BIOLOŠKI RIJEČNIK A-D

A
Antropologija
Znanstvena disciplina koja proučava kulturnu i biološku različitost ljudi. Antropologija
proučava čovjeka, njegovu kulturu, njegov jezik, njegovu evolucijsku prošlost i srodnike
primate, sličnosti i razlike među ljudima od razine genetike do razine kulture. Istražuje kako
ljudi žive, što rade, što misle i kako se odnose prema okolini. Zanima je kako se razvijala
ljudska vrsta te kako su nastajala i nestajala ljudska društva, no okrenuta je i sadašnjosti i
budućnosti ljudskog roda. Mogli bismo reći da se predmet antropologije svodi na jedno
pitanje: što to znači biti čovjek?

Antropogeni fаktor
To je nаučni termin koji opisuje svа stаnjа u prirodi (nаjčešće negаtivnа), preinаčenа pod
ljudskim djelovаnjem i lošim uprаvljаnjem. Ono što je zаistа pesimistično je to dа čаk i ondа
kаdа je čovjek ubjeđen dа rаdi nešto korisno po prirodnu okolinu, to ne morа dа bude uvijek
tаčno. Tаkvi, loše projektovаni plаnovi, se i dаlje reаlizuju, а аko je vjerovаti tvrđenju dа se
istorijа ponаvljа, tаkvih pehovа će biti i dаlje. Nа, veliku, žаlost. Nаjgore je to, što se cijelo to
nesаvjesno rukovođenje živom i neživom prirodom, ponovo, vrаćа nаmа, аli, kаsnije, i nаšoj
djeci, pа njihovoj djeci, ..., kаo i drugim biološkim vrstаmа.

Azotofiksacija
Proces kojim se azot iz Zemljine atmosfere konvertuje u amonijak ili druge molekule koji su
dostupni živim organizmima. Prirodna i sintetska fiksacija azota, od suštinske važnosti je za
sve oblike života, jer je azot potreban za biosintetiziranje osnovnih gradivnih blokova biljaka,
životinja i drugih oblika života. Na primjer, to
su nukleotidi za DNK i RNK, koenzim nikotinamid adenin dinukleotid za ulogu u
metabolizmu (prebacivanje elektrona između molekula), a aminokiseline za proteine. Zbog
toga, kao deo ciklusa azota, ovaj proces je bitan za poljoprivredu i proizvodnju đubriva.
Takođe je važan u proizvodnji eksploziva

Atmosfera
Smjesa gasova koja okruzju zemlju. Zemljina atmosfera se sastoji od 79.1% azota, 20.9%
kisika, 0.036% ugljen dioksida i gasova u tragovima. Atmosfera se moze podijeliti na veci
broj slojeva prema hemijskim karakteristikama, generalno uslovljenih terrmalnim svojstvima
(temperatura). Sloj koji je najblizi zemlji je troposfera, koja doseze visinu od oko 8 km u
polarnim regionima i do 17 km iznad ekvatora. Stratosfera, koja doseze visinu od oko 50 km
lezi iznad troposfere. Mezosfera koja se proteze do visine od 80 90 km je iznad stratosfere, i
konacno, termosfera, ili jonosfera, postepeno netaje i formira granicu sa svemirom. Postoji
relativno malo mjesanja gasova izmedju pojednih slojeva.
Autotrofni organizam
Organizam koji je neovisan o spoljnim izvorima organske materije i proizvodi sam svoju
organsku materiju iz neorganskih izvora.

B
Botanika
Grana biologije koja se bavi naučnim proučavanjem biljaka. Ime potiče od grčke reči
βοτανικός, botanikós - koji se odnosi na biljke (βοτάνη, botánē - trava, biljka). U novije
vreme često se označava i terminima „nauka o biljkama“ i „biologija biljaka“. Obuhvata više
disciplina koje proučavaju izgled, građu, rast, razviće, reprodukciju, metabolizam, fiziologiju,
oboljenja, ekologiju, srodnost i evolucionu istoriju biljaka. Tradicionalno, botaničari su
istraživali sve organizme koji nisu bili označeni kao životinje (na primer, svi oni koji vode
sesilan način života, vrše fotosintezu).

Biotički faktori
Su jedna od tri osnovnih grupa na koje možemo podijeliti ekološke faktore. To su rezultati
uzajamnog djelovanja živih bića.
Sve biljke i životinje na svome staništu, pored abiotičkih faktora sredine, uslovljene su i
međusobnim odnosima koji su veoma kompleksni i raznovrsni. Ovi uticaji koji dolaze od
živih bića nazivaju se biotički faktori sredine. Dijele se na tri osnovne grupe:

 Uzajamni uticaji između organizama,

 Uzajamni uticaji čovjeka i
 Uticaji živih bića na spoljašnju sredinu.

Biotop
Prostorno ograničena jedinica, koja se odlikuje specifičnim kompleksom ekoloških faktora.
Svaki organizam živi u određenom tipu životnog staništa, u jednom jezeru, rijeci ili pustinji, i
tu ga je moguće lako pronaći. Prostor sa različitim oblicima nežive materije i odgovarajućim
klimatskim osobinama u kojem živa bića žive naziva se biotop. Biotop-Tijelo svakog živog
bića izgrađeno je od iste one materije koja se nalazi u neživoj prirodi(ugljenik, vodonik,
kiseonik, azot, fosfor i dr). Takođe, i gotovo svi vitalni životni procesi zavise od hemijskih
jedinjenja iz spoljašnje sredine (voda, ugljen-dioksid i dr). Zato od nežive materije u biotopu
umnogome zavisi kakve će osobine imati i sam ekosistem.

Biocenoza
Predstavlja biološkisistem obrazovanodpopulacijarazličitihvrsta biljaka, životinja, gljiva i
mikroorganizama.
Kao što jedinke jedne vrste ne žive izolovano, već u populacijama, tako i populacije različitih
vrsta na istom staništu ne žive izolovano već u zajednicama. Između članova biocenoze
uspostavlja se čitav splet različitih odnosa. Sastav populacija različitih vrsta u životnoj
zajednici veoma je specifičan. U staništima u kojima vladaju slični ekološki uslovi uvek se
pojavljuje ista životna zajednica (npr. biocenoza jedne bare, planinskog vrha, potoka i dr.).

Bakterije
Jednoćelijski su organizmi prokariotske građe koji se uočavaju mikroskopom, i imaju
relativno jednostavnu ćelijsku strukturu u kojoj nedostaje ćelijsko jedro i organele kao što
su mitohondrije i kloroplasti. Praktično su bile nepoznate sve do 20. veka kada su Luj
Paster i Robert Koh potvrdili ulogu bakterija u varenju hrane i mnogim bolestima ljudi i
životinja.
Najstariji su i najbrojniji organizmi na našoj planeti. Smatra se da su nastale pre oko 3,4
milijarde godina. Prisutne su u svim vrstama staništa, uključujući i ljudski organizam.

Bentos
Ekološka grupa organizama, koja sve svoje životne aktivnosti ostvaruje na dnu
vodenih ekosistema. Oni čine životne zajednice riječnog, jezerskog ili morskog dna, jer su
vezani za podlogu ili se kreću po dnu. Pošto se bentos mora i okeana prostire na velikim
površinama i ima posebne karakteristike životnih zajednica, smatra se akvatičnim biomom.

Biodiverzitet
Predstavlja raznovrsnost svih živih bića na planeti Zemlji, odnosno, sveukupnost: gena -
genetički diverzitet, vrsta - specijski diverzitet i ekosistema - ekosistemski
diverzitet. Genetički diverzitet predstavlja skup gena svih postojećih živih bića na našoj
planeti pošto je svaki organizam neponovljiva kombinacija gena. Sve vrste na našoj planeti od
postanka života do danas predstavljaju specijski diverzitet. Procenjuje se da na Zemlji živi
preko 80.000.000 vrsta. Ekosistemski diverzitet predstavlja
raznovrsnost staništa, biocenoza kao i svih procesa koje vrše organizmi u sklopu ekosistema.

C
Citoplazma
Homogena, najčešće transparentna materija u obliku želatina, koja popunjava unutrašnjost
ćelije. Citoplazma se sastoji od citozola i ćelijskih organela, osim nukleusa. Citozol se sastoji
od vode, soli, organskih molekula i mnogih enzima koji su katalizatori u određenim
reakcijama. Citoplazma ima veliku ulogu u ćelijama, i služi kao molekularna supa, u kojoj su
sve ćelijske organele potpoljene i koje su ograničene ćelijskom membranom. Citoplazma se
nalazi između plazma membrane i jedrove membrane.

Citologija
Biološka disciplina koja za cilj ima proučavanje i razumjevanje ćelija. Ovakvo proučavanje se
odvija na mikroskopskom i molekularnom nivou i podrazumjeva fizičke osobine
ćelije, životni ciklus, ćelijsku diobu, fiziologiju i komunikaciju jedne ćelije sa drugom.
Celuloza
Prirodni makromolekul koji nastaje fotosintezom. Sastoji se od anhidrida glukoze empirijske
formule (C6H10O5)n . Celuloza pripada grupi polisaharida koji predstavljaju do 80 % suhe
materije biljnog svijeta, a među kojima je celuloza najznačajnija.
Potpunom hidrolizom celuloze dobija se D – glukoza

Č
Četinari su grupa golosjemenica koja obuhvata 631 savremenu vrstu. Ime su dobili po
igličastim asimilacionim organima - četinama, a koje karakteriše većinu vrsta. Asimilacioni
organi nekih četinara mogu da budu kratki, kao kod tise (oko 1,5 cm) ili dugački i do 20–45
cm, kao kod dugoigličavog američkog bora (Pinus palustris). Neki četinari (kao što
su tuja i čempres) umesto četina imaju asimilacione organe u obliku ljuspi. Četinari rastu
uglavnom kao šumsko drveće, mada se neki javljaju i u formi niskog rastinja (žbunje).

Čovječja ribica
Repati vodozemac iz porodice Proteidae.
Živi u podzemnim jezerima i mirnijim dijelovima podzemnih potoka i rječica dinarskog
karsta (krša, krasa), isključivo od sjevera Italije, Istre i Primorske Slovenije,
preko Dalmacije i Bosne, sve do Crne Gore. Ipak, i pored osnovanih pretpostavki u
crnogorskim pećinama još nije nađena.
Čovečja ribica je "dinarski endemit". Mogu da se nađu i na dubinama do 80 m. Iako nikada
voljno ne napuštaju večiti mrak pećina, u proleće i u jesen ljudi ih povremeno nalaze i na
površini, jer ih izbace jaka vrela kad nadođu podzemne vode usled bujnih kiša i
topljenja snega. Ovo je naročito česta pojava u Hercegovini, u okolini Trebinja i u Popovom
polju.

Ć
Ćelija
Osnovna je jedinica građe i funkcije svih živih bića osim virusa. Skup ćelija sličnog ili istog
izgleda, embrionalnog porijekla i funkcije naziva se tkivo.Nauka koja proučava ćeliju naziva
se citologija. U ćeliji se nalaze organska i neorganska jedinjenja. Od neorganskih jedinjenja
najzastupljeniji su voda i soli. Od organskih jedinjenja u ćeliji se nalaze ugljeni
hidrati, masti i proteini. Oba organska jedinjenja sadrže ugljenik.
Ćelije se sastoje od citoplazme okružene membrane, koja sadrži mnoge biomolekule kao što
su proteini i nukleinske kiseline.
Ćelijski ciklus
Proces razmnožavanja ćelije u toku koga ona udvostručuje svoj sadržaj i dijeli se na dvije
kćerke ćelije. Obuhvata dvije faze: interfazu i fazu diobe. Interfaza obuhvata G1, S i G2 fazu
u toku kojih dolazi do replikacije DNK (S faza) i udvostručavanja mase ćelije i količine
organele u citoplazmi. U fazi diobe se ćelija dijeli na dvije međusobno jednake kćerke ćelije.

Ćelijska membrana
Omotač ćelije izgrađen od lipida i proteina, kojima su pridruženi polisaharidi. Lipidi i proteini
su međusobno u takvom odnosu da grade tzv. tečni mozaik (tečno-mozaični model građe
membrane prvi su dali 1972.g. Singer i Nikolson). Glavna osobina je semipermeabilnost ili
selektivna propustljivost.

Ćelijske organele
Prema sličnim funkcijama koje vrše, mogu grupisati na: 1.organele koje učestvuju u
procesima sinteze; pripadaju im ribozomi, endoplazmatični retikulum, Goldžijev kompleks;
2.organele u kojima se skladište hidrolitički enzimi; to su: lizozomi, peroksizomi i vakuole
biljne ćelije; 3.organele u kojima se sintetiše ATP: mitohondrije i hloroplasti. Ovakvo
grupisanje ne obuhvata centrozome, koji učestvuju u deobi i jedro, u kome su smešteni
hromozomi (geni).

Ćelijski zid
Čvrsti, jedinstven omotač koji opkoljava i štiti plazmamembranu svake biljne ćelije, dok ga
životinjske ćelije ne posjeduju. Izgrađen je od polisaharida, ali je slojevit, vlaknast, elastičan,
savitljiv i izuzetne čvrstine. Preko zidova se ćelije vezuju u složena tkiva, pri čemu je
ostavljena mogućnost komunikacije među ćelijama preko kanalića nazvanih plazmodezme.
Neke supstance ćelijski zid propušta, a drugima ne omogućava ulazak u ćeliju.

D
Difuzija
Predstavlja spontani transport materije ili energije pod uticajem odgovarajućeg gradijenta iz
zone više u zonu niže energije ili koncentracije. Kao i mnogi spontani procesi, difuzija
je entropijski vođen proces u kojem se energija ili materija koja difunduje uniformno
raspoređuje u raspoloživom prostoru podižući time entropiju sistema.

Detritus
Predstavlja prvi rastresiti sloj šumskog zemljišta. Debljina mu se kreće od 10 do 15
centimetara, u zavisnosti od nekih spoljašnjih faktora. Šumski detritus je zapravo šumska
prostirka, formirana od opalog lišća sa drveća. Sve opalo lišće, grančice, uginuli organizmi
sačinjavaju šumski detritus. Opalo lišće se tokom godine gomila, a sloj je najdeblji na kraju
vegetacionog perioda. Ovaj sloj se dejstvom nekih fizičkih faktora donekle i sabija, ali je
uvijek rastresit, lagan i kao takav zadržava i određenu količinu vlage i toplote.

Dioba ćelije
Ćelija koja je završila interfazu i pripremila se za podjelu na dvije nove ćelije, ulazi u
diobu. Prokariotske ćelije se dijele amitozom (direktnom ili prostom diobom), dok se
eukariotske dijele mitozom ili mejozom. Promjene, koje se u ćeliji deševaju za vrijeme diobe,
mogu se uočiti mikroskopom što sa promjenama tokom interfaze nije slučaj.

DŽ
Džungla
Zemlja obrasla gustom vegetacijom. Džungla se može definisati kao ravnica
obrasla prašumom i ispresjecana barama obraslim travom i bambusom. U prednjoj Indiji i u
podnožju Himalaja to je gusta, neprohodna i barovita šuma u kojoj žive mnogobrojne zvjeri.

E
Ekologija
je nauka o životnoj sredini. Ime nauke potiče od grčkih riječi oikos — dom, domaćinstvo
i logos — nauka, izučavanje. Termin ekologija prvi put je upotrjebio njemački biolog Ernest
Hekel 1866. godine. U laičkoj javnosti se ovaj termin često koristi kao sinonim za pojam
zaštite životne sredine, što nije ispravno jer je zaštita životne sredine samo jedna od oblasti
kojima se bavi ekologija.

Ekosistem
Predstavlja jedinstvo biocenoze i biotopa. Životna zajednica u prirodi mora zauzimati neki
prostor u kome članovi te zajednice zadovoljavaju svoje potrebe: kreću se, uzimaju hranu,
dišu, nalaze zaklon i zaštitu itd. Taj prostor se naziva biotop i njega naseljavaju pripadnici
odgovarajuće biocenoze. Oni uspostavljaju vrlo složene međusobne odnose i istovremeno se,
određenim odnosima, povezuju sa okolinom u kojoj žive. Na taj način biocenoza i biotop
zajedno čine ekološki sistem višeg reda — ekosistem. Različiti ekosistemi u
jednoj klimatskoj zoni grupišu se u veće celine — biome.

Epidemija
Neobično često je pojavljivanje jedne bolesti u jednoj populaciji. Epidemične bolesti su
između ostalog kolera, grip, tifus i kuga. Po pravilu radi se uvijek o infektivnim bolestima.
Ponekad se taj pojam koristi i za neinfekciozne bolesti kao naprimjer za gojaznost (da bi se
opisale opasnosti kao njene posljedice).
Riječ epidemija je nastala od grčkih riječi epi („preko“) i demos („narod“).

Endem
Organizam koji je rasprostranjen na određenom, često malom, teritoriju ili akvatoriju.
Endemične mogu biti vrste (najčešća uporaba pojma) ili bilo koja druga taksonomska
kategorija. Endemični takson naziva se endemitom. Površina područja (areala) na kojem je
endem rasprostranjen može biti veoma mala (područje Velebita za Velebitsku degeniju), ali i
veoma velika (kontinent Australija — australski endemiti). Stoga je glavna karakteristika
endemizma, u stvari, poklapanje areala nekog taksona sa zemljopisno ili ekološki definiranom
površinom (staništem). Centrima endemizma nazivamo ona područja koja imaju relativno
veliku zastupljenost endemičnih taksona u odnosu na površinu.
Endemizam je kao pojava najčešće prisutna u izoliranim područjima kao
npr. otocima, jezerima, klancima i sl.

Epipelagijal
biocenoza vodenoga sloja do 400 m dubine do koje dopire svjetlo (eufotična zona).
Epipelagijal uključuje pretežni dio vodene faune i gotovo sve autotrofne vodene biljke.

Enzimi
Biološki (prirodni) katalizatori koji omogućavaju da se reakcije u ćeliji odigravaju velikom
brzinom i po utvrđenom redosledu. Najznačajniji biokatalizatori su enzimi, a pored njih tu se
svrstavaju i vitamini, hormoni, kao i pojedini joni i mikroelementi. Deo enzima odgovoran za
njegovo dejstvo je aktivni centar (mesto), koji se vezuje sa supstratom po principu "ključ-
brava". Prosti enzimi se sastoje samo od proteina, dok složeni (holoenzimi) pored proteina
sadrže i neki neproteinski deo (koenzim ili prostetična grupa). najvažniji koenzimi učestvuju u
oksido-redukcijama kao npr. NAD, NADP. Svi enzimi se stvaraju u ćeliji, a prema mestu
delovanja dele se na endoenzime i egzoenzime. Endoenzimi deluju u samoj ćeliji u kojoj se
stvaraju, a egzoenzimi deluju van ćelije u kojoj se stvaraju.

Erozija zemljišta – promene na površinskom sloju zemljišta kao posledica delovanja kiše,
snega, mraza, temperaturnih razlika, vetra i tekućih voda ili usled antropogenh faktora.