
b
Hikmet DOĞAN
nemde, ülkelerin enerji teminiyle ilgili sorunlarının çözümü-
ne küçümsenemeyecek katkıları olacaktır.
Endüstriyel süreçlerde enerjinin etkin ve verimli kullanılma-
sı, sadece ülke ekonomisine katkı sağlamayacak, ayrıca
üretilen ürünün birim maliyeti de azalacaktır. Böylece, sa-
nayi kuruluşlarının iç ve dış pazardaki rekabet gücünü art-
tıracaktır.
Endüstride kurutma işlemi uygulayan firmaların kurutma
fırınlarıyla ilgili temel beklentileri; fırının teknik açıdan uy-
gulanabilirliği, karmaşık kontrol sisteminden uzak olması
ve enerji tasarrufu sağlamasıdır. İlk yatırım maliyetleri yük-
sek olsa da bilgisayar kontrollü otomasyon tekniğinin ge-
lişmesi ile kontrol sistemleri çok basitleşmiştir. Böylece,
kurutma fırını tasarımında geriye kalan en önemli iki hu-
sus; fırının teknik özellikleri ve enerji maliyeti olmaktadır.
Bu çalışmada, “ısı geri kazanımlı akışkan yataklı sürekli
kurutucu tasarımı” yapılarak imalatı gerçekleştirilmiştir.
Sürekli kurutucunun soğutma evresine yerleştirilen ısı de-
ğiştirici ile kurutma evresinde yüksek ısı ile yüklenen tuzun
ısısı ve sistem içi ortamın ısısı çekilmektedir. Yine, fan
çıkışına yerleştirilen ısı değiştirici ile çekilen ısı, kurutma
havasına aktarılmaktadır. Böylece, hem tuzun soğuması
sağlanmakta hem de atılan ısı, kurutma sistemine geri
kazandırılmaktadır. Ayrıca sisteme kazandırılan enerji ile
kurutma havası sıcaklığı yükseltilerek tuzdan daha fazla
nem atılması sağlanmıştır. Böylece aynı miktarda enerji
kullanılarak daha kısa sürede ve daha kuru olan tuz elde
edilmiştir.
2. Literatür Araştırması
Zamanımıza kadar kurutma tekniği konusunda değişik
çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalardan olarak; Nitz ve
Taranto (2007) tarafından taze cari oca çekirdeklerini ku-
rutmak için titreşimli akışkan yatak kurutucu tasarlanmıştır.
Yapılan bu çalışmada, ‘Page’ eşitliğinin kinetik parametre-
leri olan hava giriş sıcaklığı, hava akımı oranı ve titreşim
frekansının sürece etkileri analiz edilerek geliştirilmiştir [1].
Jaros ve Pabis (2006) tarafından deneylerden önce yapı-
lan havuç ve kereviz parçalarının kurutulmasının ölçümle-
rinin sonuçları üzerine kurulan, sunulmuş modelin deney-
sel doğrulanmasıyla bu varsayımın bir dereceye kadar
mantıksal doğrulanması sağlanmıştır. Ayrıca, tasarımlanan
akışkan yatak kurutucularındaki kurutma odası kapasitesi-
nin hesaplanmasına imkân veren teorik modeller ortaya
atılmıştır [2]. Yüzgeç (2005) tarafından biyolojik bir ürün
olan ekmek mayasının (Saccharomyces cerevisiae) kesikli
bir akışkan yataklı kurutma süreci için iki model geliştiril-
 Ersöz, M.A., Doğan, H..

miştir [3]. Vitor ve ark. (2004) tarafından “tapioca” biyolojik sının neminin azaltılması da bu kurutma hızını artırarak
ürününün kesikli bir akışkan yatak kurutucusundaki kurut- kurutma süresini kısaltır.
ma sürecinin, gaz ve katı fazlarına bağlı olarak ısı ve kütle
aktarma katsayılarının bulunması amaçlanmıştır [4]. Topuz Bir kurutma sisteminde harcanan enerji; herhangi bir yakı-
ve ark. (2004), fındığın akışkan yatakta kurutulmasının tın yanmasıyla, alternatif enerji kaynaklarıyla (güneş, rüz-
sayısal ve deneysel çalışmasını yapmışlardır. Yapmış ol- gar vb.) jeotermal enerjiyle, elektrik enerjisi ya da daha
dukları çalışmada, sayısal ve deneysel sonuçları karşılaş- başka bir enerji kaynağı ile sağlanır. Kurutma için gerekli
tırmışlar, sayısal değerlerin deneysel sonuçlara yakın ol- olan ısı, bu enerji kaynaklarından karşılanır ve böylece
duğunu belirlemişlerdir [5]. Romero ve ark. (2004), akışkan kurutma işlemi gerçekleşir. Sistemde aynı havanın dolaştı-
yatak ve ısı taşınımlı tepsi kurutucuda mangonun rılması sonucunda, bağıl nemi zamanla yükselecek ve
viskoelastik parametrelerini ve rehidrasyon kapasitelerini nem alma kabiliyeti azalacaktır. Bu da; istenmeyen durum
incelemişlerdir [6]. Robbins ve ark. (2003) tarafından yük- olarak karşımıza çıkmaktadır. Tamamen taze hava ile çalı-
sek sıcaklıklardaki püskürtmeli yatakta arpanın kurutulması şan sistemlerde, kurutma havası ürün üzerinden geçirildik-
süreci için sıcaklık ve nem öngörü modelleri geliştirilmiştir. ten sonra egzozdan atıldığından, sistemde enerji tüketimini
Yapılan benzetim çalışmalarında değişik hava besleme arttırmaktadır [3].
sıcaklıkları için yatak sıcaklığı ve nem eğilimleri bulunmuş-
tur [7]. Topuz (2002), akışkan yatakta fındık kurutma süre- 4. Tuz
cinde ısı ve kütle geçişini incelemiştir. Deneysel çalışma- Eski çağlardan beri besin maddesi olarak kullanılan tuz,
nın yanında konu ile ilgili matematiksel modelleri incelemiş çağımız kimya sanayinin en önemli girdilerinden biridir.
ve yeni üç fazlı bir modeli fındığa uygulayarak, deney so- Kübik sistemde kristalleşen tuz, “Na” (Sodyum) ve “Cl”
nuçları ile model değerlerini karşılaştırmıştır [8]. Kanarya (Klor) iyonlarından oluşmakta ve “NaCl” (Sodyum Klorür)
(2002), akışkan yataklı kurutma sürecinin matematiksel sembolü ile ifade edilmektedir [11].
modeli üzerine çalışma yapmıştır. Bu modelleme çalışma-
sı; kütle ve enerji denkliği esasına dayanmaktadır [9]. Tuz, havadaki nemi kapacak kadar higroskopiktir; suda
Soponronnarit (1999) tarafından yapılan çalışmada Tay- kolayca çözünmesi bu özelliğini yansıtır. Tuzdaki yabancı
land’daki akışkan yatakta pirinç kurutulması tanımlanmış- maddeler ve kil, tuza değişik renkler verir. Tuz beyaz, gri,
tır. Bu çalışma deneysel yığın kurutucusu ile başlar ve bir koyu gri ve siyaha yakın renklerde görülmektedir. Molekül
ticari sürekli akış kurutucusu ile devam eder [10]. Yalçın ve ağırlığı 58,454 g/mol olan tuz, ağırlık olarak % 39,34 sod-
Ertem (1997), yaptığı çalışmada Türkiye’deki tuz rezervle- yum, % 60,66 da klor içerir. Tuzun suda erime miktarı sı-
rini, üretim yöntemlerini ve buralardan yapılan üretim mik- caklık ile değişir. Tuz, 0 °C’de 100 g suda 36 g eriyerek
tarlarını karşılaştırmış, deniz tuzlalarının Türkiye tuz po- doymuş tuzlu çözelti oluşturulduğu halde, 100 °C ‘de bu
tansiyelindeki yerini incelemişlerdir [11]. Ergin (1988), yap- miktar 40 g olmaktadır. Yüksek basınç altında tuz plastik
tığı çalışmada genel olarak tuzun üretimi, teknolojisi, kulla- özellik gösterir [13].
nım alanları ve sağlığımız için önemini anlatmaya çalışmış-
tır. Ayrıca, günlük hayatımızda çok kullanılan “Rafine tuz”, Rutubet miktarı sofra tuzlarında kütlece en çok % 0,5, gıda
“İyotlu tuz”, “Fluorürlü tuz” kavramlarına açıklık getirmiştir sanayinde kullanılan tuzlarda ise; en çok % 2 olmalıdır.
[12]. Sodyum klorür miktarı; katkı maddeleri hariç olmak üzere,
sofra tuzunda kuru maddede en az % 98, gıda sanayi tu-
zunda kuru maddede en az % 97 olmalıdır [14].
3. Kurutma
Tuz, kimya sanayinde, insan gıdasında, muhtelif gıda sa-
Kurutma; bir maddenin bünyesindeki sıvıların alınması nayinde, tekstil-boyama sektöründe ve diğer bazı sanayi
anlamına gelir. Başka bir ifadeyle kurutma; katı maddeler- sektörlerinde yıkanmış veya rafine tuz olarak, diğer bazı
den ısıl yöntemlerle su veya uçucu diğer maddelerin bu- alanlarda ise; ham tuz olarak kullanılmaktadır [15]. 1997
harlaştırılması ve sonra da bunların ortamdan uzaklaştırıl- yılında sektörlere göre tuz kullanımı; Çizelge 4.1’de veril-
ması işlemlerini ifade etmektedir. Kurutma öncesi ısıl yön- miştir.
temler dışında başka yöntemlerle katı maddeden suyun
mümkün olduğunca uzaklaştırılması daha ekonomik bir Çizelge 4.1. 1997 yılı sektörlere göre tuz kullanımı
kurutma işleminin olmasını sağlar. Ürünlerin mekanik yön- Sektörler Bin ton %
temler olarak tanımlanan filtreleme, presleme, Ekmek ve Unlu Mamuller 219 11,23
santrifüjleme, çökeltme, eleme gibi işlemlerle kurutulması Süt Ürünleri Sanayi 68 3,49
daha az enerji ihtiyacı ve uzaklaştırılan birim miktar su için, Margarin Sanayi 7 0,36
Zeytincilik 84 4,31
daha az maliyet gerektirmektedir. Kurutulacak ürün bu tip
Et Ürünleri Sanayi 3 0,15
yöntemlere uygun değilse, ürüne gaz akımı ile ısı transferi Diğer Gıda Sanayi 70 3,59
uygulanarak, buharlaştırma yolu ile kurutma sağlanır. Sabun Deterjan Sanayi 98 5,02
Transfer edilen ısı ürün içerisindeki nemin buharlaşmasına Tekstil Sanayi 144 7,38
ve ortamdan uzaklaştırılmasına harcanır. Bu kurutma işle- Dericilik Sanayi 214 10,97
minde ısı ve kütle transferi aynı anda gerçekleşir. Kağıt Sanayi 26 1,33
Maden Metalurji Sanayi 43 2,20
Kurutmada, kurutma gazı olarak, genellikle hava kullanılır. Kimya Sanayi 415 21,27
Kurutma havası hızının ya da sıcaklığının artması; kullanı- Su Yumuşatma 55 2,82
lan enerji miktarının artmasına sebep olur. Ürün içerisinde- Hayvancılık 137 7,02
ki nemin buharlaştırılması için verilmesi gereken enerjinin, Yem Sanayii (Kanatlı Hayv.) 33 1,69
daha kısa sürede kurutma sistemine verilmesi; kurutma Diğer Sanayii Dalları 15 0,77
süresini azaltır. Kurutma havasının sıcaklığı; nemi ve ürün Tüketim Tuzu (Rafine tuz için) 114 5,84
içerisindeki nem ise; kuruma hızını belirler. Kurutma hava- Tüketim Tuzu (Yıkama tuz için) 151 7,74
Karayolları Kar ve Buz Mücadelesi 55 2,82
Toplam 1951 100,00

1763

Yılda kişi başına tüketilmesi gereken tuz miktarı; 7 kg’dır.
İnsan, bu miktardaki tuzu çeşitli yollardan almaktadır.
Genel olarak Türkiye’de yılda büyük baş hayvanların 4 kg,
küçükbaş hayvanların 2 kg tuz tüketimi vardır.
Yollarda kar ve buza karşı kullanılan tek madde tuz olup,
Türkiye’de buzlanma için kullanılan tuz miktarı 50-70 bin
ton civarındadır [16].
5. Deney setinin hazırlanması
Akışkan yatak sürekli kurutucuda ısı geri kazanımının
araştırılması için laboratuar ölçülerinde bir deney seti ku-
rulmuştur. Bu setin şeması Şekil 5.1’de görülmektedir.
Şekil 5.1. Isı geri kazanımlı akışkan yatak sürekli kurutma
sistemi şeması
1. Fan, 2. Isı geri kazanım ünitesi, 3. Isı üreteci,
4. Kontrol panosu, 5. Silo, 6. Akışkan yatak sü-
rekli kurutucu, 7. Devir-daim pompası
Kurutma sistemi; silo, kurutma ve soğutma evresinden
oluşan akışkan yatak sürekli kurutucu, ısı geri kazanım
ünitesi, kurutma havası emiş fanı, ısı üreteci, sistem ku-
manda panosu, akışkan yataklı kurutucu üzerinde egzoz
tesisatı ve taşıyıcı sistemden oluşmaktadır.
Tuz, metaller üzerinde yüksek oranda korozyon etkisi ya-
rattığından, sistemin tüm devre elemanları krom-nikel ala-
şımlı malzemelerden yapılması tercih edilmektedir. Ancak
bu set, deney amaçlı olacağından ve sürekli sistem çalış-
tırması yapılmayacağından, sistem kurma maliyetlerini
asgaride tutmak için farklı malzemeler kullanılmıştır.
Şekil 5.1’de verilen ısı geri kazanımlı akışkan yatak sürekli
endüstriyel kurutma sistemi deney seti, Ankara Gölbaşı
Endüstri Meslek Lisesi Metal Teknolojisi Alanı atölyelerin-
de yapılmıştır. İmalatı gerçekleştirilen kurutucu, uzun bir
süre test edildikten sonra deneylerin yapımına hazır hale
getirilmiştir.
Isı geri kazanımlı akışkan yatak sürekli kurutma sisteminin
imalatında kullanılan ekipmanların özellikleri Çizelge 5.1'de
verilmiştir.
1764
Ersöz, M.A., Doğan, H..
Çizelge 5.1. Kullanılan ekipmanların özellikleri
Ekipmanın
Özellikleri
adı
Fanın giriş ağız çapı 125 mm ve çıkış
ağzı 90x100 mm dikdörtgen kesitlidir.
Fana ait diğer özellikler; DEMSAN Ha-
Kurutma
valandırma San. Tic. Ltd. Şti., 750
havası fanı
m3/h, 2483 dev/dak., 180 Watt, 0,8 A,
50 Hz, 130 °C, 63 dBA, 4 kg, 220-230
V, 5/400 MF’dir.
0,6 HP (441,6 W) Soğutma davlumba-
Isı
zında ve ısı geri kazanım ünitesinde 1
değiştirici
er adet
Elektrik motorunun milinin her iki ucu-
na 10 mm kalınlığında 80 mm çapında
Titreşim alüminyum disk bağlanarak (ağırlık
motoru merkezi değiştirilerek) titreşim motoru-
na dönüştürülmüştür. Elektrik motoru
JIAN, 220 V,50 Hz,120 W, 1,5 Amps.
Taşıyıcı TOFAŞ Şahin marka otomobillerin
yaylar motorlarında kullanılan supap yayları
GRUNDFOS, Type UPS 15-50, No:
Devir-daim
HRF 310, 220 V, I: 042 A, P: 95 Watt,
pompası -1
n: 1700 min , Class F
Her bir rezistans gücü 410 W olan 25
adet boru tipi rezistans üretece bağ-
lanmıştır. Boru tipi rezistanslar 3 adet 6
’lı, 1 adet 7’li olmak üzere gruplandı-
rılmıştır. Her bir 6’lı grubun gücü 2460
Isı üreteci W, 7’li grubun gücü ise 2870 W’tır. 6’lı
gruplardan, 1. grup 1 no’lu, 2. grup 2
no’lu, 3. grup 3 no’lu, 7’li grup 4 no’lu
anahtar tarafından kontrol edilmekte-
dir.
6. Deneylerin yapılışı
6.1. Deney materyallerinin hazırlanışı
Bu çalışmada kullanılan tuz, Koçhisar Tuz Gölü’nden alı-
nan göl tuzu olup, Ankara Cad. No:124 Şereflikoçhi-
sar/Ankara adresinde bulunan Tekin Tuz Nak. Paz. San.
Tic. Ltd. Şti.’den temin edilmiştir.
Deneylerde kurutmaya tabi tutulan tuz ham tuz olmayıp,
belirtilen işletmede belirli işlemlerden (ön işlemler,
evaparasyon, öğütme, yıkama, merkezkaç vb.) geçirilerek
kurutma şartlarına getirilen tuzdur. Tuz, genelde farklı tane
büyüklüklerinde olup, içerisinde zerrecikler halinde de bu-
lunmaktadır.
Tuz, işletmeden 10 kg ’lık plastik bidonlarla silme dolduru-
larak çevre havasının nemini almayacak şekilde kapatıla-
rak, deney setinin bulunduğu yere taşınmış ve deneyler
yapılıncaya kadar bu bidonlarda muhafaza edilmiştir.
 Ersöz, M.A., Doğan, H..

6.2. Tuzun Tam Kuru Ağırlığının Bulunması
Tuz kurutma deneyleri yapılmadan önce bazı ön deneyler
yapılarak, tuzun tam kuru ağırlığı bulunmuştur.
Tam kuru ağırlığı bulmak için tuz numuneleri, her birine 50
g ıslak tuz konulan 4 ayrı çay tabağı halinde hazırlanmıştır.
Tuz konulmadan her bir çelik çay tabağının boş ağırlıkları
tespit edilmiştir. Numuneler, 103 ±2 °C’de etüvde birinci
aşamada 6 saat süre ile bekletilmiş, daha sonra desikatör-
de soğumaya bırakılmıştır. Soğuyan numuneler 0,001 g
duyarlıklı dijital ölçüm cihazında tartılarak sonuçlar alınmış-
tır. İkinci aşamada numuneler, 6 saat etüvde bekletilmiş ve
aynı yöntemle sonuçlar alınmıştır. Üçüncü aşamada da
numuneler tekrar 6 saat etüvde bekletilmiş ve aynı yön-
temle sonuçlar alınmıştır. Numunelere ait sonuçlar Çizelge
6,1’de verilmiştir. Tuz numunelerinin kuru baza göre nem
miktarı % 4,4 g su/g kuru madde olarak bulunmuştur.
Elektrikli ısıtıcı; 1. kademe 4920 W, 2. kademe 7380 W ve
3. kademe 10250 W olmak üzere üç kademede kullanıl-
mıştır. Deneyler, her bir ısıtıcı gücü için ayrı ayrı yapılmış
ve bütün deneyler için kurutma süresi, sistemin çalışmaya
başlangıcından sürecin tamamlanmasına kadar 120 dakika
ile sınırlandırılmıştır.
Yine tüm deneylerde kurutma havası hızı 4,5 m/s olup,
kurutma süreçleri boyunca sabit tutulmuştur.
Ayrıca kurutucunun titreşim frekansı tüm deneylerde sabit-
tir. Bu nedenle; yapılan deneylerde kurutma sürecini etki-
lemeyeceği için titreşim frekansının ölçülmesine ihtiyaç
duyulmamıştır.
6.4. Deneylerde kullanılan ölçme cihazları
Deneyler yapılırken kullanılan ölçme cihazları ve özellikleri
Çizelge 6.3’de verilmiştir.

Çizelge 6.1. Tam kuru ağırlığın bulunması için hazırlanan Çizelge 6.3. Kullanılan ölçme cihazları ve özellikleri
numunelere ait kuruma değerleri
Ölçme Cihazları Özellikleri
1. 2. 3. 4.
Örnek Örnek Örnek Örnek Hava hızı ve sı- Testo, sıcaklık -20,+70 °C, hız 0-20 m/s,
Dara (g) 57,8 57,8 57,7 57,8 caklık ölçüm ciha- ölçüm hassasiyeti 0,01 m/s, 0,1 °C,
Ürün Miktarı (g) 50,0 50,0 50,0 50,0 zı heated wire, NTC sensör.
Toplam Miktar (g) 107,8 107,8 107,7 107,8
İlk 6 saat sonunda ürün Metler Toledo, Excellence XS6002S
105,7 105,8 105,6 105,7
miktarı (g) Dijital tartı model, en yüksek ölçülebilecek miktar
İkinci 6 saat sonunda 6100 g, ölçme hassasiyeti 0,001g.
105,7 105,7 105,6 105,6
ürün miktarı (g)
Üçüncü 6 saat sonunda Elimko, tip E-6700-12, tip J, ölçüm aralı-
105,7 105,7 105,6 105,6 Sıcaklık ölçme
ürün miktarı (g) ğı 0-400 °C, 12 kanallı elektronik sıcaklık
% (g su/g kuru madde) 4,3 4,3 4,3 4,6 cihazı*
ölçüm cihazı.

6.3. Deney planı Sıcaklık ölçme

TFA, art. No:30.1018, ölçme aralığı (-
20) – (+200) °C ve (-40) – (+392) °F,
Yapılan deneylerin planı Çizelge 6.2’de verilmiştir. cihazı**
ölçüm hassasiyeti 0,1 °C, batarya 1,5 V.
* Isı geri kazanım devresindeki ölçümlerde kullanılmıştır.
Çizelge 6.2. Deney planı **Akışkan yatak sürekli kurutucudaki ölçümlerde kullanılmıştır.
Boru tipi Sisteme
Isı
Deneyler
elektrikli hava giriş
taşıma akış- 7. Araştırma bulgularının değerlendirilmesi
ısıtıcı gücü hızı
kanı
(Watt) (m/s)
IGKAYSK’da her bir kademedeki ısıtıcı güçleri için elde
1. Deney 4 920 4,5 Su edilen kurutma havası sıcaklığının zamana bağlı değişimi
2. Deney 7 380 4,5 Su Şekil 7.1’de görülmektedir.
3. Deney 10 250 4,5 Su
1. KADEME 2. KADEME 3. KADEME

Yapılan bütün deneylerde akışkan yataklı sürekli kurutucu- 200

ya tuz yüklemesi; sistem çalıştırılıp, kurutma havası sıcak- 180

lığı denge haline ulaştıktan sonra, yani; sistemin çalışmaya 160

başlamasından 30 dakika sonra ve eşit miktarlarda yapıl-

Kurutma havası sıcaklığı (°C)

140

mıştır. Kuru ürün numuneleri, tuzun akışkan yatağa yük- 120

lenmesinden 90 dakika sonra, kuru ürün toplama kabında 100

biriken tuzdan, cam kavanozlara silme doldurulup, kava- 80
noz kapakları kapatılarak alınmıştır.
60

Her iki kurutucu modelinde de enerji kaynağı olarak, boru 40

tipi elektrikli ısıtıcılardan yararlanılmıştır. 20

0
Isı geri kazanımlı akışkan yatak sürekli kurutucuda 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 105 110 115 120

(IGKASYK) yapılan deneylerde sıcaklık ölçümlerinin yapıl- Kurutma zamanı (dakika)

dığı noktalar Şekil 5.1’de görülmektedir. Şekil 7.1. IGKAYSK’da kurutma havası sıcaklığının zama-
na bağlı olarak değişimi

1765
 Ersöz, M.A., Doğan, H..

Şekil 7.1’de görüldüğü üzere; her kademede sistemin ça- kademede 0,90 kJ/s, ikinci kademede 1,28 kJ/s ve üçüncü
lışmaya başlamasından ilk 30 dakika kurutma havası sı- kademede 1,68 kJ/s’dir.
caklık değişimleri yüksek miktarlarda olmaktadır. Ancak,
bu süreden sonra sistem denge haline kavuşmaktadır. IGKAYSK’da tuz kurutması yapılırken yararlanılan enerji-
Kurutma havası sıcaklığı değişimi birinci kademede 97,7 nin zamana bağlı olarak değişimi Şekil 7.4’de görülmekte-
°C - 101,3 °C aralığında artan bir değişim göstermektedir. dir.
İkinci kademede bu değişim 132,3 °C – 137,6 °C aralığın- 1. KADEME 2. KADEME 3. KADEME

da, üçüncü kademede 183,4 °C – 189,3 °C aralığında ol- 7,00

muştur. 6,00

5,00
IGKAYSK’da her bir kademedeki ısıtıcı gücü için kurutma

Yararlanılan enerji (kJ/s)

havasına verilen enerji elde edilen deneysel sonuçlara 4,00

göre Şekil 7.2’de verilmiştir. 3,00

2,00
1. KADEME 2. KADEME 3. KADEME

11 1,00

10
0,00
9 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 105 110 115 120
Kurutma havasına verilen enerji (kJ/s)

Kurutma zamanı (dakika)

8

7
Şekil 7.4. IGKAYSK’da yararlanılan enerjinin zamana
6 bağlı olarak değişimi
5
Şekil 7.4’de görüldüğü üzere kurutmanın başlangıcında ilk
4
30 dakikada yüksek oranda enerji kullanımı gerçekleşmiş-
3
tir. Daha sonra kullanılan enerji miktarı, zamana bağlı ola-
2
rak azalmakta ve daha sonra denge haline ulaşmaktadır.
1
Kurutma işleminin başlangıcında kullanılan enerjinin önem-
0
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 105 110 115 120 li bir miktarı akışkan yatağın ısıtılmasında harcandığından
Kurutma zamanı (dakika)
enerji kullanımı yüksek miktarda olmaktadır. Kurutma sis-
Şekil 7.2. IGKAYSK’da tuz kurutması yapılırken kurutma temi sürekli bir sistem olup akışkan yatağa sürekli olarak
havasına verilen enerjinin zamana bağlı olarak nemli tuz girişi sağlanmaktadır. Bu nedenle yararlanılan
değişimi enerji bir süre sonra küçük değişim miktarları ile denge
haline ulaşmaktadır.
IGKAYSK’da her bir kademe ısıtıcı gücü için tuz kurutması
yapılırken ısı geri kazanım ünitesinde kazanılan enerjinin 8. Sonuç ve öneriler
zamana bağlı değişimi Şekil 7.3’de verilmiştir.

1. KADEME 2. KADEME 3.KADEME

IGKAYSK’da her bir kademede yapılan deneylerle 90 da-
0,9 kika sonunda kuru ürün toplama kabında toplanan kuru-
0,8
tulmuş tuzdan numuneler, alınıp etüvde 50’şer gram tuz
tam kurutmaya tabi tutularak nem içeriği değerleri bulun-
IGK ünitesinde kazanılan enerji (kJ/s)

0,7
muştur. Birinci kademede yapılan deneyde kuru olarak
0,6
alınan numunenin nem içeriği % 3,1; ikinci kademede yapı-
0,5 lan deneyde kuru olarak alınan numunenin nem içeriği %
0,4 1,9; üçüncü kademede yapılan deneyde kuru olarak alınan
0,3
numunenin nem içeriği de % 0,4 olarak tespit edilmiştir.
0,2 Yapılan deneylerde, kurutma havası sıcaklığının 94 oC
o
0,1
olmasında geri kazanılan enerji 0,37 kW, 126 C sıcaklı-
o
ğında 0,64 kW ve 171 C sıcaklığında da 1,10 kW olarak
0,0
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 105 110 115 120 tespit edilmiştir.
Kurutma zamanı (dakika)

Şekil 7.3. IGKAYSK’da ısı geri kazanım ünitesinde kazanı- Bu durumda IGKAYSK’da ısı geri kazanım ünitesi ile ku-
lan enerjinin zamana bağlı olarak değişimi rutma havasından geri kazanılan enerji miktarı 94 oC sı-
caklığı için % 7, 126 oC sıcaklığı için % 8 ve 171 oC ku-
Şekil 7.3’de görüldüğü gibi; ısı geri kazanım ünitesinde rutma havası sıcaklığı için ise % 10 olmuştur.
kurutma süreci sonunda, yani; 120 dakika sonunda kazanı-
lan enerji, birinci kademede 0,45 kJ/s, ikinci kademede Deney sonuçları verilerinden de anlaşılacağı gibi; tarafı-
0,64 kJ/s üçüncü kademede 0,84 kJ/s olmuştur. mızdan tasarlanıp yapılan bu deneylerde %10 kadar enerji
tasarrufuna ulaşılmıştır ki, büyük sistemler için bu çok bü-
Isı geri kazanım ünitesindeki ısı değiştiriciler arasında ısı yük bir değerdir.
taşıyan akışkanı ileten borular izoleli olduğundan, ısı ka-
yıpları ihmal edilebilir seviyededir. Bu durumda, kurutucu- Öneri olarak, sistemin yalıtımının daha iyi yapılması ve ısı
nun soğutma evresinde tuzu soğutmak için kullanılan ener- geri kazanım ünitesinde plaka tipi ısı dönüştürücülerin kul-
lanılması tavsiye edilir. Bu deney için, budurumda verimin
ji ısı geri kazanım ünitesi ile kurutma havasına kazandırı-
lan enerjiye eşittir. Dolayısıyla; ısı geri kazanım ünitesiyle daha da artacağı kanaati oluşmuştur
bütün sistemde kazanılan enerji, tuzun soğutulmasıyla
kazanılan enerji ile kurutma havasına kazandırılan enerji-
nin toplamıdır. Buna göre; kazanılan toplam enerji birinci

1766
 Ersöz, M.A., Doğan, H..

Kaynaklar
[1] Nitz, M., Taranto, O.P., “Drying of beans in a pulsed
fluid bed dryer: Drying kinetics, fluid-dynamic study
and comparisons with conventional fluidization”,
Journal of Food Engineering, 80: 249-256, 2007.
[2] Jaros, M., Pabis, S., “Theoretical models for fluid bed
drying of cut vegetables”, Biosystems Engineering, 93
(1): 45-55, 2006.
[3] Yüzgeç, U., “Kurutma sürecinin modellenmesi ve akıllı
öngörülü denetimi”, Doktora Tezi, Kocaeli Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü, Kocaeli, 1-35, 2005.
[4] Vitor, J.F.A., Biscaria Jr., E.C., Massarini, G., “Modeling
of biomass drying in fluidized bed”, Drying 2004
Proceedings of the 14th International Drying
Symposium, Sao Paulo, Brazil, 1104-1111, 2004.
[5] Topuz, A., Gür, M., Gül, M. Z., “An experimental and
numerical study of fluidized bed drying of hazelnuts”,
Applied Thermal Engineering, 24: 1535-1547, 2004.
[6] Romero, T.J., Gabas, A.L., Sobral, P.J.A., “Osmo-
convective drying of mango cubes in fluidized bed and
tray dryer”, Drying 2004-Proceedings Of The 14th
International Drying Symposium, Sao Paulo, Brazil, C:
1868-1875, 2004.
[7] Robbins, P.T., Fryer, P.J., “The spouted-bed roasting of
barley: development of a predictive model for moisture
and temperature”, in: Journal of Food Engineering, 59:
199-208, 2003.
[8] Topuz, A., “Akışkan yatakta fındık kurutma prosesinde
ısı ve kütle geçişinin incelenmesi”, Doktora Tezi, Sa-
karya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 1-93, 2002.
[9] Kanarya, A., “Akışkan yataklı kurutma prosesinin ma-
tematiksel modellemesi” Yüksek Lisans Tezi, Gebze
Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Kocaeli, 2-66, 2002.
[10] Soponronnarit, S., “Fludised-bed paddy drying”
Science Asia, 25, 51-56, 1999.
[11] Yalçın, E., Ertem, M. E., “Deniz tuzlalarının Türkiye tuz
potansiyelindeki yeri”, 2. Endüstriyel Hammaddeler
Sempozyumu, İzmir, 208-215, 1997.
[12] Ergin, Z., “Tuzun üretim teknolojisi ve insan sağlığın-
daki yeri”, Madencilik Dergisi, 27 (1): 9-30, 1988.
[13] Ersoy, A., Yünsel, T. Y., “Çözelti madenciliği ile tuz
üretimi”, 4. Endüstriyel Hammaddeler Sempozyumu,
İzmir, 208-220, 2001.
[14] İnternet: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı “Türk gıda ko-
deksi sofra ve gıda sanayi tuz tebliği”.,
http://rega.basbakanlik.gov.tr/main.aspx?home=http://
rega.basbakanlik.gov.tr/eskiler/2005/01/20050113.ht
m. T.C., Resmi Gazete, 25699, 13.01.2005.
[15] Parlak, H., Özkan, S. M., Ertem, H. İ., “Sekizinci beş
yıllık kalkınma planı”, Madencilik ÖİK Raporu Endüst-
riyel Hammaddeler Alt Komisyonu Kimya Sanayii
Hammaddeleri,(Bor Tuzları - Trona - Kaya Tuzu -
Sodyum Sülfat - Stronsiyum) Çalışma Grubu Raporu,
Ankara, 2: 93-112, 2001.
[16] Van Ballegooijen, W.G.E., Van Loon, A.M., Zanden,
V.D., “Modeling diffusion-limited drying behaviour in a
batch fludized bed dryer”, Drying Technology, 15
(3,4): 1837-1855, 1997.

1767
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
AKIŞKAN YATAK SÜREKLİ KURUTUCUDA TUZ KURUTULMASININ
DENEYSEL İNCELENMESİ
FLUID BED CONTINUOUS DRYER INVESTIGATED BY
EXPERIMENTALLY FOR DRYING SALT (NaCl)
a, *
Hikmet DOĞAN , M. Ali ERSÖZb,
a, *
Gazi Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, Ankara, Türkiye, E-posta: hdogan@gazi.edu.tr
b
Mamak Ortaköy 80. Yıl Endüstri Meslek Lisesi, Ankara, Türkiye, E-posta: maliersoz@hotmail.com
Özet
Bu çalışmada, akışkan yataklı sürekli kurutucu ile (AYSK)
birçok alanda kullanılan tuzun (NaCl) kurutulması
deneysel olarak analiz edilmiştir. Kurutucudaki kurutma
havası hızı 4,5 m/s olarak uygulanmıştır. Deneylerde
kullanılan tuzun başlangıç nem miktarı 0,044 g su/g kuru
madde olarak belirlenmiştir. Bu tuz; kurutma havası
o o o
sıcaklıkları m 2 C hassasiyetle, 94 C, 126 C ve 171 C
o nemin buharlaştırılması için, verilmesi gereken enerjinin
gibi üç farklı sıcaklıkta 90 dakikalık kurutma işlemlerine
tabii tutulmuştur. Sistemde 94 oC sıcaklıkta yapılan
kurutma işlemi sonrası tuzun nem muhtevası 0,033 g su/g
o
kuru maddeye, 126 C sıcaklıkta yapılan kurutma işlemi
o
sonrası 0,024 g su/g kuru maddeye ve 171 C sıcaklıkta
yapılan kurutma işlemi sonrası ise 0,009 g su/g kuru
maddeye indirgenmiştir.
Anahtar kelimeler: Kurutma, Tuz, Akışkan yataklı
kurutucu
Abstract
In this study drying of salt (NaCl) used at various areas
has been investigated experimentally in fluidized bed
continuous dryer. Drying air velocity at dryer is about 4.5
m/s. At the beginning of the drying process humidity
amount of the salt was 0.044 g water/g; applied drying air
temperatures were 94ºC, 126ºC and 171ºC with accuracy
± 2ºC, and duration of the drying period was about 90
minutes. After the drying period humidity content of the salt
were reduced to 0.033 g water/g at 94ºC; 0.024 g water/g
at 126ºC and 0.009 g water/g at 171ºC dry substance
respectively.
Keywords: Drying, Salt, Fluid bed dryer
1. Giriş
Kurutma, genel olarak bir maddenin bünyesindeki sıvıların
alınması anlamına gelir. Bununla birlikte kurutma, katı
maddelerden ısıl yöntemlerle su veya uçucu diğer
maddelerin buharlaştırılması ve sonra da bunların
ortamdan uzaklaştırılması işlemlerini tanımlamaktadır.
Kurutma öncesi ısıl yöntemler dışında başka yöntemlerle
katı maddeden suyun mümkün olduğunca uzaklaştırılması,
kurutmada daha ekonomik bir kurutma sağlar. Ürünlerin
mekanik yöntemler olarak tanımlanan filtreleme, sıkıştırma,
santrifüjleme, çökeltme ve eleme gibi işlemlerle
kurutulması daha az enerji ihtiyacı ve uzaklaştırılan birim
miktar su için daha az maliyet gerektirir. Kurutulacak ürün
bu tip yöntemlere uygun değilse; ürüne gaz akımı ile ısı
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1768
transferi uygulanarak buharlaştırma yolu ile kurutma
sağlanır. Transfer edilen ısı, ürün içerisindeki nemin
buharlaşması ve ortamdan uzaklaştırılmasında harcanır.
Bu kurutma işleminde ısı ve kütle transferi aynı anda
gerçekleşir.
Kurutmada, kurutma gazı olarak genellikle hava kullanılır.
Kurutma havası hızının ya da sıcaklığın artması; kullanılan
enerji miktarının artmasına sebep olur. Ürün içerisindeki
daha kısa sürede kurutma sistemine verilmesi ise; kurutma
süresini azaltır. Kurutma havasının sıcaklığı nemi, ürün
içerisindeki nem ise; kuruma hızını belirler. Kurutma
havasının neminin azaltılması da bu kurutma hızını
artırarak kurutma süresini kısaltır.
Eski çağlardan beri besin maddesi olarak kullanılan tuz,
çağımız kimya sanayinin en önemli girdilerinden biridir.
Kübik sistemde kristalleşen tuz, “Na” (Sodyum) ve “Cl”
(Klor) iyonlarından oluşmakta ve “NaCl” (Sodyum Klorür)
sembolü ile ifade edilmektedir.
Yüksek basınç altında plastik özellik gösteren tuzun sertliği
3
2-2,5 olup, özgül ağırlığı 2,1 - 2,55 g/cm arasında değişir.
Erime noktası 800,8 °C, kaynama noktası ise 1412 °C dir
[1].
Tuz, havadaki nemi kapacak kadar higroskopiktir; suda
kolayca çözünmesi bu özelliğini yansıtır. Tuzdaki yabancı
maddeler ve kil, tuza değişik renkler verir. Tuz beyaz, gri,
koyu gri ve siyaha yakın renklerde görülmektedir. Molekül
ağırlığı 58,454 g/mol olan tuzun ağırlık olarak % 39,34’ü
sodyum, % 60,66’sı klor içerir. Tuzun suda erime miktarı
sıcaklık ile değişir. Tuz, 0 °C’deki 100 g suda 36 g eriyerek
doymuş tuzlu çözelti oluşturulduğu halde, 100 °C ‘de bu
miktar 40 g olmaktadır. Yüksek basınç altında tuz plastik
özellik gösterir [2].
Rutubet miktarı sofra tuzlarında kütlece en çok % 0,5, gıda
sanayinde kullanılan tuzlarda ise en çok % 2 olmalıdır.
Sodyum klorür miktarı; katkı maddeleri hariç olmak üzere
sofra tuzunda kuru maddede en az % 98, gıda sanayi
tuzunda en az % 97 olmalıdır. Sofra tuzuna 50-70 mg/kg
oranında potasyum iyodür veya 25-40 mg/kg oranında
potasyumiyodat katılması zorunludur. Bunun yanında, iyot
eklenmesi, gıda sanayi tuzunda zorunlu değildir. Tuzda
asitte çözünmeyen madde miktarı, asitte çözünmeyen
katkı maddeleri hariç olmak üzere, kütlece en çok % 0,5
olmalıdır. Tuzda suda çözünmeyen madde miktarı, suda
çözünmeyen katkı maddeleri hariç olmak üzere kütlece en
çok % 0,5 olmalıdır [3].
Kimya sanayinde, insan gıdasında, muhtelif gıda
 Doğan, H.,ve Ersöz, M. A.

sanayinde, tekstil-boyama sektöründe ve diğer bazı sanayi Kurutma sistemi; silo, kurutma ve soğutma evresinden
sektörlerinde yıkanmış veya rafine tuz olarak, bazı oluşan akışkan yatak sürekli kurutucu, kurutma havası
alanlarda ise; ham tuz olarak kullanılmaktadır [4]. emiş fanı, ısı üreteci, sistem kumanda panosu, akışkan
yataklı kurutucu üzerinde egzoz tesisatı ve taşıyıcı
Yılda kişi başına tüketilmesi gereken tuz miktarı 7 kg’dır. sistemden oluşmaktadır.
İnsan bu miktardaki tuzu çeşitli yollardan almaktadır.
Genel olarak Türkiye’de yılda büyük baş hayvanların 4 kg,
küçükbaş hayvanların 2 kg tuz tüketimi vardır.
Kışın yollarda kar ve buza karşı kullanılan tek madde tuz
olup, Türkiye’de buzlanma için kullanılan tuz miktarı 50-70
bin ton civarındadır [5].

2. Akışkan Yatak Kurutucular

Küçük katı taneciklerinin, gaz veya sıvı ile temas ettirilerek

akışkanların özelliklerine benzer özellikler kazandırma
işlemine “akışkanlaştırma” denir [6].
Modern kurutma yöntemleri arasında akışkan yataklı
kurutma tekniği önemli bir yere sahiptir [7]. Akışkan yataklı
kurutucularda, ürünün silindirik veya küresel tanecik
biçiminde olabilmesi için kurutulacak malzeme bir elekten
geçirilerek kurutucuya yüklenir. Tanecikli malzeme bu süre
içinde akışkanlaştırılmıştır ve malzemenin nemi bir
kurutma gazı (genellikle havadır) ile uzaklaştırılır [8].
Akışkan yatakta gaz hızı çok önemlidir ve dikkatli
ayarlanmalıdır. Toz veya taneli yapıdaki kurutulan
malzeme ile akışkanlaştırma gazı arasında temas çok iyi
olmaktadır. Bu nedenle kurutma havası ve tanecikler
arasında ısı transferi de etkin şekilde gerçekleşir. Bu Şekil 1. Akışkan yatak sürekli kurutma sistemi şeması
kurutma sistemi ile büyük sıcaklık farklarında malzemelerin 1. Fan, 2. Isı üreteci, 3. Kontrol panosu, 4. Silo,
sakınca olmaksızın kurutulması mümkündür. Otomatik 5. Akışkan yatak sürekli kurutucu
yükleme ve boşaltmanın mümkün olduğu bu sistemin en
önemli üstünlüğü kurutma işleminin kısa sürede Kurutma sistemi; silo, kurutma ve soğutma evresinden
tamamlanmasıdır [9]. oluşan akışkan yatak sürekli kurutucu, kurutma havası
emiş fanı, ısı üreteci, sistem kumanda panosu, akışkan
Akışkan yatak kurutucular, biyolojik ürünlerin yataklı kurutucu üzerinde egzoz tesisatı ve taşıyıcı
kurutulmasında yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu sistemden oluşmaktadır.
sistemlerin en önemli üstünlüğü yatak içinde tanecik
karışımının yüksek seviyede olması ve bu nedenle Tuz, metaller üzerinde yüksek oranda aşınma (korozyon)
kurutma için daha homojen bir sürecin meydana etkisine sebep olduğundan, sistemin bütün devre
gelmesidir. Ürünün aşırı ısınmaması da sistemin diğer bir elemanları krom-nikel alaşımlı malzemelerden yapılması
üstünlüğüdür. Bundan dolayı ısıya karşı hassas tercih edilmektedir. Ancak bu set, deney amaçlı
maddelerin kurutulmaları için çok uygundurlar. Ürün olacağından ve sürekli sistem çalıştırması
taneciklerinin mekanik olarak zarara uğrama riski, şeklinin yapılmayacağından sistemde, kurma maliyetlerini asgaride
değişmesi ve taneciklerin topaklaşıp akışkanlığı tutabilmek için, farklı malzemeler kullanılmıştır.
zorlaştırmaları ise akışkan yataklar için sakınca teşkil
İmalatı gerçekleştirilen kurutucu, uzun bir süre test
etmektedirler [10].
edildikten sonra deneylerin yapımına hazır hale
Akışkan yataklı sistemlerde kurutulan malzemelere; kömür, getirilmiştir.
kireç taşı, çimento, kabuklar, dökümhane kumu, fosfat
kayası, tuz, bor, plastik, tıbbi malzeme ve hububat örnek 3.1. Silo
olarak verilebilir.
Silo 30x30x50 cm ebatlarında 1 mm’lik siyah saçtan imal
3. Deney Setinin Hazırlanması edilmiştir. Silo dikdörtgen prizma şeklinde olup, ürün
boşaltma bölümü ürün akışını kolaylaştırmak için konik
Akışkan yatak sürekli kurutucuda tuzun kurutulması için olarak tasarlanmış ve imal edilmiştir. Ürün akış miktarını
Şekil 1.’deki şemada görüldüğü gibi, laboratuvar değiştirebilmek amacıyla boşaltma ağzına kapak
ölçülerinde bir deney seti kurulmuştur. konulmuştur. Siloya, belirli süreçlerden (ön işlemler,
buharlaştırma, öğütme, yıkama, santrifüj vb.) geçtikten
Kurutma sistemi; silo, kurutma ve soğutma evresinden sonra % 6-7 nem oranına ve belirli tane büyüklüğüne
oluşan akışkan yatak sürekli kurutucu, kurutma havası getirilen tuz (NaCl) konulur.
emiş fanı, ısı üreteci, sistem kumanda panosu, akışkan
yataklı kurutucu üzerinde egzoz tesisatı ve taşıyıcı 3.2. Akışkan Yatak Sürekli Kurutucu
sistemden oluşmaktadır

1769

Akışkan yataklı sürekli kurutucu (AYSK), gövde, elek,
kurutma davlumbazı, soğutma davlumbazı, titreşim
(vibrasyon) motoru, taşıyıcı yaylar ve taşıyıcı sistemden
olmak üzere yedi bölümden oluşmaktadır. Akışkan yataklı
sürekli kurutucunun elemanları ve kurutma süreci Şekil
2’de görülmektedir.
Şekil 2. Akışkan yatak sürekli kurutucu şeması
1. Silo, 2. Kurutma davlumbazı, 3. Soğutma
davlumbazı, 4. Ürün boşaltması, 5. Titreşim
motoru, 6. Akışkan yatak sürekli kurutucu
gövdesi, 7. Taşıyıcı yay, 8. Taşıyıcı sistem, 9.
Kuru ürün toplama kabı, 10.Egzoz, 11. Elek
3.2.1. Akışkan yatak sürekli kurutucu gövdesi
Akışkan yataklı sürekli kurutucu gövdesi, 2 mm’lik siyah
saçtan imal edilmiştir. Elek üzerinde akan tuzun elek altına
geçenlerini gövdenin bir bölümünde toplayabilmek için
eğimli olarak ve gövdede toplanan tuz zerreciklerinin
(pudra) dönemler halinde temizlemek amacıyla, temizleme
kapağı yapılmıştır. Pudranın temizlenmemesi halinde
gövdede yüksek oranda korozyon meydana gelmektedir.
Sistem yüksek sıcaklıklarda çalışacağından, gövdenin
olumsuz etkilenmemesi için, gövde içerisine iki farklı
noktadan çekme bağlantıları yapılmıştır. Ayrıca, gövde
içerisi kurutma ve soğutma evreleri için perdelenerek
bölünmüştür. Gövdenin 1/3’ü soğutma evresi için
ayrılmıştır (Şekil 2). Akışkan yataklı sürekli kurutucu
gövdesi, % 2 eğimle taşıyıcı sistem üzerine monte
edilmiştir.
3.2.2. Elek
Elek, krom-nikel alaşımı bir malzeme olup, bir dış alım
ürünüdür. Uygulamada farklı elek yapıları
karşılaşılmaktadır. Bu çalışma için seçilen elek tipi şeması
Şekil 3.’te görülmektedir. Bu yapı kurutma havasının dik
çıkışını sağlamakta ve tuzu hafiften kaldırarak hava yastığı
oluşturmaktadır.
Eleğin gövde üzerine yerleştirilmesi büyük önem
taşımaktadır. Elek, akış yönüne dik olarak konulmaktadır.
Bu durum, tuzun akışını yavaşlatmakta ve daha uzun süre
kurutma havasına maruz kalmasını sağlamaktadır.
Elek 20 x 66 cm boyutlarında hazırlanarak gövde üzerine
yerleştirilmiştir.
Doğan, H.,ve Ersöz, M. A.
Şekil 3. Elek’in yapısı
3.2.3. Kurutma davlumbazı
Kurutma davlumbazı, 1 mm’lik siyah saçtan imal edilmiştir.
Kurutma davlumbazı Şekil 3.2’de görüldüğü gibi
tasarımlanmıştır. Bu tasarım, kurutma havasının daha
uzun süre içeride kalmasını ve kurutma havasının etkin
kullanımını sağlamak için yapılmıştır. Ayrıca, yapılan bu
davlumbaz, tuz zerreciklerinin çökeltilmesini sağlayarak
daha az tuz pudrasının egzoz edilmesine sebep
olmaktadır.
Şekil 2.’de görüldüğü üzere, davlumbaza ürün girişi
yapılmaktadır. Davlumbaza ürün girişinin yavaş ve elek
üzerine yayılarak dökülmesini sağlamak için perdeleme
yapılmıştır. Tuzun, kurutma davlumbazından soğutma
davlumbazına geçişi için aralık bırakılmış olup, bu aralık
ayarlanabilirdir.
3.2.4. Soğutma davlumbazı
Soğutma davlumbazı, 1 mm’lik siyah saçtan imal edilmiştir.
Kuruyan tuzun yataktan dağılmadan alınabilmesi için
boşaltma kanalı yapılmıştır.
3.2.5. Titreşim motoru
Temin edilen bir elektrikli zımpara motorunun milinin her iki
ucuna 10 mm kalınlığında 80 mm çapında alüminyum disk
bağlanarak (ağırlık merkezi değiştirilerek) titreşim
motoruna dönüştürülmüştür. Elektrik motoru JIAN, 220
V,50 Hz,120 W, 1,5 amps. özelliklerine sahiptir. Ayrıca
motor devri ayarlanabilmektedir. Bu motor, Şekil 2’de
görüldüğü gibi de kurutucuya monte edilmiştir.
3.2.6. Taşıyıcı yaylar
Taşıyıcı yay olarak TOFAŞ Şahin marka otomobillerin
ile motorlarında kullanılan supap yaylarından 4 adet
kullanılmış ve Şekil 2’de görüldüğü gibi taşıyıcı sistem
üzerinde konumlandırılmıştır.
3.2.7. Taşıyıcı sistem
Taşıyıcı sistem, akışkan yatak kurutucuyu taşıyacak ve
sistemin titreşimini olumsuz etkilemeyecek bir şekilde
tasarlanarak imal edilmiştir.
3.3. Kurutma Havası Emiş Fanı
Kurutma için ihtiyaç duyulan havanın sağlanması için
uygun fan seçimi yapılarak sisteme monte edilmiştir. Fanın
giriş ağız çapı 125 mm ve çıkış ağzı 90x100 mm
dikdörtgen kesitlidir. Fana ait diğer özellikler; DEMSAN
Havalandırma San. Tic. Ltd. Şti., 750 m3/h, 2483 dev/dak,
1770
 Doğan, H.,ve Ersöz, M. A.

180 Watt, 0,8 A, 50 Hz, 130 °C, 63 dBA, 4 kg, 220-230 V, kurutucuda ihtiyaç duyulacak olan enerji miktarı
5/400 MF’dir. hesaplanmalıdır. Hesaplanan bu enerjiyi, sistemin ısı
kaynağı (ısı pompası, güneş enerjisi, elektrikli ısıtıcı, çeşitli
yakıtların kullanıldığı kazanlar gibi.) sağlamalıdır.
3.4. Isı Üreteci
Akışkan yatak kurutucuda tuzun kurutulması için gerekli
olan toplam enerji miktarı;
Isı üreteci, 1 mm’lik siyah saçtan Şekil 4’te görüldüğü gibi
imal edilmiştir. Q = q1 + q 2 + q3 + q 4 + q5 (4.1)

olarak kurutucuda harcanan ya da kaybolan ısıların

toplanması ile bulunur ve kaybolan ya da harcanan bu
ısılara ait eşitlikler aşağıda sırası ile verilmiştir.
Kurutucu yüzeylerinin ısıtılması için gerekli enerji;

q1 = my • cy • T (4.2)

Kurutma havasının ısıtılması için gerekli enerji;

q 2 = V • cp,h • ρ • ∆T (4.3)

Tuzun ısıtılması için gerekli enerji;

Şekil 4. Isı üreteci
q3 = mt •cp,t •∆T (4.4)
Her bir rezistans gücü 410 W olan 25 adet boru tipi
rezistans üretece bağlanmıştır. Boru tipi rezistanslar 3 adet Tuzdaki nemin buharlaştırılması için gerekli enerji;
6 ’lı, 1 adet 7’li olmak üzere gruplandırılmıştır. Her bir 6’lı
grubun gücü 2460 W, 7’li grubun gücü ise 2870 W’tır. 6’lı q 4 =Sa • q 4 a (4.5)
gruplardan, 1. grup 1 no’lu, 2. grup 2 no’lu, 3. grup 3 no’lu,
7’li grup 4 no’lu anahtar tarafından kontrol edilmektedir. [
q 4 a = hss'' − hs' ] (4.6)

Anahtar grubunun her bir anahtarında 820 W, ancak 4. Eş. 4.5’de kg başına verilen ısı bulunarak Eş. 4.6’dan da
grup anhtarın 3. anahtarında 1230 W kontrol edilmektedir. gerekli olan enerji hesaplanabilir.

3.6. Sistem Kumanda Panosu Kurutucudan çevre havasına olan ısı kayıplarını
karşılamak için gerekli enerji;
Sistem kumanda panosunun Şekil 5.’de görüldüğü üzere
tasarımı yapılarak imalatı gerçekleştirilmiştir. Kumanda
panosu üzerinde P ile gösterilen anahtar devir-daim
(sirkülasyon) pompasını, V ile gösterilen anahtar titreşim
 (Tk − Tiç ) 
q5 = K ⋅ A − Td  ⋅ Z (4.7)
(vibrasyon) motorunu ve F ile gösterilen anahtar emiş 2
fanını kumanda etmektedir.
 
1 1 1 d1 d2 dn
= + + + +..........+ (4.8)
K α iy α dy λ1 λ2 λn
ile bulunur.

4.2. Tam Kuru Ağırlığın Bulunması

Islak tuzun tam kuru ağırlığının bulunması; sıcaklığı kontrol

edilebilen bir etüvde 103 ±2 °C’da, çevre basıncında 6 saat
süre ile kurutulması sonunda meydana gelen kütle kaybına
Şekil 5. Sistem kumanda paneli bağlı olarak nem içeriğinin belirlenmesidir.
V. Titreşim (vibrasyon) motoru 1. Birinci grup
anahtar 2. İkinci grup anahtar 3. Üçüncü grup Etüv, elektrikle ısıtılan ve sıcaklığı kontrol edilebilen hava
anahtar 4. Dördüncü grup anahtar 1S. Birinci dolaşımına sahip, sıcaklığı 103 ±2 °C’da tutabilen bir cihaz
sigorta 2S. İkinci sigorta 3S. Üçüncü sigorta F. olmalıdır. Desikatör ise; etkili bir nem çekici olup, örneğin
Fan PR. Priz Kalsiyum Klorür (CaCl) ihtiva eden ve tartım kaplarının
soğumalarını kolaylaştıran bir metal veya porselen
plakalardan olmalıdır. Her biri yaklaşık 50 g olan 4 deney
4. Teorik Çözümleme
numunesinde tuzun nem içeriği tespit edilir. Boş kuru
madde kapları ve kapakları (M0) 0,001 yaklaşımla tartılır.
4.1. Kurutma sistemi İçin Enerji Miktarının
Tartım kabında 50 g kadar deney numunesi 0,001 g
Hesaplanması
hassasiyetle tartılır. Numune kuru madde (M1) kabının
Kurutma uygulamalarında sistem kapasitesi belirlenirken, tabanı yüzeyine yayılır. Bu işlemler mümkün olduğu kadar

1771
 Doğan, H.,ve Ersöz, M. A.

çabuk gerçekleştirilir. Numuneler etüve yerleştirilerek aynı yöntemle sonuçlar alınmıştır. Numunelere ait sonuçlar
kapağı kapatılır. Numuneler 6 saat süre ile kurumaya terk Çizelge 1.’de verilmiştir. Tuz numunelerinin kuru baza göre
edilir. Bu sürenin sonunda etüvün kapağı açılır. Numuneler nem miktarı Eş. 4.11’den hesaplanarak % 4,4 g su/g kuru
etüvden alınarak soğuması için çabucak desikatöre madde olarak bulunmuştur.
yerleştirilir. Desikatörde numuneler, dış ortam sıcaklığına
kadar soğutulur. Numuneler kap ve içeriği ile birlikte 0,001 Çizelge 1. Tam kuru ağırlığın bulunması için hazırlanan
g yaklaşımla tartılır. Birbirini izleyen iki ağırlık ölçümü numunelere ait kuruma değerleri
arasında kütle farkının her bir numune için % 1’den az Numuneler 1. 2. 3. 4.
olması halinde tam kuru ağırlığa ulaşılmış kabul edilir. Dara (g) 57,8 57,8 57,7 57,8
Ürün Miktarı (g) 50,0 50,0 50,0 50,0
Numunenin nem içeriği %’de olarak, aşağıdaki eşitlikle Toplam Miktar (g) 107,8 107,8 107,7 107,8
hesaplanır: İlk 6 saat sonunda ürün miktarı 105,7 105,8 105,6 105,7
İkinci 6 saat sonunda ürün miktarı 105,7 105,7 105,6 105,6
(M 1 − M 2 ) Üçüncü 6 saat sonunda ürün
Rutubet muhtevası (%)= ⋅ 100 (4.9) miktarı
105,7 105,7 105,6 105,6
M1 − M 0 % (g su/g kuru madde) 4,3 4,3 4,3 4,6

Deney yapılan dört numuneden elde edilen değerlerin

5.3. Deney planı
ortalaması alınır.
Yapılan deneylerin planı Çizelge 2’de verilmiştir.
Tuzdaki kuru esasa göre hesaplanan su oranı için;
Çizelge 2. Deney planı
YA − KA
SOKA= (4.10) Boru tipi Sisteme
KA elektrikli hava giriş Titreşim
Deneyler
ısıtıcı gücü hızı frekansı
Tuzdaki yaş esasa göre hesaplanan su oranı için;
(Watt) (m/s)
YA − KA 1. Deney 4 920 Sabit Sabit
SOYA= (4.11)
2. Deney 7 380 Sabit Sabit
YA
3. Deney 10 250 Sabit Sabit
eşitlikleri kullanılır [11].
Tuz kurutmalı bütün deneylerde akışkan yataklı sürekli
5. Deneylerin Yapılışı kurutucuya tuz yüklemesi; sistem çalıştırılıp, kurutma
havası sıcaklığı denge haline ulaştıktan sonra, yani;
5.1. Deney Materyallerinin Hazırlanışı sistemin çalışmaya başlamasından 30 dakika sonra ve eşit
Bu çalışmada kullanılan tuz, Koçhisar Tuz Gölü’nden miktarlarda yapılmıştır. Kuru ürün numuneleri, tuzun
alınan göl tuzu olup, Ankara Cad. No:124 akışkan yatağa yüklenmesinden 90 dakika sonra kuru ürün
Şereflikoçhisar/Ankara adresinde bulunan Tekin Tuz Nak. toplama kabında biriken tuzdan, cam kavanozlara silme
Paz. San. Tic. Ltd. Şti.’den temin edilmiştir. doldurulup, kavanoz kapakları kapatılarak alınmıştır.

Deneylerde kurutmaya tabi tutulan tuz ham tuz olmayıp,
belirtilen işletmede, belirli işlemlerden (ön işlemler,
evaporasyon, öğütme, yıkama, santrifüj vb.) geçirilerek
kurutma şartlarına getirilen tuzdur. Tuz, genelde farklı tane
büyüklüklerinde olup, zerrecikler halinde de bulunmaktadır.
Tuz, işletmeden 10 kg’lık plastik bidonlarla silme
doldurularak çevre havasının nemini almayacak şekilde
kapatılarak deney setinin bulunduğu yere taşınmış ve
deneyler yapılıncaya kadar bu bidonlarda muhafaza
edilmiştir.
5.2. Tuzun Tam Kuru Ağırlığının Bulunması
Tuz kurutma deneyleri yapılmadan önce bazı ön deneyler
yapılarak tuzun tam kuru ağırlığı bulunmuştur.
Tam kuru ağırlığı bulmak için tuz numuneleri, her birine 50
g ıslak tuz konulan 4 ayrı çay tabağı halinde hazırlanmıştır.
Tuz konulmadan her bir çelik çay tabağının boş ağırlıkları
tespit edilmiştir. Numuneler, 103 ±2 °C’de etüvde birinci
aşamada 6 saat süre ile bekletilmiş, daha sonra
desikatörde soğumaya bırakılmıştır. Soğuyan numuneler
0,001 g duyarlıklı dijital ölçüm cihazında tartılarak sonuçlar
alınmıştır. İkinci aşamada numuneler, 6 saat etüvde
bekletilmiş ve aynı yöntemle sonuçlar alınmıştır. Üçüncü
aşamada da numuneler tekrar 6 saat etüvde bekletilmiş ve
Her iki kurutucu modelinde de enerji kaynağı olarak, boru
tipi elektrikli ısıtıcılardan yararlanılmıştır.
Elektrikli ısıtıcı, 1. kademe 4920 W, 2. kademe 7380 W ve
3. kademe 10250 W olmak üzere üç kademede
kullanılmıştır. Deneyler her bir ısıtıcı gücü için ayrı ayrı
yapılmış ve tüm deneyler için kurutma süresi, sistemin
çalışmaya başlangıcından sürecin tamamlanmasına kadar
120 dakika ile sınırlandırılmıştır.
Akışkan yatak sürekli kurutucuda (AYSK) yapılan
deneylerde sıcaklık ölçümlerinin yapıldığı noktalar Şekil
6’da görülmektedir.
Yine tüm deneylerde kurutma havası hızı 4,5 m/s olup,
kurutma süreçlerinde sabit tutulmuştur.
Ayrıca kurutucunun titreşim frekansı tüm deneylerde
sabittir. Bu nedenle; yapılan deneylerde kurutma sürecini
etkilemeyeceği için titreşim frekansının ölçülmesine ihtiyaç
duyulmamıştır.
5.4. Deneylerde Kullanılan Ölçme Cihazları
Deneyler yapılırken kullanılan ölçme cihazları ve özellikleri
Çizelge 3’de verilmiştir.

1772
 Doğan, H.,ve Ersöz, M. A.

Her bir kademedeki ısıtıcı gücü için kurutma havasına

verilen enerji elde edilen deneysel verilere göre Eş.4.3’den
hesaplanarak Şekil 8.’de verilmiştir.
1. KADEME 2. KADEME 3. KADEME

180

160

140

Kurutma havası sıcaklığı (°C)

120

100

80

60

40

20

0
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 105 110 115 120
Kurutma zamanı (dakika)

Şekil 7. AYSK’da tuz kurutması yapılırken kurutma havası

sıcaklığının zamana bağlı olarak değişimi

1. KADEME 2. KADEME 3. KADEME

11

10

9
Kurutma havasına verilen enerji (kJ/s)
8

Şekil 6. Akışkan yataklı sürekli kurutma sistemi 7

1. Fan 2. Isı üreteci 3. Kontrol panosu 4. Silo 6

5. Akışkan yatak sürekli kurutucu 5

Çizelge 3. Kullanılan ölçme cihazları ve özellikleri 3

2
Ölçme Cihazları Özellikleri 1

Testo, sıcaklık -20,+70 °C, hız 0- 0

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 105 110 115 120
Hava hızı ve sıcaklık 20 m/s, ölçüm hassasiyeti 0,01 Kurutma zamanı (dakika)
ölçüm cihazı m/s, 0,1 °C, heated wire, NTC
sensör. Şekil 8. AYSK’da tuz kurutması yapılırken kurutma
Metler Toledo, Excellence havasına verilen enerjinin zamana bağlı olarak
XS6002S model, en yüksek değişimi
Dijital tartı 1. KADEME 2. KADEME 3.KADEME
ölçülebilecek miktar 6100 g, 7,00

ölçme hassasiyeti 0,001g.

TFA, art. No:30.1018, ölçme 6,00

aralığı (-20) – (+200) °C ve (-

Sıcaklık ölçme cihazı 5,00
40) – (+392) °F, ölçüm
Yararlanılan enerji (kJ/s)

hassasiyeti 0,1 °C, batarya 1,5 V. 4,00

3,00
6. Sonuç ve değerlendirme
2,00
AYSK’da her bir kademedeki ısıtıcı gücü için elde edilen
kurutma havası sıcaklığının zamana bağlı değişimi Şekil 1,00

6.1’de görülmektedir. Tuz, her bir ısıtıcı gücünde ayrı ayrı

0,00
kurutmaya tabi tutulmuştur. 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100 105 110 115 120
Kurutma zamanı (dakika)

Akışkan yatak sürekli kurutucuda tuzdaki nemin

buharlaştırılması için yararlanılan enerji Eş.4.3’den
hesaplanmıştır. Kurutma zamanına bağlı olarak
yararlanılan enerjinin değişimi Şekil 6.3’de görülmektedir.
Şekil 7.’de görüldüğü gibi her kademede sistemin
çalışmaya başlamasından ilk 30 dakika kurutma havası
sıcaklık değişimleri yüksek miktarlarda olmaktadır.
Yükselme süresinden sonra sistem denge haline
kavuşarak, kurutma havası sıcaklığı değişimi 1. kademede
93,2 °C - 95,4 °C aralığında artan bir değişim
göstermektedir. 2. kademede bu değişim 123,6 °C - 127,8
°C aralığında, 3. kademde 169,2 °C – 172,6 °C aralığında
olmaktadır.
Şekil 9. AYSK’da tuz kurutması yapılırken yararlanılan
enerjinin zamana bağlı olarak değişimi
Şekil 9’da görüldüğü üzere kurutmanın başlangıcında ilk
30 dakikada yüksek oranda enerji kullanımı
gerçekleşmiştir. Daha sonra kullanılan enerji miktarı,
zamana bağlı olarak azalmakta ve daha sonra denge
haline ulaşmaktadır. Kurutma işleminin başlangıcında
kullanılan enerjinin önemli bir miktarı akışkan yatağın
ısıtılmasında harcandığından enerji kullanımı yüksek
oranda olmaktadır. Kurutma sistemi sürekli bir sistem olup,
akışkan yatağa sürekli nemli tuz girişi sağlanmaktadır. Bu
nedenle yararlanılan enerji bir süre sonra küçük değişim
miktarları ile denge haline ulaşmaktadır.

1773
 Doğan, H.,ve Ersöz, M. A.

AYSK’da her bir kademede yapılan deneylerle 90 dakika [9] Güngör, A., Özbalta, N., “Endüstriyel kurutma
sonunda kuru ürün toplama kabında toplanan kurutulmuş sistemleri”, III. Ulusal Tesisat Mühendisliği Kongresi
tuzdan numuneler alınıp, etüvde 50’şer gram tuz tam ve Sergisi Bildiriler Kitabı, İzmir, 2: 737-747, (1997).
kurutmaya tabi tutularak nem içeriği değerleri bulunmuştur. [10] Kanarya, A., “Akışkan yataklı kurutma prosesinin
Birinci kademede yapılan deneyde kuru olarak alınan matematiksel modellemesi” Yüksek Lisans Tezi,
numunenin nem içeriği % 3,3, ikinci kademede yapılan Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Kocaeli, 2-66,
deneyde kuru olarak alınan numunenin nem içeriği % 2,4 (2002).
üçüncü kademede yapılan deneyde kuru olarak alınan [11] Ceylan, İ., "Programlanabilir (PLC) Isı Pompalı
numunenin nem içeriği % 0,9 olarak tespit edilmiştir. Daha Kurutucunun Tasarımı, İmalatı ve Kereste Kurutma
önce belirtildiği üzere kurutulacak tuzun nem içeriği (kuru İşleminde Deneysel İncelenmesi", Doktora Tezi, Gazi
bazda) % 4,4’tür. Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, 13-33,
(2007)
Benzer bir kurutucuda kurutma konusu üzerine çalışmak
isteyenler;
Aynı kurutucuda farklı ürünleri de kurutma işlemine tabi
tutabilirler. Kurutma havasının giriş neminin, yatak
malzemesinin miktarının nasıl bir etki gösterdiğini de
inceleyebilirler.
Aynı sistemde kurutmanın aksine bir nemlendirme
sürecine ilişkin araştırmalar yapabilirler.
Kurutma havasının ısıtılması için elektrik enerjisine kıyasla
güneş enerjisi veya katı yakıt yanma enerjisi kullanılırsa
maliyet açısından ve sürece uygunluk açısından nasıl
sonuçlar elde edileceğini araştırabilirler.
Kurutma sisteminden egzoz edilen havanın kazanılması
için değişik atık enerji kazanım sistemleri tasarımlanarak
sistem verimindeki artışın ne kadar olabileceğini
inceleyebilirler.

Kaynaklar

[1] Yalçın, E., Ertem, M. E., “Deniz tuzlalarının Türkiye tuz

potansiyelindeki yeri”, 2. Endüstriyel Hammaddeler
Sempozyumu, İzmir, 208-215, (1997).
[2] Ersoy, A., Yünsel, T. Y., “Çözelti madenciliği ile tuz
üretimi”, 4. Endüstriyel Hammaddeler Sempozyumu,
İzmir, 208-220, (2001).
[3] İnternet: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı “Türk gıda
kodeksi sofra ve gıda sanayi tuz tebliği”.,
http://rega.basbakanlik.gov.tr/main.aspx?home=http://r
ega.basbakanlik.gov.tr/eskiler/2005/01/20050113.html.
T.C., Resmi Gazete, 25699, (13.01.2005).
[4] Parlak, H., Özkan, S. M., Ertem, H. İ., “Sekizinci beş
yıllık kalkınma planı”, Madencilik ÖİK Raporu
Endüstriyel Hammaddeler Alt Komisyonu Kimya
Sanayii Hammaddeleri,(Bor Tuzları - Trona - Kaya
Tuzu - Sodyum Sülfat - Stronsiyum) Çalışma Grubu
Raporu, Ankara, 2: 93-112, (2001).
[5] Van Ballegooijen, W.G.E., Van Loon, A.M., Zanden,
V.D., “Modeling diffusion-limited drying behaviour in a
batch fludized bed dryer”, Drying Technology, 15 (3,4):
1837-1855, (1997).
[6] Topuz, A., “Akışkan yatakta fındık kurutma prosesinde
ısı ve kütle geçişinin incelenmesi”, Doktora Tezi,
Sakarya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 1-93,
(2002).
[7] Yüzgeç, U., “Kurutma sürecinin modellenmesi ve akıllı
öngörülü denetimi”, Doktora Tezi, Kocaeli Üniversitesi
Fen Bilimleri Enstitüsü, Kocaeli, 1-35, (2005).
[8] Bayrock, D., Ingledew, W.M., “Mechanism of viability
loss during fluidized bed drying of baker’s yeast”, in:
Food Research International, 30 (6): 417-425, (1997a).

1774
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
TERMOELEKTRİK SOĞUTUCU TASARIMINDA TERMOEKONOMİK
OPTİMİZASYON
THERMOECONOMIC OPTIMIZATION IN THE DESIGN OF
THERMOELECTRIC COOLER
Kemal ATİK a, *
a, *
Teknik Eğitim Fakültesi, Karabük Universitesi, Karabük, Türkiye E-posta: katik@karabuk.edu.tr
Özet
Bu çalışmada Termoelektrik (TE) soğutucu tasarımının
enerji ve ekonomik yönden analizi yapılmıştır. Bu amaçla
tasarlanan sistem eşit sıcaklık farkı altında eşit soğutma
gücünü sağlamaktadır. 7 farklı tipte TE modül kullanılan
çalışmada modül sayıları dolayısıyla modüllerin çalışma
şartları değiştirilmiş; ayrıca elektrik enerjisi fiyatının
değişimi de düşünülmüştür. Bütün çalışma durumlarında
birim soğutma gücü için yatırım, enerji ve toplam maliyet
değerleri hesaplanılarak karşılaştırılmıştır. Termoekonomik
olarak en uygun (optimum) çalışma şartı her modül tipi ile
değişmekle beraber, maksimum gücün elde edildiği
maksimum akım değeri ile optimum akım değerleri
arasında bir değere denk gelmektedir. Termodinamik
optimum nokta ile termoekonomik optimum noktanın farklı
olduğu görülmektedir.
Anahtar kelimeler: Maliyet, Termoekonomik,
Optimizasyon, Termoelektrik, Soğutma.
Abstract
This study presents the energy and economic analysis of
Thermoelectric (TE) cooler design. The system designed
for this purpose provides equal cooling power under equal
temperature difference. In the study, seven different types
of TE modules were used, operating conditions of the
modules were changed due to module numbers. In
addition, the variation in the cost of electric power was
taken into account. In all cases, investment, energy and
total cost values per unit cooling power were estimated
and compared. While the most appropriate (optimum)
operating condition in thermoeconomic terms varies for
each module type, it corresponds to a value between
maximum current value, where maximum power is
generated, and optimum current values. It is seen that
thermodynamic optimum point and thermoeconomic
optimum point differ from each other.
Keywords: Cost; Thermoeconomic; Optimization;
Thermoelectric; Cooling.
1. Giriş
Dünyanın enerji kaynaklarının sınırlı olması bilim
adamlarını enerji dönüşüm araçlarını yeniden
değerlendirmeye ve varolan sınırlı enerji kaynaklarından
daha çok yararlanabilmek için yeni yöntemler geliştirmeye
yönlendirmiştir. Isıtma, soğutma ve enerji üretim
sitemlerinde de enerjinin verimli kullanılması önemlidir. Bu
alanda termodinamik analizin yanında ekonomik analizinde
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1775
yapılması gerekmektedir. Bu konuda yapılan çalışmalar
birim enerji maliyetini düşürmeye yöneliktir ve bunlardan
bazıları şu şekildedir. Hepbaşlı ve Utlu [1], konut ve ticaret
sektöründe enerji kullanımının termoekonomik analizini
yapmışlardır. Ekserji ve termoekonomik analizin çok
önemli olduğu, Türkiye de enerji kullanımında iyileştirmeler
yapılma potansiyeli olduğu ve yüksek kaliteli enerji
kaynaklarının daha dikkatli kullanılması gerektiğini
vurgulamışlardır. Kanoğlu ve Abuşoğlu [2, 3], iki bölümden
oluşan çalışmalarında dizel motorlu kojenerasyon
sisteminde ekserji ve termoekonomik analiz yapmışlar.
Çalışmalarının 1.bölümünde çalışmada böyle bir sistemde
enerji, ekserji ve maliyetle ilgili eşitlikleri ortaya
koymuşlardır. Bu çalışmanın 2. bölümünde ise belirli bir
elektrik gücü ve buhar kapasitesi için hesaplamalar
yapmışlardır. Sistemin bütün bileşenleri için ekserji
kayıplarını, maliyet değerlerini hesaplamışlardır. Franzoni
ve diğerleri [4], 3 farklı şekildeki çevrimin birim elektrik
maliyetinin optimizasyonunu yapmışlardır. Söylemez [5],
kanatçıklı boru ile atık ısı geri kazanım sisteminde
optimum boru boyunu hesaplamıştır. Bakan ve ark. [6],
soğuk termal depolamanın ekserjo-ekonomik analizini
yapmışlardır. Zamana göre sıcaklıklar, soğutma güçleri,
enerji ve ekserjileri hesaplamışlardır. Huangfu ve ark. [7],
kombine ısıtma-soğutma sisteminin geliştirilmesi ve
analizini yapmışlardır. Ekonomiklik analizi yaparak
doğalgaz fiyatına göre sistemin geri ödeme süresi
hesaplanmış. Wang ve ark. [8], atık ısıdan güce
dönüşümün ekonomik fizibilitesi yapmışlardır. Gaz türbin
ve absorbsiyonlu soğutma sisteminden oluşan tesisin
bilgisayar modellemesi yaparak yapım fiyatları, yakıt
fiyatları ve elektrik fiyatlarıyla edilen kar grafikleri çizilmiş.
Egzost NOx emisyonu ve ekserji kayıplarında azalmalar
elde etmiş. Hepbasli ve ark [9], ev tipi buzdolabında ortam
sıcaklığını 0-20 °C arası değiştirerek enerji, ekserji kaybı
ve ekonomik analiz yapmış, elemanların tersinmezliğe olan
etkilerini belirlenmiş, ortam sıcaklığı ile ekserji kayıpları
arasındaki ilişkiyi çıkartılmıştır. Mansour ve ark. [10],
kanatçıklı evaporatörlü otobüs tavan klimasının
termoekonomik optimizasyonu yapmışlardır. Shuja ve ark.
[11], elektronik sistemlerde kullanılan kanatçıklı ısı atıcının
termoekonomik optimizasyonu yapmışlardır. Nu ve Re
sayılarına bağlı olarak maliyet i grafikte göstermiş,
maliyetin farklı bakımlardan hassasiyetini incelemişlerdir.
Selbaş ve ark. [12], aşırı soğutma ve aşırı ısıtma yapılan
bir soğutma çevriminde Termoekonomik optimizasyon
yapmışlardır. Termodinamik özelliklerin ANN ile
hesaplandığı üç farklı soğutucu akışkan için optimum ısı
eşanşör alanı hesaplanmıştır. Temir ve Bilge [13],
kombine bir sistemin ekserji analizi ve termoekonomik
incelemesini yapmışlardır. Her birim için ekserji kayıpları,
yatırım ve işletme maliyetleri ile ekserjoekonomik
verimlerini hesaplamışlardır. Dingeç ve İleri [14], basit
 Atik, K.

soğutucunun Termoekonomik optimizasyonunu yapmışlar. eşitliğiyle bulunur. Burada α: Seebeck katsayısı, Tc soğuk
Evaporatör ve kondenser yüzey alanları, kompresör yüzey sıcaklığı, ∆T: yüzeyler arası sıcaklık farkı, ρ: Isıl
etkinliğini seçerek ekserji tersinmezliklerini direnç, G: şekil faktörü, I devreden geçen akımdır.
hesaplamışlardır. Sonuçta soğutma yükü ve operasyon
sıcaklıklarına göre termoekonomik optimum soğutma TE modülde harcanan elektrik enerjisi:
sistemini seçmişlerdir. Çetin [15], kompresör basınç oranı,
gaz türbin giriş sıcaklığı, türbin ve kompresör izentropik P = IU (2)
verimleri, değişken parametre olarak alınarak, kombine
güç sistemindeki gaz türbin dizayn parametrelerinin birim Eşitliğiyle bulunur. Burada U; devredeki gerilimdir.
elektrik enerjisi üretim maliyetine etkisi, yüksek güç ve
yüksek verim elde edilen noktaların bulunması için Soğutma etkinlik katsayısı (STK):
tavsiyeler yapılmış. Termodinamik ve termoekonomik
verimlerin yüksek olduğu noktalar karşılaştırılmış.
Qc (3)
STK =
TE soğutmada performans analizi ve optimizasyon P
konusunda da birçok çalışma yapılmıştır [16, 17, 18].
eşitliğiyle bulunur.
Bu çalışmada TE modül ile soğutmanın termoekonomik
analizi yapılmıştır. Özellikleri üretici firmadan alınmış 7 3. Ekonomik Analiz
farklı TE modül tipi için, eşit soğutma yükünün farklı modül
sayılarında sağlandığı alternatifler için birim soğutma
Termoekonomik analiz ısıl sistemlerin termodinamik ve
maliyeti hesaplamaları yapılmıştır.
ekonomik açıdan analiz edilmesidir. Üretim maliyetinin
minimize edilmesi amacıyla kullanılır. Toplam maliyet;
2. Termoelektrik Modüller yatırım ve işletme maliyeti olmak üzere iki bileşenden
oluşmaktadır.
Termoelektrik modüller elektrik enerjisi kullanarak ısıyı
düşük sıcaklıktan yüksek sıcaklığa pompalarlar. Ct = Cinv + Cop (4)
Termoelektrik soğutmanın avantajları; hareketli
parçalarının olmaması, titreşim ve ses yapmamaları, aynı Burada Cinv sermaye maliyeti, Cop işletme maliyetidir. Birim
modülle hem ısıtma hem soğutma yapabilmeleri, çevreye soğutma maliyetindeki sermaye maliyeti hesaplayabilmek
zararsız olmaları, kontrol edebilme kolaylığı vb. dir. En için, toplam yatırım maliyetinin yıllık sermaye maliyetine
önemli sakıncaları ise verimlerinin düşük olması ve pahalı dönüştürülmesi gerekir. Bu çalışmada sabit yıllık sermaye
olmalarıdır. Askeri ve uzay çalışmalarında, fieber optik ve maliyeti metodu kullanılmıştır.
laser uygulamalarında, bilgisayarlarda, laboratuar ve
bilimsel deneylerde, düşük güçlü ticari soğutma
CRF C
uygulamalarında ve tıp alanlarında kullanılmaktadırlar [19]. C inv = (5)
Q c 8760
Bir termoelektrik modülün yapısı ve karakteristik değerleri
Şekil 1. de gösterilmiştir. Uçlarına uygulanan doğru akımın Burada C sistem kurulum maliyeti, , Qc soğutma gücü ve
etkisinde soğuk kaynaktan sıcak kaynağa doğru ısı akışı (CRF) sermaye geri ödeme faktörüdür. CRF Eşitlik 6
oluşturmaktadırlar. kullanılarak hesaplanır;

 i(1 + i) n  (6)
CRF =  n 
 (1 + i ) − 1

Burada i yıllık faiz, n sistemin çalışma süresidir.

Elektrik enerjisi maliyeti birim soğutma gücü için harcanan
elektrik enerjisi fiyatıdır ve şöyle hesaplanır:

Şekil 1. Bir termoelektrik modülün yapısı.
Termoelektrik modüller; İki farklı metalden oluşan, birleşme
noktaları farklı sıcaklıklarda bulunan kapalı bir devreden
oluşmaktadırlar. TE modüllerin yüzeyleri arasında geçerli
olan etkiler Seebeck etkisi, Peltier etkisi, Thomson Etkisi,
Jeul etkisi ve Feuer etkisidir [20]. Bütün bu etkiler bir
arada yazılırsa; N adet çiftten oluşan bir TE modülde
soğuk yüzeyden emilen ısı miktarı [21] :
Q c = 2N (αIT c − I 2 ρ/2G + k ∆TG ) (1)
C el Pinp Cel
Cop = = (7)
Qc COP
Burada Cel birim elektrik fiyatı, Pinp harcanan güç, Qc
soğutma gücüdür.
4. Yapılan Uygulama
Bu çalışmada TE soğutma sisteminin 40 °C sıcaklık
farkında çalışması ve 100 W soğutma yapması
düşünülmüştür. Hesaplamalarda kullanılan 7 tip TE
modülün özellikleri ilgili firma kataloglarından alınarak
Çizelge 1 de verilmiştir [21]. Burada A ve B TE modülün
ölçüleridir. Her bir TE modül tipi önce maksimum akım yani

1776
 Atik, K.

maksimum güçte çalıştırılması durumuna göre modül 0,7

a
sayısı belirlenmiştir. Daha sonra modül sayısı sırayla birer 0,65
b
arttırılarak modül başına düşen akım ve güç değeri 0,6
c
azaltılarak, yine 100 W soğutma gücü sağlanmaktadır. Bu 0,55 d
işlem her modül tipi için yapılmıştır. İlk yatırım maliyeti

Ce $/kWh
0,5 e
hesaplamasında sistem ömrü 15 yıl, yıllık faiz oranı 0.10 0,45 f
olarak alınmıştır. Modül fiyatları tiple çok fazla değişmediği 0,4 g

için sabit kabul edilmiş, bileşenleriyle beraber modül fiyatı 0,35

50 $, sistem kurulumu ve diğer elemanlar 30 $ olarak 0,3

alınmıştır. 0,25
0,2
0 5 10 15 20 25
Çizelge 1. Kullanılan TE modüllerin Özellikleri
Modül Sayısı (n)

Tip
Qmax Imax Vmax N A B G
(W) (A) (V) adet mm mm cm
a Şekil 3. Elektrik enerjisi maliyetinin modül sayısı ve tipiyle
33.4 3.9 15.4 127 40 40 0.077
b değişimi.
38.5 8.5 8.6 71 30 30 0.171
c 51.4 6.0 15.4 127 40 40 0.118
d Satın alma maliyetinin modül sayısıyla değişimi Şekil 4 de
67 14 8.6 71 44 44 0.282
e gösterilmiştir. Bütün modül tipleri için doğrusal olarak
72.0 8.5 15.4 127 40 40 0.171
f değişmektedir.
77.1 9.0 15.4 127 62 62 0.184
g 120.0 14.0 15.4 127 62 62 0.282
0,2

5. Sonuç 0,18
0,16
0,14
Farklı TE modüllerin farklı şartlarda çalışması durumları 0,12
Cc $/kWh

için elektrik enerjisi, satınalma ve toplam maliyetler 0,1

hesaplanmıştır. Harcanan elektriksel güç (Eş. 2) 0,08

yardımıyla, soğutma güçleri (Eş. 1) satınalma maliyetleri 0,06

0,04
(Eş. 5 ve Eş.6) ve enerji maliyetleri (Eş. 7) yardımıyla 0,02
hesaplanmıştır. 0
0 5 10 15 20 25

Şekil 2. de modül sayısı ile COP un değişimi gösterilmiştir. M odül Sayısı (n)

COP değerleri modül sayısı ile önce artmakta, maksimum

noktadan sonra düşmektedir. En büyük COP değeri
0.8164 ile a tipi TE modülün 9 adet kullanımında elde Şekil 4. Satın alma maliyetinin modül sayısıyla değişimi.
edilmiştir.
Toplam maliyetin modül sayısı ve tipiyle değişimi Şekil 5.
de gösterilmiştir. Toplam maliyet değeri en küçük değeri
0,9
ise 0.2734 $/kWh ile 2 adet g tipi modülün kullanılması
0,8 durumuna karşılık gelmektedir.
0,7
0,6
a
0,6 a 0,55
COP

b
b
0,5 0,5 c
c
d
0,4 d 0,45
Ct [$/kWh]

e
e
0,4 f
0,3 f
g g
0,35
0,2
0 5 10 15 20 25 0,3
Modül Sayısı (n)
0,25

0,2
0 5 10 15 20 25
Şekil 2. Farklı modüller için modül sayısına bağlı olarak
Modül Sayısı (n)
COP un değişimi.

Şekil 3. de modül sayısı ve tipi ile birim soğutmadaki enerji

maliyeti bileşeni gösterilmiştir. Bu değerlerin COP ile ters
orantılı olduğu görülmektedir. Buna bağlı olarak en düşük
enerji maliyeti de COP un maksimum olduğu değere
karşılık gelen noktada 0.2450 $/kWh olarak elde edilmiştir.
Şekil 5. 0.20 $/kWh elektrik fiyatı için birim soğutma
maliyetlerinin değişimleri.
Toplam maliyetin elektrik fiyatına ve modül tipine göre
değişimi Şekil 6. de gösterilmiştir. Burada elektrik fiyatları
0.20 $, 0.30 $ ve 0.40 $ olması durumları için
hesaplamalar yapılmıştır. Burada elektrik fiyatının birim
soğutma maliyetine etkisinin önemi görülmektedir.

1777
 Atik, K.

0,6 U Gerilim (V)

0,55 α Seebeck katsayısı (VK-1)
0,5
ρ Elektriki direnç (Ωm)
[$/kWh]

0,45
a Alt indisler
b
0,4
a c c Soğuk
Ct

0,35 d
e el Elektrik
0,3 f
g h Sıcak
0,25
0,2 0,3 0,4 inp Giriş
$/kWh
inv Yatırım

Şekil 6. En küçük soğutma maliyetinin elektrik fiyatıyla max Maksimum

değişimi op Operasyon
t Toplam
6. Tartışma

Bu çalışmada TE soğutucu tasarımının enerji ve ekonomik Kaynaklar

yönden analizi yapılmıştır. Bu amaçla tasarlanan sistemler
eşit sıcaklık farkı altında eşit soğutma gücünü
sağlamaktadır. 7 farklı tipte TE modülün için yapılan
hesaplamalarda, çalışma şartları, dolayısıyla modül
sayıları değiştirilerek hesaplamalar yapılmıştır. Her bir
durum için birim soğutma maliyeti; yatırım ve enerji maliyet
değerleri toplanarak bulunmuştur. En uygun (optimum)
çalışma şartı her modül tipi ile değişmekle beraber,
maksimum akım değeri ile optimum akım değerleri
arasında bir değere karşılık gelmektedir. COP’ un en
yüksek olduğu sistem olan a tipi modülün 9 adet
kullanılması durumunda birim soğutma maliyeti 0.3245
$/kWh dir. Birim soğutma maliyetinin en düşük olduğu
sistem ise g tipi modülün 2 adet kullanılmasında 0.2734
$/kWh olmaktadır. Bu maliyet değeri termodinamik açıdan
en verimli sistemden yaklaşık %20 daha ucuzdur.
Isıl sistemlerde termodinamik analizlerin yapılmasının
yanında ekonomiklik analizinin de yapılması gereklidir.
Termodinamik açıdan verimli olan bir çalışma noktası
ekonomik olarak iyi olmayabileceği görülmektedir.
Semboller
A, B TE modül boyutları
-1 -1
C Maliyet ($kW h )
STK Soğutma tesir katsayısı
CRF Sermaye geri ödeme faktörü
G TE elemanı için alan/uzunluk (m)
i Yıllık faiz
I Akım (A)
k Isıl iletkenlik (Wm-1K-1)
n Sistemin ömrü
N Çift sayısı
P Güç (W)
•
Q Isı (W)
T Sıcaklık (K, °C)
TE Termoelektrik
[1] Utlu, Z., Hepbasli, A., Thermoeconomic analysis of
energy utilization in the residential–commercial sector:
An application, Building and Environment, vol 43 896–
904, 2008.
[2] Abusoglu, A., Kanoglu, M., Exergetic and
thermoeconomic analyses of diesel engine powered
cogeneration: Part 1–Formulations, , Applied Thermal
Engineering Vol. 29 (2-3), 234-241, 2009.
[3] Abusoglu, A., Kanoglu, M., Exergetic and
thermoeconomic analyses of diesel engine powered
cogeneration: Part 2– Application, Applied Thermal
Engineering Vol. 29 (2-3), 242-249, 2009.
[4] Franzoni, A., Magistri, Traverso, L. A., Massardo, A.F.,
Thermoeconomic analysis of pressurized hybrid SOFC
systems with CO2 separation, Energy, vol 33, 311–
320, 2008.
[5] Söylemez, M.S., Optimum length of finned pipe for
waste heat recovery Energy Conversion and
Management, vol 49, 96–100, 2008.
[6] Bakan, K. Dincer, I. and Rosen, M. A, Exergoeconomic
analysis of glycol cold thermal energy storage systems,
Int. J. Energy Res., Vol. 32, 215-225, 2008.
[7] Huangfu,Y., Wu, J.Y., Wang, R.Z. Kong, X.Q. and Wei,
B.H., Evaluation and analysis of novel micro-scale
combined cooling, heating and power (MCCHP)
system, Energy Conversion and Management, Vol. 48
(5), 1703-1709, 2007.
[8] Wang, F.J., Chiou, J.S., Wu, P.C. Economic feasibility
of waste heat to power conversion, Applied Energy,
vol 84, 442–454, 2007.
[9] Hepbasli, A., Thermoeconomic analysis of household
refrigerators, Int. J. Energy Res. Vol 31, 947–959,
2007.
[10] Mansour, M. K., Musa, Md Nor and Hassan, Mat Nawi
Wan, Thermoeconomic optimization for a finned-tube
evaporator configuration of a roof-top bus air-
conditioning system, Int. J. Energy Res., vol 221,
1363-1375, 2007.
[11] Shuja, S. Z., Zubair, S. M. and Shazli, S. Z.,
Optimization of a finned heat sink array based on
thermoeconomic analysis, Int. J. Energy Res., vol 31,
455–471, 2007.

1778
 Atik, K.

[12] Selbaş, R. Kızılkan, Ö., Şencan, A., Thermoeconomic

optimization of subcooled and superheated vapor
compression refrigeration cycle, Energy, vol 31, 2108–
2128, 2006.
[13] Temir, G., Bilge, D., Thermoeconomic analysis of a
trigeneration system, Applied Thermal
Engineering, Vol. 24 (17-18), 689-2699, 2004.
[14] Dıngec, H. And Ilerı, A., Thermoeconomıc
Optımızatıon Of Sımple Refrıgerators, Internatıonal
Journal Of Energy Research Int. J. Energy Res., vol
23, 949-962, 1999.
[15] Çetin, B., The Effect Of Gas Turbıne Desıgn
Parameters On Cost Of Electrıcıty For Combıned
Cycle Systems, Journal Of Engineering And Natural
Sciences Sigma, vol 3, 2005.
[16] Cheng, Y.H., Shih, C.,Maximizing the cooling capacity
and COP of two-stage thermoelectric coolers through
genetic algorithm, Applied Thermal Engineering, Vol
26,(8-9), 937-947, 2006.
[17] Chen, L., Li, J., Sun, F., Wu, C., Performance
Optimization of a Two-Stage Semiconductor
Thermoelectric- Generator, Applied Energy, vol 82,
300-312, 2005.
[18] Pan, Y., Lin, B. and Chen, J., Performance analysis
and parametric optimal design of an irreversible multi-
couple thermoelectric refrigerator under various
operating conditions Applied Energy, Vol. 84 (9), 882-
892, 2007.
[19] Boztepe, M., Güneş Pilleri İle Çalışan Peltier Elemanlı
Bir Soğutucu Sistemin Geliştirilmesi, Y.Lisans Tezi,
Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir,1995.
[20] Riffat, S.B., Qiu, G., Comperative İnvestigation of
Thermoelectric Air-Conditioners Versus Vapour
Compression and Absorption Air-Conditioners, Applied
Thermal Engineering vol 24, 1979-1993, 2004.
[21] Melcor web sitesi www.melcor.com

1779
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye

VAKUM KORUMALI SICAK PLAKA CİHAZI İMALATI VE ÇALIŞMA

ÖZELLİKLERİNİN DENEYSEL OLARAK İNCELENMESİ
MANUFACTURE OF VACUUM GUARDED HOT PLATE APPARATUS AND
EXPERIMENTAL INVESTIGATE OF WORKING CHARACTERISTICS
Emrah DENİZ a, * Abdulcelil BUĞUTEKİNb, Ahmet Korhan BİNARKc
a, *
Karabük Üniversitesi, Teknik Eğitim Fakültesi, Karabük, Türkiye, E-posta: emrahdeniz67@hotmail.com
b
Adıyaman Üniversitesi, M.Y.O., Adıyaman, Türkiye, E-posta: abugutekin@adiyaman.edu.tr
c
Marmara Üniversitesi, Teknik Eğitim Fakültesi, İstanbul, Türkiye, E-posta: akorhan@marmara.edu.tr

Özet conditions. Especially the glass wool is tested under

Vakum ortamı, ısı iletiminin en az olduğu ortam olarak
bilinmektedir. Benzer bir yaklaşımla, yalıtım özelliğine
sahip malzemelerin bünyelerinde bulunan havanın
vakumlanarak kullanılabilmesi halinde bu malzemelerin ısı
iletim katsayılarında önemli ölçüde düşüş
sağlanabilecektir. Bu yapıya sahip malzemelere vakumlu
yalıtım panelleri (VYP) adı verilmektedir.
Bu çalışmada, literatürde VYP’i konulu çalışmalardaki ısı
iletim katsayısı ölçümlerinde ve ASTM C 1484–01
standardında özellikle korumalı sıcak plaka cihazının
kullanılması ve referans ölçüm metodu olarak
gösterilmesinden dolayı ASTM C 177–04 ve ISO 8302
standartlarına göre çift numunenin ısı iletim katsayısını
ölçebilecek yapıya sahip bir vakum korumalı sıcak plaka
cihazı (VGHP) tasarlanmış ve imal edilmiştir. İmalatı
tamamlanan ölçüm cihazı literatürde yapılan benzer
çalışmalarda kullanılan yalıtım malzemeleri kullanılarak
denenmiştir. Hazırlanan ölçüm sistemi vakum ortamında
denenme fırsatı bulunamamış malzemelerin ısı iletim
katsayılarının ölçümlerinde kullanılabilme özelliğine
sahiptir. Deneyler sırasında, özellikle cam yünü üzerinde
durularak farklı vakum seviyelerinde ısı iletim katsayısı
değerleri belirlenmiş ve grafikler halinde verilmiştir.
various vacuum levels in the experiments and the heat
transfer coefficients were presented as graphs.
Keywords: Vacuum Insulation Panel, Thermal
Conductivity, Measurement Apparatus.
1. Giriş
Genel olarak, günümüzde kullanılan geleneksel yalıtım
malzemelerinde yalıtımı sağlayan havadır. Dolayısıyla,
yalıtım malzemesinin performansı, havanın ısı iletim
katsayısı olan 25 mW/mK değeri ile sınırlıdır [1]. Yalıtım
malzemelerinde daha düşük seviyelerde ısı iletim
katsayılarına ulaşılması, malzeme bünyesinde yer alan
gözeneklerdeki gazın boşaltılması ile mümkün
olabilmektedir. Bu yöntemle üretilen malzemelere VYP adı
verilmektedir. VYP’ler geleneksel yalıtım malzemelerinden
yaklaşık on kat daha düşük ısı iletim katsayısı değerine
sahip olabildikleri için cazip bir araştırma alanı haline
gelmiştir. Şekil 1’de geleneksel bir yalıtım malzemesi ve
VYP görülmektedir. Son yıllarda VYP’ler üzerine yapılan
çalışmalarda iç dolgu malzemeleri ön plana çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Vakumlu Yalıtım Paneli, Isı İletim

Katsayısı, Ölçüm Cihazı.

Abstract

Vacuum environment is known as the environment with the

lowest heat transfer rate. With a similar approach, heat
transfer rate of the materials with insulation properties can
Şekil 1. Geleneksel Bir Yalıtım Malzemesi ve Vakumlu
be significantly lowered by evacuating the air inside these
Yalıtım Paneli [2].
materials. The materials having such a structure are
known as Vacuum Insulation Panels (VIP).
VYP iç dolgu malzemeleri konusunda çalışmalar
yapılabilmesinin ön şartlarından birisi ve en önemlisi
Because the Vacuum Guarded Hot Plate (VGHP)
kullanılan malzemelerin hem atmosferik şartlarda hem de
Apparatus is used and referenced in the literature and the
farklı seviyelerdeki vakum şartlarında ısı iletim
ASTM C 1484-01 Standard as the measurement method
katsayılarının belirlenebilmesidir. Bu ön şartın yerine
for the measurements of the heat transfer coefficient of
getirilebilmesi amacıyla standardlarda belirtilen kurallar ve
VIPs, a VGHP apparatus which can measure the heat
çeşitli çalışma grupları tarafından imal edilmiş cihazlar
transfer coefficient of dual sample according to the ASTM
örnek alınarak bir VGHP cihazı tasarlanarak imal edilmiştir.
C 177-04 and ISO 8302 Standards was designed and
İmal edilen cihazın literatürde benzer amaçlarla kullanılan
produced in this study. This apparatus was tested with the
cihazlar ile test edilen malzemeler tekrar test edilerek
insulation materials that have already been tested in the
güvenilir sonuçlar elde edileceği gösterilmiştir.
literature. This apparatus provides the opportunity to
measure the heat transfer coefficients of the materials
under vacuum which haven't been tested under vacuum 2. Genel

© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye

1780

Literatürde VYP’lerin ısı iletim katsayılarının belirlenmesine
yönelik çeşitli yapı ve özelliklerde cihazlar geliştirilmiştir.
Zweig ve arkadaşlarının çalışmasında VYP’lerin ısı iletim
katsayılarını ölçebilmek amacıyla Şekil 2’de gösterilen
vakum korumalı ısı iletim katsayısı ölçüm cihazı
geliştirilmiştir. Bu cihaz 10 K ile 300 K sıcaklık aralığı ve
10-2 ile 10-8 torr vakum aralığında ölçüm yapabilme
kapasitesine sahiptir ve çeşitli yalıtım malzemeleri
kullanılarak kalibre edilmiştir [3].
Kanada Ulusal Araştırma Kurulu’nun (NRC) Yapı
Araştırma Enstitüsü (IRC), açık gözenekli yalıtım
malzemelerinin 1 Pa'dan 100000 Pa'ya kadar farklı basınç
seviyelerindeki ısı iletim karakteristiğini incelemek üzere,
bir VGHP cihazı geliştirmiştir. Geliştirilen cihaz Şekil 3’de
gösterilmiştir.
1. Sıcak Plaka
2. Soğuk Plaka
3. Isı Ölçer
4. Kenar Destek Sütunu
5. Işınım Muhafazası
6. Montaj Destek Sütunu
7. Dış Koruma
8. Vakum Hacmi
9. Hidrolik Silindir
10. Soğutma Kafası
Şekil 2. Zweig ve Arkadaşlarının Geliştirdiği Vakumlu Isı
İletim Katsayısı Ölçüm Cihazı [3].
Şekil 3’deki VGHP kullanılarak, geleneksel mineral oksit
fiber plakalar ve yüksek yoğunluklu fiber plakaları, kolay
temin edilebilen geleneksel yalıtım malzemelerini ve VIP
üretim maliyetlerini gözle görülür ölçüde düşürebilecek
ucuz dolgu malzemeleri kullanılarak geliştirilen yalıtım
malzemelerinin ısı iletim katsayıları ölçülmüştür [2].
Şekil 3. NRC-IRC’nın VGHP Cihazı [2]
Heineman VYP’lerin ısı iletim katsayılarını belirlemek
amacıyla Şekil 4’te gösterilen VGHP cihazını kullanmıştır.
Bu cihaz -200 ile 400 °C sıcaklık aralığında, 1000 mbar-10-
5
mbar basınç aralığı ve 1 mm ile 28 mm kalınlıklarında
1781
Deniz, E., Buğutekin, A. ve Binark, A. K.
280 mm çapında malzemelerin ısı iletim katsayılarını
belirlemek amacıyla kullanılabilmektedir [4].
1. Vakum Ortamı 5. Yalıtım 8. Seramik Destekler
Numuneleri
2. Isıtıcı Plaka 6. Isı Yutucular 9. Sabitleme Çubuğu
3 ve 4. Soğutucu 7. Yalıtım 10. Kalınlık Ölçüm
Plaka Sensörü
Şekil 4. Heineman’ın Kullandığı VGHP Cihazı [4].
3. Hazırlanan Deney Cihazı
Yapılan çalışmada, VYP’lerin ısı iletim katsayılarını
ölçebilmek amacıyla, VGHP cihazı tasarlanarak imal
edilmiştir. İmalatı yapılan cihaz literatürde benzer amaçlar
ile hazırlanarak test edilmiş cihazlarla aynı şartlarda
denenmiş ve bu cihazlarla uyumlu sonuçlar elde edilmiştir.
Yapılan çalışmada, literatürde VYP konulu çalışmalarda ısı
iletim katsayısı ölçümlerinde ve ASTM C 1484–01
standardında özellikle korumalı sıcak plaka cihazının
kullanılması ve referans ölçüm metodu olarak
gösterilmesinden dolayı ASTM C 177–04 ve ISO 8302
standardlarına göre çift numunenin ısı iletim katsayısını
ölçebilecek yapıya sahip bir ısı iletim katsayısı ölçüm
cihazı tasarlanmış ve imal edilmiştir [5-7]. Hazırlanan
VGHP cihazı Şekil 5’de gösterilmiştir.
İmalatı tamamlanan ısı iletim katsayısı ölçüm cihazı 200
mm x 200 mm boyutlarında 1 mm-50 mm kalınlığındaki
malzemelerin ısı iletim katsayılarını ölçebilecek yapıya
sahiptir. Sistem çift numune esasına göre çalışmaktadır.
Sistemin çalışması esnasında numunelerin kalınlıkları,
ısıtıcı levhanın gücü, ısıtıcı ve soğutucu levhaların yüzey
sıcaklıkları, ısıtıcı ve soğutucu levhaların yüzey sıcaklık
farkları ve vakum hacminde oluşturulan vakum seviyesinin
ölçülmesi işlemleri toplam %0.3 hata ile yapılmaktadır.
Ölçüm sistemini oluşturan bütün elemanlar TSE
Kalibrasyon İşleri Müdürlüğü tarafından kalibre edilmiştir.
Yapılacak olan her türlü ölçüm Advantech marka Adam
4018 ve Adam 4019+ model veri alış veriş kartları
yardımıyla bilgisayara aktarılarak gerekli işlemlere tabi
tutulmaktadır.
 Deniz, E., Buğutekin, A. ve Binark, A. K.

4. Güvenilirlik Testleri

Kaganer tarafından yapılan çalışmalarda bazı dolgu

malzemelerinin vakum şartlarında yoğunlukları
arttırıldığında ısı iletimlerinde gözle görülür oranda
iyileşme olduğu belirlenmiştir. Şekil 8’de Kaganer
tarafından yapılan çalışmalar sonucunda elde edilen
sonuçlara yer verilmiştir.

1. Vakum Ortamı 5. Kontrol Paneli 8. Bilgisayar

2. Vakum Pompası 6. Soğutma Sistemi 9. Vakum Sensörü
3 ve 4. Dolaşım 7. Soğutucu Akışkan 10. Kalınlık Ölçüm
Pompaları Deposu Sensörü
Şekil 5. Tasarlanarak İmal Edilen VGHP Cihazı

VGHP cihazında hassas ölçümler sağlayabilmek amacıyla

sıcaklık ölçümlerinde nikel krom-nikel (K tipi) ısıl çiftler
kullanılmış ve ısıl çiftler ile iki yüzey arasındaki sıcaklık
farkını belirlemek için termopil devresi oluşturulmuştur.
Böylelikle kullanılan ısıl çiftlerin hassasiyetleri de önemli
ölçüde arttırılmıştır. Hazırlanan termopil devresi şematik
olarak Şekil 6’da gösterilmiştir.

Şekil 8. Çeşitli Yoğunluklardaki Örneklerin Vakum

Şartlarında Isı İletimlerinin Değişimi
(1=Aerojel, 2=Genleştirilmiş Perlit, 3=Mipora,
4=Cam Yünü [9].

Şekil 8’de görüldüğü gibi malzeme yoğunluğu yaklaşık

Şekil 6. Deneylerde Kullanılan Termopil Devresinin
Şematik Gösterimi [8].
VGHP cihazının hassas çalışmasını sağlayacak bir diğer
unsur ise, ASTM 518–04’de belirtilen soğutucu yüzey
geometrisine uygun olarak hazırlanan soğutucu levhalarda
dolaşacak olan soğutucu akışkanın istenen sıcaklıklarda
sabit ayarlanabilmesi ve buna bağlı olarak soğutucu levha
yüzey sıcaklıklarının sabit değerlerde tutulabilmesidir.
Soğutma sisteminde istenen sabit sıcaklık değerlerini
sağlayabilmek için Şekil 7’de devre şeması verilen
termostat imal edilmiştir.
3
olarak 200 kg/m olduğunda ısı iletim katsayısı minimum
değere ulaşmaktadır. Malzemenin yoğunluğunun
artmasıyla ışınım yoluyla meydana gelen ısı iletimi büyük
ölçüde azalmaktadır. Malzeme yoğunluğu yaklaşık 200
kg/m3 değerinin üzerine çıktığında ise malzemeyi oluşturan
katı aracılığıyla meydana gelen ısı iletim miktarı büyük
ölçüde artmakta ve bu durum toplam ısı iletiminin
artmasına neden olmaktadır.
Şekil 9’da geleneksel yalıtım malzemeleri (mineral oksit ve
yüksek yoğunluklu cam yünü) için NRC-IRC’nın VGHP
cihazı kullanılarak elde edilmiş test sonuçları verilmiştir.
Test sonuçlarında özellikle yüksek yoğunluklu cam yünü
için deney sonuçları, Kaganer tarafından belirtilen
sonuçları desteklemektedir.

Şekil 7. Soğutma Sisteminde Kullanılan Termostat

Devresi.

1782
 Deniz, E., Buğutekin, A. ve Binark, A. K.

Şekil 11. Cam Yününün SEM Görüntüsü ve Fiberlerin

Şekil 9. Geleneksel Yalıtım Malzemeleri İçin NRC-IRC’nın
Çaplarının Gösterimi.
VGHP Cihazının Test Sonuçları [2].
3
Hazırlanan VGHP cihazı kullanılarak 50 kg/m
Tarafımızdan tasarım ve imalatı tamamlanan VGHP
yoğunluktaki cam yünü için yapılan testlerden elde edilen
cihazının tüm bileşenleri ile birlikte ölçümlerin doğruluğunu
sonuçlar ile NRC-IRC’nin aynı vakum seviyelerine denk
desteklemek amacıyla öncelikle alışılagelmiş yalıtım
gelen yaklaşık ısı iletim katsayısı değerleri Şekil 12’de
malzemeleri atmosferik basınç şartlarında denenmiştir.
gösterilmiştir.
Atmosferik basınç şartlarında geleneksel yalıtım
malzemeleri için üretici firmalar tarafından beyan edilen ve
tarafımızdan yapılan deneylerden elde edilen sonuçlar
Tablo IV.2’de verilmiştir.

Çizelge 1. VGHP Cihazı ile Isı İletim Katsayıları Ölçülen

Geleneksel Yalıtım Malzemeleri ve Elde Edilen
Sonuçlar
Malzeme Beyan Edilen Isı Ölçülen Isı İletim
İletim Katsayısı Katsayısı
(W/mK) (W/mK)
Cam Köpüğü 0.045 0.04565 ±%0.3
XPS 0.028 0.03051 ±%0.3
EPS 0.035 0.03591 ±%0.3

Güvenilirlik testlerinin ikinci aşamasında, Kaganer ve NRC-

IRC tarafından kullanılan malzeme olan cam yünü aynı
şartlar altında test edilmiştir. Deneylerde kullanılan cam
yününün taramalı elektron mikroskobu (SEM) görüntüleri
Şekil 10 ve Şekil 11’de verilmiştir. Şekil 10 ve Şekil 11’deki
SEM görüntüleri deneylerde kullanılan cam yününün çeşitli
çap ve yapılardaki liflerden oluştuğunu göstermektedir.
Şekil 12. NRC-IRC’nın VGHP Cihazı ve İmal Edilen
Cihazda Cam Yününe Ait Isı İletim Katsayıları.
5. Sonuç ve Öneriler
VYP’lerin ısı iletim katsayılarının ölçülmesi amacıyla
tasarlanarak imal edilen VGHP cihazı öncelikle, geleneksel
yalıtım malzemeleri kullanılarak, atmosferik basınç şartları
altında test edilmiş ve üretici firmalar tarafından beyan
edilen ısı iletim katsayısı değerlerine ulaşılmıştır.
Güvenilirlik testlerinin ikinci aşamasında ise, cam yünü
farklı vakum şartlarında denenmiş ve literatürdeki değerler
ile uyumlu sonuçlara ulaşılmıştır. Hazırlanan cihaz VYP iç
dolgu malzemesi araştırmalarında malzemelerin hem
atmosferik basınç şartlarında hem de çeşitli vakum şartları
altında ısı iletim katsayılarının ölçülmesi amacıyla güvenilir
bir biçimde kullanılabilecektir.

Kaynaklar

[1] Deniz, E., Binark, A. K., “Vakumlu Yalıtım Panelleri”,

Şekil 10. Cam Yününün SEM Görüntüsü. VII. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu (UTES 2008),
Sayfa: 761-768, 17-19 Aralık 2008, İstanbul.

1783
 Deniz, E., Buğutekin, A. ve Binark, A. K.

[2] Mukhopadhyaya P.: “High Performance Vacuum

Insulation Panel–Research Update From Canada”,
Global Insulation Magazine, (2006), 9-15.
[3] Zweig, J.L.; Boroski, W.N.; Hart, F.R.: “Overview Of A
Test Facility Designed To Guide Innovations In The
Development of Advenced Thermal Insulation
Materials and Systems”, Cryogenics, ICEC 15
Proceedings, 34 (1994) 465-468.
[4] Heineman, U.: “Influece of Water on The Total Heat
Transfer in Evacuated Insulations”, 7th International
Vacuum Insulation Symposium, Empa, Duebendorf /
Zurich, Switzerland, September, (2005) 28-29,.
[5] ASTM C 1484-01.: “Standard Specification for Vacuum
Insulation Panels”, The Standard Society for Testing
and Materials, USA, (2005).
[6] ASTM C 177–04 “Standard Test Method for Steady-
State Heat Flux Measurements and Thermal
Transmission Properties by Means of the Guarded-
Hot-Plate Apparatus”, USA, (2004).
[7] ISO 8302.: “Thermal Insulation-Determination of
Steady-State Thermal Resistance and Related
Properties-Guarded Hot Plate Apparatus”, ISO, (1991).
[8] Binark, A.K.; Uslu, A.: “Sıcaklık Ölçümlerinde Termopil
Uygulamaları”, 3. Soğutma ve İklimlendirme Kongresi,
Adana, Türkiye, Mayıs, (1994) 245-254.
[9] M. G. Kaganer, Thermal Insulation in Cryogenic
Engineering, Mashinostroenie, (1966), 8-31.

1784
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
SIKIŞTIRILAMAZ BİR AKIŞTA GEÇİRGEN BİR YÜZEYDEN YAPILAN
YAYILI ÜFLEMENİN ISI GEÇİŞİ ÜZERİNDEKİ ETKİSİNİN İNCELENMESİ
AN ANALYSIS OF THE EFFECT OF UNIFORM INJECTION THROUGH A
POROUS SURFACE ON HEAT TRANSFER
IN A INCOMPRESSIBLE FLOW
a, *
Osman TURAN
a, *
KTÜ Makine Mühendisliği Bölümü, Trabzon, Türkiye, E-posta: osmanturan@ktu.edu.tr
b
KTÜ Makine Mühendisliği Bölümü, Trabzon, Türkiye, E-posta: burhan@ktu.edu.tr
Özet
Bu çalışmada; geçirgen ve sabit yüzey sıcaklığına sahip
düzlem levha üzerindeki gelişmiş sınır tabaka akışında
hidrodinamik ve ısıl duvar fonksiyonları teorik olarak elde
edilmiş, üfleme-emme hızı ve viskoz yutulmanın boyutsuz
sıcaklık üzerindeki etkisi analitik olarak incelenmiştir.
Çalışmada viskoz yutulmanın etkisi Brinkman sayısının
farklı bir şekli olan boyutsuz B = uτ 3 ρ / qw sayısı ile
tanımlanmıştır. Sınır tabaka içerisindeki boyutsuz sıcaklık
dağılımının, viskoz yutulma ve yüzeyden yapılan üfleme-
emme uygulamasından önemli ölçüde etkilendiği
belirlenmiştir. Çeşitli teknolojik uygulamalarda karşılaşılan
viskoz yutulma kaynaklı ısı üretiminin, yüzeyden yapılan
üfleme-emme uygulaması ile denetim altına alınabileceği
görülmüştür.
Anahtar kelimeler: Viskoz yutulma, üfleme, emme, sınır
tabaka, duvar fonksiyonu
Abstract
In the present study; the hydrodynamic and the thermal
wall functions on a permeable wall with constant
temperature in the boundary layer flow were obtained
theoretically and the effect of injection-suction velocity and
the viscous dissipation on the dimensionless temperature
was investigated. The effect of viscous dissipation was
defined as a dimensionless number of B = uτ 3 ρ / qw which
is a modified Brinkman number. It was noted that the
dimensionless temperature distribution in the thermal
boundary layer was substantially influenced by the viscous
dissipation and the injection-suction through permeable
wall. In addition, It was seen that the viscous heating which
appears in some technological applications can be
controlled by the injection-suction through permeable wall.
Keywords: Viscous dissipation, injection, suction,
boundary layer, wall function
1. Giriş
Günümüzde; geçirgen bir yüzey üzerindeki türbülanslı
akışın incelenmesi akışkanlar mekaniği ve ısı transferinin
ilgi çeken konuları arasında yer almaktadır. Bilindiği üzere;
cisimler etrafındaki akışta ortaya çıkan sınır tabakanın
denetimi için birçok yöntem uygulanmaktadır. Yüzeyden
üfleme-emme yapılarak hidrodinamik ve ısıl sınır
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
b
ve Burhan ÇUHADAROĞLU
tabakanın denetimi, uçak kanadı etrafındaki akışın kontrolü
ve elektronik donanımların soğutulması gibi çeşitli
mühendislik uygulamalarında kullanılmaktadır. Sınır
tabakaya yüzeyden yapılan üfleme ile akışa momentum ve
ısı transferi yapılmakta ve bu sayede akışın istenilen
yapıya dönüştürülmesi amaçlanmaktadır. Örneğin;
geçirgen yüzeyli bir cisim üzerinden yapılan üfleme ile
akışın momentum dengesi değiştirilerek, cisim üzerindeki
direnç kuvvetini belirli ölçüde denetim altına alma olanağı
vardır. Üfleme uygulaması ayrıca, film soğutma sağlayarak
uzay taşıtları ve gaz türbin kanatçıkları gibi yüksek hızlı
sistemlerde ortaya çıkan aşırı ısınma problemini belirli
ölçüde çözmede kullanılmaktadır. Emme uygulaması ise;
cisim üzerinden sınır tabaka ayrılmasını geciktirerek
basınç farkı kaynaklı direncin düşürülmesi konusunda
yardımcı olmaktadır. Ayrıca yüzeyden yapılan yayılı emme
ile küçülen sınır tabaka kalınlığına bağlı olarak ısı
geçişinde önemli ölçüde artışlar ortaya çıkmaktadır.
Geçirgen bir yüzey üzerinden yapılan üfleme veya emme
ile sınır tabakanın denetlenmesi konusundaki temel
teknikler ve konunun matematiksel esasları Schlichting ve
Gersten’de [1] verilmiştir. Bu kaynakta; geçirgen yüzey
üzerindeki üfleme veya emmeli laminer sınır tabakanın
belirli sınır koşulları altında yapılmış baz analitik çözümleri
verilmiştir. Burada hız ve sıcaklık profilleri formüle edilmiş
ve sürekli emme-üflemeli yatay düz levhadan olan ısı
geçişi incelenmiştir. Sumitani ve Kasagi [2] karşılıklı
üflemeli ve emmeli yüzeylere sahip bir kanal için
“Doğrudan Sayısal Benzeşim (DNS)” yöntemi ile yapmış
oldukları sayısal incelemede, üflemenin hız ve sıcaklık
çalkantılarını, Reynolds kayma gerilmelerini ve türbülanslı
ısı akılarını artırmakta olduğunu, emmenin ise azaltmakta
olduğunu göstermişlerdir. Bellettre ve diğ. [3] artan üfleme
debisine bağlı olarak sürtünme faktörü ve ısı geçişinin
önemli ölçüde düşmekte olduğunu gözlemişlerdir. Bu
çalışmanın sonuçları deneysel veriler ile kıyaslanmış ve iyi
bir uyum elde edilmiştir. Hwang ve Lin [4] geçirgen duvarlı
bir kanal akışında belirli bir türbülans modeli kullanarak
dinamik ve ısıl alanlar için sayısal bir inceleme yapmışlar
ve iyi bir uyum elde etmişlerdir. Meinert ve diğ. [5]
geçirgen bir duvardan türbülanslı bir akışa farklı bir gaz ile
yapılan üflemenin duvar ve akış arasındaki ıs geçişi
üzerinde önemli bir etkisi olduğunu göstermişlerdir.
Çuhadaroğlu [6] yüzeyden belirli bir açı ile yapılan üfleme
veya emmenin türbülanslı sınır tabaka üzerindeki etkilerini
sayısal olarak incelemiştir. Bu çalışmaya göre; yerel
sürtünme katsayısı ve ısıl sınır tabaka kalınlığı üfleme hızı
ve açısından önemli bir şekilde etkilenmektedir.
1785
 Turan. O.. ve Çuhadaroğlu. B.

Bu çalışmanın amacı; geçirgen yüzeyli düzlem levha sıkıştırılamaz sınır tabaka akışında viskoz yutulma
üzerindeki türbülanslı sınır tabaka akışında viskoz alt etkisinin de dikkate alındığı enerji denklemi
tabakaya ait duvar fonksiyonları üzerinde üfleme-emmenin
ve viskoz yutulmanın etkisini analitik olarak incelemektir.
dT d  k dT  υ
v = + Φ (7)
2. Teorik Çalışma dy dy  ρ c p dy  c p

Geçirgen bir yüzey üzerindeki iki boyutlu sıkıştırılamaz ve şeklinde ifade edilir. Bu denklemde viskoz yutulma etkisini
sıfır basınç gradyanlı sınır tabaka akışında duvar
fonksiyonlarını elde etmek üzere momentum gösteren Φ = ( du / dy )2 olarak dikkate alınmıştır. (7)
denkleminden yola çıkılacak olursa . denkleminin geçirgen yüzey için (3) ile verilen sınır
koşulları ve ısıl büyüklükler için aşağıda ifade edilen
koşullar altında y=0’dan herhangi bir y mesafesine kadar
∂u ∂u ∂  ∂u 
u +v = υ  (1) integrali alınırsa;
∂x ∂y ∂y  ∂y 
T y =0
= Tw (8.a)
Duvar yakınında ∂u / ∂x türevi küçük değerler alacağı için
dT
göz ardı edilirse momentum denklemi; k = qw (8.b)
dy y =0
du d  du 
v = υ  (2)
dy dy  dy 
sınır tabaka boyunca sıcaklık gradyanı elde edilir;

υ y  du  2
şekline dönüşür. (2) denkleminin y=0’dan herhangi bir y
noktasına kadar aşağıdaki sınır koşulları için integrali
V w (T − Tw ) + q w /ρ c p − ∫   dy
cp dy
alınırsa; dT y =0  
= (9)
dy υ
v( 0 ) = V w (3.a) Pr
du τw
υ = = uτ 2 (3.b)
dy ρ Bu denklem T + = ( T − Tw )( ρ c p u z ) / qw boyutsuz sıcaklık
y =0
tanımı kullanılarak boyutsuzlaştırılırsa;
du
uτ 2 = υ − uV w (4)
dy
2
y +  du + 
u + = u / uτ 1 + Vw T − B ∫   dy +
+
denklemi elde edilir. Bu denklem
 + 
V w + = V w / uτ ve y + = yuτ / υ boyutsuzlaştırma dT + 0  dy 
= (10)
parametreleri kullanılarak boyutsuzlaştırılacak olursa: dy + 1
Pr
du +
= 1 + u +V w+ (5)
dy + olarak sınır tabakadaki boyutsuz sıcaklık gradyanı elde
edilir. Bu ifadede yer alan B boyutsuz sayısı
+
boyutsuz hız gradyanı elde edilir. Bu ifadenin y =0’dan
+
herhangi bir boyutsuz y değerine kadar integrali alınırsa; uτ 3 ρ
B= (11)
qw
exp( y V w+
+
) −1
u+ = (6)
V w+ şeklinde tanımlanmış olup, viskoz sürtünmeden
kaynaklanan ısı üretiminin bir ölçüsünü ifade etmektedir.
yüzeyden üfleme veya emme yapılan sınır tabaka için Boyutsuz B sayısı viskoz kaynaklı ısı üretiminin yüzeydeki
boyutsuz hız dağılımını veren duvar fonksiyonu elde edilir. ısı iletimine olan oranını ifade eden ve Br = µu ∞2 /( k∆T )
Üstel yapıda olan bu bağıntı geçirgen olmayan yüzey için
şeklinde tanımlanan Brinkman sayısının farklı bir formda
V w+ = 0 yazıldığında laminer sınır tabaka için geçerli olan yazılmış şeklidir. Pr; Prandtl sayısına karşılık gelmekte
u + = y + şekline dönüşür. olup, burada standart koşullardaki hava için 0,7 olarak göz
önüne alınmıştır. Bu bağıntıdaki boyutsuz hız gradyanı için
verilmiş olan (6) eşitliğinin yerine yazılması ve elde edilen
Geçirgen yüzeyden yapılan üfleme veya emmenin ısıl + +
bağıntının y =0’dan herhangi bir y değerine kadar integre
sınır tabaka üzerindeki etkisi hidrodinamik sınır tabaka edilmesi ile;
üzerindeki etkisine oldukça benzerdir [6]. Sabit yüzey
sıcaklığına sahip geçirgen bir yüzey üzerindeki iki boyutlu

1786
 Turan. O.. ve Çuhadaroğlu. B.

T+ =
(
exp Pr V w y +
+
)+ B davranışı; yüzeydeki ısı akısındaki artışın, sıcaklık farkına
(T-Tw) oranla daha fazla olmaya başladığını
+ +2 +
Vw 2V w göstermektedir. Diğer bir deyişle T ‘da ortaya çıkan
(12) düşme, yüzey yakınındaki viskoz yutulma nedeniyle
×
( −
)
 Pr exp 2V w + y + 2 exp Pr V w + y + ( 
− 1
) akışkandan yüzeye olan qw ısı akısında ortaya çıkan
Pr − 2 Pr − 2 artışın, sıcaklıktaki artıştan daha fazla olmasından
 
kaynaklanmaktadır.
ısıl sınır tabaka boyunca boyutsuz sıcaklık için üfleme-
emme ve viskoz yutulma etkisini içeren duvar fonksiyonu
elde edilir. V w+ = 0 özel durumunda bu bağıntı hız için elde
edilmiş olan duvar fonksiyonuna benzer şekilde bilinen
T + = Pr . y + bağıntısına dönüşür. (12) ile tanımlanmış
olan boyutsuz sıcaklık, V w+ , y + boyutsuz parametrelerinin
yanı sıra, viskoz yutulmanın bir ölçüsü olan B sayısına da
bağlıdır. Bu çalışmada sınır tabaka içerisindeki boyutsuz
sıcaklığın V w+ üfleme-emme hızının yanı sıra B ile olan
ilişkisi de incelenmiştir.

3. Bulgular

Bu çalışmada geçirgen yüzeyli ve sabit yüzey sıcaklığına

sahip bir düzlem levha üzerindeki akışta ortaya çıkan sınır
tabakada (Şekil 1), üfleme-emmenin ve viskoz yutulmanın
sıcaklık dağılımı üzerindeki etkisi analitik olarak
incelenmiştir. Viskoz yutulma sıcaklık dağılımını önemli
ölçüde etkileyen bir iç ısı kaynağıdır. Bu çalışmada
boyutsuz üfleme-emme hızının yanı sıra, viskoz yutulma
ile sıcaklık dağılımı arasındaki oransal ilişki için
tanımlanmış olan B sayısı da temel parametre olarak göz
önüne alınmıştır.
Şekil 2. Üflemesiz-emmesiz ( Vw+ = 0 ) durumda viskoz
yutulmanın boyutsuz sıcaklık üzerindeki etkisi.
Bkr değerinden daha yüksek değere sahip viskoz
yutulmanın olduğu durumlarda, yüzeyden belirli
uzaklıklarda boyutsuz sıcaklık negatif değerler almaya
başlamaktadır (Şekil 2). Yüzeydeki akışkan sıcaklığının,
akışkan sıcaklığının üzerine çıkması (Tw,f>T) anlamına
gelen bu davranış viskoz yutulmanın yüzeydeki akışkan
sıcaklığı üzerindeki etkisinden kaynaklanmaktadır. Bkr
değerinin üzerine çıkıldığında viskoz yutulma kaynaklı iç
ısı üretimi nedeni ile yüzeydeki akışkan sıcaklığında
sıçrama meydana gelerek buradaki akışkan sıcaklığı hem
duvar hem de cidardan uzaktaki akışkanın sıcaklığının
üzerine çıkmaktadır.

Şekil 1. Geçirgen yüzey üzerinde üfleme ve sınır tabakalar

Yüzeyden olan boyutsuz uzaklık ve boyutsuz sıcaklık için

(12) bağıntısı ile verilmiş olan analitik ilişkiye ait farklı B
değerlerindeki değişimler, geçirgen olmayan yüzey
( V w+ = 0 ) durumunda, Şekil 2’de görülmektedir. Burada da
görüldüğü gibi; belirli bir Bkr değeri için (şekilde Bkr=0,1
olarak görülmektedir) yüzeyden uzaklaşıldıkça boyutsuz
sıcaklıktaki değişim azalmakta ve nihayet yüzeyden
itibaren belirli bir y kr+ değerinde değişim durmakta, daha
yüksek y + değerlerinde ise boyutsuz sıcaklık düşme
Şekil 3. Yüzeyden yapılan üfleme-emme uygulamasının
davranışı göstermektedir. Yüzey yakınında viskoz yutulma farklı B değerlerinde boyutsuz sıcaklık üzerindeki
etkisinin artması ile doğal olarak bu bölgede sıcaklık farkı etkisi
da (T-Tw) artmaktadır. Buna bağlı olarak da akışkandan
yüzeye geçen ısı akısı artar. Yüksek B değerlerinde ve Üfleme-emme uygulamasının farklı B değerlerinde
+
aynı y + mesafelerinde T ’da ortaya çıkan düşme boyutsuz sıcaklık üzerindeki etkisi Şekil 3’te görülmektedir.

1787
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye

(a) (b)

Şekil 4. Üfleme-emmenin (a) B = 0,03 ve (b) B=0,1 değerlerinde boyutsuz sıcaklık profili üzerindeki etkisi.

Düşük viskoz yutulma değerlerinde (şekilde 0,05≤B≤0 Viskoz yutulma etkisi ile ortaya çıkan ısının sınır tabaka
aralığındaki değişimler) üfleme uygulamasının viskoz içerisindeki sıcaklık dağılımını önemli ölçüde etkilediği
yutulmanın etkisini azalttığı, emme uygulamasının ise akış görülmüştür. Viskoz yutulma akışkandan yüzeye olan ısı
alanındaki viskoz yutulma etkisini desteklemektedir. Viskoz geçişini etkilemekte ve yüzey sabit sıcaklıkta tutuluyor olsa
yutulmanın yüksek değerlerinde (B≥0,1) ise üfleme ile bile artan viskoz etkiler nedeniyle ortaya çıkan ısı
viskoz yutulma etkisi artarken emme ile azalmaktadır. yüzeydeki akışkanın sıcaklığında bir sıçramanın
Düşük ve yüksek B değerlerinde üfleme-emmenin viskoz oluşmasına ve üretilen ısının hem yüzeye doğru hem de
yutulma ve sıcaklık üzerindeki detaylı etkisi Şekil 4’teki akışkana doğru geçmesine neden olmaktadır.
grafiklerde görülmektedir. Düşük ve yüksek viskoz yutulma
durumlarında üfleme ve emmenin sıcaklık değişimi Elde edilen sonuçlar göstermektedir ki; yüzey yakınlarında
üzerinde farklı etkiler ortaya çıkarması, üfleme ve ortaya çıkan yüksek gradyanlı akışlarda etkili olan viskoz
emmenin hidrodinamik ve ısıl sınır tabakalar üzerindeki yutulma, yüzeyden yapılan üfeme-emme uygulaması ile
farklı etkilerinden kaynaklanmaktadır. Zira düşük değerli belirli ölçüde denetim altına alınabilir.
viskoz yutulma; yüzey yakınında düşük hız gradyanı
(düşük sürtme hızı) anlamına gelmektedir. Bu durumda Semboller
yüzeyden yapılan üfleme hız gradyanını daha da
düşüreceğinden yüzey yakınındaki viskoz yutulma etkisi uτ Kayma hızı (m/s)
azalacak ve dolayısıyla viskoz yutulma kaynaklı ısı üretimi 3
ρ Yoğunluk (kg/m )
de azalacağından akışkandan yüzeye olan ısı akısı 2
qw Isı akısı (W/m )
azalacaktır. Bu durumda doğal olarak yüzey yakınında 2
boyutsuz akışkan sıcaklığı az da olsa bir artış
υ Kinematik viskozite (m /s)
gösterecektir. Benzer şekilde yüzeyden emme uygulaması T Sıcaklık (K)
bunun tersi bir etki yaparak (hız gradyanının büyümesi ve Vw Üfleme-emme hızı (m/s)
yüzeye ısı akısının artması) boyutsuz sıcaklıkta az da olsa u,v Hız bileşenleri (m/s)
bir azalmaya neden olacaktır (Şekil 4.a). Ancak yüksek cp Özgül ısı ( kj/(kgK )
değerli viskoz yutulma durumlarında yüzey yakınlarında
yukarıdakine benzer davranış gözlenmesine rağmen, Üst indisler
yüzeyden uzaklaşıldıkça üflemenin viskoz yutulma etkisini + Boyutsuz parametreler
artırmakta olduğu ve dolayısıyla boyutsuz sıcaklıkta Alt indisler
düşüşe neden olduğu görülmektedir. Burada ise yüzeyden w Yüzeyde tanımlı büyüklükler
yapılan üflemenin hız gradyanı üzerinde fazla etkili ∞ Serbest akış büyüklükleri
olmadığı ve yüksek viskoz yutulma nedeniyle üretilen
ısının arttığı ve dolayısıyla yüzeye ısı akısının da artması
nedeniyle boyutsuz sıcaklığın düştüğü anlaşılmaktadır. Kaynaklar

4. Sonuçlar [1] Schlichting, H. and Gersten, K., Boundary-Layer

Bu çalışmada; geçirgen yüzeyli ve sabit yüzey sıcaklığına
sahip düzlem levha üzerindeki gelişmiş sınır tabaka
akışında hidrodinamik ve ısıl duvar fonksiyonları elde
edilmiş, boyutsuz sıcaklık üzerinde üfleme-emme hızı ve
viskoz yutulmanın etkisi analitik olarak incelenmiştir.
Theory, Springer, Berlin, 2000.
[2] Sumitani, Y. Kasagi, N., Direct numerical simulation of
turbulent transport with uniform wal injection and
suction. AIAA Journal 33, 1220-1228, 1995.
[3] Bellettre, J., Bataille, F. and Lallemand A., A new
approach for the study of turbulent boundary layers

© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye

1788
 Turan. O.. ve Çuhadaroğlu. B.

with blowing, Int. J. Heat and Mass Transfer, 42, 2905-

2920, 1999.
[4] Hwang, C.B. and Lin, C.A., Low-Reynolds number k-
~ε modeling of flows with transpiration, Int. J. for
Numerical Methods in Fluids, 32, 495-514, 2000.
[5] Meinert, J., Huhn, J., Serbest, E. and Haidn, O.J.,
Turbulent boundary layers with foreign gas
transpiration, J. Spacecraft and Rockets, 38, 191-198,
2001.
[6] Çuhadaroğlu, B., Numerical study of turbulent
boundary layers with heat transfer and tangential
transpiration, Int. J. Numerical Methods for Heat and
Fluid Flow, vol. 14, no. 6, 760-782, 2003.

1789
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye

ELEKTRİK VE MANYETİK ALANLARIN AKIŞKAN HAREKETLERİNE

BİRLİKTE ETKİLERİNİN İNCELENMESİ

INVESTIGATION OF THE EFFECTS OF ELECTRIC AND MAGNETIC

FIELDS TOGETHER TO THE FLUID FLOW
a b c
Ziyaddin RECEBLİ* , Mehmet ÖZKAYMAK , Metin KAYA
*a
Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye, E-posta: zrecebli@karabuk.edu.tr
b
Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye, E-posta: mozkaymak@karabuk.edu.tr
c
Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye, E-posta: mkaya@karabuk.edu.tr

Özet bilim adamı tarafından incelenmiş [1-7] ve akışkanların

Çalışmada birbirine ve akışa dik uygulanan elektrik ve
manyetik alanların akışa birlikte gösterdikleri etkiler teorik
olarak incelenmiştir. Bu amaçla elektromanyetik kuvvet
içeren momentum denklemi ve süreklilik denkleminden
oluşturulan kısmi diferansiyel denklem sistemi, basınç
değişimi, akışkanın fiziksel özellikleri ve boru çapının sabit
kaldığı kabul edilerek Laplace dönüşümü yöntemi ile
çözülmüştür. Neticede yerel akış hızı için analitik formül
elde edilmiştir. Bu formüle göre farklı elektrik alan şiddeti
ve manyetik alan indüksiyonu için yerel hız değerleri
hesaplanmış ve grafikleri çizilmiştir. Akışkan olarak tuzlu
su kullanılmıştır.
Yapılan incelemeden elde edilen sonuçlara göre, elektrik
alanın akışı etkilemediği, manyetik alan ile birlikte
uygulanan elektrik alanın ise uygulanma yönüne bağlı
olarak akış hızındaki düşüşü etkilediği tespit edilmiştir.
Anahtar kelimeler: Manyetik alan, elektrik alan, boruda
tek fazlı akış, yerel hız.
Abstract
In this study the effect of electric and magnetic field which
are perpendicular each other and the flow line together
investigated theoretically. With this aim the equation that
produced from the equation of momentum and equation of
continuous is used as a method to solve the problem with
called Laplace transformation method which pressure
change, physical specifications of flows and pipe diameter
to be accepted to constant. As a result analytic equation
for local flow velocity achieved. According to the equation
of intensity of the different electric field and magnetic field
induction has been calculated and drawn the graphs for
the local velocity. Salted water was used as a fluid.
From the results that has been collected from the
investigations that individually electric field not effected to
the flow but if the electric field applied with magnetic field
together, they effected to the flow velocity depends on the
applied direction has been determined.
Keywords: Magnetic field, electric field, single phase flow
in pipe, local velocity
1. Giriş
akış hızlarının alan etkisiyle azaldığı görülmüştür.
Bronover ve ark. [1] ergimiş metal akışlarına manyetik alan
etkilerini teorik ve deneysel olarak incelemişler. Metallerin
elektriksel özelliklerinin akışkanlara göre çok büyük
olduklarından dolayı manyetik alandan daha çok
etkilendiklerini göstermişlerdir.
Ryabinin A.G ve Hojainov A.İ [2] MHD makinelerinde sabit
manyetik alanın etkisinden laminer hareketlerde bulunan
sıvı metallerin akış hızlarındaki azalmaları gösteren teorik
ve deneysel çalışma sonuçlarını vermişlerdir.
Racabov Z [3] iletken akışkanın silindirik borudaki
hareketlerine sabit manyetik alan etkisini deneysel ve
teorik olarak incelemiş, manyetik alan etkisinden ham
iletken akışkanın yerel hızının azaldığını göstermiştir.
Tashtoush B, Al-Odat, ve Jı. H.C, Gardner R.A [6,7]
çalışmalarında akışkan olarak cıva, galyum ve ergimiş
metaller kullanılmışlar. Genellikle deneyleri kanalda
yapılmışlardır. Manyetik alanın sabit basınç altındaki
akışkan hareketlerine etkilerini incelenmiş ve zayıf
manyetik ve elektriksel özellikli akışkanların akış hızlarının
alan etkisiyle azaldığı görülmüşlerdir.
Literatürde akışkan hareketlerine elektrik ve manyetik
alanların birlikte gösterdikleri etkilerin incelenmiş olduğu
makalelere az rastlanmaktadır.
Bu çalışmada konunun teorik olarak incelenmesi
amaçlanmıştır.
2. Materyal ve metot
Birbirine ve akışa dik olarak yöneltilen, E şiddetli elektrik
alanı ve B indüksiyonlu manyetik alanı içerisine
yerleştirilen R yarıçaplı silindirik, bakır veya plastik boruda
viskoziteli bir akışkanın hareket ettiği düşünülsün (Şekil 1).
Sabit fiziksel özellikli iletken bir akışkanın akış hızının
birlikte uygulanan elektrik ve manyetik alanlarından nasıl
etkileneceğinin incelenmesi istensin. Problemin çözümü
için kullanılacak elektromanyetik kuvvet içeren Navier-
Stokes denklemi ve akışın sürekliliği denkleminin vektör
şeklindeki ifadeleri aşağıda verilmiştir.

Manyetik alanın akışkan hareketlerini etkilediği birçok

© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye

1790
 Recebli, Z, Özkaymak, M. ve Kaya, M.

r = R olduğunda, u (R, t ) = 0 olacaktır. (8)

(6) diferansiyel denklemi Laplace dönüşümü yöntemi ile

çözülmüştür. Zamana bağlı olan düz Laplace dönüşümü
formülü aşağıda verilmiştir[8,9].

∞
U(s, r) = ∫ u(r, t ) ⋅ e−st ⋅ dt (9)
0

(7) başlangıç şartı için, (6) denkleminin düz dönüşüm

ifadesi,
Şekil 1. Manyetik ve Elektrik alanların etkisinde yerleştirilen
d 2U (r , s ) 1 dU (r , s ) N − σEB
yatay boru. + − m 2U (r , s ) = (10)
dr 2 r dr sµ
Navier-Stokes denklemi:
şeklinde olacaktır. Burada,
 →
→ → → →
 ∂U →  ∂P σB 2 s σB 2 + sρ
ρ + (U ∇) U  = −∇P + η∆ U +  J × B  (1) N= ; m2 = + = (11)
 ∂t    ∂z µ ν µ
 

Burada, (10) denkleminin (8) sınır şartını sağlayan çözümü, yani

yerel akış hızının düz dönüşüm ifadesi,
→
→ → → → →
J = σ  E + U × B  ; div J = 0 ; div B = 0 ; (2) N − σEB  I (mr ) 
  U (r , s ) = ⋅  0 − 1 (12)
(
s σB 2 + sρ )  I o (mR ) 
Süreklilik denklemi:

→ şeklinde olacaktır. Burada, I 0 (mr ) Modifiye edilmiş

div U = 0 (3) Bessel fonksiyonudur:

Akışın tek boyutlu (yatay z ekseni boyunca), kararsız ve 1

simetrik olduğu düşünülürse, aşağıdakiler yazılabilir. I 0 (mr ) = 1 + (mr )2 + 1 (mr )4 + .... (13)
4 64
u r (r , t ) = 0 ; uϕ (r , t ) = 0 ; Çok küçük olacakları gerekçesiyle yüksek dereceli
terimlerinin tamamı ihmal edilerek, Bessel fonksiyonunun
∂u r (r , t ) seriye açılım ifadesinin ilk iki terimi kullanıldığında (12)
u = u z (r , t ) ≠ 0 ; =0 (4) ifadesi,
∂ϕ
σEB − N
Bu durumda süreklilik denklemi U (r , s ) = (R 2 − r 2 ) (14)
s[4 µ + (σB 2 + sρ )R 2 ]
∂u z (r , t ) ∂u
= = 0; (5) şekline dönüştürülebilecektir. Yerel akış hızının ters
∂z ∂z
dönüşüm ifadesi, yani yerel akış hızının zaman ve
koordinata bağlı ifadesi ise,
şekillerinde yazılacaktır. Yapılan kabullerden sonra (1)-(3)
denklemleri birleştirilerek silindirik sistemde aşağıda
N − σEB
gösterildiği gibi yazılabileceklerdir.
u (r , t ) = ( )(
⋅ R 2 − r 2 ⋅ e st − 1 ) (15)
4 µ + σB 2 R 2
∂ 2 u(r , t ) 1 ∂u(r , t ) σB 2 ρ ∂u(r , t ) N − σEB
+ − u(r , t ) − = (6) olacaktır. Burada,
∂r 2 r ∂r µ µ ∂t µ

(6) denkleminin çözümü için başlangıç şart:

4 µ + σB 2 R 2
s=− (16)
ρR 2
t = 0 olduğunda, u (r ,0 ) = 0; (7)
(15) ifadesinden kararlı akış durumunda yerel hız
Sınır şartı ise: grafiklerinin parabol şeklinde olacağı görülmektedir.

1791
 Recebli, Z, Özkaymak, M. ve Kaya, M.

(15) ve (16) ifadeleri kullanılarak,

3,00E-03

−3 −1 −2
µ = 10 kg ⋅ s / m ; σ = 12 Ohm ⋅ m
2
; R = 10 m ; [ ] 2,50E-03

(m/s)
E=0, B=2
2,00E-03
3 3 −2 3
ρ = 10 kg / m ; t = (0 ÷ 200 )s ; N = 12 ⋅ 10 N / m ; 1,50E-03
E=0,002, B=2

E=0,004, B=2

( )

Akış hızı
−3
E = 0 ÷ 4 ⋅ 10 V / m ; B = (0 ÷ 2 )T ;
E= -0,002, B=2
1,00E-03
E= -0,004, B=2

5,00E-04

değerleri için akışın yerel hızları hesaplanmıştır. Kararlı 0,00E+00

akış için farklı B, E değerlerinde hesaplama sonuçlarına 0 0,002 0,004 0,006 0,008 0,01 0,012
göre yerel akış hızlarının değişim grafikleri Şekil 2-Şekil Akış yarıçapı (m)
5’de verilmiştir.

0,0035
Şekil 5. E=0, B=2; E=0,002, B=2; E= -0,002, B=2;
0,003 E=0, B=0 E=0,004, B=2; E= -0,004, B=2 değerleri için
E=0, B=1
E=0, B=2
yerel akış hız grafikleri.
0,0025
(m/s)

E=0,002, B=1
0,002 E=0,002, B=2
0,0035
E=0,004, B=1
Akış hızı

0,0015 E=0,004, B=2

0,003
E= -0,002, B=1

(m/s)
0,001 E= -0,002, B=2
0,0025
E= -0,004, B=1 E=0, B=0
0,0005 E= -0,004, B=2 E=0, B=2
0,002
E= 0,002, B=2
0
E= 0,004, B=2
0 0,002 0,004 0,006 0,008 0,01 0,012 0,0015
E= -0,002, B=2
Akış Hızı

Akış yarıçapı (m)

E= -0,004, B=2
0,001

0,0005
Şekil 2. E ve B’ nin farklı sabit değerleri için yerel akış hız
grafikleri. 0
0 50 100 150 200 250
Zaman (s)

0,0035

0,003
Şekil 6. E=0, B=0; E=0, B=2; E=0,002, B=2; E= -0,002,
B=2; E=0,004, B=2; E= -0,004, B=2 değerleri için
(m/s)

0,0025

r=0 noktasındaki akış hızlarının zamana bağlı

0,002 E=0, B=0
E=0, B=1 değişim grafikleri.
0,0015 E=0, B=2
Akış Hızı

0,001 (15) nolu ifadeden anlaşılacağı gibi, akışa sadece elektrik

alanı etkidiğinde (B=0 T), yerel akış hızlarında hiç bir
0,0005
değişiklik olmayacaktır.
0
0 0,002 0,004 0,006 0,008 0,01 0,012
Akış Yarıçapı (m)
Şekil 3’ten görülüğü gibi, akışa sadece manyetik alanı
etkidiğinde ise B değerinin artması ile yerel akış hızları
azalacaktır. r=0 noktasında bu düşüş B=1 T olduğunda %
Şekil 3. E=0,B=0; E=0,B=1; E=0,B=2 değerleri için yerel 23.3, B=2 T olduğunda ise % 54.6 olmuştur.
akış hız grafikleri.
Şekil 2-Şekil 4’den B=1 T için elektrik alan şiddetinin E=0
-3 -3
V/m’ den E=+2.10 V/m ve E=+4.10 V/m‘ye
3,50E-03 E=0, B=1 yükseltildiğinde r=0 noktasında yerel akış hızının sırası ile
3,00E-03 E=0,002, B=1 %16.6 ve % 28.5 arttığı, elektrik alan şiddetinin E=0 V/m’
den E= -2.10-3 V/m ve E= -4.10-3 V/m’ ye yükseltildiğinde
(m/s)

2,50E-03 E=0,004, B=1

E= -0,002, B=1
ise r=0 noktasında yerel akış hızının sırası ile % 20 ve %
2,00E-03
E= -0,004, B=1
40 azaldığı, B=2T için elektrik alan şiddetinin E=0 V/m’ den
-3 -3
Akış hızı

1,50E-03
E=+2.10 V/m ve E=+4.10 V/m‘ye yükseltildiğinde r=0
1,00E-03 noktasında yerel akış hızının sırası ile % 28.8 ve % 44.5
5,00E-04 arttığı, elektrik alan şiddetinin E=0 V/m’ den E=-2.10-3 V/m
-3
0,00E+00
ve E=-4.10 V/m’ ye yükseltildiğinde ise r=0 noktasında
0 0,002 0,004 0,006 0,008 0,01 0,012 yerel akış hızının sırası ile % 39.8 ve % 80 azaldığı tespit
Akış yarıçapı (m) edilmiştir.

Şekil 4. E=0, B=1; E=0,002, B=1; E= -0,002, B=1; Görüldüğü gibi, manyetik alanı ile aynı anda uygulanan
E=0,004, B=1; E= -0,004, B=1 değerleri için elektrik alanı yön değiştirdiğinde akışı farklı şekilde
yerel akış hız grafikleri. etkileyecektir. Elektrik alanı bir yönde etkidiğinde akış hızı
arttığı halde, ters yönde etkidiğinde akış hızı azalacaktır.

1792
 Recebli, Z, Özkaymak, M. ve Kaya, M.

Bu tür değişim, uygulanan elektrik ve manyetik alanların
karşılıklı etkileşiminden meydana gelen elektromanyetik
kuvvetin akış yönünde veya akışa ters yönde yönelmesi ile
izah edilebilmektedir.
Şekil 6’dan akışkanın kararsız akış halinden kararlı akışa
geçiş süresinin (T ) elektrik ve manyetik alanlardan nasıl
g
J : Elektrik akım yoğunluğu (A/m),
N : Basınç gradyanı N = ∂P / ∂z (N/m ),
3
R : Borunun yarıçapı (m),
ν : Akışkanın kinematik viskozitesi (m2/s),
2
η : Akışkanın dinamik viskozitesi (kg.s/m ),
ρ : Akışkanın yoğunluğu (kg/m ),
3

etkilendikleri görülmektedir.
σ : Akışkanın özgül elektriksel
iletkenliği ( 1 / Ohm.m ),
E=0 V/m, B=0 T olduğunda Tg = 150 s , E=0 V/m, B=2 T t : Zaman (s),
s : Laplace operatörü,
olduğunda ise Tg = 100s olmuştur. Yani, akışa sadece u r , uϕ , u z : Hız bileşenleri (m/s),
manyetik alanı etkidiğinde kararlı akışa geçiş süresi ϕ , z, r : Silindirik koordinatlardır.
kısalacaktır.
Kaynaklar
B’ nin sabit tutularak E’ nin pozitif yönde artırıldığı halde
E=O V/m hali ile kıyaslandığında Tg ’nin arttığı, E’ nin [1] Bronover,G.G, Çinober,A.B., Magnitnaya
Gidrodinamika Nesjimayemıh Sred, İzd. Nauka,
negatif yönde artırıldığı halde ise Tg ’ nin azaldığı Moskova, 1970.
görülmüştür. B=2 T, E=+2.10
-3
V/m olduğunda [2] RyabininA.G., HojainovA.İ., Nestaçionarnoye teçeniya
jidkih metallov b MHD ystroystvah, Leningrad, İzd.
Tg = 110s ; B=2 T, E=+4.10
-3
V/m olduğunda Maşinostroeniye, 1970.
[3] Kauling, T., Magnitnaya Gidrodinamika, Moskova,
Tg = 120s ; B=2 T, E= -2.10-3 V/m olduğunda
1979.
Tg = 90 s ; B=2 T, E=-4.10
-3
V/m olduğunda [4] Çebes, A.O, Magnitnaya Gidrodinamika, Moskova,
1984.
Tg = 80 s oldukları tespit edilmiştir. [5] Racabov, Z.A., İssledovaniya vliyaniye magnitnogo
polya na dvijeniye jidkostey s çelyu sozdaniye
elektromagnitnoy ustanovki dlya otseçki neftegazovıh
3. Tartışma ve sonuç fontanov, Doktora Tezi, Bakü, 1990.
[6] Ji, H.C., Gardner, R.A., Numerical Analysis of
Silindirik yatay bir borudaki laminer akışa elektrik ve Turbulent Pipe Flow in a Transverse Magnetic Field,
manyetik alanların birlikte etkisi teorik olarak incelenmiştir. İnt. J. Heat Mass Transfer, 40 (8):1839-1851, 1996.
Neticede akışın yerel hızlarının akışkan ve borunun fiziksel [7] Tastoush, B:, Al-Odat, M., Magnetic Field Effect on
parametrelerine, manyetik alan indüksiyonuna, elektrik Heat and Fluid Flow Over a Wavy Surface With a
alan şiddetine ve zamana bağlı olan değişim ifadeleri elde Variable Heat Flux. J. of Magnetism and Magnetic
edilmiştir. Materials, 268, 357-363, 2004.
[8] Karsloy, H., Eger, D., Operaçionnıye Metodı b
Akış yönüne dik olarak yöneltilen manyetik alanın Prikladnoy Matematike, Moskova, IL, 295. 1948.
etkisinden yerel akış hızlarının ve akışın kararlı duruma [9] Fogiel, M., Handbook of Mathematical, Scientific, and
geçiş süresinin azaldığı, akış yönüne dik olarak yöneltilen Engineering Formulas, Tables, Functions, Graphs,
elektrik alanından ise yerel akış hızlarında ve akışın kararlı Transforms, New Jersey, 1030, 1992.
duruma geçiş süresinde hiç bir değişikliğin olmadığı
görülmüştür.

Akışkanın yerel akış hızlarının ve akışın kararlı duruma

geçiş süresinin birlikte uygulanan manyetik ve elektrik
alanlarından elektrik alanın yönüne bağlı olarak farklı
şekilde etkilendikleri tespit edilmiştir.

Manyetik alanı ile aynı anda uygulanan elektrik alanı pozitif

yönde artırıldığında, E=0 V/m ve B ≠ 0 T haline göre,
yerel akış hızlarının ve kararlı akış durumuna geçiş
süresinin arttığı, elektrik alanın yön değiştirerek negatif
yönde artırıldığı sırada ise yerel akış hızlarının ve kararlı
akış durumuna geçiş süresinin azaldığı görülmüştür.

4. Semboller

U : Akışkanın yerel akış hızı (m/s),

E : Elektrik alan şiddeti (V/m),
B : Manyetik alan indüksiyonu (T),
2
P : Basınç (N/m ),

1793
5th International Advanced Technologies Symposium (IATS’09), May 13-15, 2009, Karabuk, Turkey
NEURAL NETWORK APPROACH FOR PERFORMANCE PREDICTION OF
A SOLID OXIDE FUEL CELL
Ali Volkan Akkaya
Yıldız Technical University, Department of Mechanical Engineering, Istanbul, Turkey, E-Mail:aakkaya@yildiz.edu.tr
Abstract
In this study, we develop a neural network (NN) based
model for performance prediction of a single tubular solid
oxide fuel cell (SOFC). This model utilizes the back-
propagation (BP) algorithm to predict the cell voltage and
electrical power. Levenberg-Marquardt back-propagation
algorithm based neural network has been used to develop
the prediction model. The required data for learning
process of the neural network model have been obtained
from simulation results of a validated nonlinear physical
SOFC model under wide operation range of the input
variables. After neural network model development,
comparisons of the simulation results of neural network
model and the nonlinear physical model at the trained and
untrained conditions have been carried out. As a result, it
has been seen that the neural network model developed in
this study is able to make good predictions in performance
behavior of the considered fuel cell due to the training
strategy and the topology of the neural network adopted.
Keywords: Solid oxide fuel cell; Performance prediction;
neural network model
1. Introduction
In recent years, solid oxide fuel cell (SOFC) has been
considered as a highly promising candidate technology for
near future distributed power applications from the
viewpoints of energy and environment [1,2]. Solid oxide
fuel cell has some unique advantages such fuel flexibility,
high-energy conversion efficiency, low emissions, and
useful waste heat for cogeneration and trigeneration
applications [3-5]. The performance of the system depends
on many factors, such as physical, chemical,
electrochemical and thermodynamic processes.
Modeling studies of solid oxide fuel cell plays a significant
role in the evaluation and prognostication of system
performance, and in search of improvements in design,
operating procedures and control strategies. Especially,
modeling solid oxide fuel cell committed to distributed
applications is crucial stage in the integration of these
power sources into energy market. The application of solid
oxide fuel cell in power generation entails a full knowledge
of its behavior and therefore a highly efficient model.
Hence, detailed and complex modelling is required for
predicting the performance of the fuel cell and for use in
various systems engineering activities considering all the
above factors.
Although physical models present comprehensive analysis
of the performance, they are very time-consuming to
develop and run. The computations become quite
complex, especially when models dimensions are two-
© IATS’09, Karabük University, Karabük, Turkey
1794
three level. Therefore, there has been recent interest in
building neural network (NN) models. Neural Network have
been used in a wide range of engineering applications
such as, pattern recognition, behavior prediction and
function approximations [6-8].
In this study, we develop a neural network based model for
performance prediction of a single tubular solid oxide fuel
cell. This model utilizes the back-propagation (BP)
algorithm to predict the cell voltage and electrical power of
the solid oxide fuel cell. After neural network model
development, the prediction of the neural network model
are given and evaluated with those of physical nonlinear
model. As a result, it has been concluded that the
Levenberg-Marquardt back-propagation algorithm based
neural network structure have been very appropriate to
model the nonlinear dependence of SOFC performance.
2. Development of Neural Network Model
2.1 Neural Network Structure
Neural networks are considered to be sophisticated
modeling techniques capable of modeling extremely
complex nonlinear functions, which consists of links
connected nodes. Their structure is analogous to that of
neural system in human brain by which nodes correspond
to neurons and links correspond to synapses that transmit
signals between neurons. One of the major features of a
neural network is its learning capability [9]. Artificial neural
networks try to mimic this biological network in order to
learn the solution to a physical problem from a given set of
training sets.
Important issues in neural network structure include
specification of the number of hidden layers and the
number of units in these layers. The number of input and
output units is defined by the problem. This point requires
some knowledge about the behavior of the system to
model and especially about the factors that condition the
system output. The most significant parameters have been
maintained in order to obtain an excellent model requiring
as low number of measurements as possible.
Figure 1 shows the neural network structure considered in
this study. A three-layer neural network with tan-sigmoid
transfer function at first hidden layer, linear transfer
function at second hidden layer and a linear transfer
function at output layer has been used. This neural
network structure has three inputs and two output
variables.

Current density
1 1
2 2
Voltage
Cell temperature
Power
n-1 n-1
n n
Pressure
INPUTS 1.HIDDEN LAYER 2. HIDDEN LAYER OUTPUT LAYER
Figure 1 Neural network structure for SOFC performance
prediction
The data used in this paper have been gathered from the
simulation of tubular solid oxide fuel cell physical model for
the wide range of its operation The detailed information for
the solid oxide fuel cell physical model can be found
author’s previous studies [10,11]. Using the mentioned
physical model, the performance values such as voltage
and electrical power have been gathered for wide
operation range of the input variables, and the values have
been used to train the neural network prediction model.
2.2. Input and Output Parameters
Table 1 shows the input and output variables of the solid
oxide fuel cell used for the development of the neural
network performance prediction model. The three input
variables have been selected for modeling of the
performance of solid oxide fuel cell. They are cell
temperature, operating pressure and current density. The
characteristics of these input parameters help to explain
mainly the solid oxide fuel cell performance. These
variable ranges have been given in Table 1. The outputs of
neural network model considered are the cell voltage and
electrical power, which are the indicators of solid oxide fuel
cell performance.
The performance data (cell voltage and electrical power)
have been obtained from physical model simulation
through the variation of current density in its possible entire
range at the certain cell temperature and operating
pressure. The base case values of cell temperature and
o
operating pressure have been considered as 1273 C and
1.08 bar, respectively. A number of performance data
have been gathered at the different temperature and
pressure. By means of this way, 700 sample data have
been obtained for neural network training.
Table 1. Input and output variables for the NN-PM model
Variables Value
Input variables
Current density (A/m2) 1-8830
Cell temperature (oC) 1073, 1173, 1273, 1373
Operating pressure (bar) 1.08, 3, 5, 10
Output variables
Voltage (V) 0-0.95
Power (kW) 0-429.1
1795
Akkaya, A.V.
2.3. Training Neural Network
In the training stage, input and output values of the 700
sample data for training have been supplied. Using these
values, the network tries to learn the system by adjusting
the weights. This is adapted by the back propagation
algorithms. Gathered data obtained from physical model
have been used to train the network. Once the network is
trained, it moves to the testing stage. In the testing stage
also, both input and output values were supplied. The only
difference between the testing and training stage is that
there is no adjustment of weights in the testing stage.
Adjustment of weights, in other words learning, takes place
only in the training stage.
Neuron numbers at the hidden layers for Levenberg-
Marquardt algorithm has been decided by trial-error
studies. They have been determined as 8 and 25 neurons
for first and second hidden layers, respectively in this
study.
3. Modeling Results and Discussion
Figure 2 shows training mean square error for Levenberg-
Marquardt algorithm. The training stopped after 73
iterations because the mean square error on a
performance estimation set reaches a minimum value
(0.000827).
Figure 2 Training mean squared errors for Levenberg-
Marquardt algorithm
Figure 3 illustrates the prediction results for cell voltage
and electrical power versus current density at the P=1.08
o
bar, T=1273 C (trained conditions). There is very good
agreements on the trends between gathered data from
solid oxide fuel cell physical model and estimated from
neural network model for both cell voltage and electrical
power except the end of current density values. The
voltage and power errors at the current density of
2
approximately 6000 A/m increase rapidly.
This situation can be explained that although there is rapid
variation in the performance values, a limited training data
samples are used in comparison to the lower current
density conditions. If it could be possible to give more data
at these conditions, the error values of neural network
model would be smaller.
 Akkaya, A.V.

relatively higher at the pressure of 8 bar condition

However, it is clearly seen from these figures that the
developed NN model can enable to capture the general
characteristics of the fuel cell performance, even untrained
conditions.

Figure 3 Comparison of predicted and gathered data for

cell voltage and power (P=1.08 bar, T=1273 oC)

Figure 4 shows the prediction results of the developed

neural network model for cell voltage and electrical power
versus current density at untrained cell temperature
o Figure 5 Comparison of predicted and gathered data for
condition (P=1.08 bar, T=1223 C). The errors of both
voltage and power show similar characteristics with those cell voltage and power (P=10 bar, T=1273 oC)
of trained temperature condition (Figure 3).

It can be noted that although this temperature condition

o
(1123 C) is untrained, the errors are smaller at the higher
2
current density conditions (approximately 6000 A/m ).
These behaviors prove the prediction capability of the
developed neural network model.

Figure 6 Comparison of predicted and gathered data for

o
cell voltage and power (P=8 bar, T=1273 C)

4. Conclusions

This study presents neural network model for performance

Figure 4 Comparison of predicted and gathered data for
o
cell voltage and power (P=1.08 bar, T=1223 C)
Figure 5 and Figure 6 depict the prediction performance of
the developed neural network model for trained pressure
(P=10 bar, T=1273 oC) and untrained pressure conditions
o
(P=8 bar, T=1273 C). Since the neural network model is
trained at the pressure of 10 bar condition, the prediction
performance is very well. The prediction errors are
prediction of a solid oxide fuel cell by considering the
operating conditions as input parameters such as current
density, operating pressure and cell temperature. The
results of neural network model have been compared with
the gathered data obtained from simulation results of the
physical model of solid oxide fuel cell. It is seen that
Levenberg-Marquardt back-propagation algorithm is a
robust learning technique that capture the characteristics
of the fuel cell performance. This paper indicates that the
values predicted with the neural network can be used to

1796
 Akkaya, A.V.

predict the performance of the solid oxide fuel cell quite

accurately for given conditions.

References

[1] Larminie J, Dicks A. Fuel cell system explained. New

York :Wiley& Sons Ltd; 2004.
[2] Singhal SC, Kendal K. High Temperature Solid Oxide
Fuel Cells: Fundamental, Design and Applications.
UK: Elsevier; 2004.
[3] Singhal SC. Advances in solid oxide fuel cell
technology. Solid State Ionics 2000; 135: 305–13.
[4] George RA. Status of tubular SOFC field unit
demonstrations. Journal of Power Sources 2000; 186:
134-39.
[5] Campanari S. Thermodynamic model and parametric
analysis of a tubular SOFC module. J Power Sources
[6] Hagan M.T., Demuth H.B., Beale M.H. 1996. Neural
network design. PWS Publishing, Boston.
[7] Haykin S.S. 1999.Neural Networks: A Comprehensive
Foundation. Prentice Hall, Upper Saddle River, NJ.
2001; 92:26-34.
[8] Patterson J.M. 1997. Introduction to Artificial Neural
Systems, second ed. Jaico Publishing House, New
Delhi.
[9] Anderson J.A. 1995. Introduction to neural networks,
Cambridge, MA: MIT Press, USA.
[10] Akkaya AV. Performance analysis of solid oxide fuel
cell based energy generation systems with alternative
criteria. PhD Thesis. Yildiz Technical University,
Turkey, 2007.
[11] Akkaya A.V. Electrochemical model for performance
analysis of a tubular SOFC. Int J Energy Res 2007;
31:79-98.
[12] Akkaya A.V, Sahin B, Erdem H.H. Exergetic
performance analysis of a simple fuel cell system.
International Journal of Hydrogen Energy 2007.

1797
5th International Advanced Technologies Symposium (IATS’09), May 13-15, 2009, Karabuk, Turkey

ENERGY CONTENT ESTIMATION OF MUNICIPAL SOLID WASTE BY

MULTIPLE REGRESSION ANALYSIS

Ebru AKKAYA a, *, Ahmet DEMIRb

a, *
Yildiz Technical University, Istanbul, Turkey, E-mail: ekoca@yildiz.edu.tr,
b
Yildiz Technical University, Istanbul, Turkey, E-mail: ahmetd@yildiz.edu.tr

Abstract and manual laboratory work. In this situation, model

Municipal solid waste (MSW) is produced and
accumulated due to human activities. The waste will bring
about severe ecological contamination unless an
appropriate solid waste management system is applied. In
this context, it is reasonable to recover energy from
municipal solid waste through a variety of processes such
as combustion, pyrolysis and gasification. In the design of
these processes, it is important to estimation the energy
content of municipal solid waste in order to achieve optimal
system performance. Therefore, in this study, a model for
estimation of municipal solid waste energy content is
developed using input parameters of the municipal solid
waste compositions. Based on the results of regression
analysis, the coefficients of the model equation are
determined. As a conclusion, it is seen that that the
developed model in this study can give accurate prediction
of municipal solid waste energy content.
Keywords: Municipal solid waste, Energy content,
Regression analysis
1. Introduction
Due to human activities in the cities municipal solid waste
(MSW) is produced which may result in various
environmental problems [1,2]. Application of a convenient
management for municipal solid waste is therefore critical
to achieve sustainable living conditions. In this context,
landfilling is a widespread method in the world for disposal
of municipal solid waste. Although landfilling method has
capability to control the wastes, there are several
disadvantages such as hazardous gas emissions and
leachate production arisen from landfilled wastes [1,2]. In
addition, finding lanfilling areas is another important
difficulty. For these reasons, it is necessity to consider
alternative municipal solid waste management strategies.
Municipal solid wastes, collected continuously from cities,
have recently thought as one of the important renewable
energy resources. Recovering energy from municipal solid
waste is feasible by means of a number of energy
generation processes such as combustion, pyrolysis and
gasification [1]. Design and operation of the mentioned
energy systems based on municipal solid waste are highly
related to heating value of the used municipal solid waste
materials. Thus, determining heating value of municipal
solid waste is a key work to perform the efficient design
and operation of the waste to energy conversion based
technologies.
development for accurate estimation of heating value has
become a necessity in order to not only save the time but
also decrease the cost in the design and operation of the
municipal solid waste based engineering application. For
these reasons, there are a number of multiple regression
modeling studies in the literature for predicting heating
value from physical content, proximate analysis and
ultimate analysis of municipal solid waste [3-9].
The aim of this work is to develop an empirical model for
estimation of energy content, which is represented by
higher heating value, of municipal solid waste using their
contents of water, carbon, hydrogen, nitrogen, oxygen, and
sulfur. In order to find the equation coefficients of the
developed model equation, the method of multiple
nonlinear regression analysis has been used. The
development phases of the model equation have been
presented. The prediction performances of the developed
model have been evaluated by means of regression and
error analyses.
2. Heating value estimation approach
2.1. Characteristics of municipal solid waste data
The data of 100 different waste samples, taken from the
study of Meraz et al. [10], are considered to develop an
empirical model in this work. The major categories of the
waste samples involve food, paper, plastics, textiles, wood,
yard, glass, metals, ash, rock, and dirt.
In this study, the ultimate analysis components such as
carbon (C), hydrogen (H), nitrogen (N), oxygen (O), sulfur
(S) (mass percentages on a dry basis), and water content
(H2O, mass percentages as discarded) are used as input
variables.
Experimental higher heating values (MJ/kg) are taken into
account as output (target) variable in the empirical model
development. The data ranges and statistical analysis of
both ultimate analysis and HHV of the considered samples
are given in Table 1.

Usually, the heating value is experimentally determined by

a bomb calorimeter. However, determination of heating
values by calorimetric methods requires time-consuming

© IATS’09, Karabük University, Karabük, Turkey

1798
 Akkaya, E. and Demir, A.

Table 1 Data statistics of the model variables

n
∑ Ya − Y p
1
Data statistics AAE = (3)
Variables n i =1
Min Max Average Std.Dev.

Input variables where, Ya and Yp denote actual data point and predicted
H2O (%) 0.00 78.70 14.13 21.73 values, respectively. n represents the number of data
points. Sum of square error can be given as following
C (%) 0.72 87.10 43.25 18.73 equations:
H (%) 0.80 14.18 5.63 2.66
n
O (%) 0.00 47.84 25.84 15.55 SSE = ∑ (Ya − Yp )2 (4)
i =1
N (%) 0.00 10.00 1.15 1.77
S (%) 0.00 4.08 0.30 0.49 Standard error of the estimate can be written as below:
Output variables
n
HHV (MJ/kg) 0.39 45.88 15.89 9.66
∑ (Ya − Yp )2
SEE = i =1 (5)
n− p
2.2 Method of multiple regression analysis

The method of multiple regression analysis has been used where, p is number of parameters in the regression model.
for higher heating value estimation of municipal solid waste Coefficient of multiple determination can be expressed as
based materials. This method assists us in modeling the follows:
relationship between two or more input variables and a
n

∑ (Y −Y )
target variable by fitting an equation to the observed data 2
[11]. Each independent (input) variable (x) is related to a p
i =1
value of the dependent variable (Y). The fundamental R2 = n
(6)
equation for the multiple regression for observation is
∑ (Y −Y )
2
given as following [11]: a
i =1
Y = a + b ⋅ x1 + c ⋅ x 2 + L + z ⋅ x p + β (1)
where, Y is the arithmetic mean of the observed data.
where a, b, c and z are the regression coefficient. The best
possible values of the regression coefficients in the
equation are determined by the Levenberg–Marquardt 3. Results and discussion
method with double precision.
Multiple nonlinear regression analysis is carried out for the
In this work, the investigated equation for higher heating considered equation structure using DataFit® scientific
value estimation of municipal solid waste is given as software [12]. The values of the regression coefficient are
following: given in Table 2.

 x 
Y = 1 − 1 (a ⋅ x 2 + b ⋅ x 3 + c ⋅ x 4 + d ⋅ x 5 + e ⋅ x 6 ) (2) Table 2. Regression coefficient results
 100 
Variable Value Stand. Error t-ratio Prob(t)
where, x1, x2, x3, x4, x5 and x6 represent water (H2O),
carbon (C), hydrogen (H), nitrogen (N), oxygen (O), sulfur a 0,327203 1,90E-02 17,17906 0
(S).
b 1,241203 1,40E-01 8,84327 0
c -0,08965 8,75E-03 -10,2442 0
3.3. Performance Criteria d -2,60E-01 8,39E-02 -3,10332 0,00252
The fitting performance of the considered equation are e 0,074631 3,20E-01 0,23349 0,81588
assessed with four statistical criteria, average absolute
error (AAE), sum of square error (SSE), standard error of
the estimate (SEE) and coefficient of multiple According to these regression coefficient values, the
2
determination (R ). obtained equation for HHV prediction can be formed as
following:
Average absolute error can be expressed as following:

1799
 Akkaya, E. and Demir, A.

 x  0.327 ⋅ x 2 + 1.241 ⋅ x 3 − 0.089 ⋅ x 4 

Y = 1 − 1   (7)
 100  − 0.26 ⋅ x5 + 0.074 ⋅ x 6 

When the estimation model variables are written, the final

structure of the model equation can be expressed as
follows:

 H O  0.327C + 1.241H − 0.089O 

HHV = 1 − 2   (8)
 100  − 0.26 N + 0.074 S 

In Table 3, the results of performance criteria such as

average absolute error (AAE), sum of square error (SSE),
standard error of the estimate (SEE) and coefficient of
multiple determination (R2) are summarized. Figure 2. Comparison of actual higher heating values with
those estimated by the model equation
Figure 1 gives the coefficient of multiple determination of
the model equation. It is seen from Figure 1 that the
considered model equation gives coefficient of multiple
2
determination (R ) as 0.9826. These results show that the
regression between the considered model outputs and
corresponding targets (actual higher heating values) has
been showed to be acceptable with a high correlation.

Figure 2 demonstrates the graphical of the model equation

estimation outputs plotted versus the actual higher heating
value data. Figure 3 shows the residuals between model
prediction results and the corresponding actual data for all
considered municipal solid waste based material samples.

These obtained results indicate clearly the agreement

between model outputs and actual higher heating values.
Thus, it can be said that the developed model can be
excellently used to estimate higher heating values of
municipal solid waste based materials.
Figure 3. Residual errors between actual and estimated
higher heating values
50
y = 0,9954x
R2 = 0,9826 Table 3. Detailed descriptive statics of the model equation
40
Predicted HHV ( MJ/kg)

results
Residual statistics Value
30
Average Absolute Error (AAE) 0.728
Sum of Square Error (SSE) 160.1
20
Standard Error of the Estimate (SEE) 1.298
2
Coefficient of Multiple Determination (R ) 0.9826
10

Especially, this model may allow the engineer to take

0 some measures to overcome possible process upsets
0 10 20 30 40 50 caused by unpredicted changes in the incoming municipal
solid waste conditions in the design and operation of
Actual HHV ( MJ/kg)
municipal solid waste based energy production systems.
Figure 1. Correlation between the actual and estimated Using the model equation predictions, pre-treatments for
higher heating values of MSW related applications can also be used to maintain good
process performance during the abnormal periods.

1800
 Akkaya, E. and Demir, A.

4. Conclusions [9] Chang Y.F., Lin C.J., Chyan J.M., Chen I.M., Chang
J.E. 2007. Multiple regression models for the lower
The estimation of the energy content of municipal solid heating value of municipal solid waste in Taiwan.
waste can be practical interest in the design and operation Journal of Environmental Management 85: 891–899.
of the related energy conversion systems. Model [10] Meraz A., Dominguez A., Kornhauser I., Rosas F.
development for accurate estimation of heating value is a 2003. A thermochemical concept-based equation to
necessity in order to not only save the time but also estimate waste combustion enthalpy from elemental
decrease the cost in the design and operation of municipal composition. Fuel 82:1499-1507.
solid waste based engineering application. [11] Majumder A.K, Jain R., Banerjee P., Barnwal J.P.,
Development of a new proximate analysis based
In this article, a multiple regression analysis based model correlation to predict calorific value of coal, Fuel 87
has been developed to estimate the higher heating value (2008) 3077-3081.
of municipal solid waste using their contents of water, [12]DataFit® scientific software, Oakdale Engineering, PA,
carbon, hydrogen, nitrogen, oxygen and sulfur. The results USA.
of this study show that the developed model equation
shows high estimation performance. The coefficient of
2
multiple determinations (R ) between actual and estimated
higher heating value has been found as 0.98. In addition,
the average absolute error of the model results has been
about 0.73 MJ/kg. It can be concluded from this study
results that the developed model equation is a good
heating value predictor tool for municipal solid waste
based materials.

The equation obtained from this study will provide a new

reference for other studies related to determination of
higher heating value of municipal solid waste, and be
helpful for engineers and researchers associated with
MSW fuelled energy conversion systems.

References

[1] Dong C., Jin B., Li D. 2003. Predicting the heating

value of MSW with a feed forward neural network.
Waste Management 23: 103–106.Abu-Qudais M, Abu-
Qdais H.A. 2000. Energy content of municipal solid
waste in Jordan and its potential utilization. Energy
Conversion & Management 41: 983–991.
[2] Shu H-Y, Lu H-C, Fan H-J, Chang M-C; Chen J-C.
2006. Prediction for energy content of Taiwan
municipal solid waste using multilayer perceptron
neural networks. Journal of the Air & Waste
Management Association 56(6):852-858.
[3] Wilson D.L. 1972. Prediction of heat of combustion of
solid wastes from ultimate analysis. Environmental
Science & Technology 6 (13): 1119-1121.
[4] Khan A.M.Z., Abu Ghrarah Z.H. 1991. New approach
for estimating energy content of municipal solid waste.
Journal of Environmental Engineering 117(3): 376–
380.
[5] Liu J.I., Paod R.D., Holsen T.M. 1996. Modelling the
energy content of municipal solid waste using multiple
regression analyses. Journal of the Air & Waste
Management Association 46 (7): 650–656.
[6] Cooper C.D., Kim B., MacDonald J. 1999. Estimating
the lower heating values of hazardous and solid
wastes. J. Air & Waste Manage. Assoc. 49: 471–476.
[7] Abu-Qudais M, Abu-Qdais H.A. 2000. Energy content
of municipal solid waste in Jordan and its potential
utilization. Energy Conversion & Management 41:
983–991.
[8] Kathiravale S., Ynus M.N.M., Samsuddin H.A.,
Rahman A.R., 2003. Modelling the heating value of
municipal solid waste. Fuel 82: 1119–1125.

1801
5th International Advanced Technologies Symposium (IATS’09), May 13-15, 2009, Karabuk, Turkey
COMPUTER-AIDED DESIGN AND PERFORMANCE ANALYSIS OF HAWT
BLADES
a, *
Emrah KULUNK
a, *
New Mexico Institute of Mining and Technology, Socorro, USA, E-mail: ekulunk@nmt.edu
b
New Mexico Institute of Mining and Technology, Socorro, USA, E-mail: nadir@nmt.edu
Abstract
In this paper, a design method based on blade element
momentum (BEM) theory is explained for horizontal-axis
wind turbine (HAWT) blades. The method is used to
optimize the chord and twist distributions of the blades.
Applying this method a 100kW HAWT rotor is designed.
Also a computer program is written to estimate the
aerodynamic performance of the existing HAWT blades
and used for the performance analysis of the designed
100kW HAWT rotor.
Keywords: HAWT Design, Blade Element Momentum
Theory, Wind Energy, Aerodynamics
Nomenclature
: Power coefficient of wind turbine rotor
: Thrust coefficient of wind turbine rotor
: Local thrust coef. of each annular rotor section
P: Power output from wind turbine rotor
: Air mass flow rate through rotor plane
: Free stream velocity of wind
: Relative wind velocity
: Uniform wind velocity at rotor plane
A : Area of wind turbine rotor
R : Radius of wind turbine rotor
r : Radial coordinate at rotor plane
th
: Blade radius for the i blade element
p′ : Pressure drop across rotor plane
: Bernoulli’s constant
T : rotor thrust
Q : rotor torque
: Drag force on an annular blade element
: Lift force on an annular blade element
: Drag coefficient of an airfoil
: Lift coefficient of an airfoil
: Tip-loss factor
th
: Tip-loss factor for the i blade element
N : Number of blade elements
B : Number of blades of a rotor
a : Axial induction factor at rotor plane
a′ : Angular induction factor
λ : Tip-speed ratio of rotor
: Design tip-speed ratio
: Local tip-speed ratio
: Local tip-speed ratio for the ith blade element
th
:: Blade chord length for the i blade element
ρ : Air density
Ω : Angular velocity of wind turbine rotor
α : Angle of attack
© IATS’09, Karabük University, Karabük, Turkey
b
and Nadir YILMAZ
th
: Pitch angle for the i blade element
th
: Optimum relative wind angle for the i blade
element
σ: Solidity ratio
ν: Kinematic viscosity of air
γ: Glide ratio
Re: Reynolds number
HAWT: Horizontal-axis wind turbine
BEM: Blade element momentum
1. Introduction
The objectives of this study are to develop a method using
BEM theory for aerodynamic design of the HAWT blades
and performance analysis of the existing blades, also to
build a computer program using this method and to design
a 100kW HAWT rotor performing the program, finally to
determine the aerodynamic characteristics and to create
the performance curves of the designed rotor.
The scope of the study is restricted to aerodynamics of
HAWTs, blade design procedure for an optimum rotor
using BEM theory and performance analysis of the
designed rotor.
2. Blade Design Procedure
BEM theory refers to the determination of a wind turbine
blade performance by combining the equations of general
momentum theory and blade element theory. At the tip of
the turbine blade losses are introduced. These can be
accounted for in BEM theory by means of a correction
factor, which varies from 0 to 1 and characterizes the
reduction in forces along the blade. An approximate
method of estimating the effect of tip losses has been
given by L. Prandtl and the expression obtained by Prandtl
for tip-loss factor is given by the following equation [1]
(1)
The application of this equation for the losses at the blade
tips is to provide an approximate correction to the system
of equations for predicting rotor performance and blade
design. Carrying the tip-loss factor through the
calculations, the changes will be as following:
(2)
(3)
1802

(4)
(5)
(6)
(7)
(8)
(9)
The aerodynamic design of optimum rotor blades from a
known airfoil type means determining the geometric
parameters such as chord length distribution and twist
distribution along the blade length for a certain tip-speed
ratio at which the power coefficient of the rotor is
maximum. For this reason firstly the change of the power
coefficient of the rotor with respect to tip-speed ratio
should be figured out in order to determine the design tip-
speed ratio, corresponding to which the rotor has a
maximum power coefficient. The blade design parameters
will then be according to this design tip-speed ratio.
Examining the plots between relative wind angle and local
tip-speed ratio for a wide range of glide ratios gives us a
unique relationship when the maximum elemental power
coefficient is considered. And this relationship can be
found to be nearly independent of glide ratio and tip-loss
factor. Therefore a general relationship can be obtained
between optimum relative wind angle and local tip-speed
ratio which will be applicable for any airfoil type.
(10)
Equation 10 reveals after some algebra [2];
(11)
Having found the solution of determining the optimum
relative wind angle for a certain local tip-speed ratio, the
rest is nothing but to apply the equations from equation 6
to 9, which were derived from the blade-element
momentum theory and modified including the tip loss
factor, to define the blade shape and to find out the
maximum power coefficient for a selected airfoil type.
1803
Kulunk, E. and Yilmaz, N.
Dividing the blade length into N elements, the local tip-
speed ratio for each blade element can then be calculated
as
(12)
Then rewriting the equation 11 for each blade element
gives
(13)
Also the tip loss correction factor for each element can be
calculated as
(14)
Chord-length distribution can then be calculated for each
blade element by using the equation below [1]
(15)
where is chosen such that the glide ratio is
minimum at each blade element. The twist distribution can
easily be determined by using equation 16.
(16)
where is again the design angle of attack at which
is obtained.
Now the parameters such as chord-length and twist
distribution along the blade length are known and in this
case lift coefficient and angle of attack have to be
determined from the known blade geometry parameters.
This requires an iterative solution in which for each blade
element the axial and angular induction factors are firstly
taken as the values which were found for the
corresponding designed blade elements and then
determined within an acceptable tolerance of the previous
guesses of induction factors during iteration.
Applying the design procedure explained a computer
program is written to design new blades and to estimate
the aerodynamic performance of the existing blades. A
detailed flow chart of the program is given in Figure 1.
3. Results
The geometry and configuration of the designed rotor is
summarized in Table 1. As it can be seen clearly from
Table 1 the rotor employs an NREL S809 airfoil profile at
inboard, mid-span and outboard stations of the blades.
The S809 profile is also uniquely defined by its coordinates
which appear in Table 2 below and also shown graphically
in Figure 2.
Lift and Drag coefficients for S809 aerofoil are shown in
Figure 3. This plot shows that for low values of angle of
attack the aerofoil successfully produces a large amount of
lift with little drag. At around α = 16 a phenomenon known
 Kulunk, E. and Yilmaz, N.

as stall occurs where there is a massive increase in drag and a sharp reduction in lift.

Figure 1. Computer Program Flow Chart

Also the variation of glide ratio of S809 airfoil with different Tip (outboard) Airfoil S809
angle of attacks is illustrated in Figure 4. As it is stated Maximum Chord (m) 1.0400
before, there is clearly a significant reduction in maximum Maximum Chord Station (m) 3.5387
achievable power as the airfoil drag increases. Since it Tip Chord (m) 0.3326
clearly benefits the blade designer to use or design airfoils Root Chord (m) 0.7583
with low glide ratio, α and values which corresponds to Number of Blades 3
the minimum glide ratio is chosen as and Rotor Radius (m) 9.4366
using the airfoil data file. Hub Radius (m) 0.5415
Pre-cone Angle (deg) 6.0
Table 1 Properties of the Designed Blades Shaft Tilt Angle (deg) 0.0
Hub Height (m) 34.9154
Property Value
Blade Length (m) 8.5451
Hub Radius (m) 0.8915
Tip Radius (m) 9.4366
Total Blade Twist Angle 6.82 deg
Operational Pitch Setting -1.0 deg
Tested Rotational Speed 70.00 rpm
Blade Coning Angle 7.00 deg
Root (inboard) Airfoil S809
Mid-span Airfoil S809

1804
 Kulunk, E. and Yilmaz, N.

Figure 2. S809 Aerofoil [3]

Table 2 Coordinates of the S809 Airfoil [2]

Upper Surface Lower Surface
x/c y/c x/c y/c Figure 3. Lift and Drag Coefficients for S809 Aerofoil
0.00037 0.00275 0.0014 -0.00498
0.00575 0.01166 0.00933 -0.01272
0.01626 0.02133 0.02321 -0.02162 Table 3 contains the local twist distribution and chord
0.03158 0.03136 0.04223 -0.03144 distribution schedules for the designed rotor blades. Also
0.05147 0.04143 0.06579 -0.04199 the twist and chord distribution schedules are presented
0.07568 0.05132 0.09325 -0.05301 graphically in Figure 5 and 6 respectively.
0.10390 0.06082 0.12397 -0.06408
0.13580 0.06972 0.15752 -0.07467
0.17103 0.07786 0.19362 -0.08447
0.20920 0.08505 0.23175 -0.09326
0.24987 0.09113 0.27129 -0.10060
0.29259 0.09594 0.31188 -0.10589
0.33689 0.09933 0.35328 -0.10866
0.38223 0.10109 0.39541 -0.10842
0.42809 0.10101 0.43832 -0.10484
0.47384 0.09843 0.48234 -0.09756
0.52005 0.09237 0.52837 -0.08697
0.56801 0.08356 0.57663 -0.07442
0.61747 0.07379 0.62649 -0.06112
0.66718 0.06403 0.67710 -0.04792
0.71606 0.05462 0.72752 -0.03558
0.76314 0.04578 0.77668 -0.02466
0.80756 0.03761 0.82348 -0.01559
0.84854 0.03017 0.86677 -0.00859
0.88537 0.02335 0.90545 -0.00370
0.91763 0.01694 0.93852 -0.00075
0.94523 0.01101 0.96509 0.00054
0.96799 0.00600 0.98446 0.00065 Figure 4. Glide Ratio vs. α for S809 Aerofoil
0.98528 0.00245 0.99612 0.00024
0.99623 0.00054 1 0 Table 3 Geometric properties of the designed blades
1 0
Station twist chord
r/R c/R
[m] [deg] [m]
0.100 0.892 22.264 0.758 0.080
0.156 1.180 14.510 0.802 0.085
0.213 1.769 11.103 0.888 0.094
0.269 2.359 9.663 0.962 0.102
0.325 2.949 7.920 1.012 0.107
0.381 3.539 6.474 1.040 0.110
0.438 4.129 5.451 1.028 0.109
0.494 4.718 4.697 0.956 0.101
0.550 5.308 4.121 0.882 0.094
0.606 5.898 3.668 0.809 0.086
0.663 6.488 3.302 0.750 0.080
0.719 7.077 3.001 0.682 0.072
0.775 7.667 2.750 0.619 0.066
0.831 8.257 2.538 0.535 0.057

1805
 Kulunk, E. and Yilmaz, N.

0.888 8.847 2.356 0.458 0.049

1.000 9.437 2.199 0.333 0.035

Figure 7. Power vs. Wind Speed for the Designed Rotor

Figure 5. Twist Angle Distribution of the Designed Blades

Figure 8. vs. Wind Speed for the Designed Rotor

Figure 6. Chord-Length Distribution of the designed blades

The change of the performance parameters of the

designed rotor such as power , bending moment, thrust
with respect to the wind speed is given in Figure 7, Figure
8, Figure 9 and Figure 10 respectively. As it can be seen
from the figures the analysis has been repeated for
different values of the pitch angle at the rotational speed of
70 rpm.

Figure 9. Bending Moment vs. Wind Speed for the

Designed Rotor

1806
 Kulunk, E. and Yilmaz, N.

Figure 10. Thrust vs. Wind Speed for the Designed Rotor

Also the 3-D views of the designed blades and rotor are
given in the Figure 11, 12, 13 and Figure 14, 15 Figure 14. 3D View of the Designed Rotor
respectively. The dimensions and the geometric properties
with the configuration of the rotor are given in Table 1 and
Table 3.

Figure 11. Views of Blade Elements from Root towards Tip

Figure 15. Side View of the Designed Rotor

REFERENCES
Figure 12. 3D View of the Designed Blade [1] Burton, T. and Sharpe, D., Wind Energy Handbook.
John Wiley & Sons Ltd, Chichester, 2006.
[2] Hau, E., Wind Turbines: Fundamentals,
Technologies, Application, Economics. Krailling,
Springer, 2006.
[3] Bertagnolio, F., Niels Sorensen, N., Johansen, J.
Fuglsang, P., Wind Turbine Airfoil Catalogue. Riso
National Laboratory, Roskilde, 2001.

Figure 13. 3D view of the designed blade

1807
5th International Advanced Technologies Symposium (IATS’09), May 13-15, 2009, Karabuk, Turkey
AN INVESTIGATION OF TRANSONIC FLOW OVER
AXISYMMETRIC RIGID BODY
İbrahim TÜRKYILMAZa, *
a, *
Çanakkale Onsekiz Mart University, Çanakkale, Turkey, E-mail: iturkyilmaz@comu.edu.tr
Abstract
The main purpose of this study is to investigate transonic
flow over an axisymmetric rigid body of revolution using
matched asymptotic theory of high Reynolds number flow.
To achieve this goal, triple-deck structure was constructed
over the rigid body. It is found that in the axisymmetric
transonic flow the interaction region is governed by the
viscous-inviscid interaction process and the properties of
the flow field was studied in detail using asymptotic
expansions. It was found that the flow in the interaction
region is governed by the Karman-Guderley equation in
the axisymmetric form and Prandtl boundary layer
equations. As a result, the coupled governing equations of
the interaction region were solved using a semi direct
numerical method considering proper boundary conditions.
Numerical results imply that incipience of separation may
appear over the axisymmetric rigid body subject to body
shape and transonic axisymmetric nature makes the flow
much less prone to separation.
Keywords: Boundary Layer Separation, Transonic Flow,
Asymptotic Analysis.
1. Introduction
The analysis of high Reynolds number laminar flow
considering viscous-inviscid interaction processes has
been one of the fundamental concepts in fluid dynamics
over the past four decades (see, [1]). After the discovery of
the matched asymptotic theory, understanding of such fluid
phenomena has been presented in a well mannered way
by [2]. In particular, by the help of this theory it was shown
that an interacting laminar boundary layer locally
generates a multilayered asymptotic structure, such as a
triple-deck one (see [3], [4], [5], [6], [7]). It was reported
that viscous effects are of importance only inside a narrow
region adjacent to the body surface called sublayer where
the flow is governed by the Prandtl boundary layer
equations. Additionally, constructing the interaction, the
pressure distribution was related to the displacement
effects. Most studies of local interaction problems have
dealt with two-dimensional flow field considering
complicated pressure-displacement relationship (see [8],
[9], [10]). Numerical solution of the interaction problem
firstly appeared in the work of [11] and the numerical
solution of the unsteady interaction problem for the
supersonic flow separation was given by [12].
In order to consider some of three dimensional effects,
axisymmetric flows can be studied to yield certain
characteristics of the flow field. The characteristics of
laminar boundary layer over axisymmetric body of
revolution in a supersonic flow when body radius is of the
order Re −3 / 8 were studied by [13]. It was found that the
governing equations of the flow field inside the boundary
layer are of the same form as in the two dimensional case
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1808
to the leading order. The axisymmetric characteristics of
the flow appeared in the relationship between the induced
pressure distribution and the displacement thickness. As a
result of this analysis, they showed that the size of
interaction region decreases as the body radius
decreases, and in fact it vanishes using their scaling. They
also presented that the pressure goes to zero far
downstream, in contrast with two dimensional cases. In
addition, the numerical computations show that for
compressive interactions, the incipient separation angle is
significantly bigger for the flared cone than for the ramp
problem.
In the work of [16], freely-interacting boundary layers on
axisymmetric bodies were studied for different values of
the scaled body radius. It was found that compressive free
interactions were initiated by imposing a small positive
disturbance on the incoming boundary layer. The resulting
solutions were summarized by an increase in pressure and
a decrease in skin friction in the direction of the flow which
ultimately causes boundary layer separation. It was also
found that for all cases under their consideration,
continuation of the solutions beyond the separation point
showed the formation of a plateau region with the pressure
becoming constant and skin friction approaching zero
which is similar to that found in the two dimensional case.
For expansive free interactions, it was demonstrated that
characteristics of the flow field are exactly the same in the
two dimensional case to leading order.
In most of the works mentioned above, it has been
considered that the external flow field is either supersonic
or subsonic. In contrast to previous works, in the current
work we have considered transonic external flow over a
axisymmetric body of revolution. Using the matched
asymptotic expansions, we studied the boundary layer
separation for different values of the shape parameter. It
was found that the axisymmetric flow field has a triple-deck
structure in which the interaction process is generated by
viscous sublayer and transonic inviscid external flow, while
main-deck plays a passive role as in the two dimensional
case. In contrast to the supersonic and subsonic cases, for
the transonic interaction problem it is not possible to find
an interaction law between pressure and displacement
effects. As a result, in order to describe the interaction
problem, the governing equations obtained from sublayer
and external flow, namely Prandtl equations and Karman-
Guderley equation in the axisymmetric form, respectively,
have to be coupled. These coupled governing equations
were solved using a semi-direct method described by [15]
subject to proper boundary conditions. The results exhibit
the generation of the boundary layer separation for
axisymmetric body of revolutions subject to certain values
of the shape parameter.
Since the boundary layer is considered over the
axisymmetric rigid body surface under the assumption that
 Turkyılmaz, I.

the external flow exhibits real transonic flow  ∂h ∂h  ∂p ∂p 

characteristics, it is convenient to introduce cylindrical ρ u +v =u +v 
 ∂x ∂r  ∂x ∂r 
polar coordinates x%, r% as indicated in Figure 1. The
1  2  ∂u ∂v v 
2 
corresponding velocity components are u%, v% . In this work, + − µ  + +  
the radius of the axisymmetric rigid body a% is assumed to
Re  3  ∂x ∂x r  
 (5)
be of the same order of the lower deck, that yields  ∂u ∂v 1 ∂u ∂v v 
+2 µ ( ) 2 + ( ) 2 + ( + ) 2 + ( ) 2  
a%  ∂x ∂r 2 ∂r ∂x r 
a= and a = Re −1/ 5a 
L 1 ∂ ∂h ∂ ∂h µ ∂h   
where a denotes the nondimensional radius of the +  ( µ ) + (µ ) +  
Pr  ∂x ∂x ∂r ∂r r ∂r   
axisymmetric rigid body.
where the Reynolds number is Re = ρ∞ U% ∞ L% / µ∞ and
Prandtl number is Pr = C p µ∞ / k∞ where C p is the specific
heat and k∞ is the thermal conductivity and enthalpy h
may be written as
1 γ p
h= + (6)
(γ − 1) M ∞2 ρ γ − 1 ρ
Equations (2) to (5) have to be supplemented with the
boundary conditions
u = v = 0, on r = F ( x), 
 (7)
u → 1, p → 0, for r → ∞, for all x 
expressing the no-slip condition on the body surface and
the requirements that the velocity and pressure
disturbances vanish at large distance from the body.

2. Analysis of the Triple-Deck Structure

Figure 1 Boundary layer flow past an axisymmetric
rigid body. Asymptotic analysis of the Navier-Stokes equations was
fulfilled using the scalings obtained from the so-called
inspection analysis given by [15]. Asymptotic form of the
Furthermore, p% , ρ% , ν%, L% and r% b ( x% ) denote, respectively, gas dynamics functions is given in detail as follows.
Substitution of these forms into the Navier-Stokes
the pressure, the density, the kinematic viscosity, the equations and making proper simplifications leads to the
length of body and the local radius of body. Non- interaction problem. For the full description of the
dimensional quantities may be defined as follows: interaction problem, one needs to consider corresponding
x% r% v% u% boundary conditions deduced from the characteristics of
x= , r= , v= , u= ,
L% L% %
U∞ %
U∞ the flow field.
(1)
ρ% p% − p% ∞ µ% h% 2.1. Analysis of the Lower Deck
ρ= , p= , µ = , h = ,
U% ∞ ρ% ∞U% ∞2 U% ∞
2
U% ∞
where the subscript ∞ is used to characterize the free- Asymptotic analysis of the Navier-Stokes equations in the
stream values of the velocity and pressure at large lower deck (namely, viscous sublayer) may be dealt with
distance from the body. Non-dimensional equations, e.g. the following limit procedure as Re → ∞
the axisymmetric version of the Navier-Stokes equations x = Re−3 /10 X , r = Re −1/ 5a + Re −3 / 5 R1.
for the compressible fluid, are in the form of
Gas dynamics functions may be represented in this region
∂ 1 ∂ by the asymptotic expansions
(ρu) + ( ρ rv) = 0 (2)
∂x r ∂r u ( x, r ) = Re −1/10U1 ( X , R1 ) + L, ρ ( x, r ) = ρ1 ( X , R1 ) + L, 
 ∂u ∂u  ∂p 1  1 ∂  ∂v ∂u   
ρ u + v  = − −  −r µ ( + )   v( x, r ) = Re −2 / 5V1 ( X , R1 ) + L, µ ( x, r ) = µ1 ( X , R1 ) + L.  (8)

 ∂x ∂r  ∂x Re  r ∂r  ∂x ∂r   
 (3) p ( x, r ) = Re −1/ 5 P( X , R1 ) + L, h( x, r ) = h1 ( X , R1 ) + L, 
∂  ∂u 2 1 ∂ ∂u  
+  − µ (2 − ( ( rv) + ))  
∂x  ∂x 3 r ∂r ∂x   2.2. Analysis of the Main-Deck
 ∂v ∂v  ∂p 1  ∂  ∂u ∂v  
ρ  u + v  = − −  −µ ( + )  Asymptotic analysis of the Navier-Stokes equations in the
 ∂x ∂r  ∂r Re  
∂x ∂r ∂x   main part of the boundary layer is based on the following
 (4)
1 ∂  ∂v 2 1 ∂ ∂u    limit procedure as Re → ∞
+ − r µ (2 − ( ( rv ) + )) 
r ∂r  ∂r 3 r ∂r ∂x    x = Re−3 /10 X , r = Re −1/ 5 a + Re −1/ 2 R2 . (9)

1809
 Turkyılmaz, I.

The asymptotic solution of the Navier-Stokes equations in It is convenient to scale out the constants λ , ρ1 , µ1 from
the main part of the boundary layer may be written in the the interaction problem by using the affine transformations
following form belove
−1
u ( x, r ) = U 20 ( R2 ) + Re 10U 21 ( X , R2 ) + L, 
 df
− 3
 U1 = µ11/ 7 ρ1−9 /14λ −1/ 7U , V1 = µ14 / 7 ρ1−15 /14λ −4 / 7 (V + U
),
v( x, r ) = Re 10V21 ( X , R2 ) + L, dx

− 15
p ( x, r ) = Re P( X , R2 ) + L,  P1 = µ12 / 7 ρ1−2 / 7λ −2 / 7 P, 1/ 7 −9 /14 −8 / 7
Y1 = µ1 ρ1 λ ( y + f ( x)),

1
− 10
ρ ( x, r ) = ρ 20 + Re ρ 21 ( X , R2 ) + L,  U 31 = µ12 / 7 ρ1−2 / 7λ −2 / 7U , A∗ = µ11/ 7 ρ1−9 /14λ −1/ 7 ( A − f ( x )),
−1
 V31 = µ 3/ 7 −3 / 7
ρ λ −3 / 7
V, f ( X ) = µ11/ 7 ρ1−9 /14λ −8 / 7 f ( x).
h( x, r ) = h20 ( R2 ) + Re 10 h21 ( X , R2 ) + L ,  1 1

−1  X = µ1−2 / 7 ρ1−3 /14λ −5 / 7 x, Y = µ1−4 / 7 ρ1−1/14λ −3 / 7 y ,

µ ( x, r ) = µ20 + Re 10 µ21 ( X , R2 ) + L. 
As a result, transonic viscous-inviscid interaction problem
takes the following canonical form. For the viscous
2.3. Analysis of the Upper-Deck sublayer, we have

In this region, according to the triple-deck theory, the flow ∂U ∂U ∂P ∂ 2U 

U +V =− + , 
field is assumed to be inviscid and irrotational. Asymptotic ∂x ∂y ∂x ∂y 2 
analysis of the Navier-Stokes equations may be fulfilled  (11)
∂U ∂V 
based on the following limit procedure as Re → ∞ + =0
∂x ∂y 
x = Re −3 /10 X , r = Re −1/ 5 ( a + Y3 ) = Re −1/ 5 R. (10)
which should be solved with the boundary conditions
Gas dynamics functions may be represented in the U = y + L at x → −∞, 
following asymptotic form 
U = y + A( x) + L at y → ∞,  (12)
−1 −2
U = V = 0 at y = 0. 
u ( x, r ) = 1 + Re 5U 31 + Re 5U 32 + L, 
3
−
v( x, r ) = Re 10V31 + L, For the inviscid external flow
−1 −2 ∂U ∂V V 
p( x, r ) = Re 5 P31 + Re 5 P32 + L. −(γ + 1)U + + = 0, 
∂x ∂y y 
− 15 − 25
ρ ( x, r ) = 1 + Re ρ 31 + Re ρ32 + L,  (13)
∂U ∂V 
− = 0,
h( x, r ) =
1 −1 −2
+ Re 5 h1 + Re 5 h2 + L. ∂y ∂x 
γ −1
and corresponding boundary conditions at y = 0 are
P = −U , 
3. Formulation of the Interaction Problem  (14)
V = − A′( x) + f ′( x) + L
After the analysis of the triple-deck structure, the flow field and in the far field, disturbances diminish, thus we have
over axisymmetric body of revolution is governed by the
interaction between viscous sublayer and external inviscid U = V = 0 as x 2 + y 2 → ∞. (15)
axisymmetric transonic flow. The intermediate layer lying
between viscous sublayer and external inviscid flow plays Taking the second equation in (14) into consideration, the
a passive role in the interaction process as was in the two function of f ( x) represents the shape of the axisymmetric
dimensional case. It simply transmits the streamline slope rigid body. In order to avoid the occurrence of numerical
angle generated in the viscous sublayer to the external difficulties in the interaction problem, it is convenient to
inviscid flow region, and also transmits the pressure choose f ( x) to be
generated in the external flow region to the viscous
sublayer without causing any change. f ( x) = β ( x + x 2 + α 2 ). (16)
In equation (16), α is the smoothing parameter and
Since the axisymmetric Karman-Guderley equation
governing the inviscid external flow is not linear, it may not chosen to be 0.5 for the numerical calculations. The flow
be possible to drive a simple interaction law as was in the characteristics for different axisymmetric rigid bodies may
case of subsonic and supersonic flows or in the work of be investigated choosing the corresponding values
[16] corresponding to supercritical flows. However, we can of f ( x) . In equation (16), β is considered to be a shape
solve the Prandtl equations with the corresponding parameter for the axisymmetric body under consideration.
boundary conditions for the viscous sublayer, and the
Karman-Guderley equations for the inviscid external part of 4. Numerical Results and Discussion
the triple-deck separately for a given displacement function
to calculate the pressure at each part as given by [15]. Numerical solution of the interaction problem may be
After that, the displacement function can be corrected obtained using semi-direct method. This method is mesh
using generalized Newton-Raphson method in order to independent and validated for the different values of the
adjust pressure distributions in the inviscid and viscous parameters of the interaction problem. The details of this
parts of the flow field. method are given by [15]. Numerical calculations have
been initialized from the relatively small values of the

1810
 Turkyılmaz, I.

shape parameter. Uniform flow properties have been

applied as initial values of the unknown quantities.
Converged solutions of the interaction problem have been
used as an initial value for the subsequent iterations. The
numerical procedure has been repeated several times to
get converged solution for different values of the shape
parameter. Three or four iterations are enough for the
converged solutions at each iteration.

The results show that incipient separation may appear in

the axisymmetric transonic flow when the shape parameter
becomes approximately 5.45. Minimum skin friction
distribution for the various values of the shape parameter
is presented in Figure 2. It can be seen that axisymmetric
flows are much less prone to separation comparing with
the result of our work and the work which was presented
for the two dimensional case by [15].
Figure 4 The skin friction distribution.

The results demonstrate that the flow decelerates before

x = 0 and then increases as the shape parameter
increases. The skin friction, τ ( x) = ∂u / ∂y at y = 0 , first
decreases and then increases. Minimum values of the skin
friction are obtained just before x = 0 and then rapid
increase has been observed. For the far downstream skin
friction tries to store unperturbed value τ = 1 . Nevertheless
the results show that skin friction takes nonzero values at
the far downstream. After the separation, reattachment of
the separated streamline has been observed in the
boundary layer, see Figure 3 and 5. Maximum values of
the skin friction are observed nearby x = 2 after
downstream of the separation region.

Figure 2 Minimum values of the skin friction for

different values of the shape parameter.

In Figure 3, the recirculation region appearing in the flow

field is smaller than one in two dimensional cases given by
[15]. The pressure distribution indicates that the flow is
subcritical (slightly less than speed of sound) over the
axisymmetric rigid body according to the linearized
Bernoulli equation (see, Figure 4). The distribution of the
displacement function is given in Figure 6.

Figure 5 The skin friction distribution.

Using the semi-direct method proposed by [15]

calculations inevitably become divergent as the
recirculation region becomes sufficiently lager.
Unfortunately we have not been able to obtain convergent
numerical solutions for very high values of the shape
parameter such as the values bigger than 5.970. We think
that there are two reasons behind this difficulty. The first,
Figure 3 The streamline pattern of a flow the solution of the axisymmetric transonic viscous-inviscid
separation. interaction problem is non-unique. The second, bigger

1811

computational area is needed in order to get convergent
calculations.
Figure 6 The displacement function distribution.
5. Conclusion
The detailed investigation of the interaction region using
triple-deck theory has been presented for the transonic
axisymmetric flow field. It is shown that the interaction
process has been driven by the viscous-inviscid
interactions as was in the two dimensional case given.
However, in the upper-deck Karman-Guderley equation
appears in the form of axisymmetric form which inevitably
changes flow structure as opposed to the two dimensional
case. The numerical solution of the interaction problem
has been fulfilled using the semi-direct method. The results
show that incipient separation has been observed for the
high values of the shape parameter. As a conclusion, it is
found that the transonic axisymmetric nature makes the
flow much less prone to separation in contrast to
supersonic case.
Acknowledgements
The author thanks to the A.I. Ruban for his invaluable
suggestions. Some part of this work has been generated in
the short visit funded by Tubitak-Royal Society Scientific
Exchange Programme to The University of Manchester,
Department of Mathematics. The author gratefully
acknowledges the hospitality of the department during his
visit.
References
[1] V. V. Sychev, A. I. Ruban, Vic. V. Sychev, and G. L.
Korolev, Asymptotic Theory of Separated Flows,
Cambridge University Press, 1998.
[2] M. Van Dyke, Perturbation methods in fluid
dynamics, Academic Press, New York, 1964.
[3] K. Stewartson and P.G. Williams, Self-induced
separation, Proc. R. Soc. Lond. A 1969; 312 : 181-
206.
[4] K. Stewartson, On the flow near the trailing edge of a
flat plate II, Mathematika 16 (1969); 106-121.
[5] A.F. Messiter, Boundary layer flow near the trailing
edge of a flat plate, SIAM J. Appl. Maths. 1970; 18:
241-257.
1812
Turkyılmaz, I.
[6] V. Y. Neiland, The asymptotic theory of the
interaction of a supersonic flow with a boundary
layer, Fluid Dynamics 1971; 6 (4): 587-592.
[7] A. I. Ruban, On the theory of laminar flow separation
of a fluid from a corner point on a solid surface, Uch.
Zap. TsAGI 1976; 7 (4): 18-28.
[8] K. Stewartson, Multistructured boundary layers on flat
plates and related bodies, Adv. Applied Mech. 1974;
14: 145-239.
[9] K. Stewartson, High Reynolds number flows, In
Approximation Methods for Navier-Stokes Problems
(Ed. R. Rautmann), Springer, 1980.
[10] K. Stewartson, D’Alambert’s Paradox, SIAM Rev.
1981; 23: 308-343.
[11] R. Jenson, O. Burggraf, D. Rizzetta, Asymptotic
solution for supersonic viscous flow past a
compression corner, Lecture Notes in Physics 1975;
35: 218-224.
[12] A. I. Ruban, Numerical solution of the local
asymptotic problem of the unsteady separation of a
laminar boundary layer in a supersonic flow, USSR
Comput. Math. and Math. Phys. 1978; 18 (5): 175-
187.
[13] A. Kluwick, P. Gittler and R.J. Bodonyi, Viscous-
inviscid interactions on axisymmetric bodies of
revolution in supersonic flow, J. Fluid Mech. 1984;
140: 281-301.
[14] A. Kluwick, P. Gittler and R.J. Bodonyi, Freely
interacting axisymmetric boundary layers on bodies
of revolution, Q. Jl. Mech. appl. Math. 1985; 38, Pt. 4:
575-588.
[15] I. Turkyilmaz, An investigation of separation near
corner points in transonic flow, J. Fluid Mech. 2004;
508: 45-70.
[16] R. J. Bodonyi, Transonic laminar boundary-layer flow
near convex corners, Q. J. Mech. Appl. Math. 1979;
32: 63-71.
[17] P. Gittler and A. Kluwick, Viscous-inviscid
interactions on a slender axisymmetric trailing tip,
Proc. R. Soc. Lond. A 1997; 453: 963-982.
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
METAN-HAVA JET ALEVLERİNDE SAYISAL SİMÜLASYON VE AKIŞ
KARAKTERİSTİKLERİ
NUMERICAL SIMULATION OF METHANE-AIR JET FLAMES AND FLOW
CHARACTERISTICS
M. A. YAVUZ
Istanbul Technical University, Department of Aerospace Engineering, Istanbul, Turkey, E-posta: altugyavuz@gmail.com
Özet
Türbülans ve yanma akışlarında, en önemli amaç takip
edilebilir derinlemesine teori veya model ile pratik öneme
sahip büyüklüklerin hesaplanarak elde edilmesidir.
Türbülans probleminin karmaşıklığı sebebiyle, türbülanslı
akışlara hesaplamalı yaklaşımlar araştırma konusu
olmuştur. Bu amaçla, Doğrudan Sayısal Simülasyon
(Direct Numerical Simulation, DNS) metodu ile Navier-
Stokes denklemlerinin akışa uygun başlangıç ve sınır
şartlarında çözümü göz önüne alınmıştır. Son yıllarda,
DNS metodunun türbülanslı, reaksiyonlu akışlara
uygulaması çok önemli bir araştırma alanı olmuştur. DNS
çalışmaları deney ile zor elde edilebilecek türbülans
karakterini tamamlayıcı değerli bilgiler sunmuştur.
Önkarışımsız metan-hava ayrık alev akışına DNS
uygulamak için uygun reaksiyon içeren hareket
denklemleri belirlenen model göz önüne alınarak
çalışılmıştır. Çalışmalar başarılı bir şekilde
tamamlanmıştır. Çalışma kapsamında bir ramjet motoru
yanma odası basitçe modellenmiş, alev tutuculu ve
tutucusuz durumlar dikkate alınmıştır. Yapılan çalışmalar
ticari Fluent yazılımı ile karşılaştırılmış ve oldukça tatmin
edici sonuçlar elde edilmiştir.
Anahtar kelimeler: Yanma, türbülans, akış simülasyonu,
alev-tutucu.
Abstract
Main purpose of a turbulent, combustion flow is to be able
to calculate practical quantities either by theoretical
pursuable deeply studies or modeling. Because of the
complexity of the turbulent problem, computational
approaches became a subject in turbulent flow. Therefore,
Direct Numerical Simulation (DNS), employed to solve N-S
equations with proper inlet and boundary conditions.
Turbulent flow with reaction calculations by DNS method
became an important research area of late years. DNS
method serves up precious turbulent characteristic data,
which can’t be acquire easily from experiments. Applying
DNS method to the non-premixed methane-air separated
flame flow is studied with proper reaction included
equation of motion model. And studies finished
successfully. During the studies, RAMJET combustion
chamber with and without flame-holder geometries simply
analyzed. Self developed Fortran code had been compare
with the commercial code FLUENT and result found
satisfactory.
Keywords: Combustion, turbulence, flow simulation,
flame-holder.
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
a, * b
ve A. KODAL
1. Giriş
Uçak motorlarında olan yanma olaylarının deneysel olarak
incelenmesi zor ve pahalı bir problem teşkil etmektedir.
Bilgisayar teknolojisinin gelişmesiyle sayısal hesaplama
yöntemleri ivme kazanmıştır. Türbülanslı akışların Navier-
Stokes denklemlerinin çözümünde değişik yeni sayısal
teknikler geliştirilmiştir[1]. Bu yöntemlerin belli başlıları
Büyük Ölçek Simülasyon yöntemi ( Large Eddy Simulation,
LES), Doğrudan Sayısal Simülasyon yöntemi (Direct
Numerical Simulation, DNS), Türbülas Viskozite
modelleme yöntemleri, Olasılık Yoğunluk Fonksiyonu
yöntemleri (Probability Density Function, PDF) sayılabilir.
Bu çalışmada önkarışımlı metan-hava jet alev akışlarına
DNS uygulamak için uygun reaksiyon içeren hareket
denklemleri belirlenen model altında göz önüne alınarak
DNS çalışması gerçekleştirilmiş ve elde edilen sonuçlar
ticari yazılımlar ile karşılaştırılmıştır. Deneysel çalışmalar
ve karşılaştırmalar öne sürülen proje bütçesinin
karşılanmaması nedeni ile iptal edilmiştir.
2. Literatür özeti
DNS yöntemleri son yıllarda türbülans ve yanmanın birlikte
göz önüne alındığı problemlere uygulanmış ve önemli
katkılar elde edilmiştir [1-8]. Yanmanın içermediği
türbülanslı akış deneysel verilerine analiz amaçlı faz
ortalaması (phase averaging), uygun ortoganal
ayrıklaştırma (POD) ve türbülans filtresi gibi değişik
yöntemler bilinmektedir [9-15]. Jakirlic ve diğerleri [2]
eksenel dönel sıkıştırılmış silindir içi akışlara DNS metodu
uygulamış ve deney ile karşılaştırmışlardır. Veynante ve
Vervisch [3] değişik türbülans modelleme ve sayısal
yöntemleri hakkında detaylı bir çalışma sunmuşlardır.
Echekki ve Chen [16] homojen olmayan hidrojen-hava
karışımlarında kendiliğinden alevlenmeler için DNS
çalışması gerçekleştirmişlerdir. Domingo ve diğerleri [4]
kısmi önkarışımlı türbülans gaz sprey alev yanmalarının
sıcak hava içerisinde stabilize olduğu şartlarda DNS
analizi yapmışlardır. Hauguel ve diğerleri [17] önkarışımlı
türbülanslı V-alevlerinde spektral ve sonlu fark
methodlarının dahil edildiği DNS çalışması yapmışlardır.
Laverdant ve Thevenin [18] DNS metodu ile Gaussian
akustik dalga etkileşiminde türbülanslı önkarışımlı
alevlerde inceleme yapmıştır. Sankaran ve Menon [19] üç
boyutlu önkarışımlı alevlerin ince reaksiyon bölgesi için
yanma alt-grid modellemesi yapmışlardır. Thevenin [20] üç
boyutlu DNS çalışmasını yayılan türbülanslı metan alevleri
için gerçekleştirmiştir. Vervisch ve Domingo [6] önkarışımlı
türbülans alevlerinde sayısal simülasyonlarında iki yeni
gelişmeyi rapor etmişlerdir. Hawkes ve Chen [21]
önkarışımlı fakir metan-hava alevlerinde DNS ve gerilmeli
1813

laminer alev hesaplaması karşılaştırması yapmışlardır.
Domingo ve Vervisch [5] kısmi önkarışımlı alevlerin
türbülanslı dönel akışlar içinde yayılması hakkında DNS
çalışması yapmışlardır. Sreedhara ve Huh [7] DNS ile
reaksiyonlu ve reaksiyonsuz sprey türbülanslı akışlarında
şartlı istatikleme gerçekleştirmiştir. Hilbert ve Thevenin [22]
türbülanslı ön karışımsız hidrojen-hava alevlerinde
diferansiyel difüzyonun maksimum alev sıcaklığına etkisini
DNS yöntemiyle araştırmışlardır.
Kodal [9] yeni bir ortogonal ayrıklaştırma yöntemini
türbülanslı akışlar için geliştirmiştir. Brereton ve Kodal [10,
11] frekans bölgesinde filtreleme ile daimi olmayan
türbülanslı akışların üçlü ayrıklaştırmasını yapmışlar ve bu
filtrenin adaptifliğini irdelemişlerdir. Yilmaz ve Kodal [12]
eş-eksenel jet akışlarında bir çok ayrıklaştırma yöntemini
uygulamış ve karşılaştırmışlardır. Yilmaz ve Kodal [13] bir
çok ayrıklaştırma yöntemi kullanarak zorlanmış türbülanslı
jet akışlarındaki yapıları araştırmışlardır. Kodal ve diğerleri
[14] türbülans filtresi ve uygun ortogonal ayrıklaştırma
(Proper Orthogonal Decomposition, POD) yöntemi
kullanarak CH4-Hava ayrık düfüzyon alevlerinde çalışma
yapmışlardır. Erdil ve Kodal [15] POD ve faz ortalaması
yöntemlerini kullanarak içten yanmalı motorlarda piston
geometrisinin etkisini incelemişlerdir.
3. Yöntem
Sayısal çalışmaya tabi tutulacak hareket ve korunum
denklemleri şu şekilde verilebilir:
Kütle korunumu:
(1)
Momentum korunumu:
(2)
Toplam enerji:
(3)
Bileşen korunumu:
(4)
(k=1,....,Ns)
İdeal gaz denklemi:
(5)
DNS metodunda kimyasal reaksiyon içeren Navier-Stokes
denklemleri sonlu farklar yöntemi ile doğrudan iteratif
çözümü gerçekleştirmek için denklemler konzervatif
formda akı-vektör (flux vector) formülasyonunda yazılır.
Takip edilecek nümerik yöntemin anlaşılması için
reaksiyon olmadığı durumda basit formülasyon şu şekilde
verilir:
1814
Yavuz, M.A. ve Kodal,A.
. (6)
Akı-vektör formülasyon denklemi çok basamaklı Runge-
Kutta zamanı-adımı yöntemi (5 mertebe) ile doğrudan
nümerik olarak çözülür. Bu amaçla akı-vektör formülasyon
denklemindeki kısmi zaman türevi terimi denklemin sol
tarafında ve diğer tüm terimler sağ tarafda toplanarak basit
olarak şu şekilde yazılabilir:
(7)
Sayısal çözümlerde uygulanan sonlu farklar ve aralıklar
kararlılık, uygunluk ve yakınsama için çok önemlidir. Bu
çalışmada türev hesaplamalarında merkezi farklar (central
differencing) seçilmişdir ve bu sebeble sınır boylarında
özel önlemler alınması gerekebilir. Bu takip edilecek
nümerik yöntemin doğru sonuçlar verebilmesi için akış, ısı
ve kimyasal reaksiyon modellerinde seçilen veya değişken
parametrelerin (viskozite, ısı iletim, düfüzyon, enerji
aktivasyon vb) aldığı değerler büyük öneme haizdir. Bir
çok parametrenin etki etmesi ve olayın karmaşıklığı
sebebiyle yapılan modelleme sonuçları doğrudan
etkileyecektir.
Bu çalışmada bir ramjet motoru yanma odası içi
simülasyonu hedefi esas alındığı için seçilen model bu
doğrultuda olunmuştur. Yatay x-ekseni ve düşey y-ekseni
olarak alınırsa, y=0 hava ve önkarışımlı metan-hava jeti
giriş bölgesi alınmıştır. Yanma odası genişliği L ve
uzunluğu H olarak alınmış ve bir çok denemelerde L=H
kabul edilmiştir. Yan kenarlar katı cisim sınır şartı olup x=0
ve x=L’de hızlar sıfır olmaktadır. Alev tutuculu durumda
yapılan çalışmalarda da, alev tutucu kenarlarında hızlar
sıfır olmakta, ısı geçişi yönünden kısıt konmamaktadır. Dış
akış sınır şartları y=H için lineer interpolasyon kullanarak
verilmiş ve bu sayede gerçekçi olmayan sınır yığılmasının
önüne geçilmiştir.
Bu çalışmada teorik hava fazlası %20 kabul edilmiştir.
Basit analiz için kimyasal reaksiyon tek basamaklı, metan
gazının oksijen ile reaksiyonu sonucu oluşan karbondioksit
ve su buharı olarak dikkate alınmıştır. Azot reaksiyonda
inert davranarak reaksiyona iştirak etmemekte fakat
sonuçları dolaylı olarak etkilemektedir.
4. Sayısal çalışmalar
Geliştirilecek DNS yazılımına ışık tutması amacıyla ilk
önce mevcut ticari yazılım ile ön sonuçlar elde edilmiştir.
Bu amaçla İTÜ bilgisayar laboratuarlarında bulunan lisanslı
FLUENT yazılım programı tercih edilmiştir. Metan-hava
karışımı öngörülen deney düzeneği şartlarında alev-
tutuculu ve alev-tutucu olmadığı durumlar için FLUENT ile
incelenmiştir. Çözümlerde basınç denklemini temel alan
çözdürme metodu uygulanmıştır. İki boyutlu ve
eksenelsimetrik çözümler (zamandan bağımsız ) implisit
bir çözümdür. Gradyan seçeneği olarak Green-Gauss
hücre temelli denklemi kullanılmıştır. Türbülans modeli
olarak k-epsilon ( 2 denklemli) gerçeklenebilir geliştirilmiş
duvar işlemleri (enhanced wall treatment) kullanılmaktadır.
Viskoz ısınmalarının yok sayılamadığı bir çözüm
yapılmıştır.
 Yavuz, M.A. ve Kodal,A.

Frame 001  24 Feb 2009 

V4
20
0.8 18
16
14
12
10
0.6 8
6
V2

4
2

0.4

0.2

0.2 0.4 0.6 0.8 1

V1
Frame 001  24 Feb 2009 

V4
20
0.8 18
16
14
12
10
0.6 8
6
V2

4
2
0
0.4

0.2

0.2 0.4 0.6 0.8 1

V1

Frame 001  24 Feb 2009 

V4
20
0.8 18
16
14
12
10
0.6 8
6
V2

4
2
0
0.4

0.2

0.2 0.4 0.6 0.8 1

V1

Frame 001  24 Feb 2009 

V4
20
0.8 18
16
14
12
10
0.6 8
6
V2

4
2
0
0.4

0.2

0.2 0.4 0.6 0.8 1

V1

Şekil 1. Geliştirilen DNS programının vermiş olduğu hız vektör dağılımımları gelişimlerinin (solda) Fluent hız
genlikleri grafikleri ile karşılaştırılması.

1815
 Yavuz, M.A. ve Kodal,A.

1.00 1.00

0.90 0.90

0.80 500.00 0.80 600.00

490.00
480.00 580.00
470.00 560.00
0.70 0.70
460.00 540.00
450.00
520.00
440.00
0.60 430.00 0.60 500.00
420.00 480.00
410.00 460.00
0.50 400.00 0.50
390.00 440.00
380.00 420.00
370.00 400.00
0.40 360.00 0.40
380.00
350.00
340.00 360.00
0.30 330.00 0.30 340.00
320.00
320.00
310.00
300.00 300.00
0.20 0.20
290.00 280.00

0.10 0.10

0.10 0.20 0.30 0.40 0.50 0.60 0.70 0.80 0.90 1.00 0.10 0.20 0.30 0.40 0.50 0.60 0.70 0.80 0.90 1.00
1.00 1.00

0.90 0.90

0.80 700.00 0.80 720.00

680.00 700.00
660.00 680.00
640.00 660.00
0.70 0.70 640.00
620.00
600.00 620.00
580.00 600.00
0.60 560.00 0.60 580.00
540.00 560.00
540.00
520.00
520.00
0.50 500.00 0.50 500.00
480.00
480.00
460.00
460.00
440.00 440.00
0.40 420.00 0.40
420.00
400.00 400.00
380.00 380.00
0.30 360.00 0.30 360.00
340.00 340.00
320.00 320.00
0.20 300.00 0.20 300.00
280.00 280.00

0.10 0.10

0.10 0.20 0.30 0.40 0.50 0.60 0.70 0.80 0.90 1.00 0.10 0.20 0.30 0.40 0.50 0.60 0.70 0.80 0.90 1.00
1.00 1.00

0.90 0.90

0.80 900.00 0.80

850.00
850.00 800.00
0.70 800.00 0.70
750.00
750.00
700.00
0.60 700.00 0.60
650.00
650.00
600.00
0.50 600.00 0.50
550.00
550.00
500.00
500.00
0.40 0.40
450.00 450.00

400.00 400.00
0.30 0.30
350.00 350.00
300.00 300.00
0.20 0.20
250.00 250.00

0.10 0.10

0.10 0.20 0.30 0.40 0.50 0.60 0.70 0.80 0.90 1.00 0.10 0.20 0.30 0.40 0.50 0.60 0.70 0.80 0.90 1.00
1.00 1.00

0.90 0.90

0.80 0.80 1150.00

900.00
1100.00
850.00 1050.00
0.70 0.70 1000.00
800.00
950.00
750.00 900.00
0.60 700.00 0.60 850.00
800.00
650.00
750.00
600.00 0.50 700.00
0.50
550.00 650.00
600.00
500.00 0.40
0.40 550.00
450.00 500.00
450.00
400.00 0.30
0.30 400.00
350.00 350.00
300.00 300.00
0.20
0.20 250.00
250.00

0.10
0.10

0.10 0.20 0.30 0.40 0.50 0.60 0.70 0.80 0.90 1.00
0.10 0.20 0.30 0.40 0.50 0.60 0.70 0.80 0.90 1.00

Şekil 2. Sıcaklık dağılım gelişimlerinin DNS sonuçları.

1816
 Yavuz, M.A. ve Kodal,A.

0.20
Geliştirilen programın vermiş olduğu sonuçlar Fluent
sonuçları ile karşılaştırılarak detaylı bir şekilde 0.18

incelenmiştir. İlk olarak alev tutucunun ve kimyasal

0.16 460.00
reaksiyonun olmadığı durumda akış gelişimi incelenmiştir. 450.00
440.00
Şekil 1’de geliştirilen DNS programının vermiş olduğu hız 0.14 430.00
420.00
vektör dağılımımları gelişimlerinin Fluent hız genlikleri 0.12
410.00

grafikleri ile karşılaştırılması sunulmuştur. Şekilden 400.00

390.00

görüleceği üzere geliştirilen program oldukça gerçekçi 0.10 380.00

370.00
değerler vermektedir. Daha sonrasında kimyasal 0.08
360.00
350.00
reaksiyonun olduğu durum incelenmiştir. Çizelge 1’de her 340.00
330.00
iki metod için seçilen akış özellikleri örnek bir durum için 0.06 320.00
310.00
verilmiştir. Birçok denemeler yapıldığı ve çeşitli akış 0.04
300.00
290.00
durumları incelendiği için bazı parametreler akış durumuna
göre değişiklik arzetmektedir. Şekil 2’de yanma 0.02

durumunda sıcaklık dağılım gelişimlerinin DNS sonuçları 0.02 0.04 0.06 0.08 0.10 0.12 0.14 0.16 0.18 0.20
verilmiştir. Sıcaklık ve diğer parametre değişimlerinin 0.20

Fluent sonuçları ile büyük ölçüde örtüştüğü 0.18

gözlemlenmiştir.
0.16

Çizelge 1. DNS yöntemi ve Fluent’te seçilen bazı özellikler 0.14

.
DNS FLUENT 0.12

Jet Çıkış hızı (m/s) 20 20 0.10

Giriş Hava hızı (m/s) 10 10

0.08
Uzunluk (m) 0.2 0.2
Dinamik vizkozite (Kg/ms) 0.002 0.002 0.06

Zaman adımı 0.000001 ----- 0.04

R, gaz sabiti (J/kg. K) 287 287

D, bileşen düfüzyon kats. 0.2 0.2 0.02

k, ısı iletim katsayısı (W/m.K) 0.026 0.026 0.02 0.04 0.06 0.08 0.10 0.12 0.14 0.16 0.18 0.20

Cp, özgül ısı (J/KgK) 1005 1004 Şekil 3. Sıcaklık dağılımları kontörlerinin alev tutucusu
Hava fazlası %20 %20 etrafında şekillenmesi.
3
Yoğunluk (Kg/m ) 1.23 1.23
0.20
Hava Sıcaklığı (K) 300 298
Türbülans şiddeti (intensity) ---- 0.1 0.18

0.16 1.65
1.60
Daha sonraki aşamada yanma ve alev tutuculu durumlarda 1.55
1.50
0.14
hız, sıcaklık, yoğunluk, basınç ve bileşen kütle fraksiyonları 1.45
1.40
1.35
incelemeleri gerçekleştirilmiştir. Alev tutucunun geometrisi 0.12 1.30
1.25

deneylerde yapılması planlanan kenarları tıraşlanmış 0.10

1.20
1.15
1.10
üçgen şeklinde ve akış kesitinin yanma kararlılığı ve alev 1.05
1.00

tutunması açısından olması gereken % 30-40 0.08 0.95

0.90
0.85
kapsamasında alınmıştır. Kenarların tıraşlanmadığı saf 0.06
0.80
0.75

üçgen durumunda yapılan çalışmalarda uç noktalarda 0.70

0.65
0.60
0.04
akışın ani dönme gerçekleştirebilmek için aşırı hızlandığı 0.55

ve bunun kararsızlıklara yol açtığı görülmüştür. Daha 0.02

değişik alev tutucu durumları için arkası oyuk alev tutucu

0.02 0.04 0.06 0.08 0.10 0.12 0.14 0.16 0.18 0.20
geometrilerinde de denemeler ve uygun çözümler elde
edilmiştir. Değişik geometriler arasında en uygunu olarak
kenarları tıraşlanmış üçgen geometrisi tercih edilmiştir.
Şekil 3’te sıcaklık dağılımları konturlarının alev tutucusu
etrafında şekillenmesi sunulmuştur.

Şekil 4’te alev tutuculu durumda yoğunluk değişimlerinin

yaklaşık aynı şartlar altında çalışan Fluent sonucu ile
karşılaştırılması verilmiştir. DNS programı kısa ve öz
olması nedeniyle Fluent ticari yazılımına göre daha az
parametre değerlerine gereksinim duymaktadır. Buna
rağmen DNS programı çok daha yerel değişimleri
yakalayabilmektedir.

Şekil 4. Alev tutuculu durumda yoğunluk

değişimlerinin Fluent sonucu ile
karşılaştırılması.

1817
 Yavuz, M.A. ve Kodal,A.

Şekil 5’te 64x64 grid nodlarında 10000 zaman adımından
sonra 0.01 saniyedeki akış hız dağılımı ve oluşan
girdapların benzer şartlardaki Fluent sonucu ile
karşılaştırılması sunulmuştur. DNS programında akım
yönünde hücre Reynolds sayısı 38 alınmıştır, bu değerin
kararlı çözüm açısından 40 dan küçük olması
gerekmektedir. Hücre Reynolds sayısı ReH=ρV∆y/µ olarak
tanımlanmıştır.
Frame 001  27 Feb 2009 
0.2
V4
0.15
V2
değerleri oluşan reaksiyon ve ısı geçişi ile düzenli şekilde
artmaktadır. Alev tutucunun gerisinde oluşan girdapla
beraber kopma başlangıcı gözlemlenmektedir. Çözümde
kullanılan bilgisayar kapasitesi daha iyi çözüm
alınabilmesini sınırlamaktadır. Çözümde kullanılan grid
sayısı arttıkça daha kaliteli sonuçlar alınabileceği aşikardır.
Mevcut olanaklar altında grid sayısı artması ile çözümlerin
nasıl değiştiği de incelemeye tabi tutulmuştur. Grid
sayısının 128x128 olması durumunda alev tutucu aynı
oranda büyütülmüş ve jet çıkış kesiti iki katına
çıkartılmıştır. Seçilen grid sayısının artması ile daha
hassas ve yoğun sonuçlar elde edilebileceği görülmüştür.
0.20
35
30
25
0.18
20
15
10
0.16 108800.00
5
0 108600.00

-5 108400.00
0.1
-10 0.14 108200.00
-15 108000.00
-20 107800.00
0.12 107600.00
107400.00
0.05 107200.00
0.10 107000.00
106800.00
106600.00
0.08 106400.00
106200.00
0.05 0.1 0.15 0.2 106000.00
0.06
V1 105800.00
105600.00
105400.00
0.04
105200.00

0.02

0.02 0.04 0.06 0.08 0.10 0.12 0.14 0.16 0.18 0.20

Şekil 6. 128x128 grid DNS çözümü ile elde edilen basınç

dağılımının Fluent çözümü karşılaştırılması.

Şekil 6’da 128x128 grid seçilerek yapılan DNS çözümü ile

Şekil 5. 64x64 grid DNS çözümde 0.01 saniye
sonunda akış hız dağılımı ve oluşan
girdapların Fluent sonucu ile
karşılaştırılması.
DNS programının vermiş olduğu hız ve sıcaklık
dağılımlarının alev tutucu etrafında gelişimi incelenmiş ve
jetin alev tutucuya ulaşmadan önce girdapların oluştuğu ve
uç noktalarda hızların yükseldiği görülmüştür. Bozuntuların
ses hızı ile yayıldığı dikkate alınırsa bu beklenen bir
sonuçtur. Alevin adım adım alev tutucu etrafında geliştiği
ve alev tutucunun gerisinde girdap oluşturarak akım altı
yönünde ilerlediği görülmüştür. Aynı zamanda sıcaklık
elde edilen basınç dağılımının Fluent çözümü
karşılaştırılması sunulmuştur. Daha önce 64x64 grid ile
yapılan sonuçlar ile karşılaştırıldığında çok daha iyi sonuç
elde edildiği açıkça görülmüştür. Daha büyük ölçekte,
örneğin 100x200 veya 256x256 grid sayılarında denemeler
yapılmış ve sunuçların iyileşmesi gözlemlenmiştir.
Yapılan sayısal çalışmalar ve geliştirilen DNS programı
eksplisit yöntemi ardışık çok kısa zaman aralıklarında
çözümler vermektedir. Eksplisit yöntemlerin doğası gereği
gerçekci hız, vizkozite, ısı kondüksiyon katsayısı ve
bileşen düfüzyon katsayısı değerleri için oldukça küçük
zaman adımını gerekli kılmaktadır. Bu nedenle eksplisit
yöntemler daimi çözüm eldesinde implisit yöntemlere göre
dezavantajlıdır. Fakat kısa zaman aralıklarında daimi
olmayan durumlarda ardışık çözümler eldesinde avantajlı

1818

duruma geçebilir. Eksplisit yöntemlerin uçak yanma
odalarında kısa aralıklı ardışık çözümler eldesinde
kullanabileceği bu çalışma ile ortaya konulmuştur. Öncelikli
olarak çözüm elde etmek ve bunu ticari yazılım vasıtası ile
doğrulamak bu çalışmanın hedefi olmuştur.
5. Sonuçlar
Bu çalışmada, Doğrudan Sayısal Simülasyon (Direct
Numerical Simulation, DNS) metodu ile kimyasal reaksiyon
içeren Navier-Stokes denklemlerinin akışa uygun
başlangıç ve sınır şartları ile çözümü gerçekleştirilmiştir.
Önkarışımlı metan hava karışımlarında ayrık alev akışını
DNS ile incelemek, uçak motorları yanma odasında
gerçekleşen olayları kısa zaman aralıklarında çözmek ve
bu amaçla DNS programı geliştirmek bu çalışmanın temel
hedefi olmuştur. Bu amaçla ilk önce yanma ve alev
tutucunun olmadığı durumlar incelenmiş, sonrasında
yanmanın olduğu alev tutucunun olmadığı durumlar ve
nihayetinde alev tutuculu ve yanmalı gerçekçi yanma odası
şartları incelenmiştir. Yapılan çalışmalar ve DNS sonuçları
ticari Fluent yazılımı sonuçları ile karşılaştırılmış ve
oldukça yakın sonuçlar elde edilmiştir. Seçilen grid
sayısının artması ile sonuçların iyileştirilebilceği
gösterilmiştir. Daha ileriki çalışmalarda akış özelliklerinin,
sınır türevleri ve çok basamaklı reaksiyon
modellemelerinde iyileştirmeler yaparak çok daha iyi
sonuçlar alınması mümkün görünmektedir. Bilgisayar
teknolojisinde olacak gelişmeler eksplisit yöntem ile
yapılan DNS çalışmalarını ve bu sayede çok kısa zaman
aralıklarında yanma ve alev incelemelerini oldukça önemli
kılmaktadır.
Kaynaklar
[1] Pope S. B. Turbulent Flows, Cambridge University
Press, 2003.
[2] Jakirlic S., Volkert J., Pascal H., Hanjalic K., Tropea
C., DNS, experimental and modelling study of axially
compressed in-cylinder swirling flow, International J.
of Heat and Fluid Flow 21, 627-639, 2000.
[3] Veynante D, Vervisch L., Turbulent Combustion
modelling, Progress in Energy and Combustion
Science, 28, 193-266, 2002.
[4] Domingo P., Vervisch L., Reveillon J., DNS analysis of
partially premixed combustion in spray and gaseous
turbulent flame-bases stabilized in hot air, Combustion
and Flame 140, 172–195, 2005.
[5] Domingo P, Vervisch L, DNS of partially premixed
flame propagating in a turbulent rotating flow, Proc. of
the Combustion Ins., 31, 1657-1664, 2007.
[6] Vervisch L., Domingo P., Two recent developments in
numerical simulation of premixed and partially
premixed turbulent flames, C. R. Mecanique, 334,
523-530, 2006.
[7] Sreedhara S., Huh K. Y., Conditional statistics of
nonreacting and reacting sprays in turbulent flows by
direct numerical simulation, Proc. of the Combustion
Ins., 31, 2335-2342, 2007.
[8] Boersma B. J., A staggered compact finite difference
formulation for the compressible Navier–Stokes
equations, Journal of Computational Physics 208,
675–690, 2005.
[9] Kodal A. A New Orthogonal Decomposition Method
for Turbulent Flows, Doktora tezi, The University of
1819
Yavuz, M.A. ve Kodal,A.
Michigan, Ann Arbor, Michigan, USA, May 1993
[10] Brereton G. J. and Kodal A., A Frequency Domain
Filtering Technique for Triple Decomposition of
Unsteady Turbulent Flow Journal of Fluid Engineering,
Vol. 114, 45-51, March, 1992
[11] Brereton G. J. and Kodal A., An Adaptive Turbulence
Filter for Decomposition of Organized Turbulent
Flows, Physics of Fluids 6 (5), 1775-1786, 1994
[12] Yilmaz T., and Kodal A., An Analysis On Coaxial Jet
Flows Using Different Decomposition Techniques,
Journal of Fluids and Structures, 14, 3, 359-373, 2000
[13] Yilmaz T., and Kodal A., An Investigation Of Forced
Structures In Turbulent Jet Flows, Experiments in
Fluids, 29, 6, 564-572, 2000
[14] Kodal A., Watson K. A., Roberts W. L. and Lyons K.
M. Turbulence filter and POD analysis for velocity
fields in lifted CH4-Air diffusion flames, Flow,
Turbulence and Combustion, 70, 21-41, 2003.
[15] Erdil A and Kodal A, A Comparative Study of
Turbulent Velocity Fields in an internal combustion
Engine with Shrouded Valve and Flat/Bowl Piston
Configurations, Journal of Mechanical Engineering
Science, 221, (12), 1597-1607, 2007.
[16] Echekki T., Chen J. H., Direct numerical simulation of
autoignition in non-homogeneous hydrogen-air
mixtures, Combustion and Flame, 134, 169-191,
2003.
[17] Hauguel R., Vervisch L., Domingo P., DNS of
premixed turbulent V-flame: coupling spectral and
finite difference methods, C. R. Mecanique, 333, 95-
102, 2005.
[18] Laverdant A., Thevenin D., Direct numerical
simulation of a Gaussian acoustic wave interaction
with a turbulent premixed flame, C. R. Mecanique,
333, 29-37, 2005.
[19] Sankaran V., Menon S., Subgrid combustion
modelling of 3-D premixed flames in the thin-reaction-
zone regime, Proc. of the Combustion Inst., 30, 575-
582, 2005.
[20] Thevenin D., Three-dimensional direct simulations
and structure of expanding turbulent methane flames,
Proc. of the Combustion Inst., 30, 629-637, 2005.
[21] Hawkes E. R., Chen J. H., Comparion of direct
numerical simulation of lean premixed methane-air
flames with strained laminar flame calculations,
Combustion and Flame, 144, 112-125, 2006.
[22] Hilbert R., Thevenin D., Influence of differential
diffusion on maximum flame temperature in turbulent
nonpremixed hydrogen/air flames, Combustion and
Flame 138, 175-187, 2004.
5. Uluslar arası İleri Teknolojiler Sempozyumu (İATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
SIVI VE GAZ YAKITLARA DAYALI ENERJİ TÜKETEN SİSTEMLERİN
ENERJİ VERİMLİLİĞİNİN YÖNETİMİ VE KONTROLÜ
THE MANAGEMENT AND CONTROL OF ENERGY PRODUCTIVITY OF
SYSTEMS CONSUMING ENERGY BASED ON LIQUID AND GAS FUELS
Osman İPEKa,* Volkan ŞAHİNb Mehmet Erhan ŞAHİNc
a, *
Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta, Türkiye, E-posta: oipek@mmf.sdu.edu.tr
b
Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta, Türkiye, E-posta: vsahin@sdu.edu.tr
c
Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta, Türkiye, E-posta: esahin@sdu.edu.tr
Özet
Mal ve hizmet üreten işletmeler genellikle farkında
olmadan ihtiyacından fazla enerji tüketmektedir. Öte
yandan, bu tüketimi basit birtakım önlemlerle
azaltabileceklerinin farkında değildirler. Yönetilmeden ve
bilinçsizce tüketilen enerjinin işletmeye getireceği ek mali
yük düşünüldüğünde, tüketilen enerjinin yönetimine
duyulan ihtiyaç belirgin bir şekilde kendini göstermektedir.
Enerji yönetiminden amaç enerji tüketimini azaltmak değil
onu en verimli biçimde kullanmaktır. Etkin bir enerji
yönetimi sayesinde, hem enerjinin verimli kullanımı, hem
enerji giderlerinin düşürülebilmesi, hem de mevcut enerji
kaynaklarının kullanım ömrünün uzatılması suretiyle
ekonomik olarak tasarruf sağlanmış olacaktır.
Anahtar kelimeler: Enerji yönetimi, mikrokontrol
Abstract
Companies producing property and service generally
consume more energy than they do really need to without
being aware of it. On the other hand, many companies
also are not aware of the fact that this consumption can be
reduced by a simple series of precautions. Taking into
account the supplementary financial burden of the energy
to be loaded on the company consumed unconsciously
and without being managed, the need for the management
of the energy consumed shows itself clearly. The aim for
the management of energy is not to reduce but to utilize it
in the most effective way. Through an effective energy
management, both a poductive usage way of energy,
reducing the expenditures of energy and prolonging the
expiry date of available energy sources will be provided
and in conclusion, a great amount of energy saving is to be
obtained.
Keywords: Energy management, microcontroller
1. Giriş
Dünyada bugüne kadar ortaya çıkan enerji krizleri,
enerjinin her türünün en verimli bir şekilde kullanılmasını
gerektirmektedir. Bu durum, endüstriyel gelişmelere bağlı
olarak bu alanlarda artan enerji talebinin karşılanması için
değişik enerji türlerinin ortaya çıkmasını ve bunların en
verimli bir şekilde kullanılmasının gerekliliğini doğurmuştur.
Bu bağlamda enerjinin en verimli biçimde kullanılması için
nelerin yapılabileceği hususu dünyada en çok tartışılan
konuların başında gelmektedir. Dolayısıyla enerjinin
üretiminin kendine özgü zorluklarının olabildiği gibi onun
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1820
en verimli biçimde tüketimi de ayrı zorluklar içermektedir
[1,2,4].
Her işletmenin, mal ve hizmet maliyetlendirmelerinde
önemli bir yer tutan enerjinin ekonomik kullanımı, her
geçen gün biraz daha önem kazanmaktadır. Enerji –Çevre
ilişkisinin yanı sıra, kaynakların hızla tükeniyor olması,
Enerji Yönetimi konusunun önemini daha da arttırmaktadır
[5]. Kalkınmakta olan ve nüfusu artan bir ülke olması
nedeniyle Türkiye'nin enerji tüketimi hızla artmaktadır. Bu
da doğal kaynakların verimsiz ve büyük bir hızla
tüketilmekte olduğu sonucunu ortaya çıkarmaktadır [6].
Enerji kaynaklarının verimli kullanımını, bilinçli enerji
tüketimi konusunu gündeme getirdiği gibi, enerji
tüketiminden kaynaklanan her türlü katı, sıvı ve gaz
atıkların neden olduğu ve hızla artan çevresel problemlerin
önlenmesi konusunda ciddi arayışları da beraberinde
getirmektedir [7,8,9].
Uluslararası finansman desteğiyle sürdürülen proje
çalışmalarına göre; üretilen enerjinin yaklaşık üçte biri
sanayi alanında tüketilmekte olduğu ifade edilmektedir.
Aynı şekilde bu enerjinin önemli bir kısmının, ileri teknoloji
ürünlerinin kullanıldığı enerji tasarruf önlemleriyle geri
kazanılabileceği öngörülmektedir. Bu gerçekler ışığında
tüketilmekte olan enerjinin tüketim profilinin bilinmesi ve
enerji tüketiminin yönetilmesinin gerekliliğine işaret
etmektedir. Sağlıklı veri akışı enerji yönetiminde oldukça
önemli bir faktördür. Enerjinin yönetimi onun verimli
kullanımı anlamına da gelmektedir. Bu anlamda enerji
tasarrufu kullanılan enerji miktarının değil, ürün başına
tüketilen enerji miktarının azaltılmasıdır. Enerji tasarrufu
sayesinde hem ülkenin enerji darboğazından kurtulmasına
katkı sağlanacak, hem de sanayicinin aynı ürünü daha
düşük bir maliyetle elde ederek rekabet gücünü artırması
sağlanmış olacaktır [10,11].
Böyle bir çalışma ile, seçilmiş pilot bölgelerdeki ısı, nem,
basınç ölçülen parametre durumlarına göre, sistemin
kullandığı enerjinin miktarı incelenerek, optimum verimli
sistemlerin tükettiği enerji miktarının uzaktan ölçülebilmesi
ve sisteme yüklenecek verilere göre sistemin en verimli
şekilde enerjiyi kullanması sağlanmıştır. Ayrıca sistemin
sıcaklık, nem ölçüm değerleri arasından en uygun olanına
göre çalışması, özellikle ısıtma enerjisinin en ekonomik
biçimde kullanılması açısından büyük önem arz etmektedir
2. Ölçüm Sistemi
Bu çalışmada ilk olarak, enerji tüketen bir sistemin
öncelikle bir ısıtma sisteminin daha verimli çalışabilmesi
 İpek, O. ,Şahin, V. ve Şahin, M.E.

için, seçilen pilot bölgelerdeki nem, sıcaklık, sistem basıncı

değerlerinin dikkate alınarak sistemin yaktığı yakıt
miktarını ayarlayabilen ve bunları kablosuz olarak uzaktan
algılama ile sisteme müdahale edilebilen bir düzenek
oluşturulmuştur. Yazılan bilgisayar programı yardımıyla
anlık veya belirli periyotlarla bu verilerin kumanda
bilgisayarına aktarılmaktadır [3].

Ölçüm sistem için geliştirilen deney düzeneği 3 verici, 1

alıcı üniteden oluşmaktadır. Üniteler arası haberleşme
sistemi ise UFM-A12WPA RF modem ve mikroişlemci ile
gerçekleştirilmektedir. UFM-A12WPA radyo frekansı ile
haberleşme sağlayan alıcı verici ünitesidir. Bu ünite bir
mikroişlemci ile birlikte çalışmaktadır. Şekil 1 ‘de de
şematik olarak gösterilmektedir. Bu mikroişlemci de PIC Şekil 3. Birinci verici ünitesi
16F877 ‘dir [12].
İkinci verici ünitesi kazanımıza bağlı bulunan peteğin su
girişine bağlı bulunan valf kontrol edilerek peteği açıp
kapatmaktadır. Aynı zamanda üzerinde bulunan sıcaklık
sensörleri sayesinde ortamın nemini, sıcaklığını ve peteğin
sıcaklığını ölçmektedir (Bkz. Şekil 4).

Şekil 1. UFM-A12WPA RF modem Microcontroller Şekil 4. İkinci verici ünitesi

bağlantısı
Verici devresi istenilen bilgileri bize radyo frekansı olarak
aktarmaktadır. Alıcı devresi ise gelen dataları bilgisayara
RS–232 yardımıyla aktarmakta ve kayıt yapmaktadır (Bkz.
Şekil 2).
Üçüncü verici ünitesi ise aynı ikinci ünitede olduğu gibi
petek kontrolü yapmaktadır.
Uzaktan alınan verileri görebilmek ve sisteme müdahale
edebilmek için Şekil 5 ‘de arayüzü görülen bilgisayar
yazılımı geliştirilmiştir.

Şekil 2. Alıcı ünitesi

Birinci verici ünitesi ısıtma sistemini kontrol etmek için sıvı

yakıt kazanın yanına monte edilmiştir. Bu ünite ile kazanın
iç sıcaklığı, dış sıcaklığı, basıncı ve yaktığı yakıt debimetre
ile ölçülmektedir. Aynı zamanda kazanın açma kapama
kontrolü gerçekleştirilmektedir. Şekil 3’de 1. ünitenin
şematik gösterimi yer almaktadır.

Şekil 5. Bilgisayar yazılımı arayüzü

1821
 İpek, O. ,Şahin, V. ve Şahin, M.E.

Bu yazılım ile sistem manuel veya otomatik olarak kontrol Tablo 2. Vanaların 15 ºC a ayarlı pozisyonda olduğu
edilebilmektedir. “Set Ayar” butonu ile belirtilen sıcaklık durumda elde edilen veri örneği
aralıklarında 3 ayrı verici ünitesinin kontrolü Ünite 1 Ünite 2 Ünite 3
yapılabilmektedir. Ayrıca algılanan veriler bilgisayara kayıt
İç hava nemi (%Rh) 58,8 58,2 59,7
edilerek analizi gerçekleştirilebilmektedir. Burada
Sıcaklık1, Nem1 ve Sıcaklık2, Nem2 değerleri iç hava Dış hava nemi (%Rh) 75,1 74,9 71,9
değerlerini, Sıcaklık3, Nem3 ve Sıcaklık4, Nem4 değerleri İç hava sıcaklığı (C0) 16,4 16,6 16,1
dış hava değerlerini göstermektedir. Dış hava sıcaklığı (C )
0
11,5 11,6 11,9
Valf KAPALI KAPALI KAPALI
3. Bulgular
Basınç 1,176
Gerçekleştirilen sistem ile sıvı yakıt kazanı bir gün Akış 4,0
boyunca yakıldı ve sıcaklık, nem, basınç ve kazanın
yaktığı yakıt miktarları kayıt edildi. Tablo 1 de kayıt edilen
veri örneği görülmektedir. Verilere ait grafik de Şekil 6 da
verilmiştir.

Tablo 1. Vanaların sürekli AÇIK pozisyonda olduğu

durumda elde edilen veri örneği
Ünite 1 Ünite 2 Ünite 3
İç hava nemi (%Rh) 53,3 53,7 54
Dış hava nemi (%Rh) 67,9 67,2 65,2
0
İç hava sıcaklığı (C ) 18,4 18,2 18,1
0
Dış hava sıcaklığı (C ) 13,1 12,9 13,5 Şekil 7. Vanaların 15 ºC a ayarlı pozisyonda olduğu
Valf ACIK ACIK KAPALI durumda 2. deneye ait grafik.
Basınç 1,235
Elde edilen veriler sonucunda görüldüğü üzere geliştirilen
Akış (Lt) 6,3
bilgisayar kontrollü sistem kullanımı yakıt tasarrufu
sağlamıştır.

4. Sonuç ve Tartışma

Tasarlanan bu sistemle sıvı yakıt kazanının çalışması

Şekil 6. Vanaların sürekli AÇIK pozisyonda olduğu
durumda 1. deneye ait grafik.
uzaktan kontrol edilebilmekte ve istenildiği zaman kazana
müdahale edilebilmektedir. Debimetre yardımıyla kazanın
yaktığı yakıt görülerek kontrollü çalışması sonucu yaktığı
yakıt düşürülerek ekonomi sağlanmaktadır. Ayrıca ikinci
ve üçüncü ünitelerde bulunan sıcaklık sensörleri ile ortam
sıcaklığı algılanarak vanalar otomatik olarak açılıp
kapanabilmekte bu sayede kazanın fazladan çalışması
önlenmektedir. Bu sayede üretilen enerji verimli bir şekilde
kullanılmaktadır.

Bir gün sonra kazanı yazılan program yardımıyla ünitelerin
üzerindeki valfi açıp kapaması için oda sıcaklığı 15 Co
aralığında olacak şekilde set edildi. Bu durumda sıcaklık,
nem, basınç ve kazanın yaktığı yakıt miktarları kayıt
edilmiştir. Bu verilerden bir örnek Tablo 2 de verilmiştir.
Grafik gösterimi de Şekil 7 de görülmektedir. Burada
görüldüğü üzere sistem belirlenen sıcaklık aralığında
sistemi tutabilmek için vanaları kapalı konuma getirmiştir.
Eğer bu sıcaklık değerinin altına düşerse kazan otomatik
olarak çalışmaya başlayacaktır. Alınan tüm verileri burada
gösteremeyeceğimiz için gün sonundaki değerleri
görmekteyiz.
Bu sistem geliştirilerek bir binanın girişine vanalar
konularak binanın sıcak kısımlarına az, soğuk kısımlarına
çok sıcak su girişi sağlanarak dengeli bir ısı dağılımı
sağlayarak üretilen enerji yönetilerek verimlilik sağlanması
düşünülmektedir.
Kaynaklar
[1] Christoffersen, L. B., Larsen, A., Togeby, M., 2006.
“Empirical analysis of energy management in Danish
industry” Journal of Cleaner Production, 14 , 516-526
[2] Chen,W. H., Chung, Y.C., Liu, J.L.,2005. “Analysis on
energy consumption and performance of reheating
furnaces in a hot strip mill” International
Communications in Heat and Mass Transfer, 32 ,
695–706
[3] Fong, K.F., Hanby, V.I., Chow, T.T., 2006. “HVAC
system optimization for energy management by
evolutionary programming” Energy and Buildings, 38 ,
220–231

1822
 İpek, O. ,Şahin, V. ve Şahin, M.E.

[4] Kolokotsa, D.,Kalaitzakis, K., Antonidakis,

E.,Stravrakakis, G.S., 2002. “Interconnecting smart
card system with PLC controller in a local operating
network to form a distributed energy management and
control system for buildings” Energy Conversation and
Management, 43 , 119-134
[5] Hepbasli, A., Ozalp, N., 2003. “Development of
energy efficiency and management implementation in
the Turkish industrial sector” Energy Conversion and
Management, 44 , 231–249
[6] Ardehali, M.M., Saboori, M., Teshnelab, M., 2004.
“Numerical simulation and analysis of fuzzy PID and
PSD control methodologies as dynamic energy
efficiency measures “ Energy Conversion and
Management 45 , 1981–1992
[7] Zhelev, T. K., 2005. “ Water conservation through
energy management “ Journal of Cleaner Production
13 , 1395-1404
[8] Karagiorgasa, M., Tsoutsosb, T., Drosoua, V.,
Pouffaryc, S., Paganod, T., Larae, G.L., Mendes, J. M.
M., 2006. “HOTRES: renewable energies in the
hotels.An extensive technical tool for the hotel industry
“ Renewable and Sustainable Energy Reviews 10 ,
198–224
[9] Huang, W. Z, Zaheeruddin, M., Cho, S.H., 2006.
“Dynamic simulation of energy management control
functions for HVAC systems in buildings “ Energy
Conversion and Management 47 , 926–943
[10] Curtis, M., Khare, A., 2004. “Energy conservation in
electric utilities: an opportunity for restorative
economics at SaskPower” Technovation 24 , 395–
402
[11] Önüt, S., Soner, S., 2006. “Energy efficiency
assessment for the Antalya Region hotels in Turkey “
Energy and Buildings 38 , 964–971
[12] www.microchip.com

1823
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye

KARŞIT AKIŞLI RANQUE-HiLSCH VORTEKS TÜPÜNÜN

PERFORMANSINA TAPA HAREKETİNİN ETKİSİNİN YAPAY SİNİR
AĞLARI YÖNTEMİ İLE MODELLENMESİ
MODELING OF THE PERFORMANCE OF A COUNTERFLOW RANQUE-
HILSCH VORTEX TUBE REGARDING PLUG MOVEMENT USING
ARTIFICIAL NEURAL NETWORKS
a, * b c
Kevser DİNCER Ali ATEŞ Şenol BAŞKAYA
a, *
Selçuk Üniversitesi, Müh. Mim. Fak., Makine Müh. Böl., Konya, Türkiye, E-posta: kdincer@selcuk.edu.tr
b
Selçuk Üniversitesi, Teknik Eğitim Fak., Otomotiv Böl., Konya, Türkiye, E-posta: aates@selcuk.edu.tr
c
Gazi Üniversitesi, Müh. Mim. Fak., Makine Müh. Böl., Ankara, Türkiye, E-posta: baskaya@gazi.edu.tr

Özet akışa ayıran cihazlardır. Karşıt akışlı RHVT’ün çalışma

Bu çalışmada, deneysel verilerden yararlanılarak, karşıt
akışlı Ranque-Hilsch vorteks tüpü (RHVT)’nün sıcak çıkış
tarafındaki tapanın hareketinin performansa etkisi yapay
sinir ağı (YSA) ile modellenmiştir. Modellemede laboratuar
ortamında yapılan deneysel çalışmalar sonucunda elde
edilen veriler kullanılmıştır. Geliştirilen sistemde YSA
uygulanan giriş parametreleri P, L ve ξ, çıkış parametresi
ise ∆T’dir. YSA’dan elde edilen sonuçlar ile deneysel
verilerin istatiksel analizleri yapılıp mukayese edildiğinde,
iki grup verinin uyumlu olduğu tespit edilmiş ve aralarında
anlamca fark olmadığı görülmüştür. Sonuç olarak, bu
çalışmayla YSA’nın RHVT’lerde güvenli bir şekilde
kullanılabileceği ve çok sayıda deneysel dezavantajı
minimuma indireceği gösterilmiştir.
Anahtar kelimeler: Ranque–Hilsch vorteks
Performans, Yapay sinir ağları
Abstract
prensibi şu şekilde tarif edilebilir (Bkz. Şekil 1).
Nozullardan vorteks tüpe teğetsel olarak giren
sıkıştırılabilir akışkan, vorteks tüpün silindirik yapısından
dolayı, girişteki basınca ve hıza bağlı olarak, vorteks tüp
içerisinde yüksek hızlarda dönmeye başlar. Yüksek
hızlarda dönen akışkanın tüp cidarındaki sürtünmeden
dolayı, tüp cidarı ve tüp merkezindeki akışkan arasında
basınç farkı oluşur. Tüp cidarı yakınlarındaki akışkanın
hızı, tüp cidarındaki sürtünmenin etkisi ile tüp merkezindeki
akışkanın hızına göre daha düşüktür ve merkezdeki
akışkan tüp cidarındaki akışkanı ivmelendirmeye çalışır.
Bu nedenle merkezdeki akışkan tüp cidarındaki akışkana
enerji transfer eder ve vorteks tüpün geometrik yapısına
bağımlı olarak bir durma noktasından sonra ters yönde
hareket ederek soğuk çıkış tarafından vorteks tüpü terk
eder. Enerji transfer eden soğuk akışkan, enerji transfer
edilen akışkan ise sıcak akışkandır. RHVT’ler soğutma,
tüp,
ısıtma, kurutma ve kar yapımında kullanılmaktadırlar.[1].
Vorteks tüplerin termodinamik modellenmesi ve
analizleriyle ilgili değişik çalışmalar bulunmaktadır [2-6].

In this study, by making use of experimental data, the

effect of plug movement at the hot outlet section of a
counter flow Ranque-Hilsch vortex tube (RHVT), on the
performance has been modeled using artificial neural
network (ANN). In the modeling, data which were obtained
from experimental studies in a laboratory environment
have been used. In the system developed, applied ANN
input parameters are P, L and ξ and, the output parameter
is ∆T. Results obtained from ANN and statistical analyses
of experimental data have been compared. It has been
determined that the two groups of data are coherent, and
that there is no significant difference between them. As a
result, this study indicates that ANN can be safely used for
RHVTs and thus it can decrease many experimental
disadvantages to a minimum level.

Keywords: Ranque–Hilsch vortex tube, Performance,

Artificial neural network

1. Giriş Şekil 1. Karşıt akışlı RHVT’ündeki akış [7]

G. Ranque tarafından keşfedilen ve detayları R. Hilsch Beynin kompleks özellikleri, bilim adamlarının dikkatini
tarafından geliştirilen Ranque-Hilsch vorteks tüpü (RHVT), çekmiş ve beynin nörofiziksel yapısını dikkate alarak farklı
basınçlandırılmış bir gaz akışını, biri soğuk diğeri sıcak iki

© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye

1824
 Dincer, K. Ateş, A. ve Başkaya, Ş.

bir bilim alanı ortaya çıkarmışlardır. Bu bilim alanında YSA gövdesinin uzunluğu (L) 15D’dir. Nozul kesit alanı
2’
olarak tanımlamışlardır. 0,002*0,002 m dir ve nozul sayısı 6’dır. Sıcak çıkış kesit
-5 2 -5 2
alanı 3,53*10 m , soğuk çıkış kesit alanı 1,96x10 m ’dir.
Bir deneysel çalışmanın yapılabilmesi için öncelikle bir Sistem, kütlesel akışı sıcak çıkış tarafından ayarlanabilir
deney ortamı oluşturmak gereklidir. Ayrıca bu konuda bir bir vorteks tüp olarak imal edilmiştir.
uzmana, özel araç ve gereçlere ihtiyaç duyulmaktadır.
Bununla birlikte oldukça fazla zamana ve maliyete de
gereksinim vardır. YSA klasik yöntemlerle zor çözülebilen,
matematiksel olarak formüliüze edilemeyen veya çözülmesi
mümkün olmayan karmaşık, lineer olmayan problemleri çok
kolay çözebilmekte ve dezavantajları elimine etmesi
konusunda oldukça başarılıdır [8].

YSA’nın arzu edilen davranışı gösterebilmesi için amaca

uygun olarak düzenlenmesi gerekir. YSA’nın karmaşık
yapısı nedeniyle bağlantılar ve ağırlıklar önceden ayarlı
olarak verilemez ya da tasarlanamaz. Bu nedenle YSA,
istenen davranışı göstermesi için çözümünü
gerçekleştireceği problemden aldığı eğitim örneklerini
kullanarak problemi öğrenmelidir. YSA, ilgilendiği problemi
öğrendikten sonra eğitim sırasında karşılaşmadığı test
örnekleri için de arzu edilen sonucu üretebilir. Örneğin,
karakter tanıma amacıyla eğitilmiş bir YSA, bozuk karakter
girişlerinde de doğru karakterleri verebilir ya da bir sistemin
eğitilmiş YSA modeli, eğitim sürecinde verilmeyen giriş
sinyalleri için de sistemle aynı davranışı gösterebilir. YSA,
ilgilendiği problemdeki değişikliklere göre ağırlıklarını
ayarlar. Yani, belirli bir problemi çözmek amacıyla eğitilen
YSA, problemdeki değişimlere göre tekrar eğitilebilir ve
değişimler eğitime devam edilebilir. Bu özelliği ile YSA,
uyarlamalı örnek tanıma, sinyal işleme, sistem tanılama ve
denetim gibi alanlarda etkin olarak kullanılır [9].
YSA'nın öğrenebilmesi için örneklerin belirlenmesi, bu
örneklerin ağa gösterilerek istenen çıktılara göre ağın
eğitilmesi gerekmektedir. Ağın başarısı, seçilen örnekler ile
doğru orantılıdır. Ağa olay bütün yönleri ile gösterilemezse
ağ yanlış çıktılar üretebilir. YSA eğitimleri sırasında
kendilerine verilen örneklerden genellemeler çıkarır ve bu
genellemeler ile yeni örnekler hakkında bilgi üretebilir.[10].
YSA günümüzde, çeşitli alanlarda karmaşık problemlerin
çözümünde başarılı bir şekilde kullanılmaktadır. YSA,
amonyak sulu soğutma sistemlerinin termodinamik
değerlendirilmesinde [11] katmanlara ayrılmış metal
plakaların sıcaklık dağılımlarının tahmininde [12], ısıtma ve
soğutma potansiyelinde [13], buharlaştırma ile ilgili
yoğuşma soğutma olaylarının modellenmesinde,
kontrolünde [14] ve ısı transferin modellenmesinde [15]
yaygın olarak kullanılmaktadır.
Bu çalışmada, L/D=15; N=6 sıcak çıkış tarafındaki tapa
hareketinin, RHVT’ün performansına etkisi deneysel olarak
incelenmiş ve bu verilerden yararlanılarak, tapa
hareketinin, RHVT’ün performansına etkisi YSA yöntemiyle
modellenmiştir. İlk olarak deneysel sistem ve donanımı
tanıtılmıştır. Sonra, YSA sunulmuştur. Daha sonra, karşıt
akışlı RHVT’ün performansına tapa hareketinin etkisinin
YSA yöntemi ile analizi yapılmıştır. Sonuçlar ve öneriler
bölümünde de, RHVT’de tapa hareketinin YSA ile
modellenmesine ait bulgular sunulmuştur.
2. Deneysel Çalışma
Bu çalışmada kullanılan RHVT’e ait sistem Şekil 2’de
sunulmuştur. RHVT’ün çapı (D) 9 mm’dir ve RHVT
Şekil 2. Deneysel Sistem
1. Kompresör 2. Basınç tankı 3. Basınç göstergesi 4. Vana
5. Soğutma ve nem giderme ünitesi 6. Filitre 7. Basınç
düzenleyicisi 8. Isıl çift 9. Nozul 10. Karşıt akışlı Ranque-
Hilsch vorteks tüp 11. Tapa 12. Manometre 13. Soğuk
çıkış 14. Sıcak çıkış
Deneysel çalışmada, tapa sıcak çıkıştan itibaren 1’er cm
soğuk çıkış tarafına doğru hareket ettirilerek, en iyi
performans gösteren tapa konumu incelenmiştir. Deneyler
yapılırken, sistemin öncelikle ısıl dengeye gelmesi
sağlanmıştır. Çalışma basıncı 200 kPa’dan başlayarak 20
kPa aralıklarla 280 kPa’a kadar yükseltilmiş. Sıcak çıkış
tarafındaki küresel vana tam açık konumdan kademeli
olarak tam kapalı konuma getirilerek deneysel veriler
alınmıştır. Böylece akım soğuk kısma yönlendirilmiştir [16].
Deneysel sonuçların güvenirliğini tespit etmek için
belirsizlik analizi yapılmıştır. Belirsizlik analizi yapılırken
literaraturdeki [17, 20] standart prosedürler dikkate
alınmıştır. ∆T, Pgir ve ξ’ye ait belirsizlik analizleri %±3, %±
2 and %±5’nin altında olduğu görülmüştür.
3. Yapay Sinir Ağları
Yapay zeka alanının bir alt dalını oluşturan YSA teknolojisi
öğrenebilen sistemlerin temelini oluşturmaktadır. İnsan
beyninin temel işlev elemanı olan nöronu şekilsel ve işlevsel
olarak basit bir şekilde taklit eden YSA, bu yolla biyolojik sinir
sisteminin basit bir simülasyonu için oluşturulan
programlardır. Simüle edilen sinir hücrelerini içeren
programlarla nöronlar, çeşitli şekillerde birbirlerine
bağlanarak bir ağ oluşturur. Bu ağlar öğrenme, hafızaya
alma ve veriler arasındaki çeşitli ilişkileri ortaya çıkarma
kapasitesine sahiptir. Diğer bir ifadeyle YSA’lar, normalde bir
insanın düşünme ve gözlemlemeye yönelik doğal
yeteneklerini gerektiren problemlere çözüm üretmektedir.

1825

Biyolojik sistemlerde öğrenme, nöronlar arasındaki sinaptik
bağlantıların ayarlanması ile olur. Öğrenme, eğitme yoluyla
örnekler kullanarak olur. Bir başka deyişle, gerçekleşme
girdi/çıktı verilerinin işlenmesiyle, yani eğitme algoritmasının
bu verileri kullanarak bağlantı ağırlıklarını bir yakınsama
sağlanana kadar, tekrar tekrar ayarlamasıyla olur. YSA’lar,
ağırlıklandırılmış şekilde birbirlerine bağlanmış bir çok
nörondan oluşan matematiksel sistemlerdir. YSA’nın ana
öğesi olan matematiksel fonksiyon, ağın mimarisi tarafından
şekillendirilir. Daha açık bir şekilde ifade etmek gerekirse,
fonksiyonun temel yapısını ağırlıkların büyüklüğü ve işlem
elemanlarının nöronları belirler. YSA’ların davranışları, yani
girdi veriyi çıktı veriye nasıl ilişkilendirdikleri, ilk olarak
nöronların transfer fonksiyonlarından, nasıl birbirlerine
bağlandıklarından ve bu bağlantıların ağırlıklarından etkilenir
[21].
YSA’nın yapısına bağlı olarak kullanılan, threshold, step
activation, sigmoid ve hyperbolic tangent adında değişik
aktivasyon fonksiyonu mevcuttur. En yaygın olarak
kullanılan sigmoid aktivasyon fonksiyonudur ve Denklem 1,
2’de sunulmuştur.
net kj = ∑ wijk −1, k oik −1
i Oluşturulan ağda 10000 epok sonucunda eğitim hatası
ve
1 (2)
o kj = f (net kj ) =
net kj − θ kj
1 + exp(− )
θo
Bu formüllerde; oik −1 (k-1). katmanın i. neuron’un çıkışıdır.
wijk −1, k ise (k-1). katmanın i. neuron’unu k. katmanın j.
neuron’una bağlayan ağırlıktır, net kj ve θ jk
katmanın j. neuron’un giriş ve eşik değerleridir.
sigmoid fonksiyonunun ateşlemesidir [8, 22, 23].
4. Karşıt Akışlı RHVT’ün Sıcak Çıkış Tarafında
Bulunan Tapanın RHVT Performansına
Etkisinin YSA ile Modellenmesi
Bu çalışmada, YSA için, Pentium 4, 2.4 GHz intel işlemci,
512 MB RAM donanımsal özelliklerine sahip kişisel bir
bilgisayarın, Matlab programının 6.5 versiyonunun
Toolbox’ı bölümü kullanılmıştır. YSA veri setleri deneysel
çalışma sonucu elde edilen 115 veri setinden
oluşmaktadır. Rasgele seçilen bu 115 veriden 76 tanesi
eğitim, 39 tanesi de test işleminde kullanılmıştır. YSA’ da
öğrenme algoritması Levenberg-Marquardt tercih
edilmiştir. YSA veri setindeki verilerin tümü Denklem 3’den
yararlanılarak 0-1 arasında normalize edilmiştir.
X − X min
XN =
X maks− X min
Dincer, K. Ateş, A. ve Başkaya, Ş.
Denklem 3’de, XN bir parametredeki normalize değeri, X
bir parametredeki gerçek değeri, Xmaks ve Xmin bir
parametredeki maksimum ve minimum değerlerini ifade
etmektedir.
Tasarlanan YSA modeli 3 giriş, 1 çıkış ve 1 gizli
katmandan oluşmaktadır. Giriş parametreleri olarak,
basınç (Pgir), tapa konumu (L), soğuk akım kesri (ξ), çıkış
parametresi olarak da, sıcak akımın sıcaklığı ile soğuk
akımın sıcaklıkları arasındaki fark olan (∆T) belirlenmiştir.
Gizli katmandaki 3, 5, 6, 7 nöron sayıları için sırasıyla
denenmiş ve en uygun sonucu veren 5 nöronlu gizli
katmana sahip ağ seçilmiştir (Şekil 3).
Şekil 3. Tasarlanan YSA ağ yapısı (5 neron için)
Matlab yazılımında 10000 epok işleminden sonra elde
(1) edilen performans hata grafiği Şekil 4’de sunulmuştur.
0,00138821 değeri elde edilmiştir.
sırasıyla k.
θo ise
Şekil 4. 10000 epok için test hata grafiği (5 neron için)
5. Bulgular ve Tartışma
Bu çalışmada, basınçlandırılmış havayı biri sıcak diğeri
soğuk iki farklı akışa ayıran RHVT’de ki sıcak çıkışta
bulunan tapanın hareketinin RHVT’ün performansına olan
etkisi YSA ile modellenmiştir. Bu amaçla, çapı 9 mm,
o’
uzunluğu çapının 15 katı olan RHVT’te 60 lik konik uca
sahip 6 mm çapındaki tapa, vorteks tüpün tam sıcak çıkış
konumundan soğuk çıkışa doğru 1’er cm hareket
ettirilmiştir. Deneylerde, soğuk çıkış tarafındaki vana tam
açık konumunda bırakılmış, sıcak çıkış tarafındaki vana
tam açık konumdan kademeli olarak tam kapalı konuma
(3) getirilerek, basınç, sıcaklık ve hız ölçümleri alınmıştır. Bu
ölçümlerden yararlanılarak hesaplamalar yapılmış ve bu
hesaplamalar dikkate alınarak RHVT’lerde tapa hareketine
1826
 Dincer, K. Ateş, A. ve Başkaya, Ş.

ait ξ’ye bağımlı olarak performans belirlenmiştir.

Performans sıcak akımın sıcaklığı ile soğuk akımın
sıcaklığı arasındaki fark ∆T=(Tsck-Tsğk)’dir. ξ ise soğuk
akımın kütle debisinin girişteki akımın kütle debisine
oranıdır ve Denklem 4’deki gibi tanımlanmıştır.
• •
ξ = m soğ / m gir (4)

Çalışma basıncı 200 kPa’dan başlayarak 20 kPa aralıklarla

280 kPa’a kadar yükseltilerek, ∆T=(Tsck-Tsğk)’ın girişteki
basınca bağımlı olarak, ξ’ye göre değişimleri dikkate
alınarak Şekil 5 oluşturulmuştur.

Şekil 6. ξ’nin farklı değerlerinde ∆T’nin Pgir ile değişimi,

Deneysel: L/D=15; N=6; tapa konumu=L, YSA:
L/D=15; N=6; tapa konumu=L-4

Deneysel verilerle, YSA verileri mukayese edildiğinde

sonuçların oldukça uyumlu olduğu görülmüştür (Şekil 7,
Şekil 8 ve Tablo 1). ∆T -YSA eğitim için 92,72-97,39 %, ∆T
-YSA test için 94,51-98,57 % güven değerleri elde
edilmiştir (Çizelge 1).

Çizelge 1 Farklı neron sayılarındaki ∆T’nin istatiksel

değerleri
2 2 Ortalama Ortalama
R R
(eğitim) (test) hata hata
(eğitim, %) (test, %)
LM-3 0,9272 0,9456 0,01 0,53
LM-5 0,9739 0,9857 0,03 0,40
LM-6 0,9440 0,9451 0,03 0,90
Şekil 5. ξ’nin farklı değerlerinde ∆T’nin Pgir ile değişimi, LM-7 0,9432 0,9589 0,01 1,55
Deneysel, YSA: L/D=15; N=6; d=6 mm; tapa
konumu=L, L-1, L-2, L-3

Deneylerle yapılmamış olan ara değerlerin

hesaplanabilmesi hususunda, YSA önemli bir özelliğe
sahiptir. Bu çalışmada da deneylerle yapılmamış olan ara
değerler, N=6; d=6mm; Pgir=200-280 kPa; L=4 YSA ile
tahmin ettirilmiştir (Şekil 6). YSA ile tahmin sonuçları,
tapanın hareketinin en iyi performansının tam sıcak çıkış
konumu olan L’de olduğunu göstermiştir.

Şekil 7. Deneysel ve YSA sonuçlarının eğitim verileri için

mukayesesi (5 neron için)

1827

Şekil 8. Deneysel ve YSA sonuçlarının test verileri için
mukayesesi (5 neron için)
6. Sonuçlar ve Öneriler
Bu çalışmada, RHVT sisteminin deneysel çalışma verileri
kullanılarak, YSA metoduyla karşıt akışlı RHVT’ün tapa
hareketinin, RHV performansına olan etkisi modellenmiş
ve elde edilen sonuçlar aşağıda özetlenmiştir.

Deneysel çalışmada, iç çapı 9 mm ve uzunluğunun
çapa oranı 15 olan Ranque-Hilsch vorteks tüpü imal
edilmiş ve hava girişi 6 nozul ile sağlanmıştır. Vorteks
tüpü girişindeki hava basıncı, 200 kPa ile 280 kPa
arasında 20 kPa aralıklarla değiştirilmiştir. Giriş
akımının ve çıkış akımlarının hız ve sıcaklık ölçümleri
kullanılarak vorteks tüpün sıcak çıkış tarafındaki tapa
konumunun vorteks tüpü performansı ve etkinliği
deneysel olarak incelenmiştir. En iyi performans
değerleri tapa hareketinin tam sıcak çıkış konumunda
(L) olduğu deneysel olarak tespit edilmiştir ve 280 kPa
giriş basıncında, ξ=0,8’de 45 K’dir.

Bu çalışma için tasarlanan YSA’nın eğitim ve testi için
Matlab programının 6.5 versiyonunun Toolbox’ı
bölümü kullanılmıştır. YSA model 3 giriş, 1 çıkış ve 1
gizli katmandan oluşmaktadır. YSA, gizli katmanda 3,
5, 6, 7 neron sayılarında denenmiş ve en uygun
sonucu veren 5 nöronlu gizli katmana sahip ağ
seçilmiştir.

Deneysel sonuçlar ile YSA’dan elde edilen sonuçların
karşılaştırılması ve istatistiksel analizi yapıldığında,
YSA’dan elde edilen sonuçların deney sonuçlara
yakın değerler verdiği ve YSA’nın güvenle
kullanılabileceği görülmüştür.

Bu çalışmada, deneylerde yapılmayan Pgir=200-280
kPa; N=6; L=4 değerleri YSA ile tespit ettirilmiştir
(Şekil 6).
Sonuç olarak; bu çalışmayla, karşıt akışlı RHVT’ün
performanslarının, YSA ile modellenmesinden etkin
sonuçlar alınabileceği sunulmuştur. Yapılan bu çalışma
diğer bu tür çalışmalar için temel alınarak uygulanabileceği
1828
Dincer, K. Ateş, A. ve Başkaya, Ş.
görüşüne sahip olunmuştur. Ayrıca diğer yapay zeka
teknikleri ile birlikte kullanılarak daha başarılı sonuçlar elde
edilebileceği kanısına varılmıştır.
Teşekkür
Bu çalışma, Selçuk Üniversitesi (BAP 2002/124 no’lu
proje) tarafından desteklenmiştir.
Simgeler
d Tapa çapı (m)
D Vorteks tüpün iç çapı (m)
L Vorteks tüpün uzunluğu ve tapa konumu (m)
•
m gir Girişteki akımın kütlesel debisi (kg/s)
•
m sck Sıcak akımın kütlesel debisi (kg/s)
•
m soğ Soğuk akımın kütlesel debisi (kg/s)
N Nozul sayısı
P Basınç (Pa)
Pgir Giriş basıncı (Pa)
Psck Sıcak akım basıncı (Pa)
Psoğ Soğuk akımın basıncı (Pa)
T Sıcaklık (K)
Tgir Vorteks tüpün giriş sıcaklığı (K)
Tsck Sıcak akımın sıcaklığı (K)
Tsoğ Soğuk akım sıcaklığı (K)
∆T Sıcak akımın sıcaklığı ile soğuk akımın sıcaklığı
arasındaki fark (=(Tsck-Tsoğ), K)
X X parametrenin gerçek değeri
XN X parametresinin normalize edilmiş değeri
Xmaks X parametresinin maksimum değeri
Xmin X parametresinin minimum değeri
Yunan harfleri
• •
ξ Soğuk akım kesri (= m soğ / m gir )
α Tapa uç açısı
Kaynaklar
[1] Dincer, K., Baskaya, S., Uysal, B. Z. ve Ucgul, I.,
Experimental investigation of the performance of a
Ranque-Hilsch vortex tube with regard to a plug
located at the hot outlet, Int. J. of Refrigeration. 32, 87-
94, 2009.
[2] Khodorkov, I.L., Poshernev, N.V., Zhidkov ve M.A., The
vortex tube a universal device for heating, cooling,
cleaning, and drying gases and separating gas
mixtures. Chemical and Petroleum Engineering. 39 (7-
8), 409-15, 2003.
[3] Dincer, K., Tasdemir, S., Baskaya, S., Ucgul, I. ve
Uysal, B. Z., Fuzzy modeling of performance of
counterflow Ranque-Hilsch vortex tubes with different
geometric constructions, Numerical Heat Transfer Part
B: Fundamentals. 54, 499-517, 2008.
[4] Harnett, J.P ve Eckert E.R.G., Experimental study of
the velocity and temperature distribution in a high
velocity vortex type flow, Transaction of ACME. 79,
751-55, 1957.
 Dincer, K. Ateş, A. ve Başkaya, Ş.

[5] Ahlborn, B.K. ve Gordon, J.M., The vortex tube as a

classic thermodynamic refrigeration cycle, J. Applied
Physics. 88(6), 3645-53, 2000.
[6] Saidi, M.H. ve Yazdi, M.R., Exergy model of a vortex
tube system with experimental result, Exergy. 24, 625-
32, 1999.
[7] Cockerill, T., The Ranque-Hilsch vortex tube, PhD
thesis, Cambridge University, Engineering
Department, Sunderland. 1995.
[8] Dincer, K., Tasdemir, S., Baskaya, S., Uysal ve B. Z.,
Karşıt akışlı Ranque-Hilsch vorteks tüpünün
performansına tapa açısı etkisinin yapay sinir ağları
yöntemi ile modellenmesi, Isı Bilimi ve Tekniği Dergisi.
28, 1-7, 2008.
[9] http://www.elyadal.org/PiVOLKA/06/yapay.htm.
[10] http://www.yapay.zeka-org/modules/wiwimod.
[11] Şencan, A., Artificial intelligent methods for
thermodynamic evaluation of ammonia–water
refrigeration systems, Energy Conversion and
Management. 47, 3319-3332, 2006.
[12] Ayata, T., Çavuşoğlu, A. ve Arcaklıoğlu, E.,
Predictions of temperature distributions on layered
metal plates using artificial neural Networks, Energy
Conversion and Management. 47, 2361-2370, 2006.
[13] Rakesh K., Kaushikb S.C. ve Gargb S.N., Heating
and cooling potential of an earth-to-air heat
exchanger using artificial neural network, Renewable
Energy. 31(8), 1139-1155, 2006.
[14] Islamoglu, Y. ve Kurt, A., Heat transfer analysis using
ANNs with experimental data for air flowing in
corrugated channels, International Journal of Heat
and Mass Transfer, 47, 1361-1365, 2004.
[15] Şcalabrin, G., Condosta, M. ve Marchi, P., Mixtures
flow boiling: modeling heat transfer through artificial
neural Networks, International Journal of Thermal
Sciences. 45 (7), 664-680, 2006.
[16] Dincer, K., Karşıt Akışlı Ranque-Hilsch Vorteks
Tüpün Performansının İncelenmesi, Doktora Tezi,
Gazi Üniversitesi, Fen Bil. Enst., Ankara, s. 1-229,
2005.
[17] Moffat, R.F., Contributions to the theory of single-
sample uncertainty analysis, J Fluids Engineering.
104, 250-60, 1982.
[18] Moffat, R.F., Using Uncertainty Analysis in the
Planning of an Experiment, J Fluids Engineering.
107,173-8, 1985.
[19] Kline, S.J., The Purposes of Uncertainty Analysis, J.
Fluids Engineering. 107,153-60, 1985.
[20] Smith, Jr. R.E. ve Wehofer, S., From Measurement
Uncertainty to Measurement Communications,
Credibility, and Cost Control in Propulsion Ground
Test Facilities, J Fluids Engineering. 107, 165-72,
1985.
[21] Sattari, M. T. , Fakher-Fard, A., Docherkhesaz, M.
ve Öztürk, F., Tarım bilimleri dergisi. Cilt 13, Sayı 4
337-345, 2007.
[22] Lee, C.S., Hwang, W., Park, H.C.ve Han, K.S.,
Failure of carbon/epoxy composite tubes under
combined axial and torsional loading 1. Experimental
results and prediction of biaxial strength by the use of
neural networks, Composites Science and
Technology, 59(12), 779-1788, 1999.
[23] Şcalabrin, G., Condosta, M. ve Marchi, P., Mixtures
flow boiling: modeling heat transfer through artificial
neural Networks, International Journal of Thermal
Sciences, 45(7), 664-680, 2006.

1829
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
FARKLI HIZLARDA VE ISI AKILARINDA KANATLI YÜZEYLERDE
ISI TRANSFERİNİN DENEYSEL OLARAK İNCELENMESİ
AN EXPERIMENTAL STUDY OF HEAT TRANSFER IN FINNED
SURFACES FOR DIFFERENT VALUES OF
AIR VELOCITY AND HEAT FLUX
Seçil ŞİRİN a, *, Kemal ALTINIŞIKb, Ali ATEŞc
* a, *
S. Ü., Müh.-Mim. Fak., Makina Müh. Böl., Konya, Türkiye, E-posta:sirin@selcuk.edu.tr
b
S. Ü., Müh.-Mim. Fak., Makina Müh. Böl., Konya, Türkiye, E-posta:kaltinisik@selcuk.edu.tr
c
S. Ü., Teknik Eğitim Fak., Makina Eğitimi Böl., Konya, Türkiye, E-posta:aates@selcuk.edu.tr
Özet
Deneysel olarak gerçekleştirilen bu çalışmada, bilgisayar
soğutucuları esas alınarak silindirik bir boru içerisine
yerleştirilen kanatçık dizilerinde; zorlanmış taşınım ile ısı
transferi incelendi. Bilgisayar soğutucularında olduğu gibi
bakır bir boru çevresine, etrafında radyal yönde kanatçıklı
yüzeyler bulunan alüminyum boru sıkı geçme ile geçirildi.
Bu şekilde oluşturulan konstrüksiyon deney borusunun
içerisine eş-eksenli olacak biçimde yerleştirildi. Bakır ve
alüminyum borularla kanatların, eni 30 mm ve kanat et
kalınlıkları 5 mm olarak seçildi. Bakır borunun iç yüzeyine
2
gücü 15-70 W/m arasında değişebilen bir elektrikli ısıtıcı
yerleştirilerek, sabit yüzey ısı akısı ile ısı transferi şartları
oluşturuldu. Kanatçıklara giriş ve çıkış konumundaki hava
sıcaklıkları ve kanat dibindeki sıcaklık termo elemanlarla
ölçüldü. Isıl güç 15-70 W/m2 arasında 5’er W/m2
aralıklarla, hava hızları ise 0,5-5 m/s arasında 0,5 m/s
aralıklarla değiştirilerek, deneyler yapıldı. Her bir ısı akısı
ve hız değeri için, elde edilen deneysel sonuçlar
kaydedildi. Bu değerlerden faydalanarak, kanatçıklardan
transfer edilen ısı miktarı, kanat verimi ve kanat etkenliği
hesaplandı. Yapılan değerlendirmede, hava hızının 2 m/s
ve ısıtıcının 15-70 W/m2 arasındaki tüm değerleri için,
kanatçıklardan taşınımla transfer edilen ısının; optimum
2
değerde olduğu görüldü. Ayrıca 15 W/m ’den küçük ısıl
güç değerleri ve 5 m/s’den büyük hava hızları için uygun
değerler elde edilemedi.
Anahtar kelimeler: Kanatcıklı yüzeyler, Etkenlik,
Zorlanmış taşınım
Abstract
In this experimentally conducted study, heat transfer
through forced transmission in the fin series placed in a
cylindrical pipe was investigated on the basis of computer
coolants. As in the computer coolants, an aluminum pipe
having finned superficies in radial direction was placed
round a cupper pipe through tight fitting. The pipe was
placed in equiaxed way into the construction experiment
pipe created in this way. Cupper and aluminum pipes and
fin width were selected to be 30 mm while fin at thickness
were selected to be 5 mm. By placing an electrical heater,
2
the power of which could range from 15 to 70 W/m , into
inner superficies of the cupper pipe, constant surface heat
current and heat transfer conditions were created. Air
temperatures in the position of entrance and exit to fins
and those in fin bottoms were measured by thermo
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1830
elements. Experiments were conducted by changing
2 2
thermal power in 5 W/m intervals from 15 W/m to 70
W/m2 and weather speed in 0,5m/s intervals between 0,5
and 5 m/s. Experiment results of each data couple
observed were recorded. In the light of the experiment
results, the amount of heat transferred from the fins, fin
efficiency, and fin effectiveness were calculated. In the
evaluation, the heat transferred from fins for all values
between air current velocity being 2 m/s and heater being
15-70 W/m2 was observed to be in optimum level.
2
Moreover, for the thermal values lower than 15 W/m and
air current velocity higher than 5 m/s, accurate levels
couldn’t be obtained.
Keywords: surfaces with fins, fin factors.
1. Giriş
Elektronik teknolojisindeki gelişmeler elektronik cihazların
kullanım sahalarının giderek yaygınlaşmasına neden oldu.
Bilindiği gibi elektronik sistemler çalışmaları esnasında ısı
yayarlar. Yayılan bu ısı nedeniyle, sistemin sıcaklığı artar.
Elektronik sistemlerin çalışma performansları sıcaklıkla çok
yakından ilişkilidir. Bu nedenle, soğutulmaları büyük önem
taşır. Soğutma işlemi için çeşitli yöntemler kullanılmaktadır.
Soğutucu akışkan olarak genellikle hava tercih edilir.
Genelde, doğal veya fan destekli olarak hava ile soğutma,
elektronik parçaların soğutulması için tercih edilen bir
yöntemdir. Elektronik bir devreyi doğal ortamda soğutmak
yetersiz kalıyorsa, soğutma yüzeyini arttırmak amacıyla
elektronik parça üzerine soğutucu kanatlar; ya da pimli
yüzeyler eklenebilir. Bazı durumlarda bu yöntem yeterli
soğutma sağlamayabilir. Bu durumda elektronik devrenin
bir fan aracılığı ile zorlanmış taşınımla soğutulması yönüne
gidilir. Bu çalışmada, bir fan aracılığı ile sisteme hava
gönderilerek, zorlanmış taşınımla kanat yüzeyinden ısı
transferi gerçekleştirildi.
2. Literatür Taraması
Juncu, G., (2007), arda arda iki silindir etrafında zorlanmış
konveksiyonla olan ısı transferini sayısal olarak inceledi ve
Silindir etrafındaki akışın kararlı ve laminer akış olduğu
kabul edildi. Bhowmik, H., Tso, C.P., Tou, K.W., (2005),
yaptıkları deneysel çalışmada, Duvarlardan birine, 4 adet
elektronik çip yerleştirilerek, düşey dikdörtgen kesitli bir
kanalda ısı transferini incelediler. Sultan G.I., (2000),
yaptıkları deneysel çalışmada, yatay bir kanalda çıkıntı
şeklinde yerleştirilen ısı kaynaklarının zorlanmış taşınımla
 Şirin, S., Altınışık, K. ve Ateş, A.

olan ısı transferini inceledi. Sezai, I., Mohamad, A.A.,

(2000), çalışmalarında yatay durumda olan kapalı bir
kutunun tabanına gömülen dikdörtgen kesitli ayrık ısı
kaynağından, doğal taşınımla olan ısı transferini kararlı
rejimde sayısal olarak incelediler. Linhui, C., Hauizhang,
T., Yanzhong, L., Dongbin, Z., (2006), yaptıkları deneysel
çalışmada üzerine ayrık ısıtıcılar yerleştirilerek, çelik bir
plakada doğal taşınımla olan ısı transferini incelediler.
Avelar, A.C., Ganzarolli, M.M., (2004), yaptıkları deneysel
çalışmada, içinde açık paralel kanallar bulunan ve bu
kanalların bir duvarında çıkıntı şeklinde ısıtıcılar bulunan
dikey bir ortam kullanarak,kanat yüzeyinde sıcaklık
dağılımını deneysel ve sayısal olarak incelediler. Jin, L.F., Şekil 2. Alüminyum boru içerisine yerleştirilmiş olan
Peles, Y., Koşar, A., Mishra C., (2005), çalışmalarında bir kanatçıklı yüzeyler ve ısıtıcı.
yığın iğne kanatçığın üzerindeki ısı transferini ve basınç
düşümü olayını araştırdılar. Zhao, C. Y., Lu, T. J., (2002), Isı transferinin sadece radyal yönde olması amacıyla
çalışmalarında mikro kanal ısı alıcı boyunca zorlanmış üzerinde kanatcıklı yüzeylerin bulunduğu konstrüksiyonun
konveksiyonla ısı transferini analitik ve sayısal olarak göbek kısmındaki ısıtıcının giriş ve çıkış bölümleri, içine
incelediler. cam yünü yerleştirilmiş fiber malzeme ile yalıtıldı (Şekil 3).
Isı transferi, iç kısımdaki bakır borudan, onu çevreleyen
3. Deneysel çalışma alüminyum kanatçıklara doğru gerçekleşmektedir.
Transformatör, varyak aracılığıyla 0-90 W değerlerinde
Bu çalışmada, bir masaüstü bilgisayar işlemcisinin çalıştırılabilmektedir. Bu devre ile ısı akısı istenen şekilde
soğutulması için, kanatçıklı yüzeylerden oluşan soğutma ayarlanabilmektedir.
elemanı kullanıldı. Üzerinde radyal doğrultuda kanatçıklar
bulunan alüminyum bir boru, aynı uzunlukta ve bir tarafı
kapatılmış bakır boru üzerine sıkıca geçirildi. Bakır boru
içerisine, gücü bir varyak aracılığı ile ayarlanabilen ısıtıcı
rezistans yerleştirildi. Oluşturulan bu konstrüksiyon uzun
bir boru içerisine uygun bir şekilde konuldu. Bir fan
aracılığı ile boru içerisine hava gönderilerek, zorlanmış
taşınım şartları oluşturuldu. Fanın devir sayısı ayarlanarak
borudaki hava hızı 0.5 m/s ’den 5 m/s ’ye kadar 0.5 m/s
2
aralıklarla arttırıldı. Isı kaynağı 15-70 W/m aralıklarında,
2
her bir 5 W/m için, ısıl sensörler aracılığıyla kanatcıklara
havanın giriş ve hava çıkış sıcaklıkları ve kanat dibi
sıcaklığı ölçüldü. Hazırlanan Paskal programı yardımı ile
ortalama sıcaklıklar hesaplandı. Atmosfer basıncında kuru Şekil 3. Kanatcıklı yüzeyler
havaya ait yoğunluk, ısı iletim katsayısı, dinamik viskozite
ve Prandtl sayısı doğrudan tablodan alındı. Devri ayarlanabilen bir fan tarafından dış boru aracılığı ile
kanatçıklara doğru hava gönderildi. Alüminyum dış
Çalışmada kullanılan deney düzeneği şematik olarak Şekil borunun çıkış bölümünde bulunan bir anemometre ile hava
1’de gösterilmiştir. Deney düzeneği iki kısımdan hızı ölçüldü. Kanatlara girişte ve kanatlardan çıkışta hava
oluşmaktadır. Birinci kısım hız kontrol ünitesidir. İkinci sıcaklıkları ile kanat dibi sıcaklığı sıcaklık sensörleri
kısım ise ölçüm değerlerinin alındığı ve termo elemanların aracılığı ile ölçülerek kaydedildi. Sensörlerden gelen
yerleştirildiği dairesel kesitli alüminyum bir borudan anolog sinyal işlem bölümüne ve daha sonra
oluşmaktadır. Borunun uzunluğu 130 cm, çapı 90 mm’dir. anolog/sayısal çevirici kartlara iletilmektedir. Çevirici kartlar
Kanatçıklı yüzeylerin bulunduğu eleman bu boru içerisine bilgiyi sayısal hale getirerek bilgisayara aktarmaktadır.
yerleştirildi. Kanatçıklı yüzeylerin ısıtıldığı rezistansın ısı Bilgisayar veriler doğrultusunda yapılan bilgisayar
gücü ayarlanabilen bir varyak tarafından sağlanmakdı. programına uygun olarak hesaplama ve mantıksal işlemleri
Üzerinde kanatçıklı yüzeylerin bulunduğu taşıyıcı elemanın yaparak sonuçları istenilen şekilde vermektedir.
deney borusu içerisine yerleştirilmiş hali Şekil 2’de
görülmektedir. 3. Genişletilmiş yüzeylerde ısı transferi

Isı transferi istenen yerlerde ∆T sıcaklık farkı ve toplam ısı

Şekil 1. Deney düzeneğinin şematik gösterimi
transfer katsayısının artırılması bazen sınırlı kalır. Birim
hacim başına ısı transferini artırmak için hacimsel boyutları
büyütmeden ısı transferi yüzeyini artırmak sık uygulanan
başka bir yöntemdir. Bu amaçla yüzeyler üzerine çeşitli
formlarda kanatcıklar yerleştirilerek ısı transferi yüzeyi
artırılır. Kullanılan kanatcıkların bir boyutu diğer iki
boyutuna göre küçüktür. Kanatcıkların kesit alanları farklı
olabilir. Bazı durumlarda kanatcık ile yüzey malzemesi
farklı iki malzemeden oluşabilir. Farklı iki malzeme
kullanıldığı takdirde, ek bir ısıl direnç oluşturmaması için

1831
 Şirin, S., Altınışık, K. ve Ateş, A.

malzeme yüzeyle çok iyi bir şekilde kontakt durumuna

getirilmelidir.

Kanat yüzeyinden transfer edilen ısı miktarını bulabilmek

için kanatcık tipinin iyi belirlenmesi gerekir. Bu çalışmada
Şekil 4’te gösterilen form kullanılmıştır. Bakır ısının radyal
yönde daha çabuk yayılması için tercih edilmiştir.
Kanatların nispeten paralel konumda olmasını sağlamak
için kanat geometrisi eğri formda seçilmiştir. Kanatlar
zorlanmış taşınımla soğutulmaktadır ve kanat uçlarında da
taşınım ile ısı transferi gerçekleşmektedir.

Şekil 5. Kanat geometrisi

Buna göre denklem (1)’in sadeleşmiş hali eşitlik (4)’te

gösterilmiştir.

d 2T hP
− (Ts − T∞ ) = 0 (4)
dx 2 kAc

Eşitlik (5), (6) ve (7)’de çözümü basitleştirmek için yapılan

değişken dönüşümleri görülmektedir.

θ 0 = T0 − T f (5)

θ = Ts − T f (6)

Şekil 4. Kanatcık ve ısıtıcı kesiti hP

m2 = (7)
3.1. Sabit kesit alanlı kanatlarda taşınım ve iletimle ısı
kAc
geçişi Eşitlik (5), (6) ve (7), eşitlik (4) ‘te yerine konulursa eşitlik
(8) ifadesi bulunur.
Her bir kanat T (0) = Tb sıcaklığındaki taban yüzeyine d 2θ
2
− m 2θ = 0 (8)
oturtulmuş olup, T∞ sıcaklığındaki bir akışkan içinde dx
bulunmaktadır.
Burada To kanat dibi sıcaklığı, Tf akışkan sıcaklığı ve k
Genişletilmiş bir yüzeyde bir boyutlu enerji denkleminin kanat malzemesinin ısı iletim katsayısıdır. Diferansiyel
genel gösterimi eşitlik (1) de gösterilmektedir. denklemin genel çözümü için

d 2T  1 dAc  dT  1 h dAs  θ = e ax (9)

+  − (Ts − T∞ ) = 0 (1)
dx 2  Ac dx  dx  As k dx 
olduğu kabul edilsin. Eşitlik (9)’da θ ’nın x’e göre iki defa
İncelenen kanat için Ac sabit ve As = Px olup, As türevi alınır ve eşitlik (8)’de yerine yazılırsa eşitlik (10) elde
edilir.
tabandan x’e kadar olan yüzey alanı ve P kanadın çevre
dAc / dx = 0 dAs / dx = P
uzunluğudur. Buna göre, ve
olmaktadır. P ve Ac Şekil 5’e göre, eşitlik (2) ve (3)’te
(a 2
)
− m 2 e ax = 0 (10)

gösterilmektedir.
Buradan da, a = ± m yazılabilir. Buna göre (8)
diferansiyel denkleminin genel çözümü eşitlik (11)’de
P = 2t + 2 z (2)
gösterilmektedir.
Ac = z ⋅ t (3)
θ = C1e mx + C 2 e − mx (11)

Burada C1 ve C2 katsayıları sınır şartlarından

yararlanılarak hesaplanır. Burada, kanat ucundan taşınım
ile ısı geçişi vardır. Bu durumda sınır şartları eşitlik (12) ve
(13)’te gösterilmektedir.

1832
 Şirin, S., Altınışık, K. ve Ateş, A.

1. sınır şartı; Böylece, Şekil 6’da gösterildiği gibi taşınım uçlu dikdörtgen
x=0 T = T0 θ 0 = T0 − T f L3c / 2 (h / kAp )
1/ 2
için ve (12) bir kanadın verimi parametresinin bir
fonksiyonu olarak gösterilebilir.
2. sınır şartı;
x = L için,
 dT  h
  = − (Ts − T f ) (13)
 dx  x= L k

Buradan;
h
cosh m(L − x ) + sinh m(L − x )
θ = θo km (14)
h
cosh(mL ) + sinh (mL )
km
elde edilir. Kanat ucundan akışkana geçen toplam ısı
eşitlik (15)’te gösterilmiştir. Şekil 6 Dikdörtgen profilli düz kanatların verimleri
(Incropera, F. P, 2000)
h
sinh (mL ) −
cosh (mL ) 3.4. Taşınım katsayısının belirlenmesi
q = h k P Aθ0 km (15)
h
cosh (mL ) + sinh (mL ) Kanat yüzeyi boyunca ortalama ısı transfer katsayısını
km bulmak için kanat, tabandan kanat yüzeyi boyunca sabit
sıcaklıkta ısıtıldığı kabul edilebilir. Buna göre, laminer
3.2. Kanat etkenliği akışta lokal Nusselt sayısı eşitlik (19)’da gösterilmektedir.

Kanat kullanımı, bir yüzeyden ısı geçişini artırmak için Nu = 0.332 Re 1 / 2 Pr 1 / 3 (19)
etkin yüzey alanını artırmayı amaçlar. Bununla birlikte,
kanatın kendisi orijinal yüzeyden ısı geçişine bir iletim
Burada Nu ve Re sayıları yerlerine yazılırsa eşitlik (20)
direnci gösterir. Bu nedenle, kanat kullanımının ısı geçişini
elde edilir.
mutlaka artıracağı önceden söylenemez. Bu husus kanat
1/ 2
etkenliği tanımlanarak değerlendirilebilir. Kanat etkenliği, hx ⋅ x u⋅ρ ⋅x
ε f , kanatlı halde geçen ısının kanatsız halde geçebilecek = Nu x = 0.332 ⋅   ⋅ Pr 1 / 3 (20)
k  µ 
ısıya oranı olarak tanımlanır ve eşitlik (16) ile gösterilmiştir. Buradan;
qf 1/ 2
εf = (16) u⋅ρ⋅x k 
hAc ,bθ b hx = 0.332  ⋅   ⋅ Pr 1 / 3 (21)
 µ   x
3.3. Kanat verimi
Levha yüzeyi boyunca ortalama taşınım katsayısı eşitlik
Taşınım için en yüksek sıcaklık farkı, kanat dibi (x=0) (22) ile ifade edilmiştir.
L
sıcaklığı ile akışkan arasındaki sıcaklık farkıdır, 1
θ b = Tb − T∞ . Bu nedenle bir kanatın yayabileceği h =   ∫ hx dx (22)
L0
enerjinin en yüksek değeri bütün kanat yüzeyi taban
sıcaklığında olduğu zaman gerçekleşecektir. Ancak bu (22) bağıntısında hx yerine (21) ifadesi yazılır ve gerekli
ideal bir durumdur ve kanat içinde bir sıcaklık değişimi her ara işlemler yapılırsa eşitlik (23) elde edilir.
zaman vardır. Bu düşünceden yola çıkarak kanat verimi 1/ 2
eşitlik (17) ve (18)’de gösterilmiştir.  k  u⋅ρ⋅L
h = 0.664   ⋅   Pr 1 / 3 (23)
tanh (mLc ) L  µ 
ηf = (17)
mLc 4. Bulgular ve tartışma
1/ 2
 2h  Verilen her bir ısı akısı değeri için, bu değer sabit kalmak
mLc =   L3c / 2 (18)
 kA  kaydıyla hava hızının 0,5 m/s’den 5 m/s’ye kadar 0,5 m/s
 p  aralıklarla artan on farklı değeriyle çalışıldı ve sonuçlar
buna göre yorumlandı. 5 m/s’yi geçen hızlar için uygun
değerler tespit edilemedi.

1833
 Şirin, S., Altınışık, K. ve Ateş, A.

Elde edilen deney verilerinden yola çıkılarak, Reynolds

1.4
sayısı, Nusselt sayısı, ısı taşınım katsayısı, kanatsız 15 W
bölgelerden transfer edilen ısı, bir kanatcıktan transfer 1.2 20 W
edilen ısı ve kanatcıklardan toplam transfer edilen ısı, 1 25 W
kanat etkenliği ve kanat verimi her bir deney için

q (kanatsız), W
30 W
hesaplandı. 0.8 35 W

0.6 40 W

Hesaplanan kanatcıksız ve kanatcıklı yüzeylerden olan ısı 45 W

0.4
transferi değerleri ile farklı ısı akılarında ve hızlara göre 50 W
55 W
karşılaştırma yapıldı. 0.2
60 W
0 65 W
Şekil 7 ve 8’de görüldüğü gibi, kanatlardan ve kanatsız 0 2000 4000 6000 8000 10000
70 W
alandan transfer edilen ısı, verilen her bir ısı akısı için, 2 Re
m/s’ye kadar artmaktadır. Ancak 2 m/s’den sonra azaldığı
ve 5 m/s hıza kadar azalarak devam ettiği görülmektedir.
Aynı durum, Şekil 9 ve 10‘da Reynolds sayısının 2700 ve Şekil 10. Kanatcıksız alandan transfer edilen ısının
3500 aralığı için de geçerlidir. Reynolds sayısına göre değişimi

70 15 W Akışkan ile katı cisim arasındaki ısı transferinde etken

60 20 W olan faktörler zaman, ısı transfer yüzeyi, ısı taşınım
25 W katsayısı, akışkan hızı, ısı iletim katsayısı ve akışkan
50
30 W sıcaklığıdır. Bu çalışmada kanat yüzeyi sabit kalmaktadır.
40 35 W Isı transferi akışkan moleküllerinin ısı transfer yüzeyi ile
q (W)

30
40 W teması sonucu gerçekleşir. Bu moleküllerin yoğunluğu
45 W akışkan hızına bağlı olarak artmaktadır. Ancak belli bir hız
20
50 W değerinden sonra temas süresi kısalacağından, hava
10 55 W molekülleri ve katı cisim arasındaki ısı transferi miktarı
60 W azalır.
0
0 1 2 3 4 5 6 65 W

hız (m/s) 70 W Bu sonuç, ısı transferinin en fazla 2 m/s hızda

gerçekleştiğini göstermektedir. Genişletilmiş yüzeylerde
Şekil 7. Kanatlardan transfer edilen ısının hıza göre temel amaç, yüzey ve çevresindeki akışkan arasında ısı
değişimi geçişini arttırmaktır. 2 m/s hızda, hem kanatcıklardan
transfer edilen ısı, hem de kanatsız bölgelerden transfer
1,4 15 W edilen ısı maksimumdur. Bu ise, optimum çalışma hızı
20 W olarak nitelendirilebilir.
1,2
25 W
1
30 W
Toplam ısı transferinin, verilen ısı akısından farklı ve daha
0,8
küçük olduğu görülmektedir. Bu durum, beklenen bir
35 W
q (W )

sonuçtur. Bunun nedeni, ısı kayıpları olarak açıklanabilir.

40 W
0,6 Isıtıcıya verilen ısı akısının bir bölümü içinde bulunduğu
45 W
0,4
alüminyum borudan dışarıya doğru geçmektedir.
50 W

mLc = (2h / kAp ) L3c / 2

0,2 55 W 1/ 2
60 W
Kanatcık verimi,
0
0 1 2 3 4 5 6 65 W parametresinin bir fonksiyonudur. Şekil 11’de kanatcık
hız (m/s) 70 W veriminin mLc ile değişimi gösterilmektedir. Şekil 6’da
Şekil 8. Kanatsız bölgelerden transfer edilen ısının hıza gösterilen dikdörtgen profilli düz kanatların veriminin bu
göre değişimi parametreye göre değişimiyle uyumlu olduğu görüldü.
70 Ancak bu çalışmada mLc değeri, oldukça küçüktür.
15 W
60 20 W
Bunun nedeni, kanatcık boyutlarının çok küçük olmasıdır.

50
25 W mLc değeri 0,19-0,34 aralığındadır ve bu aralık için, verim
30 W
q(kanatlı), W

0,98’den başlamakta ve azalarak devam etmektedir. Bu

40 35 W
aralıkta, bütün ısı akıları için yaklaşık aynı değişim olduğu
40 W
30 görüldü. Bu da, Şekil 6 ile uyum içinde olduğunu
45 W
göstermektedir.
20 50 W

10 55 W
60 W
0
65 W
0 2000 4000 6000 8000 10000
70 W
Re

Şekil 9. Kanatcıklardan transfer edilen ısının Reynolds

sayısına göre değişimi

1834
 Şirin, S., Altınışık, K. ve Ateş, A.

T∞ Akışkan sıcaklığı, ºC
t Kanat kalınlığı, m
u Akışkanın ortalama hızı, m/s
z Kanat genişliği,m
µ Dinamik viskozite, kg/ms
ρ Yoğunluk, kg/m
3

εf Kanat etkenliği

ηf Kanat verimi

Şekil 11. Kanatcık veriminin mLc ile değişimi
5. Sonuç ve öneriler
Deneysel olarak gerçekleştirilen bu çalışmada, bilgisayar
soğutucuları esas alınarak silindirik bir boru içerisine
yerleştirilen kanatçık dizilerinde; zorlanmış taşınım ile ısı
transferi incelendi ve elde edilen sonuçlar aşağıda
özetlendi.
• Her bir ısı akısı için, hava hızının 0,5 m/s’den 5
m/s’ye kadar 0,5 m/s aralıklarla artan farklı
değerleriyle çalışıldı.
• Kanatcıksız ve kanatcıklı yüzeylerden olan ısı
transferi hesaplandı, farklı ısı akıları ve hızlara göre
mukayese edildi.
• Kanatlardan ve kanatsız alandan transfer edilen ısı,
verilen her bir ısı akısı için, 2 m/s’ye kadar artarken 2
m/s’den sonra azaldığı ve 5 m/s hıza kadar azalarak
devam ettiği görülmektedir (Şekil 7-10).
• Bu çalışmanın verileri ile literatürdeki benzer
çalışmalar mukayese edildiğinde sonuçların uyumlu
olduğu görüldü (Şekil 11).
Sonuç olarak; bu deneysel çalışmayla elektronik cihazların
soğutulmasında kullanılan kanatcıklı yüzeylerde ısı
transferinin belli bir hız değerine kadar arttığı, daha sonra
ise azaldığı görüldü. Yapılan bu çalışma diğer bu tür
çalışmalar için temel alınarak uygulanabileceği görüşüne
sahip olundu.
6. Sembol ve kısaltmalar
2 Sinks For Electronics Cooling, International Journal of
Ac Kanat dibi alanı, m
Ap Kanat profil alanı, m
2 [9] Altınışık, K., Isı Transferi, Nobel Yayın, Ankara, 2003
2
h Isı taşınım katsayısı, W/m ºC
2 Temelleri, Literatür Yayıncılık, 2000.
h Ortalama taşınım katsayısı, W/m ºC
hx Yerel taşınım katsayısı, W/m2ºC
Kaynaklar
[1] Juncu, G., A Numerical Study of Momentum and
Forced Convection Heat Transfer Around Two Tandem
Circular Cylinders at Low Reynolds Numbers. Part II:
Forced Convection Heat Transfer, International Journal
of Heat and Mass Transfer, 50, 3799–3808, 2007.
[2] Bhowmik, H., Tso, C.P., Tou, K.W., Tan, F.L.,
Convection Heat Transfer From Discrete Heat Sources
in A Liquid Cooled Rectangular Channel, Applied
Thermal Engineering, 25, 2532–2542, 2005.
[3] Sultan, G.I., Enhancing Forced Convection Heat
Transfer From Multiple Protruding Heat Sources
Simulating Electronic Components in a Horizontal
Channel by Passive Cooling, Microelectronics Journal,
31, 773–779, 2000.
[4] Sezai, I., Mohamad, A.A., Natural Convection From a
Discrete Heat Source on The Bottom of a Horizontal
Enclosure, International Journal of Heat and Mass
Transfer, 43, 2257-2266, 2000.
[5] Tou, S.K.W., Zhang, X.F., Three-Dimensional
Numerical Simulation of Natural Convection in an
Inclined Liquid-Filled Enclosure With an Array of
Discrete Heaters, International Journal of Heat and
Mass Transfer, 46, 127–138, 2003.
[6] Avelar, A.C., Ganzarolli, M.M., Natural Convection in an
Array of Vertical Channels with Two-Dimensional Heat
Sources: Uniform and Non-Uniform Plate Heating, Heat
Transfer Engineering, 25(7):46–56, 2004.
[7] Peles, Y., Koşar, A., Mishra C., Kuo, C. J., Schneider,
B., Forced Convective Heat Transfer Across a Pin Fin
Micro Heat Sink, International Journal of Heat and
Mass Transfer, 48, 3615-3627, 2005.
[8] Zhao, C. Y., Lu, T. J., Analysis of Microchannel Heat
Heat and Mass Transfer, 45, 4857-4869, 2002.
[10] Incropera, F. P., DeWitt, D. P., Isı ve Kütle Geçişinin
[11]Azar, K., Thermal Measurements In Electronics
Cooling, Crc Pres, New York, 1997.

k Isı iletkenlik katsayısı, W/mºC

L Kanat genişliği, m
Nu Nusselt sayısı
Re Reynolds sayısı
P Kanadın çevre uzunluğu, m
Pr Prandtl sayısı
q Isı akısı, W
Tb Kanat dibi sıcaklığı, ºC

1835
5th International Advanced Technologies Symposium (IATS’09), May 13-15, 2009, Karabuk, Turkey

A COMPARISON OF ENERGY AND POWER CONVERSION

EFFICIENCIES OF m-Si AND p-Si PV CELLS IN TRABZON
Erdem CÜCE a,*, Tülin BALİ b
a,
* Karadeniz Technical University, Mechanical Engineering Department, Trabzon, Turkey, ecuce@ktu.edu.tr
b
Karadeniz Technical University, Mechanical Engineering Department, Trabzon, Turkey, bali@ktu.edu.tr

Abstract operating condition ( Ta = 25 oC and φ = 90 % ) which

In this study, energy and power conversion efficiencies of
m-Si and p-Si PV cells were compared for the
subtropical climate of Trabzon. The experiments were
carried out for both indoor and outdoor operating
conditions. Current-voltage (I-V) and power-voltage (P-V)
characteristic curves were plotted for each cell and
performance results of the PV cells were evaluated.
Keywords: Energy, PV cells, Efficiency, m-Si, p-Si
1. Introduction
Solar energy which is produced by the photons from the
sun is one of the most important renewable energy
sources due to it provides an unlimited, clean and
environment friendly energy. Conversion of sunlight
directly into electricity by PV cells is a significant and
rapidly developing solar energy application. In literature
many researchers emphasize the importance of studies
concerning performance evaluation of PV cells [1-12].
Determination of the most appropriate operating conditions
for any PV cell requires a performance analysis including
energy and power conversion efficiencies.
For a PV cell, efficiency measures the ability to convert
radiative energy into electrical energy. There are two
efficiency expressions which characterize the performance
evaluation of PV cells. First one is the energy efficiency
and it is calculated using the ratio of the theoretical
electrical power output of PV cell divided by the input
illumination intensity. The second one is the power
conversion efficiency and it is determined from the ratio of
the maximum power output of PV cell divided by the input
illumination intensity. The variation of these efficiencies
with different illumination intensities and cell temperatures
is quite important to specify the performance
characteristics of PV cells at a particular location.
characterize the subtropical climate of Trabzon.
A solar simulator which uses tungsten-halogen bulbs was
manufactured to obtain different illumination intensities in
indoor operating conditions and it was placed on the
ceiling of the control room. Finally, current-voltage (I-V)
and power-voltage (P-V) curves of m-Si and p-Si PV cells
were plotted. Energy and power conversion efficiencies of
these PV cells were compared.
2. Theoretical Investigation
The current-voltage characteristic of a PV cell can be
presented by either a two diode model or by a single diode
model. However, the single diode model is the most
popular one for PV cells.
Under constant illumination intensity, the current-voltage
relation for a PV cell is given by
I = I ph − I d − I p
 β  
= I ph − I s  exp  (V + R s I )  − 1 − Gsh (V + R s I ) (1)
 n  
where I ph , I d and I p being the photocurrent, the diode
current and the shunt current; I s , n , R s and Gsh are the
diode saturation current, the diode ideality factor, the
series resistance and the shunt conductance
respectively. β is the usual inverse thermal voltage [8]. PV
cell parameters are quite important due to they affect the
energy and power conversion efficiencies of a PV cell. The
power conversion efficiency of a PV cell is determined by
Voc

Trabzon, located on the northeast of Turkey, has humid

η pce = ∫
V =0
I (V ) dV / G A (2)
subtropical climate. Although many studies were
performed concerning performance evaluation of PV cells
at high temperatures [1], in tropical [2,3,4,5] and desert which is illustrated in Figure 1. If the effect of series ( R s )
climates [6,7] there is no analysis in literature which was and shunt resistance ( R sh ) on the I-V characteristic of the
carried out in this climate. This study consists of indoor
PV cell is neglected, the ideal power rectangle is obtained
and outdoor experiments of m-Si and p-Si PV cells. It is
as can be seen in Figure 2 and the energy efficiency of the
well-known fact that dry-bulb temperature does not vary in
cell is calculated by
a humidification process. Thus, the surface temperature of
a PV cell remains constant for different relative humidity
concentrations of environment. The outdoor experiments ηe = I sc Voc / G A (3)
were performed to examine the humidity effect on
illumination intensity. Since the linear relation between
short circuit current and illumination intensity did not vary
with different relative humidity concentrations,
indoor experiments were carried out for a specific

© IATS’09, Karabük University, Karabük, Turkey

1836
 Cüce, E. and Bali, T.

0.08
intensity. A control room with air conditioning system was
I sc projected to be able to carry out the experiments under
0.07
Irreversibilities
different relative humidity concentrations. A LUXOR 10 W p
p-Si and an ALFASOLAR 10 W p m-Si PV module were
0.06
examined in the study. The experimental setup is
0.05
illustrated in Figure 4.
I (A)

0.04

Power output
0.03

0.02

0.01

Voc
0.00
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

V (V)

Figure 1. Power output of a PV cell with the effects of Figure 3. Illumination system consists of 12 tungsten-
ıııııııınııjııı R s and R sh . nııııııııııığğiihalogen bulbs.

0.08

I sc
0.07

0.06

0.05
I (A)

0.04
Ideal Power Rectangle
0.03

0.02
Figure 4. The experimental setup and the control room.

A LUTRON AM 4204HA hot wire anemometer was

0.01
preferred to determine the wind speed for outdoor
Voc measurements. The measurement devices can be seen in
0.00
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
Figure 5.
V (V)

Figure 2. Power output of a PV cell without the effects of

ıııııııııııııııı R s and R sh .

3. Experimental Study

In this experimental study, a solar simulator which uses 12

tungsten-halogen bulbs was manufactured to obtain the
different illumination intensities in indoor operating
conditions. Each bulb provides energy at the rate of
1000W. The illumination system can be seen in Figure 3.

The electrical parameters of the PV modules were
evaluated using FLUKE 87V multimeters with a measuring
error of 0.2% for DC current and 0.06% for DC voltage.
A rheostat was used to vary the resistance of the circuit. A
LUTRON HT 3006HA humidity/temperature meter was
utilized for temperature and humidity measurements for
the control room. A CMP 11 Pyranometer with high
linearity and low tilt error was used to measure illumination
Figure 5. The measurement devices for the electrical
nııııııııjşiuiıiiparameters.
4. Results and Discussion
In order to examine the performance characteristics of
m-Si and p-Si PV modules in the subtropical climate of
Trabzon, the temperature and the relative humidity of the

1837
 Cüce, E. and Bali, T.

control room were adjusted to 25 oC and 90%, 0.30

respectively. I-V and P-V curves of the PV cells were 500 W/m2
plotted for four different illumination intensities which are
0.25
illustrated in Figure [6-9].

400 W/m2
0.30 0.20
500 W/m2

I (A)
0.25 0.15 300 W/m2

400 W/m2
0.20 0.10
200 W/m2

300 W/m2
I (A )

0.15 0.05

0.10 0.00
200 W/m2 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22

V (V)
0.05

Figure 8. The comparison of I-V curves of p-Si PV

yııııııııııııııı ımodule.
0.00
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22

V (V) 5

Figure 6. The comparison of I-V curves of m-Si PV 500 W/m2

yıııııııııııııııımodule. 4

400 W/m2
4.5

500 W/m2 3
4.0
P (W )

300 W/m2
3.5
400 W/m2 2

3.0
200 W/m2
2.5 1
P (W )

300 W/m2
2.0

1.5 0
200 W/m2 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22

1.0 V (V)

0.5
Figure 9. The comparison of P-V curves of p-Si PV
0.0 yıııııııııııııııımodule.
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22

V (V) Due to the linear growth of short circuit current and

exponential increase of open circuit voltage, energy and
power conversion efficiencies of m-Si and p-Si PV
Figure 7. The comparison of P-V curves of m-Si PV modules increased exponentially as can be seen in Figure
yııııııııııııııiıımodule. 11.

As it is seen in Figure 10, A linear variation of short circuit

current and maximum current was observed with
increasing illumination intensity for both m-Si and p-Sİ PV
modules. On the contrary, open circuit voltages of the PV
modules increased exponentially. The exponential term of
current-voltage characteristic is more dominant for m-Si in
comparison to p-Si.

1838
 Cüce, E. and Bali, T.

Nomenclature

0.30 I Current
V Voltage
P Power
0.25 Im Maximum current
Vm Maximum voltage
I sc Short circuit current
0.20 Voc Open circuit voltage
I (A )

Isc (m-Si) I ph Photocurrent

Isc (p-Si)
Id Diode current
0.15
Ip Shunt current
Im (m-Si)
Is Diode saturation current
Im (p-Si)
0.10 n Ideality factor
Rs Series resistance
Gsh Shunt conductance
0.05 G Illumination intensity
200 250 300 350 400 450 500
A Surface area of PV module
G (W/m2) η pce Power conversion efficiency

Figure 10. Variation of I sc and I m of m-Si and p-Si

ηe Energy efficiency

ııııııııııııniiiiiiiPV modules with different G.

Conclusion

In this experimental study, the linear relation between short

19 circuit current and illumination intensity did not vary with
different relative humidity concentrations. Therefore, the
18 experiments were carried out for one relative humidity
ηe m-Si concentration at the rate of 90% in indoor operating
17
conditions. Regarding to the results, the energy and the
16 power conversion efficiencies of m-Si PV modules are
ηpce m-Si better than those of p-Si PV modules. In future studies, it is
15 suggested to be investigated of the performance of PV
ηe p-Si modules for different cell temperatures.
14
η (% )

13
ηpce p-Si
References
12
[1] Yuri V. Vorobiev et al. Photovoltaic solar cells
11 performance at elevated temperatures, Solar Energy
78 (2005) 243-250.
10 [2] A.J. Carr, T.L. Pryor, A comparison of the
performance of different PV module types in
9
temperate climates, Solar Energy 76 (2004) 285-294.
8 [3] A.Q. Malik, Salmi Jan Bin Haji Damit, Outdoor testing
200 250 300 350 400 450 500 of single crystal silicon solar cells, Renewable Energy
G (W/m ) 2 28 (2003) 1433-1445.
[4] Akhmad, K., Kitamura, A., Yamamoto, F., Okamoto,
H., Takakura, H., Hamakawa, Y., 1997. Outdoor
Figure 11. Variation of ηe and η pce of m-Si and p-Si performance of a-Si and p-Si modules. Solar Energy
ııııııııııııniiiiiiıPV modules with different G. Materials & Solar Cells 46, 209-218.
[5] Ikisawa, M., Outdoor exposure tests of photovoltaic
In indoor experiments, ηe and η pce of m-Si PV module modules in Japan and Overseas. In: Scheers, H.,
were seen to vary 12.95% to 17.85% and 11.31% to (Eds.), Proceedings of 16th European Photovoltaic
Solar Energy Conference, Glasgow, UK. pp. 2276-
15.84%, respectively. Otherwise, ηe and η pce of p-Si PV
2279.
module were lower ranging from 10.38% to 14.85% [6] Mohammed Sadok, Ahmed Mehdaoui, Outdoor
and 9.07% to 13.14%, respectively. For the conditions of testing of photovoltaic arrays in the Saharan region,
experimental study, the result of m-Si PV modules are Renewable Energy 33 (2008) 2516-2524.
more appropriate than p-Si PV modules was observed. [7] H.M.S. Hussein, G.E. Ahmad, H.H. El-Ghetany,
Performance evaluation of photovoltaic modules

1839
 Cüce, E. and Bali, T.

at different tilt angles and orientations, Energy

Conversion & Management 45 (2004) 2441-2452.
[8] K. Bouzidi, M. Chegaar, A. Bouhemadou, Solar cells
parameters evaluation considering the series and
shunt resistance, Solar Energy Materials & Solar
Cells 91 (2007) 1647-1651.
[9] G.E. Ahmad, H.M.S. Hussein, H.H. El-Ghetany,
Theoretical analysis and experimental verification of
PV modules, Renewable Energy 28 (2003) 1159-
1168.
[10] Ahmet Duran Sahin, Ibrahim Dincer, Marc A. Rosen,
Thermodynamic analysis of solar photovoltaic cell
systems, Solar Energy Materials & Solar Cells 91
(2007) 153-159.
[11] E. Radziemska, The effect of temperature on the
power drop in crystalline silicon solar cells,
Renewable Energy 28 (2003) 1-12.
[12] R.M. Mehra et al. Effect of illumination intensity and
temperature on the I-V characteristics of n-C/p-Si
heterojunction, Solar Energy Materials & Solar Cells
73 (2002) 261-267.
[13] Tom Markvart, Luis Castaner, Practical Handbook of
Photovoltaics: Fundamentals and Applications,
Elsevier, UK, 2003.
[14] A. Luque, S. Hegedus, Handbook of Photovoltaic
Science and Engineering, Wiley, UK, 2003.

1840
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
TARIMSAL ATIK BİLEŞENLERİNDEN KİMYASAL VE ENERJİ
ÜRETİMİNDE FAYDALANMA
USING AGRICULTURAL WASTES TO PRODUCE CHEMICAL
PRODUCTS AND ENERGY
a*
Ayhan TOZOĞLU Halil İbrahim ŞAHİN , İlter BEKAR
a*
Düzce Üniversitesi, Orman Fakültesi, Düzce, Türkiye, E-Posta: ayhantozluoglu@duzce.edu.tr
b
Düzce Üniversitesi, Orman Fakültesi, Düzce, Türkiye, E-Posta: halilibrahimsahin@duzce.edu.tr
c
Düzce Üniversitesi, Orman Fakültesi, Düzce, Türkiye, E-Posta: ilterbekar@duzce.edu.tr
Özet
Katma değeri düşük olan odunsu atıklar, kolay ve az
masrafla, direk yakılarak evlerde ve işyerlerinde gerekli
olan enerjinin en azından bir kısmının elde edilmesinde
kullanılabilir. Fakat bu ürünler kimyasal içerik bakımından
taze odunlardan fazla farklı değildir ve yüksek sıcaklıkta
termal bozunmasıyla odun katranı, kömür ve gazlardan
oluşan birçok ürün elde edilebilir. Son yıllarda giderek
artan fiyatlar ve özellikle petrol gereksinimini dış alım yolu
ile karşılayan ülkeler için değişik bir enerji kaynağı olarak
lignoselülozik maddelerden yararlanmak üzere, biyokütle
miktarının yükseltilmesine, kimyasal maddelere
dönüştürmeye ve uygun işleme olanaklarına yönelik
çalışmalar hızla devam etmektedir.
Bu çalışmada ise mevcut potansiyeli ile kimyasal ve enerji
sektörü için önemli bir hammadde kaynağı olan yıllık
bitkilerden enerji ve farklı kimyasalların üretimine yönelik
bilgiler son yıllarda yapılan literatür çalışmaları da dikkate
alınarak değerlendirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Etanol, fermantasyon,
sakkarifikasyon, yıllık bitki, termal degradasyon.
Abstract
Low value-added woody wastes can be used to obtain
some of the required energy at living and working places
by directly burning these wastes easily. However these
products are not very different from new and young woods
so that thermal degradation under high temperatures may
cause to extract products like wooden tar, coal and various
types of gases. In recent years, due to the increasing oil
prices, countries which supply required amount of oil by
importation are looking for ways to benefit from ligno
cellulosic materials. Accordingly activities such as
increasing biomass amount, transforming them into
chemicals and finding process for production are highly
valuable.
In this study existing potential of annual plants as raw
materials to produce various chemicals and obtain energy
is significantly evaluated concerning recent related
literature.
Key words: Ethanol, fermentation, saccarification, annual
plants, thermal degradation.
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1841
b c
1. Giriş
Fosil kökenli yakıt kaynakları yıllardır dünyanın her yerinde
enerji kaynağı olarak kullanılmaktadır. Ham petrolün,
dünya enerji kaynaklarının %38’ini, kömürün %25’ini ve
doğal gazın da %22’sini oluşturmasıyla, dünya enerji
gereksiniminin %85’i fosil kökenli yakıt kaynaklarından
sağlanmaktadır. Dünya petrolünün ise yaklaşık olarak
%75’i Orta Doğu ülkelerinde bulunmakta olup, ülkemiz gibi
petrol fakiri ülkeler yakıt teminindeki aksamalardan ve fiyat
artışlarının neden olduğu ekonomik ve stratejik
aksaklıklardan oldukça etkilenmektedirler [1]. Bu nedenle
de 1970’li yıllardaki petrol krizinden sonra ülkeler kendi öz
kaynaklarını kullanarak dışa bağımlılıklarını azaltabilmek
için yeni alternatif enerji kaynakları bulma ve yararlanma
zorunluluğunu algılamışlardır.
Son yıllarda çeşitli ülkelerde biyoyakıt üretim programları
uygulanmakta olup, bu programların kısa vadedeki
amaçları alternatif taşıt yakıtları, katkı maddeleri ve çeşitli
yağların düşük maliyetli biyokütlelerden üretimi için gerekli
teknolojileri üretmek; orta ve uzun vadeli programlarda ise
enerji amaçlı bitkiler yetiştirmektir. Daha temiz ve
yaşanılabilir bir dünya için çevre ile dost, yüksek miktarda
elde edilebilen bölgelerde biyokütlenin enerji üretmek için
kullanılması, teknolojilerdeki ilerlemeler ve çevresel
ihtiyaçlar ile beraber önem kazanmıştır. Bu noktada,
yenilenebilir doğal kaynaklardan kimyasal ve biyolojik yolla
elde edilen yakıt değeri yüksek etanolün kullanılması
birçok araştırmacı tarafından önerilmektedir [1]. Ayrıca
etanolün yanması sonucu, petrol ürünlerine göre daha
düşük oranlarda CO, CO2 ile yanıcı olmayan
hidrokarbonlar, azot oksitler ve uçucu organik bileşiklerin
oluşması bu konunun önemini daha da çok artırmaktadır
[2].
Günümüzde dünyada yapılan çalışmaların büyük bir kısmı
ise yenilenebilir tarım bitkilerinden etanol ve biyodizel
üretimidir. Özellikle son zamanlarda odun hammaddesi
yerine yıllık bitki ve tarımsal atıkların bu amaç için
kullanılmasıyla hem ormanlara olan talebin azaltılması
amaçlanmakta hem de var olan bir potansiyeli ile orman
endüstrisinde ve enerji üretimi amaçlı kullanım alanlarında
bir boşluğu doldurması amaçlanmaktadır [3]. Biyokütlenin
bol ve ucuz bulunduğu Brezilya ve Amerika Birleşik
Devletlerinde, şeker kamışı, mısır ve buğday gibi tarımsal
atıklardan etanol üretilerek ticari olarak araçlarda motor
yakıtı olarak kullanılmaktadır. Lignoselülozik hammadde
kaynaklarının oldukça fazla bulunduğu ülkemizde de bu
tarz çalışmalara gereken önemimin verilmesiyle önemli

miktardaki biyokütle potansiyelinin değerlendirilebileceği ve
böylece var olan enerji sıkıntısının giderilebileceği
düşünülmektedir. Her ne kadar lignoselülozik biyokütlenin
enerji amaçlı kullanımı son yıllarda çok daha fazla önem
arz etmekte ise de son yıllarda yapılan çalışmalar tarımsal
atık selüloz ve polyozlarından farklı kimyasal ürünlerin
üretilebilirliği üzerine de yoğunlaşmış durumdadır.
Bu çalışmada lignoselülozik maddelerden enerji ve
kimyasal ürünlerin üretimi hakkında genel bilgiler verilecek
ve bu sektörler için alternatif hammadde kaynaklarından
biri sayılabilecek tarımsal atıkların endüstriyel kullanımına
dönük çalışmalara son yıllarda bilim adamlarının sağladığı
katkılardan bahsedilecektir.
2. Biyokütlenin Termal Degradasyonu
Biyokütlenin termal degradasyonunda farklı işlemler
uygulanır.
2.1. Piroliz
Organik maddeler oksijensiz ortamda ısıtılırsa ortaya çıkan
termal parçalanma sürecine piroliz adı verilir. Oksijensiz
o
ortamda 500-600 C’ a kadar yapılan ısıtmada; gaz
bileşenleri, uçucu yoğuşabilir maddeler, mangal kömürü ve
kül açığa çıkar. Yüksek sıcaklığa çıkıldığında ise gaz
bileşenleri açığa çıkar [4].
2.2. Karbonlaştırma
Karbonlaştırmada; biyokütle havasız ortamda kimyasal
parçalanmaya uğrar. Bu işlem de farklı sıcaklık
o önce
bölgelerinde gerçekleşir. Yaklaşık 170 C’a kadar suyun
o
buharlaşması tamamlanır. 180 C den yüksek sıcaklıklarda
biyokütle polimerlerinin parçalanma tepkimeleri açığa
o
çıkmaya başlar. 200-350 C sıcaklıklar arasında
eksotermik boşalma reaksiyonları meydana gelerek
o asetik asit, ksilitol ve sorbitol gibi yan ürünlerin elde
metanol, asetik asit, katran, CO ve su açığa çıkar. 350 C’
nin üzerindeki sıcaklıklarda ek katran ürünleri oluşur.
o
500 C dan daha yüksek sıcaklıklarda çatlama süreci ve
dehidrasyon tepkimeleri oluşur [4].
2.3. Gazlaştırma
o
Organik maddelerin gazlaştırılmasın da yaklaşık 500 C
sıcaklığa kadar olan süreç piroliz safhası olup burada;
o iki önemli faktör bulunmaktadır. Birinci sınırlayıcı faktör
karbon, gazlar ve katran elde edilir. Isıtma 1000 C’ a
kadar çıkıldığında karbon da su buharıyla tepkimeye
girerek CO ve H üretilir. Gasifikasyonda önemli olan
2
biyokütlenin nem oranının % 30’u geçmemesidir. Nem
oranı arttıkça gazın kalorifik değeri düşmektedir. Ayrıca
hacimsel olarak yanabilir gaz olan CO miktarı düşerken
CO miktarı da artmaktadır [4].
2
2.4. Sıvılaştırma
Biyokütlenin sıvılaştırılması işleminde amaç gazlı
bileşiklerin yanında yüksek verimlerde hidrokarbon ve
fenoller ile yüksek dereceli petrol ürünlerinin üretimini de
sağlamaktır. Biyokütlenin sıvılaştırılmasında çözücü olarak
su, yağ, aseton veya yüksek basınç ve sıcaklık
1842
Tozluoğlu, A., Şahin, H. İ., Bekar,İ.
kademelerinde ise alkol-su karışımları kullanılabilmektedir
[5]. Odunun sıvılaştırılması işlemi sayesinde polisakkaritler
monosakkaritlere ve monosakkaritlerde furfural ve fenolik
lignin gibi degradasyon ürünlerine dönüşebilmektedir [6].
2.5. Yakma
Biyokütleyi yakma prosesi kullanan yakma sistemine bağlı
olarak farklı verimlerde ısı üretimine sebebiyet
vermektedir. Biyokütleden yakma prosesiyle ısı enerjisi
elde etmede en önemli kısmı kabuk içeriği oluşturmaktadır.
Kabuk içerdiği daha fazla ekstraktif madde nedeniyle daha
fazla enerji yaymaktadır [5].
3. Biyokütlenin Sakkarifikasyonu
(Şekerleştirilmesi)
Biyokütleyi oluşturan polisakkaritlerin (selüloz, polyozlar)
şekerlere hidrolizi sakkarifikasyon yöntemlerinin temelini
oluşturmaktadır. Sakkarifikasyon işleminin ana ürünü
selüloz ve kısmen mannandan elde edilen glukozdur [5].
Sakkarifikasyon işleminde kullanılan kimyasallar daha çok
sülfürik ve hidroklorik asit konsantrasyonlarıdır.
Sakkarifikasyon işlemlerinde seyreltik asit belirli
sıcaklıklarda uygulanabiliyor olmasına karşın, konsantre
asit oda sıcaklığında uygulanmaktadır. Bununla birlikte,
konsantre asit kullanımı düşük reaksiyon sıcaklıklarında
çalışmayı avantajlı kılarken diğer yandan sistemde
korozyonu önleyici maliyetlerin artmasına neden
olmaktadır.
Birçok sakkarifikasyon metodunda selülozun hidrolizinden
kolayca hidrolize olabilen polyozların
uzaklaştırılmasını sağlamak amacıyla ön hidroliz işlemi
uygulanmaktadır. Bu durum özellikle yüksek ksilan
içeriğine sahip olan yıllık bitkilerin sakkarifikasyon işlemine
tabi tutulması sırasında önem arz etmektedir. Bu ön
hidroliz işlemleri ile odundan furfural, metanol, aseton,
edilmesi mümkün olmaktadır [7].
4. Selülozdan Kimyasal Ürünlerin Üretimi
Selülozun glukoza dönüşümü asit katalizörü, enzimatik
veya mikrobiyal hidroliz yoluyla olabilmektedir. Çözünmüş
ve ya amorf selüloz içindeki glukosidik bağlar asit ve
enzimatik hidroliz işlemlerinin bütün çeşitleriyle kolayca
hidrolize olabilmesine rağmen selüloz hidrolizini engelleyen
lignoselülozik materyaller içindeki lignin varlığı olup, lignin
selüloz hidrolizinde enzimatik atağı minimum seviyeye
düşürerek hidrolizi engellemeye çalışmaktadır. Diğer
taraftan selüloz kristal yapısı nedeniyle enzimatik hidrolize
olduğu kadar farklı kimyasalların hidrolizine de dayanıklıdır
[5]. Öte yandan ideal şartlar altında selülozun glukoza
dönüştürülmesinde enzimatik hidroliz işlemi yeterli görülse
de verim yalnızca %20-40’lara ulaşmaktadır. Enzimatik
hidrolizde sınırlayıcı bu etkiden başka uzun reaksiyon
süresi, enzimlerin inhibisyon ve inaktivasyonu ve
enzimlerin yüksek maliyeti diğer sınırlayıcı faktörler olarak
göze çarpmaktadır [8].
Odun sakkarifikasyonuyla ilgili olarak yukarda bahsedilen
ön hidroliz işlemlerinden başka selüloz materyelini hidroliz
işlemine karşı daha duyarlı hale getirebilecek diğer
 Tozluoğlu, A., Şahin, H. İ., Bekar,İ.

kimyasal ön muamele işlemleri uygulanabilmektedir. Bu tanıtılmaktadır [9]. Biyokütleyi oluşturan şekerlerin etanole
yöntemler buhar, gaz veya sulu sülfür dioksit muameleleri fermantasyonunda en önemli konulardan birisi ise
kadar iyi olan amonyum ve alkali solüsyonları ile şişme pentozların (5 karbonlu şeker) etanole fermantasyonu
sağlayan işlemleri kapsamaktadır. Tarımsal selülozik üzerine olmaktadır. Bu konuda yapılan ilk çalışmalar Viikari
materyallerin ve sert ağaçların hidrolizinde bahsedilen bu ve ark. [10] tarafından yürütülmekte olup, fusarium türü
muamele işlemleri etkin olmakta ve hidroliz sonucu elde mantarların fermantasyonuonu yoluyla, iki anaerobik
edilen lifsel materyallerin hayvan yemi olarak termofilik bakteri (Clostridium thermorellum ve
kullanılabileceği yapılan çalışmalarda gösterilmiştir [9]. Thermoanaero bacterethanolicus) kullanarak ksilozun
Bunun dışında öğütme parçalama defibrasyon veya ethanole fermantasyonu sağlanmıştır. Günümüzde ise
elektron ışın radyasyonu gibi mekanik ve fiziksel ön daha yüksek verimlerde pentozların etanole fermantasyonu
muamele işlemlerinin ise selülozu dekristalize ve üzerine çalışmalar yoğun bir şekilde devam etmektedir.
depolimerize ettiği ve bu yöntemlerde hidroliz oranının ve
Biyoetanol buğday sapı, sebze atıkları, mısır, patates,
veriminin genellikle daha yüksek olduğu belirlenmiştir.
şeker kamışı gibi biyokütlelerden elde edilmekte ve benzin
Ancak bu yöntemlerdeki yüksek enerji kullanımının
ile kullanıldığında oktan sayını artırıp, CO ve hidrokarbonlar
gerekliliği bu yöntemlerin fabrika ölçekli kullanımını
gibi zararlı gazların emisyonlarını azaltarak tam yanma
sınırlamaktadır. Diğer teknikler kadoksen veya demir
sağlamaktadır. Etanol veya etil alkol temiz renksiz bir sıvı
sodyum tetrahidrat gibi selüloz çözücülerde selülozun
çözündürülmesi ve reaktif olan ve enzimler tarafından olup, biyolojik olarak bozunur
ve çevre açısından bir tehdit oluşturmaz. Etanol yüksek
kolaylıkla hidrolize olan amorf selülozun çökeltilmesini
oktanlı bir yakıt olup, petrolde oktan artırıcı olarak kullanılır.
kapsamaktadır [5]. Şekil 1’de gösterildiği gibi glukozun
Etanol ile benzin karıştırılarak emisyonu azaltmak ve tam
kullanımında en başarılı rol fermantasyondur. Şeker
bir yanma sağlamak mümkündür. Yaygın olarak karıştırılan
substratının saflığına ve mayanın tipine bağlı olarak
kullanma oranları %10 etanol ve %90 petrol şeklindedir
fermantasyon yoluyla etanol, hayvan yemi (tek hücreli
protein, SCP) organik asitler, alkol ve aseton üretimi[11]. Etanol sıvı fuel olarak kullanılmakta ise de kimyada
önemli bir solvent olarak ve eten ve bütadien üretiminde
sağlanabilir.
önemli bir hammadde kaynağı olarak kullanılmaktadır.
Glukoz ve heksozların (6C’lu şekerler) etanole Etanolden %96 verimle ethen ve %70 verimle bütadien
fermantasyonu çok iyi bilinen bir yöntem olmakta olup üretimi sağlanabilmektedir [12].
Embden-Meyerhof-Parnas şemasıyla daha iyi bir şekilde

Selüloz türevleri SELÜLOZ

Kağıt
Rejenere selüloz

Hidroliz
Hidrojenasyon
Asit muamelesi

Levulinik Hidroksi
asit metil GLUKOZ Sorbitol Vitamin C
furfural

Fermentasyon
Poliamidler
Poliesterler
Polikarbonatlar
Epoksitler

Aseton Alkoller Etanol Maya Asitler

Bütanol Asetik asit

İzopraponol Eten Proteinler Laktik asit
Gliserol bütadien Vitaminler Sitrik asit
2,3-bütanediol Yağlar Butyrik asit
Amino asitler Glukonik asit
Polieten
Polistyren
Polivinil
klorit
Sentetik lastik

Şekil 1. Selülozlardan elde edilen kimyasal ürünler (Fengel ve Wegener, 1984).

Glukoz fermentasyonu hayvan yemi (tek hücreli protein) şeker solüsyonlarında fermantasyona yardımcı olarak
veya protein, amino asit ve vitamin sağlayıcı tatlandırıcı başarıyla kullanılmaktadır. Glukozun fermantasyonuyla
olarak kullanılabilmektedir. Torula mayası (Torula utilis) eten, glisol gliserol gibi poliollerin dışında bütanol ve

1843
 Tozluoğlu, A., Şahin, H. İ., Bekar,İ.

izopropanol üretimi gerçekleştirilebilmektedir. Bundan hidrolize olabilmektedir. Bu etkiden sakkarifikasyonunun

başka fermantasyon yoluyla laktik asit, butyrik asit, sitrik ön hidroliz yöntemlerinde, çözünebilir hamur üretiminde
asit, asetik asit gibi organik asitler ile aseton gibi veya buhar ekstraksiyonu gibi işlemler sırasında
kimyasalların üretimi de sağlanabilmektedir [9]. Öte yararlanılır [5]. Şekil 2’de polyozlardan elde edilen ürünler
yandan gukoz, katalitik alkalin hidrojenasyon yoluyla genel olarak gösterilmektedir.
sorbitole dönüştürülebilir. Sorbitol ise dietik tatlandırıcı
olarak veya askorbik asitlerin (C vitamini) sentezini Kristalin ksiloz katalitik hidrojenasyon yoluyla ksilitole
başlatıcı olarak kullanılabilmektedir. Bununla birlikte dönüştürülmektedir. Tatlandırıcı glikoz ile
glukozun farklı koşullarda asit katalizörü muamelesiyle bir karşılaştırıldığında ksilitolün non-karyojenik tatlandırıcı
diğer sakkarifikasyon ürünü olan 5-hidroksimetil furfural olarak şeker hastaları tarafından kullanabileceği
(Şekil 1) elde edilmektedir. Bu yapı sayısız reaksiyona belirtilmiştir. Diğer ilgi çekici odun şekeri polyolü ise
neden olarak poliester, poliamit, polikarbonat, epoksit mannitol olup, ticari sorbitol üretiminde yan ürün olarak
furan reçinesi ve naylon gibi ara ürünlerin oluşumuna %20 verimle üretilmektedir [13].
neden olmaktadır [5].
Ksilandan elde edilen, ksilozun bir hidrojenasyon ürünü
5. Polyozlardan Kimyasal Ürünlerin Üretimi olan furfural diğer önemli kimyasallardan biridir. Ksilandan
furfuralın üretiminde gerekli olan iki adım hidroliz ve asit
Polyozlar biyokütlenin ikinci polisakkarit kısmı olup, odun katalizörlü hidrojenasyondur (Şekil 2). Tarımsal atıklardan
biyokütlesinde yumuşak ağaçlarda %15-25, sert ağaçlarda %15–23 verimle furfural elde edilebileceği (tam kuru
ise %25-35 dolaylarında bulunmaktadırlar. Sert ağaçlarda materyale oranla) belirtilmiştir. Yumuşak ve sert
daha baskın olan polyozlar pentozlar (başlıca ksilanlar) odunlardan elde edilen furfural verimi ise nispeten daha
iken, yumuşak ağaçlarda heksozlar (başlıca mananlar) düşük olup %6–11 civarındadır [5].
olmaktadırlar. Ksilanlar mannanlara nazaran daha kolay

Kağıt üretiminde
POLYOZLAR kullanılan ek
kimyasallar

Ksilanlar Mannanlar
İleri
İşlemler
Hidroliz
Fermentasyon

Fermentasyon

Etanol
İleri
Maya Ksiloz Mannoz İşlemler
Maya
Hidrojenasyon Asit Esterifikasyon
muamelesi

Ksilitol Furfural Emulsifier Mannitol

Furan Furfuryl Furan Furfuryl Maleik

alkol Karbonik Akrilik asit
asit asit
Tetra
hidrofuran Ester Furan
reçinesi Nylon 5 Akrilatlar Reçineler
Polimerler

Poli Nylon
üretan 6,6

Şekil 2. Polyozlardan elde edilen kimyasal ürünler (Fengel ve Wegener, 1984).

Furfuralın sayısız ardışık bileşiklerinden biride furfuryl alkol (PVC) için değerli bir solvent olup çeşitli furan bileşiklerinin
olup, hidrojenasyon yoluyla elde edilmektedir. Bu ürünler üretiminde tercih edilmektedir. Tetrahidrafurfuryl alkol ve
ise değişik viskozitelere sahip sıvılar olup direnç özellikleri dihidropyran ise polyester ve poliamit üretiminde başlangıç
arttırılmış plastiklerin üretiminde kullanılmaktadır. Bunun materyali olarak kullanılmaktadır [5].Ksilozca zengin şeker
dışında furfuraldan poliüretan ve naylon 6,6 furan ve tetra solisyonları ise buhar ekstraksiyonu yoluyla
hidrofuran (THF) elde edilebilir. THF özellikle polivinil klorit oluşturulmaktadır. Nispeten basit bir teknolojiyle parçalara

1844

bölünmüş yıllık bitki veya bitki atıkları 180–200˚C de
doymuş buharla muamele edilmektedir. Elde edilen
materyal daha sonra liflendirilmekte ve suyla veya sulu
alkali solüsyonuyla yıkanmaktadır. Elde edilen bu metaller
yüksek kimyasal veya biokimyasal reaktiviteye sahiptir. Bu
malzeme selülozlu yiyecek olarak (kaba yem) veya lif
levha üretiminde kullanılabileceği gibi asetik veya
enzimatik hidroliz için de kullanılabilir [13].
6. Tarımsal Atıkların Kimysal ve Enerji Üretim
Amaçlı Kullanımı
Fosil yakıt kaynaklarının neden olduğu olumsuz etkileri
ortadan kaldırması, tarım ürünleri için yeni bir pazar
oluşturması ve buna benzer diğer birçok avantajıyla
özellikle enerji sektöründe ilgi odağı haline gelen
biyoetanol, günümüzde bilim adamlarının çalışmalarına
daha fazla konu olmaktadır. Yapılan literatür çalışmaları
incelendiğinde farklı hammadde kaynakları kullanılarak
yada üretimde farklı yöntemler denenerek biyoetanol
üretiminin gerçekleştirildiği ve bu çalışmaların o ülkelerin
sanayi ve hükümetlerince bizzat desteklendiği
görülmektedir.
Günümüzde tarımsal atıklardan biyoetanol üretiminde
seyreltik asit hidrolizi en fazla tercih edilen ön muamele
işlemidir [14]. Seyreltik asit ile ön muamele işleminde
bugün birçok fabrika aslında kendi teknolojisini
kullanmaktadır. Örneğin Raven Biofuel I.C. [15] iki
kademeli seyreltik asit hidrolizi ile kendi teknolojisini
Asit Hidrolizi
Hammadde I. Kademe
Ksiloz
Hidrojenasyon
FURFURAL
Şekil 3. İki kademeli seyreltik asit hidrolizi yöntemi [15].
Yapılan birçok çalışmada iki kademeli asit ön
muamelesinden sonra glikoz+ksiloz şeker verimini
artırmak amacıyla enzim uygulamalarının yer aldığı da
görülmektedir. Benzer bir çalışmada [18] mısır saplarından
etanol üretiminde iki kademeli seyreltik sülfürik asit+selülaz
enzim muamelesini denemiş ve kademeler arasında en
yüksek glikoz+ksiloz şeker verimini elde etmeye
çalışmışlardır. %0.22, 0.49 ve 0.98 sülfürik asit (w/w)
0
konsantrasyonunda; 140, 160, 180 ve 200 C’lerde
yaptıkları çalışmalarda asit+enzim hidroliziyle %92.5’un
üzerinde glikoz+ksiloz şeker verimi elde edilebileceğini ve
asit ön muamelesi süresince glukozun %15’inden
fazlasının ayrıştırılabileceğini, ksikozun ise enzim
1845
Tozluoğlu, A., Şahin, H. İ., Bekar,İ.
kurmuş ve odun yongaları, mısır sapları ve şeker kamışı
gibi tarımsal atıklardan başarılı bir şekilde biyoetanol
üretimi gerçekleştirmektedir. Bu işlemde selülozik
hammadde fine (çok küçük lifçik) haline dönüştürülmekte
ve ilk adımda zayıf sülfürik asit solüsyonuyla muamele
edilerek atık ksiloz (C5 şekerleri) kısmı ayrıştırılmaktadır.
Elde edilen ksiloz kısmının etanole fermantasyonu zor
olduğundan [16] bu ürün furfural haline dönüştürülerek
petrokimya ve biyoteknoloji kullanan endüstrilere
etanolden daha yüksek fiyatlara satılmaktadır. Arta kalan
hammadde ise sülfürik asit solüsyonuyla tekrar muamele
edilmek suretiyle selüloz yapı taşı olan glukoza (C6
şekerleri) dönüştürülmekte ve bu şekerlerin
fermantasyonuyla da etanol üretimi gerçekleştirilmektedir.
Öte yandan selülozik atık maddelerin yaklaşık %15’ini
oluşturan lignin %80 ısı enerjisi içeriğine sahip olup, ikinci
seyreltik asit hidroliziyle hammaddeden ayrıştırılmakta ve
böylece üretimde yakılarak fabrikanın enerji maliyetleri
azaltılabilmektedir (Şekil 3).
Yapılan bir çalışmada Karimi ve ark. [17] pirinç saplarından
iki kademeli seyreltik sülfürik asit hidroliziyle (asit
konsantrasyonu:%0-1, süre:3-10 dak., basınç:10-35 bar)
glukoz ve ksiloz şeker verimini incelemişler ve I.kademe
hidroliz sonunda (%0.5 H2SO4, 10 dak., 15 bar) %80.8
ksiloz ve %25.8 glukoz; II. Kademe hidroliz sonunda ise
(%0.5 H2SO4 ilavesi, 3 dak., 30 bar) %78.9 ksiloz, %46.6
glukoz verimi elde etmişlerdir. Etanol üretiminde seyreltik
asit hidrolizi yöntemi kullanılarak yapılan çalışmalar
günümüzde birçok modifikasyonu beraberinde getirmiştir.
Asit Hidrolizi
II. Kademe
Glukoz Lignin
Fermentasyon
Distilasyon Güç Üretimi
ETANOL BUHAR
muamelesi öncesinde %15-90 oranında hammaddede
kalabileceğini gözlemlemişlerdir. Enzim muamelesinde ise
selülaz aktivitesi yerine hemiselülaz aktivitesi kullanılması
durumunda ksiloz veriminin artırılabileceğini belirtmişlerdir.
Rodriguez –Chong ve ark. [19] ise yapmış oldukları
çalışmalarda farklı nitrik asit konsantrasyonlarında (%2-6),
farklı sıcaklıklarda (100-128 0C) ve farklı reaksiyon
sürelerinde (0-300 dak.) bagasseden ksiloz, glukoz ve
arabinoz gibi şekerler ile asetik asit ve furfural gibi
degradasyon ürünlerinin üretilebilirliğini kullandıkları
matematiksel bir modelleme ile optimize etmeye
0
çalışmışlar ve. 122 C, %6 HNO3 ve 9.3 dak. optimum
sürede 18.6 g. ksiloz/l, 2.04 g. arabinoz/l, 2.87 g. glukoz/l,

0.9 g. asetik asit/l ve 1.32 g. furfural/l elde etmişlerdir.
Ayrıca hidroliz işleminde nitrik asidin sülfürük asit ve
hidroklorik aside nazaran daha etkin olduğunu
gözlemlemişlerdir. Benzer bir çalışmada ise Lavarack ve
ark. [20] bagasseden hidoklorik asit ve sülfürik asit
hidroliziyle (80-200 0C sıcaklık, bagasse/çözelti oranı:1/20-
1/5, asit konsantrasyonu: 0.25-8%) şeker ve diğer
degradasyon ürünlerinin üretiminde (kslioz, arabinoz,
glukoz, çözünür lignin ve furfural) sülfürik asidi hidroklorik
aside nazaran daha etkin bulmuşlardır.
Roberto ve ark. [21] ise yüksek pentozan içeriğine sahip
olduğu bilinen pirinç saplarının farklı sürelerde ve
konsantrasyonlarda seyreltik sülfürik asitle hidroliziyle
ksiloz, arabinoz, glukoz gibi şekerler ile furfural
hidroksimetilfurfural (HMF) ve asetik asit gibi yan ürünlerin
üretilebilirliğini çalışmışlar ve 27 dak. süre ve %1 H2SO4
konsantrasyonunda %77 ksiloz verimi tespit etmişlerdir.
Bunun dışında Sun ve Cheng [22] pirinç sapı ve bermuda
grassdan seyreltik sülfürik asit ön muamelesi+selülaz
enzimi hidroliziyle etanol üretimini çalışmış ve bu amaçla
asit ön hidrolizinde hammadde %0.6, 0.9, 1.2 ve 1.5 asit
0
konsantrasyonlarında ve 121 C’de 30, 60 ve 90 dak.
süreyle muamele edilmiştir. Ön asit muamelesinde pirinç
sapı için glukoz verimi sülfürik asit konsantrasyonu ve
süreden pek etkilenmezken, bermuda grassda
muamelenin şiddeti arttıkça artmıştır. Ksiloz, arabinoz ve
galaktoz verimi ise her iki hammadde kaynağı içinde asit
konsantrasyonu artmıştır. Asit muamelesi süresince çoğu
arabinan, galaktan ve ksilanın hidrolize olduğu ve böylece
kalıntı selülozun sindiriminin selülaz enzimince daha da
kolay olduğu görülmüştür.
7. Sonuç ve Öneriler
Biyokimya ve biyoenerji sektörü ülkemiz için ekonomik ve
sosyal anlamda büyük bir fırsat taşımakta olup, bu
sektörün gelişmesiyle ülkemizde yenilenebilir hammadde
kaynaklarına ve dolayısıyla tarım alanlarına daha fazla
yönelim gerçekleşecek ve bu sayede hem kimya/enerji
sektörü hem de tarım ve ormancılık sektörüne büyük katkı
sağlanacaktır. Son zamanlarda yapılan çalışmalarda odun
biyokütlesi yerine faklı hammadde kaynaklarından (nişasta
içerikli tüm bitkisel kaynaklar-tarımsal atık, yıllık bitki vb.)
biyoetanol üretimi üzerine birçok çalışma yapıldığı ve bu
çalışmaların o ülkelerin hükümetleri tarafından dahi
desteklendiği ve biyoyakıt pazarını genişletmek için yasal
çalışmalar sürdürdükleri görülmektedir.
Ülkemiz ise biyoyakıt üretimi bakımından şanslı ülkelerden
biridir. Her ne kadar Brezilya gibi tropikal bir ürün olan
şeker kamışına sahip değilse de biyoyakıt üretimi
yapabileceği farklı birçok hammadde kaynağına sahiptir.
Petrolde büyük oranda dışa bağımlı olan ülkemiz, bu
avantajlı konumunu daha iyi değerlendirecek olursa,
önemli döviz tasarrufu yapmış olacak ve bu sayede
stratejik açıdan dışa bağımlılık oranını azaltmış olacaktır.
Fosil kökenli yakıt kaynaklarının yerine günümüzde
sağladığı avantajlarıyla özellikle enerji sektöründe bir
devrim haline gelen biyoetanol üretiminin odun biyokütlesi
yerine farklı yenilenebilir hammadde kaynaklarından
sağlanabiliyor olması özellikle bu sektör ve ülke ekonomisi
için ikinci büyük devrimdir. Yıllık bitki ve tarımsal atıkların
bu sektörde değerlendirilmesiyle hem ormanlara olan
talebin azalacağı hem de var olan potansiyelleri ile orman
1846
Tozluoğlu, A., Şahin, H. İ., Bekar,İ.
endüstrisinde ve enerji üretimi amaçlı kullanım alanlarında
önemli bir boşluğu dolduracakları kesindir.
Öte yandan her ne kadar günümüzde yıllık bitki ve/veya
odun biyokütlesinden çeşitli kimyasallar üretilmekte ise de
bu ürünler yağ türevli kimyasallarla günümüzde rekabet
edecek düzeyde değildir. Bu yüzden bu ürünlerin
üretiminde sağlanacak yeni teknolojik gelişmeler bu
ürünlerin kullanımını ilerleyen dönemlerde daha da çok
artıracaktır.
8. Kaynaklar
[1] Zerbe, J.I., Biofuel Potential and productions, Forum
for Applied Research and Public Policy, Madison-WI,
USA, 1988
[2] Galbe M. And Zacchi, G. A review of the production of
Ethanol from softwood. Appl. Microbiol. Biotechnol, 59:
618-628. 2002.
[3] Akgül, M., Güler, C. ve Çetin, N.S., Enerji Kaynağı
Olarak Lignoselülozik Maddelerden Yararlanma, IV.
Ulusal Ekoloji ve Çevre Kongresi, 5-8 Ekim, 571-579,
2001.
[4] Olgun, H., Doğru, M., and Howarth, C.R., Katı Atıkların
Enerji Dönüşümünde Kullanılması Ve Gazlaştırıcılar,
IV. Ulusal Tesisat Mühendisliği Kongresi ve Sergisi,
1999.
[5] Fengel D. and Wegener, G., Wood Chemistry,
Ultrastructure, Reactions Volume I., Walter de Gruyter,
Berlin-New York, 1984.
[6] Bobleter, O., Binder, H., Dynamischer hydrothermaler
Abbau yon Holz. Holzforschung. 34:48-51.1980.
[7] Stenzenberger, H.D., 1981. Utilization of
lignocellulosic products for the production of chemical
base materials. Pt.2 Disengagement of 5-
Hydroxymethylfurfurole and 5-Acetoxymethyl furfurole
Papier 35, No. 10A, V9-V18.
[8] Fanrich, P., Irrgang, K., Rütten, B., Schimz, K.L.,
1981. Papier 35, No. 10A, V1-V9
[9] Hajny, G.J., Biological Utilization of Wood for
Production of Chemicals and Foodstuffs. For. Prod.
Lab. Res. Paper FPL 385, USDA. 1981.
[10] Viikari, L., Linko, M., Enari, T.M., Ethanol from
Cellulosic Materials. In: The Ekman Days Int. Symp.
Wood Pulp. Chem. Stockholm, Vol. 4., 18-22, 1981.
[11] Ballesteros, I., Ballesteros, M., Cabanas, A., Carrasco,
J., Martin, C. and Negro, J.M., Selection of
thermotolerant yeasts for simultaneous
saccharification and fermentation process (SSF) of
cellulose to ethanol. Appl. Biochem. Biotechnol, 28-
29:307-15, 1991.
[12] Goldstein, E.S., New technology for new uses of
wood, Tapi, 63.(2): 105-108. 1980.
[13] Dietrichs, H.H., Wege zur biochemischen Nutzung von
Holz. In: Mitt. Der BHF, No.118. Hamburg, Reinbek,
129-135, 1977.
[14] Mosier, N., Wyman, C., Dale, B., Elander, R., Lee,
Y.Y., Holtzapple, M. and Ladischa, M., Features of
promissing Technologies for pretreatment of
lignocellulosic biomass. Bioresource Technology 96,
673-686, 2005.
[15] Anon.,http://www.ravenbiofuelsinternational.com.2008.
[16] Zerbe, J.I., Energy properties of wood. İn: Fuelwood
management and utilization seminar: Proceedings.
East Lansing, MI; 6-13, USA, 1982.
 Tozluoğlu, A., Şahin, H. İ., Bekar,İ.

[17] Karimi, K., Shauker, K. and Taherzadeh, M.J.,

Conversion of rice straw to sugars by dilute-acid
hydrolysis, Biomas and Bioenergy, Volume 30 (3),
March, 247-253, 2006.
[18] Lloyd, T.A. and Wyman, C.E., Combined sugar yields
for dilute sulfuric acid pretreatment of corn stover
followed by enzymatic hydrolysis of the remaining
solids, Bioresource Technology, Volume 96 (18),
December, 1967-1977, 2005.
[19] Chong, R, A., Ramirez, J.A., Garrote, G. and Vazquez,
M., Hydrolysis of sugar cane bagasse using nitric acid:
a kinetic assessment, Journal of Food Engineering,
Volume 61 (2), February, 143-152, 2004.
[20] Lavarack, B.P., Griffin, G.J. and Romdan D., The acid
hydrolysis of sugarcane bagasse hemicellulose to
produce xylose, arabinose, glucose and other
products, Biomass and Bioenergy, Volume 23 (5),
November, 367-380, 2002.
[21] Roberto I.C., Mussatto, S.I. and Rodrigues, R.C.L.B.,
Dilute-acid hydrolysis for optimization of xylose
recovery from rice straw in a semi-pilot reactor,
Industrial Crops, and Products, Volume 17 (2), May,
171-176, 2003.
[22] Sun, Y. and Cheng J.J., Dilute acid pretreatment of rye
straw and bermudagrass for ethanol production,
Bioresource Technology, Volume 96 (14), September,
1599-1606, 2005.

1847
5. Uluslaarası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
YENİLENEBİLİR ENERJİ KAYNAKLARININ YAPILARDA KULLANIM
OLANAKLARI
USAGE OPPORTUNITIES OF RENEWABLE ENERGY RESOURCE IN
BUILDINGS
İzzet YÜKSEK a, * ve Tülay ESİN b
a, *
Kırklareli Üniversitesi, Kırklareli, Türkiye, izzetyuksek@trakya.edu.tr
b
Gebze İleri teknoloji Enstitüsü, Kocaeli, Türkiye, tesin@gyte.edu.tr
Özet
Günümüzde enerji kullanımının çeşitli nedenlerle gittikçe
artması, çevre kirliliği ve doğal kaynakların
azalması/tüketilmesi gibi önemli çevre sorunlarına neden
olmaktadır. Özellikle yenilemeyen enerji türlerinin
diğerlerine göre daha kirletici ve kaynaklarının sınırlı
olması bu sorunu önemli hale getirmektedir. Çevre
kirlenmesi ile ilgili yapılan araştırmalar, en önemli kirletici
kaynağının fosil tabanlı enerjiler olduğunu ortaya
koymaktadır Bunlara karşı, dünyadaki toplam enerji
tüketiminin yaklaşık % 86’sını fosil tabanlı enerjiler
oluşturmaktadır. Yenilenebilir ve nükleer kaynaklardan
elde edilen enerjiler ise sadece birincil enerji tüketimi
içinde % 7,8 ve % 6,5’lik paylara sahiptir. Türkiye de,
kullandığı enerji türü ve miktarıyla ilgili olumsuz bir durum
göstermektedir.
Yapılaşma faaliyetleri, her yıl küresel olarak kullanılan
enerjinin % 40’ını tüketmektedir. Türkiye ‘de de konut/
hizmet sektörünün enerji tüketimindeki payı, yüksektir. Bu
enerjinin genel olarak fosil kaynaklı olması sorunu
artırmakta ve yapı sektörüne büyük sorumluluklar
yüklemektedir. Bu nedenlerle, enerji kullanan her sektör
gibi yapı sektörünün de enerjiyi etkin kullanma
zorunluluğunu ortaya çıkarmaktadır.
Yapılarda enerji korunumu sağlamanın etkili
yöntemlerinden biri de, sınırlı kaynaklar yerine yenilenebilir
kaynaklardan elde edilen enerjiyi kullanmaktır. Bu
çalışmada, yapılarda yenilenebilir enerji kaynaklarının
kullanılma olanakları tartışılmıştır.
Yenilenebilir kaynaklardan elde edilen enerjiler çok
çeşitlidir ve değişik alanlarda kullanılmaktadır. Yapılarda
kullanılabilecek en uygun yenilenebilir enerji olarak güneş
enerjisi görülmektedir. Çünkü Türkiye güneşlenme
açısından uygun bir konumdadır. Özellikle güneş
enerjisinden yararlanmak için basit sistemlerin kullanıldığı
pasif yöntemlerin uygulanması, yapılarda enerji etkinliği
açısından önemli bir çevresel yaklaşım olmaktadır. Çünkü
bu yöntemlerde, tasarım kararlarıyla sadece yapının kendi
elemanları kullanılmakta ek donanımlara genellikle
gereksinim duyulmamaktadır.
Anahtar kelimeler: Yenilenebilir enerji, sürdürülebilir
mimarlık
Abstract
Gradual increase in the energy use due to various reasons
results in important environmental problems such as
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1848
environmental pollution and exploitation/depletion of
natural resources. The fact that particularly nonrenewable
energies are more polluting and limited when compared to
other types of energy turns this problem into a serious one.
Studies on environmental pollution show that fossil-based
energies are the most important pollutants. However,
fossil-based energies constitute nearly 86% of the total
energy consumption in the world. Renewable and nuclear
energies, on the other hand, have a share of 7.8% and
6.5% share, respectively, in the primary energy
consumption. Turkey is in a negative position in terms of
the type and amount of the energy used.
40% of the annual global energy consumption results from
construction activities. Turkish housing/service sector has
an important share in energy consumption as well. The
energy consumed for this purposes is mainly fossil-based,
which worsens the problem and lays a heavy burden on
the construction sector. Therefore, as any sector that uses
energy, construction sector has to use energy in an
efficient manner.
One of the most effective methods of ensuring energy
conservation in buildings is to prefer the energy produced
from renewable resources rather than the energy produced
from limited resources. This study aimed at discussing the
possibility of the use of renewable energy resources in
buildings.
There are various renewable energy resources, which can
be used in various areas. Solar energy is deemed the most
appropriate renewable energy for buildings since Turkey
has a good location in terms of sunshine. Implementation
of passive methods -which are developed by using simple
systems- to utilize solar energy is an important
environmental approach in terms of energy efficiency of
buildings as the design of such methods requires use of
only the own elements of the buildings and does not
necessitate use of extra equipment.
Keywords: Renewable energy, sustainable architecture
1. Giriş
Günümüzde enerji kullanımın çeşitli nedenlerle gittikçe
artması, çevre kirliliği ve doğal kaynakların
azalması/tüketilmesi gibi önemli çevre sorunlarına neden
olmaktadır. Özellikle yenilemeyen enerji türlerinin
diğerlerine göre daha kirletici ve kaynaklarının sınırlı
olması bu sorunu önemli hale getirmektedir. Fosil tabanlı
enerjiler en önemli çevre kirletici kaynağıdır. Bununla
birlikte dünyadaki toplam enerji tüketiminin yaklaşık

%86’sını fosil tabanlı enerjiler kapsamaktadır. Yenilenebilir
ve nükleer kaynaklardan elde edilen enerjiler ise, sadece
birincil enerji tüketimi içinde % 7,8 ve % 6,5’lik paylara
sahiptir [1].
Türkiye de kullandığı enerji türü ve miktarıyla ilgili olarak
olumsuz bir durum göstermektedir. British Petroleum (BP)
tarafından her yıl yayınlanan Dünya Enerji Raporu
verilerine göre, 2007 yılında dünya enerji tüketiminde bir yıl
önceye göre ortalama % 2,4 oranında artış olurken
Türkiye’de bu oran % 5 olmuştur [2]. Dünyada olduğu gibi
Türkiye’de de enerji bağlantılı CO2 emisyonlarının 20 yıllık
periyotta arttığı izlenmektedir [3]. Ayrıca Türkiye’de
tüketilen toplam enerjinin yaklaşık % 70’i ithal edilmekte ve
bu oran gittikçe artmaktadır. Türkiye’nin enerji ithalatının
2010’da % 73’e, 2020’de ise % 78’e yükselmesi
beklenmektedir [4]. Bu durum ülkemizi çeşitli açılardan
olumsuz etkilemektedir. Bu bilinçle, enerji türünün doğru
seçimi ve etkin kullanımının benimsenmesi, ülkemiz için
ekonomik, sosyal, çevresel açıdan birçok yarar
sağlayacaktır.
Yapılaşma faaliyetleri, her yıl küresel olarak kullanılan
enerjinin % 40’ını tüketmektedir. Türkiye’nin de üyesi
olduğu IEA (International Energy Agency) ülkeleri arasında
yapılan bir çalışmada, yapılar önemli bir enerji tüketici
olarak görülmekte ve toplam tüketilen elektriğin yarısının,
doğal gazın üçte birinin yapılarda tüketildiğini
açıklanmaktadır. Yine bu çalışmada dünyada oluşan sera
gazlarının üçte birinden yapılaşma faaliyetleri sorumlu
tutulmaktadır [5].
Türkiye’de yapılarda enerji tüketimi oldukça fazladır ve
konut/ hizmet sektörünün enerji tüketimindeki payı, 1990 -
2000 yılları arasında ortalama % 2.7 oranında büyüyerek,
2001 yılında % 34.5 oranına ulaşmıştır [4]. Bu enerjinin
genel olarak fosil kaynaklı olması sorunu artırmakta ve
yapı sektörüne büyük sorumluluklar yüklemektedir. Bu
nedenlerle, enerji kullanan her sektör gibi yapı sektörünün
de enerjiyi etkin kullanma zorunluluğunu ortaya
çıkarmaktadır. Türkiye’de enerji etkinliği ile ilgili olarak AB
(Avrupa Birliği) ye giriş sürecinde 2007 yılında “Enerji
Verimliliği Yasası” kabul edilmiştir [6]. Mevcut yasa ve
yönetmeliklerin dışında 2009 yılında yürürlüğe girmek
üzere, binaların enerji verimliliğini arttırmaya yönelik geniş
kapsamlı bir yönetmelik “Binalarda Enerji Performansı
Yönetmeliği” hazırlanmıştır [7].
Yapılarda enerji tasarrufu sağlamanın etkili yöntemlerinden
biri de sınırlı kaynaklar yerine yenilenebilir kaynaklardan
elde edilen enerjiyi kullanmaktır. Bu şekilde hem
tükenebilir kaynaklar korunarak gelecek nesillerin de
kullanımına olanak sağlanmakta, hem de çevresel
değerlere zarar verilmemektedir. Çünkü bu tür enerjilerin
kullanımının doğa ve insan sağlığı üzerinde olumsuz bir
etkisi yoktur.
Bu çalışmanın amacı, yapılarda yenilenebilir enerji
kullanılmasının önemini vurgulamak ve kullanılma
olanaklarını araştırmaktır. Bunun için yenilenebilir enerji
türlerinin yapılarda kullanım şekilleri ve yararları tartışılarak
uygun çözümler önerilmiştir.
2. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Yapılarda
Kullanım Olanakları
1849
Yüksek, İ. ve Esin,T.
Yapı yaşam döngüsü boyunca çeşitli nedenlerle enerji
kullanılmaktadır. Bu aşamalarda kullanılan toplam enerjinin
%94,4’ü kullanım sırasında yapı içi konfor koşullarını
sağlayan HVAC (ısıtma/havalandırma/iklimlendirme)
sistemleri için tüketilmektedir [8].
Bu oranı düşürmek için konfor koşullarının mekanik
sistemler yerine doğal yöntemlerle ve yenilenebilir enerjiler
kullanılarak karşılanması etkili bir yöntem olmaktadır. Bu
şekilde, yapı içinde insan sağlığı için daha uygun fiziksel
koşullar oluşurken aynı zamanda, yaygın olarak kullanılan
fosil tabanlı enerji gereksinimini azaldığı için ekonomik ve
çevresel yararlar da sağlanmaktadır. Bu nedenle yapıların
enerji tüketimi yönünden doğru olarak tasarlanmaları,
doğal kaynakların sürdürülebilir şekilde işletilmesi, çevre
kirliliği kontrolü ve sınırlı enerji kaynaklarının tüketilmesinin
azaltılması yaklaşımları ön plana çıkmalıdır. Burada,
yapıda kullanılan enerjinin türü de önemli olmakta ve
yenilenebilir enerji kullanmaya yönelik tasarımlar önemli bir
enerji etkinliği sağlamaktadır.
Yenilenebilir enerji kaynakları, sürekli devam eden doğal
proseslerdeki var olan enerji akışından elde edilen
enerjidir. Genel olarak, yenilenebilir enerji kaynağı; enerji
kaynağından alınan enerjiye eşit oranda veya kaynağın
tükenme hızından daha çabuk bir şekilde kendini
yenileyebilmesi ile tanımlanır [9]. Su Enerjisi, rüzgar
enerjisi, güneş enerjisi, dalga ve gelgit enerjisi, biyo
(Organik) yakıt, jeotermal enerji, hidrojen enerjisi, okyanus
enerjisi yenilenebilir enerji kaynaklarıdır.
Kömür ve petrol gibi günümüzde ağırlıklı olarak kullanılan
enerjilerin tükenme olasılığı, insanlığı yeni enerji
kaynaklarına yöneltmiştir. Enerji kaynakları seçilirken
çevreye zarar vermeyen, yüksek ısıl değerli, güvenli,
temiz, ekonomik ve en önemlisi yenilenebilir kaynaklı
olmasına dikkat edilmektedir.
Bu tür enerjiler özelliklerine göre çeşitli alanlarda
kullanılabilirler. Yapılarda da bu tür enerjilerin kullanılması,
diğer tükenebilir kaynaklı enerjilere olan gereksinimi
azalttığı gibi aynı zamanda enerji kullanımından
kaynaklanan çevre sorunlarının azalmasına önemli
katkılarda bulunmaktadır. Çünkü yapılarda enerji tüketim
oranı daha önceki bölümlerde de belirtildiği gibi küresel ve
bölgesel olarak oldukça yüksektir. Aşağıdaki bölümlerde
yenilenebilir enerji türlerinin yapılarda kullanılma şekilleri
irdelenmektedir.
3.1. Yapılarda Güneş enerjisi kullanımı
Güneş, sınırsız ışık ve ısı enerjisi kaynağıdır. Yapılarda
güneş enerjisi kullanmaya yönelik tasarımlarda ana
prensip olarak, ısısal enerjisinin iletim (kondüksiyon),
taşınım (konveksiyon) ve ışınım (radyasyon) yoluyla akışı
kullanılmaktadır. Bu doğal süreçler yapının ısınmasına ve
soğutulmasına yardım eden bir yapı tasarımı aracılığıyla
yönetilmektedir.
Yapı yüzeyine gelen güneş ışınları yapı malzemesi
tarafından yansıtılır, geçirilir veya emilir. Ayrıca güneş
tarafından üretilen ısı, tasarlanmış alanlar içinde önceden
tahmin edilebilir hava hareketlerine neden olmaktadır.
Güneş ısısının bu temel etkisi, yapının içinde ısınma ve
soğutma etkisi sağlayan malzeme seçimi ve yapı elemanı
tasarımına öncülük eder. Bu tasarımlarda uygun yapı
 Yüksek, İ. ve Esin,T.

malzeme seçiminde malzemelerin kalınlığı, yoğunluğu (δ)

3 0
(g/cm ), ısı iletim katsayısı (λ) (W/m K) özgül ısısı (c)
3 0
(Wh/m K), yüzeyinin ışığı emme ve yansıtma katsayısı,
yüzeyin düzlüğü veya pürüzlülüğü, boşluk ve doluluğu göz
önünde bulundurulmalıdır. Güneş enerjisinden mimaride
tasarımda alınan önlemlerle etken (aktif) ve edilgen (pasif)
olarak yararlanmak olanaklıdır.

3.1.1. Yapılarda pasif sistemlerle güneş enerjisi

kullanımı

Pasif güneş sistemlerine yönelik tasarım uygulamaları ile,

güneş enerjisinden kış ayları boyunca güneş ısı
kazançlarını artırma, yaz ayları boyunca soğutma -
havalandırma ve doğal aydınlatma için yararlanılabilir.

Güneş enerjisini ısıtma amaçlı kullanmada temel prensip,

yapı kabuğunu oluşturan elemanların bu amaca yönelik Şekil 1. Isısal baca ile havalandırma ve soğutma
tasarlanarak güneş ışınımından mümkün olduğu kadar çok sağlanması [10]
yararlanmayı sağlamaktır. Sistemde kullanılan üç temel
öğe vardır. Bunlar, toplaçlar (kolektörler), depolayıcılar ve Güneş enerjisini soğutma amaçlı kullanmada
dağıtıcılardır. Toplaçlar, güneş enerjisini toplamakta ve yararlanılarak başka bir yöntem ise, 180 dereceye kadar
ısıya dönüştürmektedir. Depolayıcılar güneş enerjisi güneş enerjisi ile ısıtılan suyun 144 derecede ve 4 barlık
olmadığı durumlarda ısıdan yararlanmayı sağlamaktadır. basınçta buhar halini alması ve bunun daha sonra iki
Dağıtıcıların görevi ise toplaçlar aracılığıyla toplanan kademeli makinede soğuğa dönüştürülmesidir [11].
enerjiyi depolama elemanlarına ve gereksinim duyulan
mekânlara aktarmaktır. Dünyada kullanılan tüm enerjinin %17’si aydınlatma amaçlı
tüketilmektedir. Doğru bir tasarımla aydınlatma ihtiyacının
Sıcak nemli iklimlerde soğutma-havalandırma için güneş %70’ini güneşten sağlanabilir. Sıradan binalarda bu oran
enerjisinden yine pasif sistemler kullanılarak %25’dir. Yapılarda mekânların aydınlatılmasında, görsel
yararlanılabilir. Pasif yapı soğutmasında başlıca strateji konfor ihtiyaçlarına göre mümkün olduğunca günışığından
doğal havalandırma sağlamaktır. Isı kazancı sağlama yararlanılması, yapay aydınlatma gereksinimini azaltarak,
amacıyla düzenlenen ısısal kütle duvar ve güneş odası yapıların kullanım sürecinde daha az enerji tüketmesini
düzenlemeleri, farklı şekillerde kullanılarak havalandırma sağlamaktadır. Doğal aydınlatma yapı kabuğunda bırakılan
ve soğutma sağlayabilmektedir. açıklıklar aracılığıyla sağlanabileceği gibi, güneş ışığını dış
mekândan iç mekâna aktarabilen ışık tüpleri aracılığıyla da
Isısal baca (thermal chimney) tasarımlarıyla da güneş sağlanabilir (Şekil 2) [12].
enerjisinden pasif yöntemle havalandırma ve soğutma
amaçlı yararlanmak mümkün olmaktadır. Isısal bacalar,
yapının güney cephesinde düzenlenmiş ve çatı
seviyesinde sona eren dar bir baca konumundadır. Güneş
alan yüzeyinde cam kaplama ve camın arkasında siyah
renkli metal malzemeden güneş ışınlarını emen bir tabaka
bulunmaktadır. Bu tabakanın arkasında bulunan baca
içindeki hava kolayca yüksek sıcaklıklara ulaşabilmektedir.
Rüzgar hızı düşük olduğu zaman baca içindeki ısınmış
havanın dışarı çıkışını hızlandırmak için üst kısma dönen
metal bir kepçe yerleştirilebilir (Şekil 1) [10].

Isısal bacadan yükselerek dışarı çıkan hava, bacanın alt

kısmında bulunan ve iç mekânla bağlantılı olan
havalandırma deliğinden iç mekândaki havayı çekerek
burada bir hava hareketi oluşturur. Baca tarafından çekilen
iç havanın yerine yapının soğuk tarafındaki pencereden
serin havanın içeri dolmasını sağlayarak, içeride hem
havalandırma hem de soğutma meydana getirmektedir.
Şekil 2. Bir ışık tüpünün çalışma prensibi [12]

3.1.2. Yapılarda aktif sistemlerle güneş enerjisi

kullanımı

Güneş enerjisinin kullanıldığı aktif sistemler, amaca göre

üretilmiş toplaçlar aracılığıyla yutulan güneş ışınımını,
istenen biçimdeki enerjiye dönüştürüp bunun yapıda
kullanımına olanak veren mekanik ve/ya elektronik
elemanların bütününden oluşan sistemlerdir. Bu sistemler

1850

aracılığı ile güneş ışınımı ısı ve elektrik enerjisine
dönüşebilmektedir [13]. Güneş ışınımlarını enerjiye
dönüştüren bu sistemler ürettikleri enerjilere göre; Isı
enerjisi üreten, güneş enerjili ısıtma sistemleri (Solar
Thermal systems), ve elektrik enerjisi üreten, ısıl elektrik
(Fotovoltaik) sistemler (PV systems) olarak ikiye ayrılır. Bu
sistemler aşağıda kısaca açıklanmaktadır.
Güneş enerjili ısıtma sistemleri: Güneş ışınımlarını
toplaçlarla ısı enerjisine dönüştürüp; bu ısıyı su, hava vb
bir akışkan ile doğrudan; ya da bir depolama ünitesinde
değerlendirerek kullanımını sağlayan mekanik ve/veya
elektronik sistemlerin bütününe, Güneş Enerjili Isıtma
Sistemleri (etken güneş ısıtma sistemleri denir. Güneş
enerjili etken ısıtma sistemleri yapılarda, kullanımı / havuz
suyunun ısıtılması, İklimlendirme havasının ön ısıtılması ve
mekân ısıtması için kullanılmaktadır[13]. Isıtma
sistemlerinin genel çalışma ilkesi, ısının toplaçlar aracılığı
ile toplanması, gerekli durumlarda toplanan ısı enerjisinin
daha sonra da kullanılabilmesi için depolanması ve ilgili
alanlara dağıtılması esasına dayanır [14].
Güneş enerjili su ısıtma sistemleri: Bu sistemler, güneş
ışınımını ısı enerjisine dönüştürüp, bu ısıyı su ortamında
saklayan ve dağıtan elemanlardan oluşmaktadır.
Gereksinimin karmaşıklığına ve büyüklüğüne bağlı olarak
sistemlerin ayrım göstermesine karşın, tüm güneş enerjili
su ısıtma sistemleri, suyun ısıtılması, depolanması ve
dağıtılması temeline dayanır. Güneş enerjisinin dönüşümü
ile üretilen sıcak su, sistemin özelliklerine bağlı olarak,
yıkanma, çamaşır, bulaşık gibi kullanıcı gereksinimlerinin
karşılanması için doğrudan kullanılabildiği gibi geleneksel
ısıtma sisteminin desteklenmesi için de kullanılabilir [13].
Fotovoltaik Sistemler: Güneş ışınımından toplaçlar
aracılığı ile elektrik enerjisi üretip, bu enerjinin kullanımına
olanak sağlayan bileşenlerin tümüne fotovoltaik (PV)
sistemler denir. PV sistemler, basit ya da karmaşık değişik
yapılanmalarla, yol aydınlatması, deniz fenerleri, taşıt
araçları, yapılar, elektrik santralleri, gibi birçok ayrı alanda
elektrik üretimi için kullanılmaktadır. Bir fotovoltaik sistem,
elektrik enerjisi üretir, üretilen enerjiyi gerekli durumlarda
saklar ve bu enerjiyi kullanım alanlarına güvenilir biçimde
aktarır. Fotovoltaik piller yapılarda cephe ve çatılara
yerleştirilerek bu yüzeylere gelen güneş enerjisini elektrik
enerjisine çevirmektedir (Şekil 3). Evsel amaçlı kullanılan
güneş pilleri bir inverter aracılığı ile elektrik şebekesine
bağlanmakta, böylece üretilen elektriğin akülerde
depolanmasından tasarruf edilmektedir.
Şekil 3. Yapıya entegre edilmiş fotovoltaik paneller [15]
1851
Yüksek, İ. ve Esin,T.
3.2. Yapılarda rüzgar enerjisi kullanımı
Pasif sistemlerle rüzgâr enerjilerinden etkin bir şekilde
yararlanabilmek için çeşitli tasarım parametrelerinin
dikkate alınması gerekir. Bu parametreler yapının yeri,
diğer yapılara olan mesafesi ve konumlandırılış durumu,
yönü, biçimi, kabuk elemanlarının ısı geçişini etkileyen
fiziksel özellikleri, güneş kontrol ve doğal havalandırma
sistemleri olarak sayılabilir. Güneş enerjisi kullanımında
olduğu gibi, rüzgâr enerjisinden de pasif ve aktif sistemler
kullanılarak yararlanmak mümkündür.
3.2.1. Yapılarda pasif sistemlerle rüzgar enerjisi
kullanımı
Sıcak nemli iklimlerdeki pasif yapı soğutmasında başlıca
strateji doğal havalandırma sağlamaktır. Doğal
havalandırma için açılabilir pencerelerin kullanımı en
yaygın olanıdır. Ayrıca planlama aşamasında yapı
içerisinde hâkim rüzgâr yönünde olacak şekilde bir iç avlu
tasarlanabilir. İç avluyu saran hacimler pencereler yoluyla
soğuk havayla dolarken, avlu sıcak havayı toplayarak
dışarı taşır. Soğutma yükünün fazla olduğu Ortadoğu
ülkelerindeki geleneksel yapılarda, yaygın olarak kullanılan
ve “badgir” olarak isimlendirilen rüzgâr bacaları da, rüzgâr
enerjisinden pasif sistemlerle yararlanmaya örnek olarak
gösterilebilir.
3.2.2. Yapılarda aktif sistemlerle rüzgar enerjisi
kullanımı
Dünya yüzeyinin %27’sinde rüzgârdan elektrik elde etmek
mümkündür. 2040 yılında tüm dünyanın, enerjinin %40’ını
rüzgârdan elde etmesi öngörülmektedir. Ülkemizde
ekonomik rüzgâr potansiyeli yıllık 10.000 MW olarak
hesaplanmıştır [12]. Aktif rüzgâr enerjisi kullanım
sistemleri rüzgâr tribünleridir. Binalarda orta ve küçük
ölçekli rüzgâr tribünleri kullanılmaktadır. Bu tribünler
bahçede uygun bir noktaya konulabildiği gibi çatılara
konulabilmektedir. Çok katlı yüksek yapılarda ise yapıya
entegre rüzgar tribünlerinin kullanım örnekleri vardır (Şekil
4).
Şekil 4. Yapıya entegre edilmiş rüzgar tribünleri [16]
3.3. Yapılarda jeotermal enerji kullanımı

Jeotermal enerji, yeraltında olağandışı birikmiş olarak
bulunan ısının çatlaklardan yeryüzüne su veya su buharı
olarak çıkması ile elde edilir. Bazen de sondaj çalışmaları
ile yeraltından sıcak su, sıcak su ve su buharı karışımı ya
da buhar olarak çıkartılabilir. Kaynaklarının sadece %3’ünü
kullanabilen Türkiye, dünyanın 7’inci Jeotermal gücüne
sahiptir. Buna göre, Türkiye’de ev ısıtma ihtiyacının % 30
gibi çok büyük bir bölümü jeotermal kaynaklardan
karşılanabilir.
Jeotermal enerji konutlarda ısıtma ve soğutmada,
seracılıkta, tarımda kullanılmaktadır. Jeotermal akışkanın
uygulama yöntemlerine göre jeotermal enerji sistemleri, ısı
pompaları, kuyu içi eşanjörler ve ısı boruları olarak üç farklı
şekilde uygulanmaktadır. Yapılarda yaygın kullanım ısı
boruları şeklindedir.
Jeotermal enerjinin bir başka kullanım şekli ise toprak
sıcaklığının kullanıldığı yöntemlerdir. Yeryüzünün bir
miktar altında sıcaklık enleme de bağlı olarak sürekli 45-75
F (7.22 C- 23.88 C) arasındadır [17]. Toprağın bu
sıcaklığından hava yoluyla veya su yoluyla
yararlanılabilmektedir. Toprağın çeşitli derinliklerinde
açılmış bacalar aracılığıyla alınan hava yapı içerisine
aktarılır ve iç hacmin toprak sıcaklığı ile aynı seviyeye
gelmesi sağlanır. Bu uygulama kışın ısıtma yazın ise
soğutma yönünde yarar sağlar. Benzer uygulama yeraltı
sularının sıcaklığından faydalanmak için de yapılmakta,
borular aracılığıyla yapı içerisinde dolaştırılan su, sahip
olduğu ısıyı iç hacimlere yaymaktadır. Aşağıda bu
uygulamaları gösteren şematik şekil verilmiştir (Şekil 5).
Şekil 5. Toprak kaynaklı ısı pompası kullanım şekilleri [18]
3.4.Yapılarda hidrojen enerjisi kullanımı
Hidrojen enerjisi, konutları ısıtmada, sıcak su temininde,
yemek pişirmede ve elektrik ihtiyacını karşılamak amacıyla
kullanılabilir. Hidrojeni buralarda kullanmak için önce onun
üretilmesine, depolanmasına ve nakledilmesine ihtiyaç
vardır. Hidrojen güneş, hidroelektrik, rüzgâr, jeotermal gibi
yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilebilir.
Günümüzde yenilenebilir enerji kaynakları arasında güneş-
hidrojen hibrid sistemi en verimli sistem olarak göze
çarpmaktadır. Böyle bir sistemde fotovoltaik paneller,
elektrolizör, yakıt pili, Hidrojen (H2) depolama tankı, akü
grubu, inverter (dönüştürücü) gibi bileşenlere ihtiyaç vardır.
1852
Yüksek, İ. ve Esin,T.
Güneş-Hidrojen Evi enerji düzeneğinde sistemin işleyişi şu
şekildedir[19];
- PV paneller ile güneş enerjisinden elektrik üretilir,
- elektrolizör ile H2ve O2üretilir,
- gazlar yer ve su ısıtımı için depolama tankına alınır,
-kışın katalitik hidrojen yakıcısı (1.5 kW) ile hidrojen
alevsiz yakılarak havalandırma sistemindeki hava ısıtılır,
- ilave elektriğe ihtiyaç varsa yakıt pili devreye girer,
-yakıt pilinde açığa çıkan ısının bir kısmı suyu ısıtmada da
kullanılır.
3.5. Yapılarda biyokütle enerjisi kullanımı
Biyo enerjiye canlılık enerjisi de denebilir. Bütün canlılar
güneş enerjisi kullanırlar. Bu nedenle her türlü biyolojik
madde enerji içermekte, yakılınca bu enerji açığa
çıkmaktadır. Bitkiler fotosentez yaparak güneş enerjisini
kimyasal enerjiye çevirir ve depolar, böylelikle biyolojik
kütle ve organik madde kaynağı oluşur, buna biyokütle
denir [20]. Biyokütle enerji teknolojisi kapsamında; odun
(enerji ormanları, ağaç artıkları), yağlı tohum bitkileri
(ayçiçek, kolza, soya v.b), karbo-hidrat bitkileri (patates,
buğday, mısır, pancar, v.b), elyaf bitkileri (keten, kenaf,
kenevir, sorgum, vb.), bitkisel artıklar (dal, sap, saman,
kök, kabuk v.b), hayvansal atıklar ile şehirsel ve
endüstriyel atıklar değerlendirilmektedir. Biyokütle
yenilenebilir, her yerde yetiştirilebilen, sosyo-ekonomik
gelişme sağlayan, çevre dostu, elektrik üretilebilen, taşıtlar
için yakıt elde edilebilen stratejik bir enerji kaynağıdır.
Biyokütle doğrudan yakılarak veya çeşitli süreçlerle yakıt
kalitesi arttırılıp, mevcut yakıtlara eşdeğer özelliklerde
alternatif biyoyakıtlar (kolay taşınabilir, depolanabilir ve
kullanılabilir yakıtlar) elde edilerek enerji teknolojisinde
değerlendirilmektedir.
Biyokütleden; fiziksel süreçler (boyut küçültme-kırma ve
öğütme, kurutma, filtrasyon, ekstraksiyon ve biriketleme)
ve dönüşüm süreçleri (biyokimyasal ve termokimyasal
süreçler) ile yakıt elde edilmektedir [21]. Konutlarda
biyokütle kaynağından; havasız çürütme yöntemi ile elde
edilen biyogaz elektrik üretiminde, piroliz yöntemi ile elde
edilen etanol ısınma amaçlı, doğrudan yakma yöntemi ile
elde edilen hidrojen su ısıtma amaçlı kullanılmaktadır [13].
4. Sonuç ve Tartışma
Yenilenebilir kaynaklardan elde edilen enerjiler çok
çeşitlidir ve değişik alanlarda kullanılmaktadır. Bu tür
enerjilerin kullanılması, diğer enerji türlerine göre çevreyi
çok daha az kirlettiği ve sınırlı kaynaklara olan gereksinimi
azalttığı için çok çevresel bir yaklaşım olmaktadır.
Küresel ve bölgesel boyutta önemli enerji tüketim payına
sahip olan, dolayısıyla enerji kullanımdan kaynaklanan
sorunların ortaya çıkmasından da sorumluluğu olan
yapılarda, yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanılmasının
çevresel ve ekonomik açıdan yararlar sağlayacağı açıktır.
Türkiye’nin taraf olduğu 1994 yılında “İklim Değişikliği
Çerçeve Sözleşmesi”, 2005 yılında yürürlüğe giren Kyoto
Protokolü, “Enerji Verimliliği Yasası” ve “Binalarda Enerji
Performansı Yönetmeliği” gereği her alanda olduğu gibi
yapılarda da enerji etkinliği sağlamak gerekmektedir.
Özellikle yapı yaşam döngüsünün kullanım aşamasında
yapı içi konfor koşullarını sağlamak için çok enerji
 Yüksek, İ. ve Esin,T.

tüketilmektedir. Bu enerji miktarının mümkün olduğu kadar
azaltılması kadar yenilenebilir kaynaklardan elde edilmesi
de yapılara enerji etkinliği ve ekolojik özellik sağlayan etkili
yöntemlerden biridir.
Yenilenebilir enerji kaynaklarından güneşten aktif ve pasif
yöntemlerle, ısıtma, soğutma, havalandırma, doğal
aydınlatma ve sıcak su elde etmede, rüzgâr enerjisinden
yine aktif ve pasif sistemlerle havalandırma ve soğutmada,
Jeotermal enerjiden ısıtma ve soğutmada, hidrojen
enerjisinden ısıtma ve sıcak su temininde, yemek
pişirmede ve elektrik ihtiyacını karşılamada, biyokütle
enerjisinden ısınmada ve sıcak su temininde yararlanmak
mümkündür. Bunların uygun olduğu durumlarda bir arada
kullanılmaları da gerçekleşebilir.
Bu yenilenebilir enerji türlerinden yapılarda kullanılabilecek
en uygunu güneş enerjisi görülmektedir. Çünkü Türkiye
güneşlenme açısından çok uygun bir konumdadır.
Özellikle güneş enerjisinden yararlanmak için basit
sistemlerin kullanıldığı pasif yöntemlerin uygulanması
yapılarda enerji etkinliği için önemli bir çevresel yaklaşım
olmaktadır. Çünkü bu yöntemlerde, tasarım kararlarıyla
sadece yapının kendi elemanları kullanılmakta ek
donanımlara genellikle gereksinim duyulmamaktadır.
Bu nedenle öncelikle daha basit ve düşük maliyetli pasif
sistemler denenmeli, pasif sistemlerin yetersiz kaldığı
durumlarda aktif sistemlerle desteklenmelidir.
Ülkemiz yenilenebilir enerji kaynakları yönünden zengindir.
Bu nedenle yapılarda sadece güneş enerjisi kullanımı ile
sınırlı kalınmamalı, biyokütle enerjisi rüzgâr enerjisi,
jeotermal enerji, hidrojen enerjisi gibi farklı alternatifler
arasından bölgeye uygun olan sistemler tercih edilmelidir.
Yapılarda kullanım aşamasında ısınma, soğutma,
havalandırma, doğal aydınlatma gibi konfor koşullarının
sağlanmasında önemli miktarlarda enerji tüketilmektedir.
Bu koşulların mümkün olduğu yenilenebilir enerjilerle
sağlanması, sınırlı ve kirletici enerji enerjilerin kullanımını
azalttığı için birçok çevresel ve ekonomik yararlar
sağlayacaktır. Ancak yenilenebilir enerji kaynaklarının
yapılarda kullanılmasının yaygınlaşması için yönetimler
tarafından gerekli yasaların ve düzenlemelerin
hazırlanması, bunların uygulanmaları için de yaptırımların
ve teşviklerin olması gerekli ve önemli görülmektedir.
[8] Scheuer, C., Gregory, A., Reppe, P., “Life cycle
energy and environmental performance of a new
university building: modeling challenges and design
implictions “, Enerji and Building Volume 35, Issue 10,
pp. 1049-1064, 2003.
[9] http://tr.wikipedia.org/wiki/Yenilenebilir_enerji
[10] Esin, T., Yapılarda Pasif Tasarım Yöntemleriyle
Yenilenebilir Enerji Kullanımı, İzolasyon Dünyası, Sayı
61, s.68-72, Eylül-Ekim 2006. İstanbul.
[11] http://www.kobifinans.com.tr/tr/sektor/011902/16775/4
[12] Enerji Yolculuğunda Önemli Bir Durak, Bilgilendirme
Kitabı, Diyarbakır Güneş Evi, Diyarbakır, 2008.
[13] Sakınç, E., Sürdürülebilirlik Bağlamında Mimaride
Güneş Enerjili Etken Sistemlerin Tasarım Öğesi
Olarak Değerlendirilmesine Yönelik Bir Yaklaşım,
YTÜ, FBE, Doktora Tezi, İstanbul, 2006.
[14] Şerefhanoğlu, M., Güneş Işınımlarından Yararlanma
ve Korunma, YTÜ Basımevi, İstanbul, 1988.
[15] http://www.baulinks.com/webplugin/2005/i/1022-
rehau.jpg
[16] http://farm3.static.flickr.com/2359/2139274930_5c7be
4866d.jpg
[17] [http://www.earthenergysystems.com/for_architects
[18] http://www.kcpl.com/residential/images/geoheatpump.j
pg
[19] Tabakoğlu, Ö., Hidrojen Enerjisi & Hidrojenin
Binalarda Kullanımı, F. Öznur Tabakoğlu, Enerji-
Ekoloji Paneli, Diyarbakır, 21.11.2007
[20] Göksu, Ç., Güneş Kent- Güneş Enerjili Yerleşim
Modeli, Güneş Kitapları, Ankara,
[21] Karaosmanoğlu, F., Yenilenebilir Enerji Kaynakları ve
Türkiye, Görüş Dergisi, İstanbul, Mart-Nisan 2003.

Kaynaklar

[1] [Altın, V. Enerji Dosyamız, Bilim ve Teknik

Dergisi,Sayı: 470, Yeni Ufuklara Eki, 2007.
[2] BP Statistical Review of World Energy, June 2007.
Available at http://www.bp.com/statisticalreview
[3] Anonim, Energy Information Administration (EIA)
Turkey: Environmental Issues.
http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/turkenv.html
[4] Anonim, Vizyon 2023 Teknoloji Öngörüsü Projesi
Enerji ve Doğal Kaynaklar Paneli Ön Rapor, Tübitak,
Ankara, 2003.
[5] Anonim, INTERNATIONAL ENERGY AGENY, Online
Kaynak, http://www.iea.org/
[6] Anonim, 5627 Sayılı Enerji Verimliliği Kanunu, 2007.
[7] Anonim, 27075 Sayılı, Binalarda Enerji Performansı
Yönetmeliği, Ankara , 2008.

1853
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye

ALIŞVERİŞ MERKEZLERİNDEKİ GÜRÜLTÜ SEVİYELERİNİN ÖLÇÜLMESİ

TO MEASURE NOISE LEVELS IN SHOPPING CENTERS

a, * b
Sezgin ERSOY Oğuz GİRİT
a,*
Marmara Üniversitesi, İstanbul, Türkiye, E:posta: sersoy@marmara.edu.tr
b
Marmara Üniversitesi, İstanbul, Türkiye, E:posta: ogirit@marmara.edu.tr

Özet Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkilerini Şu Başlıklar

Yoğunlaşan ve hızlanan günümüz yaşantısında gürültünün
birey ve toplum üzerindeki olumsuz etkileri giderek
artmaktadır. Gerek çevresel faktörlerden kaynaklanan
gerekse eğlence uğruna yapılan aktivitelerden
kaynaklanan gürültü fizyolojik ve psikolojik etkiler
yaratabilen bir olgudur. Yapılan bu çalışmada, Alışveriş
merkezlerinde ölçümlerler yapılmıştır. Ölçümler için IEC
651 standardını destekleyen el tipi bir ses seviye ölçeri
kullanılmıştır. Alışveriş süresince ISO 1996:2003
standardına göre farklı noktalardan ses ölçümleri yapılmış,
ölçümlerin ortalamaları hesaplanmış, karşılaştırmaları
yapılmış ve grafikleri çizilmiştir. Bu çalışmanın sonuçları,
sosyal aktiviteler sırasında açığa çıkan gürültü
miktarlarının ölçümü ve etkileri ile ilgili gelecek çalışmalar
için yararlı olacaktır.
Anahtar kelimeler: Gürültü, Sosyal aktiviteler, Gürültü
Ölçümü
Abstract
Altında Toplayabiliriz :
Psikolojik Etkiler: Davranış bozuklukları, öfkelenme, genel
rahatsızlık duygusu, sıkılma Fiziksel Etkiler: Geçici veya
kalıcı işitme hasarları
Fizyolojik Etkiler: Vücut aktivitesinde değişiklikler, kan
basıncında artış, dolaşım bozuklukları, solunumda
hızlanma, kalp atışlarında hızlanma, ani refleksler.
Performans Etkileri: İş veriminde azalma, yoğunlaşma
bozukluğu, hareketlerin engellenmesi. Araştırmalar, geçici
işitme kayıplarında gürültünün kesilmesinden iki dakika
kadar sonra 25dB ya da daha az işitme kaybının ortaya
çıktığını göstermektedir. Ayrıca günde 8 saat, haftada 5
gün bir bağırma sesinden daha yüksek şiddette olmayan
durağan gürültüye yıllarca maruz kalan kişilerde ise kalıcı
işitme kayıpları olabileceği şaşırtıcı gelebilir. Ancak
araştırmalar bu tür kayıplarla, ani patlamalar tarzındaki
gürültüye maruz kalma sonucu ortaya çıkan işitme
kayıplarının benzer özellikler taşıdığını göstermektedir.[2]

In today's life, which is becoming more crowded and Bunlara ek olarak, gürültü kişilerde bitkinliğin
faster, the bothering effects of noise on individual and kronikleşmesini ve vücudun direncini azaltarak hastalıklara
society are increasing. The noise arriving from whether yakalanma ihtimalini artırmaktadır. Son araştırma
environmental elements or social activities are a sonuçlarına göre fetus ve prematüre doğumlar üzerinde
phenomenon that has physiological and psychological gürültünün olumsuz etkileri olduğu anlaşılmaktadır.
effects. In this paper, noise level is measured during a Meydana getirdiği olumsuz etkilere bağlı olarak gürültü
shopping in Shop – Center. A hand-type sound level seviyeleri bazı araştırmacılar tarafından Çizelgedeki gibi
meter, which supports IEC 651 standard, is used for derecelendirilmektedir.
measurement. Sound measurements are made from
different points of shop center area before and during the Çizelge 1. Gürültü seviyelerinin fizyolojik etkileri [2]
shopping according to the ISO 1996:2003 standard, the
mean of the measurements are calculated, results are konforsuzluk, rahatsızlık, öfke,
1.
compared and graphs are drawn. The results of this study 30-65 dB uyku düzensizliği ve
Derece
are useful for the future studies on measurement of noise konsantrasyonsuzluk
during social activities and its effects subjects. kan basıncı artışı ve
2.
65-90 dB atışlarında hızlanma, ani
Derece
Keywords: Noise, Social activities, Noise Measurement refleksler
3. 90-120 fizyolojik reaksiyonların
1.Giriş Derece dB artması
4. 120-135 iç kulakta kalıcı hasar,
Gürültü istenmeyen sestir. Bu açıdan gürültü ses ve Derece dB dengenin bozulması
titreşime göre göreceli bir tanımdır. Gürültü, sadece insanı 5.
140 dB ciddi beyin tahribatı
rahatsız etmekle kalmayıp, aynı zamanda fizyolojik ve Derece
psikolojik sorunlar yaratabilen, insan ve toplum sağlığını
ciddi biçimde tehdit edebilecek bir olgudur. Yapılan 2.Yöntem
araştırmalar, gürültünün insanların organik, sinirsel ve
psikolojik yapılarında olumsuz etkiler yaptığını Gürültü ölçümleri için kullanılan ses seviye ölçeri (Sound
belirtmektedir. [1] Level Meter) IEC 651 standardına uygun özellikte, ISO
9001, CE ve IEC1010 sertifikalı olup (Uluslararası
1.1. Gürültünün İnsan Fizyolojisine Etkileri Elektroteknik Komisyonu), el tipi SL 4001 type 2 ses seviye

© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye

1854
 Ersoy, S. ve Girit, O.

ölçeridir. ISO 1996–1.2003 standardı ile ölçüm yapmaya 3.2. Alışveriş Merkezlerinde yapılmış gürültü ölçümleri
uygundur.[3]
Çizelge 2. Gürültü seviyelerine ait renk skalası

Alışveriş merkezlerinin ölçüm günü baz alınarak gürültü

Şekil 1. Ses seviye ölçeri haritası çıkarılmıştır. İki dakikada bir ölçüm değeri alınmış,
ölçümler mağazaların dışında ortak kullanım alanlarında
gerçekleştirilmiştir. Gürültü seviyelerine ilişkin renk skalası
3.Sosyal Ortamlarda Gürültü Çizelge.2..’de gösterilmiştir.

Gürültü insanların var olduğu her yerde az ya da çok 4. Bulgular

mevcuttur. Çalışma hayatında maruz kaldığımız gürültüler
sosyal yaşantıdakine nazaran daha yüksektir ve sağlık 4.1.Birinci Ölçüm Noktasına İlişkin Sonuçlar
riskleri de buna göre daha ağırdır. Sosyal yaşantıdaki
gürültüler endüstrideki kadar ağır etkileri olmasa da Birinci ölçüm noktasına ilişkin gürültü seviyesi ölçümü
zamanımızın hastalığı stresin, başta gelen nedenlerinden 03.02.2008 tarihinde yapılmıştır.
biri olmaktadır. Gürültünün motivasyon ve
-1. Kat
konsantrasyonun azalmasına, baş ağrısına ve yorgunluğa
neden olduğu bilinmektedir. Bunlar ise yaşamın kalitesinin 90,0
düşmesine neden olur. 85,0
ö lç ü le n d e ğ e rle r

Çalışma ortamlarında gürültünün denetimi yönetmelik ve 80,0

yasalar ile düzenlenmiştir. Sosyal hayatta da düzenlemeler 75,0
vardır, bu düzenlemeler Çevre ve Orman Bakanlığının 70,0
Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi
Yönetmeliğinde (2002/49/EC) belirtilmiştir. Ancak 65,0
şahısların bahsi geçen stres unsurlarından kendini 60,0
korumasında yönetmeliklerin ötesinde kendi çabası 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29
gerekebilir.[4]
ölçümler
Ortalama değeri 73,0
Sosyal ortamlarda ki gürültünün süresini belirleyen
şahıslara özel bir yönetmelik yoktur.

3.1. Alışveriş Merkezleri

Alışveriş merkezleri gürültünün yüksek olmamasına

rağmen sürekli sesin olduğu yerlerdir. Alışveriş yorgunluğu
denen olgunun içinde alışveriş boyunca maruz kalınan
gürültünün de etkisi vardır.

Mağazalar çalışma saatlerinde müşterilere orta düzey

seste müzik dinletir. Gününün birkaç saatini alışverişle
geçiren bir insan, fiziksel olarak iyi hissetse dahi zihinsel
bir yorgunluk hisseder, bunun nedeni alışveriş
merkezlerindeki mağaza müzik sesleri ve insan
kalabalığının oluşturduğu gürültüdür.

Büyük alışveriş merkezlerinin mimarisi gürültüyü en uygun

biçimde insanlardan uzaklaştıracak biçimde tasarlanır.
Katlar birbirinden tamamı ile ayrılmaz, asma katlar
kullanılarak sesin rahatça ilerleyip boşluklarda azalması
sağlanır. Alışveriş merkezlerinde en yüksek gürültü
eğlence merkezlerinde ve restoran bulunduğu katlarda
oluşur.
Şekil 2. Birinci ölçüm noktasına ait -1. kat gürültü ölçümü
ve gürültü haritası
Ölçüm değerlerinden çıkarılan grafikler aşağıda verilmiştir.
Gürültü sevileri renklerle ifade edilmiştir.

1855
 Ersoy, S. ve Girit, O.

Zemin. Kat 2. Kat

80,0 78,0
76,0
75,0 74,0
ö lçü len d eğ erler

ö lçü len d eğerler

72,0
70,0
70,0
68,0
65,0
66,0
60,0 64,0
62,0
55,0 60,0
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29
ölçümler ölçümler
Ortalama değeri 69,1 Ortalama değeri 70,6

Şekil 3. Birinci ölçüm noktasına ait zemin kat gürültü Şekil 5. Birinci ölçüm noktasına ait 2. kat gürültü ölçümü ve
ölçümü ve gürültü haritası gürültü haritası

1. Kat 3. Kat

75,0 78,0
77,0
ölçülen değerler

76,0
ö lç ü le n d e ğ e rle r

70,0
75,0
74,0
65,0
73,0
72,0
60,0 71,0
70,0
55,0 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 ölçüm ler
ölçümler Ortalama değeri 74,6
Ortalama değeri 67,5

Şekil 4. Birinci ölçüm noktasına ait 1. kat gürültü ölçümü ve Şekil 6. Birinci ölçüm noktasına ait 3. kat gürültü ölçümü ve
gürültü haritası gürültü haritası

1856
 Ersoy, S. ve Girit, O.

4. Kat -1. kat

80,0
74,0
78,0 73,0
ö lç ü len d eğ erle r

72,0

ö lç ü le n d e ğ e rle r
76,0 71,0
70,0
74,0 69,0
68,0
72,0
67,0
66,0
70,0
65,0
1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
ölçümler ölçümler
Ortalama değeri 74,6 ortalama değer 71,1

Şekil.8. -1. kat gürültü ölçümü

Zemin. kat

78,0
77,0
76,0

ö lç ü l e n d e ğ e r l e r
75,0
74,0
73,0
72,0
71,0
70,0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
ölçümler ortalama değer 74,1

Şekil.9. Zemin kat gürültü ölçümü

1. kat

75,0
Şekil 7. Birinci ölçüm noktasına ait 4. kat gürültü ölçümü ve
74,0
gürültü haritası
ö lçü le n d eğ e rle r

73,0
72,0
Alışveriş merkezine ait toplam gürültü seviye ortalaması 71,0
71,6 dB (A) olarak saptanmıştır. Kat krokilerine 70,0
baktığımızda orta bölümler ve belli noktalarda yapı içi 69,0
balkonlar oluşturularak katların birbiri ile fiziksel bağlantısı 68,0
sadece merdiven boşlukları ile sınırlı kalmamıştır. Bu da 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

katlarda oluşan sesin bu boşluklar aracılığı ile yayılmasını ölçümler ortalama değer 71,5

ve azalmasını sağlamaktadır. Ölçümlerde en yüksek

değerler 3. ve 4. katta ortalama 74,6 db olarak restoran Şekil.10. 1. kat gürültü ölçümü
katında ve bodrum katta kattaki eğlence merkezinde 73,0
db olarak ölçülmüştür. Ölçülen değerlerin ortalaması insan 2. kat
işitme sağlığını 2.derecede olumsuz yönde etki düzeyinde
bulunmaktadır. Uzun süre bu ortamlarda bulunmadığı 77,0
76,0
takdirde sağlığı olumsuz yönde etkilemeyeceği 75,0
ö lç ü len d eğ erler

söylenebilir. 74,0
73,0
4.2. İkinci Ölçüm Noktasına İlişkin Sonuçlar 72,0
71,0
70,0
İkinci Ölçüm Noktasına alışveriş merkezi gürültü seviyesi 69,0
ölçümü 23.12.2007 tarihinde yapılmıştır. Ölçüm 68,0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
değerlerinden çıkarılan grafikler aşağıda verilmiştir.
ölçümler
Ölçümlerde en yüksek değerler restoran katında ve birinci ortalama değer 72,5

kattaki sinema bölümünde ölçülmüştür. En yüksek değer

Şekil.11. 2. kat gürültü ölçümü
zemin katta (74,1 db) izlenmiştir. Ölçülen değerlerin
ortalaması insan işitme sağlığını olumsuz yönde
4.3. Üçüncü Ölçüm Noktasına İlişkin Sonuçlar
etkileyecek düzeyde değildir. Alışveriş merkezi toplam
gürültü ortalaması 72,2 dB(A) olarak saptanmıştır.
Üçüncü Ölçüm Noktasına alışveriş merkezi gürültü
seviyesi ölçümü 01.03.2008 tarihinde yapılmıştır. Ölçüm
değerlerinden çıkarılan grafikler aşağıda verilmiştir.

1857
 Ersoy, S. ve Girit, O.

-1.Kat 1.Kat

74,0 75,0
72,0 73,0
71,0
ö lç ü le n d e ğ e rle r

ö lç ü le n d e ğ e rle r
70,0 69,0
68,0 67,0
66,0
65,0
63,0
64,0 61,0
62,0 59,0
57,0
60,0
55,0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
ölçümler
Ortalama 67,9 ölçümler
Ortalama 63,7

Şekil.14. 1. kat gürültü ölçümü ve gürültü haritası

Şekil.12. -1.kat gürültü ölçümü ve gürültü haritası
Ölçümlerde en yüksek değerler restoran katında
ölçülmüştür. Ölçülen değerlerin ortalaması insan işitme
sağlığını olumsuz yönde etkileyecek düzeyde değildir.
Zemin.Kat Alışveriş merkezi toplam gürültü ortalaması 67,4 dB (A)
olarak saptanmıştır.
73,0
71,0
2.Kat
ö lçü len d eğ erler

69,0
67,0
74,0
65,0
72,0
63,0
ö lç ü le n d e ğ e rle r

70,0
61,0
68,0
59,0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 66,0
ölçümler 64,0
Ortalama 66,9
62,0
60,0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
ölçümler
Ortalama 67,0

Şekil.13. Zemin kat gürültü ölçümü ve gürültü haritası

Şekil.15. 2.kat gürültü ölçümü ve gürültü haritası

1858
 Ersoy, S. ve Girit, O.

Ölçümlerde Üçüncü Ölçüm Noktasına gürültü ortalaması

diğer alışveriş merkezlerinden daha düşük çıkmıştır.
Yapılan gözlemde ölçüm yapılan tarihte buradaki insan
yoğunluğunun diğer alışveriş merkezlerinden az olduğu
Mimari yapıda her kat iki kattan oluşmaktadır, tüm katların
birbirine fiziksel olarak bağlandığı boşluklar diğer alışveriş
merkezlerine göre daha azdır.

Ayrıca bu noktalarda Üçüncü Ölçüm Noktasında bol

miktarda saksı bitkileri bulunmaktadır. Bu da sesin katlar
arasında rahat bir şekilde ilerlemesini engellemektedir.
görülmüştür. Ayrıca Üçüncü Ölçüm Noktasının mimari
yapısının diğerlerinden daha farklı olduğu gözlenmiştir.

5.Sonuçlar

Sonuçlar irdelendiğinde mevcut olan gürültü oranın insan

sağlığını tehdit etmeyeceği söylenebilir. Ancak ortamda
uzun süre bulunan kişilerin ve çalışan personelin durumları
göz önüne alındığında gürültünün kontrol edilmesi
gerektiği sonucuna ulaşabiliriz. Alışveriş merkezlerinin
uluslararası standartlara uygun mimari yapısı gürültünün
yüksek seviyelere ulaşmasını engellemektedir. Ancak
ölçüm yapılan noktalar arasında ve yine bu noktalara ait
katlarda değişik sonuçlara ulaşıldığı da görülmektedir.
Bunun nedeni katlarda farklı tip işletmelerin olduğu
söylenebilir. Alışveriş merkezlerinde bulunan ses yutan
yapısal faktörler ile bu alanlarda bulundurulabilecek saksı,
resimler, v.b. gibi unsurlar gürültü seviyesinin çıkışını
engelleyebilecektir.

Kaynaklar

[1] İncir Gülten.(1981/2) ‘Gürültü ve Zararlı Etkilerinden

Korunma Yolları’.Verimlilik dergisi. MPM yayınları.
[2] İşyeri hekimliği ders notları, Türk Tabipleri Birliği
5.Ders Notları; Prof. Dr. İ.Hızalan
[3] http://search.ni.com/nisearch/main/p?q=IE
[4] Çevre ve Orman Bakanlığı Çevresel Gürültünün
Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği (2002/49/E

1859
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
ÇEVREYE DOST MEZARLIK (EKOLOJİK MEZARLIK) PLANLAMA
YAKLAŞIMLARI VE DÜNYA KENTLERİNDEN ÖRNEKLER
ENVIRONMENTALLY FRIENDLY (ECO-CEMETERY) CEMETERY
PLANNING APPROACHES AND CEMETERY SAMPLES OF WORLD
CITIES:
Aysel USLU a, *
a, *
Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Ankara, Türkiye, E-posta: uslu@agri.ankara.edu.tr
Özet
Dünya, artan nüfus, hızlı kentleşme ve buna bağlı olarak
çevresel bozunumun yaşandığı rahatsız edici bir süreci
yaşamaktadır. Günümüzde her geçen gün daha fazla
hissedilen çevre kirliliği, doğal kaynakların kaybı gibi
problemlerin çözümü için, günlük yaşamın her alanında
yeni yaklaşımlar ve kavramlar kentlerin gündeminde
öncelik kazanmaktadır. Çevresel etkileri en aza indirgemek
amacı ile, “yeşil hareket”, “ekolojik yaklaşım”,
“sürdürülebilir gelişim”, “yeşil kentleşme” gibi pek çok
benzer kavramlar tamaman farklı alanlarda oldukça
önemli bir rol oynamaktadır.
Doğal kaynakların kaybı ve çevre kirliliği gibi problemlerin
azaltılması ya da önlenmesinde oldukça önemli role sahip
olan yeşil, ya da ekolojik yaklaşımlar kent planlama ve
tasarımı gündeminde öncelikli konulardır. Gelişmiş
ülkelerde, yerleşim alanlarında kaçınılmaz bir alan
kullanım biçimi olan mezarlıklar da ekolojik, çevreyi (hava,
toprak, su kaynakları vb.) daha az kirleten alanlar olarak
görüldüğü planlama yaklaşımları eğilimi artmaktadır. Bu
çalışmada, son yıllarda özellikle Amerika Birleşik
Devletleri, Kanada ve Avrupa’dan bazı kentlerde görülen
çevreye dost ekolojik mezarlık planlama, ve yönetim
yaklaşımlarını açıklanmaktadır. Çalışma genel olarak
çevreye duyarlı daha az kirletici mezarlık yaklaşımlarından
örnekler vermektedir. Çalışmada özellikle farklı dinlere ait
mezarlıklardan örnekler verilmekte ve sağlıklı yaşam
ortamı olarak kentlerde mezarlık alanları için çevreye
duyarlı yaklaşımlar tartışılmaktadır.
Anahtar kelimeler: Çevreye dost mezarlık, ekolojik
mezarlık, yeşil mezarlık, kirleticiler, kent planlama
Abstract
The world is living a disturbing period because of growing
population, rapid urbanization and environmental
degradation. Nowadays, the new approaches and terms in
the field of daily life which will be the solution of
environmental problems, the loss of natural resources etc.
are getting priority in the agenda of cities. Many similar
terms such as” green movement”, “ecological
approaches”, sustainable development”, “green
urbanization “ play an increasingly important role in the
purpose of minimizing environmental degradation in totally
different areas.
Green (ecological) movements or approaches in the field
of urban planning, which are playing crucial important role
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1860
the minimizing or preventing of the loss of natural
resources and environmental problems, are the priority
subjects in the urban planning and design agenda. In the
developed countries, cemeteries as the inevitable form of
land use in cities are planned with ecological approaches.
In this study; environmentally friendly cemetery planning
and management approaches, which are seen especially
USA, Canada and some cities from Europe are clarified.
Generally, this study gives some samples of eco-cemetery,
environmentally friendly and has less pollutant. The study
especially gives some cemetery samples from different
religions and discusses environmentally friendly
approaches for cemeteries in the cities as healthy urban
habitats.
Keywords: environmentally friendly cemeteries, eco
cemetery, green burial, pollutants, urban planning
1. Giriş
Mezarlıkların temel işlevi, ölü bedenlerin kamu sağlığını
tehlikeye atmadan toprağa dönüşümün sağlandığı
depolama alanları olmasıdır. Ayırca, geride kalanlar için
ziyaret, hatırlama ve sembol alanlarıdır. Ancak,
mezarlıklar, ilahiyat, sanat tarihi, antropoloji gibi disiplinler
için dini, sembolik, ruhani anlam içermekle birlikte kent
planlama yada ekoloji ile ilgilenen bilim dalları için önemli
ekolojik reserv alanlar yada potansiyel yeşil alan olarak ilgi
görmektedir[1]. Her yönü ile ele alındığında bu alanlar,
aslında yaşam alanları olarak yerleşim alanları için
vazgeçilmez alan kullanım biçimidir. Artan ekoloji bilgileri
ve çevre sorunları karşısında çözüm arayışı içerisinde olan
plancı, mezarlık yöneticileri ve çevreye karşı daha
sorumluluk hisseden kentliler, mezarlık alanlarında da
çevreye daha duyarlı yaklaşımları barındıran ekolojik
mezarlıkları gündeme getirmektedirler.
Çevre kirliliği konusunda duyarlılığın artışı kaynak
kullanımı, enerji üretimi gibi yaşamın her alanında ekolojik
kaygılarla hareket edilmesini gerektirmektedir.Çağdaş
kentlerde, alan kullanımı, planlama, ekolojik yerleşimler,
yeşil kentler, enerji etkin kullanımı gibi konular, çevreye
dost ürünlerin kişisel bakım ürünlerinden kent- bölge
ölçeğine kadar her planlama alanınında kendine yer
bulmuştur. Ekolojik kaygıların etkin olduğu alanlardan birisi
de mezarlık alanlarıdır.
2. Mezarlık ve Çevre İlişkisi
 Uslu, A.

Mezarlıklar, ölü bedenlerin yaşam mekanından ayrı bir sağlanmaldır. Bu nedenle; toprak zeminler, kum, çakıl,
yerde tutulması gerekliliğinden doğmuştur. Açıkta kalan ve karışımı olan alüvyon zeminler mezarlık için uygundur.
uygun şekilde gömülmeyen ölüler belirli süre sonra Eğim; %0-10 arasında olmalıdır. Genel bir ilke olarak eğimi
çürümeye başlar ve koku salarak, mikrop üremesine % 15’in üzerinde olan alanlar mezarlık yeri olarak
neden olabilir. Ölüm anından 34-36 saat sonra anaerob seçilmemelidir. Yönlenme kuzey bakarlı alanlarda cesedin
bakterilerin ve vücuttaki sindirici bir takım enzimlerin çürümesi daha zaman alacağı düşüncesi ile güney bakarlı
etkisiyle yumuşak vücut bölümleri erimeye başlar. alanlar seçilmelidir[4].
Kokuşma süreci sırasında oluşan bir takım gazlar, çevreye
yayılır. Bu gazların içerisinde indol, skodol, hidrojen sülfür, Çok düz araziler drenaj sorunları nedeniyle mezarlık yeri
değişik karbon bileşikleri sayılabilir. Bu evre 3-4 ay olarak uygun değildir. Kazı ve dolgu gerektirecek kadar
sürmektedir. Bu evreden sonra aerob mikroorganizmaların eğimli alanlar da tercih edilmemelidir.
etkisi başlar. Söz konusu mikroorganizmaların etkisi,
toprağın özelliklerine, nem oranına, topraktaki oksijen Ölü bedenin ayrışması ile potansiyel kirletici (karbon,
miktarına bağlıdır. Topraktaki böcek ve solucanlarda söz amonyak, klor, sülfat, sodyum ve potasyum esaslı
konusu parçalanmayı hızlandırır.Tabanı nemli mezarlarda, elementler) kimyasal açığa çıkabilir. İnsan vücudunda
seroadipoz değişiklikler meydana gelir ve beden uzun bulunan elementler çizelge 1 ‘de verilmektedir[5].
süre bozulmadan kalabilir. Cesetlerin su altında kalmaları
durumun da da aynı etki ortaya çıkar[2]. Çizelge 1 İnsan vücudunda bulunan temel elementler
( ortalama 70 kg.ağırlığında bir insan için standart
Canlı vücudu ölümden sonra üzerinde kolayca pek çok kompozisyon).
hastalık etkeninin üreyebileceği ortam haline geldiğinden
ölülerin, yaşayanlardan farklı mekanlarda depolanmalarını Element Kütle (gr.)
gerektirmiştir. Çok eski çağlardan beri ölülerin saklanması Oksijen 43000
coğrafik koşullar, iklim, dini inançlar, geleneksel ve Karbon 16000
toplumsal davranış özellikleri, sağlık kaygıları ve kentsel Hidrojen 7000
koşullara bağlı olarak biçimlenmiştir. Nitrojen 1800
Kalsiyum 1100
Gömü biçimlerine ve daha sonra mezarlıklarda yapılacak Fosfor 500
uygulamalara bağlı olarak mezarlık alanları bazen çevre Sülfür 140
sağlığını tehdit eden, yer altı su kaynaklarının kirlenmesine Potasyum 140
neden olan, fauna ve flora üzerinde olumsuz etkiler neden Sodyum 100
olan alanlar haline gelebilir. Oysa, uygun yöntem ve doğru Klor 95
yer seçimi ilkeleri uygulandığında mezarlık alanları, Magnezyum 19
barındırdıkları fauna ve flora ile özel ekolojik alanlardır. Demir 4.2
Kentlerdeki diğer arazi kullanım biçimlerinden farklı olarak, Bakır 0.07
kentsel rantın yüksek olduğu alanlarda bile özellikle felsefi Kurşun 0.12
ve dini anlamları nedeni ile kolaylıkla farklı işlevlere Kadminyum 0.05
dönüştürülemezler. Nikel 0.01
Uranyum 0.00009
Dinsel, ekolojik, folklorik ve rekreasyonel işlevleri başta Toplam vücut kütlesi 70000
olmak üzere çok sayıda işlevi bulunan mezarlıklar, özellikle
büyük kentlerde giderek azalan yeşil alanlar içinde önemli Çizelge 2 ‘de ise, insan vücudundaki doku ve ağırlıkları
bir parçayı oluşturmaktadır[3]. Önceleri kent dışında kalan verilmektedir. (Ortalama 70 kg.ağırlığında bir insan için).
mezarlıklar, zamanla kentsel yerleşim alanları arasında
kalmış ve yaşama mekanları ile iç içe girmiştir. Kent Doku Kütle (gr.)
mekanı içinde veya yakın çevresindeki bu alanlar kentin Toplam vücut kütlesi 70000
yeşil alanlarını ve ekolojik koridorlarını da birbirine İskelet Kası 28000
bağlayan organik bağları oluşturmaktadır. Adipose doku 15000
Kemik 5000
Mezarlık için yeterli büyüklükte ve uygun özelliklere sahip Kıkırdak 1100
yer seçimi en önemli çevresel konudur. Mezarlık Periartikular doku 900
büyüklüğünün saptanmasında kentin nüfus projeksiyonu, İlik 3000
ölüm oranı gibi demografik veriler ile bir mezar yapısı için Deri 4900
gerekli alan büyüklüğü dikkate alınır. Artan nüfusa paralel Ciğer 1800
olarak mezarlık alanı gereksinimi de her geçen gün Beyin 1400
artması ise en önemli sorundur.
Doku ve organların ayrışması ile açığa taban suları ya
Mezarlık alanı toprağı su tutmamalı, geçirgen yapı da ve da toprak kirliliği sözkonusu olabilir.
mikroorganizma faliyetleri yeterli düzeyde olmalıdır. Çok
gevşek zeminli araziler, kayalık ve çok sert zeminli araziler 2.1. Ayrışma faktörleri
uygun değildir. Toprak özellikleri mezarların kazılması ve
ölünün çözülmesi yönünden önem kazanmaktadır. Ayrıca, Mezarlık planlama ve yönetiminde çevresel konuları
mezarlıklar yer altı su havzaları, ve içme suyu doğrudan ilgilendiren bir başka faktör ölü bedenin ayrışma(
kaynaklarından uzak olmalıdır. Bu amaçla, andezit, çürüme) ve toprağa karışma süresine doğrudan ya da
topraksız zeminler seçilmemelidir.Bu tür zeminlerde; dolaylı etkileyen faktörlerin varlığıdır. Ölü bedenin
cesedin çürüyüp toprağa karışmasının kolaylığı ayrışmasını belirleyen dışsal faktörler ;

1861

• Toprağın özellikle mikrobiyolojik yapısı ile fiziksel
özellikleri (tekstür, strüktür, porpzite,
havalandırma koşulları gibi)
• Toprağın PH derecesi( özellikle nötral topraklarda
ideal ayrışma süreci olmaktadır),
• Gömü derinliği (vücutta ayrışma aktivitesini
yapacak olan omurgalı ve omurgasızların erişimi
için ),
• Toprak nemi (nem yüksek olduğunda ayrışma
hızı kesilir)
• Mevsimsel yer altı su seviyesi
• İklimsel faktörler
• Tabutun yapıldığı ya da boyandığı malzemeler,
tekstil ürüleri(tabutla gömüde ).
Ölü bedenin ayrışmasını belirleyen içsel faktörler ise
aşağıda sıralanmıştır,
• Ayrışmayı başlatacak bakteriyel faliyetleri elimine
edecek beden özellikleri( otopsi sonrası gibi),
• Koruyucu uyugulamalar( formaldehid bazlı
maddelerle yapılan mumyalama gibi)
• Yine bakteriel aktiviteyi engelleyecek ilaç ve
kimyasalların uygulanması (antibiyotik , Örneğin Batı ülkelerinde gömü ve katholizm arasında
kemoterapi gibi)
Ayrışmanın hızlı ve kolay olması toğrağa dönüşümü
sağlayacaktır.
3. Mezarlık Ve Din İlişkisi
Tarih boyunca toplumlar farklı nedenlerle (dini, arazi kıtlığı,
gelenekler vb) ölülerini, yakma, doğrudan yada
mumyalayarak toprağa gömme, doğaya olduğu gibi terk
etme, gibi farklı teknikleri uygulayarak yaşam alanlarından
farklı alanlara hatta ilk çağlarda yaşam mekanlarında
depolanmışlardır.Yerleşim alanlarında oluşturulan düzenli
mezarlıkların geçmişi, antik döneme kadar uzanmaktadır.
Mezarlık biçimlenmesinde; gömü biçimleri en önemli
etkendir. Gömü biçimleri ise büyük oranda dini inançların
getirdiği kurallar ve yönlendirmelerle belirlenmiştir. Dünya
genelinde; ölü, dinin izin verdiği yada yasakladığı
yöntemlere göre yakılmakta yada doğrudan toprağa
gömülmektedir.
İslam dinine göre ölü doğrudan toprağa , en kısa zamanda
toprağa karışmasına olanak verecek şekilde gömülmelidir.
Kur’an’ da açık ve kesin bir hüküm bulunmamakla birlikte
İslamiyet’te süslü ve dikkat çekici mezarlar yapılması hoş
görülmemiştir. Belli başlı fıkıh kitaplarında ölünün nasıl
gömüleceği ve mezarlarının nasıl yapılacağı belirtilmiştir.
Buna göre; ölü toprağa kıble yönünde konulduktan sonra
mezarın üzeri kerpiç veya kamış ile örtülür, toprak verilir.
Mezarı taş, tahta gibi maddelerle örtmek; köşeli olarak
tuğla, kireç, tahta vs. gibi şeylerle inşa etmek uygundur.
Mezar, toprak seviyesinden bir karıştan fazla
olmamalıdır[6].
Mezar üzerine yapı yapılmaması ve mezarlıklarda bulunun
ağaç ve bitkilere zarar verilmemesi istenir.
Bir islam mezar yapısı ortalama 200 cm. boyunda, 100 cm.
derinliğinde ve 80 cm. eninde bir lahitdir. Lahit üzerine
serilen kapak 80 cm.boyunda, 40 cm. eninde ve 10 cm.
kalınlığındadır. Toplam çıkarılan toprak miktarı 1.6 m³,
beton miktarı= 0.878m³’dür.Ve gömü yapıldıktan sonra
1862
Uslu, A.
lahit içine konan toprak miktarı 0.9m³, kapak üstü toprak
kalınlığı ise ortalama 50 cm. cir.Bunun üzerine mezar taşı
konulmaktadır. Toprağa herhangi bir ilaçlama
uygulanmamaktadır. Ancak Mezarlık alanındaki yol
ağaçları vb. bitkilere ilaçlama yapılmaktadır.
Mezarlık projelendirilmesinde; ada, parsel ve sirkülasyon
sisteminin tesisinde kıble yönü (mezarların kısa
kenarlarının kıble doğrultusunda olması gereklidir)
belirleyicidir.
İslam dini mezarlara saygıyı ve yeşil dokuca zengin
mezarlıkları önermektedir. Eski İslam mezarlıklarının bu
açıdan bakıldığında bitkisel doku açısından zengin olduğu
dikkat çeker. İslam mezarlıklarında doğal olarak yetişen
türler yanında Cupressus sp.(Servi) başta olmak üzere,
pek çok ağaç, çalı ve çiçek türlerine yer verilmektedir[7].
Hristiyanlık’ta doğrudan toprağa (tabut içinde) gömü
yapılabildiği gibi, yakma yöntemi ile de ölü toprağa
gömülmektedir. Gömü tercihleri, bireylere, inançlara,
ekonomik faktörlere bağlı olarak farklılık göstermektedir.
güçlü bir ilişki vardır.Katholik İtalya, İrlanda ve Fransa’da
diğer Avrupa ülkelerine göre yakma daha az tercih
edilmektedir[8].
4. Ekolojik Mezar Kavramı ve Örnekleri
Hızlı kentleşme, çevresel kaygılar mezarlık alanında da
yeni yaklaşımları gündeme getirmiştir. “Ekolojik mezarlık”
ya da diğer isimleri ile “yeşil mezarlık”, “doğal gömü alanı”
kavramları, batı medeniyetlerinde öne çıkmıştır. Bu
kavram, ekolojik döngü içerisinde yer alan ve çevresel
dönüşümü destekleyen bir yaklaşımdır. Ekolojik mezarlık,
ölü bedenlerin doğaya dönüşümü en kısa zamanda
sağlayacak ve kirletici unsurları içermeyecek gömü
yöntemleri ve mezarlık planlama anlayışını ifade
etmektedir.
Eko mezarlıklar başta gömü tipleri olmak üzere çevresel
açıdan sürdürülebilirliği sağlayan, doğal yollardan geri
dönüşümü kapsayan yaklaşımdır.Tabut yapımında
kullanılan odun, çelik yada diğer metallerin azaltılması ve
gömü sırasında ölüye uygulanan kimyasal işlemlerin
çevreye vereceği kirletici unsurlar nedeni ile yeni yöntemler
önermektedir. Mezarlıkların yer seçiminde ve
planlanmasında doğal peyzaj özelliklerinin en yüksek
oranda korunmasını ve fauna ve floranın geliştirilmesini
özendirmektedir.
Ekolojik mezarlıklarda temek amaç, mezarlıkların,
bulundukları alan içinde yer altı suları, doğal bitki örtüsü,
faunaya daha az olumsuz etki yapması, doğada daha hızlı
çözünen malzemelerin kullanılması ve bireyin ekolojik ayak
izini daha küçültmesi esasına dayanır. Ekolojik ayak izi,
bireyin gıda, konut yada enerji gereksinimleri için
kullandığı toprak, su, orman vb. doğal kaynaklarla
gezegende yarattığı izi ifade eder. Ekolojik ayak izinin
büyüklüğü, doğa da yapılan tahribatın da büyüklüğünü
ifade etmektedir[9]. Ekolojik ayak izinin küçültülmesini
hedefleyen ekolojik mezarlık yaklaşımı için, mezarlığın yer
seçimi, gömü biçimleri, mezar yapıları, ve mezarlıkta
yapısal ve bitkisel tasarımı konuları ele alınmaktadır.

Yakma yada tabut içerisinde toprağa yapılan gömü ile
çevreye olan etkiler nedeni ile gündeme getirilmiştir.
Örneğin Amerika Birleşik Devletlerinde her yıl yapılan
gömü işlemi ( her yıl 22.500 mezarlıkta ve 2.5 milyondan
fazla insanın gömülmesi sonucunda) sırasında;
• 30 milyon kereste( 70.000m³) tabut için,
• 90.272 ton çelik ( yine tabut için),
• 14.000 ton çelik ( mezar için),
• 2.700 ton bakır ve bronz (tabut için),
• 1.636.000 ton beton (mezar için),
• 872.060 gallon (3.130m³) mumyalama sıvısı
formaldehit kullanılmaktadır. Koruyucu kimyasal
olarak formeldehid kullanımının kanserojen
olabileceği de bildirilmektedir[10]. işlemi sırasında
formaldehid’in okside olarak formik asite
dönüştüğü ve atmosfere verildiği de
beliritlmektedir. Ayrıca yakma işlemi ile yüksek
oranda enerji harcanması da bu yöntemein
ekolojik unsurları içermediği vurgulanmaktadır. Bu
gömü yöntemleri yerine, kanserojen madde
kullanımının olmadığı ve enerji tüketilmeyen bir
yöntem olarak, ekolojik mezarlık ve eko-defin
önerilmektedir.
Modern bir görüş olarak doğal gömü kavramı ilk defa
İngiltere’de 1993 yılında (Carlisle Cemetery) başlamış ve
daha sonra diğer ülkelerde yaygınlaşmıştır. Amerika
Birleşik devletlerinde, ilk eko-mezarlık 1998 yılında
Ramsey Creek mezarlığı ile kurulmuştur [11]. Doğal Gömü
Merkezine (Center for Natural Burial) göre İngiltere’de
yüzlerce ekolojik mezarlık vardır, bunu Amerika Birleşik
Devletlerinde ve daha sonra Kanada, Yeni Zelanda, Güney
Afrika ve hatta Çin’de de planlan ekolojik mezarlıklar
izlemektedir. Oysaki, kırsal mezarlık hareketleri ve ölünün
doğal bir döngü içerisinde ve doğal bir peyzajda
gömülmesi geleneğinin başlangıcı henüz 1803 de Paris’te
Pere-Lachaise mezarlığında başlamış,1831 yılında da
Amerika Birleşik Devletleri’nde görülmüştür
(Massachusett’de Mount Aubern mezarlığı ile) [12].
Mount Aubern mezarlık planlamasında; mimarlar,
plancılar, hidrojeolojist, grafik tasarımcısı, peyzaj mimarı
ve yaban yaşamı ile ilgilenen biylojist gibi pek çok disiplinin
dahil olduğu bir grup tarafından çağımız koşulları için
yeniden master plan hazırlanmış, peyzaj özellikleri ve
biyolojik çeşitliliği ile önem kazanmıştır[13].
Ekolojik mezarlıklarda tabut ile toprağa gömü yapılması
durumunda geleneksel tabutlar kullanılmamaktadır.Bunun
yerine mukavva gibi geri dönüşümlü materyaller tercih
edilmektedir.
Gömü yapılma sırasında ölü bedene mumyalama
yapılmaması, çözünebilir malzemeden tabut kullanılması
ve mezarlık alanındaki biyolojik çeşitliliğin korunması
yaklaşımı öncelik kazanmaktadır.
Ekolojik mezarlık anlayışında yakma yönteminin de
çevreye karşı kirletici unsurlar içerdiği ve yakma işlemi için
kullanılan enerji ile atmosfere kirletici verildiği
savunulmaktadır. Habitat sağlaması koşulu ile (kuşya da
diğer hayvanlara gıda, barınak temini için) yerli olmayan
bitki türlerine yer verilmekte, aksi takdirde doğal bitki
örtüsüne ait yerli türlere ağırlık verilmektedir.
1863
Uslu, A.
Bazı ekolojik mezarlarda mezar taşları bile kullanılmamış,
doğal bir alan içinde mezarlar ancak ziyaretçilere verilen
GPS (Ground Positioning System-Küresel Konumlandırma
Sistemi ya da Küresel Yer Belirleme Sistemi olarak da
bilinen) ile koordinatları önceden girilmiş mezar yapılarının
yerleri tespit edilmektedir[14]. Bir başka ekolojik mezarlıkta
(“Spring Vale Cemetery” La Fayatte) yaklaşık 200 adet
çevreye dost gömü alanı bulunmaktadır. Ölüler tabut ile
gömüldüğünde; çözünebilir malzemeden bambu, mukavva
tabut kullanılmakta ya da tabutsuz olarak doğrudan
toprağa gömü yapılmaktadır. Bazı ekolojik mezarlık
uygalamaların da ise; doğal bir alan içerisinde yer alan
mezarların kime ait oldukları yalnızca metal levhalarla
belirtilmiştir. Ziyaretçiler metal dedaktörler ile mezarları
bulabilmektedirler.
5. Sonuç ve Tartışma
Mezarlıklar özel alan kullanım biçimi olarak, yer seçimi,
planlama, tasarım ve yönetimi konularında çevresel
konularla birlikte ele alınmalıdır. Gömü özellikleri kadar,
mezar yapıları, mezar alanında kullanılacak yapısal ve
bitkisel tasarım bütün olarak düşünülmelidir. Mezarlıkların
peyzaj özellikleri ve çevrsesel etkileri ele alınmalıdır. Yeni
mezarlıklarla birlikte eski mezarlıkların korunması, tarihi,
sembolik anlamları ile birlikte ekolojik önemi ile de
vurgulanmalıdır[15]. Farklı türleri destekleyen habitatların
varlığı, yaban yaşam koridorlarının korunması çabaları,
ekolojik alan olarak mezarlıklara getirilecek çevreci
yaklaşımın temelini oluşturur.
Yurtdışında yaygın olan ekolojik mezarlık yaklaşımları,
gömü biçimlerinden doğan nedenlerle özellikle ortaya
çıkmıştır. Ancak islam mezar geleneğinde, gömü biçimi
nedeni ile (tabutsuz gömü yapılması, yakmanın
yasaklanması, kimyasal işlemlerin uygulanmaması gibi)
doğasından gelen bir ekolojik anlayış içinde olduğu dikkati
çekmektedir. Mezarlık ziyaretlerinde Coğrafi Bilgi
Sistemleri gibi teknolojik olanaklardan ülkemiz
mezarlıkların da da yararlanılmaktadır. Nitekim Ankara’da,
3 büyük mezarlığa Coğrafi Bilgi İstasyonu olarak konulan
kiosklarda mezarların konumları, mezarlıktaki yeri
ziyaretçilere verilmektedir [16]. Ölü kimliği, ölüm tarihi
gb.veriler sisteme girilerek ölüye ait mezarın yeri,
bulunulan konumdan en kısa ulaşım güzergahı gibi bilgiler
ekranda ziyaretçilere sunulmaktadır [17]. Ancak, ülkemizde
mezarlıkların uygun yer seçimi, mezarlık yönetimi,
mezarlık peyzajının önemle ele alınması konularında
eksiklikler göze çarpmaktadır. Mezarlıklarda , yoğunluk,
mezar yapılarında katlı yapılara kadar artış (anıtsal mezar
yapıları gibi) bitkisel dokunun kontrolsüz ve rastgele
bırakılması gibi konular da eksiklikler söz konusudur.
Mezarlıklar, fauna ve florası ile özel ekolojik ve yeşil
alanlar olarak planlama ve yönetilmesi zorunlu olan kentsel
alan tipleridir. Rekreasyonel ve yeşil alanlar olarak ele
alındıklarında sosyal olarak da kabul gören alanlar olacak
(korku veren yaygın kanının aksine) yeşil strüktüre de katkı
veren kentsel sürdürülebilirliğin bir parçası olacaktır. Ayrıca
mezarlıklara bağlı olarak gelişen mezar yapıları imal
yerleri (mermer atölyeleri vb.), bitkisel materyal sağlayan
fidanlıklar, demir atölyeleri ve ulaşım araçlarının da yerleri,
büyüklükleri (otobüs, araba, otopark) mezarlık planlaması
içinde ekolojik kaygılarla planlanması gereken diğer yan
alanlardır.
 Uslu, A.

Özel öneme sahip olan mezarlık alanları planlama,

yönetim ve tasarım konularında yaşamın her alanında
olduğu gibi ekolojik kaygıların öncelikli olduğu alanlar
olarak görülmeleri halinde kentlerin sağlıklı, estetik ve
yaşanabilir mekanlar olmaları için önemli birer kaynak
olacaktır.

Kaynaklar

[1] Uslu, (Odabaş), A.,Tarihi Süreç İçerisinde Anadolu

Mezarlıkları Ve çağdaş Bir Yaklaşımla Ankara Kenti
İçin Örnek Bir Mezarlık Planlaması Üzerine Bir
Araştırma. Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü,
Peyzaj Mimarlığı Ana Bilim Dalı Basılmamış Doktora
Tezi, Ankara, 1997.
[2] Güler, Ç., Çobanoğlu, Z., Mezarlıklar Tesisi, Ölü Defin
ve Nakil İşleri, Çevre Sağlığı Temel Kaynak Dizisi, Cilt:
20, s.2-16, Ankara, 1996.
[3] Uslu, A., Hasgüler, A., Ölüler Kentinden Sağlıklı
Kentlere Dönüşümü Sağlayacak Peyzaj Tasarımı
Üzerine Düşünceler. Kent ve Sağlık Sempozyumu
Bildiri Özetleri, Bursa, 2006.
[4] Özkan, B., Küçükerbaş, E., Kaplan A., Aslan, N., Açık-
Yeşil Alan Ve Rekreasyon Alanı Olarak Mezarlıkların
Planlama ve Tasarım Sorunları İle Çözüm
Olanaklarının İzmir Kenti Örneğinde Araştırılması. Ege
Üniversitesi Araştırma Fonu Araştırma Raporu, Proje
No: 1994/006, Bornova, İzmir, 1996.
[5] Fogli, D. Techniques of Decomposition of Bodies
Adopted in Cemeteries and Their Relations with The
Environment, ., 2004 .
http:// 66.71.151.103/effs/docs/shangai_Ing.pdf son
erişim tarihi 20.01. 2009
[6] Karamağaralı, B., Ahlat Mezar Taşları. Kültür
Bakanlığı Yayınları/1394, Sanat Tarihi Dizisi/19, Türk
Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1992.
[7] Keleş, R., Kentsel Yeşil Doku Olarak Mezarlıklar. Bilgi
Hazinesi, 2007
[8] Walter, T., 1993.Dust Not Ashes.The American
Preference For Burial.Landscape, Volume 32, Number
1, p-42-48 1993.
[9] Wackernagel, M., and Rees , E. W., Our Ecological
Footprint. Reducing Human Impact On the Earth. New
Society Publishers, Canada, 1996
[10] http: // www. green burialcouncil.org son erişim tarihi:
20.01.2009
[11] ttp://www.memorialecosystems.com/locations son
erişim tarihi 28 aralık 2008
[12] Walter, T.,.Dust Not Ashes.The American Preference
For Burial.Landscape, Volume 32, Number 1 1993.
Berkeley, California, 1993.
[13] Landscape Architecture, The International Magazine
of Landscape Design, Planning and Management-
ASLA ( THA American Society of Landscape
Architects) Awards, november 1993 USA).
[14] http: // www.mystateline.com/contest
[15] Rugg, J., and Dunk, J:,. Conserving
Cemeteries. Landscape Design- Journal of The
Landscape Institute, No:235, November 1994-p-24-
27, Norman Printing Ltd.London, 1994.
[16] http:/www.ankara.bel.tr/mebis/mebis.asp-19.01.2009
[17] Erçetin, Y.Ö.,Yarının Kentleri İçin Kentsel Hizmetlerde
Gösteri İstasyonların Kullanımı
http://www.cmpe.edu.tr/aelci/YvKB06/ozgeyal_yapıken
t_bildiri.doc son erişim tarihi 19.01.2009.

1864
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
ENERJİ PİYASASI İÇERİSİNDE YENİLENEBİLİR (TEMİZ) ENERJİ
KAYNAKLARININ YERİ VE ÖNEMİ
THE ROLE AND IMPORTANCE OF RENEWABLE ENERGY
SOURCES IN THE MARKET
Ahmet GÜRBÜZ
a, *
Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye, E-posta: agurbuz@karabuk.edu.tr
Özet
Kentleşmenin ve nüfusun her geçen gün arttığı
dünyamızda, bu artışa paralel olarak ihtiyaçlar artmasının
yanı sıra, tüketim alışkanlığı da çeşitlenmektedir.
Çeşitlenen bu ihtiyaçları karşılamak amacıyla sanayi
alanında da hızlı bir gelişim yaşanmaktadır.
Sanayileşmenin hızlı gelişiminin yanı sıra teknoloji
alanında yaşanan gelişmelerin üretim alanına uygulanması
sonucunda çok yüksek seviyede üretim kapasitesine sahip
makineler ortaya çıkmıştır. İnsanların ihtiyaçlarını
karşılamak amacıyla büyük çapta üretim yapan bu
makinelerin kullanımıyla birlikte her geçen gün enerjiye
duyulan ihtiyaç artmaktadır. İhtiyaç duyulan enerjinin
önemli bir kısmı fosil yakıt olarak tanımlanan kömür, petrol,
doğal gaz vb. kaynaklardan sağlamaktadır.
Ancak enerjiye olan ihtiyacın her geçen gün artmasına
karşın fosil yakıtlardan elde edilen enerjinin sınırlı oluşu,
enerji kaynaklarının güvenliğinin sağlanmasındaki zorluklar
ve bu kaynakların çevreye verdiği zararlar nedeniyle enerji
çeşitlendirmesi yapmak amacıyla yeni enerji kaynaklarına
yönelim başlamıştır. Bütün bu sebepleri değerlendiren
ülkeler hem enerji kaynaklarının sürekliliğini sağlamak hem
de çevre kirliliğini önlemek amacıyla alternatif enerji
kaynaklarına yönelmiştir. Yenilenebilir ve temiz enerji
kaynakları olarak tanımlanan bu kaynakların başlıcaları
hidrolik, rüzgar, güneş, jeotermal, biyokütle enerji
kaynaklarıdır.
Bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de enerjiye güvenli
ve sürekli bir şekilde ulaşmanın yolları aranmıştır. Bu
çerçevede çeşitli kuruluşlar tarafından çalışmalar yapılmış
ve Türkiye için alternatif enerji kaynakları tespit edilmiştir.
Halen ülkemizde alternatif enerji kaynakları üzerine
çalışmalar yürütülmektedir.
Mevcut enerji kaynakları içerisinde enerji – ekonomi –
çevre üçlüsünün işleyişine en iyi cevap veren kaynak
yenilenebilir enerji kaynakları olup, yerli kaynak olması,
istihdam imkanı sağlaması ve ülke ekonomisine canlılık
getirmesi gibi olumlu etkileri dikkate alınarak bu tür
tesislerin yapımını teşvik edici yasal düzenlemelerin ve
teşvik mekanizmalarının bir an önce oluşturulmasına
öncelik verilmelidir.
Anahtar Kelimeler: Enerji, Enerji Güvenliği,
Yenilenebilir Enerji
Abstract
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1865
a, *
As the world population continues to grow and quickly
becomes urbanized, the needs parallel to this growth and
the habit of consumption also increase in variety. In order
to meet the significant changes in the consumption habits
in the course of time, a fast industrial development is
realized in the field of industry.
In addition to the boom of the industry, technology has
maintained a robust growth momentum, so high capacity
machines are producted.The usage of these machines
raised the demand of energy.Most of the energy needed is
supplied by the sources called fossil fuel, such as coal,
petrol, natural gas etc.
On the other hand the increase in the requirment of the
energy, the difficulties of providing the security of the
energy sources, the limited sources of fossil fuel and the
environmental damage caused by fossil fuel, direct people
to the new energy sources in order to increase the variety
of energy.
The countries who evaluated the situation tended to the
alternative energy sources to provide the continuousness
of energy sources and to avoid environmental pollution.
The leading samples of the sources described as
renewable and clean energy sources are hydroulic, wind,
sun, geotermics and biomass.
Such as global approaches, our country is also searching
the safe and everlasting way to reach the energy. In this
context many institutions are started studies to establish
alternative energy sources for Turkey. Currently studies on
alternative energy sources is kept going. Renewable
energy sources are the best solution among the existing
energy sources. It answers the running of the trio of
energy-economy and environment, because as a local
source it has many positive effects on employment and
provides activity to the economy of the country.
Consequently all these positive effects must be considered
and the foundation of institutions must be promoted.The
legal arrangements and encouragement policy must be
prioritized and formed.
Keywords: Energy, Security of Energy, Renewable
Energy
1. Giriş
Dünyada nüfusun, kentleşmenin büyük bir artış
göstermesi, sanayileşmenin hızlı gelişimine bağlı olarak,
yeni teknolojilerin kullanıma soktuğu makine ve araç

çeşitlenmesi gibi faktörler her geçen gün enerjiye duyulan
ihtiyacı artırmaktadır. İhtiyaç duyulan enerjinin büyük bir
kısmı bu gün dahi fosil yakıtlardan (kömür, petrol, doğal
gaz vb.) sağlanmaktadır.[1]
Konvansiyonel enerji kaynakları olan bu yakıtlar, modern
yaşamın her alanında kullanılmaktadır. Bu alanlardan
başlıcaları; elektrik, ulaşım, endüstri, bina olup, bahse
konu alanlarda değişik maksatlarla (üretim/tüketim)
ağırlıklı olarak enerji kullanılmaktadır.
Fosil kökenli yakıtlar özellikle son iki yüzyıl içerisinde,
üretim teknolojilerinin gelişmesi ve ucuz olması nedeniyle
yaygın olarak kullanılması sonucu yenilenebilir enerji
kaynakları karşısında önemli bir üstünlük sağlamıştır.
Petrol ve kömür egemenliğine dayanan enerji çağı, uzun
yıllar sorunsuz devam etmiş, ancak 1973 Petrol Krizi ilk
kez enerji kaynakları konusunda bir güvensizlik ortamı
yaratmıştır. Bu güvensizlik ortamı, bütün dünyada temiz
(yeni ve yenilenebilir kaynaklara) karşı yoğun bir ilgiye
yol açmıştır. Yenilenebilir ve temiz enerji kaynaklarının
başlıcaları hidrolik, rüzgar, güneş, jeotermal, biyokütle ve
dalga olarak söylenilebilir.[2]
1980'lerin ortalarında petrol fiyatları düşmüş ancak, petrol
krizi sonucu gündeme gelen "enerji güvenliği" sorunu
kalıcı ve önemini koruyucu olmuş, bunun sonucunda da
"enerjinin çeşitlendirilmesi" konusu, enerji politikalarının
vazgeçilmez unsurlarından biri haline gelmiştir.
2. Yenilenebilir Enerji Kaynakların Gelişimini
Sağlayan Sebepler
Enerji güvenliğinin sağlanması ve kaynak çeşitliliğine gitme
mecburiyetinin doğması, yenilenebilir enerji kaynaklarının
da enerji yelpazesinde yer almasına yol açmıştır.
Yenilenebilir enerji kaynaklarının gelişimini destekleyen bir
başka gelişme de Haziran 1972’de Stockholm’de yapılan
İnsan Çevresi Konferansı sırasında biçimlenmiştir.
Stockholm Bildirgesi’nde, çevrenin taşıma kapasitesine
dikkat çeken, kaynak kullanımında kuşaklararası
hakkaniyeti gözeten, ekonomik ve sosyal gelişmenin çevre
ile bağlantısını kuran ve kalkınma ile çevrenin birlikteliğini
vurgulayan ilkeler, sürdürülebilir gelişme kavramının temel
dayanaklarını ortaya koymuştur. 1990'lı yıllarda ise temiz
çevre bilinci daha da gelişmiştir. Bu bilinç, geleneksel
enerji üretim ve tüketiminin çevre ve doğal kaynaklar
üzerinde yerel, bölgesel ve küresel seviyede doğrudan
olumsuz etkilere neden olduğunun anlaşılmasına ve
atmosfere kirlilik yaratıcı emisyon vermeyen yenilenebilir
enerji kaynaklarının "temiz enerjiler" olarak destek
görmesine yol açmıştır.
İnsanoğlunun günlük yaşamı için vazgeçilmez temel ihtiyaç
kaynaklarından biri haline gelen enerji, temin edilirken
veya bir başka değişle enerji kaynaklarından
yararlanılırken, gelecek nesillerin de yaşanılabilir
ortamlarının bozulmamasına yönelik gerekli çaba
gösterilmeli, önlemler alınmalıdır.
Geçmişte bahsedilen ortamların sağlanmasına yönelik
gerekli çabanın gösterilmemesi veya konunun öneminin
geç fark edilmesi ve fosil kaynakların kullanımı nedeniyle,
dünyadaki sıcaklık son bin yılın en yüksek seviyesine
ulaşmıştır. Bunun yanı sıra iklim değişikliği sonucunda
1866
Gürbüz, A.
kuraklık, sel, fırtına gibi doğal afetler meydana
gelmiş/gelmekte, can ve milyarlarca dolarlık mal
kayıplarına sebep olmanın yanısıra insan sağlığını da
olumsuz yönde etkilemiştir/etkilemektedir. Şekil 1’de
Küresel Sıcaklık Değişimi verilmiştir.[3]
Şekil 1. Küresel Sıcaklık Değişimi
Bu olumsuzlukların görülmesi sonucunda, insanoğlunun
ihtiyacı olan enerjinin, ekonomik ve çevreye zarar
verilmeden sağlanması amacı ön plana çıkmıştır. Bu
durum uluslararası işbirliği ihtiyacını doğurması nedeniyle,
Birleşmiş Milletler tarafından geniş bir katılımla "İklim
Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi (İDÇS)", 1992 yılında
Rio'da düzenlenen Çevre ve Kalkınma Konferansı'nda üye
ülkelerin imzasına açılmıştır. İDÇS ile gelişmiş ülkelere,
2000 yılında sera gazı emisyonunu 1990 yılı düzeylerine
indirme yükümlülüğü getirilmiştir. 1997 yılında, İDÇS
çerçevesinde hazırlanan Kyoto Protokolü ile de imza sahibi
ülkelere 2008-2012 yılları arasındaki dönem için sera gazı
salımlarını 1990 yılı seviyesine göre en az %5 azaltma
yükümlülüğü getirilmiştir. Bu doğrultuda Avrupa Birliği
(AB), hem birlik olarak hem de üye ülkeler açısından %8'lik
bir azaltma sağlayacağını kabul etmiştir.
Bu kapsamda, 2002 yılında Johannesburg’da düzenlenen
Dünya Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesi’nde 170’den fazla
ülke temsilcisinin katılımı ve konsensüsü ile yayımlanan bir
deklarasyon sonucu tüm hidroelektriğin yenilenebilir ve
uluslararası desteğe layık olduğu, ardından 2003 yılında
Koyoto’da, düzenlenen 3. Dünya Su Forumu’nda ve 2004
yılında Bonn’da düzenlenen 154 ülke temsilcisinin katılımı
ile gerçekleşen 21. Yüzyıl için Yenilenebilir Enerji Politika
Ağı (REN21) Konferansı’nda da bu görüşe sadık
kalınmıştır.[4]
Ayrıca İklim değişikliğine sebep olan olumsuzlukların
önüne geçilmesi amacıyla, 2005 yılında Kanada’da
düzenlenen İklim Değişikliği Taraflar Konferansı’nda
(Conference of the Parties (CoP12)) Enerji Verimliliği,
Yenilenebilir Enerji, Ormanlaştırma ve karbon dioksit
(CO2) yakalama ve depolama konularına öncelik verilmesi
kararı alınmıştır. Burada alınan kararla da yenilenebilir
özellikli enerji kaynaklarının önünü açmıştır.
Sürdürülebilir kalkınma için yenilenebilir enerji kaynakları
ve enerji verimliliği çalışmalarının entegre bir şekilde
yürütülmesi daha başarılı sonuçların elde edilmesini
sağlayacaktır. Nitekim tüm dünyadaki çalışmalarda bu
paralelde yürütülmektedir. İnsanoğlunun günlük yaşamı
için vazgeçilmez temel ihtiyaç kaynaklarından biri haline
 Gürbüz, A.

gelen enerji, temin edilirken veya bir başka değişle enerji Çizelge 1 Dünya Hidroelektrik Potansiyeli Ve Yararlanma
kaynaklarından yararlanılırken, gelecek nesillerin de Durumu.
yaşanılabilir ortamlarının bozulmamasına yönelik gerekli
çaba gösterilmeli, önlemler alınmalıdır. Teorik Teknik Ekonomik İşletmede
AÇIKLAMA Potansiyel Potansiyel Potansiyel Olan
Potansiyel
2.1. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarından Sağlanan (GWh/Yıl) (GWh/Yıl) (GWh/Yıl) (GWh/Yıl)
Bileşik Faydalar
Afrika 4.000.000 1.665.000 1.000.000 84.000
Birleşmiş Milletler ve Avrupa Birliği gibi örgütlerin bölgesel, Asya 19.000.000 6.800.000 3.600.000 805.000
ulusal ve küresel düzeyde sürdürülebilir bir kalkınmanın Avustralya/Okyanusya 600.000 270.000 105.000 43.000
sağlanması, çevrenin korunması ve fosil yakıt kaynaklı Avrupa 3.150.000 1.225.000 800.000 569.000
enerji tesislerinin atmosfere yaydığı CO2 gibi zararlı Orta ve Kuzey 6.000.000 1.500.000 1.100.000 693.000
gazların etkisinin minimuma indirilmesi yönünde aldığı America
Güney Amerika 7.400.000 2.600.000 2.300.000 554.000
kararlar da dikkate alındığında, temiz enerji kaynakları;
DÜNYA TOPLAMI 40.150.000 14.060.000 8.905.000 2.889.000

Sınırlı olan fosil yakıt rezervlerinin korunması, TÜRKİYE 433.000 216.000 130.323 45.930

Fosil yakıt arzında aksama ve buna bağlı fiyat
istikrarsızlığı risklerini azaltılması,

Ulusal nitelikli olması ve enerjide arz güvenliğine
katkı sağlaması, Türkiye Hidroelektik Enerji Potansiyelinin

Kaynak çeşitlendirilmesine katkı sağlaması, Gelism e Durumu (GWh, 2007)

Ekonomik ömrünün uzun olması, İşletmede

İşletme ve bakım giderlerinin düşük olması, 35%

Çevre kirliliği yaratmaması, Çeşitli Prj.

Yenilenebilir enerji kaynağı olması, Sev iy esinde

Yakıt giderlerinin olmaması, 54%

Sera gazı emisyonu yaratmaması ve çevre ile

uyumlu olması, İnşaa Halinde

İstihdam, sosyal ve ekonomik kalkınmaya katkı 11%

sağlaması,

Sürdürülebilir kalkınmaya katkı sağlaması,
Yıllık Enerji Üretim Potansiyeli: 129.454 GWh
gibi avantajları dikkate alındığında, tercih ve teşvik
edilmelesi gereken bir enerji kaynağıdır.

3. Türkiye’nin yenilenebilir enerji kaynakları

Şekil 2- Türkiye Hidroelektrik Enerji Potansiyelinin Gelişme
potansiyelinin, dünya potansiyeli ile mukayesesi Durumu
ve kullanım durumu

3.1. Hidroelektrik
Dünya'da kaynaklar bazında birincil enerji arzı
2006, (11.739 MTEP)
Hidroelektrik potansiyel tespitleri üç değişik açıdan ele
alınarak yapılır. Bunlardan birincisi brüt potansiyeldir ki,
burada teknik ve ekonomik yapılabilirlik dikkate alınmaz. 2407.82
Gaz
728.42
İkinci potansiyel tespiti, teknik yapılabilirlik açısındandır. 21%
Nükleer
Burada da ekonomik yapılabilirlik dikkate alınmaz. Üçüncü 6%
261.14
potansiyel tespiti ise, ekonomik yapılabilir potansiyeldir ki, Hidro
2%
bu potansiyel teknolojik gelişmelere ve enerji
Yenilenebilir

politikalarındaki yaklaşımlara bağlı olarak değişiklikler 4107.05

13%

1184.91
Petrol Bİyokütle
gösterebilir.[5] 34% 10%

75.48
Buna göre, Türkiye’nin brüt teorik hidroelektrik potansiyeli Diğer
1%
433 Milyar kWh olup bu değer, tablo 1’de kıta bazında 3053.54
verilen teorik hidroelektrik potansiyelin toplamı olan Kömür
26%
dünyadaki toplam teorik hidroelektrik potansiyelin yaklaşık
%1’ine, Avrupa’daki potansiyelin ise yaklaşık %14 tekabül
etmektedir. Teknik yapılabilirliği bulunan potansiyel ise,
Şekil 3. Kaynaklar bazında dünya birincil enerji arzı.
brüt potansiyelin %50 mertebesinde (216 Milyar kWh)
kalmaktadır. Mevcut şartlarda ekonomik olarak
kullanılabilir potansiyel ise, tablo 2’de detaylı olarak Şekil 3’de detaylı olarak görüleceği üzere, 2006 yılı dünya
verilmiş olup, teorik potansiyelin %30’u (130 Milyar kWh ) enerji üterimi 11.739 Milton tona eşdeğer petrol (MTEP)
civarındadır. Bazı mükerrerliklerin yanı sıra, net olmasa da olmuştur. Bu enerjinin % 13’lük kısmı yenilenebilir enerji
özel sektörce geliştirilen projeler de dikkate alındığında, bu kaynaklarından sağlanmıştır. Şekil 4’de ise kaynaklar
değer %35 (150 Milyar kWh) mertebesine ulaşmaktadır bazında elektrik üretimi yüzdeleri verilmiştir.
(Şekil 2).

1867

Hidrolik kaynaklı enerji üretimi yerine, fosil kaynaklar
kullanılarak 2006 yılındaki miktarda elektrik üretimi
gerçekleştirilmiş olsa idi, atmosfere 2,4 Milyar ton daha
fazla CO2 emisyonu salınmış olacaktı. Eğer dünya
ekonomik hidroelektrik potansiyelinin tamamı işletmeye
alınmış olsa atmosfere salınan CO2 emisyon miktarı 7
milyar ton daha az olacaktı.[6]
Diğer taraftan Şekil 5’de, Türkiye’de kaynaklar bazında
elektrik üretiminin gelişimi verilmiş olup ekonomik kriz
dönemlerinde bir miktar düşüşler olsa da uzun yıllar
ortalama artışı %7-8’ler mertebesindedir.
Şekil 4. Kaynaklar bazında dünya elektrik üretimi.
Şekil 5. Türkiye’nin 2007 yılında Kaynaklar Bazındaki
Kurulu Güç Dağılımı.
Şekil 6. Türkiye’nin 2007 yılında Kaynaklar Bazındaki
Kurulu Güç Dağılımı.
1868
Gürbüz, A.
3.2. Rüzgar
Türkiye’nin rüzgar enerjisi potansiyeli; rüzgar hızına ve
rüzgarın sürekliliğine bağlı olarak bölgeler bazında farklılık
göstermekte olup, özellikle Türkiye’nin batısında (Trakya
ve Ege) ve güneyinde (Hatay ve civarı) büyük bir
potansiyel bulunmaktadır. Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanlığı- Elektrik İşleri Etüt İdaresi’nin yapmış olduğu
Rüzgar Enerjisi Potansiyel Atlası çalışması sonucunda
Türkiye’de rüzgar hızı 6,8 m/s üzerindeki potansiyel
dikkate alındığında Türkiye’nin rüzgar enerjisi potansiyeli
48.000 MW civarındadır. Hali hazırda bu potansiyelin 393
MW’lık kısmından enerj üretilebilmektedir.
Küresel ısınma ve sera gazı emisyonlarına bağlı olarak,
dünyada ve özellikle Avrupa Birliği ülkelerinde 1990’lı
yıllardan sonra rüzgar enerjisinden elektrik üretimine
yönelik önemli yatırımlar yapılmıştır. Şekil 7’de Dünya
Karbon Emisyonları’nın durumu verilmiştir. Şekil 7’de de
görüleceği üzere Avrupa’da karbon emisyonlarında bir
azalma görülmekte olup bunun ana nedeni de, Şekil 8’de
verilen grafikten de görüleceği üzere Avrupa ülkelerinde
özellikle de Almanya’da her geçen gün yenilenebilir enerji
kaynaklarının kullanımının artması ile sağlandığı
söylenebilir.[7]
Şekil 7. Dünya Karbon Emisyonu Durumu
Şekil 8. Almanya’da Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının
Elektrik Üretiminde Kullanımının Gelişimi

Şekil 9’da Dünya Rüzgar Enerjisi Kurulu Kapasitesi’nin
gelişimi, Şekil 10’da ise bölgeler bazında 2007 Yılı Rüzgar
Enerjisi Kurulu Kapasitesi’nin durumu verilmiştir.
Şekil 9. Dünya Rüzgar Enerjisi Kurulu Kapasitesi’nin
gelişimi.
Şekil 10. Bölgeler bazında 2007 yılı Dünya Rüzgar Enerjisi
Kurulu Kapasitesi’nin durumu
3.3. Güneş
Türkiye’nin güneş enerjisi potansiyeli; yıllık ortalama
güneşlenme süresi 2640 saat, günlük ise 7,2 saattir.
Günlük ortalama radyasyon 3.6 kWh/m2, yıllık ortalama
radyasyon değeri ise 1311 kWh/m2’dir. Hali hazırda güneş
enerjisinden çoğunlukla sıcak su temini amacıyla 11,5
milyon m2’lik güneş kolektörlerinden istifade edilmekte
olup her yıl ortalama bu kapasiteye 1 milyon m2 ilave
gelmektedir. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı- Elektrik
İşleri Etüt İdaresi’nin yapmış olduğu Güneş Enerjisi
Potansiyel Atlası çalışması sonucunda Türkiye’de 56.000
MW termik santral kapasitesine eşdeğere güneş enerji
kapasitesi bulunduğu ve bu potansiyelden yararlanılması
durumunda yıllık ortalama 380 milyar kWh elektrik enerjisi
üretim imkanının olduğu belirlenmiştir. Oysaki bu
potansiyelden çok az miktarda yararlanılmakta olup hali
hazırda Türkiye’deki toplam güneş pili (PV) kapasitesi
1000 KW mertebesindedir.
Güneş enerjisinden elektrik üretimi konusu, güneş pillerinin
üretiminde yüksek teknoloji gerekmesi ve maliyetlerinin
diğer enerji kaynakları üretim maliyetlerinin üzerinde
olması nedeniyle henüz büyük bir üretim kapasitesi
1869
Gürbüz, A.
oluşmuş olmamakla birlikte her geçen gün maliyetlerdeki
düşüşe paralel olarak bu kaynak türünden de elektrik
üretimine yönelik yatırımlar yapılmakta olup dünyada
güneş pilleri vasıtasıyla elektrik üretim kapasitesinin
gelişim durumu şekil 11’de verilmiştir.[8]
Şekil 11. Dünyada güneş pilleri kapasitesinin gelişimi
3.4. Jeotermal
Türkiye’nin jeotermal enerji potansiyeli; 31.500 MW termik
potansiyel bulunmakta (20 MTEP) olup, hali hazırda bu
potansiyelin ancak 500 MW’lık bölümü elektrik üretimi için
uygundur. Elektrik üretimi olarak 27 MW’ı işletmede, 25
MW’ı yapım aşamasındadır. Toplam potansiyelin 1229
MWt’e denk gelen kısmı kullanılmaktadır.
3.5. Biyoenerji
Tarım Bakanlığı ve TÜBİTAK-MAM tarafından yapılan
çalışmaya göre 8.6 milyon TEP potansiyel mevcut, 5.1
milyon TEP doğrudan yakma şeklinde kullanılmaktadır.
Ayrıca 1.9 milyon hektar kullanılmayan tarım arazisinden
1.5 MTEP biyodizel ve 800.000 hektarlık pancar ekim
alanından 3.5 MTEP biyoetanol üretim potansiyeli
mevcuttur.
4. Yenilenebilir enerji kaynakları için uygulanan
teşvik politikaları
4.1. Avrupa Birliği Ülkelerinde Uygulanan Teşvik
Politikaları
AB Komisyonu, yenilenebilir enerji kaynaklarının öncelikli
olarak geliştirilmesini gerekli görmektedir. Bu öncelik ana
hatları ile "Yenilenebilir Enerji Kaynakları Beyaz Bildiri"de
belirtilmiş ve AB ülkelerinin ulusal, genel enerji tüketimi
içindeki ortalama yenilenebilir enerji oranının 2010 yılına
kadar iki katına çıkarılarak %12'ye ulaşması
öngörülmüştür. Orta dönemde, yenilenebilir enerji
üretiminde bu hedefe ulaşılmasını sağlamak için AB
Komisyonu iç elektrik piyasasında yenilenebilir enerji
kaynaklarından elektrik üretimini teşvik eden 2001/77/EC
sayılı Yenilenebilir Enerji Direktifi’ni yayımlamıştır. Söz
konusu direktif, 2010 yılına kadar topluluğun tamamında
yenilenebilir enerji kaynaklarından üretilen elektriğin
toplam elektrik tüketiminin %22.1'ine ulaşmasını
hedeflemektedir.
 Gürbüz, A.

Avrupa Birliği ülke liderlerinin 8-9 Mart 2007 tarihinde
Bürüksel’de yaptıkları toplantıda, daha önce Kyoto
Protokolü ile öngörülen seragazı emisyonlarını 2012 yılılna
kadar 1990 yılı seviyesine göre %8 azaltma taahhüdüne
ilaveten 2020 yılına kadar seragazı emisyonlarını %20
azaltmayı, 2010 yılı genel enerji tüketiminin içindeki
yenilenebilir enerji kaynaklarının payının 2020 yılında %20
çıkarılmasını, ayrıca 2010 yılı için %5,75 olarak öngörülen
ulaşımda tüketilen biyoyakıtların payının 2020 yılına kadar
en az %10 çıkarılması yönünde kararlar almışlardır.[9]
Kullanımına İlişkin Kanun” ile yenilenebilir enerji
kaynaklarından üretilecek enerjiye taban fiyat garantisi (5
Eurocent/kWh) ve belli bir süre (10yıl) alım garantisi
getirilmiştir. Ayrıca bu tesislerin kurulacağı yerlerdeki
hazine ve orman arazilerinde kolaylık sağlanması,
yenilenebilir özellikte olması sebebiyle YEK belgesi
verilmesi ve aynı kanunla 4628 sayılı yasada yapılan
değişiklik ile kendi ihtiyaçlarını karşılamak üzere 500 kW’ta
kadar tesis kuranlar şirket olma ve lisans almadan muaf
tutulmuşlardır.

Çizelge 2. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarından Elektrik Kanunun temel ilkeleri ise;

Üretimini Teşvik eden 2001/77/EC Sayılı
Direktif Referans Değerleri • Yeni ve yenilenebilir kaynak kullanımının ülke
düzeyinde yaygınlaştırılmasında ve bu kaynakların
YEK-E YEK-E YEK-E verimli kullanılmasında toplumsal maliyetleri dikkate
ÜRETİMİ 1997 2010 alan bir fiyat mekanizması ile serbest pazar gelişimini
ÜLKE engellemeyen stratejik bakışlı tedbirlere öncelik
1997(TWh) (%) (%)
vermek.
BELÇİKA 0,86 1,1 6 • Yaygınlaştırma sürecinde temiz çevre gerekleri
DANİMARKA 3,21 8,7 29 doğrultusunda bu kaynakların kullanımının artırılması
ALMANYA 24,91 4,5 12,5 için gerekli maliyetler öncelikle çevreyi kirletenler
tarafından ödenmesini sağlamak.
YUNANİSTAN 3,94 8,6 20,1 • Kaynakların yönlendirilmesinde, ulusal teknoloji
İSPANYA 37,15 19,9 29,4 düzeyini yükseltici AR-GE çalışmalarının
FRANSA 66 15 21 desteklenmesine ve yerli üretim imkanlarının
artırılmasına öncelik tanımaktır.
İRLANDA 0,84 3,6 13,2
İTALYA 46,46 16 25 YEK Kanunu ile başta elektrik enerjisi üretimi olmak üzere
diğer enerji üretim alanlarında yeni ve yenilenebilir
LÜKSENBURG 0,14 2,1 5,7
kaynaklarının (hidrolik, rüzgar, jeotermal, güneş, biyokütle,
HOLLANDA 3,45 3,5 9 hidrojen vb.) kullanımı, teşviği, yurt içi imalat olanaklarının
AVUSTURYA 39,05 70 78,1 geliştirilmesi ve teşvik için gerekli kaynakların sağlanması
PORTEKİZ 14,3 38,5 39 ve kullanımı ile ilgili hususları içermektedir.
FİLLANDİYA 19,03 24,7 31,5
Liberalleşen ekonomik yapı içerisinde dünya pazarlarında
İSVEÇ 72,03 49,1 60 rekabet etmenin birinci şartının üretim maliyetlerinin
İNGİLTERE 7,04 1,7 10 minimum seviyeye çekilmesi gerektiği göz önüne
AB 338,41 13,9 22 alındığında, enerji girdi maliyetinin düşürülmesi için
üretimde ihtiyaç duyulan enerjinin güvenli ve ekonomik
şekilde karşılanması önem arz etmektedir. Bir kısım özel
AB’ye üye ülkeler 1980'li yılların sonlarından itibaren
sektör bu amaçla, bir kısmı ise mal üretmekten ziyade zor
yenilenebilir enerji üretimi, A&G programları, örnek
olanın üretilen ürünün veya malın pazarlanmasının
projelerin desteklenmesi, yatırım maliyetlerine yapılan
olduğunu dikkate alarak, ülkemizin elektrik enerjisi
doğrudan destekler, finansal ve vergi teşvikleri,
talebinin her yıl ortalama %7-8’lere varan artışı sebebiyle
yenilenebilir santrallardan üretilen elektrik enerjisinin
enerjide pazar arama derdinin olmaması, girişimcilerin
teşvikli fiyatla satın alınması vb. yöntemlerini ya tek tek ya
enerji sektörüne girmesinde önemli rol oynamıştır.
da karma bir şekilde kullanarak desteklemektedir.[10, 11]

AB ülkelerinde yenilenebilir kaynakların desteklenmesinde 5. Sonuç

araştırma ve geliştirme çok önemli rol oynamaktadır.
Araştırma ve teknolojik geliştirme önemli maliyet düşüşleri Enerji sektörünün yeniden yapılandırılması ve serbest
sağlamıştır. piyasa düzeninin kurularak sektrörün rekabete açılmasının
ilk yıllarında; mevcut enerji kaynakları içerisinde enerji –
AB ülkelerinde yenilenebilir kaynaklı elektrik üretimi ekonomi – çevre üçlüsünün işleyişine en iyi cevap veren
konusunda uygulanan sistemler; kaynak yenilenebilir enerji kaynakları olup, yerli kaynak
olması, istihdam imkanı sağlaması ve ülke ekonomisine
• Sabit Fiyat Sistemi canlılık getirmesi gibi olumlu etkileri dikkate alınarak bu tür
• Teklif Sistemi / Kota Tabanlı Sistem tesislerin yapımını teşvik edici yasal düzenlemelerin ve
• Yeşil Sertifika Sistemidir teşvik mekanizmalarının bir an önce oluşturulmasına
öncelik verilmelidir.
4.2. Türkiye’de Uygulanan Teşvik Politikaları
Türkiye gerek nüfusundaki, sanayisindeki,
şehirleşmesindeki artış, gerekse ekonomik refah
2005 tarihinde 25819 sayılı Resmi Gazete’de
seviyesindeki artışa paralel olarak elektrik tüketim artışı
yayımlanarak yürürlüğe giren 5346 sayılı “Yenilenebilir
uzun yıllar ortalaması %7-8 mertebesinde olup, gelecekte
Enerji Kaynaklarının Elektrik Enerjisi Üretimi Amaçlı

1870
 Gürbüz, A.

de bu artış oranının uzun yıllar devam edeceği

beklenmektedir.

Türkiye tüketmiş olduğu enerjisinin %75’lik kısmını ithal

ederek karşılamaktadır. Her geçen gün artan petrol ve
doğalgaz fiyatlarından dolayı ödemiş olduğu döviz miktarı
artmakta buna paralel olarak dış ticaret açığı
büyümektedir. Oysa ki; yenilenebilir enerji kaynakları yerli
kaynak olması itibariyle bu kaynaklardan üretilecek
enerjinin artırılması, arz güvenliği açısından sağladığı
avantajın yanısıra enerji ithalatının bir nebze de olsa
azaltılmasına katkı sağlayacak, ithal edilen enerji
giderlerinin önüne geçilerektir. Ayrıca, çevresel olumsuzluk
yaratmaması, istihdam yaratarak ekonominin
canlanmasına katkı sağlaması gibi avantajları dikkate
alındığında Türkiye’nin yenilenebilir enerji kaynaklarının
tamamının bir an önce işletmeye alınmasında büyük
faydalar bulunmaktadır.

Bu bağlamda, ülkemizin ana enerji politika ve stratejileri

içerisinde; yerli ve temiz enerji kaynakların kullanımı ve
geliştirilmesine öncelik vermesi ve her aşamada çevresel
etkileri göz önünde bulundurması bir zorunluluk gibi
görülmelidir.
Kaynaklar

[1] World Energy Outlook, Executive Summary, 2OO7

[2] Renewables For Heating And Cooling, Renewable
Energy Technology Deployment, International Energy
Agency, 2007
[3] Measuring progress towards a more sustainable
Europe 2007 monitoring report of the EU sustainable
development strategy, Eurostat Statisticalbooks.
[4] MARTINOT, E., Renewables Galobal Status Report
2006 Update, Renewable Energy Policy Network for
the 21st Century.
[5] GÜRBÜZ, A., Sürdürülebilir Enerji Temini
Kapsamında Hidrolik Kaynaklı Enerjinin Önemi,
YEKS'2007, Kasım 2007, Kayseri
[6] TAYLOR, R. M., “Future Power Systems – Where
does Hydro fit?” F.E.I., IHA,UK, 2006.
[7] BP Statistical Review of World Energy, June 2008
[8] Large-Scale Photovoltaic Power Plants, Annual
Report 2007, April 2008
[9] Measuring Progress Towards A More Sustainable
Europe 2007 Monitoring Report of the EU Sustainable
Development Strategy, 2007 Eurostat Statisticalbooks
[10] HAAS R., Promotion Strategies For Electricity From
Renewable Energy Sources in EU Countries, June
2001.
[11] LUMIJÄRVI, A., Renewable energy promotion
instruments, Stream Green Network, 2007
[12] Renewable Energy Targets, World Energy Council,
WEC Statement 2003
[13] 5346 sayılı Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Elektrik
Enerjisi Üretimi Amaçlı Kullanımına İlişkin Kanun
[14] 5627 sayılı Enerji Verimliliği Kanunu

1871
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13-15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye
UZAY UYGULAMALARINDA KULLANILAN TEKSTİLLER
THE TEXTILES USED IN SPACE APPLICATIONS
a b, *
Hatice Aylin KARAHAN , Emine UTKUN
a
North Carolina State University Fiber and Polymer Science Department, NC, E:Posta: USA hakaraha@ncsu.edu
b, *
Pamukkale Üniversitesi Buldan Meslek Yüksekokulu, Türkiye, E:Posta: eutkun@pau.edu.tr
c
North Carolina State University Fiber and Polymer Science Department, NC, USA, E:Posta: otoprak@ncsu.edu
Özet:
Keşfetme ve merak duyguları insanoğlunun ilk olarak
çevresini sonrasında dünyayı ve uzayı algılamasına,
tanımasına, tanımlamasına neden olan en önemli
sebeplerdendir. Uzayla ilgili ilk çalışmalar uzayın yapısının
anlaşılması ve canlıların uzaya gönderilebilmesi üzerine
iken, günümüzde ikinci çağını yasayan uzay teknolojisi,
fizik, matematik, kimya, malzeme bilimi, bilgisayar,
mekanik, elektronik, biyoloji ve tekstil gibi birçok farklı
disiplini arkasına alarak uzayda yeni konstrüksiyonların
kurulabilirliği ve canlıların biyolojik adaptasyonu üzerinde
yoğunlaşmıştır.
Uzay uygulamalarında kullanılan materyallerin temelde
hafiflik, yüksek dayanım, yüksek aşınma direnci, yüksek
korozyon direnci, güç tutuşurluk, yüksek dinamik
deformasyon özellikleri sergilemeleri gerekmektedir. Bu
özelliklerin tek bir materyalle elde edilebilmesi hem teknik
hem de ekonomik sebepler yüzünden oldukça zordur. Bu
yüzden, kompozitler, braiding, kaplama ve laminasyon gibi
farklı tekniklerle elde edilmiş yapılar kullanılmaktadır. Bu
noktada esnek ve dayanıklı olması yanında istenilen
formlarda üretilebilme gibi avantajları sayesinde tekstil
materyallerinin önemi her gecen gün artmaktadır. Tekstil
yapıları (lif, dokuma, örme, nonwoven, braiding) her türlü
kompozit-lamine yapıda destek, takviye bileşeni olarak
kullanılabilse de en önemli uzay tekstilleri EMU
(Extravehicular Mobility Unit) olarak adlandırılan astronot
kıyafetleri ve Mars’ın kesif projelerindeki iniş sistemlerinde
kullanılan paraşüt ve airbaglerdir.
Bu çalışmada uzay uygulamalarında kullanılan tekstil
yapıları ve bu alanda gerçekleşen son çalışmalar hakkında
bilgi verilecektir.
Abstract:
The feelings of discovery and curiosity are the most
important reasons to have the humans perceive, know and
define first his environment and then the world and the
space. While the first studies about space are on
understanding the structure of it and being sent the living
to space, the space technology which is experiencing its
second era today is focused on establishments of new
constructions and the biological adaptation of living thing
by getting some different disciplines like physics, maths,
chemistry, science of materials, computer, mechanics,
electronicsi biology and textile to its back.
© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye
1872
c
, Ozan TOPRAKÇI
It is required for some materials used in space applications
to display the features of lightness, high endurance,
resistance to erosion, corrosion, hard ignition and high
dinamic deformation at base. It is rather difficult to obtain
these features with only one material because of both
technical and economical reasons. For this reason,
different structures made from different techniques like
composites, braiding, covering and lamination are used. At
this point, textile materials are becoming important day by
day thanks to being produced in desired shapes besides to
their flexibility and endurance. Although textile structures
(fiber, weaving, knitting, nonwoven, braiding) are used as a
support and reinforcement component in every kind of
composite laminated structure, the most important space
textiles are the astronaut clothes called EMU
(Extravehicular Mobility Unit) and the parachutes and
airbags used in landing systems of discovery projects in
Mars.
In this study, there will be given some information about
the textile structures used in space applications and the
last researches made in this field.
1. Giriş
Uzay kavramı çok disiplinli bir alanda incelendiği için,
tanımı da değişken olabilmektedir. Fakat uzay genellikle
dünya atmosferi dışında kalan her şey olarak
tanımlanmaktadır. Bilindiği gibi atmosfer farklı özellikteki
katmanlardan oluşmaktadır. Her katmanın kendine has
özellikleri bulunmaktadır. Dünya merkezinden uzaklaşıp,
atmosferin dışına çıkıldıkça aşırı sıcaklık değişiklikleri,
yüksek vakum, mikrogravity, plazma (iyonlar, elektronlar,
nötral türler, uyarılmış atomlar, atomik oksijen, yüksek
enerji yüklü parçacıklar), zararlı kozmik ışınlar, uçuşan
cisimler, mikro-makrometeroidler gibi birçok dış faktörle
karşılaşma ve bu faktörlerden zarar görme olasılığı
artmaktadır. Bu faktörlerden birisinin veya bir kaçının
sinerjik etkileşimi sonucunda materyallerde aşınma, kütle
kaybı, yapısal modifikasyon, degradasyon gibi geri
dönüşümü olmayan değişimler meydana gelebilmektedir.
Bu nedenle uzayda canlı veya cansız varlıkların herhangi
bir aktivitede bulunabilmesi veya fonksiyon gösterebilmesi
için uzay koşullarına adapte olabilmesi ve bu zararlı
etkilerden korunması gerekmektedir.

2. EMU (Extravehicular Mobility Unit)
Astronotlar bulundukları ortama ve görevlerine göre farklı
giysiler giymektedirler. Uzay istasyonunda çalışan bir
astronot, günlük antrenmanları sırasında dünyada giyilen
günlük spor giysileri tercih ederken, uzay mekiğinde teknik
işlerden sorumlu bir astronot bakım sırasında kendisine
maksimum faydayı sağlayan, kullandığı ekipmanları
üzerinde kolayca taşıyabilecek fazla sayıda cep ve cırt cırt
içeren teknik giysiler tercih etmektedir. Uzay mekiğinin inişi
ve kalkışı sırasında ise LES (Launch and Entry Suits)
olarak adlandırılan basınç ayarlaması olan giysileri
giymektedirler. Uzay mekiğinin dışında veya uzayda görev
yapan astronotlar ise diğer giysilerden oldukça farklı olan
EMU (Extravehicular Mobility Unit -“Mekik Dışı Hareketlilik
Birimi”) olarak adlandırılan birçok komponentten oluşan
dünyanın en pahalı ve teknik giysilerinden birisi olan
giysileri giymektedirler. EMU kendi içinde değişebilen
parçalara sahip modüler bir yapıdadır. Temelde üst gövde,
alt gövde, kollar, kask ve eldivenlerden oluşmaktadır.
Parçalar ayrı ayrı olup, her bedene göre uygun bir şekilde
entegre edilmektedir. Bu sayede tekrar kullanılabilirlik ve
maliyet açısından avantaj sağlamaktadır [6].
1873
Karahan,H.A., Utkun E., Toprakçı O.
Şekil 1. EMU uzay giysisi ve kisimlari [6]
EMU farklı katmanlardan ve komponentlerden
oluşmaktadır. Her katmanın ve komponentin temel
fonksiyonu, astronotların uzaydaki zor şartlardan
etkilenmemesini sağlamaktır. EMU’ nun sağlaması
gereken temel fonksiyonlar [6-9]:
• Düşük iç basınç,
Dünya atmosferi deniz seviyesinden 120 km.ye kadar %
20 oksijen ve % 80 nitrojenden oluşmaktadır. 5,500 m’ de,
atmosfer yerde olduğunun yarısı oranında yoğundur ve
12.000 m.’nin üstündeki yüksekliklerde havadaki oksijen
miktarı öyle azdır ki basınçlı oksijen maskeleri işe
yaramaz. 19.000 m eşiğinin üzerinde, insanlar nefes almak
için gerekli oksijeni sağlayan ve vücut sıvılarını likit
durumda tutmak için vücut etrafında basınç oluşturan uzay
giysileri giymelidir. Çünkü bu yükseklikte toplam hava
basıncı, vücut sıvılarının aşırı ısınmasını engellemeye
yetmemektedir.
• Yüksek gerilme kuvveti,
• Hava geçirmezlik,
• Hareketlilik,
• Solunabilir oksijen,
• Isı regülâsyonu,
Bir uzay giysisi astronotu ayrıca uzayın aşırı ısısından da
korumaktadır. Uzayda ısı her yerde sabit değildir. Bu
durumda, giysinin yaşam destek sistemi çalışan ve
terlemekte olan astronotun ürettiği ısı ve nemin transferini
sağlamalıdır. Bu olay genelde astronotun hemen cildinin
üzerine geçirilen bir iç giysi içinde dolaşan soğuk su ile
sağlanmaktadır.
• Ultraviyole radyasyonuna karşı koruma,
• Partikül radyasyonuna karşı koruma,
• Küçük mikrometeroidlere karşı koruma,
• Fizyolojik atıkların depolaması.
2.1. EMU’nun Parçaları
EMU on üç tabakadan oluşmaktadır; iç soğutma giysisi (iki
kat), basınç giysisi (iki kat) termal mikrometeroid giysi
(sekiz kat) ve dış kaplamadır (bir kat). Bu tabakalarda
naylon tricot, spandex, üretan-kaplı naylon, dakron,
neopren-kaplı naylon, mylar, gortex, kevlar, nomex gibi
dayanıklı malzemeler kullanılmaktadır.
 Karahan,H.A., Utkun E., Toprakçı O.

2.1.1. Termal Mikrometeroid Giysi (TMG- Thermal

Micrometeoroid Garment)

Termal mikrometeroid giysi (TMG) uzay giysisinin dış

tabakasıdır. TMG’nin üç fonksiyonu vardır; yalıtım, zararlı
güneş radyasyonundan ve mikrometeroidlerden korumak
[10].

Şekil 2. Uzay giysisini oluşturan tabakaların kesiti [6]

TMG neopren kaplı naylon ripstopdan oluşan bir tabaka ile

başlar. Bu mikrometeroidlere karşı korumanın en iç
tabakasıdır. Ardından, termal radyasyon koruması için beş
tabaka alüminyum kaplı Mylar;, dört tabaka dokunmamış
Dakron onu takip eder ki bunlar termal boşluk
yaratmaktadır, bunu iki tabaka alüminyum kaplı Kapton
film ve Beta kumaşı izler. Teflon kaplı Beta kumaşının en
dış tabakası yanmaz özelliktedir ve aşındırıcı olarak bilinen
ay tozuna karşı yüksek direnç göstermektedir. Bu tabaka
dizler ve diğer bölgelerde Teflon yamaları ile
desteklenmiştir EMU için TMG yedi tabaka alüminyum
kaplı Dakron ile lamine edilmiş Mylar içerir ve Kapton
kullanılmaz. En dış tabaka beyaz Ortho kumaşıdır, Gore-
tex, Kevlar ve Nomex’in kombinasyonu ile yapılmıştır. Bu
tabaka -300’den +300 Fahrenayt’a kadar dayanıklıdır. Dış
tabaka güneşin zararlı termal radyasyonunun çoğunu
yansıtarak hem mikrometeroid hem de termal koruma
sağlamaktadır [10-12].
2.1.2. Soğutma ve Havalandırma Giysisi (LCVG-
Liquid Cooling and Ventilation Garment)
Şekil 3. Sıvı soğutma ve havalandırma giysisi ve yapısı
[14, 15].
2.1.3. EEH- EMU Elektrikli Kayış
EEH astronot tarafından giysi içine giyilen bir takım iletişim
kablosundan oluşan bir donanımdır. Giysinin çantasında
bulunan radyo ve enstrümanlarla bağlantı ile iletişim ve
astronotun yaşamsal işaretlerinin kontrolünü sağlar
(solunum oranı, kalp hızı, ateş, vs.) [14, 15].
2.1.4. İletişim Taşıyıcısı (CCA- Communications
Carrier Assembly)
CCA astronot tarafından giyilen kumaş bir beredir.
İletişimin sağlanması için mikrofonlar ve hoparlörler
içermektedir. Giysi içinde hands-free radyo iletişimini
mümkün kılmaktadır [14, 15].

Uzay yürüyüşleri esnasındaki hareketlilik astronotun

ürettiği vücut ısısını artırır. Uzay tamamen bir boşluktur, ısı
iletim yolu ile kaybedilemez ve yalnızca termal radyasyon
yoluyla dağıtılabilir ki bu çok daha yavaş bir süreçtir.
Böylelikle, uzay çok soğuk olsa dahi aşırı ısı yükselmesi
mümkün değildir Şekil 3’de gösterildiği gibi LCVG tüm
vücudu saran bir iç çamaşırı gibidir ve amacı mekik dışı
aktivitelerde stabil bir vücut ısısı sağlamaktır. Esnek
tüplerden dolasan soğuk su vücudun ısısını almakta ve
ısının aşırı derecede artmasına engel olmakta, astronotun
daha konforlu bir şekilde çalışabilmesini sağlamaktadır.
Su daha sonra öncül yaşam destek sistemine veya
PLSS’ye döner ve ısıyı uzaya yansıtır ve yeniden dolaşıma
girmeden önce soğumaktadır [6, 11]. NASA’nın mekik dışı
hareketlilik biriminde kullanılan LCVG, ilk olarak naylon bir
tricot ve spandex ile yapılmıştır. Suyun taşındığı tüpler ise
polivinil klorürdür [13].

1874

Şekil 4. İletişim taşıyıcısı [15]
2.1.5. Alt Gövde (LTA- Lower Torso Assembly)
Alt gövde tek parçalı bir birimdir ve EMU’nun alt yarısını
içerir, bunlar pantolon, diz, bilek, botlar ve alt bel kısmıdır.
EMU’nun üst kısmına metal bir birleşim halkası ile
bitişmektedir [15].
2.1.6. Üst Gövde (HUT- Hard Upper Torso)
Üst gövde yelek şeklinde sert fiberglas malzemeden
yapılmış bir kabuktur. Kollar, alt gövde, kask, yaşam-
destek çantası ve kontrol modülünü içeren pek çok yapıyı
desteklemektedir. Ayrıca mini bir alet taşıyıcısını da
tutabilir. Parçalar üst gövdeye halkalar ile bağlanmaktadır
[15, 16].
2.1.7. Absorpsiyon Giysisi (MAG- Maximum
Absorption Garment)
Uzay yürüyüşü yapan astronotlar yaklaşık olarak yedi
saate kadar uzay yürüyüşü yapabilmektedir. Bu zaman
içinde, vücutları idrar üretir fakat hem uzay giysilerini hem
de hava kilitlerini ve uzay gemisini basınçlı hale getirmek
ve basınçsız hale geri çevirmek o kadar çok zaman alır ki,
astronotlar geminin içine girip tuvaleti kullanamazlar. Bu
nedenle, her yürüyüşe çıkan astronot geniş, emici bir
çocuk bezini idrar ve dışkıyı toplaması için giysisinin içine
giymektedir [15].
Şekil 5. Maksimum emici giysi [15], Üst gövde [16], Kollar
[17], Bacaklar [18]
1875
Karahan,H.A., Utkun E., Toprakçı O.
2.1.8. Kollar
Kol birimleri omuz, üst kol ve dirsek bağlantı dönüşlerini
içerir böylece astronot kollarını pek çok yöne hareket
ettirebilir. Kol birimleri pek çok ölçüdedir böylelikle EMU
farklı astronotlarca kullanılabilir. Kol birimleri Şekil 5’ de
görüldüğü gibi bağlantı halkaları ile birleştirilmektedir.
2.1.9. Bacaklar
Bacaklar; pantolon ve bot montajlarından oluşur. Botlar bot
bağlantıları ile pantolona, pantolon yelek büklümü ile yelek
montajına ve yelek montajı da vücut kapanışına bağlıdır.
2.1.10. Eldivenler
Eldivenler astronot ile yapılan iş arasındaki aktif ara
yüzdür. Bu yüzden, yüksek oranda dokunma yeteneğini
muhafaza ederken pek çok fonksiyonu da yerine
getirmelidirler. Eldivenler ayrıca doğal çevreye ve iş yeri
tehlikelerine karşı koruyucu bir bariyer oluşturmalıdır. Her
bir eldiven iç lastik, koruyucu dış tabaka ve ısı dengeleyici
ara katman olmak üzere üç farklı yapıdan oluşmaktadır.
Eldivenlerde ayrıca parmak uçları ve avuç içleri kauçuk ile
kaplanmaktadır. Bu sayede hem yalıtım hem koruma
sağlanmakta hem de kullanılan teçhizatın kayması
önlenmektedir. Eldivenler kollara monte edilmektedir.
Standart boyutta oldukları gibi özel astronotlar için ölçüye
göre yapılabilmektedir. Bunların dışında eldivenin üzerine
yerleştirilen kontrol düğmeleri ile kıyafetin diğer bölgeleri
de kontrol edilebilmektedir [15, 19]. Tüm kol birimleri gibi,
eldivenlerde de hareket olayı için el bileği mil yataklarına
sahiptir. Astronotlar ayrıca daha rahat etmek için dış
eldivenlerin içine ince kumaştan eldivenler giyerler. Dış
eldivenler üzerlerinde aletleri bağlamak için halkalar
barındırmaktadır [15, 19, 20].
Şekil 7’de mekik EVA eldivenleri katmanlı olarak
görülmektedir. Parmak uçları dört farklı malzeme
içermektedir. RTV 157 aşındırma dayanıklılığı için
kullanılan bir dış kaplamadır. Nomex kumaşı çok güçlü ve
dayanıklı bir kumaştır ve RTV’ye bağlıdır. Nomex keçe
hem termal koruma hem sıyrılma koruması için
kullanılmıştır. Son olarak, parmak başlığı RTV 630
astronotun parmak uçlarının, dokunma duygusunun ve
korunmasının artırılması için kullanılmıştır. Parmak
ardındaki tabaka dört farklı malzemeye sahiptir. Teflon,
sıyrılma ve termal koruma sağlamakta, mylar ise güneşten
gelen radyasyonu yansıtmaktadır. Üç mylar tabakasının
her birinin arasında bulunan ince tabaka çift camlarda
olduğu gibi bir yalıtım sağlamaktadır. Şifon malzeme
eldivenin kısıtlanmasına karşı yıpranmadan mylar tabakayı
korumaktadır. Parmakların önü RTV 157 ile kaplıdır, bunun
amacı kavrama ve dokunmayı artırmak ve termal
dayanıklılık sağlamaktır. Nomex kumaşı ayrıca üstün
yapışma ve giyim özellikleri sebebiyle kullanılmaktadır [21].
 Karahan,H.A., Utkun E., Toprakçı O.

Şekil 8. Mekik Dışı Görüş Sistemi(EVA)[15, 22]

2.1.13. Besin çantası (IDB- In-suit Drink Bag)

Uzay giysisi içinde yedi saate kadar çalışan astronotlar

Şekil 6. İç, orta ve dış eldivenler [20]
suya ve besine ihtiyaç duymaktadır. Bu nedenle uzay
giysisinin içine monte edilmiş plastik bir kese
bulunmaktadır. Bu kese astronotun ağzının yanında yer
alan küçük bir tüp ya da kamışa sahiptir. Ayrıca, kask
içinde bir bölmede astronotun uzay yürüyüşünde acıkma
ihtimaline karşın pirinç, meyve ve gevrek içeren bir gofret
bulunmaktadır [23, 24].

2.1.14. Öncül Yaşam-Destek Sistemi (PLSS- Primary

Life-Support Subsystem)

PLSS astronot tarafından kullanılan sırt çantasıdır; oksijen

tankları, karbondioksit filtreleri, su soğutma, radyo
teçhizatı, elektrik gücü, havalandırma fanları ve uyarı
sistemleri içerir [116]. PLSS yedi saate kadar oksijen
desteği ve karbondioksit atımı sağlar. EMU batarya 11
çinko pilin birleşiminden oluşmaktadır. Batarya yaklaşık 27
Şekil 7. EVA eldiveni [21] amp-saat elektrik akımı sağlamakta ve mekik içinde
yeniden şarj edilebilmektedir [25].
2.1.11. Kask

Kask saydam, darbeye dayanıklı polikarbonat

malzemeden imal edilmiştir, bağlantı halkası ile üst
gövdeye birleştirilmektedir. Kask astronotun başı ile
beraber hareket etmek yerine sabit kalmaktadır bu yüzden
kaskın arkasında konfor sağlayan pedler bulunmaktadır.
Kaskın ön kısmı, yürüyüş sırasında görüntü netliğinin
kaybedilmemesi için özel bir yüzey işlemine tabi tutulur.
Kaskın içinde oksijen, astronotun başının üstünden yüzüne
doğru akmaktadır. Karbondioksit atımını sağlamak için de
bir arıtma valfi vardır [15].

2.1.12. Mekik Dışı Görüş Sistemi (EVA-

Extravehicular Visor Assembly) Şekil 9. Giyecek-içi içecek çantası [23, 24].
VA kaskın üzerinde bulunmakta ve astronotu parlak güneş
ışınlarına karşı korumaktadır. Bununla beraber şu
parçalara sahiptir; güneş ışınlarını filtrelemek için metalik-
altın visor, termal koruma sağlayan kaplama, ayarlanabilir
siper, dört adet baş lambası ve kamera.

Şekil 10. Öncül yaşam destek alt sistemi [25].

1876
 Karahan,H.A., Utkun E., Toprakçı O.

2.1.15. İkincil Oksijen Çantası (SOP- Secondary

Oxygen Pack)

SOP bir acil durum oksijen çantasıdır ve sırt çantasındaki

PLSS’nin altında bulunmaktadır. 408 atm tank basıncında
toplam 2,6 lb (1,2 kg) taşıyan iki oksijen tankı içermektedir.
Bu 30 dakikalık oksijendir ve astronotun mekiğe geri
dönmesi için yeterlidir. Bu oksijen kaynağı giysi içindeki
oksijen basıncı 0,23 atm’nin altına düştüğünde otomatik
olarak açılmaktadır [15].

2.1.16. Görüntüleme ve Kontrol Modülü (DCM-

Display and Control Module)

DCM göğüste yer alan bir parçadır. PLSS’yi çalıştırmak

için gerekli tüm düğmeleri, ölçme aletlerini, valfları ve LCD
görüntülemelerini içerir. DCM bazen kol ucuna
yerleştirilmiş bir ayna yardımı ile astronot tarafından
görülebilir [15].
2.2. Uzay Giysisi Nasıl Giyilir?
Uzay giysisi giymek karmaşık bir süreçtir. Şekil 11’de
görülebileceği gibi giymeden önce astronotlar likit soğutma
ve havalandırma giysisini, iletişim aletlerini, eldivenleri
giymektedirler. Uzay görevi başlamadan önce bu giysilerin
yanında astronotlar uzay ortamına uygun olarak vücutlarını
alıştırmalıdırlar.
Şekil 11. EMU giyen bir astronot [26]
3. Paraşütler
Şekil 12. Orion paraşüt sistemi [30]
Paraşütler sistemin özelliklerine bağlı olarak tekli, ikili ya
da üçlü olabilmektedir. Şekil 12’de Ares 1 paraşüt sistemi
görülmektedir. Sistem, birincil ve ikincil paraşütlerden
oluşmaktadır. Öncül paraşütlerin görevi hızın yavaşlatılıp,
diğer paraşütlerin daha dengeli bir şekilde açılması ve
çalışmasını sağlamaktır [31]. Paraşütler için en önemli
kriterler hafiflik, stabilite ve kumaşın hava geçirgenlik
özellikleridir. Stabiliteyi artırması acısından dokuma ripsop
kumaşlar tercih edilmektedir. Paraşütlerde genellikle PET
(Dacron), UHMWPE (Spectra), aramid lifleri (Kevlar) ve
aromatik polyester (Vectran) lifleri kullanılmaktadır. Uzay
paraşütlerinde genellikle polyester ve naylon dayanıklı baz
kumaş olarak kullanılırken, paraşütün ipleri için Kevlar
kullanılmaktadır [32]. Uzay paraşütlerinde en önemli
kriterlerden birisi de uzun süren paketleme sonrasında
özelliklerin bozulmaması ve strelizasyon sonunda
özelliklerinin değişmemesidir [33]. Bir paraşütün verimliliği,
bulunduğu atmosferin yoğunluğuna, rüzgârın hızına,
uyguladığı kuvvete, paraşütün boyutuna ve taşıdığı yüke
bağlıdır. Şekil 12’ de görülen paraşütler 280 m²’lik bir
alandan daha fazla hava hapsedebilme yeteneğine ve
36.000 kilogramlık yükü taşıyabilme kapasitesine sahiptir
[34].

Paraşüt, atmosferde düşen objenin hareketini yavaşlatmak

veya frenlemek için kullanılan bir araç olarak
tanımlanabilmektedir. Paraşütler, atmosferdeki objeyi veya
kişiyi yavaşlatmak için kullanılabileceği gibi, roketlerde,
uzay araçlarında, uçaklarda veya yüksek hızlı yüzey
taşıtlarının frenleme sistemlerine de entegre
edilebilmektedir Paraşüt; yavaş düşüşü sağlamalı, kumaş
ve dikiş iplikleri yeterli mukavemete sahip olmalı, mümkün
olduğu kadar hafif ve düşük alana sahip olmalı, şeklini
kaybetmemeli, düşüş esnasında dengesini yitirmemelidir
[27-29].

Şekil 13. Mars’ın kesif projelerinde kullanılan paraşütler

(test sırasında) [33, 35]

1877
 Karahan,H.A., Utkun E., Toprakçı O.

Paraşütler dikildikten sonra, dünyada bulunan Mars Pathfinder (MPF) and Mars Exploration Rover
mikroorganizmaların uzaya taşınmaması için dezenfekte (MER) Projelerinde Kullanılan Hava Yastıklarının
edilmekte ve daha sonra sisteme monte edilmektedir. Yapıları
Sistemde bulunan sensör ve yazılımlar sayesinde belli
yükseklikte açılarak hızı yavaşlatmaktadırlar. Hava Sekil 15’de görüldüğü gibi, hava yastıkları tetrahedron
yastıklarının daha etkin bir iniş sağlaması ise cihazın zarar seklinde donanımın dört yanını sarmaktadır. Hava
görmesini engellemektedir. yastıkları birbirlerine hava kanalları ile bağlıdır. Yapılan
hesaplalar ve deneyler sonunda en stabil ve koruyucu yapı
altı loplu yapı ile elde edilmiştir. Bu sayede kullanılan
madde miktarında azalma olmuş, minimum ağırlık elde
edilmiştir. Sistem üç adet gaz jeneratörü içermektedir [40-
42].

Şekil 14. Paraşütlerin entegrasyonu [36]

4. Hava Yastıkları

Hava yastığı, otomobillerde çarpışma anında saniyenin

1/10'undan kısa sürede açılıp bir gaz ile şişerek yolcunun
yaralanmasını önleyen, esnek malzemeden yapılmış bir
koruma sistemidir [37, 38]. Hava yastıkları otomobil
endüstrisi dışında, uzay projelerinde de kullanılmaktadır.
İlk olarak Ay projelerinden olan Luna 9 ve Luna 13 için
hava yastıklı iniş sitemleri tasarlanmıştır. Bu iniş sistemi
aerobrake, paraşüt, roket ve hava yastıklarından
oluşmaktaydı. Hava yastıkları aynı şekilde Mars keşif
projelerinde de kullanılmıştır. Mars atmosferine giren
Pathfinderin paraşütler sayesinde hızı yavaşlamakta,
frenleme sistemi ve hava yastıkları sayesinde de güvenli
bir şekilde inişi tamamlamaktadır [39].

Hava yastıkları için kullanılan malzemelerde aranılan temel

özellikler [38]:
• Yüksek yırtılma, dikiş-kayma mukavemeti,
• Gaz oluşumu için kullanılan kimyasal maddelere
dayanım,
• Kontrol edilebilir hava geçirgenliği,
• Sıkıştırılabilirlik,
• Yastık açıldıktan sonra içindeki gazların
difüzyonuna olanak sağlayacak yapı,
• Yastığın şişmesi sırasında ortaya çıkacak olan
ısıya karşı yeterli termal dayanım,
• Kesim ve dikim kolaylığı,
Şekil 15. Hava yastıkları ve geometrisi [40]
Hava yastıklarının üretiminde kullanılan kumaşlar çok katlı
lamine yapılardır [40, 41]:
• Baz kumaş,
• Gazın dışarı çıkmasını engelleyen kaplanmış
kumaş,
• Aşınma, patlama ve yırtılmaya karsı dayanıklı
kaplanmış kumaş.

Bunlara ilave olarak uzay uygulamalarında kullanılan hava

yastıklarında başka özellikler de aranmaktadır [40, 41]:

• Hafiflik,
• Düşük sıcaklıkta elastikiyet gösterme,
• Uzun sure paketli kaldıktan sonra kolayca eski
haline dönebilme,
• Düşük sürtünme katsayısı

1878

Şekil 16. Paketlenmiş hava yastıkları [41]
Baz kumaş olarak kullanılan Vectran HS aromatik bir
polyester lifi olup, sıvı kristalin yapıya sahiptir. Vectran HS
yüksek sıcaklık-sterilizasyon dayanımı, yüksek kimyasal
stabilite, 330 °C’nin üzerindeki erime noktası, yüksek UV
dayanımı ve yüksek aşınma direnci ile bu tür uygulamalar
için oldukça uygundur [40, 41, 43]. Gazın dışarıya
çıkmasını önleyen tabaka silikon kaplı Vectran kumaştır.
Kaplama malzemesi olarak silikon kauçuk kullanılmaktadır
[40, 41]. Aşınma, patlama ve yırtılmaya dayanıklı tabaka
olarak da Vectran kumaş kullanılmıştır. Yapılan
simülasyon çalışmaları sonucunda hangi bölgelerin
maksimum aşınmaya maruz kalacağı belirlenmiş ve bu
bölgelere destek kumaşlar entegre edilmiştir [40, 41].
Sekil 16’dan görüldüğü gibi, hava yastıklarının panele
monte edilmesi ve birbirlerine bağlanması için tendon adı
verilen ipler kullanılmıştır. Dış tendonlarda Vectran HS, iç
tendonlarda ise Kevlar 129 kullanılmıştır [40, 41].
5. Uzay Tekstilleri İçin Gelecek Trendleri
5.1 Uzay Giysileri İçin Gelecek Trendleri
Uzay giysileri için planlanan en önemli gelişmelerin amacı
uzay ortamına uygun, adapte olabilen yeni polimerler,
sistemler kullanarak bu giysileri daha rahat ve fonksiyonel
hale getirmektir.
Bukalemun Giysisi
Bukalemun giysi (EVA) konsepti, uzay giysisini çevresel
koşullara adapte olabilen ve tepki verebilen bir sisteme
dönüştürür. Bu sistem giyen kişiyi yalnızca uzay
ortamından izole etmekle kalmaz, aynı zamanda çevre ile
ilişki kurmasını da sağlamaktadır [44].
EVA, soğutma sistemi, basınçlı yapı, yaşam destek
sistemi, nefes alan gaz ve diğerleri gibi koruyucu
tabakalara sahiptir. Tüm bunlar boyut ve kütleyi artırmakta,
konfor ve hareket kabiliyetini azaltmakta, çalışma zamanını
sınırlamaktadır. Bukalemun giysisi şunları amaçlamaktadır:
[44]:
• Entegre ısı pompalama, yönlendirilebilir
gölgeleme ve enerji toplama,
• Aktif giysi uyumu,
• Pasif karbondioksit ve nem kontrolü sağlayan
giysi duvarı,
1879
Karahan,H.A., Utkun E., Toprakçı O.
• Aktif karbondioksit ve nem aktarımını birleştiren
giysi duvarı
Bukalemun giysisi ortaya çıkmakta olan bilgi teknolojisi,
malzeme teknolojisi ve biyomimetik dizayn kavram ve
yaklaşımları arasında bir bağdır.
Bukalemun giysisi için gerekli olan araçlar [44]:
• Çevresel yetenekleri artırmak için mikro ısı
pompaları,
• Giysi korumasını ve hareket performansını
artırmak için mekanik-aktif malzemeler,
• Metabolik CO2 ve H2O ziyanını engelleyecek
kimyasal destekli iletim,
• Metabolik ve güneş enerjisini yakalamak için
enerji toplama donanımları,
• Atık ısının değerlendirilmesi için gerekli yapılar,
• Enerji depolama teknikleri,
• Yapay fotosentezden esaslı biyomimetik kimyasal
dönüşüm mekanizmaları,
• Metabolik atık ürünlerden solunabilir oksijen
eldesi için gerekli sistemler.
Yukarıda belirtilen yenilikler şu şekilde elde edilecektir [44]:
• Nano-Kompozitler,
• Dizayn metodolojileri,
• Fabrikasyon teknolojileri,
• Aktif şekil değiştiren malzemeler,
• Enerji toplama malzemeleri,
• Kimyasal olarak aktif materyaller,
• Sistem bütünleşmesi ve kontrol teknolojileri.
Biyo-Giysi
Gelecekte kullanılacak uzay giysileri için bir başka
yaklaşım da biyo-giysidir. Bu giysi geleneksel uzay
giysilerinde standart olduğu gibi iç basıncın gaz ile elde
edilmesinin aksine elastik yapılar yoluyla mekanik basınç
sağlamayı hedeflemektedir. Biyo-Giysi Profesör Dava
Newman yönetiminde Massachusetts Teknoloji
Enstitüsünde gerçekleştirilen deneysel bir uzay aktivite
giysisidir. Çalışma NASA İleri Kavramlar Enstitüsünce
desteklenmektedir [45-47].
Biyo-giysinin temel yapısı bir hat boyunca yerleştirilen
elastik bir şerit ile meydana getirilmiştir. Şerit bu hat
boyunca esnemeyeceğinden, en azından normal
hareketlerde, giysiyi giyen kişi hareket ettiğinde dahi
uygulanan basınç sabit olacaktır. Bu şekilde giysi
tarafından uygulanan karşı basıncı etkin olarak kontrol
edilebilmektedir. Biyo-giysi takımında şimdiye dek naylon-
spandex, elastik ve ürethan gibi farklı malzemeler
kullanarak alt bacak prototipleri oluşturulmuştur. Bir
deneysel tasarımda, şeritler arasında Kevlar kumaşı
kullanılmıştır, bunlar esnemenin sınırlandığı alanlardadır
[45-47]. Biyo-giyside temel hedefler; daha hafif, esnek,
gelişmiş bir yapı elde etmek, kolay giyip çıkarmayı
sağlamaktır [48,49].
Biyo-giysi [48,49]:
1. Basınç ayarlayıcı tabaka,
2. Basınçlı kask,

3. Eldivenler ve botlar,
4. Sert gövde kabuğu,
5. Yaşam destek sırt çantasından oluşmaktadır.
Şekil 18’de Mars’taki bir astronot rahat elastik biyo-giysiyi
giyerken gösterilmiştir [47].
Şekil 17. Biyo-giysinin İllüstrasyonu[48]
Şekil 18. Biyo-giysi giyen bir astronotun
İllüstrasyonu [47]
5.2 İniş Sistemleri İçin Gelecek Trendleri
Yukarıda bahsedilen uzay paraşütleri ve hava yastıkları
Mars’ın kesif projelerinde başarılı bir şekilde kullanılmış
olsa da yük taşıma kapasiteleri açısından yeterli değildir
(Yaklaşık 600 kg). İnsanoğlunun Mars’ın keşfi ve inşa
edilmesi üzerine çalışmaları göz önünde bulundurulursa,
bu sistemlerin yeterli olmayacağı aşikârdır. Bu yüzden son
yapılan çalışmalar, yük tasıma kapasitesi yüksek iniş
sistemleri üzerine yoğunlaşmıştır. Gelişme aşamasında
olan bu sistemler paraşüt ve hava yastıklarının bir çeşit
kombinasyonudur. Bu yavaşlatıcı sistemlerin hipersonik
veya supersonik hızlarda açılabilen-şişebilen ve
stabilitesini kolaylıkla sağlayabilen sistemler olması
hedeflenmektedir. Literaturde “inflatable aeroshell”
şişirilebilen koruyucu kalkan olarak gecen bu sistemler belli
bir mesafede şişmekte ve stabil bir iniş sağlamaktadır. Bu
alanda yapılan çalışmalar halen devam etmektedir [50-52].
1880
Karahan,H.A., Utkun E., Toprakçı O.
Şekil 19. Şişirilebilir iniş sistemi [53]
6. Sonuç
İnsanın keşif arzusu uzaya yapılan yolculukların asıl
nedenidir. İnsanlar uzay hakkında daha çok şey öğrenmek
için 1950’lerden beri çalışmaktadır. Bu dönemdeki en
önemli nokta uygulanabilir, uzay ile uyumlu aletlerin ve
yapıların tasarımıdır. Diğer malzemeler ile
karşılaştırıldığında, tekstil yapıları esnek, güçlü yapısı,
aşırı şartlara dayanma yeteneği ve farklı formlara
uyumluluğu nedeniyle uzay uygulamalarında avantaja
sahiptir. Yukarıda belirtilen son sistemler başarı ile
kullanılmıştır, fakat konfor özelliklerindeki eksiklikler,
yüksek enerji gereksinimi ve düşük kapasite gibi bazı
dezavantajlara sahiptir. Şişirilebilir koruma kalkanları, biyo-
giysi ve bukalemun giysisi gibi son gelişmeler yenilikçi
konseptlerdir fakat uygulanabilmeleri için uzun çalışmalar
gerekmektedir. Bu sistemlerin başarıya ulaşması uzay
teknolojisinde yeni bir çağın başlaması anlamına
gelmektedir.
Kaynaklar
[1] Grossman, E., Gouzman, I., Viel-Inguimbert, V., and
Diguirard, M., Journal of Space Craft and Rockets 40,
110, (2003).
[2] Houdayer, A., Cerny, G., Klemberg-Sapieha, J.E.,
Czeremuszkin, G., Wertheimer, M.R. Nuclear
Instruments and Methods in Physics Research p.131-
335, 1997.
[3] Verker, R., Grossman, E., Eliaz, N., Gouzman, I.,
Eliezer, S., Frankel, M., Maman, S., Ground
Simulation of Hypervelocity Space Debris Impact on
Polymers, Protection of Materials and Structures from
the Space Environment, ICPMSE-7, Springer, ISBN-
10 1-4020-4281-7, p. 153-165, 2006.
[4] http://www.esa.int/esaCP/ESALLDG18ZC_Expanding
_0.html
[5] http://www.cnn.com/interactive/space/9907/spacesuit/f
rameset.exclude.html
[6] Space Suit Evolution From Custom Tailored To Off-
The-Rack
http://history.nasa.gov/spacesuits.pdf
[7] Personal communication, James Skipper, NASA/JSC
Crew Systems Division, December 14, 1994.
[8] http://en.wikipedia.org/wiki/Space_suit
[9] http://www.astronautix.com/craftfam/spasuits.htm
 Karahan,H.A., Utkun E., Toprakçı O.

[10] http://en.wikipedia.org/wiki/Thermal_Micrometeoroid_ [44] Hodgson E., W., Bender, A., Goldfarb, J., Hansen, H.,
Garment Quinn, G., Sribnik, F., Thibaud-Erkey, C., A
[11] Carson, M., A., Rouen, M., N., Lutz, C., C., McBarron, Chameleon Suit to Liberate Human Exploration of
J., W. II. Biomedical Results of Apollo - Section VI - Space Environments, NASA Institute for Advanced
Chapter 6 - Extravehicular Mobility Unit. Lyndon B. Concepts, Contract # 07600-082, Hamilton
Johnson Space Center. Sundstrand Space Systems International, 2004.
http://lsda.jsc.nasa.gov/books/apollo/S6CH6.htm http://www.niac.usra.edu/files/studies/final_report/714
[12] http://www.astronautix.com/craft/issemu.htm Hodgson.pdf
[13] Freudenrich, C., C.,How Spacesuits Work, [45] http://web.mit.edu/newsoffice/2007/biosuit-0716.html
http://www.howstuffworks.com/space-suit2.htm [46] http://en.wikipedia.org/wiki/Space_activity_suit
[14] http://aerospacescholars.jsc.nasa.gov/HAS/cirr/Image [47] http://www.csmonitor.com/2005/1020/p13s01-
s/longund.jpg stss.html
[15] http://history.nasa.gov/SP-368/s6ch6.htm [48] Newman, D., J., Hoffman, J., Bethke, K., Blaya, J.,
[16] http://www.snds.com/ssi/ssi/Applications/SpaceSuits/ Carr, C., Marquez, J., Pitts B., An Astronaut ‘Bio-Suit’
[17] http://www.snds.com/ssi/ssi/Applications/SpaceSuits/ System for Exploration Missions, MIDÉ Technologies,
Arms.html Trotti & Associates, Inc., 23 April 2004
[18] http://www.snds.com/ssi/ssi/Applications/SpaceSuits/L http://mvl.mit.edu/EVA/biosuit/Workshop04/BioSuitWo
egs.html rkshopDJN.pdf
[19] http://www.snds.com/ssi/ssi/Applications/SpaceSuits/ [49] Brensinger, C., Carr, C., Pitts, B., Saleh, J., Newman,
Gloves.html D., J., An Astronaut ‘Bio-Suit’System:Exploration-
[20] http://spacelaunch.gerhards.net/2007_11_01_archive. Class Missions MIT Department of Aeronautics and
html Astronautics Harvard-MIT Division of Health Science
[21] http://msis.jsc.nasa.gov/sections/section14.htm and Technology
[22] http://www.capcomespace.net/dossiers/espace_US/a http://www.niac.usra.edu/files/library/meetings/fellows/
pollo/astronautes/scaphandre/A7L%20LEVA%2001.jp oct01/630Newman.pdf
g [50] Coen, P., Povinelli, L., Civinskas, K., C., Fundamental
[23] http://msis.jsc.nasa.gov/sections/section14.htm Aeronautics Program Supersonics Project Entry,
[24] http://history.nasa.gov/alsj/a17/a17drinkdet.jpg Descent, and Landing Overview, June 22, 2007
[25] http://en.wikipedia.org/wiki/Image:A7L_plss.jpg http://www.aeronautics.nasa.gov/nra_pdf/supersonics
[26] http://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/c/cd/OrlanDo _edl.pdf
nning.jpg [51] Witkowski, A., Brown, G., Mars Deployable
[27] http://www.answers.com/topic/parachute?cat=technol Decelerators, Capability Roadmap Summary, IEEEAC
ogy paper No: 1585, Version 7, Jan 5, 2006
[28] http://en.wikipedia.org/wiki/Parachute [52] Carrera, E., Montefiore, L., Beruto, E., Augello, G.,
[29] http://www.answers.com/topic/parachute-chute Adami, M., Hromadkova, A., Gabellini, E., Design,
[30] http://www.nasa.gov/images/content/156594main_Ori Analysis and Manufacturing of a Re-Entry Capsule
on_Sequence.jpg made by Inflatable Structures
[31] http://science.nasa.gov/headlines/y2007/15nov_parac [53] http://www.babakin.ru/presentations/bsc_presentation
hute.htm _eng.pdf
[32] http://mars.jpl.nasa.gov/mer/mission/spacecraft_edl_p
arachute.html
[33] http://mars.jpl.nasa.gov/mer/mission/spacecraft_edl_p
arachute.html
[34] http://www.nasa.gov/mission_pages/mars/images/pia1
0205.html
[35] http://muse.jpl.nasa.gov/mergallery/spacecraft/merope
n7_cropbrowse.html
[36] http://www.pioneeraero.com/pop-ups/1-1-IMAGE3.htm
[37] http://en.wikipedia.org/wiki/Airbag
[38] Walter Fung, Mike Hardcastle, Textiles in Automotive
Engineering, The textile Ins., Woodhead Publishing,
Cambiridge, England, 2001
[39] http://www.nasa.gov/centers/glenn/about/history/mars
pbag.html
[40] Cadogan, D., Sandy, C., Grahne, M., Development
and Evaluation of the Mars Pathfinder Inflatable
Airbag Landing System, Acta Astronautica Vol. 50,
No. 10, pp. 633–640, 2002.
[41] Stein, J., Sandy C., Recent Developments in Inflatable
Airbag Impact Attenuation Systems for Mars
Exploration AAAF-061 ILC Dover, Inc.
http://www.ilcdover.com/products/aerospace_defense/
supportfiles/MERAirbagArcachon2003.pdf
[42] http://marsrovers.jpl.nasa.gov/mission/tl_entry1.html
[43] http://www.vectranfiber.com/

1881
5. Uluslararası İleri Teknolojiler Sempozyumu (IATS’09), 13–15 Mayıs 2009, Karabük, Türkiye

TAŞIT İKLİMLENDİRMESİNDE ALTERNATİF KLİMA SİSTEMLERİNİN

KULLANIMININ ARAŞTIRILMASI

INVESTIGATION OF USING ALTERNATIVE AIR CONDITIONING

SYSTEMS IN VEHICLE AIR CONDITIONING
a* b c d
Muhammet KAYFECİ , Engin GEDİK , Selami SAĞIROĞLU ve Hüseyin KURT
a*
Karabük Üniversitesi, M.Y.O., Karabük, Türkiye, E:posta: mkayfeci@karabuk.edu.tr
b
Karabük Üniversitesi, Teknik Eğitim Fakültesi, Karabük, Türkiye, E:posta: egedik@karabuk.edu.tr
c
Karabük Üniversitesi, M.Y.O., Karabük, Türkiye, E:posta: ssagıroglu@karabuk.edu.tr
d
Karabük Üniversitesi, Teknik Eğitim Fakültesi, Karabük, Türkiye, E:posta: hkurt@karabuk.edu.tr

Özet carbon dioxide. In spite of to low cabin temperatures and

high performance , to be high of study pressures (30-100
Bu çalışmada klasik buhar sıkıştırmalı taşıt klimasına bar) limits to be use widely of CO2 cooling fluid vehicle air
alternatif klima sistemlerinin kullanılabilirliği, çevresel containing systems. For Metal hydrate vehicle air
etkileri, sistemlerin çalışma prensipleri ve soğutma containing have high-cost in spite of high performance,
performansları karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. their usages haven’t widely yet.
Çevresel etkileri nedeniyle otomobillerde; buhar
sıkıştırmalı(BSIP) taşıt klimaları yerine çeşitli klima Keywords: Auto air condition, Absorption, CO2, Metal
sistemlerinin kullanımları konusunda yapılan çalışmalar hydride, COP.
her geçen gün artarak devam etmektedir. Bunlar
absorpsiyonlu(AIP), CO2 (R-744) soğutucu akışkanlı ve 1. Giriş
metal hidrid(MH) esaslı taşıt klimalarıdır. Absorpsiyonlu
klimalar, atık ısı kaynağını kullanarak çalışabilmesi, düşük Otomobillerde klima sistemlerinin kullanımı 1960’lı yıllarda
çalışma maliyetine sahip olmaları gibi avantajları yanında ABD de başlamıştır. Başlarda lüks bir eşya gibi görülen
ağır ve hantal olması gibi dezavantajlara sahiptirler. CO2 klimalar günümüzde vazgeçilmez bir donanım haline
soğutucu akışkanlı klima sistemlerinde ise karbondioksitin gelmiştir. Klasik taşıt klimaları buhar sıkıştırmalı çevrim
yüksek basınçlara sıkıştırılması neticesinde soğutma prensibine göre çalışmaktadır. Kompresör hareketini,
işlemi gerçekleşmektedir. Düşük kabin sıcaklıklarına çabuk motordan alan bu sistemlerde ısı taşıyıcı akışkan olarak
ulaşılması ve yüksek performanslarına rağmen çalışma kloroflorokarbon (CFC) ve hidrokloroflorokarbon (HCFC)
basınçlarının (30–100 bar) yüksek olması, CO2 soğutucu türevi gazlar kullanılmaktadır. Son yıllarda ozon
akışkanlı klimaların yaygın olarak kullanımını tabakasının incelmesi, küresel ısıtma potansiyelleri ve sera
sınırlamaktadır. Metal hidrid esaslı taşıt klimalarında hidrid etkisi gibi nedenlerle bu gazların kullanımının azaltılması
tarafından hidrojen absorpsiyon/desorpsiyon esnasında yönünde birçok çalışmalar yapılmaktadır. Bunlardan en
oluşan ekzotermik ve endotermik reaksiyonlar sonucu önemlileri, klasik taşıt klimasına alternatif klima sistemleri
ısıtma ve soğutma elde edilir. Yenilenebilir enerji olan absorpsiyonlu, CO2 (R-744) soğutucu akışkanlı ve
kullanması ve çevreci bir sistem olmasına karşın metal hidrid esaslı klima sistemleridir. Alternatif klima
maliyetinin yüksek olması nedeniyle kullanımları henüz sistemlerinin en önemli özellikleri, çevresel zararlarının çok
yaygınlaşmamıştır. düşük olması ve atık ısı ile çalışabilmeleridir. Bazı taşıt
klima sistemlerinin çevresel özellikleri Çizelge 1’de
Anahtar kelimeler: Taşıt kliması, Absorpsiyon, CO2 (R- gösterilmiştir.
744), Metal-hidrid, COP.
Çizelge 1. Bazı soğutucu akışkanların çevresel etkileri
Abstract Çevreye
Ozon Küresel Taşıt
zararlı
Sistem tüketme ısıtma emisyonu
madde
In this study, It has been researched and compared to potansiyeli potansiyeli
miktarı
arttırma
employability of alternative air containing to classical vapor BSIP Yüksek Yüksek Yüksek Orta
compressed vehicle air containing, environmental effects, AIP Düşük Düşük Orta Düşük
principles of work of systems and performances of cooling. MH Düşük Düşük Düşük Düşük
For environmental effects in automobiles; workings in CO2 Düşük Düşük Düşük Düşük
subject of usages of various air containing systems instead
of vapor compressed vehicle air containing is to attend Yapılan bu çalışmada, klasik buhar sıkıştırmalı taşıt
more and more increasingly. These are absorption vehicle klimasına alternatif klima sistemlerinin kullanılabilirliği,
air containing, CO2 vehicle air containing and metal çevresel etkileri, sistemlerin çalışma prensipleri ve
hydrate vehicle air continuing. Absorption vehicle air soğutma performansları karşılaştırmalı olarak
containing have disadvantage as heavy and awkward in incelenmiştir. Klasik klima sistemi, alternatif klima
addition to advantage such as capable of work with use sistemlerinin performans değerleri, maliyetleri ve çevresel
waste heat resource and low-cost work. In CO2 cooling etkileri yönünden avantajları ve dezavantajları
fluid vehicle air containing systems, cooling process karşılaştırmalı olarak verilmiştir.
accomplishes with to be compressed in high pressure of

© IATS’09, Karabük Üniversitesi, Karabük, Türkiye

1882

2. Taşıt Klima Sistemleri
2.1 Buhar Sıkıştırmalı Taşıt Kliması
Taşıt klima sistemi, prensip olarak buhar sıkıştırmalı
soğutma çevrimini temel alarak çalışır. Buharlaşan
soğutucu akışkanın buharlaşma esnasında çevreden
çektiği ısıdan yararlanılarak soğutma işlemi gerçekleşir.
Soğutucu akışkan üzerindeki basıncı kontrol altına almak
suretiyle kaynaması, yoğuşması veya ısı alıp dışarı atması
sağlanır. Şekil 1’de bir taşıt kliması şematik olarak
gösterilmiştir.
Şekil 1. Klasik buhar sıkıştırmalı taşıt Kliması [1]
Klima kompresörü, hareketini kayış vasıtasıyla motordan
alır. Motor çalışır durumda iken kompresör çalışmaya
başlayarak soğutucu gazı kondensere gönderir.
Kompresör-genleşme valfi arasında sıkıştırılan gaz,
yüksek basınç, soğutucu fanlar ve araç hızından
kaynaklanan hava akışı ile üzerindeki ısıyı kondenserden
çevre havasına bırakır. Üzerindeki ısıyı atan soğutucu
akışkan yoğuşarak sıvı hale gelir. Genleşme valfinden
geçerken basıncı düşürülen ve tamamen sıvı hale geçen
soğutucu akışkan evaporatöre gelir. Evaporatör içersinde
düşük basınçtaki soğutucu akışkan buharlaşır ve
buharlaşma esnasında yolcu kabininden ısı çeker.
Evaporatör petekleri üzerine fan aracılığıyla üflenen
havanın ısısı, evaporatör tarafından alınarak sistemde
dolaşan soğutucu akışkanı buharlaştırır. Böylece
evaporatörden geçerken ısısı alınmış hava soğumuş olur.
Soğutulmuş hava, araç içerisine yönlendirilerek soğutma
işlemi gerçekleşmiş olur. Buharlaşmış ve tümüyle gaz
haline gelmiş soğutucu akışkan kompresör tarafından
emilerek çevrim tamamlanır. Bu işlemler, ortam istenilen
konfor şartlarına gelinceye kadar tekrarlanır.
2.2. Absorpsiyonlu Taşıt Kliması
Absorbsiyonlu soğutma sistemlerinde, kullanılan ısı enerjisi
yüksek olmasına karşılık mekanik enerji ihtiyacı çok daha
düşüktür. Bu nedenle sistemde atık ısı enerjisi, jeotermal
enerji ve güneş enerjisi gibi ucuz enerji kaynakları
1883
Kayfeci, M., Gedik, E., Sağıroğlu, S. ve Kurt,H...
kullanılabilir. Ayrıca bu tip soğutma sistemlerinde
kloroflorokarbon (CFC) içeren akışkanlar
kullanılmadığından çevre dostu bir soğutma sistemidir.
Sistemin yapısı diğer soğutma sistemlerine göre daha
karmaşık ve soğutma tesir katsayısının da daha küçük
olması dezavantaj olurken, atık enerjilerin
değerlendirilmesinde en uygun yöntem olması avantaj
sağlamaktadır.
Şekil 2. Absorpsiyonlu Taşıt klima sistemi
Şekil 2'de taşıt egzozundan atılan ısıdan yararlanarak
çalışan bir absorpsiyonlu sistemin temel hatları
gösterilmektedir. Absorbsiyonlu sistemlerde çalışma
akışkanı, genellikle iki farklı akışkandan (Amonyak-su,
LiBr-su vb.) oluşmaktadır. Çalışma akışkanı yüksek basınç
ve sıcaklıkta jeneratörde ısıtılmakta, buharlaşma sıcaklığı
düşük olan akışkan (Amonyak, LiBr) buharlaşarak
kondensere aktarılmaktadır. Kondenserde yoğuşan buhar,
genleşme valfinde genleşerek evaporatöre aktarılarak
düşük sıcaklık ve basınçta tekrar buharlaşmaktadır.
Evaporatörde buharlaşan akışkan (Amonyak, LiBr)
absorberde jeneratörden gelen zayıf uçucu madde
çözeltisi (amonyakça fakir su çözeltisi) içinde
absorplanmaktadır. Elde edilen kuvvetli çözelti ise
jeneratöre geri pompalanmakta ve çevrim
tamamlanmaktadır.
2.3. CO2 (R-744) Soğutucu Akışkanlı Taşıt Kliması
Klima çevriminde, soğutucu akışkan olarak CO2 (R-744)
kullanılmaktadır. CO2’nin termofiziksel özelliklerinden
dolayı çevrim kritik noktanın üzerinde gerçekleşmektedir.
Yaygın soğutucu akışkanlar ile karşılaştırıldığında CO2’nin
en önemli özelliği 31.1 °C olan düşük kritik sıcaklık
noktasıdır. Normal ortam sıcaklıklarında CO2 ile çalışan
buhar sıkıştırmalı sistemlerde sıcaklık bu değere çok
yaklaşmakta ve dolayısıyla basınç 73.8 bar’ın üzerine
çıkmaktadır. Bundan dolayı klima çevrimi, kritik basınç
üstü CO2 soğutma çevrimi olarak ifade edilmektedir.
CO2’nin bu özelliğinden dolayı, soğutucu akışkan olarak
CO2’nin kullanıldığı klima sistemlerinde, kompresör ve
diğer elemanların klasik klima sistemlerindekine göre çok
daha sağlam olması gerekir [3].

Şekil 3. CO2 soğutucu akışkanlı taşıt kliması[8]
Kritik basınç üstü CO2 soğutucu akışkanlı soğutma
çevriminin temel elemanları kompresör, gaz soğutucu
(kondenser yerine), evaporatör, iç ısı değiştirici ve
genleşme valfidir. Sistemin emniyetli çalışabilmesi ve iyi bir
soğutma tesir katsayısı elde edebilmek için
elektrik/elektronik kontrollü genleşme valfi kullanılmalıdır.
Şekil 3’de taşıt kliması olarak kullanılan, kritik basınç üstü
CO2 soğutucu akışkanlı soğutma çevrimi gösterilmiştir
Sıcak CO2 kritik basınçta gaz soğutucusuna girer, ve
burada ısısını çevre havasına verir. Şekil 1‘de gösterildiği
gibi sabit sıcaklıkta ısı atma işlevi gören kondenserin
yerine gaz soğutucu kullanılmaktadır. İç ısı değiştiricisinde,
evaporatörden gelen yüksek basınçlı CO2, gaz
soğutucudan gelen düşük basınçlı CO2 tarafından
soğutulur. Soğutulmuş CO2 genleşme valfinden geçerken
kısılarak düşük basınç ve düşük sıcaklığa sahip soğutucu
akışkan haline dönüşür ve evaporatöre doğru akar.
Evaporatörde, ortam havasının ısısını alarak ortamı
soğutur ve evaporatörden buharlaşarak çıkar. Düşük
basınçtaki CO2 iç ısı değiştiriciden geçtikten sonra, gaz
soğutucuya girmeden kompresörde kritik basınca kadar
sıkıştırılır ve çevrim tamamlanır. Bu işlem, ortam
sıcaklığının istenilen değerine gelinceye kadar devam
eder[4].
2.4. Metal Hidrid Esaslı Taşıt Kliması
Metal hidrid esaslı klima sistemi çalışması Şekil 4’te
gösterildiği gibi iki adımda gerçekleşir. Birinci adımda
hidrojen sağ taraftan sol tarafa doğru pompalanır.
Hidrojenin pompalanması sol tarafın basıncını düşürür ve
serbest kalan hidrojen nedeniyle sıcaklık düşer ve kabin
havası soğur. Hidrojen sağ taraftaki yatağa
pompalandığında bu yataktaki sıcaklık artar ve dış ortama
ısı atılır. Bu esnada bütün hidrojen sağ taraftaki yatağa
pompalanmıştır. Sistemde, hidrojenin akış yönleri 4 yollu
vana ile gerçekleştirilir. İkinci adımda ise hidrojen sağ
taraftaki yataktan sol tarafa doğru pompalanır ve birinci
adımdaki olaylar tekrarlanır. Her bir adım “yarım çevrim”
olarak adlandırılır. Her bir ısı değiştirici, değişimli olarak
soğutma ve ısıtma için kullanılır. Klimada her iki çevrimde
bir soğutma sağlanır. Sürekli soğutma için hava kanalları
kullanılır.
1884
Kayfeci, M., Gedik, E., Sağıroğlu, S. ve Kurt,H...
Şekil 4. Metal-Hidrid esaslı taşıt kliması
3. Otomobil İklimlendirme Sistemlerinin
Karşılaştırılması
3.1. Klasik buhar sıkıştırmalı taşıt kliması
Avantajları;
• COP değerlerinin yüksek olması
• Kompakt bir yapıya sahip olması
• İstenilen değerlere hızlı bir şekilde ulaşılması
• Yaygın bir şekilde kullanılması
• Mekanik enerji (taşıtlarda) ve elektrik enerjisi ile
çalıştırılabilir.
• Maliyetinin düşük olması
• Kontrol sistemlerinin gelişmiş olması ve kolay
kontrol edilebilmesi
Dezavantajları;
• HCFC içeren gazlar kullanıldığı için ozon
tabakasının incelmesine, sera etkisine ve küresel
ısınmaya neden olması
• Gürültülü ve sarsıntılı çalışması
• Sık periyotlarla bakım ve servise ihtiyaç duyması
• Kompresör kapasitesi büyük olduğundan dolayı
taşıt emisyonunu arttırması
• Birçok hareketli parçaya sahiptir. Bakım
gerektirmektedir.
3.2. Absorpsiyonlu taşıt kliması
Avantajları;
• Hareketli parçaların az olmasından dolayı sessiz
çalışması
 Kayfeci, M., Gedik, E., Sağıroğlu, S. ve Kurt,H...

• Kolay ayarlanabilir, kontrol edilebilir ve uzun • Sistemin daha az hareketli parçaya sahip olması
ömürlü olması • Ozon tabakasına zarar veren soğutucu akışkanlar
• % 0-100 arasında değişebilen soğutma yükü kullanılmaması
sağlayabilmesi • Atık ısı (egzoz gazı) enerjisi ile çalışabilmesi
• Sıcaklık değişimlerinin genleşme valfindeki küçük
değişimlerle korunabilir olması Dezavantajları;
• Buharlaştırıcı basınç ve sıcaklıklarında düşme • COP değerlerinin düşük olması,
olduğunda, soğutma kapasitesinde çok az bir • Mevcut metal hidrid kompozisyonlarının düşük
düşme olması hidrojen depolama kapasitelerine sahip olması,
• Hızlı bir soğutma yükü sağlaması • Metal hidrid alaşımlarının yüksek absorpsiyon ve
• Buhar sıkıştırmalı sistemlerde kullanılan elektrik desorpsiyon sıcaklıklarına sahip olması
enerjisinin % 2-9 kadarının kullanılması • Hidrojen absorpsiyon ve desorpsiyon
• Atık ısı kaynaklarını kullanarak çalışabilmesi basınçlarının yüksek olması
• Çevrim süresinin uzun olması
Dezavantajları;
• İlk yatırım maliyetlerinin yüksek olması 4. Sonuçlar ve Öneriler
• COP değerlerinin düşük olması
• Sistemin ağır ve hantal olması Buhar sıkıştırmalı taşıt klima sistemleri, geçmişten
• Soğutma modunda istenilen yeni değere çok günümüze atmosferdeki HCFC ve CFC içeren soğutucu
yavaş ulaşması akışkan emisyonlarının en etkili kaynağıdır. Buhar
• Korozyona neden olan kimyasallar sıkıştırmalı klima sistemlerinin ozon tabakasına ve küresel
kullanıldığından cihaz ömrünün sınırlı olması ısınmaya verdiği zararlardan dolayı alternatif klima
• Absorbent ömrünün kısa olması sistemleri üzerine çeşitli çalışmalar başlatılmıştır. Bu
çalışmalar sonucunda, buhar sıkıştırmalı klima sistemine
3.3. CO2 soğutucu akışkanlı taşıt kliması alternatif olabilecek taşıt egzoz ısısını kullanarak
çalışabilen absorbsiyonlu ve metal hidrid esaslı taşıt
Avantajları; klimaları yanında ozon tabakası ve sera etkisi yönünden
• HCFC ve CFC soğutucu akışkanlara göre birçok avantaja sahip CO2 soğutucu akışkanlı taşıt
soğutma modunda daha yüksek COP değerlerinin klimasının kullanılabileceği ortaya konmuştur. Çizelge 2.de
elde edilmesi bazı iklimlendirme sistemlerinin performans değerlerinin
• HCFC ve CFC soğutucu akışkanlar gibi ozon karşılaştırması verilmiştir.
tabakasına ve küresel ısınmaya neden olmaması
• Kompresör sıkıştırma oranları düşük olduğundan Çizelge 2. Buhar sıkıştırmalı Taşıt klimaları ile Alternatif
kompresör verimleri yüksek olması taşıt klimalarının karşılaştırılması
• Yüksek basınçlarda çalıştığından dolayı verilen
bir soğutma kapasitesi için %80-90 daha küçük Parametre BSIP AIP MH CO2
Soğutma 15–
kompresör süpürme hacmi gerektirmesi 2,5–4,5 - 2–2,4
kapasitesi (kW) 2x104
• Daha küçük kompresör kullanıldığından dolayı Elektrik tüketimi 0,75–
taşıt yakıt tüketiminin düşük olması 1,8–54 - 0,485
(kW) 1,67
• Düşük kabin sıcaklıklarına daha çabuk COPsoğ 2,6–3 0,6–0,7 1,67 2,83
ulaşabilmesi Çalışma sıcaklıkları
18–45 ≤50 - -
(°C)
Dezavantajları; Isıtma kapasitesi 58–
2–8 - -
• Yüksek basınçlarda çalıştığından dolayı (30–100 (kW) 4,4x103
bar) sistem elemanlarının yüksek basınçta Elektrik tüketimi 0,75–
N/A - -
(kW) 2,9
çalışmaya imkan verecek şekilde tasarlanması
COPsıc 2,6–3 0,8–0,9 - -
• CO2’nin kritik nokta değerleri sebebiyle ısı Çalışma sıcaklıkları Çevre
atımının kritik noktanın üstünde gerçekleşmesi -5–18 - -
(°C) sıc.
• Sistem tasarımının yeterli COP ve kapasite Gürültü (Db) 35–48 Düşük 35-45 35-45
değerini elde edebilmek için yüksek tarafın Boyutları Orta Büyük Orta Orta
basıncının sürekli kontrol edilmesi Toplam çalışma
~10–12 ~15 ~12 -10
• Yüksek kompresör giriş ve çıkış sıcaklığı ömrü (Yıl)
nedeniyle kompresör yağ ömrünün düşük olması Maliyet Düşük Yüksek Yüksek Yüksek
• Sistem elamanlarının yüksek basınçlarda
emniyetli çalışabilecek şekilde tasarlanması Yapılan bu çalışmada, klasik buhar sıkıştırmalı,
gerektiğinden maliyetlerinin yüksek olması absorpsiyonlu, CO2 soğutucu akışkanlı ve metal hidrid
esaslı taşıt klima sistemlerinin çalışma prensipleri, avantaj
3.4. Metal-Hidrid esaslı taşıt kliması ve dezavantajları ekonomik ve çevresel yönden
karşılaştırmaları yapılmıştır. Bu karşılaştırmalara göre;
Avantajları;
• Hidrid klima sistemlerinin bakım maliyetlerinin • Klasik buhar sıkıştırmalı taşıt kliması 2,6-3
klasik sistemlere oranla daha düşük olması aralığında performans katsayısı ile en yüksek
• Sistemin boyutlarının küçük olmasından dolayı COP değerine sahiptir. Bunu 1,8 ile CO2 soğutucu
daha az yer kaplaması akışkanlı klima, 1,67 ile metal hidrid esaslı klima

1885
 Kayfeci, M., Gedik, E., Sağıroğlu, S. ve Kurt,H...

ve 0,6-0,7 ile absorpsiyonlu taşıt kliması takip
etmektedir.
• Apsorpsiyonlu ve metal hidrid esaslı taşıt klimaları
atık ısıdan faydalanılarak çalışabilirler. Kompresör
ve fanları çok düşük elektrik tükettiğinden dolayı
çalışma maliyetleri diğerlerine göre daha
düşüktür.
• Gürültü seviyeleri bütün sistemlerde kompresör
ve fanlar kullanıldığı için yaklaşık olarak aynıdır.
Fakat absorpsiyonlu ve metal hidrid esaslı
klimalar atık ısı kullanılarak çalıştırıldığında ses
seviyeleri daha düşük olmaktadır.
Buhar sıkıştırmalı taşıt klimaları, yüksek performans
katsayısına ve düşük maliyete sahip olmalarına karşın
çevresel faktörler göz önüne alındığında, çevresel
şüpheleri arttırması nedeniyle yanmaz ve zehirsiz
özelliklere sahip CO2 soğutucu akışkanlı klima sistemlerine
ilgiyi arttırmıştır. CO2 soğutucu akışkanlı klimaların
performans katsayıları yüksek olmasına karşın yüksek
basınçlarda çalışması nedeniyle güvenlik problemleri
yönünden dezavantajları bulunmaktadır. Absorpsiyonlu
sistemler çalışma maliyeti bakımından kullanılabilirdir fakat
ağır ve hantal olmaları, istenilen sıcaklığa geç ulaşmaları
gibi dezavantajları vardır. Metal hidrid esaslı taşıt klimaları
hidrojen depolama problemlerinin ortaya çıkmasından
sonra geliştirilmiş sistemlerdir. Teknolojisi son derece yeni
olduğundan yaygın olarak bilinmemektedir. Ancak
performans katsayıları bakımından kullanılabilirlikleri
oldukça yüksektir.
[4] Fartaj, A., Ting, D.S.K. and Yang, W.W. Second law
analysis of the transcritical CO2 refrigeration cycle,
Energy Conversion and Management, 45, 2269–2281,
2004.
[5] Riffat, S.B. and Qiu, G., Comparative investigation of
thermoelectric air-conditioners versus vapour
compression and absorption air-conditioners, Applied
Thermal Engineering 24, 1979–1993, 2004.
[6] Usta, H. ve Kırmacı, V., Termoelektrik Etkiler ve
Soğutma Etkinliğinin Uygulanması, Teknoloji, 3-4, 65-
71, 2002.
[7] Mathur, G.D., Carbon Dioxide As An Alternative
Refrigerant For Automotive Air Conditioning Systems,
American Institute of Aeronautics and Astronautics,
AIAA-2000-2858, 2000.
[8] http://www.denso.com, 03.12.2008 tarihinde erişildi.
[9] Zoontjens, L., Howard, C., Zander, A. and Cazzolato,
B., Feasibility Study of an Automotive Thermoacoustic
Refrigerator, Proceedings of ACOUSTICS, 2005.
[10] Ramanathan, A. and Gunasekaran, P., Simulation Of
Absorption Refrigeration System For Automobile
Application, Thermal Science: Vol. 12, No. 3, pp. 5-13,
2008.
[11] Bulgurcu, H. ve Uslu, T., Taşıt İklimlendirme
Sistemlerinde Soğutucu Akışkan Olarak Karbondioksit
(CO2) Kullanımı, Mühendis ve Makine Dergisi, Cilt:49,
Sayı:578, 2007.

Alternatif taşıt klima sistemlerinin performans katsayıları,

buhar sıkıştırmalı klimaların performans katsayılarına
yakın değerlere ulaştırıldığı taktirde yaygın olarak
kullanılabilirler. Yapılacak çalışmaların alternatif klima
sistemlerinin performans katsayılarını arttırılması ve bazı
dezavantajlarına çözüm bulacak yönde olmalıdır.

Absorpsiyonlu klima sistemlerinde sistem boyutunu

küçültmek, performans katsayısını sistemin kullanım
ömrünü arttırmak, ilk yatırım maliyetini düşürmek; CO2
soğutucu akışkanlı klima sistemlerinde maliyetin
düşürmek, performans katsayılarının arttırmak; metal
hidrid esaslı klima sistemlerinde ise mevcut metal hidrid
kompozisyonlarının düşük hidrojen depolama
kapasitelerini arttırmak, hidrojen absorpsiyon/desorpsiyon
basınçlarının düşürmek ve çevrim sürelerinin kısaltmak
yönünde çözümler üretecek çalışmalar yapılmalıdır. Bu
çalışmalardan elde edilecek olumlu sonuçlar, alternatif
taşıt klima sistemlerinin ticari olarak kullanımını
yaygınlaştıracaktır.

Kaynaklar

[1] Kocatürk, M. ve Salman, M.S., Otomobil Klima

Sisteminde Fan Devri ve Giriş Havası Sıcaklığının
Performansa Etkisinin Deneysel Olarak İncelenmesi,
Politeknik Dergisi, 9;1, 7-12, 2006.
[2] Pettersen, J., Refrigerating, air conditioning and heat
pump systems based on CO2, IEA Annex 22
workshop on compression systems with natural
working fluids, Trondheim, Norway, 1995.
[3] Afonso, C.F.A. Recent advances in building air
conditioning systems, Applied Thermal Engineering
26, 1961–1971, 2006.

1886
5th International Advanced Technologies Symposium (IATS’09), May 13-15, 2009, Karabuk, Turkey
MAGNETIC REFRIGERATION TECHNOLOGY APPLICATIONS ON NEAR-
ROOM TEMPARATURE
Engin GEDİK a, * Muhammet KAYFECİb Ali KEÇEBAŞc Hüseyin KURTd
a, *
Karabük University, Faculty of Technical Education, Karabük, Turkey, egedik@karabuk.edu.tr
b
Karabük University, Vocational School of Karabük, Karabük, Turkey, mkayfeci@karabuk.edu.tr
c
Afyon Kocatepe University, Faculty of Technical Education, Afyon, Turkey, akecebas1980@hotmail.com
d
Karabük University, Faculty of Technical Education, Karabük, Turkey, hkurt@karabuk.edu.tr
Abstract
In this study as a new refrigeration technology interested
and Magnetic Refrigeration based on the magneto-caloric
effect (MCE) has become a promising competitive
technology for the conventional gas-
compression/expansion technique contributed climate
change occured negative environmental effect due to
increasing energy consumption is invastigated. Magnetic
Referigeration is a refrigeration type based on
magnetocaloric effect (MCE). It is well know Gd element is
a magnetic materials given the best magnetocaloric effect
and Gd5Si2Ge2, MnAs1_xSbx, (Mn,Fe)2 (P,As),
andLa(Fe,Si)13 compounds have been used magnetic
materials on magnetic refrigeration technology. It is
possible to make refrigeration under 1K temparatures with
the magnetic refrigeration and liquefaction of hydrogen and
helium. Recently, there have been two breakthroughs in
magnetic-refrigeration researchs: one is that the magnetic
refrigerators on near room temperature,; the other one is
that to discover a new magnetic materials for room-
temperature applications. The new materials are
manganese–iron–phosphorus and arsenic (MnFe(P,As))
alloys. Nowadays rotory and reciprocating type magnetic
refrigerators are exist and studies is going on for the
developments of this refrigeraors.
Keywords: Magmetic refrigeration, magnetocaloric effect,
magnetic materials
1. Introduction
Refrigeration is the process of removing heat from matter
which may be a solid, a liquid, or a gas. Removing heat
from the matter cools it, or lowers its temperature. In the
mechanical refrigeration a refrigerant is a substance
capable of transferring heat that it absorbs at low
temperatures and pressures to a condensing medium; in
the region of transfer, the refrigerant is at higher
temperatures and pressures. By means of expansion,
compression, and a cooling medium, such as air or water,
the refrigerant removes heat from a substance and
transfers it to the cooling medium [1].
It is well known that the efficiency of the conventional gas-
compression/expansion refrigeration system cannot
significantly be improved. Also, for the conventional
refrigeration system, there exist serious concerns for the
environment. Thus, it is necessary and important to
explore other alternative cooling technologies. The
magnetic refrigerator, which has advantages in
refrigeration efficiency, reliability, low noise and
© IATS’09, Karabük University, Karabük, Turkey
1887
environmental friendliness with respect to the conventional
gas refrigerators, is becoming a promising technology to
replace the conventional technique [2].
The study of magnetic refrigeration was started with the
discovery of magnetocaloric effect (MCE) 120 years ago
[3]. It was first discovered by Warburg in 1881. In1890
Tesla [4] and in 1892 Edison independently and
unsuccessfully tried to benefit from this effect by running
heat engines. In1918 Weissand Piccard explained the
magnetocaloric effect. Later Debye and Giauque proposed
a method of magnetic refrigeration for low-temperature
physics in order to obtain sub-Kelvin temperatures. In1933
Giauque and MacDougall successfully verified the method
by experiment. Then it has been used in cryogenic
refrigeration since 1930s. It is maturely used in liquefaction
of hydrogen and helium. In 1976, at Lewis Research
Center of American National Aeronautics and Space
Administration, Brown first applied the magnetic
refrigeration in a room-temperature range [5].
The first ‘‘room temperature magnetic refrigerator’’
containing permanent magnets was designed and built in
2001 in the USA by the Astronautics Corporation [6]. The
early prototypes were able to reach high magnetic flux
densities in the magnetocaloric material only if
superconducting magnets were applied. Research today is
focused on improvements of magnetocaloric materials,
magnets and an optimal design of magnetic refrigerator
devices for room temparature applications [7].
In this study, the concept of magnetocaloric effect is
explained. The development of the magnetic material,
magnetic refrigeration cycles, magnetic field and the
refrigerator of room temperature magnetic refrigeration is
introduced. Finally some typical room temperature
magnetic refrigeration prototypes are reviewed and
showed the best magnetocaloric effect materials are
presented and some important points for room
temparature applications of magnetic refrigeration
technologies are given.
2. Magnetocaloric effect
Warburg first discovered the thermal effect of metal iron
when applying it in a varying magnetic field in 1881. Debye
and Giauque explained the nature of MCE later and
suggested achieving an ultra-low temperature by adiabatic
demagnetization cooling. In recent years, magnetic
refrigeration on the basis of MCE has been greatly
developed in the room temperature range [5].

Magnetic refrigeration relies upon the reversible
temperature change some materials exhibit when exposed
to a changing magnetic field the magnetocaloric effect
(MCE.) In these materials, a significant change in entropy
can be effected by the application or removal of a
magnetic field, and an adiabatic field change is analogous
to an adiabatic pressure change on a gas. By varying the
magnetic field, work is performed and the internal energy
of the system changes. Thus, a differential variation in
internal energy can be accomplished by a magnetic work
interaction given by the product of the applied magnetic
field, H, and the variation in magnetization, m [9]
δw m = Hdm
Sometimes the magnetocaloric effect is indirectly reported
by isothermal magnetic entropy changes. Researchers can
determine the magnetic entropy change from
magnetization measurements and, using Maxwell’s
relations for exact differentials of thermodynamic
properties, estimate the magnetocaloric effect. For a
material that has a simple magnetic work mode, the total
entropy can be written as a function of temperature, T,
s=s(T,H). A differential change in entropy can be written,
 ∂s   ds 
ds =   dT +   dH (2)
 ∂T  H  dH  T
where s is the entropy per unit mass. Using the definition
of heat capacity, the above can be rewritten as, [9]
c H (T, H )  ∂s 
ds(T, H) = dT +   dH
T  ∂H  T
If an isentropic field change is produced, the temperature
change is, [9]
T  ∂s  (4)
dT = −   dH
c H (T, H )  ∂H  T
and using Maxwell’s relations for the equivalence of the
second derivatives, the partial derivative in parentheses
can be replaced to give, [9]
T  ∂m(T, H ) 
dT = −   dH
c H (T, H )  ∂T  H
From this simple explanation, one can deduce that a
material with no significant work modes other than
magnetic should have a high ratio of magnetic entropy
change to total entropy to produce a large adiabatic
temperature change. The MCE for a change in magnetic
field from 0 to H is related to Eqn. (5) by, [9]
H T  ∂m(T, H ) 
MCE = − ∫   dH
0 c H (T, H )  ∂T  H
In contemporary materials, the magnetocaloric effect is a
strong non-linear function of temperature. In addition, it is a
function of the magnitude of the field change and the initial
field strength. For most magnetic materials, the
Gedik, E. Kayfeci, M. Keçebaş, A. ve Kurt, H.
magnetocaloric effect is modest even near the transition
temperature. Near room temperatures, a material with an
adiabatic temperature change larger than 2 K/Tesla is
unusual. For example, a sample of gadolinium near room
temperature will exhibit a temperature change of
approximately 10 K with the application of a 5 Tesla
magnetic field. Gadolinium is considered one of the best-
known magnetocaloric materials. Until recently, because
the MCE increases with field strength, superconducting
magnets were used almost exclusively in MR devices.
Figure 1 shows experimental data for Gd with a field
change from 0 to 2 Tesla [8].
(1) When a magnetocaloric material is subjected to a strong
magnetic field (measured in Tesla, T), the electron spins
within the material are forced into alignment with the
magnetic field. That is, the magnetic field does work to
align the electron spins into what is, thermodynamically, a
more highly ordered, lower energy state. The energy
released during this process causes the temperature of the
material to rise. When the magnetic field is lowered, the
electron spins return to their more random, higher energy
state, absorbing heat from the material and causing the
temperature to fall. Figure 1 gives an example of the
magnitude of this effect with Gadolinium, a rare-earth
material that exhibits a strong effect and has a Curie
temperature near typical room temperatures. Up to at least
moderately strong magnetic fields, the magnetocaloric
temperature increases linearly with the strength of the
applied magnetic field. In addition to Gadolinium, other
materials exhibiting this effect (including Gadolinium
alloys) have been discovered with Curie temperatures
(3) covering the range of temperatures usually associated with
conventional refrigeration and space cooling applications
[10].
(5)
Figure 1. Magnetocaloric effect with gadolinium [10].
In Figure 1, the maximum temperature change induced by
a 2 T magnetic field is only 5°C (9°F). Stronger magnetic fi
(6)
elds induce a larger temperature change, at 10 T, the
maximum temperature change equals approximately 25°C.
This level of magnetic field strength is, however, only
obtained in superconducting electromagnets (such as
those used in magnetic resonant imaging [MRI] systems).
For a practical, efficient magnetic refrigeration cycle, the
cycle needs to operate with magnetic field strengths that
1888

attainable by permanent magnets that provide the
magnetic field without parasitic energy consumption. As
the best high energy permanent magnets can provide fi
elds in the range of 1 to 2 T, achieving the temperature lifts
needed for air conditioning and refrigeration requires the
use of a regenerative cycle. In essence, the sensible heat
cycling of the magnetocaloric material needs be provided
by regenerative heat transfer and the magnetic field-
induced temperature changes are used to remove heat
from the cooling load and reject heat to the heat sink [10].
3. Magnetic refrigeration
Magnetic refrigeration is based on a fundamental
thermodynamic property of magnetic materials: the so-
called magnetocaloric effect, which causes a temperature
change if the material is subject to an applied magnetic
field under adiabatic conditions.
The magnetocaloric effect was discovered in 1881 in iron
by the German physicist Emil Warburg. Usually the
temperature increases when the field is applied and
decreases when the field is removed and the process is
reversible.
Magnetic refrigeration has been recognized as being an
alternative technology to the conventional vapor-
compression technology [11-12-13-14].
The reason for this is its comparatively high efficiency and
the fact that it is an environmentally friendly cooling
techniques, avoiding ozone-depleting or global-warming
gases. In practice, magnetic refrigeration requires the
combination of a magnetic field source with high strength
and a material with a sufficiently high magnetocaloric effect
[15].
It is seen that obviously the efficiency of the room
temperature magnetic refrigeration depends strongly on
two essential points: a material with the large MCE and
high magnetic field created by magnetic field source.
In recent years, magnetic refrigeration based on the
magnetocaloric effect has attracted attention as a
candidate technology for minimizing impact to the Earth
environment and minimizing global warming. A key
advantage of magnetic refrigeration is that it does not use
chlorofluorocarbons that can negatively influence ozone
layer depletion.
Operation near room temperature places new demands on
magnetic refrigeration that may be fulfilled by the Active
Magnetic Refrigerator (AMR) cycle, as this cycle is
expected to be able to expand the working temperature
region from low temperature to room temperature. Over
the past few years there have been many studies of
magnetic refrigeration using superconducting magnets or
permanent magnets in the AMR cycle in the room
temperature region.[16–17–18]
3.1. Magnetic Refrigeration Cycle
In Figure 2 the four basic steps of a conventional gas-
compression/expansion refrigeration process are shown.
These are a compression of a gas, extraction of heat,
1889
Gedik, E. Kayfeci, M. Keçebaş, A. ve Kurt, H.
expansion of the gas, and injection of heat. The two
process steps extraction of heat and expansion are
responsible for a cooling process in two steps. The main
cooling usually occurs through the expansion of the gas.
The steps of a magnetic refrigeration process are
analogous. By comparing a with b, in Figure.2 one can see
that instead of compression of a gas, a magnetocaloric
material is moved into a magnetic field and that instead of
expansion it is moved out of the field. As explained in the
previous section, these processes change the temperature
of the material and heat may be extracted, respectively
injected just as in the conventional process. There are
some differences between the two processes. The heat
injection and rejection in a gaseous refrigerant is a rather
fast process, because turbulent motion transports heat
very fast. Unfortunately, this is not the case in the solid
magnetocaloric materials. Here, the transport mechanism
for heat is slow molecular diffusion. Therefore, at present fi
ligree porous structures are considered to be the best
solution to overcome this problem. The small distances
from the central regions of the material to an adjacent fluid
domain, where a heat transport fluid captures the heat and
transports it out of the material, are ideal to make the
magnetic cooling process faster. Furthermore, the not very
large adiabatic temperature differences of magnetocaloric
materials will require more often a design of cascade or
regenerative magnetic refrigerators than in conventional
refrigerators and hence require additional heat transfer
steps. In the Figure.2 (a) is the conventional gas-
compression process is driven by continuously repeating
the four different basic processes shown and (b) is the
magnetic refrigeration cycle comparison. Compression is
replaced by adiabatic magnetization and expansion by
adiabatic demagnetization.
(a) (b)
Figure 2. Refrigeration cycles for conventional gas-
compression and magnetic refrigeration [19–
20].
3.2. Advantages and drawbacks

The potential advantages of magnetic refrigeration
are valid in comparison with the direct evaporation
refrigerating machines:

“green” technology, no use of conventional refrigerants

noiseless technology (no compressor). This is an
advantage in certain contexts such as medical
applications

higher energy effi ciency. Thermodynamic cycles close
to Carnot process are possible due to the reversibility
of the MCE

simple design of machines, e.g. rotary porous heat
exchanger refrigerator

low maintenance costs

low (atmospheric) pressure. This is an advantage in
certain applications such as in air-conditioning and
refrigeration units in automobiles.
On the other hand, some disadvantages include:

GMCE materials need to be developed to allow higher
frequencies of rectilinear and rotary magnetic
refrigerators

protection of electronic components from magnetic fi
elds. But notice that they are static, of short range and
may be shielded

permanent magnets have limited fi eld strength. Electro
magnets and superconducting magnets are (too)
expensive

temperature changes are limited. Multi-stage machines
lose effi ciency through the heat transfer between the
stages

moving machines need high precision to avoid
magnetic fi eld reduction due to gaps between the
magnets and the magnetocaloric material [19–20].
4. Magnetic materials for magnetic refrigeration
Since Brown first applied ferromagnetic material
gadolinium (Gd) in the room temperature magnetic
refrigerator in 1976, the research range for magnetic
refrigeration working materials has been greatly expanded.
At first, some ferromagnets concerning the second order
transition were investigated for the large MCE existing in
them. Recently the magnetic materials undergoing a first-
order magnetic transition become the focus after the giant
MCE was found in GdSiGe alloys. Some magnetic
materials that are promise to be used in the future, the
following list of promising categories of magnetocaloric
materials for application in magnetic refrigerators:
• binary and ternary intermetallic compounds
• gadolinium-silicon-germanium compounds
• manganites
• lanthanum-iron based compounds
• manganese-antimony arsenide
• iron-manganese-arsenic phosphides
1890
Gedik, E. Kayfeci, M. Keçebaş, A. ve Kurt, H.
• amorphous fine met-type alloys (very recent) [19].
4.1. Gd and its alloys
Gadolinium, a rare-earth metal, exhibits one of the largest
known magnetocaloric effects. It was used as the
refrigerant for many of the early magnetic refrigeration
designs. The problem with using pure gadolinium as the
refrigerant material is that it does not exhibit a strong
magnetocaloric effect at room temperature. More recently,
however, it has been discovered that arc-melted alloys of
gadolinium, silicon, and germanium are more efficient at
room temperature.
The prototype magnetic material available for room
temperature magnetic refrigeration is the lanthanide metal
gadolinium (Gd). At the Curie temperature of 294 K, Gd
undergoes a second-order paramagnetic - ferromagnetic
phase transition. The MCE and the heat capacity of Gd
have been studied in many research activities. [5,21–23]
Table 1. presents the magnetic entropy of some magnetic
materials in the range of near room temperature, from
which it can be seen that ∆SM of the GdSiGe alloys are all
considerably large in the presence of a 5 T magnetic field
and most of those Curie temperatures are in the room
temperature range. Therefore, this series of alloys meet
the requirements of room temperature magnetic
refrigeration. However, many urgent problems such as
easy oxidation, hard preparation, and high price, need to
be settled before they are applied in room temperature
magnetic refrigeration.
Table 1. Magetic entropy change some near room
temparature magnetic materials [5]
Table.2 present the basic parameters for magnetocaloric
effect of some rare-earth elements, where gj is the g-
factor of the atom, j is the total angular momentum
quantum number, for the determine of the magnetic
moment of an atom. TC is the Curietemperature of
element, TN and TD are the Neel and Debye
temperature of this rare-earth elements as shown
Table.2. Table.3 present of the Advantages and

disadvantages of various near room temparature magnetic
refrigerant materials.
Table.2 Parameters of rare-earth elements used in
theoretical MFA calculaions by Tishin [24]
4.2. Perovskite and perovskite-like compounds
Large magnetic entropy change has been found in the
perovskite manganese oxides in recent years, so that
these materials attract more and more attention. The main
advantages of this series of compounds over Gd and
GdSiGe alloys are low cost, non-active chemical property
(no oxidation), little coercive force as well as high electric
resistance.
Many studies on these compounds are led mainly in
China, Spain and United States [5]. From Table 1, it is
clear that their Curie temperature also can be easily tuned
to the needed range by introducing some kinds of metal
additions.
However, ∆SM will decrease much in the meantime,
lowering their practicability. For instance, ∆SM of
La0.8Ca0.2MnO3 in the presence of 1.5 T magnetic field
reaches 5.5 J/kg K, about 1.5 times of Gd, but its Curie
temperature is only 230 K. After adjusting Ca ratio to
La0.6Ca0.4MnO3, its Curie point increases to 263 K but ∆SM
decreases to 70% of Gd at 3 T. To improve the Curie
temperatures by adding Sr and Pb, the Curie temperatures
reach 327 and 296 K, however ∆SM decreases obviously.
In addition, the behavior of heat transfer of these
compounds is incompetent because they are oxides [5].
Table.3 Advantages and disadvantages of various near
room temparature magnetic refrigerant materials
[25]
5. Magnetic refrigerators
1891
Gedik, E. Kayfeci, M. Keçebaş, A. ve Kurt, H.
This study indicated that magnetic refrigeration could be
competitive with conventional gas compression
refrigerators operating below ambient temperatures, with a
five-year payback for large scale building air conditioning
or supermarket chillers or food processing plants
(refrigeration and freezing). The energy savings by
replacing a conventional gas-cycle (Freon or ammonia)
refrigeration unit with a magnetic refrigerator were
estimated to be 30% along with the elimination of Freon or
ammonia, as an added environmental benefit Work on the
magnetic refrigeration device a rotary, room temperature,
permanent magnet, magnetic refrigerator began in 1998 at
Astronautics Corporation of America (ACA). In the
meanwhile Ames Laboratory (AL) entered into a three year
with ACA to assist ACA to bring this apparatus, called a
laboratory demonstration magnetic refrigerator (see Fig.
3),
In Figure 3 with a custom designed permanent magnet it
can produce a magnetic field strength nearly twice as high
as the general permanent magnet field. A powder of
element Gd is stuffed in pockets inside the ring-shape
regenerator. The regenerator, roughly the diameter of a
compact disk, rotates powdered magnetic material in and
out of a gap in the powerful magnet at rear [5].
Figure 3. Astronautics Corporation of America laboratory
prototype permanent magnet, rotating bed
magnetic refrigerator (a) schematic and (b)
photograph [25–28].
Some recent research has focused on the use of the
process to perform refrigeration near "room temperature".
Constructed examples of room temperature magnetic
refrigerators are listed in the Table.4 below:
Table 4. Room temparature magnetic refrigerators
between 1998-2007 years [25]

6. Conclusion
The number of research papers puplished annually over
the past 80 years containing the word ‘magnetocaloric’ in
the title abstract, or among the keywords. The values for
2007 (triangle) are based on the number of papers
abstracted during the first three-fourths of the year.
Furthermore while Figure.4 shows that the importance of
magnetocaloric effect for magnetic refrigeration year after
year Figure.5 shows that the number of near room
temparature magnetic refrigerators reported per decade
since 1970.
If we say future perspectives of room temperature
magnetic Refrigeration; It can be seen from the earlier
description that main progresses have been made in
America. However, with the continual phasic progresses of
room temperature magnetic refrigeration, the whole world
has accelerated in the research.
Nevertheless, it is notable that main work is concentrated
on investigations of magnetic materials, lack of
experimental explorations of magnetic refrigerator. From
the former results achieved by researchers, it can be seen
that there is still a great performance difference between
magnetic refrigerator and vapor compression refrigerator in
terms of cooling capacity and temperature span.
Figure 4. The number of reserach papers puplished [25]
Figure 5. The number of near room temparature magnetic
refrigerators reported [25].
1892
Gedik, E. Kayfeci, M. Keçebaş, A. ve Kurt, H.
At the end of this study we can say;

Large MCE of magnetic material is invastigated
for room temparature magnetic cooling
application

Strong magnetic field is required
.

Magnetic materials available for room
temperature magnetic refrigeration are mainly Gd,
GdSiGe alloys, MnAs-like materials, perovskite-
like materials,

Materials under development for room
temparature magnetic refrigeration are La(FexSi1-
x)13 and La(Fe0.88Si0.12)13Hy

Excellent behavior of regeneration and heat
transfer is required

Room temperature magnetic refrigeration is a
new highly efficient

It can be use household refrigerator, central
cooling systems, room air conditioners and
supermarket refrigeration applications,

It is environmentally protective technology

This technology must be universalized worldwide
References
[1] Dinçer, İ., Refrigeration systems and applications,
John Wiley & Sons, Ltd. 2003
[2] Xia Z.R., Ye, X.M., Lin, G.X., Brück, E. , Opttimization
of the performance charasteristics in an irreversible
magnetic Ericson refrigeration cycle, Physica B, 381
(2006), 246-255.
[3] Warburg E. Magnetische Untersuchungen. I. U¨ ber
einige Wirkungen der Coe¨ rcitivkraft. Ann Phys
1881;13:141–64.
[4] Brown GV. Magnetic heat pumping near room
temperature. J Appl Phys 1976;47(8):3673–80.
[5] Yu, B.F., Gao, Q., Zhang, B., Meng, X.Z., Chen, Z.,
Review on research of room temparature magnetic
refrigeration, International Journal of Refrigeration, 26
(2003), 622-636.
[6] C.B. Zimm, et al., US Patent 6.526.759.4, 2003 (filed
in August 2001)
[7] Kitanovski, A., Egolf P.W., Application of magnetic
refrigeration and its assesment, Journal of magnetism
and magnetic materials.
[8] Dan'kov, S. Y., A. M. Tishin, V. K. Pecharsky, and K.
A.Gschneidner Jr., 1998. Magnetic phase transitions
and the magnetothermal properties of gadolinium.
Physical Review B 57:3478-3490.
[9] Rowe A. et al., Near room temparature magnetic
refrigeration, Proceedings of the International Gren
Energy Conference, 12-16 June 2005, Waterloo,
Ontario, Canada paper no: 084
[10] Dieckman J., Roth, K., Brodrick J., Magnetic
refrigeration, ASHRAE Journal August 2007.
[11] Zimm, C., Jasrab, A., Sternberg, A., Pecharsky, V.,
Gschneidner, K., 1998. Description and performance
 Gedik, E. Kayfeci, M. Keçebaş, A. ve Kurt, H.

of a near room temperature refrigerator. Advanced

Cryogenic Engineering 43, 1759–1765.
[12] Tishin, A.M., Spichkin, Y.I., 2003. The Magnetocaloric
Effect and its Applications. Institute of Physics
Publishing, Bristol and Philadelphia, p. 475.
[13] Gschneidner Jr., K.A., Pecharsky, V.K., Tsokol, O.A.,
2005. Recent developments in magnetocaloric
materials. Reports on the Progress in Physics 68,
479–1539.
[14] Brück, E., Ilyin, M., Tegus, O., 2005. Magnetocaloric
effects in MnFe(P1_xAsx) based compounds. Journal
of Magnetism and Magnetic Materials 290, 8–13.
[15] Brück, E., Tegus, O.,Thanh, C., Trung, N.T, Buschow,
K.H.J., A review on Mn based materiasl for magnetic
refrigeraton: Structure and properties, International
Journal of Refrigeration, 31 (2008), 763-770.
[16] C. Zimm, A. Boeder, J. Chell, A. Sternberg, A. Fujita,
S. Fujieda, and K. Fukamichi: Proceedings of 1st IIF-
IIR International Conference on Magnetic
Refrigeration at Room Temp., Montreux, (2005).
[17] F. Allab, et. al, Proceedings of the 2005 IEEE
International Magnetics Conference, EX-06 (2005),p.
591.
[18] Kito, S., Nakagome, H., Kobayashi, T., Saito. A.T.,
Tsuji, H., Study of Gd-Y Alloys for use in cycle of
active magnetic regeneration, International Cryocooler
Conference, Inc., Boulder, CO, 2007, 549-553.
[19] Egolf, P.W., And Rosensweig, R.E., magnetic
refrigeration at room temparature, 20th IIR Informatory
note on Refrigerating Technologies, 2007.
[20] Carson, J., Emerging food processing and
preservation Technologies, AgResearch LTD,
http://www.crop.cri.nz/home/research/marine/worksho
ps/2005Emergingfood.pdf
[21] Gopal BR, Chahine R, Bose TK. A sample translatory
type insert for automated magnetocaloric effect
measurements. Rev Sci Instrum 1997;68(4):1818–22.
[22] Dan’kov SY, Spichkin YI, Tishin AM. Magnetic entropy
and phase transitions in Gd, Tb, Dy and Ho. J Magn
Magn Mater 1996;152:208–12.
[23] Tishin AM, Gschneidner Jr KA, Pecharsky VK.
Magnetocaloric effect and heat capacity in the phase-
transition region. Phys Rev B 1999;59(1):503–11.
[24] Tishin A.M., and Spichkin Y.I. Magnetocaloric effect
and its application, IOP Publishing Ltd 2003.
[25] Gschneidner, K.A., Pecharsky, V.K., Thirty years of
near room temparature magnetic cooling: where we
are today and future prospects, International Journal
of Refrigeration, 31 (2008), 945-961.
[26] Zimm, C., Development of a magnetic refrigeration
prototype for operation at ambient emperature. Paper
No. K7. 003, presented at the American Physical
Society Meeting, (2003) March 4, Austin
[27] Zimm, C., Boeder, A., Chell, J., Sternberg, A., Fujita,
A., Fujieda, S., Fukamichi, K., 2006. Design and
performance of a permanent magnet rotary
refrigerator. Int. J. Refrigeration 29, 1302–1306.
[28] Zimm, C., Auringer, J., Boeder, A., Chells, J., Russek,
S., Sternberg, A., 2007. Design and initial
performance of a magnetic refrigerator with a rotating
permanent magnet. In:Poredos, A., Sarlah, A. (Eds.),
Proceedings of the Second International Conference
on Magnetic Refrigeration at Room Temperature,
2007 April 11–13, Portoroz, Slovenia. International
Institute of Refrigeration, Paris, pp. 341–347.

1893