96

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014

VEÀ COÂNG TAÙC VEÕ BAÛN ÑOÀ, THAÊM DOØ ÑÖÔØNG BIEÅN
VAØ VAÄN TAÛI COÂNG TREÂN BIEÅN DÖÔÙI TRIEÀU NGUYEÃN
Leâ Tieán Coâng*

Töø yù thöùc laøm chuû laõnh thoå, thoâng hieåu ñöôøng bieån ñeå phuïc vuï nhu caàu
phaùt trieån kinh teá, an ninh quoác phoøng ñaõ khieán caùc vua nhaø Nguyeãn cho thöïc
thi nhieàu bieän phaùp coù tính thöïc tieãn cao trong ñieàu kieän haïn cheá veà kyõ thuaät.
Ñoù laø vieäc cho thöïc thi vieäc ño veõ baûn ñoà, caém tieâu taïi caùc vuøng bieån, cöûa bieån.
ÔÛ nhöõng vuøng xa, haûi ñaûo thì phaùi thuyeàn coâng sai “thaêm doø ñöôøng bieån”, caém
moác löu daáu treân ñaûo. Taát caû ñeàu phuïc vuï muïc tieâu khaúng ñònh quyeàn laøm chuû
treân vuøng bieån cuûa mình.
1. Coâng taùc ño veõ baûn ñoà, thaêm doø ñöôøng bieån
Döôùi thôøi Nguyeãn, nhaø nöôùc thöôøng xuyeân toå chöùc thaêm doø, ño veõ cöûa bieån,
ñöôøng bieån phuïc vuï cho vaän taûi vaø quaân ñoäi. Ñaây laø nhieäm vuï thöôøng xuyeân cuûa
caùc quan Taán thuû, Thuû ngöï chæ huy vieäc phoøng thuû ôû caùc cöûa bieån, moãi naêm hai
laàn vaøo muøa xuaân vaø muøa ñoâng thì daâng baûn ñoà leân trieàu ñình. Ñaïi Nam thöïc
luïc cho bieát ngay töø ñaàu trieàu Nguyeãn, vua Gia Long ñaõ raát quan taâm ñeán coâng
vieäc quan troïng naøy. Lieân tieáp trong caùc naêm 1813, 1815, 1816 vua Gia Long
ñeàu leänh ño veõ, thaêm doø ñöôøng bieån, haûi ñaûo. Nhö thaùng Gieâng naêm 1813, Gia
Long haï leänh cho caùc traán thuû doïc bieån caùc ñòa phöông “ño nhöõng nôi caùc cöûa
bieån sôû taïi, saâu noâng roäng heïp theá naøo, haøng naêm cöù ñeán muøa xuaân muøa ñoâng
thì daâng ñoà baûn leân. Boä Coâng seõ ñöa ñoà baûn cho caùc ñoäi thuyeàn vaän taûi cuûa thuûy
quaân ñeå cho bieát ñöôøng thuûy khoù deã theá naøo”. Khoâng chæ quan taâm ôû cöûa bieån
maø ôû caùc haûi ñaûo cuõng ñöôïc caùc vua Nguyeãn chuù troïng, moãi khi sai ñoäi Hoaøng Sa
laøm nhieäm vuï thì trong ñoù coù nhieäm vuï quan troïng laø “thaêm doø ñöôøng bieån” vaø
veõ baûn ñoà. Thaùng 3/1816, “sai caùc dinh traán, xem ño ñöôøng bieån caùch nhau xa
gaàn bao nhieâu, veõ baûn ñoà daâng leân vaø sai thuûy quaân vaø ñoäi Hoaøng Sa ñi thuyeàn
ra Hoaøng Sa ñeå thaêm doø ñöôøng thuûy”. Thaùng 6/1817, thuyeàn Maõ Cao ñaäu ôû Ñaø
Naüng, ñem ñòa ñoà ñaûo Hoaøng Sa daâng leân, thöôûng cho 20 laïng baïc.(1)
Döôùi thôøi caùc vua Minh Maïng, Thieäu Trò, Töï Ñöùc, coâng vieäc thaêm doø, ño
veõ baûn ñoà ñöôøng bieån tieáp tuïc ñöôïc chuù troïng, ñaëc bieät döôùi thôøi Minh Maïng.
Thaùng 3/1820, vua Minh Maïng giao cho quan Thuû ngöï theâm nhieäm vuï “caém
tieâu” taïi nhöõng cöûa bieån ñeå höôùng daãn thuyeàn qua laïi.(2) Vieäc khaúng ñònh cöông
giôùi, quaûn lyù laõnh thoå ñaûm baûo chuû quyeàn cuûa ñaát nöôùc ñöôïc khaúng ñònh roõ
trong lôøi chuaån taâu naêm Minh Maïng thöù 8 (1827): “tö cho 2 tænh Quaûng (Quaûng
Yeân cuûa Vieät Nam vaø Quaûng Ñoâng cuûa Trung Quoác) nghieâm caám hoä ñaùnh caù
ven bieån phaøm ra bieån baét caù, khoâng ñöôïc vöôït quaù bieân giôùi”. Nhöõng tröôøng
hôïp vì ham lôïi maø chaàn chöø khoâng ruùt lui thì kieân quyeát ñuoåi ra khoûi haûi
cöông.(3) Thaùng 5 naêm Minh Maïng 18 (1837), tröôùc tình hình giaëc cöôùp Ñoà
Baø noåi leân nhieàu ôû vuøng bieån Haø Tieân, Minh Maïng sai quan tænh phaùi ngöôøi

* Nghieân cöùu sinh, Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc Hueá.

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014 97

xeùt xem vuøng naøy coù bao nhieâu ñaûo, teân ñaûo laø gì, coù daân cö hay khoâng? Cuøng
ñöôøng boä caùch nhau xa hay gaàn vaø hình theá theá naøo, veõ ñoà baûn noùi roõ. Laïi choã
naøo neân ñaët ñoàn canh giöõ, choã naøo neân phaùi quaân ñoùn phuïc, tính baøn taâu leân.(*)
Naêm Minh Maïng thöù 19 (1838), sau vuï thuyeàn coâng sai gaëp gioù baõo,
thuyeàn bò vôõ ôû Hoøn Kieàn thuoäc vuøng bieån Ñeà Di, tænh Bình Ñònh, cheát ñuoái
hôn 280 ngöôøi, vua Minh Maïng raát ñau buoàn, laäp töùc ra leänh caàn phaûi laøm toát
hôn nöõa vieäc ño veõ, thoâng hieåu ñöôøng bieån, vua duï: “Töø tröôùc tôùi nay, caùc ñòa
phöông haèng naêm ñem ñeä tôø khai vaø ñoà baûn xeùt ño cöûa bieån vaãn laø thieáu soùt,
neân truyeàn chæ cho caùc tænh ñeàu phaùi ngöôøi hoäi ñoàng vôùi vieân coi cöûa bieån xem
ño kyõ löôõng caùc cöûa bieån trong haït, roäng heïp saâu noâng vaø ñöôøng cöûa bieån ngang
leäch cong thaúng theá naøo, thuyeàn beø ra vaøo höôùng naøo laø tieän? Cuøng laø phaän
bieån, choã naøo coù ñaûo nhoû, gheành ñaù, caùt ngaàm, caùt noâng, daøi roäng saâu noâng theá
naøo? Caùc hoøn ñaûo ôû bieån caùch bôø öôùc bao nhieâu daëm? Ñi boä maáy giôø coù theå tôùi
bôø, chaân ñaù chaân caùt daøi ra maáy tröôïng maáy thöôùc, thuyeàn beø ñi qua, hoaëc neân
theo beân taû, hoaëc neân theo beân höõu, traùnh xa maáy tröôïng thöôùc, coù theå khoâng
quaûn ngaïi, ôû giöõa ñaûo laïi coù vuïng saâu coù theå ñaäu ñöôïc khoâng? Vaø hình nuùi ñoái
ngaïn ôû tröôùc sau taû höõu, troâng gioáng hình gì, coù theå ghi nhaän heát thaûy kyõ caøng,
veõ thaønh baûn ñoà noùi theâm roõ raøng, haïn trong 1 thaùng, phaùt ñeä ñeán boä, laïi phaùi
thuûy sö, Giaùm thaønh khaùm laïi, roài sao ñöa cho thuûy sö theo ñoù nhaän kyõ, ñeå
phoøng ñi thuyeàn ñöôøng bieån”.(4) Thaùng 9 naêm 1838, Toång ñoác Haûi - An Nguyeãn
Coâng Tröù khi ñi daùnh deïp giaëc bieån ôû Chaøng Sôn (Quaûng Yeân), sau khi xong
vieäc cuõng nhaân tieän veõ baûn ñoà daâng leân, chæ roõ hình theá nuùi soâng, daân cö, ñeà
xuaát phöông aùn boá phoøng vuøng bieån taïi ñaây.
Nhö vaäy vieäc toå chöùc ño veõ baûn ñoà ñöôøng bieån raát ñöôïc caùc vua ñaàu trieàu
Nguyeãn quan taâm, nhaát laø döôùi thôøi Minh Maïnh. Taám baûn ñoà Ñaïi Nam nhaát
thoáng toaøn ñoà veõ thôøi Minh Maïng cho bieát dieän maïo khaù hoaøn chænh cuûa cöông
vöïc, laõnh thoå Vieät Nam. Caùc cöûa soâng, cöûa bieån, taán sôû ñöôïc ghi cheùp ñaày ñuû
cho thaáy keát quaû laøm vieäc nghieâm tuùc qua nhieàu naêm. Trong ñieàu kieän haïn cheá
veà kyõ thuaät luùc baáy giôø, vieäc xaây döïng ñöôïc Ñaïi Nam nhaát thoáng toaøn ñoà coù theå
xem laø moät thaønh coâng lôùn, goùp phaàn khaúng ñònh vaø quaûn lyù cöông giôùi laõnh
thoå luùc baáy giôø.
Rieâng veà haûi ñaûo, ñaëc bieät laø Hoaøng Sa, raát ñöôïc vua Nguyeãn quan taâm.
Moät naêm sau khi leân ngoâi, thaùng 7/1803, vua Gia Long ñaõ laáy Cai cô Voõ Vaên
Phuù laøm Thuû ngöï cöûa bieån Sa Kyø, sai moä daân ngoaïi tòch laäp laøm ñoäi Hoaøng Sa.
Thaùng 2, Gia Long thöù 14 (1815), sai ñoäi Hoaøng Sa, ñöùng ñaàu laø Phaïm Quang
AÛnh ra ñaûo Hoaøng Sa thaêm doø ñöôøng bieån. Thaùng 2, Gia Long 15 (1816), sai
thuûy quaân vaø ñoäi Hoaøng Sa ñi thuyeàn ra Hoaøng Sa ñeå thaêm doø ñöôøng thuûy.(5)
Döôùi thôøi Minh Maïng, lieân tuïc trong caùc naêm töø 1834 ñeán 1838 ñeàu coù caùc
hoaït ñoäng thaêm doø, ño veõ baûn ñoà, caém moác, xaây mieáu taïi Hoaøng Sa. Thöïc luïc
ghi nhaän, vaøo muøa xuaân naêm Minh Maïng thöù 15 (1834), vua sai Tröông Phuùc
Só daãn ñaàu nhoùm thuûy quaân hôn 20 ngöôøi ñi thuyeàn ñeán ñaûo Hoaøng Sa veõ baûn
ñoà.(**) Nguyeân tröôùc, treân Hoaøng Sa coù moät ngoâi mieáu coå ñaõ ñoå naùt, naêm 1834 vua

* Ñaïi Nam thöïc luïc, sñd, taäp 5, tr. 84. Boå chuù cuûa BBT.
** Ñaïi Nam thöïc luïc, sñd, taäp 4, tr.120. Boå chuù cuûa BBT.
98 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014

Minh Maïng muoán döïng laïi ngoâi mieáu taïi Hoaøng Sa nhöng thôøi tieát khoâng thuaän
lôïi neân phaûi dôøi sang naêm 1835. Coâng vieäc quan troïng naøy ñöôïc giao cho Cai ñoäi
Phaïm Vaên Nguyeân “ñem lính thôï Giaùm thaønh cuøng phu thuyeàn hai tænh Quaûng
Ngaõi, Bình Ñònh, chuyeân chôû vaät lieäu ñeán döïng mieáu (caùch toøa mieáu coå 7 tröôïng).
Beân taû mieáu döïng bia ñaù; phía tröôùc mieáu xaây bình phong. Möôi ngaøy laøm xong,
roài veà”.(6) Vieäc döïng mieáu thaønh coâng nhöng vieäc ño ñaïc cuûa nhoùm Phaïm Vaên
Nguyeân coøn coù nhieàu thieáu soùt, nhieàu ngöôøi bò trò toäi. Naêm sau (1836), vua Minh
Maïng chuaån y lôøi taâu cuûa Boä Coâng, sai Suaát ñoäi Phaïm Höõu Nhaät ñem binh
thuyeàn tôùi Hoaøng Sa, “Chuaån cho mang theo 10 caùi baøi goã, ñeán nôi ñoù döïng laøm
daáu ghi (moãi baøi goã daøi 5 thöôùc, roäng 5 taác, daøy 1 taác), maët baøi khaéc nhöõng chöõ
‘Minh Maïng thöù 17, naêm Bính Thaân, Thuûy quaân Chaùnh ñoäi tröôûng Suaát ñoäi
Phaïm Höõu Nhaät, vaâng meänh ñi Hoaøng Sa troâng nom ño ñaïc ñeán ñaây löu daáu ñeå
ghi nhôù’”.(7) Thaùng 7 naêm Minh Maïng thöù 19 (1838): “Vieân ngoaïi lang Coâng Boä
Ñoã Maäu Thöôûng vaâng leänh phaùi ñi coâng caùn Hoaøng Sa veà, ñem baûn ñoà daâng leân,
vua cho laø traûi qua nhieàu nôi, xem ño töôøng taát so vôùi phaùi vieân moïi laàn thì hôi
hôn. Ñoã Maäu Thöôûng vaø caùc ngöôøi ñi cuøng ñeàu ñöôïc gia thöôûng aùo quaàn vaø tieàn.(8)
Ñeå ñuùc ruùt nhöõng kieán thöùc, kyõ naêng vaø kinh nghieäm ñi bieån töø nhöõng
naêm tröôùc, thaùng 12 naêm 1838, vua Minh Maïng coøn duï Boä Coâng laøm saùch Haûi
trình taäp nghieäm chia laøm 4 muïc: 1 laø phong vuõ toång chieâm, 2 laø haønh thuyeàn
tî kî, 3 laø taïo thuyeàn tî kî, 4 laø vaõng söï taäp nghieäm. Ñaây laø caåm nang cho
nhöõng ngöôøi ñi bieån. Haûi trình taäp nghieäm cuøng vôùi caùc baûn ñoà vuøng bieån, cöûa
bieån ñöôïc sao luïc roài chia giao cho caùc thuûy sö trong kinh vaø tænh ngoaøi moãi nôi
moät baûn ñeå hoïc taäp, öùng duïng.(9)
2. Vaän taûi coâng treân bieån
Döôùi trieàu Nguyeãn, vieäc söû duïng taøu thuyeàn vaän taûi coâng treân bieån laø phoå
bieán. Vôùi vieäc ñònh ñoâ taïi Phuù Xuaân, trung taâm cuûa ñaát nöôùc, vieäc vaän taûi ñöôøng
bieån trôû neân raát caàn thieát ñeå chôû luùa gaïo, saûn vaät töø caùc nôi veà kinh cuõng nhö
caùc ñoaøn thuyeàn coâng töø kinh ñi coâng caùn caùc tænh, nhö chính lôøi duï cuûa vua
Nguyeãn: thuyeàn vaän taûi phuïc dòch laø ñeå vaän taûi vaät haïng cuûa nhaø nöôùc. “Töø tröôùc
ñeán nay haèng naêm thuyeàn vaän taûi Baéc chôû gaïo vaøo kinh ñeå chi löông boång”.(10)
Söû nhaø Nguyeãn khoâng noùi roõ vieäc ñieàu ñoäng caùc thuyeàn coâng sai nhöng
qua caùc tö lieäu veà coâng vieäc maø caùc thuyeàn coâng sai thöïc hieän, coù theå thaáy ñoù
laø nhöõng thuyeàn do nhaø nöôùc cöû ñi ñeå laøm nhieäm vuï, theo tình hình thöïc teá,
trong ñoù coù vaän taûi. Söï linh hoaït cuûa caùc thuyeàn coâng sai coù khi ñôn thuaàn laø
thuyeàn vaän taûi nhöng coù khi thuyeàn laøm nhieäm vuï tuaàn tra cuõng nhaân ñoù laøm
nhieäm vuï vaän taûi treân bieån. Haøng naêm, cöù vaøo luùc thuaän gioù thì caùc thuyeàn
coâng sai ñoàng loaït ra bieån, cuøng vôùi ñoù, nhöõng ñoaøn thuyeàn tuaàn döông cuõng
laøm nhieäm vuï baûo veä khoûi naïn cöôùp bieån bôûi cöôùp bieån laø moái ñe doïa lôùn nhaát
ñoái vôùi nhöõng ñoaøn thuyeàn buoân vaø thuyeàn vaän taûi. Ñeå baûo veä thuyeàn coâng treân
bieån, Gia Long naêm thöù 5 (1806), nhaø vua xuoáng duï: “treân ñöôøng bieån, neáu gaëp
giaëc bieån, thì caùc thuyeàn binh ñi baûo veä, laäp töùc neân goùp söùc ñeà phoøng ñaùnh
deïp. Neáu ai thuït luøi thì ñaõ coù quaân phaùp”.(11) Thaùng 3/1817, vua Gia Long haï
leänh cho taán thuû ven bieån caùc ñòa phöông, “phaøm coù thuyeàn vaän taûi ñi qua phaàn
bieån vaø thuyeàn giaëc laûng vaûng thì cho laøm taäp taâu ñeä leân ngay, ñöøng chôø baùo
dinh traán chuyeån taâu ñeå ñeán noãi chaäm treã”.(12)
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014 99

Theo ghi cheùp töø chaâu baûn vaø Thöïc luïc trieàu Nguyeãn cho thaáy vieäc quaûn
lyù caùc ñoaøn thuyeàn vaän taûi coâng khaù chaët cheõ, quy cuû. Caùc ñoaøn thuyeàn ñi laïi
töø phía baéc thöôøng gheù caùc cöûa bieån cuûa Quaûng Bình, Ngheä An, Thanh Hoùa ñeå
nghæ ngôi, baùo caùo. Caùc ñoaøn thuyeàn ñi veà phía nam thöôøng gheù Ñaø Naüng ñeå
giao nhaän haøng hoùa, saûn vaät. Caùc taán thuû sôû taïi sau khi xem xeùt seõ laøm tôø taâu
gôûi veà kinh, ghi chi tieát soá löôïng thuyeàn coâng, ngöôøi chæ huy, thôøi gian vaøo-ra
cuûa caùc ñoaøn thuyeàn coâng. Theo thoáng keâ cuûa chuùng toâi, chæ rieâng döôùi trieàu Töï
Ñöùc, töø naêm 1848-1883, coù 11.984 laàn nhaø nöôùc phaùi thuyeàn coâng ñi laøm nhieäm
vuï. Ñoù laø moät con soá khaù lôùn ñoái vôùi tình hình ñaát nöôùc luùc baáy giôø. Beân caïnh
ñoù, coù hôn 7% thuyeàn coâng phaùi ñi ñaõ gaëp naïn treân bieån. (Xem Phuï luïc).
Töø thaùng 7 naêm 1807, vua Gia Long ñaõ cho ñònh ñieàu leä thuyeàn vaän taûi
vôùi 10 ñieàu raát chi tieát, goàm: 1) Pheùp ño thuyeàn. 2) Baøi chæ thuyeàn. 3) Leä troïng
taûi. 4) Chia ñeàu lao daät (Phaøm thuyeàn vaän taûi, cöù moät naêm chôû cuûa coâng thì
moät naêm ñöôïc ñi buoân). 5) Roäng vieäc boài naïn (Caùc haïng thuyeàn laõnh chôû löông
coâng, ñi bieån bò gioù baõo maø phaûi vöùt bôùt ñi, thì quan sôû taïi xeùt thöïc, neáu laø chôû
cho Baéc Thaønh, thì chieác naøo laø thuyeàn ñöôïc aân ban). 6) Tieàn thueâ chôû (Tính
theo soá laõnh chôû nhieàu hay ít, ñöôøng bieån xa hay gaàn laøm möùc khaùc nhau).
7) Gaïo thueâ chôû. 8) Tieàn noäp thay chôû (Caùc haïng thuyeàn öùng chôû cöù moät naêm
chôû löông thì laïi ñöôïc moät naêm noäp tieàn thueá ñeå ñöôïc ñi buoân, ñeàu chieáu theo soá
löông phaûi chôû laø 9 phaàn hay 7 phaàn, moãi thuøng löông noäp tieàn 2 quan; ngoaøi
ra theo theá maø tính). 9) Tieàn thueá beán. 10) Caám gian traù giaû maïo. Thaùng Chaïp
naêm 1810, vua Gia Long laïi cho ñònh laïi ñieàu leä thuyeàn vaän taûi nhö moät söï söûa
ñoåi, boå sung nhöõng quy ñònh cuõ töø naêm 1807.(13)
Danh hieäu caùc thuyeàn vaän taûi ñöôïc ñaët töø ñaàu ñôøi Gia Long, ñeán ñaàu naêm
1826, ñoåi ñònh bôûi lyù do luùc môùi ñaàu gaây döïng caùc quy ñònh chöa ñöôïc roõ raøng,
ñeán ñaây tuøy theo thöïc teá ñònh laïi. “Vua sai ñoåi ñaïo Haûi Vaäân Nam laøm Nam
Taøo, ñaïo Haûi Vaäân Baéc laøm Baéc Taøo; Toång taøo laøm Quaûn lónh, traät chaùnh nguõ
phaåm, Phoù toång taøo laøm Phoù quaûn lónh, traät Toøng nguõ phaåm, Baùt phaåm thö
laïi laøm Toøng cöûu phaåm thö laïi, Lónh vaän vaø Thieân toång traät toøng thaát phaåm,
phoù thuyeàn hoä laøm ñaø coâng, vaän quaân laøm thuûy thuû, bang Nghóa Sôn laøm bang
Nghóa Lôïi, bang Thuaän An laøm bang Bình Phieân...”. Thaùng 4 naêm 1828, tieáp
tuïc ñònh laïi leä vaän taûi vì “khoù nhoïc nhaøn roãi ñaõ khoâng ñeàu nhau, phaûi chia ñaët
laïi cho hôïp lyù hôn”.(14) Ñeán naêm 1849, vua Töï Ñöùc cho ñònh laïi leä thuyeàn vaän
taûi, laàn ñieàu chænh naøy chuû yeáu lieân quan ñeán giaù cöôùc cuûa thuyeàn vaän taûi cuûa
Nam Taøo, Baéc Taøo vaø thuyeàn ñaïi dòch, mieãn dòch phaûi ñi vaän taûi.(15)
Thaùng 2 naêm 1820, vì nhieàu thuyeàn vaän taûi gaëp tai naïn khi ra vaøo cöûa
bieån, vua Minh Maïng quy ñònh “Phaøm thuyeàn vaän taûi ra vaøo cöûa bieån, nhöõng
choã noâng saâu ñeàu do Thuû ngöï caém tieâu chæ baûo. Neáu laáy choã noâng laøm choã saâu,
nhaân theá maø sai hoûng thì baét toäi ngöôøi Thuû ngöï. Neáu theo yù rieâng mình maø ñi
böøa thì baét toäi ngöôøi quaûn vaän. Ñeàu xeùt bôûi taïi ñaâu, vaø theo nheï naëng maø trò
toäi”.(16) Ñoaøn thuyeàn vaän taûi khi xong vieäc trôû veà ñeàu coù leä treo côø baén suùng.
Cuõng coù quy ñònh thôøi Minh Maïng, thuyeàn vaän taûi phaûi ñaït ñoaøn 70 chieác trôû
leân môùi baén suùng, nghóa laø con soá thuyeàn ñi vaän taûi raát lôùn. Töø thaùng 6 naêm
1824, vua Minh Maïng chuaån ñònh töø nay haèng naêm nhöõng thuyeàn vaän taûi cuûa
100 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014

caùc ñòa phöông ñeán kinh an toaøn thì seõ laøm leã taïi caùc ñeàn ôû cöûa bieån nhö Nam
Haûi Long Vöông vaø ñeàn Thai Döông Phu Nhaân.
Nhìn chung thuyeàn vaän taûi ñöôïc toå chöùc thaønh caùc ñoaøn lôùn, coù trang bò
vuõ khí vaø coù söï aùp taûi cuûa caùc thuyeàn tuaàn bieån, thuyeàn ôû caùc cöûa bieån nhöng
cuõng khoâng traùnh khoûi naïn haûi taëc. Thaäm chí nhieàu khi phaûi thueâ caû thuyeàn
tuaàn bieån cuûa nhaø Thanh ñeå baûo veä nhö thaùng 7/1865, “Laïi thueâ thuyeàn tuaàn
döông cuûa ngöôøi nöôùc Thanh ñeå hoä toáng thuyeàn vaän taûi ôû Baéc Kyø. (Nguyeân heïn
thuyeàn 5 chieác, moãi thaùng tieàn thueâ laø 2.100 laïng, nay möôùn coù nöûa thaùng traû
1.050 laïng)”.(17) Chöõ “laïi” ôû caâu treân cho thaáy vieäc thueâ thuyeàn tuaàn döông nhaø
Thanh baûo veä thuyeàn vaän taûi dieãn ra khoâng chæ moät laàn.
Cuõng vì laø thuyeàn vaän taûi nhaø nöôùc neân ñaõ töøng xaûy ra vieäc caùc chuû thuyeàn
lôïi duïng soùng gioù, tai naïn ñeå laáy troäm haøng hoùa roài boå cho thuyeàn chìm (1825),
thaäm chí lôïi duïng thuyeàn gaëp naïn maø “hoâi cuûa” (1826).(18) Coù khi thuyeàn khoâng
ñuû khaû naêng chôû haøng coâng nhöng vì ham lôïi, laïi ñöôïc öùng tieàn coâng tröôùc neân
coù tình traïng khi gaëp soùng gioù ñaõ voäi vaøo bôø, chaúng ñoaùi hoaøi ñeán cuûa coâng.(19)
Nhìn chung, vaän taûi coâng döôùi trieàu Nguyeãn ñaõ ñoùng goùp raát lôùn vaøo vieäc
vaän chuyeån saûn vaät veà kinh, tuy theá nhöõng tai naïn treân bieån laø khoâng ít. Tai
naïn chuû yeáu laø gaëp gioù baõo laøm ñaém thuyeàn hoaëc bò haûi taëc taán coâng..., bôûi theá
coâng taùc vaän taûi thöôøng phaûi ñöôïc toå chöùc thaønh ñoaøn ñeå hoã trôï, coù thuyeàn binh
aùp taûi. Thuyeàn vaän taûi khoâng chæ laøm nhieäm vuï vaän chuyeån maø cao hôn, nhö
yù nghó saâu xa cuûa vua Minh Maïng laø nhaân ñoù laøm quen ñöôøng bieån ñeå phoøng
veä laâu daøi. “Traãm sôû dó ñeå yù ñeán vieäc thuyeàn laø muoán cho quan tænh cuûa ta taäp
quen ñöôøng thuûy ñeå phoøng veà laâu daøi, khoâng phaûi chæ chuyeân veà vieäc vaän löông
haèng naêm maø thoâi”.(20) Hay vua Töï Ñöùc cuøng caùc ñình thaàn cuõng khaúng ñònh:
“Caùc thuyeàn vaän taûi ñöôøng bieån, moät laø ñeå laøm vieäc chuyeân chôû, moät laø ñeå dieãn
taäp vieäc binh, vaãn theo nhö cuõ cho ñöôïc tieän caû hai vieäc”.(21)
Vaøo giai ñoaïn veà sau, nhaát laø sau giai ñoaïn Phaùp ñaõ chính thöùc noå suùng
xaâm löôïc, vieäc vaän taûi coâng gaëp nhieàu khoù khaên bôûi con ñöôøng vaän taûi quen
thuoäc khoâng chæ bò haûi taëc taán coâng maø coøn coù moái ñe doïa, baén phaù cuûa taøu
chieán Phaùp nhö thaùng 5/1859, thuyeàn Taây döông ñaõ ñoát thuyeàn vaän taûi (5
chieác), thuyeàn buoân (3 chieác) ôû ngoaøi vuøng bieån Quaûng Trò, Quaûng Bình (khi
aáy thuyeàn Taây döông thöôøng ñi laïi ôû ngoaøi bieån, gaëp thuyeàn vaän taûi vaø thuyeàn
buoân, thuyeàn ñaùnh caù ñeàu baén vaø ñoát chaùy).(22) ÔÛ vuøng bieån phía nam, coù luùc
nhaø Nguyeãn coøn phaûi caám daân ra bieån vì sôï bò cöôùp phaù. Ngaøy 7/8/1859, vua
Töï Ñöùc duï cho quan laïi caùc ñòa phöông vuøng duyeân haûi baùo cho caùc ghe thuyeàn
ôû caùc cöûa bieån phaûi caûnh giaùc ñeà phoøng taøu Phaùp cöôùp phaù.(23)
***
Toùm laïi, töø yù thöùc laøm chuû laõnh thoå, thoâng hieåu ñöôøng bieån ñeå phuïc vuï
nhu caàu phaùt trieån kinh teá, an ninh quoác phoøng ñaõ khieán caùc vua nhaø Nguyeãn
cho thöïc thi nhieàu bieän phaùp coù tính thöïc tieãn cao trong ñieàu kieän haïn cheá veà
kyõ thuaät. Ñoù laø vieäc cho ño veõ baûn ñoà, caém tieâu taïi caùc vuøng bieån, cöûa bieån. ÔÛ
nhöõng vuøng xa, caùc haûi ñaûo thì phaùi thuyeàn coâng sai “thaêm doø ñöôøng bieån”, caém
moác löu daáu treân ñaûo. Hoaït ñoäng vaän taûi coâng treân bieån laø nhieäm vuï thöôøng
xuyeân, keát hôïp giöõa coâng vieäc vaän taûi vaø tuaàn tieãu baûo veä vuøng bieån. Töø vieäc
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014 101

ño veõ haøng naêm tôùi vieäc veõ ñöôïc taám baûn ñoà hoaøn chænh cuûa ñaát nöôùc nhö Ñaïi
Nam nhaát thoáng toaøn ñoà thôøi Minh Maïng coù theå xem laø nhöõng thí duï ñieån hình
cho nhöõng ñoùng goùp lôùn lao cuûa yù thöùc veà laõnh thoå vaø nhu caàu laøm chuû treân
vuøng bieån daøi roäng cuûa caùc vua Nguyeãn.
LTC
CHUÙ THÍCH
(1) Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn (2002), Ñaïi Nam thöïc luïc (Thöïc luïc), Taäp 1, baûn dòch cuûa Vieän
Söû hoïc, taùi baûn laàn thöù nhaát, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, tr. 856, 898, 922, 950.
(2) Thöïc luïc, taäp 2, tr. 55.
(3) Noäi Caùc trieàu Nguyeãn (2005), Khaâm ñònh Ñaïi Nam hoäi ñieån söï leä (Hoäi ñieån), baûn dòch, in laàn
thöù 2, taäp 4, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá, tr. 466, 470.
(4) Thöïc luïc, taäp 5, tr. 265-266.
(5) Thöïc luïc, taäp 1, tr. 566, 898, 922.
(6) Thöïc luïc, taäp 4, tr. 674.
(7) Thöïc luïc, taäp 4, tr. 868.
(8) Thöïc luïc, taäp 5, tr. 355.
(9) Thöïc luïc, taäp 5, tr. 429-432.
(10) Thöïc luïc, taäp 2, tr. 650, 726.
(11) Hoäi ñieån, taäp 5, tr. 424.
(12) Thöïc luïc, taäp 1, tr. 945.
(13) Thöïc luïc, taäp 1, tr. 708-711, 805-806.
(14) Thöïc luïc, taäp 2, tr. 487-488, 726.
(15) Thöïc luïc, taäp 7, tr. 115-117.
(16) Thöïc luïc, taäp 2, tr. 55.
(17) Thöïc luïc, taäp 7, tr. 952.
(18) Thöïc luïc, taäp 2, tr. 471.
(19) Thöïc luïc, taäp 3, tr. 345-346.
(20) Thöïc luïc, taäp 5, tr. 509.
(21) Thöïc luïc, taäp 7, tr. 266.
(22) Thöïc luïc, taäp 7, tr. 621.
(23) Trung taâm Nghieân cöùu Quoác hoïc (2003), Chaâu baûn trieàu Töï Ñöùc (1848-1883), Vuõ Thanh
Haèng, Traø Ngoïc Anh, Taï Quang Phaùt tuyeån choïn vaø dòch, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi, tr. 75.
PHUÏ LUÏC
Thoáng keâ thuyeàn coâng gaëp naïn döôùi thôøi Töï Ñöùc(*)
Gaëp naïn Tyû leä
TT Naêm Thuyeàn phaùi ñi
Gioù, baõo Gioù baõo, giaëc cöôùp %
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)
1 Maäu Thaân 1848 330 25 7,58
2 Kyû Daäu 1849 476 24 5,04
3 Canh Tuaát 1850 370 11 2,97
4 Taân Hôïi 1851 540 34 6,30
5 Nhaâm Tyù 1852 612 45 7,35
6 Quyù Söûu 1853 613 46 7,50
7 Giaùp Daàn 1854 493 15 3,04
8 AÁt Maõo 1855 650 17 2,62
9 Bính Thìn 1856 418 11 2,63
10 Ñinh Tî 1857 330 36 10,91
11 Maäu Ngoï 1858 444 12 2,70
12 Kyû Muøi 1859 298 25 8,39
13 Canh Thaân 1860 317 17 5,36
102 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 3-4 (110-111) . 2014

(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)

14 Taân Daäu 1861 583 50 8,58
15 Nhaâm Tuaát 1862 59 3 5,08
16 Quyù Hôïi 1863 290 45 15,52
17 Giaùp Tyù 1864 213 11 5,16
18 AÁt Söûu 1865 96 17 17,71
19 Bính Daàn 1866 304 14 4,61
20 Ñinh Maõo 1867 362 52 14,36
21 MaäuThìn 1868 226 51 22,57
22 Kyû Tî 1869 249 9 3,61
23 Canh Ngoï 1870 224 25 11,16
24 Taân Muøi 1871 224 25 11,16
(Baõo 23, cöôùp 2)
25 Nhaâm Thaân 1872 416 40 9,62
26 Quyù Daäu 1873 324 20 6,17
27 Giaùp Tuaát 1874 273 9 3,30
28 AÁt Hôïi 1875 403 9 2,23
29 Bính Tyù 1876 458 22 4,80
30 Ñinh Söûu 1877 345 30 8,70
31 Maäu Daàn 1878 150 10 6,67
32 Kyû Maõo 1879 237 15 6,33
33 Canh Thìn 1880 156 10 6,41
34 Taân Tî 1881 276 36 13,04
35 Nhaâm Ngoï 1882 156 11 7,05
36 Quyù Muøi 1883 69 19 27,54
Toång 11.984 404 447 7,10
* Nguoàn: Thoáng keâ töø Ñaïi Nam thöïc luïc, sñd, taäp 7, 8, 9. Döôùi thôøi Gia Long, Minh Maïng,
Thieäu Trò khoâng coù thoáng keâ haøng naêm. (LTC).

TOÙM TAÉT
Töø yù thöùc laøm chuû laõnh thoå, thoâng hieåu ñöôøng bieån ñeå phuïc vuï nhu caàu phaùt trieån kinh teá, an
ninh quoác phoøng ñaõ khieán caùc vua Nguyeãn cho thöïc thi nhieàu bieän phaùp coù tính thöïc tieãn cao trong
ñieàu kieän haïn cheá veà kyõ thuaät. Ñoù laø vieäc cho ño veõ baûn ñoà, caém tieâu taïi caùc vuøng bieån, cöûa bieån. ÔÛ
nhöõng vuøng xa, caùc haûi ñaûo thì phaùi thuyeàn coâng sai “thaêm doø ñöôøng bieån”, caém moác löu daáu treân
ñaûo. Taát caû ñeàu phuïc vuï muïc tieâu khaúng ñònh quyeàn laøm chuû treân vuøng bieån cuûa ñaát nöôùc. Ngoaøi
ra, hoaït ñoäng vaän taûi coâng treân vuøng bieån cuõng ñöôïc thöïc hieän thöôøng xuyeân, haøng naêm coù nhieàu
ñoaøn thuyeàn vaän taûi, thuyeàn coâng sai ñöôïc nhaø nöôùc phaùi ñi laøm nhieäm vuï vaän taûi haøng hoùa, luùa
gaïo töø caùc vuøng Baéc-Nam veà kinh ñoâ. Ñoù laø nhieäm vuï thöôøng xuyeân ñöôïc keát hôïp giöõa coâng vieäc
vaän taûi vaø tuaàn tieãu baûo veä vuøng bieån. Treân cô sôû tieáp caän caùc tö lieäu töø chính söû trieàu Nguyeãn, baøi
vieát böôùc ñaàu phaùc hoïa nhöõng hoaït ñoäng lieân quan ñeán caùc coâng taùc quan troïng naøy.

ABSTRACT
MAP DRAWING, SEA ROUTE SURVEY AND STATE TRANSPORT
UNDER THE NGUYEÃN DYNASTY
In order to have a thorough grasp of sea route to meet with the demand of economic
development and national security, the Nguyeãn kings took practical measures in restricted
technical conditions, such as the work of drawing maps or setting up landmarks in the waters
and estuaries., state boats were dispatched to remote areas and islands to “survey sea route” or
set up landmarks. They all served the target of affirming the sovereignty over the waters of the
country. In addition, there were regular sea transport activities of both merchant ships and state
ships in the waters every year to convey goods and rice from the North and the South to the
capital city, combining the tasks of transport and patrol of the protected waters. On approaching
historical books of the Nguyeãn Dynasty, the author initially outlines those important activities.