r.

.:t
~
.~- >--"'''=;'if~'·'.~'·

,- -.~
-
~..
-"':;::~~~~
IX. STRUJANJE U CIJEVIMA .-.... ---,_ ..•..

Diferencijalne jednacine koje opisuju strujanje fluida su,

u opstem slucaju, veoma slozene cak i kad se odnose na kretanje savrsenog -
fluida. Integraliti se mogu sarnou ogranicenom broju slucajeva, zato se
pri r-esavan ju konkretnih problema uvijek nailazi na ozbiljne t eskoce , Pos-
toji, medjutim, niz strujanja koja se uglanvom odvijaju u jendom pravcu;
glavnom pravcu strujanja. To su prvenstv~o strujanja u cijevima i kana-
lima raznih poprecnih presjeka. Uticaj strujanja u pravcima normalnim na
glavni pravac je prakticno zanemarljiv. Komponenta brzine u glavno~ pravcu
je dominantna i njena vrijednost je promenljiva po presjeku normalnom na
ovaj pravac. Ukoliko bi se umjesto promenljive brzine uzela neka srednja. .)
konstantna po poprecnom presjeku, takvo strujanje bi bilo uni-
formno a jednacine koje ga opisuju relativno jednostavne. Uvodjenje sred-
njih brzina podrazumijeva uvodjenje srednjih vrijednosti ostalih karakteri-
stienih strujnih velicina: pritiskajkolicine kretanja, kineticke energije
itd. eime se znatno pojednostavljuje raeun i omogucava resenje niza prob-

J
lema sa odredjenom greskom. Odstupanje stvarnih od srednjih vrijednosti
.se u nekim slucajevima moze odrediti i analitickim putem ali u najvecem
broju slucajeva to se cini eksperimentalno. Poslije izved~nog proracuna
moguce je izvrsiti korekciju dobijenih rezultata imajuci u vidu granice
u kojima se krece odredjena greskao
"

~ Srednje vrijednosti nekih karakteristicnih strujnih velicina

Najpogodnije je odabrati takvu srednju btzinu koja ee dati iste

vrijednosti kao i stvarna brzina za neke karakteristicne strujne velicine. ~
Ako se podje od uslova da je zapreminski protok fluida (o'\krozneki presjek
~ormalan na pravac strujanja~)is.tilza~ stvarni raspor'fctbrzina ili za
'.
uniformno strujanje sa srednjom brzinom konstantnom po poprecnom presjeku,
onda ee, kao sto je navedeno u poglalvju 4.6, biti
v
1~'1- \ ?
~>. -
/'"

\ ~
r
-,::;t,.::}. z: L'
-
e- /-:
,"!
r-6.6
'-
r.-
#

" odnosno
'1

(....
s"
~ ••

.
'(
z:.. j'"
1p.LJ,r/f/
,....
z: ---
Q
,
..J. oil j,
Q-./ .;'
,4 11 h
~~varna brzina moze izraziti ~Dreko srednje
Imajuci u vidu da se~._~_~~=-~~~~ ~~-- kao

iJ: 7.h f- 1J. u~ 9-1.2.

gdje je (.l!f razlika stvarne i srednje brzine u pojedinim tackama poprecnog

;;:esjeka, iz izraza 4-6.6. se dobija da je ~ ~ 1,'-'dfl =0 , na osnovu cega
,d

"
'.- .. _------ ., ~',.#~,- ,,- "~ •...•• $$8&4. ~ £W4!4iCiSUi.Zt.UZZzlt.W ~
 \
..:-
;'~
,.
......~
....~.
.-'4-
,,-"
se moze zakljuciti da razlika stvarne i srednje brzine mora imati i pozi-
"

-
tivne i negativne vrijednosti
Prema tome, protok fluida kroz neki poprecni
u pojedinim tackarna poprecnog presjeka.
~
presjek normalan na glavni

..pravac strujanja je isti za stvarn~

.
i uniformno
.
strujanje sa srednjo;

.
brzinom konstantnom po poprecnom presjeku.
~
Ko Li.cLna kretanja d{d!<.) elementarne mase fluida d.(dmj=fzJdftd6 koja
prodje kroz element dA povrsine poprecnog presjeka normalnog na glavni
pravac strujanja u vremenskom pe~iodu' d I- ce biti

d( dj!)::: d (dm) /'-':::f lfld/:J d~1

dok je za cjelokupni presjek

d k .:)( .o U7 J..- 2d"

. j
-r.:
'..J;,. (1 • 9.1 •3•
A
Kao sto je navedeno u odjeljku 5.13 kvadrata brzine po
poprecnom presjeku je ekvivalentan proizvodu IJ )'
>

S If td/i ==;3 U~ li7 I

9.1.4.
na osnovu cega, za ne s t LsLji.v fluid (f'=-cC;'7~r) , slijedi

d 'l
J'<. =- / /J'?)07,~2./1
.",'
'I
S r: CI t: ~~fP>~ 9.1.5.

Smjenom brzine v (izraz 9-1.2) u jednakost 9-1.4 dobija se sledeci izraz za

koeficijent!~
/

/ I ..I"

!3 If
i
t:
f} 7// rr
t
)L u: t. /,.I"'!
CI;';' .

Vrijednost ovog koeficijenta, koji je poznat kao

'----_. ----
odrediti za svaku konkretnu raspodjelu brzine za koju se predhodno odr~di
srednja brzina (izraz 9-1.1.) i odgovarajuce odstupanje bVV(izraz 9-1.2).

Za l~inarno strujanje nestisljivog fluida kroz prave kruzne cijevi

(odjeljak 5.7.3) za koje je:
1/:: i( (-n :.,1) Vr= .Kp1..
- .I,'J ~.K.. , /
-' if;i
slijedi da je (' = 1 .333.

To znaci da ako se srednja brzina tako odredi da su zapreminski

protoci za stvarno i uniformno strujanje sa sred~}om brzinom ~5 isti,koli-
cine kretanja pri lqminarnom strujanju kroz prave kruzne cijevi ce se u
ova dva slucaja razlikovati za 33 %. Pri turbulentnom strujanju kroz cijevi
-

___ ~_L •.J.

 ....•

brzina je prakticno konstantna po poprecnom presjeku (izuzev u neposrednoj

blizini zid~) tako da su stvarna i srednja brzina strujanja priblizno iste
b. tJ':::.Q na najvecem . dijelu poprecnog presjeka, pa treba ocekivati na
osnovu da je i koeficijent U relativno sirokoj oblasti e
brojeva (od 4.103 do 3,2 10 ) moze se stvarni profil brzine, pri turbule-
ntnom strujanju kroz prave kruzne cijevi dobro aproksimirati tzv. stepenim
1-
zakonom
r i')Y1
~
1)= 7<- ?t~rf-
u kome se koeficijent n mijenja u granicama od n=6 za 'Re =4.103 do n= 10 za
~e =3,2 106 • Polazeci od ovog zakona iz izraza 9-1.6 slijede minimalna
() =1.01 i maksimalna vrijendost Busineskovog broja~ =1.027 na osnovu ko-
jih se moze zakljuciti da je pri turbulentnom strujanju nestisljivog flu-
ida (3::) odnosno dJ! d J!~.
'Z

Kineticka energija elementarne mase fluida d{c/m); 9 V""c/flol koja prodje

kr oz element poprecnog presjeka dA u jedinici vremena dt .ie
•.•. z ,., ",1
d(df~)= tgd(c/m) 7 ;:J f c/1t'Oi-
dok ce za cjelokupan presjek~iti
, v 3 .
dEli;; f f .2 dlldt
f1

Kao sto je navedeno u poglalvju 5.1.3 (izraz 5-1.23) integral treceg ste-
pena brzine po popr ecnom presjeku je ekvivalentan proizvodu C(VS 11;

5 7j'5d 4 = 0( Z;;3ff 9-1 .7.

na osnovu cega, za~nestiSljiV fluid, slijedi

zJj3
d~=O(j i' /ltlt/ (d4--c(drx:.s). 9-1 .8
.•.
Na slican nacin kao i koeficijent;; moze se odrediti i koeficijent c<,
~
ako se u izrazu 9.1.7 brzina strujanja zamijeni zbirom srednje brzine
1Ys i odgovarajuceg odstupanja ~V(izraz 9-1.2) u sledecem obliku

C(Z f f h 5.6
2 VZdfJ. . 9-1 .9.

o~v:::a.:::j~;"':.:' o~t::::..l~~~l:c~.i.:.:::j~e:..:!~i
i,~'-2..' 2P:..:::O::.:Z~1~1i:i~c--,-,k,-"a."o"--'..>..loL.Lr.=,i0;o~1""i
Pr i laininarnom
I,

~ja~ju ~oz prave kruzne cijevi je ~=2, sto slijedi iz odgovarajucih

izraza za srednju i stvarnu brzinu datih u odjeljku 5.7.3 i izraza 9-1.9.
Pri turbulentnom strujanJu se, za stepenu raspodj-elu brzine i istu oblas~
promjene 'f.e brojeva kao i u predhodnom slucaju koeficijent -=-< krece u
granicama od~; 1.03 do 1.08 • Prema tome moze se uzetL da Je pri turbulen-
tnom strujanju nes t i sl j i vog fluida c(~1 ( c1f~~df<r ).

J
 4
"
o

Potencijalna ene rg Lja elementarne mase fluida d(dm)= fvdlidt koja pro-
dje kroz element poprecnog presjeka dA u jedinici vremena dt je
d(dcp)=- fV--dftdt·2
J) ~I" _ 6
~.).~
~.--','". -:::.~
( I
,\' ~,\"-r-
7
Za cjelokupan presjek slijedi: )' ~ r I - .:
.'i

d~;- 5.f1YZOfltlt
/J
Zamjenom brzine strujanja v zbirom srednje brzine -v':.: i odgovarajuceg
odstupanja ~7JV (-VV;; U;+-6~)i Lma juc L u vidu da je Z==-::~~~'L ' dobija se,
za nestisljiv fluid, sledeci izrazj
dEp== ~f'7fsAZcdl- (cIEp==!ic!~
u kome je koeficijent~

... ...- ~=.f f ~L*S4V'L1Z dlt. 9-1.10 •

If <:»
Ovaj koeficijent je ocigledno jednak jedinici za sva osnosimetircna stru-
janja, sto je najcesci slucaj pri strujanju kroz prave kruzne cijev~.pa
Ce , prema tome, u na jvec em br'oju sLuc a j eva biti i d??P::: OYps .

Promjene pritiska i gustine po pre~jek,u cijevi p.ri strujanju

stisljivog fluida su po pravilu male, znatno manje od promjene brzine,
Pa6e--s-v-~-:-'
-:-i-z-v-e-:d~e-n-:i-z:-:a-;-k--:l~J-:-'U-;c~c-~:-'
-v--a-zvv-:-i-;:t-;-i---;-i""-:'u-s'l-u~c-a-j~u~s:-1t=-r-u-J-a-n-
. .~.
~a. Ukoliko je, medjutim, potrebnouzeti U obzlr promjenu gustine moze
se definisati srednja gustina iz uslova jednakosti masenih protoka
QiYJ = S.f 1./'dIJ
f1
-- J'? -:,...u. 1-;
- - I
odnosno

is = s. (Plfdli
1/SffJ I
9-1. 11
11
dok se srednji pritisak definise iz uslova jednakosti odgovarajucih~
pritiska po popr ecnom presjeku : .SIP elf -:_/~~I~ ,na osnovu cega slijedi
A
" _r :' /-J
. ..,)
c.. ',
.-
A .5=17)/
r
I 9-1.12.
9.2. Osnovne jednacine ~-

Za rjesavanje problema strujanja u cijevima najpogodnija je pri-

mjena osnovnih jednacina (jednacine koje prolaze iz zakonaj 0 odrzanju mase!
o promjeni kolicine kretanja i odrzanju energije) ~atih u funkciji sre-
dnjih vrijednosti karakteristicnih strujnih velicina.

('
 -'
;:;

9.2.1. Zakon 0 odrzanju mase - jednacina kontinuiteta

U poglavlju 4.6. je izvedena jednacina kontinuiteta za stacio-

narno strujanje stisljivog fluida kroz neki cjevovod kroz koji fluid stru-
ji u pravcu normale na poprecni presjek;

f: 1J;( 1t1 = f'!. 7Jl.t. f1 ~; f' Vi- fl = Q »r: z: C ns S C)

4.6.7.
pod predpostakvom da se promjena gustine po poprecnom presjeku moze zane-
mariti. Pri strujanju nestisljivog fluida, polazeci od 4-6.3, dobija se
sljedeci izraz

rt.,...J
r.-: =
1"\ ., t...' .1
[/5-1 (/[2 r":
9-2.1

koji vazi i za nestacionarno strujanje ukoliko fluid u potpunosti ispunja-

va kontrolnu zapreminu. Za slucaj kada u neki prostor fluid ulazi kroz N
a izlazi kroz M presjeka (mjesta racvanja cjevovoda), pri stacionarnom
strujanju ce biti;

/1

~
p.
.J(
!!-I
VSI'"
;.J.
'-L\ -(~~. {,\_'
.::<:
c:,'.
'
r: 1<-
9-2.2.
c.: 1 ,:::.'-- ,
Ovaj izraz vaziiza nestacionarno strujanje nestisljivog fluida ukoliko je
kontrolni prostor u potpunosti ipunjen fluidom.

9.2.2. Za~on 0 promjeni kolicine kretanja

Pri stacionarnom strujanju fluida kroz neku cijev proizvodljnog

oblika ovaj zakon se svodi na sledeci oblik (poglavlje 5-1.4)
-~ -""'l _~ __"""\

S f fj(iJ-dfj~! = ?, f 7? 7 /~F r 0, 5-1.32

~ ~
~.-- - i
iz koga sUjedi sila kojom fluid djeluje na cijev (/-.=-.;: -=- .. I-K;:: )

., . j ~ :\~?" .;; .:.; . ~~::')

- 1/ .'/:... :'-
-; !.. ,I";' -'..;.;;.J - r, :r j ~ .• J -
.=--C _ -to ,F'
9-2.3.

Na slican nacin kao i u poglavlju 5.1.4 maze se odrediti j s i La ko j= f'I"t-p_

- r: ..,-

recuje veze kojima je cijev ucvrscena u cijevnu mrezu ili neku drugu
vrstu oslonca. Pri stacionarnom strujanju stisljivog ili nestisljivog
fluida ce biti
-'""). _~ .-....00;) ,.,. --'::>

IV =/b Um (lA., - U~'l) r:;;.,., r

-:- -:::l
/'2 M f- G t: 6c. 9-2.4'.

J
 ..,)

e
r-

'~

Kada fluid ulazi kroz M a izlazi kroz N presjeka (racve raznih oblika)
moze se, na ~nalogan nacin, dobiti sledeci izraz za silu koja opterecuje
,
veze

f'1 /..1 ' H.,It

~ ~
~ \r
Fv == L((3(' Qml'lJ(.) - L( fo~ Orfl/'
~:1
~ \
K:f
a) L ?,~,';L r
\~
l:of
--
[c r t
~:.;<
r ..r:.
"C) . I"....' C 9-2.5.

9.2-3 Zakon 0 promjeni mehanicke energije - Bernulijeva jednacina

Za opsti slucaj strujanja kroz cijevi (viskozan fluid, nestaci-

onarnoJstisljivo/(aminarno ili turbulentno strujanje, deformabilna cijev))
mora se poci od opsteg izraza 5-1 .22 za zakon 0 promjeni mehanicke energi-
je i izvrsiti analiza i procjena reda velicine svakog clana posebno. Kada
se kroz cijev ne prostiru talasi visokog pritiska deformacija cijevi je
zanemarljiva (zidovi cijevi su nepokretni) pa se u tom slucaju ovaj
'--"
zakon svodi na oblik 5-1 .24 odnosno 5-1 .26 kada se i promjena gustine moze
zanemariti
ul. KJ A /.'
+ JIY obi - ' L
,}oJ?
Vs! /1'1 I./~;. / O· ") ~'_f" ,-;./'.
r~ ~
'-'\,<J
of -- - 0<.-.- 7' -1'7--1
J
.-:",2.-/ (.I/}I.. - ,'-',..',.J , 5-1 • 26
J0 -""'" .... c/ r...
~
:...---
Ovaj oblik zakona 0 promjeni mehanicke energije, odnosno Bernulijeva
jednacina je najcesce u upotrebi. Disipacija mehanicke energije jl;/,~;'jei
odredjena izrazom 5-1.28 odnosno izrazom 6-2.12 kada je strujanje lamina-
rno a promjena energije usled ubrzanja ili usporenja fluidac7Ain izrazoITl
5-1.27.
Ukoliko je strujanje turbulentno moze se, definisuci svaku
kar'akt.er
Lst Lcnu strujnu ve LicLnu :C£' kao zbir prosjecne~, (osrednjene
po vremenu) i pulzacione vrijendosti
51
X/::= Y/' + :X:/ ,za sluca] kada
se prosjecne vrijednostine mijenjaju u toku vremena dobiti rezultat anaiogan
prethodnom.
-2 -
Jj
,r, --
" ,
'Il
~, 1/~
D
rY
2, I f .f> -f:!Z,=v-\.·V"::: •• ,

L-
r
1
:D. I 91, J,
e :» 2'(/
o (rdH f /')/,':1-<" J.
i
9-2.6 .
j

C~,
...L.
an ,
l. - Je
r II j .'
po furmi inden&ican sa odgovarajucim clanom pri laminarnom
strujanju s torn razlikom sto je dat u funkciji prosjecnih vrijednosti.
Clan/';nk predstavlja sumu razlicitih nelinearnih kombinacij~ pulza~ija
napona i brzinc. Zbir ova dva clana se oznacava sa: ;:/;,.,..! Ii..z- ? r: -/:,7/-"
dok se prosjecne vrijednosti ne oznacavaju posebno (crtice iznad pojedinih
clanova u jednacini se izostavljaju). Imajuciyt8 vidu za turbulentno kao
i za laminarno strujanje nestisljivog fluida se koristi jednacina 5-1.26
 c
- i;

~
-,

I
stim sto se pri turbulentnom strujanju energija disipacije ne moze odre-
.
-'

diti iz izraza 6-2.12 vec se odredjuje eksperimentlanim putem.

Kada fluid ulazi kroz jedan a izlazi kroz dva presjeka, npr. racvanje
cjevovoda prikazano na sl. 9.1, pogodno je formirati dvije Bernulijeve

I zJ;,S ~.
~ -- -.~
\

e
51 l·Q.1
'"-" .jednac Lne i to za presjek CP iQj ;

2 u~ # J
~J
\.A.
7!;1
T I- fi f- q l-r s: c< --!.l..
1/
2
L ~
f
LJ
f
(;/
r:/,/7- q,h/).,/'2
/. cJ./
.; CI /l;;1'I_~
f' 0 T -2 0 .

i presjeke G::' i:'3)

,-
",}J L
f-:f'''''' ., v C-
1./(,., .. A ,,,w
(:/ :./.:-1 i- '/':;''';' . ':;;!" ~. ~~./~:~,.>/,
"
C\
.
.2
-.
' :
,
r: /L-( -..r!; i -

-\ .z -f) : ,..'C...:'...:';J -."v f

...•
,... -. -/ ....•
II .::;

i na taj naein povezati karakteristiene velieine u sva tri presjeka. Ove

jednac Lne proizilaze iz Bernulijevih j) -
jednac i na za presjeke .. (D ,
.~
\!..../ - t2'
'-5. 1
. 10
':1
"'3[\ •
L \.!./ - id

.]).0 njih se moze doc I i ako se, po Laz ec i. od osnovne .je dnad Lne

5-1.22pri strujanju nestisljivog fluida, kao kontrolna zapremina odabere

,..' prvo dio fluida koji iz presjeka CD st ru j i, kr-oz presjekGJ a zatim preostali
fluid koji iz pr es jeka CD struji kroz presjek (]). Na sl i can nac i.n se moze
formirati odgovarajuci broj Bernulijevih jednaeina kada fluid ulazi ili
izlazi kroz vise presjeka.

B. ","ergij"ka

Polazeci
jednacina

od prvog principa termodinamike u obliku 6.1.11

(poglavlje 6.1) izvedena je energijska jednaeina 6-1.14 koja vazi sa sta-
cionarno adijabatsko strujanje viskoznog (stisljivog ili nestisljivog)
fluida kroz cijevi proi~voljnog presjeka. Ako strujanje nije adijabatsko
---.. . ..-

onda ce se na lijevoj strQbi ove jednaeine pojaviti i dovedena ili odvedena

ko Lic i.na toplote .:J ;
""
.•
 d

...J
'-"-2
1/;/ L
-r
fl
5'( r
a -:J'
(j"'-1
.f //
u-.,
-fo t? z: rV
-,z ...••...
2
V:;Z+ -0
7.. .(;
f-
. C)
cI:.:cvz -f vt.
1/
e: . 9-2.7
Jz
Za cjevovode u kojima je smjestena pump a izvedena je u poglalvju 6.1,
,..
jednacina
--
11 1-

I"i "
r
Z s:»
0( '/Ys., + -' f 01, f- 1/ lip = o; 'l/s r f- LJ
/II- '0 '.r."
r: oo-:.z.
o; /7 <: /
.1.g
.2 f «: d 2
J.
o:
V'rJ,
6-1

koja je dobijena kombinovanjem energijske i Bernulijeve jednacine. Ova

jednacina vazi za stacionanro strujanje nestisljivog fluid a i ima siroku
primjenu pri rjesavanju problema strujanja fluida u cjevovodima. Srece se
pod nazivom Bernulijeve ili energijske jednacine a u stvari predstavlja
kombinaciju ove dvije jednacine i moze se primijeniti umjesto bilo koje
od njih. <:»

Pri strujanju u razgranatim cjevovodima sa vise ulaza ili izlaza

moze se ova jednacina, na analogan nacin kao i Bernulijeva jednacina, formi-

e
rati za svaki izlaz i ulaz posebno.

s••. _

D is ipacija energije na pravolinijskom,putu

,, ,

Pri stacionarnom strujanju nestisljivog fluida kroz pravolin~~

jski vOd konstantnog poprecnog presjeka moze se na osnovu Bernulijeve
j'ednacine disipacija mehanicke energije (energija "izgubljena" usled trenja)
. '

izraziti u sledecem obliku:

!/11h = /(?,+ ygZ( ./1. +,flZ. 7?-~

{- r 2 = 2 9-3.1. ../

Razlikageneralisanih pritisaka (Pip~~~Z) je, ?:i l~minarnom strujanju

viskoznog nestisljivog fluida kroz pravu kruznu cijev odredjena izrazom
5-7.29 na osnovu koga slijedi

c)trn = .61; ~ r;,Js L Ke = U;J)

<J 12e J) ~ I
)J 9-3.2.

Dobijeni rezultat se najcesce srece u sledecem~o~likU

I L Zr:l. C~
J/,m= Ji J) z S /' ,:- k~ 9-3.3.

u kome je §koefiCijent trenja Si.~ Rejnoldsov broj. Ovaj koeficijent

prema izlozenom zavisi sarno od :~ broja pri laminarnom strujanju, dok je
-- -------- - -
disipacija energija proporcionalna prvorn stepenu srednje brzine(linearna
funkcija brzine).
 j

Isti rezultat slijedi i iz izraza 6-2.12 ako se predhodno odredi funkcija

disipacije -~ * na osnovu poznatog polja brzine (izrazi 6-2.11 i
5-7.24);
;to- Kz- Z ,91",= 32'z!V;= o~ ~ 0;'-
~ = 1?2 72. /' yJJZ 72e]) 2. . 9-3.4

Pri turbulentnom strujanju i oznato disi-

pacija energije se odrejduje iz izraz su dobijeni
-------------------------------
---
metodom dimenzijske analiz~

j/ _~ L
~}J
(/S
1
t1 y:=: -Ai"-
L
,f!
r
"')" D -,.
...
~
'lJ$ P.:t.. 7 -2.15
J/1in - ft- flJe ;2 . , ~f. - l712 ,Oe ~ re: £ tJI' )
Gi\

(7.2.16)

I'
....,
~UnkCijU~
- je potrebno odrediti eksperimentalnim putem. Dovoljno je mje-
~ pad pritiska pri stacionarnom strujanju kroz horizontalnu cijev da bi
fti
..•....•. se iz 7-2.1. ili 9-3.1. odredi14 disipacija energije~a zatim iz 7-2.15
funkcijaJ! za razn@ brojeve i_relativne hrapavo~~;b/h~' -
Pri strujanju kroz prave kr-uzne cijevi 3'9 ?o.g.odniJe,"--:-"-0')
hidw5u~:iC,~ radi~~'7./.~ ap7ka~er:J:s"tT.~u '.menziju UZ.7~t~(:~r;~cri~k
i\
//.: .".,~~"r././_
/'./~./ '/' •..
./ /. Y..Y1,,., .•,;'.-J' .•••.::Y::
,£/ ./ /'~.;/
~ /'. /.../ /' ./ "" ,/.;./ ' .. ..-~ \

,
~/ P/(t.>:-&.~~?j:;J
j.....
~ ';/~e'

•
~~"': b'~· ,-/
-:,u~~~~,~~~
~
,p09°/:.I)'.,
..
r./dob~a ,"" • '" 1
-'So' /'
1
-: /:-
' - •...
.r : -".-. /
" ~~.~~ji:"
.". ..' ..'> /~~
.j.~
se analog . r.ezuL~at/
(w.t9.f& c-; J-o ~ yt'itif,. !:Llf4
vr .
I •

/J L iJ zliIJ
Dif~rY1-f; rJl5m:: ft- J) -r / ft.:: J(KeI ...0 r:

I c)// Ke = )) /
-
0=2/1
cJ
9-3.5
poznat kao Da,rsijeva formula za odredjivanje disipaciJ~..energije na pra-
volinijskom putu. kyip(C?~:.;;..se ~,d~g~l{sp.e:tr,enJa;nt~;?p~3;:.t~,.~r'i";:t-1:
nac.i-IY1<a~'~f:run~5~··./··,~~~jt?~::;ct1ij·~/fu~.c,ije{;6&ig~cr·P~t·~:J(~e-
l>,-;.,·/' r ;'
)/~/ ! >/~;-/,/.//.' .,...':,,:.
.,'- .'·f,/G·~::··.':··· ../'
.,.? /:;,::-~ ....•
,d)'€ #v.eza:.>:.U: ,-ackama; . -,,--,.. ee .« 'U'~":"C-l'v' CEr'b Lt f
~spoden.tntin-
//, /. ".~/ ~ ••..• -- f".~ -~
.'1 , .•., v~"" _.' ~
;-:"1 '''l~ /
'7 -
~ t.~ (, .~ ,
Podaci za funkciju S~ su dati graficki i analiticki. Poznati su
'
ek sper~men an~ rezu It a t i~ k oJ~
t Lani ,.', 0 ~o ~~0, 9
Je db' .•.~straz~vac
~, ~ N'k
1 ~ ura<..y:>.e
rl_ za
uniformno (vjestacki) ohr.dpavljene cijevi s1.9.2. i s1.9.'3.

Za neravnomjernu hrapavost, kakav je po pravilu slucaj sa cijevima u pra-

.kticnoj primjeni (k9mercijalne cijevi)koriste se Modijevi rezultati pri-
- - == _.---------------------
kdzaai na sl.9.4. i 9.5.

f ~?- ~ I _-----;;-:~ r- I
~.C _.-' ~ ""
~. -_co.-·'·
-_.-- =~.-. =:?
~_I
-'
~~
~ -:«
·
~///~~-

- r-. ••• _ _;_ ; _~ I I

 1,1

. t.

4.·;.

~ "?-
.' »: .....
0.1 vTil
'------.
~~/
,".~.,l·:·~..!:r!'llil
---,
-:'-"--Tr~,,:-- -'-,-:
'-~·:i··!'·r::j"il-·::~":I,:;:: n:... '1 '/1'}.<-<
...
! I'll !'··«;,!·-··i··:'I·· - '1
1-"-"-7T-·--""-::-r-:-rR~'" '.:.~..,~!
.•.
::--~,;-::
..' ;'.
I:' ..{~
I .:i>.'!':'·:"i·':!!:'··j· '.t"l! ..'! "(:~"'I'~'~'!~-
I·' ~JI';f,:r::"I~ll
dill·, .. :
l-(t;I·-l~:r-i:I}ln·
. ••
vi rdi!!""""
·.···.·I·!i:r±tI;i~ ..i J:J1III
1 ",J
,.

!IF,lj
'~"'~:J>
:J,+II, -.
: .'1 t' L._, ..,..:L-W.. I.: ;.,.'\' :..[£,):::01...,. , .
I:''''--7"I:--·l'':TT::i;
",.

~EE~W. ,
1" ' ••.•.
~"?l:~j~~ ..:.-f.:..!.. ,t.: l·!iL·-:-·-r:....i·~~
\!~,:i:~:.: ...i.rrn:::::.::_'L_W~:"· :!! ::.";.1
"'\"'l' ·-.·.r.·,~ j··!·.Ll"'.'''-''''-'I"-I··-i ,'hll. ; 'j

I.:,.\, ..~L.:;.::L-_l._ •... ,..lJ ~..·-.. ~""~i.I" '1IK"m' :~

i#l+t("....
;~;!'~(;!\"';~f;tF
j'. 'L
It I f!:;,~f;.!cttftrt~'Gi;:uuu H 'H£,
I;~•. ,',

"";'-'-;-\~I ' H'I""-I "tJ'iTl!{""'"

C
'::'III(flS~~!iiilf~{~'~~!l~
I :
'"
,;! \.:-;
1·!·.::,'i'·\'·l.t"l
fi -~~l"?i\k'l:lit!l
'·II'i'!I:'b.L..;.;L;~--'r·"""·':t"j-, r:
.• r~-'-"-"" r"-::'T_i.,. " l . I :~I'~iJl~;i
'1 '-~' ~- j~1 .Hi
... ,".J I UII.':,
" n I rl;./'.~··!
r •.
ilt·+ ~~"~WI '4 v •

~.~.',. ' .. ': '·f'" '.+ 1':1 I'~l;l

"',--1;·t~:~~J:.!-r:j~~:~ ~'~+~~~+l~ftl:17"~I;';-'~
" ".' !·I·.,. 'I' u..«:.•• :,·t··I., I ~
i'i i;·\Jjl;·,·:iiiJJ 'Ii Till! '<:","}, "II" ~..
'.: "'i~ :

!
.• .JlI._.-:-~_.. 2 4 c5 d
11,,1
2 • 10' 10"
U 11 ,3
1t '--"
_ \!7J~J{) I
i
.'.,'~.'--~-- I
..l

~i e 2.
. I
i: p-tee. ~'I'
~.:,;,_. "' , '.'
11'1 'II"
. I '..l_L. I . -,-_.
I il· I-~
'I! -r:-= l.~.. ~.. ~..•_J .
_'__ ' .
Jt ztJr.4
-'t++n:--:+i'
'-'-' ';-;;1'
.. --, t :1 •.

0.0,J0 TTT ' lY'·-----rT"rtti-"

'I .L.Ll-.. •. -r-r-rr-- r'
- -~-"~·-l-·"'·~~·
"Uj .
: . ~ I '. '-~~
!"".l.:JJl
\ '6=0.050
_L_: 111/1:',11,
r-n-rr:-++;~, ;-t:::Tl~:~
!~:
7"-
(1070 0.01f0 Iii Iii I I TtT!1W'j r '!Tn- j:
\

v r> \
TTTn
0.0.10 I I ,. : ~
_LI,-~--·h- 1M' t: '-illFr';'1-t--i-~':'"
"I I " '·t i' I/!
(1060,
=':-Ff;~ '~+~;-;l"-~~:::~!
I.
. ., n-rl!
fN50 aolO
'0. Off I' •
: :+,-t--~+ ." qill
I V!lb.'(11111 '-•• ~-h j!':'
(1040 I/VYl1cl I tt+l I L.n, I I IIHI o.OfO++1~)~
~-HHF-+
I PW.. '1'U!: L.'
~
\ ;tt
''fl'D.f-P
H-
I'
. ,
(10.10 ,I ,I R' y , 0.0040

(1025 0.0020

0.00f.k
(1020
i (J.OO°W.OOt76 -t . - 11
o.OOO(J I I I I I I
aOfi,

afH2
IIIIIIIIIIH:~-
.r(f.8t'1Re-1.6I;)21~E~m~~~tnmi~~~~m4
f

IIIIIIII
.-

{(Of 0
I If; 217.6 -J82.4 if3- r> -, I =, -~o.oooo51
o ,,~
l a009
aaoe I II I IIIII I I I I
2 .1, ~ 5 6 8 fO 9 2 J 4 56 8 fO f 2 J 4 5' 6 8 10' 2 J 4 f. 6 8 fO 7 2 J 9 5 6 8K~

,
',' - I :1.';

I
I

,
 to

0.05

0.04
- --,
Y//}"//O'I
-, I I I III iI 0.01
1\ 0.008
ReJ(r \. I II""i-l-L I I I I I I 1, ~0.006
0.004
0.025 ~
0.002
002 f-l-;I I I I I I\. <,

0.001
LI 0.0008
~ 0.0006
0.015 R+#=+tt±tt±OIBFR~~t-I=tlli~l§:j 0.0004

0.0002
<,

<, 0.0001
-~I-W-I--W· j ~+W-~~.-+-1-rt11tll"HII~trtifftHit=f=R:ti!j:~
0.000.05
I 1;1111111 I • ..T .... .. H-II I rrnu .J::!

0.01~
0009
.
I
1
11-' II
~ J+I ill I':!-.Qi....
1'1-
~
7"'--2
J_
3-4&8
.uu 0.000.01
. 3
. 56 8 5 2 3 4 5 6 8 106 2 3 4 5 6 810 _ IoBcF
.0.008 ------
10
234568104
---------.
234 JQ. .. _.__.... _ ... _.. -e
_ =D
CJ (J 0000001/
=. .
J'Zfj=0.000.005.

s:«. :J i
 r-:

\\

.- I I I I I I I I
'-

~t
• I
I i
•
Q0Q2

a 054.l \l~ I < i

I !".7 I ,/i i';;-
: ! II I I I ;
\

Q046. OJJ12S
omco
a~1
a038~aO~!~ -4~~~~~~~~~~Y~~~c-~~--~~~
• OIJOSO I
0JJ0If{} i
_ aOO25 \
co: -Q0020
(0 1.4 1.8 2.2 2.6 3,0 3.4 Re X 10->

s t . 9.5

Opseg promjena ~ brojeva, u oba slucaja, se moze podijeliti u

cetiri osnovne oblasti" £?rva oblast je da ?e: PC;!, pri cemu je
?e!<'t' z:
-
2320 za·p~'-kruzne
-
janja. Uticaj hrapavosti je zanemarljiv. Eksperimentlani rezultati se
cijevi. To je oblast laminarnog stru-
-
odlicno-slazu sa teorijski dobijenom vr i jendoscu 9-3.3.
'2
(St = r-c:
~~ ). Druga
-

---
oblast se krece priblizno u grnaicama
rise promjena rezima strujanja i poznata je kao kriticna oblast. Laminarno
2000~,' e~4000. Ovu oblast karakte-

strujanje prelazi u trubulentno i koeficijent trenja na Za uni-

formno ohrapavljene cijevi uticaj hrapavostije' i dalje zanemarljiv (uko-
liko nije izrazito velika) sto se moze vidjeti sa dijagrama sl.9.2 i~9.3.
dok se kod komercijalnih cijevi ovaj uticaj mora :uzeti ~ obzir sl.9.5.
Tre~~ oblast je poznata kao prelazna oblast. Strujanje u ovoj oblasti
-"--'-- -.----
je turbulentno dok se termin prelaznosti odnosi na prelaz od dominantnog
uticaja ~e broja, u oblasti manjih ~brojeva , ka dominantnom uticaju
hrapavosti za relativno velike ~e brojeve. Koeficijent trenja je funkcija
1e broja i relativne hrapavosti za obije v;ste cijevi (vjestacki ohrap;:-
vljene i komercijalne). Prakticno ne postoji neka ostra granica prelaza
--
izmedju ~ve zone i cetvrte zone u kojoj je dominantan uticaj hrapavosti. /.~_
~ ~ , "/) ZIl-6-3'81.'1c.?J
Moze se, prema Altsulu uzeti da se treca zona prostire do ~e= _ .
a:
Uticaj 1?e broja u ovoj oblasti, pri datoj hrapavosti je razlicit za uni-
formno ohrapavljene i komercijalne cijevi. Za razliku od uniformno ohrapa-
vljenih cijevl kOd Kojih prvo opada a zatim raste do neke vrijednosti
nezavisne od 1?e broja, kpd komercijalnih cijevi postepeno opada do neke
konstantne vrijednosti. Uticaj relativne hrapavosti, cije su vrijednosti
za razne vrste cijevi date u ddodatkuB se ranije' ispoljava ukoliko je
hrapavost veca. Tako npr. relativna hrapavost od a =0,006 dolazi'do izraza-
ja v c: c pri 72c"/
4000, dok hrapavost od ~~ 000005 nece imati nikakav
uticaj na koeficijent t.r enj a dok k'e broj ne predje granicu od;2('=105. Ovu
pojavu je lako objasniti ako se ima u vidu da se pri turbulentnom strujanju
 1~

formira tzv. laminarni sloj neposrendo uz cvrstu konturu. Debljina ovog

sLo ja zav i.s L .od brzine strujanja odnosno )l?ebrojai opada sa porastom ovog
broja. Uticaj neravnina ce doci do izrazaja same ukoliko one prodiru kroz
ovaj sloj u polje turbulentnog strujanja. ocigledno je, prema tome, da ce
uticaj velikih neravnina biti neznatan pri malim~ brojevima jer su prek-
rivene relatinvo debelim laminarnim slojem i obratno. U cetvrtoj oblasti
koeficijent trenja zavisi samo ad relativne hrapavosti i za cijev datog
-
pr-ecnfka je kon~an -(~a~n ad k ). Irna jucL to u vidu disipacija ene-
rgije je proporcionalna kvadratu brzine pa je ova oblast poznata i kao
-«--
kvadratna ili oblast potpune hrapavosti. Energija struje u ovoj oblasti
se transformise u energiju vrtloga koji se stvaraju iza neravnina. Ovi
",- -- r-

v~lozi se raspadaju taka da dolazi do disipacije njihove kineticke ener-

~je u toplotu:
Rezultati prikazani na predhodnim dijagrmaima se osim za kruzne
cijevi za koje su prvenstveno namijenjeni, mogu koristiti i za cijevi pra-
vougaonog poprecnog presjeka. Potrebno je u izraz~~-3.5 umjesto precnika
cijevi D staviti _
11 ~ itA- ....J /) /J
v

~Q~;E~S5d::,
• •

Ve - U Zbf r-~
:?d- c;7jf~~I~ c.'-/ r ar-rc c"n/ ILl~Jj--C/C J 0- 2-6-/-; 0-.
%"---- od, (~I (J-j' h~·( "C/C,71 l (-fC-/1..{C1 /2· a.1~(/7';'rf f;'-) cI e:..~~3.6
~/r.., lY'c., CIYr/o .- ' ~
Dobijeni rezultati se dobra slazu sa ekspeir
gaone poprecne presjeke sa odnosom stranic ~~5 ~i Z3 -. Ist;tako, r ezu-
ltat'i prikazani na dijagramima sl.9.2 do sl.9. se mogu primijeniti i pri
nestacionarnom strujanju ukoliko promjene brzine nijesu isuvise velike.

Pored navedenih dijagrama postoji i niz obrazaca koji se koriste

za odredjivanje koeficijenta trenja J+. Nijedan ad ovih obrazaca nije u
potpunosti univerzalan vec je oblast njihove primjene ogranicena odgova-
rajucim vrijendostima ~ brojeva i relativne hrapavosti
---- ~
a ... Poznati su .•.

-
~- -

sledeci obrasci, koji vaze za tehnicki glatke cijevi i odredjeni opseg

promjene
.
Re br-o jevar e. -

Obrazac Blazijusa

0.316
Sf -z:
72/,25
4000< /2e < IOu co c.) 9-3.7

2.\ Formula Altsula

~ -
~t - / -.-. )?c .> tooo 9-3.8.
(/ 2 (;J 12<2 - J. 6VZ) z /
 I! (..,
I

i'

3. Formula Karmana i Prantla

l
,,:::>
72(;3 » qOOcJ,
ft = (.l ~C; (kc? fif) - 0. 8).2 9-3.9

Za hrapave komercijalne cijevi, u oblasti u kojoj se mora uzati uticaj

~~ broja i relativne hrapavosti d najcesce se primjenjuju sledect i~~i:
- ~
1. Formula Kolbruka
/j
~ - --------------~~-
j ~-{rJ /1 . ( .2, Sf
, -r })7:!' / 20QF; ~.V' _ < Z <~«so
tc« ~r;:; r, ~ 9-3.10.
t: ~·"Pe!ft
L
..;,71/
C:
-=O.06:J'!; C C)-

2. Formula Altsula

f: = 0'1f(cT+- bg) tJ.2S"" :logO f) .5"60

pe
o- < I<e <
c!
= 9-3.11

Ova formula se prvenstveno primjenjuje za relativnu hrapavost u granicama

-..
0.0008 <6 -< 0.0125.

dnosti "R.e brojeva

sti se najcesce
(Pc> s:{)
Formule Kalbruka i Alstula se mogu koristiti i za velike vrije-

CJ
sa relativno visokom t acncscu . U ovoj obla
koriste granicne vrijednosti ovih formula koji se dobijaju
kada se zanemare clanovi koji sadrze 72'f ;
e
-I =c>:
~- .. "'-"7)
...-=>
I.. l
z: /"; j ~I
'_,'I l
.~r::/-tS
Vi ;:f(2 > v •...•
_)
9-3.12
r~ 0"'.
Jt r: I
,/;/"/--/ -5, 1 !,
,J

r c'd,ff /
c)

kao i K~rm~n-Pr~ndtlov obrazac

A - :J lrJ.J
/":« _I'/-; -:-.., - /,,~,.-'
.».. '.-' ''/
-_ -
cJ
-=1 r: ' ,. •• I"'
!',-e ;~ --==
y
9-3.13
7/fl C
Formula Alstula se svodi na izraz Blasiusa k~d cJ~O a formula Kolbruka
na formulu Kormana i Prondtla 9-3.9.

vV
 Q

to licnikj

9-3.14

predstavlja gubitak energ~ o jedinici duzine odnosno hidraulicni pad

ili nagib cijevi ili kanala. 1z izraza 7-2.15 slijedi da je

Us = c 7/RI,·I c= 7/ li
!
y CI 9-3.15
AVO je poznata Sezijeva formula koja vazi za cijevi proizvoljnog poprecnog
presjeka. Koeficijent C_ se odredjuje ekspeirmentalnim putem kao i koefi-
.
cijent trenja ~ t . Postoji nekoliko formula od kojih je najpoznatija
Maningova
./

_ f V G :_:_«: .J
~ ?L//'
--I'I. . -::--. '>
/. j./
/) ~ r-:
U..•...I } -"<, »: __ ...
.
..:::

\ c r7 /
~ I. I

9- 3.16.

Koeficijent n zavisi od vrste cijevi i dat je tablearno u dodatku B. Ova

formula ima prvenstvenu primjenu pri strujanju u otvorenim kanalima. Kada
je u pitailju st~ujanje kcoz cijevi, p0ced navedcnih ugcanlcenja koja se
~
odnose na precnik i brzinu treba irnati u vidu da ova formula daje dobre
rezultate sarno za turbulentno strujanje i relativno hrapave cijevi. 1zmedju
koeficijenta ~ ('C
¥~
postoji odredjena veza. Za cijev kruznog poprecnog
presjeka ce, na osnovu 9~3.5 biti

c 7,f8ii
r r:
-=
9- 3.17
 /j :')

odnosno c
n:= 721 tift -.
8~ 9-3.18

Pored navedenih u upotrebi je i Hazen-vilijamsova formula

,. 0, G ? __ a s ~ r I-'? ~/
• ,.J
'~/s - a. 8 S CI.J 1-</ J2 /, -
/ /
,7)
~~
~ tJ 0:;; /n ,
..
2;.!' ~..;;, <s
/ 9-3.19

koja daje dobre rezultate za cijevi umjerene hrapavosti (npr. liveno gvo-
zdje) pri turbulentnom strujanju. Podaci za konstantu c7r~r, koja zavisi
od vrste materijala su dati u dodatku B.

8~Okalna

Ova disipacija, 'pcznat

disipacija energije \

a kao lokalni gubitak energi je\ se odnosi

@
, .•. .

na djelove cijevi relativno male duzine sa irzazitim pro~jenama poprecnog

presjeka, strujnog toka ili pravca strujanja. To su nagla prosirenja i
- > - - - ---.:....--'-----

suzenja, koljena, ventili i sl. ,Disipaciju (gubitak) energije se moze odr~-

diti metodom dimenzijske analize,na' slican nacin kao i u slucaju disipa-
cije na pravolinijskom dijelu cjevovoda konstantnog poprecno~ presjeka.
Ako se predpsotavi da ce gubitak energije po jedinici mase :,j;;n biti
. . ~-----------
funkcija; precnika cjevovoda D pocev od koga' dolazi do lokalne promjene
strujnog toka, neke karakteristicne dimenzije ~ prostora na kome se odvi-
~
ja lokalna promjena (npr poluprecniku krivine, prc~nika posle naglog pro-
sirenja ili suzenja, hoda ventila i sl.), viskoznosti ?' brzine strujanja
1IS, na poce tku ili kraju lokalne promjene i gustine fluida .(, slijedi:

~[ = J
~}n'
,'"

/rJ
,..•.
t-'J)
: r1..;)/ t:J g'/~
\ / i..-{, /J)
.' \
9-4.1
c;/ j . -.~' (., •

Primjenom metode dimenzijske analize, uzimajuci ~ i jD

~~ ~_
~.
kao predst-
avnike osnovnih dimenzija, dobija se sledeca vez~

~tR'-r(s ~(), 9-4.2

koj~ sa ~a~a ndpisati u obliku

S~frib:5!p.~t},
vl..
t g' \
/"../
;1--'/1/; .•
",'
.:f: ...J
7

-4
I

I
9-4.3.
c- :.~
Funkcija ) je poznata kao koeficijent lokalnog otpora. Ova
funkcija, kao ~to se vidi na osnovu dobijenog rezultata, z2visi od geometri-
jskih karakteristika strujnog toka ;- 1?e broja. =
----'=-
 jd--

Eksperimentalnim putem je utvrdjeno da je uticaj ~ broja pr I

~ turbulentnom strujanju zanemarljiv~~oeficijent lokalnog otoora re, p~a
tome, biti isti za sva geometrijkt slicna strujna palja.
------------------------------------
Ponekad se ~kalni gubitak izrazava ekvivalentnom duzinom cje-
vovoda (~)eOdnosno ekvivalentnom disipacijom (gubitkom) usled unutras~jeg
trenja na pravolinijskom putu. U tom slucaju se umjesto koeficijenta ~
daje u odgovar ajuc im tabelama 'cl;vivalentni odnos (.£) e. a gubitak s'e
odredjuje iz izraza 9-3.5. Ovaj metod daje prihvatljive rezultate sarno
za'~eli~e brojeve i relativno hrapave cijevi~.
Detaljni padaci za kaeficijent fakalnih gubitaka se rnoqu naci u
odgovarajucim prirucnicirna iz Mehanike f1uida.
U ovom poglavlju ce biti analizirani sarno najinteresantniji
slucajevi, koji se najcesce srecu pri rjesavanju prakticnih problema.

deu ~£~
I
, \ 9.4.1.
._
Lokalni gubitak na ulazu u Cje~

Na sl.9.6. je prikazana linija statickog pritiska LSP i linija

mehanicke energije (energijska linija) pri strujanju na ulazu u neki
cjevovod.
Fluidni djelici koji iz rezervQara
(1-' .:
. >'lh'l L ulaze u cjevovod ne mogu, usl~d
h'.- "1-
! '>""-p'
j-
t.l. i £.l..! ~ ');' inercije, naglo promjeniti pravac
,.;
~ ~ kretanja.i priljubiti se uz zid cje-
v2
: t;.: ~
LSp
2g ;r
r.
vovoda, taka da se na ulazu formira ,
r~~ .
I str~jna cijev ciji je oblik prikazan
I
j ~! I.j II E- na sl. 9.6. U prostoru izmedju stru-
~"'~~~ 'Y I jne cijevi i zida cjevovoda dolazi do
(~ c ~~n

dolazi do smanjenja brzine i povecanja pritiska sto takodje uslovljava

--------------~~~------------
~to neregularno vrtlozno strujanje.
~
Od tacke C pa nadalje str~no
pcljc je ~2g~larn0 sa 0dg0varaju~im ~zv. razvijenim profilom brzine pr'i
turbulentnom strujanju koji se moze odrediti poluempirijskim ili ekspe~i-
mentalnim putem
Lokalni gubitak se, prema tome, ostvaFuje Pove-
na dijelu AC
~
cana turbulencija i izrazito vrtlozno kretanje na ovom dijelu cijevi iza-
0\
zivaju znatno vecu disipaciju energije od energije oja bi se "izgubila"
na dijelu cijevi iste duzine pri turbulentl~om strujanju sa razvijenim
profilom brzineQ Razlika hm izmedju totalnog i ovog gubitka predstavlja
 '/")

.~

lokalni gubitak odnosno gubitak koji je nastao us led nekih lokalnih uslova
strujanja i moze se, na osnovu 9-4.3, napisati u obliku

;/
~?J.{L= s: 29 1/2
I 9-4.4.

pri cemu je@rednja brzina u cjevovodu a Tv oeficijent lokalnog gubitka

cIje su vrijednosti date na sl. 9.7.

l -~
l 1f=i
~
_I T-
(alj{"O.04 (~lf4.-0.5 (cttt"'O.8

Slo9.7

Ovaj lokalni gubitak se prvenstveno ostvaruje na dijelu c,ievovoda Be

usled, kao sto je navedeno, vrtloznosti koja nastaje kao posledica smanjenja
brzine i povecanja pritiska u ovoj oblasti. S druge strane ova pojava
--~~~~~~--~~~~--~~'
zavisi od inteziteta suzenja strujne
-
cijevi na ulazu u cjevovod koji je
--
-
uslov1jen geometrijom samog u1aza. Prema tome, uko1iko je ulaz tako obli-
~ .
---
kovan da je suzenje strujne cijevi svedeno na minimum gubitak na u1azu
ce biti zanemarljiv, sl. 9.7-a, i obratno. ...,

~Loka1ni gubitak usled nag10g suzenja cjevovoda

Ovaj slucaj strujanja je prikazan na sl. 9.8.

"-

....•- ...~. 'f· "-. _ ....

f,
~J h£J
2g .

t: .
_--,I:r-l-:L 5H
rt
\ ~b~..J-'-»JJ-,-!.->
-7----'----------....:::::: -= _-:_-= =-.= ='.1 ~ .~..;:;~ ~.....,..., ~..j~

-11;'
'v;'- ~r>:f=. -....,-.~
~,..,
- l ~

I - J 1 F

\J C
Slo9.8

,
~
 (J
o

~~a slike se vidi da dOlaZi,d~naglog pada pritiska usled povecanja brzine

i disipacije.energije kao posledice intezivne vrtloznosti koja nastaje na
dijelu DE cjevovoda. Strujna slika na dijelu CE je slicna prethodnom sl~-
~ >

caju strujanja (strujanje na ulazu u cjevovod). Gibutak energije se moze

odrediti iz izraza

;J 1 ,V
V2
Z

/7tk=}; 20 9-4.5.
a
Koefici;nt lokalnog gUbitk@;C dat u sledecoj tabeli u funk-
ciji odnosa precnika ~jlj?1.

c-
! .J}z
;.J} -I

J.1I
,. r~-I-lrC2
_;_
" "-.' L')~l-
1'3 0
;<-"
/
,./ . ./"'110./,(
. ,1
._~_!-~.I""';
", '"

,C)
-o r s:
I!/
I
'j7.

17.7'...l
J ••

.." "')'...J
"
.J. (~
.".,If~_
I'·,r
0.,~.-I
7(
_
''!:~

.'
1') ..:, J,e I~; /2
•
r
.
I -.

0.;../ I:)"f .J.!,:;, 1:1.,;

" ~r
-...".
"'.,
" ,~." "'I

-
•

I
~
.
-.I
I

Pritisak na zidu cijevi u presjeku C je, usled usporenja fluida, veci od

pritiska u centru cijevi (isprekidana linija). Efekat usporavnja i centri-
~- -_.
fugalnih sila usled promjene pravca kretanja fluidnih djelica na ovom dij-
elu cjevovoda moze dovesti i do povecanja pritiska u odnosu na uzvodni
presjek B.

~okalni gubitak usled naglog prosirenjacjevovoda

Promjena statickog pritiska, kineticke i "izgubljene" energije

duz ose cijevi je prikazana na sl.9.9.

n"b

/I
I:
1 _ v,'
LJ'
lV,2 I' 2g
1
2g
tc 't

I' :, .~~ [.~

-.-J
vr_~ I
0> ~
mI ~:..
~_ :
~:==-=- Q)"f ~
\
F t
-1.
•• ~s
--~~~'-----aB--]I~~~- E
-A CIJ ZD

Sl.9.9.
 c::......(....

Pritisak u centru cijevi (isprekidana linija) je nesto veci od pritiska na

.
zidu usled intezivnog vrtloznog kretanja u blizini zida u oblasti CEo
- Pora-
- - .-- - - ------
st pritiska na dijelu CF nastaje usled smanjenja brzine. Medjutim, ovaj
- rl

porast je manji od onog koji bi se ostvario pri strujanju savrsenog fluida

sto je posljedica disipacije energije u ovoj oblasti. Gubitak energije pri
- 1
naglo~ prosirenju cjevovoda je veci od odgovarjauceg gubitka pri naglom
suzenju usled pojave nestabilnosti koja je karakteristicna za divergentne
~
strujne tokove. U ovakvim tokovima dolazi do odvajanja makro vrtloga od
,
----------------------
zida u oblasti CEo Ovi vrtlozi se nizvodno pojavljuju u vidu tzv. turbyle-
ntnih mrlja. Pored toga, u divergentnim tokovima dolazi do formiranja mak-
"::=0 l
ro vrtloga i u centralnom dijelu strujnog polja. Sve ovo doprinosi da se
konverzija kineticke energije iz presjeka B u potencijalnu u presjeku F
odvija sa manjim stepenom korisnog dejstva od konverzije potencijalne ene-
rgije u kineticku u slucaju naglog suzenja cjevovoda •

.Strujanje fluida pri naglom prosirenju cjevovoda je karakterist-

icno po tome sto je to pr~~ticno jc1.tni slucaj strujanja kada se lokalni
gUb~tak energije mo~eodrediti i analitickim putem. U tom cilju se koristi
:;;?--"
'-.
Bernulijeva jednacina za presjeke CD i CD.
0( 1.f, l .J.. 11 + oz; = c{ 1JiL + 4- I- g'z;z r: Cl;:;tp
2. I
s CI 2 ~ c/ (J' 9-4.6.

i zakon 0 promjeni kolicine kretanja primjenjen na cjelokupnu fluidnu masu

izmedju presjeka d) i ® ;' .-~
>, __ :":;11

(b24(~-
·~w
~) '1./
i
~12 9-4.7.

ad sila koje djeluju na fluidnu masu izmedju navedenih presjeka u pravcu

-........"
ose cijevi (j) treba uzeti .€Iu pritiskD- tezinu"""ok se sila trenja moze
prakticno zanemariti zbog relativno male duzine oblasti CF i malog gradi-
jenta brzine na zidu cijevi u toj oblasti;

I !fi. "/1/12 - JUI'L -f 6<;£11;j. J 7;, z:

9-4.8.

S obzirom da je za horizontalnu cijev r: r: II" ;--::- /l I -:."'")

4
~ ~'''I U -
('Opstem sIuca ju bi bilo 6SIn t.::. III f (Zr2J )~
\ i Lmajuc i, u vidu da je //1 v~:- III V; slijedi

.
t ~If -
_ f).
I::> 2.:i
·,r·
/.;W,-Ul/
v
/
-,~
_
,1
c< if, - (:' ..::
-,
;?~)
,~
:" ..,; /
...J
9-4.9

odnosno za ::::_ I
rZ '.' _

L
!1;/J: /7 (!!:-l{J
l
9-4.10.
\ /,.... -
_,i ...•.
-'Jo"
'"
 ".1 - I

1)

Ovaj izraz se moze napisati i u ob1iku

() 11:. t,

f;~ =: fd 2. tiJ 9-4.11

pri cemu je

fd = p ( AIJ_~ -1)Z, 9-4.12

Najoe.ce se, pri odredjivanju ovog lokalnog gubitka uzima da j~ 1.

~okalni gubitak na izlazu iz cjevovoda

Ovaj gubitak predsta1vja specija1an slucaj strujanja pri nag10m

pr-osi reriju kada flz. ~ 00 c' tr:~
z:
c) • Na osnovu izraza 9-4.9 slijedi
I ".v-z..
/, 11-1 = C<;q 9-4.13
Hi, s obzirom na 0( ~ 1
/J 07..
f}ln z: !l . 9-4.14

Cje10kupna kineticka e~gija na iz1azu iz cijevi se us1ed vrt10zenja

,
transformise u toplotu. Na sl. 9-10 su prikazani raz1iciti tipovi iz1aznih
o

ob1ika cjevovoda. Gubitak energije za sva tri slucaja je isti i moze se

odrediti iz izraza 9-4.14.

A1-~
" ::::::.~
\?'L ~ 0
/ \
'!I'
•• \ ~
if
,..1/
0- ~;\

\! 1 ,-------------------------------------
v V, f!
~J"v Yj YIv
Sl.9-10.
~
~lbitak energije pri postepenom suzenju'i prosirenju
~~evovoda
Gubitak energije pri nag10m suzenju i1i prosirenju cjevo-
voda se moze smanjiti ako se suzenje odnosno prosirenje izvede postepeno,
sto se najcesce postize upotrebom konusa razlicitih duzina.
Gubitak energije pri postepenom suzenju /
---
I 9-4. 15 .
-Attt= S~
I
(

~,
 -(

•
rvenstveno zavisi od ug1a e nagiba konusa uko1iko se odnos precnika krece
u grnaicama 0-.3 <.. ])! <. 0 r: . Odgovarajuci podaci su dati na sl.9. 14.
-.P~__ '0

@ f;cl

30 a 02
46 f). of;

60 0.07

S1.9 •11 .

Pri postepenom prosirenju -• strujanju u difuzoru,

~ _
sl.9.12, gubitak
r
energije
se mo~e izraziti kao zbir~i uticaj dva faktora.

~
),i~El
~J" -1---' lS? I _ -
--
'\J
-
!
L, .-
~_
- --- -
:----=L~- --.

J- _r t ~ • _ __ ."

-'.:
r .=.
..~~: .:. ->.
=~ -~------- ;::...-~-~~~,:
, -, _"_.
- ~ -
1
I
- . r •..'- ./ .' /" -,
-=_~L-:- --
. ~ ..~ _
i ~
U~

=-- lH _.. ,
-"1-_-_
.c:

- --... /./ - =-" '- .... _

,~/
.. /~
./ --::-._..:.
_" --r
_

'- - -- L
_ • _ \_

-- -- -- - ~ -.... ••. "./ it'"

- -~
c 7\

\S1.9.12.

redstav1ja uObicajene gubitke us1ed unutrasnjeg trenja na pravo1ini-

jskom putu koji bi se pojavi1i pri strujanju kroz pravu kruznu cijev kons-
tantnog precnika. Ovi gubici su prikazani 1inijom F na sl. 9.13(a). ~a konus
datog odnosa precnika D2/D1 oni ce biti uto1iko manji uko1iko je veci ugao
konusa (manja duzina).

<,

~ 0.21 ~\ I 1 1 1 /1.LJ
<,
\)~
• I
I,
lo§!EE;
12'

0.8
- - _.
I
-- - ..~

I
,~, I I
-f '-- .- _.1-._--

0.11 1 .\ I 1 ;r ! 1
0.6,-

·0.4
.. "
0.2 v/

-l 8 I;:
o
o 20 40 60 90 120 180 -
c(
(a.) (6)

:L q(J
o

~faktor, reprezentuje gubitke us1ed pojave makro vrt10ga

odnosno strujanja u pravcima koji se ne pok1apaju sa glavnim pravcem stru-
janja. Ovi gubici su prikazani 1inijom T i ocig1endo ce rasti sa porastom
ug1a difuzora eX. Zbirni uticaj oba faktora je dat na dijagrmau sl.9.13 (b)
sa koga se moze odrediti koeficijent gUbitaka~'a zatim iz izraza
(V " ...;1/"')
U _
z.. z
tUA ~ i: 20,
o
9-4.16

disipacija energije us1ed postepenog prosirenja cjevovoda.

~. Gubitak energije usled promjene glavnog pravca strujanja \

Ovaj gubitak se ug1avnom pojav1juje u krivinama raz1icitog po1u-

:;::>'"' - -- ..••,
precnika i ug1a promjene pravca, i nastaje us1ed
tzv. zoni odvajanja sl. 9-14(a).

\ ~~.

~
I_!
I

:X' ~

r
~
( 0.) (~) ~

ij
~
oJ

31.9.14
Gubitak energije se odredjuje iz iZRaza

o
/!. _'f _?f2
ntJ1 - j~o .z o a 9-4.17

~KOefiCijent gubitaka 1;0' koji prvenstvneo zavisi od krivine koljena, dat

je u sledecoj tabeli za kruzni presjek.

72/J) 1 2. 4' 6 I g -10

I
...0
\ 0
.....,/
t-
("'0
v
17
I'"
-7
-
~._.
C {J •
-1/) 1 ,{,r
-'1 I:" s c t
()
~!
2.-1 1-:v":':,.,::"I
C
/1 -
v·:; (..,
._
'7
I
,

Za vodove pravougaonog poprecnog presjeka sl.9.14(~) koeficijent

loka1nog otpora zavisi od broja i vrste usmjerivaca, dimenzija poprecnog
presjeka, dimenzija krivine na spoju, Pe broja i k~ece se u granicama od ~
0.5 kad nema usmejrtvaca do 0.3 pri norma1nom broju usmjer-Lvaca , c.' il?.=2r/O.
Pri smanjenju ~broja vrijendost ovih lokalnih otpora raste i moze se
udvcs t ruc i t t pr i. Re = 3 104•
 •
Gubitak energije pri strujanju kroz ventile i SPOje;~'
----------~~~~------~~----------------~~~/
~okalni otpori pri strujanju kroz ventile zavise od vrs\e,
dimenz{ja i stepena otvorenosti ven~ila. Za potpuno otvoren ventil prfka-
zanosna sl. 9-15(a) koeficijent otproa je ~=0.2 dok ce za poluotvoren ven-
til biti 5.6. Za potpuno otvorene ventile prikazane na sl. 9-15 (b) i
9.15 (c) koeficijent otpora je 3.4 i 7.8, dok za slucaj prikazan na sl.
9-15 (d) zavisi od ugla ~ i precnika otvora prikljucka D i krece se u gra-
nicama od =5.5 pri D=350 romdo r =11 pri
D=13 m ic(=45°. Pri pora~,tu
ugla cJ. koeficijent 10kalnog otpora takodje raste i pri cX=900 veci je za
oko 50% u odnosu na navedene vrijendosti.

_-1-

- - -
~
(()

,
II'

f-i,,~t:=sj"J'
\

I
•..I~
.".'.~

I'

"~ u "~.. __~

.,
j,
. .~

"";7
.~~
/l:J\
<r.:
/;'-;1'

lC)
(J)

sL, q,/~
u spo~eve spadaju razli~ite vrste koljena, ~SPOjeVa i sl. Koeficijent
10kalnog otpora zavisi od vrste spoja, kao i vrste i dimenzija prirubnice.
Za koljena ciji se odnos poluprecnika krivine i precnika cijevi krece u
granicama 1.35-1.70 sa prirubnicom u obliku navoja na unutrasnjim povrsi-
nama krajeva koljena, koeficijent otpora iznosi oko 0,4 pri uglu skretanja
od 450 odnosno 0.9 i 1.1. za uglove ksretanja od 900 i 1800. Za T spojeve,
kao i spojeve pod uglom razlitim od 900 koeficijent otpor~ zavisi od odnosa
i

poprecnih presjeka cijevi koje sespajaju kao i odnosa protoka fluida u

cijevima prije spoja. Tako npr. pri uglu od 900, kada suovi odnosi jed-
naki jeidnici, koeficijent otpora iznosij=l za glavni pravac odnosno
i;2.3. za bocni pravac.
Pad pritiska se odredjuje na osnovu ovih koeficijenata i odgovarajucih
brzina strujanja u presjecima neposredno ispred spoja.
 --
e

.~.5.Proracun cjevovoda

Cjevovodi mogu prema geometrijskoj konfiguraciji, biti rel-

ativno jednostanvi u vidu jednog voda koji povezuje mjesto snadbijevanja
i potrosnje. Ovakvi cjevovod se najcesce srecu pod nazivom jednovodnih
ili prostih cjevovoda. Cjevovodi koji se granaju u vise pravaca, cime
je omoguceno simultano snadbijevanje veceg broja potrosaca ili dovod flu-
ida sa vise mjesta, poznati su kao visevodni ili slozeni cjevovodi.
Cijevne mreze su slozeni cjevovodi koji sadrze jedaR ili vise vodova u
vidu zatvorenog prstena, Problem strujanja u sva tri slucaja se rjesava
...--~ --
primjenom energijske jednacine, jednacine kontinuiteta i odgovarajucih
.izraza
~=-----------------------------
ili dijagrama koji sluze za odredjivanje disipacije energije. U
zavisnosti od slozenosti cjevovoda moze se pojaviti jedna ili sistem ugla-
vnom nelinearnih jednacina sa odgovarjaucim brojem nepoznatih . Rjesavanje
ovih jednacina se vrsi nekom od poznatih numerickih metoda koje su pose-
bno prilagodjene za ovu vrstu problema.
Tipican problem koji se cesto pojavljuje u praksi je pro-
jektovanje postrojenja za snadbijevanje potrosaca vodom. Ova postrojenja
u hidrualicnom smislu predstavljaju veoma slozene sisteme. Najcesce se
sastoje od sljedecih djelova: uredjajiza uzimanje sirove vode iz rijeke,
jezera ili bunara, uredjaj za preciscavanje i obradu sirove vode, rezervo-
ara za cistu vodu, glavnog pumpnog postrojenja, rezervoara za odrzavanje
potrebnog pritiska u cijevnoj mrezi, magistralnog cjevovoda za napajanje
cijevne mreze i magistralne cijevne mreze.
Cijevi mogu biti od r41licitog materijala. Izbor se vrsi
prema uslovima eksplaotaicje, pri cemu posebno treba voditi racuna 0 pri-
.•..• tisku u cijevima vrsti fluida koji se transportuje , mehanickim opterece-
njima cijevi duz trase (seizmicka opterecenja, blizina zeljeznickih pruga
i sl.), uslovima eksploatacije (pojava hidraulicnih udara ), mogucno
sti zastite od korozije itd.

~JednOVOdni (prost) cjevovod

~ Promenljive koje se pojalvjuju pri proracunu prostog cje-

vovoda su : napor pumpe Hp, duzina cjevovoda L, protok fluida G2 i precnik
cjevovoda D. Ove promenljive su povezane energijskom jednacinom;

Hp = !{L U~J)J·.
I
9-5.1
 -c

Bilo koja od ovih promenljivih moze biti nepoznata, dok su ostale najcesce
_ _ oL. _. ~

ustC.vljene zahtjevirna i pOlozajem potrosaca uslovirna na trzistu i sl. Uko-

----~-----------------------------------------------------~
liko se transport fluida vrsi slobodnim padom sa viseg na nizi nivo (raz-
-J
lika nivoa H) onda je H =0 , odnosno
p. --

1/:: 1{1, a,») , 9-5.2

Pritisci na pocetku i kraju cjevovodas¥najcesee isti. U suprotnom ce se

pojaviti i razlika pritiska tako da ee, u najopstijem slucaju biti

~):JfHpff/=j(!'/rJ,.JJ) . 9-5.3.
f~
Najcesei oblik prostog cjevovoda je magistralni cjevovod relativno velike
'-
~uzine koji sluzi za dovod flui~a od mjesta snadbijevanja do cije~e m~e.
Kapacitet cjevovoda se odredjuje na osnovu zahtjeva potrosaca (npr. potre-
bna kolicina vode po jednom stanovniku u gradskim naseljima je oko 150 I/dan
itd.) Iskustveni podaci pokazuju da su optimalne srednje brzine strujanja
u cijevima u grnaicama od 0.8-2 m/s. Poslije usvojene brzine strujanja na
osnovu poznatog protoka odrejduje se, iz jednacine kontinuiteta, precnik
cjevovoda.

----
..--------------~--
Izbor vrste cijevi (prema materijaluoo(k8~a
~
su izradjene) se
vrsi na osnovu vrste fluida, uslova eksploatacije, oblika trase, stanja na
-
trzistu i sl. Za dati materijal od koga je izradjena cijev, precnik cijevi
-,- n ••• _ J _ r9

i pr-o t ok , prvo se o~redi relativna hrapavost d::'jj i Rejnoldsov broj?e a

na osnovu njih, koristeei neki od dijagrama ili obrazaca datih u odjeljku
---
9.3, disipacija energije na pravolinijskom putu. Lokalni gubici , koji se
najcesee zanemaruju pri strujanju kroz magistralne cjevovode, mogu se za-
visno od geometrijske konfiguracije cjevovoda odrediti pomoeu odgovaraju-
eih obrazaca i tabela datih u odjelku 9.4. ~~n~no se, iz energijske
jednacine odredjuje napor pumpe ili odgovarajuea visinska razlika potrebna
za obezbjedjenje datog protoka.
Iz navedenog postupka je ocigledno da problem nije jedno-
znacno odredjen. Izbor brzine strujanja se moze vrsiti u relativno sirokim
granicama. Veee brzi~ ee usloviti cjevovod manj~ recnika (manja inve-
5ticiona ulaganja), dok ee napor pumpe (energija potrebna za tr~port
..-:,- --

fluida) biti veei i obranto. U cilju dobijanja optimalnog rjesenja potre-

bno je izvrsiti ekonomski proracun koji treba d~obuhvati niz uslova koji
trenutno v1adaju na trzistu" kao i odgovarjaueu dinamiku kretanja troskova
energije i odrzavanja, vijek trajanja cjevovoda i 51.
 ~-=

Pored upravo navedenog tipicnog problema kada su poznati:

protok Q, duz i na "L) i , na osnovu usvojene brzine, pr-ecn Lk cjevovoda~
a treba,odrediti napor pumpe Hp ili potreonu visinsku razliku H mogu se
pojifti sledeci slucajevi:
~ Nepoznat~ je duzina cjevovoda L datog precnika D na koju pumpa napora
Hp maze obezbijediti dati protok Q, Ona se maze odrediti iz energijske
jednacine pri cemu se prvo, na osnovu sracunatog ~ broja i relativne
hrapavosti, izvrsi izbor koeficijenta trenja
r+
It,' V\>;\A<;!L. to2LM,"& 1
b) Poznati su napor pumpe~, precnik D i duzina cjevovoda L. Nepoznata
je kolicina (protok) 6L fluida koji se maze transportovati ovakvim cje- _./

vovodom. Prvo se predpsotavi rezim strujanja, koji je najcesce turbulen-

tan, zatim se za predpsotavljeni rezim i poznatu relativnu hrapavost
odredi koeficijent trenjalG. Iz energijske jednacine slijedi brzina stru-

b
--- janja odnosno protok fluida i ~~ broj koji odgovaraju toj brzini. Na osno
vu dobijenog ~e broja provjerava se predpostavka a rezimu strujanja. Uko-
liko nije tacna odrejduje se nova vrijednost koeficijentu trenja Jf.t
koja odgovara tom ~e broju i postupak ponavlja sve dotle dok se ne dobi-
ju dvije uzastopne vrijednosti koje se.r~tiikuju za neku malu zanemarljivu
velicinu.

c) Poznati su napor pumpe, duzina cjevovoda i protok fluida dok treba

odrediti odgovarajuci precnik cjevovoda. Proracun je najlakse izvrsiti
iterativnim putem na taj nacin sto se usvoji neki precnik D i ~sracuna
napor pumpe koji odgovara tom preceniku. Ukoliko je ovako dobijeni napor
veci ad zadatog proracun treba ponoviti sa vecim precnikom i obratno sve
,.., dok razlika izmedju proracunate i zadate vrijednosti ne bude zanemarljiva.

~ Visevodni (slozen) cjevovod 4/

~ <~

Na sl.~e sematski prikazana uObicajena ~arijanta

slozenog cjevovoda. Fluid, koji dolazi sa mjesta snadbijevanja se simu-
•
ltano razvodi do vise potrosaca.

~ransport fluida se maze vrsiti pomocu pu@Pe~ili slobodnim padom iz

nekog rezervoara R. Ukoliko poslije pumpe postoji rezervoar za izjedna-
cenje pri~tiska RP onda se dio cjevovoda ad mjesta. snadbijevanja do
ovog rezervoara analizira kao jednovodni (prost) c. ~vovod a preostali
dio kao slozen cjevovod.
 ~
(J) @

72- ? ·1;i
I J2 I
I I @
L rJ l_ _ J
I
I

IV" , fj:' (f) ®

e r;~
i/J- @ @

@ e»
1
//,; ,
(1)
/~

I..!..:::/ 'Jj)

S1.9.16.

cza rjesavanje prob1ema~se koristi odgovarajuci broj ene-

rgijskih odnosno Bernu1ijevih jednacina ~ u1az JJD i svaki iz1az posebno
'-
kao i odgovara)uci broj jed~cina kontinuiteta za svako mjesto spajanja

.lli razdvajanja CijeVi~~

~,
ImajuCi- ~ u vidu, za cjevovod .prikazan na
sl. 9.16 moze se formirati osam energijskih (osam iz1aza) i sedam jedna-
cina kontinuiteta (sedam cvorova). Prema tome, u ci1ju projektovanja jed~
nog ovakvog cjevovoda neophodno je rjesiti sistem od osam ne1inearnih i
sedam linearnih jednacina. U opstem slucaju se moze pojaviti problem rje-
savan ja sistema IJ f 11 nelinearnih i linearnih jednacina. Nepoznate
~
velicine mogu ~
,
Jedan od problema koji se najcesce pojavljuie u praksi
~.
je projektovanje odgovarajuceg
i napor pumpe i1i polozaj nekog od rezervoara)
cjevovoda
--
(treba odrediti precnike
za slucaj kada su poznati
cijevi

p~lozaji svih p~~:osaca (rastojanje~) vis/n;j/-0kao i njihovi zah- "--

tjevi (pr-ot ok 2..i pritiS~. U tom cilju ~jprije odrede protoci
u svim dioni¥. cjevovoda. Npr ~ protok u cjevovodu izmedju cvorova @
d- QfoJ.jS
i(J) .1 /. -~ (}J
/.. H
f /~,
v· - I
-.
V dok ce na dijelu izmedju cvorova aD i (j)
bi ti f!z..r. :: £g t J;if) -f,t,( 1- i'L ~ itd. Na osnovu usvojenih brzina
strujanja 7!;i koje se pr-epor-uc
uju u gran i.cama od o 8-2 w/.r , moze se
odrediti rpecnik svake dionice cjevovoda;

JJc;/ =1~ ~t'!. f./.L;(J

, '. 9-5.4.

..i- usvojiti najbliza standardna vrijednost. Sledeci korak je odredjivanje

--~=--------------
napora pumpe i1i odgovarajuce visine H na koju je potrebne ~o9taviti

-
rezervoar
ste odgovarajuce
kada se strujanje
energijske
odvija slobodnim
jednacine
padom. U tom cilju se kori-
iz kojih 5e dobija N (za prikazani

,------:>',-,~---~--_ m , , GnN CZ$( 1$. tG g XI 49·:;. '9if,fS!259'lU'.;AS ..'1$ 3'1"1 b!GtM

 ... r ..:::

••
-.

slucaj N:8) najcesce razlicitih vrijendosti. Po pr~v~u treba usvojiti

najvecu, dobijenu vrijednost za 1(,'
-
4 ) sa najvftcim padom_pritiska ostvaren
,

._. zadan~.
Na svim ostalim izlazima .::::.
stvarni protoci bi bili nesto veci od zadanih •
Da bi se ostvarila jednakost zadanih i stv~Qih protoka na svim izlazima
treba izvrsiti korekciju precnika cjevovoda iz uslova jednakosti pada pri·
tiska na svim pravcima od ulaza do svakog izlaza posebno.
~
Neka je npr. za slucaj prikazan na sl. 9.16 dobijen maksi.
malni pad pritiska na liniji od ulaza d~izlaza (CD. Prvo treba izvrsiti
korekciju precnika zadrzavajuci isti protok, iz
uslova da je zbir pritisaka i pada pritiska od cvora CP
do izlaza ® isti kao i zbir pritisaka na izlazu (f2 i odgovar-a juceg

pada od cvoraG) do izlaza 0;

. .;; 12 -/' R,
.. p
B + 4P
'~/<> .f-I .- .6. ~,r·
- .....,. _ \ 10 ._ r.t __
'i.• ,..- ,-
"- --.:".-"

Imajuci u vidu da je:

~ .. ...
1,'( "... l/J,',
_ t; '
.6 a . '"'{:::) --
-'J v'e;... • /I~ . z: --=r-
-..-,
/fi.
(/
: - J'Sf: ii z: ~-

1
j

.
.,.,i .'
"
,

t./ j,)( i'

v
d
slijedi jednacina
., 2

D +P ~ /!:;il? 8 f;/2 _ fJ.L ~ i!;i11

8-41"
112. J :)!.L-1?--
".J, -.J)..!I. ,-, Z . - 1J
1 I PjrrJ1
) 8.-:; /11. ;,- -2
/I ~/I tl 9-5.6
5/2 v.

iz koje se za zadate pr~toke moze odrediti novi precnt Proracun

se na~tavlja na slican nacin sve d9k se dodje do cvora

U cilju korekcije preostalog dijela cjevovoda bira se li-

..,.
nija sa na jvecLm padom pritiska od cvora (6") do jednog od izlaza @' @
'. © ili @. Neka je to npr , izlaz Q3. Pot.r-e hno je smanjiti pr-ecru.ke
na ostalim izlazima , zadrzavajuci iste protoke, tako da zbir pritisaka
na svakom od izlaza i pada pritiska od cvora (§) do odgovarajuceg izlaza
bude isti kao i za izlaz ~. Proracun se zavrsava korekcijom precnika
na dioniciQDGD iz uslova da pad pritiska, za predhodno odredjeni protok,
na ovoj dionici bude jednak poznatoj razlici/f2 -//~6 . Problem se svodi
L - na jednacine oblika 9-5.5 i 9-5.6 iz kojih se lako mogu odrediti nepoznati
---
precnici.
F:Q
,
re.t3!J
'"
,
"l
.~
\,......;~
oJ
r
-"'.\....'~ri-n·.
I'7"1.)!
(f,
,
. \ '-Lr,-'--r.-
(
X/
1.1rUN-II/C,
{L ,....

'f
-IL, . , ~ r

't- I
'...-::'
i- c.' 1 ~\ i.,
! /
I - /,,

r·
C
, .
i.'''~'

/1(.,1..,,(/- ,!(./ <r«, .([.-.1 ,[L-',!

J ,/.
c,'/'C-/
I
t • /,/11'_,;1
~
... ?
. I ' v

IP r{'( C,,-{J- (-/ s: Wee V( I ~ C;-LvuvuLU /L(.1-·/ f) U.• /2( c. ; L.;--

l nIU { e.},') L D ~ i' "', r"}y- c~ 6i <, f.l 17 CJ t-<'Y «(J o c. 1--,'1 -7' (" (;, ">

JG J I {-r)'''-r . C';t / U"L-c{ {/-tJ r}l '('J''':';-~\

 oS -
\

~ ••Cijevqe ~ze

Cijevne mreze su, kao sto je navedeno, slozeni cjevovodi koji

s~a==d~r~z~e~·~j~e~d~a=n~~~"l~~~"_v~is~-~e~v~o~d~o~v~a~u~v~i~d~u~z~a~t~v~o~r~e~n~o~g~p~r~s~
One :e koriste za
simultano snadbijevanje veceg broja potrosaca pri cemu se dovod fluida
moze vrsiti na jednom ili vise mjesta. Gradski vodovodi se najcesce izvode
u vidu cijevnih mreza cime je omoguceno snadbijevanje potrosaca iz vise
pravaca, dok iskljucivanje pojedinih djelova vodovoda ne zahtijeva prekid
rada cijelog sistema. Na sl. 9.17. je prikazana jedna relativno jednosta-
vna cijevna mreza.
Q11.1 Q/2/I..

-)~-
t0J)
//'-~
({ IJt, Z

'--'
@
ave~_
e
a.; ::.
&>
~~
a,l, ~
/\.1 "'" .'
q 17
IJJv
e sL

Pri proracunu cijevnih mreza polazi se od uslova da je suma

prot>oka u svakom od N c~orova jednaka nuli
NT}
'\../' 2i-Qn.s
S: I
z: 0,
v
9-5.7.

'--
sto proizi1azi iz jednacine kontinuiteta i da je pad pritiska u svakom od
=
M zatvorenih prstenova takodje jednak nuli

~
8
f.Jm

V
.zb ." lOa1 c.. --
.II 0 9-5.8

U ovim jednacinama su:

{= ~

-:.
" n - broj grana un-tom cvoru,
N
m - broj cijevi u m-tom prstenu.
Ocigledno je da·se protoci koji ulaze u neki evor moraju uzeti
sa jednim npr. pozitivnim znakom dok ce protoci koji izlaze iz datog cvora
biti sa suprotnim (negativnim) znakom. Na slican nacin, pri obilasku dat~g
prstena padovi pritiska u pravcu kretanja fluida ce biti pozitivni i
obratno.
 ' 1z jednacine kontinuiteta slijedi i da je kolicina fluida koja

l lazi u mrezu jednaka kolicini

uzima iz mreze;

\-
L
f.lo I.

l Qut,,' z:
)..I,l
\"
fluida koja se u datom trenutku

L Glll, ..
vremena

9-5.9

t=f c:»
1majuci u vidu ovaj indetitet moze se pokazati da je jedna od
jednacina 9-5.7 linearna kombinacija preostalih pa se prakticno moze for-
~ -:::=0
mirati N~1nezavisnih jednacina oblika 9-5.7 . Jednacine oblika 9-5.8
proizilaze iz energijskih(Bernulijevih)jednacina napisanih za ulazne i
----- - .
izlazne presjeke na takav nacin da je obuhvacen svaki element mreze.
_ ' C

S obzirom da jednacine 9-5.8 pokrivaju sve zatvorene prstenove moze se

formirati jos K jednacina koja se odnose na dovodne i odvodne elemente
(prikljucke) mreze. Za jedan dovodni i odvodni element slijedi jedna jed-
nacina, pri cemu je put izmedju ovih elemenata proizvoljan. Za svaki na-
redni element slijedi nova jednacina tako da je njihov broj K jednak
zbiru odvodnih i dovodnih prikljucaka umanjenim za jedan. Opsti oblik ovih
jednacina za i-ti ulaz i K-ti izlaz je

_/',;r
./

I-J
~ •
0l (0.,
V +
~

"'vi. (. f-
.J

? f/oL. ,- ::
.~f: ..
V I;,. ,.e. "I-I
."
''"'.
l'
.~/ I-.!}
. \
:.:':' ,/ .b...Pt
~l
2, ? cr 1 .;..
Co'
T ....
c:./ ..
J
C: / 9-5.10

pri cemu Ne predstavlja broj dionica cjevovoda sa konstantnom brzinom i

precnikom
. na proizvolj~om putu od ulaza do odgovarjauceg izlaza .

r- Pri projektovnaju mreza se mogu pojaviti

_- razliciti --=-problemi.
_
~
--
Najcesce su zadani protoci (potrebe potrosaca) na izlaznim elementima
---------------------------------- -<
mreze, sa poznatim
--~~----~~------~--~----~~--~~
pritiscima i polozajem svakog potrosaca. Potrebho
-- -- je s
".~
-
odrediti
na pojedinim
dimenzije
pravcima
ciievi, _protok fluida kroz svaku cijev
.
u mrezi u cilju odredjivanja
i pad pritiska
napora pumpe ili polo-
<t

':,
ovog problema.
Njutn-Rapsonova
Najpoznatije
metod~.
su: metoda Hqrdi-Knosa metoda linearizacije i
-'.
'"
,~
~\
Prema metodi HRrdi-Krnsa. _ f
prvo S2 predoostave•
protoci u svim -

~ granama mreze na osnovu poznatih protoka na ulaznim i izlaznim presjecima ~~,

~
tako da je zadovoljena jednacina kontinuitetu u svakom cvoru. Na taj nacin
-t

Je odr-ed jenz prvq, iteracija protoka u i-toj gr-an i, m-tog prstena r} uu.",1 .""..J
Kada bi predpostavljene
i jednacine
-
slucaj ove jednacine
...
9-5.8 bile zadovoljene.
vrijednosti

se koriste za korekciju
protoka
S obzirom
bile jednake
da to gotova nikad nije
predpostavljenih
stvarnim onda bi

vrijectnosti.
 •• • 0 ••• _. ._~. _ ._. _ .•• '-0 _ •• 0_" __ ._ •• 0_0 ••••• .0. __ •• _ ••••• • .\
~--.--.-- ..• -- -~.'-
0.' • _ •• __ , _0 ••• _--·.- •• _ •• - • -'.- - •• --- •• - - ••.••• --_.- • -- ••• --' •• , ._, • -".'-'_' •••••• ----. -. :-_.;-::. -) -.- •• _ •• _-:-
- .
~.... -- .. -- ..... --"--'--- • --- -- .• . --..--- --- _.... _. 0._·· ...__ · I .
• 0" • _ •• " •••

..- _.. '.-......... .,,"1,1' .'~-._.''.-,-_.-

...'-._---,
-_ •• "_0- • __ •• _ .••• _ -- --. - -- -- - ' '
.. ~_. _. - - '" -
-f)
. ..... .·.···~11m[vy ~))r71 i,"~ty·~-£71/~~ f5i: .....
• • • •• • • •• •••••• uun~. : ••••• :~ •• ~ .~:§
..
~~~-~~ u~
• .0 • '_0 ._ • _.. • _ _ ••
. ~---.. --.------ •.---- ... ------
- . - . , .
, .
---' . ---------:
, .
- • t ,
.; • . - ; 1
: .;. :
- - ; ~") -:1_ ~~~~~_-:-~~-2 -i ~-~
•• • - ! •
- ., .
A .-. ~ : ~ -.~_. ~
.'.1-.--1
 t~

c 6.1J2V~ ~~/ C{~

U tom cilju je potrebno pad pritiska u sxakoj grani izraziti u funkciji

::z '" f6 e f:>( ,C~F6C6, J "
.pr~oka taka da, na osnovu 9-5.~ijedi:
Nrtl ~

2!J!{,L(~O{'uL~;O. 9-5.11
t=~

Koeficijent(E) jr najcesce jednak dvojci dok, u zavisnosti ad

odgovarajuceg izraza za pad pritiska maze imati razlicite vrijednosti.
~ .
S obzirom da je postupak odredjivanja protoka iterativan maze se vrijednost
protoka u K-toj iteraCiji,~tOg kruga, i-te grane cQU1l~
~~
izraziti kao
zbir K-1 iteracije i odgovarajuce korekcije u k-toj iteraciji ~Qwxkoja je
I

~ is~ za sve cijevi u odgovarajucem prstenu.

G! ~U~f k .: r}(P [', .:1.-1 i: Li d!).J / .« 9-5.12.

Poslije smjene u 9-5.11 i razvijanja u binamni red slijedi

Pl'ri ~ ,.,_'(

5f/~lUL' (r:(Ult;j(-1t~ti/A~)l'.If~~~K t ...

) z: 0 9-5.13
L:..(

odnosno f.J1"r1
r-
I-!.}!t"t.t I L' Ot)-I i.r- 1
'---' -<= c= f
r...x v 1
1\"=.),(.1
-, L;,. I
~ ,-1 9-5.14
--r:.~ ./7U!
,a.::( (.' fl !(- 'I
~{

Na osnovu odredjene prve iteracije

iz izraza

zanemarljivo
-
Postupak se ponavlja sve dotle dok korekciona
mala. Poslije odredjivanja protoka u svakoj grani vrsi se '
vrijednost ne bude
"

ponovni
~ ------------------------------
proracun brzina. Ukoliko je brzina strujanja u nekoj grani van pre-

..
~enog opsega (0.8-2) v'1/ S potrebno je usvojiti novi precnik cijevi a
zatim ponoviti kompletan proracun~onacno se, iz jednacina 9-5.10 na osnovu
------------------~--------~~
poznatih pritisaka na ulazu i izlazu iz mreze odredjuje polozaj napojnog
----
-- - ._- -
rezervoara ili napor pumpe (prema najvecem padu pritiska) kao i precnici
izlaznih prikljucaka i lokalni otpori u njima u cilju dobijanja zadanih
.-
protoka na iz4 zima. Metoda ~rdi-Kr@sa veoma brzo konvergira i za njenu
••
primjenu nije neophodan racunar.
fI
 .:»;»

Metoda linearizacije je veoma slicna predhodnoj. U njoj se jednacine 9-5.11

linearizuj~ uvodjenjem sledece smjene
r-.f
r
Qu. 6.( /1.. :: () uci, }L~ 0('(' .,« /
9-5.15

a zatim se novodobijeni sistem linearnih jednacina

J../rn
r-1
I J!
(;1
m, .: () t4 ., ;< • 1 () IP C '/1< -0
9-5.16

rjesava simultano sa jednacinama kontinuiteta na racunaru primjenom jedne

od poznatih metoda za rjesavanje sistema linarnih jednacina. Njutn-Ropsonova
metoda se bazira na simultanom rjesavanju sistema od M nelinearnih jednacina
oblika 9-5.11 i N-1 linearnih jednacina oblika 9-5.7 primjenom poznate Njutn-
-Rapsonove metode za numericko rjesavanje nelinearnih jednacina.

Ukoliko protoci na izlazima iz mreze nijesu poznati vec samo

odgovarajuci pritisci, onda je neophodno simultano rjesavanje sistema od ---
N-1 jednacina 9-5.7, jednacine 9-5.9, M jednacina 9-5.11 i K jednacina
9-5.10 , primjenom neke od poznatih numerickih metoda, sto predstavlja izu-
zetno slozen problem koji je prakticno nemoguce rjesiti bez upotrebe racunara.

9.6. NESTACIONARNO STRUJANJE VISKOZNOG STI5LJIVOG

FLUIOA U ELASTIL:NIM CIJEVIMA

Pri nagloj promjeni rezi:na rada hidraulicnih pumpi i motora, centrifugalnih

purnpi, turbina kao i pri zatvaranju i otvaranju ventila dolazi do nagle promjene
brzine strujanja u cjevovodima. Kao posledica ove promjene formira se talas
povecancq ili smanjenog pritiska koji se prenosi brzinom Ce u cjevovodu kroz
koji fluid struji brzinom J>;J.

Intezitet povecanoq ili smanjenog pritiska mofe biti takav da izazove

ozbiljna ostecenja u cjevovodu ili na djelovima instalacije koje povezuje odgova-
rajuci cjevovod. Irnajuci to u vidu ova pojava zasluzuje posebnu paznju.

Na s1. 9-r,.E.·je prikazan element elast icnoq cjevovoda u kome je ,

u trenutku t, talas povecanoq pritiska stigao do presjeka ]) a u trenutku

t-dt do presjeka (f) na rastajanju dl ad presjeka 0).

-_.- f
~

_ ,.,.f
'- ,/ 1/( I - -- J'~ ._.__ .-
(J) i- - - -
~ __ de---
-~r~~.._-_\
\V
- ~
••

Aka se zanemari disipacija energije i predpastavi da porernecajnl talas ne

rnijenja intezitet onda ce, irnajuci u vidu oznake date na s1. 9-18, za bila koju
karakteristicnu vel icinu )11-/ol,
JJ fJ]) CO !:d. I
koj~ se mofe oznaciti zejendickorn
aznakam n vafiti sledece relacije:
I

n 2,1; -= fl.t, t. f
an
tre ,..,ie
()I I
9-6.1.

, ,
(j12,:': -i-. :J;Z /.1-:. 9-6.2.
(}2. flat -z: -11.L ,j I.-
U L
9.6.3.
//1/ {of dl::- n,.!-
9.6.4
..~t'r
;;,- -
_Ol;...-Ce dt /

na osnavu kojih slijedi:

on ?J n
9-6.5
8t -=-Ce Be
Ovaj rezultat je dobijen pod predpostavkom da se fluid i porernecajni talas
krecu u istom smjeru. On takodje vazi i prisuprotnim smjerovima kretanja
porernecajnoq talasa i fluida jer je u tom slucaju:

J V f1 I J

n -1 Iff d 1:::: n 1, t t [) t- O-c 9-6.6.

n ", -tor d i °
V1
L ::. 112.., (.!
..L
9-6.7.

9-6.8
d f: -Ce d t .
Pri strujanju viskoznog fluida dolazi do disipacije rneharucke energije pa ce
izraz 9-6.3. kao i izrazi koj i iz njega proizilaze (9-6.5) biti pribliZno tacnl.

9.6.1. Osnovne jednacine

Zakon 0 cdrfanju mase u integrlanom obliku

~ ~f dv 1- ~ f (iJd'Jr) z: a, 4-6.3.
ot V,(. PIC.
se maze primijeniti na k..ontrolnu zaprmeinu izmedju ..presjeka Q) i ®oznacenu
isprekidanom linijom. S obzirom da se gustina fluida f unutar kontrolne
zapremine u trenutku t kada je porernecajni talas stigao do presjeka CD
rnoze smatrati pribl izno konstantnom, kao i gustina P ()t;dfu trenutku t-dt
..)
T (j1
 3~

kada je peremecajni talas stigao do presjeka CD, kol icine fluida unutar
kontrolne zapremine u trenutku t i t-dt ce biti ffJde. i Cf!+uqdf:jfftfVA-dild
1Jt l' rot: ';/
Irnajuci to u vidu slijedi da je
'09 o r: '£l 0 d ~/I
/J
£ (d .: (fJ+~ta-t)(ft+-1ft0t)oL-.J1i -, 21PIl) de,
I

ot ~J~ V d ~' ':\'

u~
F.luid koji struji kroz presjek CD ima gustinu rrf i brzinu LI;.; , kroz presjek
@ gustina 3 z. i brzinu v; s , dok je protok fluida kroz ornotac kontrolne
zapremine (prikazan isprekidanom linijom) jednake nulL Ukupni protok kroz
kontrolnu povrsinu 17 t- ce , prema tome biti:
-"'..,..~)
1./' d
."
-l'.: ,.j a -I ,0 «>: f) CJ(.oil 7 V)
::>.1d

h-~
S <] ( =: VIS ,-, ~ ~ L 02:: 2-:::9"(;...J Us OC.

Jednacina kontinuiteta 4-6.3 se, na osnovu lzlozenoo svodi na sledeCi oblik

o (ffJ) oJ
8 (yfl.?J;;) .: o. 9-6.9
I

'3 t (Je
Zakon 0 promjeni rnehanicke energije

at-
~
CJ
~

(2.
>t
I)
",,2 l

-U) fCJV +- ./
I
\ ,/
Al
V
f (~- L/-f 9)
r: Z. J \ ' __ 1

('0'-(/r./,::,
1--;>' ..-:
j 0/ cY<"'r'~'/"') C':
, r .•.•.• -:>. .'

YK ~~
v'x
d r 1 J. I ( •

~ f d CJ' elj n (' d!1 - ) c9 L/

~~ y~
F!~~ O{V,
O;c/
se rnoze primijeniti na istu kontrolnu zapreminu kao i zakon 0 odrfanju mase i
sprovesti slicna analiza. Kine ticka energija u trenutku vremena t u kontrolnoj
zapremini je S p 5'$ Ad e. a u trenutku t-dt j (3 ( f f -3i de) (~;...~/'f:t:: ell) ;.
pa ce , s obzirom
.
da je
of
1J u:: a , prvi clan u izrazu 5 -1.22 biti :::r
~
':"I v 1.. d\<::J
f) (( U-:'
of -X 2--U)fdv:::
"L

at (ff-,
V' 7/r
2 It/uf
\ d ",. ~
J-',
Razvijanjern drugog clana slijedi
J7.. L
1 11
( (If ,../..,)
---.
FJ -"»
fl.-
I)
)f
4.'1
? -U
-
f)L-' (V-uf/, = -J."q
'-
{),."J
-;-1'-:
V'I};,~
I .;
,.,.
~'2.C<'. ,-,'
(,/:J:;

~.,
I

/;'2- f',f !¢-U AU;"

•.

f.f2 (¢ -U)z v: ffl = Ie (o(fJ}~)de + o~[.f (¢ - £) 1/; ~Jd{/I

dok se prvi clan na desnoj strnai, Irnajuci u vidu da je promjena pritiska
po kontrolnoj zapremini u datom trenutku vremena zanemarljiva , moze
napisati u sledecern obliku

df'.
5 ¢ an: ( j if) d V - cp
/ 8(PzJ;~)
d~
VK
 ..; •..

Poslednja dva clana u izrazu 5-1.22 predstavljaju rad sila trenja u jetllnici
vremena dIXit
- d f . U'·
tica] po I'ja zem 1"
jine teze v
na pros t"iranje ...: .
porernecajnoq
ta1asa je zanernarljiv pa se funkcija U maze zanemariti u odnosu na funkciju
cp.
Zakon a promjeni rnehanicke energije se na osnovu izlofene analize, svodi na
sledeCi oblik:
-r: 'd ¢ d'vv/t
f)
f)
t
(P.':;
(3 2
11) + 0De (0-.1
u:
l,

t-f
~.

.J '-'\
~ 3
V~ l1}l
.2-' rt/ + r. s. Vs c;e:: - r./t
::J~"" 9-6.10 .

odnosno
-'""\ • r- -
.~

..-:::\ en I';:) I

- ,
.,

.d, 11'/
1 _CJ_ /.Q U.s. \ _u_r:::: __ /_._
J c.- /c' 1../... l., ~I
_\ cJ l..J eX tJ p) -r "::\ .0 o ! e. 'J.::) -/- (..: (eS ? If) a f
2 u; !+-
.
V'- .£... V l. ..J !.!.r H ••.C .G 9-6.11

9.6.2. Procjena reda velicine pojedinih clanova u

osnovnim jednaclnarna

Poslije razvijanja jednacine kontinuiteta 9-6.9 primjene izraza 9-6.5

slijedi
0(flt ) e.~
V !
/:\!fll}
.U { rr, f s» -o"u:- :: 0,
r') •~

~ !
V \:
Ce CJ f: '" Ve
Drugi clan u ovoj jednaclni
, se maze zanemariti u odnosu na prvi uvijek kada
je c:» VS , pa se jednacina kontinuiteta u tom slucaju svodi na
sledeci oblik
8(fp} r1 ;'7
,oJ
8----,
tJ~ _ /)
'-
2) t + j
()2
.
9-6.12.

_ ..
0\..-__ ----,
Procjena reda vellcine pojedinih clanova se maze na slican nacin uraditi i u
jednacini 9-6.11. Poslije diferenciranja prvih clanova na lijevoj i desnoj strani,
primjene jednaclne kontinuiteta i izraza 9-6.5 dobija se:
dV:/t
_ 3~ '["( .~ !U~ ) YOUr -L ~ J_J~z: f-:! t/
J

.(3)~_.~~ /1~ f;;

e
-

[ Z Ce 2 (C e /J () r Y 9 \.L ('e . / 17l

•
odnosno
~ ~Lp j3 'chE _ cJ V/f 0 _

s De {)--! i/m 9-6.14

kada je C·...>,.) (; .
 37

Prema tome, jednacine 9-6.12 i 9-6.14 opisuju problem prostiranjaporernecajnih

talasa u elastlcnirncijevima u slucaju kada je brzina prostiranjatalasa c.-mnogo
veca ' ad brzinestrujanja fluida 0~ .

'---'

9 -10. HIDROULICNI u-a o.-V

Iz rezervoara prikazanog na sl. 9-21 istice tacnost
kroz cijev duzine L, precnika D, deb1jine C), naprav1jenu od
materija1a ciji je moduo 'e1asticnosti E. Precnik, deb1jina i
moduo e1asticnosti su isti duz cijevi, pa ce i brzina pri sta-
cionarnom strujanju biti u svim presjecima ista.
 ..$tf

--./'Instarrt:antcus dose.
..~p/L /
I

r --__
--F'TDft.:...--
I Ij --~-::-m~ lL
.~/q, --- ---

:;:;..,
-
I
I ",0.,# s
Jj't P,J"'T
~+------~--- =::-.~
v'n«
tt \ "- -. hL+
i~I~_···_.···
i
~ .. \ • "I. ~

.
.- , ~
~::-' 1-%0 p '··<-~~.iss
! '" J
-. ~~?J ..
"~tl
__
.~~
:.i::~,). I. % !e' S ~ "'-i••.~
~
fl.. Vs-- cdllllllllllllllllllllll~
.. u ; 13

I. -L-·
/' --' - .1
(a)

si. - ~J2..1

Predpostavimo da se ventil, koji se nalazi na kraju cijevi

u tacki B, moze naglo zatvoriti. To ce izazvati naglo zaustav-
Ijanje sloja tecnosti neposredno uz ventil, p~~ecanje pritiska
usled transformacije dijela ..-of
kineticke energije u potencijalnu
i povecanje presjeka Cije~jlgUstine tecnosti usled povecanja
pritiska. U narednom trenu>hu c¥'PS!!tyiH!t ce se zaustaviti sLe decL
sloj tecnosti itd. sve d~ se ne zaustavi cjelokupna tecnost
koja se nalazi u cijevi. Ako se talas pvoecanog pritiska krece
brzinom~Cfi ako je ova brzina konstantna, onda je vremenski
period potreban za zaustavljanje tecnosti u cijevi
L ..
/ Ce 9-10.1
U trenutku T ce u t ac k i, A u cijevi pritisak biti -1~ t-d p , a u
rezervoaru, neposredno pred ulazom u cijev~A' Usled razlike
pritisaka ce doci do strujanja vode iz cijevi u rezervoar, ta-
ko da ce poslije vremena 2T cjelokupna tecnost strujati u prav-
cu rezervoara, sto ce izazvati pad pritiska u tacki B i ponovno
zaustavljanje tecnosti u cijevi poslije vremenskog perioda 3T.
11, /2 rf2ervo&-rt::)..
v

Us led smanjenog pritiska u tackil9 doci ce do strujanja u prav-

8
cu ~ t ac k ev tako da ce posl ije oerioda 4T t ecnost bit i dovedena
u prvobitno stanje kretanja. Citava ova analiza je izvedena pod
predpostavkom da se brzina prostiranja tala sa ne menja u toku
vremena, s t o je t ac no sarno ako se t... ane_rr:ari
disipacija mehani-
eke energije u toplotnu. Usled ove disipacije svaki naredni
vremenski period ce biti duzi cd prethodnog i proces se ne
moze vratiti u prvobitno stanje (oscilacije u cijevi su prigu-
sene). Vr ry:.()-1 -e
-
j (1::
gL
C~
9 .10.2
 ...;...;

je vrijeme promjene u tacki B. Za neki presjek na udaljenosti

5 od ventila ce biti
- _ 2CL-V- T_1.5 9-10.3
ls - Ce: - e Ce,

Na osnovu izlozenog slijedi da ce se pritisak u taaki B mijenja-

ti na t zme n i dno od vrijendos ti (->rd(? do P-df sa periodom ~ , sto
se manifestuje kao niz udar~~oji bi trajali beskonacno dugo
(Jl.<lJ L --
~koliko ne bi bilo trenja.'~m~gu izazvati ostecenje ventila ili
Prskanje CijevJ). Ovi udarci
~-----'''---~--i ]Ys e mogu registrovati i po karakteri-
sticnom zvuku kao i treperenju same cijevi. Promjena pritiska
u funkciji vremena, u tackama B, AiM je data na dijagramu sl.
9-22. 111

B
2LI
C

tf
crf.., I' ''.
"I
'I
Ph"",
''-;;;
..
f:

tr
. " L "_'"

H
',r- ,rICP
I
i ./)r,+.~.~
~.,~~.~~."'r:
0 ..',.••

.::""\..=..
;'.~~~.~
~~:;. ..
llif :
.
-
. ~T
-.~
I:i'.;·"'...•.
-.~~~:,~. riJ~"'
~ ;
~,~~
. ~:c~.~
'

'!:~ere,.
-1.-.
R II
Ii
"••• ,
nl
~

si.·1·ZL
KaQ posledica disipacije energije usled trenja, doci ce do pos-
tepenog pada amplitude poremecajnog talasa u toku vremena.

9-10.1 Brzina prostiranja poremecaja pritiska~e

p-4...t'l~"'(n P
Polazeci od jednacine kretanja iYkontinuiteta za slu-
caj kada je Cc: '::>). ~ i ka d se trenje mo ze zanemariti (brzo pro-
stiranje talasa u relativno kratkim cijevima) slijedi:
~
1- ~ -- Ib ruJ~ fJ ( J Ir-) t? A ?J if .:tJ , 9 -10 .Ltj
S 7J-e - I V-f) '0 f- ?J-f
S obzirom na 12r~L(~-6~ mogu se izvodi po vremenu izraziti u
funkciji izvoda po koordinati~u obliku:

~ ~-Ce23-- - , 9(Y/r)_ (8(Pfr)

9-1 o.~
Qf-- =ie raf
of 'Je I

Brzina strujanja se mlJenja od pocetne vrijendosti ~~ do nule na

nekom elemenatrnom rastojanju df , odnosno
oG'- (/0
0e=--;« f-lo.G
 70
~

Ema j uc i, to u vidu izrazi 9-10.4 j j ~ se svode na sLe decL

oblik: 1-11).?-
f~de-:::-(?V(Jc~) V

i Promjena
posledica
poprecnog
promjene
e
COt-
C ( g De Of) 6-(
f-iJ- 0e {~ -=-:flr '"/
presjeka
pritiska.
Va) V

A i gustine f
Za kruznu cijev ce biti:
duz koordiante
/_10• 9
f su

i'rr-
r:
- '-
;7 a / 1.:.;I
I'
I . 9-10.9
fJ -:J)
S druge strane, prirastaj napona u zidu cijevi je
.'/ o)
_
!,j ,~ _ F -1((\ -I
d u if) _.;'-"::;,7 t ;.; 9.•.
10.10
() •J - _ [)7; .-c- .j:) "\
Ovaj prirastaj je posledica prirastaja pritiska, odnosno
, .' ,/ r: j)
') d,po Di)L - ~
[;/0= Y1!- - 2,0 9-10.11
2",·Ot.. U
Na osnovu (9-10.9), (9-10.10) i (9-10.11) slijedi:

o ?!~ / .:i 0~ j) coP

011+-
.-~
/'
"\
., ----
fr- - tJ /r 9-:e :- iJ i7 '
-:..-- 9-10.12

Imajuci u vidu izraz za odredjivanje modula stisljivosti

P
!0 ) ~ moze ~ c
E5~Jt01 se, s obzirom da je za tecnosti 4~C i proces
prostiranja poremecajnog tala sa pri zanemarenom trenju prakti-
cno izentropski, promjena gustine izraziti u funkciji promje-
ne pritiska

f- 'd? 2~
--
Dc ~ Tu 9-10.13

~ Smjenom dobijenih rezultata u jednacinu (9-10.7) i (9-)0.8)

dobija se, poslije eliminacije prirastaja pritiska, izraz za
brzinu prostiranja poremecaja u relativno kratkim elasticnim
cijevima 7 E
c.2-- V_ 9-10.14

k ..
OJl S
1
UZl
v.
za
('!-I-f J) f~perlo: da 1B
e d~reuJlvanJe
0 .
U 1 v
s ucaJu
• k d . ..
a a Je clJev
e- od izuzetno krutog materijala (E"",va) brzina prostiranja pore-
mecajnih talasa se moze izraziti u funkciji modula stisljivo-
stij t E
Ce -
~ I
j--f{)~fj
 1,."-
~

_~14

i poznata je kao br~ina prostiranja zvuka. Ona teii beskona6no

velikoj vrijeddosti za nestisljiv fluid.
\

Iz izraza\9-10.7)slijedi da je intezitet fra(t...jen.e..

f (,'ff SlW.

.-"
........,
A p:;; -(':> ? tIo le, 9.10.16

9-10.2 SPRECAVANJE HIDROULICNOG UDARA

p05!£pefl//h
Hidrauli6ni udar se spr-ec ava 3:p~\ i Jo ll~ zatvaranjem
ventila. Ukoliko je vrijeme zatvaranja manje od vremena prom-
jene;a , dolazi do hidrauli6nog udara istog inteziteta
kao i pri trenutnom zatvaranju ventila stom razlikom sto pri-
tisak postepeno mijenja intezitet izmedju ekstremnih vrijedno-
--
sti. Ukoliko je vrijeme zatvaranja ~ vece od vremena promjene
Ie , poremecajni talas pri povraktu nece naici na zatvoren
ventil tako da prakti6no nece ni doci do hidrauli6nog udara.
~
Na sl. 9~23 je prikazan aktuelan slu6aj brzog zatvaranja ven-
t!'
tila u ejevovodu ...duz i.ne 933 m, pre c nLka 52 mm, pri brzini
strujanja vode 1/0' =0,34 fJf/s i brzini pros tiranja poreme c a j nih
;.1512. U-fls . Nivo vode u rezervoaru u odnosu na ve-
---talasa Ce .::
ntil je 93,5 m , do~ su gubiei u ejevovodu h~ =1,50 m. Vrijeme
zatvaranja je /? =1 see a vrijeme promjene 70.::.. ~~-= J. tf .£-eC,

. E': l
.
•..1j,p-
2L

'z- -I JI
JI; '~_'''''
-t~
,~~
-~' I,
• iJP. . I
/
,!~~ . ~T("V,o I I \.....••t.

't:l'·-:r.. J' .// .

. .,."'...... , . -'" ~ r( "Eel
#-"'. I :.-.~: 1 <..
-'/;»0'._' I II 4,-

ct. 9.2.)
Sa slike se vidi da 'pritisak postepeno r~ste do maksimalne
vrijendosti
sk 0 m vrijednos cu
f . 0
=48 m, koja se odLi c no sLa ze sa teorij-
dred jenom iz izraza (9- 1a . 16) pr i (1 = 1,037 ;
~ =47,8 m. Ukoliko bi vrijeme zatvaranja bilo jednako
~
 -1L

vr eme nu- promjene -re u t ac k i. B, maksim11ni pr i ras t a j pritiska

bi bio isti kao i u predhodnom s Luc a j u sa~'o\bi period
\
iF bio
jednak nu1i;. dok bi pri trenutnom zatvaranju venti1a ovaj
period bio jednak vremenu promjene tp = Ie =2,LI Ce.
Bez obzira ko1iko je vrijeme zatv~ranja, uko1iko
mii<jj; jednako nu1i, pr i r-a s t a j pritiska se ne c e pros t Lr-a t L do
~
u1aza u eijev vec do nekog presjeka na rastojanju-Xa od u1aza
\
sl. 9-21. Pocev ad ovog presjeka pa do u1aza prirast~j priti-
ska se psotepeno smanjuje do nu1e.
&
Na sl. 9-24 je prikazano s~ro zatvaranje ven-
ti1a (7i. = 3 see) na istoj insta1aeiji na kojoj je ana1izi-
rano i brzo zatvaranje venti1a.
--........
i.
2y_
,/

~
/1'
/ !z:- '."
'i :-,.,.:--,
,"~ ...•

18! ,

'\
-'1'·1
¥'. .
,
I ~' ~ ...~....'Y
,'i,'3J
1.. ,.
},tiC'
;'. v{
~~ , '1
,

sr
c-
-..
C>
0
I
O. 1
,I
'2
~i
3
4
5->r: ' J{sec
-12, l

s i. - ~.!2?
~1 ?l:i.

Pri sporom zatvaranju venti1a do1azi do porasta pritiska koji

raste sve do trenutka Ta::.. 2L
ce. , kada se poreme c a j nL
ta1as vrati i izaziva rasterecenje. Pocev ad ovog trenutka
pa do potpunog zatvaranja venti1a utieaji povratnog ta1asa,
koji izaziva rasterecenje i da1jeg zatvaranja venti1a us1ed
koga pritisak raste se prakticno ponistavaju taka da se pri-
tisak na ventilu ne mijenja. Na opisanoj instalaeiji se po-
reme c a j n i talas vr« f:,' () Do'
(
pritisk~ od ~p~
cY
A- dntH, J

koji se maze priblizno odrediti iz sledece formule

tJ F ':: ~ A"f = eX ( L L 1/v f . 9-10.17

Tl- Ti-
Eksperimentalnim putem je utvrdjeno da pri laganom zatvara-
nju prirastaj pritiska postepeno opada ad maksimalne vrije-
dnosti na ventilu do nule na ulazu u eijev.
 -'11
~

Ponekad je neophodno ostvariti relativno brzo otvaranje ili

zatvaranje ventila na postrojenjima hidroekektrana sto je
uslovljeno promjenama opterecenja na mrezi. U tom slucaju se,
u cilju zastite cjevovoda od hidraulicnog udara, koriste vodo-
stani i vjetrenici. Na slici 9~25 je prikazan vodostan
koji predstavlja komoru smjestenu u blizini turbine.

\
Fr-1
I I X
ZruCJ(

' -- - --- L. Ps !! IZ:::.t

~~.;'t...- ----'I~ \'
~~
.. r:"-1--=-1-'
"·Pi-"':,.
~¥:.' -------
~.t -- I ·¢t.1I
~\~::."~"",
--
.:-:? C----- ~(~{J, 19, 'i ': V,; I :~~ ...
1•..
"\tl:of:...
.•.•...--....... ~ ~) I"-<~ I ~1;'

/~!'

~>. .~e;;7
~ . /(./fZ2.
---------~-.---------

Slff.25

Pr~ naglom zatvarnaju ventila, hidroulicnom udaru je izlozen

sarno kratki dio cjevovoda AB od ulaza u komoru do ventila dok
se vodena masa iz glanvog cjevovoda izliva u komoru vodostana.
Dalje dolazi do oscilacija tecnosti u cjevovodu i vodostanu
koj£ se, usled trenja i vrtlozenja u komori vodostana, poste-
peno prigusuju. S obzirom,na malu duzinu cjevovoda AB, vrijeme
promjene u tcaki 6 ce biti veoma krakto tako da je lako ostv-
ariti uslov 7"&/ -
If!:, . Pored toga, dionica AB se pravi od
kvalitetnog materijala koji moze izdrzati hidraulicne udare
ukoliko do njih eventual no dodje. Komore vodostana mogu biti
razlicitog oblika. One su najcesce otvorene i njihov nivo mora
biti iznad nivoa vode u rezervoaru da ne bi doslo do izlivanja
vode iz vodostana. M~ksimalna potrebna v'isina vodos tana Z-k~
u odnosu na nivo vode u rezervoaru se moze odrediti iz Bernu-
lijeve jednacine za nivoe rezervoara i vodostana

--,
 '1'1

L
L 25(/'1.
i'r&/t <;)(- "2 pdv
I
Po ~ .•.= fl-l-- !!i."-T U -f -rlttt/f/
ft- -;: J .2 (J '0 9-10.18

i jednacine kontinuiteta pri zatvorenorn ventilu

ItS- A- = ?Iv -A i/ . 9-10.19

Ako se od svih gubitaka uzrnu u obzir sarno gubici usled trenja

na dijelu cjevovoda CA ~
l '9 L fs.
j /£11/7=
\.. "\.
j-r7521) 9-10.20

clanovi tlo c' Vy zanernare i ima u vidu da je ~~Iv~~

2- 2- /

..•..•..
c VV.: d t-/ d t
s: {r'y-if c':
~~=:F.-
.J
L (/~ /
,/'1.. ~1./
tL!£
"
t: s: 0
- -, '"
<,,
f+ 75 ;- J
rL. dt
~!f
I Q / 9-10.21
j ~j~
'- n-V <.,,1 -
<1
Vs
i -
- A-
----
9-10.24
.••••••• -.J

...•.•.
Iz ove dvije jednacine se moze dobiti veza ;Is::. frt--) u slede-
cern obliku H t!-v :I
---= (~ - A- J) <::7""
il~ t2 rl ,4- 0 "-r \" /".
fr- ~,v ~~ C;-./J: .
L A-v f:.?'- L//
\. _-
/- 1) - '- J 9-10.23
fr..u
odnosno '7=-'t7ko-r pri ~ =- 0 . Konstanta C se odredjuje iz
uslova stacionarnog strujanja kada su brzina strujanja i visina
z r poznati.
1
Dobijeni rezultat za ~~ ce biti veci od stvarnog s obzirom
da su lokalni gubici energije zanemareni. Ova razlika predsta-
vlja, na neki nacin, koeficijent sigurnosti pri konstrukciji
vodostana. OCigledno je da se vodostani ne mogu upotrijebiti
ukoliko je visinska razlika izmedju nivoa rezervoara i venti-
la isuvise velika jer bi izrada vodostana u tom slucaju bila
izuzetno skupa. Umjesto vodostana mogu ~e upotrijebiti vjetre-
nici sl. 9d26, koji prakticno predstavljaju vodostane sa zat-
vo r-e nom komorom.

~
 J _

~ ._-
j..
J -:.../
• \
Jt~
~..!i~
I

\
\
\
.....~~-\ \
I
,:;
-i)
j~\~:)"
-:""
.- ...
'~:
~~ .
.),-~...•
----,~
..••....
l'
••...
J ~
---.-
.-~!?/~~
··-C /J / 'V.;- £=.~,0.
-,.......
~{.-s.
. ------~-'--""" ··~·~~-R~:·~
'- ,
~--

~-
~.-...!

fr
sZ - 9-26 TV,!! /!,I,V,-f

Vodostani i vjetrenici se upotreb1javaju i kao sigurnosni

uredjaji u sistemima sa po1aganim zatvaranjem venti1a uko1i-
ko dodje do neke greske u sistemu za zatvaranje.

9-10.3 Vodeni tucak

lako, u n~Vece~ broju slucajeva, hidraulicni udar

predstav1ja stetnu pojavu, postoje uredjaji ciji je princip
rada baziran na hidrau1icnom udaru. Jeda~ od takvih uredja-
ja je vodeni tucak sl. 9-27 koji sluzi za podizanje vode na
visi nivo .
••.• -:.;.aa,.
~:..~~ ~ ~
...
...~'r-'"

~~ -- -..........:

;~-: ~
J-.---"':.. ' ..~~:?~?;
-r-~ ,
/

,,,
I

R ,,
,
11.,
,, I
- ~ -. ":~-----------------------r--- ,,, I
I
i
, ,
.,,
,,
,,
,,
,
,!
I
,,, ,
,I
,,
,, '.. i
I
,,
,, h
!
I
H j
I,
!,
I
I
-9dll !

,, I
I
I

i9w'
!
,I
, , 0.. ,
___ ._l:.I -=..._:= -= . -- ~. [1'
••••..•

r:-. r::..~ r/.}~"'b"'" .;

OI~"'A:/O( "'1,'01:
.....
r~L~,-( r:*, ...;; r.: I
·k .}
 10
~!tf
:
.~ __
.•......
-.4~
-.,' ,~
..:".~.';~:'1
~::;.~~ .or-r"",,,,,,~'5.
~~ 1;.Z~ ~-
::r·__
'".-:~~~~ . I
~~~
•.- - I

--:--=+- - F --~.---.

vu ((f~-VA------t-I
, I

f
f
I

.
I
f
I

I
I

.'I~~~r
'--
'~:-:~f:'
.•-: :.~".'~.":'.:.-'
'.~~
."'~- ..., ,;.
..
.;FL",,·
r -.
, r_ ~
-------------- l'
I
B - ----- --.----- -
!--------A-------
.J

'="~.;~,
f

-- - --
. .. - - '.
:
~.-A_
•I . •...••..
.•...
;
:.
t;::,~:-;.
..• .
, ,.J
••
.;:--.~':-';": ';,.~'-':;;
:,',

. '.\~
:..

KOristeci potencijalnu energiju

vode u rezervoaru ~ na nivou
H, c i j i j e pro t 0 k (j -.=.. U. Wi () ei , ovaj uredjaj podize dio
vode rl
H-(;L L
.>-J c: J!. L
Yl

~
9-10.24

do nivoa h u rezervoaru B pri cemu je f~ 0,7.

Tezina iZlaznog ventila sl. 9~28 je tako odredjena da bude
priblizno jednaka sili na celu ventila koja se pojavljuju
usled dejstva statickog pritisk~ pri visinskoj razlici H.

, -t.'
'1?':~
'..:10~~~~
E~\;~;:~~:!: -----~-
.~.,,1':::/:~. •......~
-.'#L'~'''~.''.
, ..·c.·~~};/t~~~-iJ..
"
• ~-,'
Cf·· ~""'~~-':'(_

Pomjeranje ventila na dalje, koje se moze ostvariti

d od a t n i m o p t e re c e n j em , omogu c u j e SG!'u.jallje yode k ro z ventil.,
:·t:.',-t-U {I{?t/lj-a...1
h"I\..(.c..u. lJte.-rl!v-J.- 1, }.~·fr ~ /,e.,<.;frd' ,..~c;- r-c
I'"":).!(' ,;.( 11~J
usled--c-ega-dG-l.a-~e--p.a..daprJ tJ s.ka u-pr %LJ~U IZtlad o'en-t..~la
(

~ rWmj e;.r a)?ia !cent..i:la::=na ii l:-SQ. Kad vent il ~e u gornj i polo-

zaj, zatvara se izlaz vode, dolazi do hidraulicnog udara,
pritisak u prostoru izmedju ventila raste i otvara. se ulazni
ventil na komori C u koju voda ulazi pod pritiskomfi-f-lJ.p·
Poslije punjenja komore C dolazi do rasterecenja u pros to-
ru izmedju ventila usled cega se zatvara ulazni a ponovo
otvara izlazni ventil §to dovodi do ponavljanja ciklusa. Rad
~
-'<4"""" .--~,..
-..;,
~':'.'."'-:$' • j.(-~ •
•....•.-.I;;;r
..
\-·~~4
 ~ .•. ~
~"-":"-4.~.,"r -<..
,Y,- ~'~~\.I'~~~~~
'loIo-_--••••
,'"~;. "' -
_-.::: T"'-~' ~- _-:.:. :-:-:-',T
- --.. ~ uredjaja se manifestuje kao niz udara koji omogucuju punje:~~~'\
-. "--J
nje kome r-e C pod pritiskom ./ps~p ,pri cemu je 4~ os t va-.
reno hidraulicnim udarom. Kolicina vode koja napusta uredjaj
kroz izlazni ventil je relativno velika tako da je primje-
na ovog uredjaja opravdana u onim slucajevima kada je od
relativno velike raspolozive kolicine vode potrenbo pOdici
je~~ mali dio na visi nivo. Ventili, koji predstavljaju
osnovni dio vodenog tucka mogu biti izvedeni na razne naci-
ne . Na 51. 9-28 je prikazana sarno jedna moguca varijanta
izlaznog ventila.

'-'
.;

"."
,..
. /

,
:;:-:':'.
~::':~~:~~~~~47 '~~:~':
?':?1~'~~.\.
"-:~~\;>:::ti:~~j"

-,
\ 1-