Dossier 2.

Primaire bronnen

G. Verhoeven, “En koopt er geen dan met dees fraaie Faem’. De reisuitgaven van Gillis Joos-
DE VROEGMODERNE ten Saeghman’, in Literatuur 9:6 (1992) pp. 330-338, p 332.
BOEKHANDEL

Deze verzameling tekstfragmenten, archiefaantekeningen, afbeeldingen en andere

bronnen is bedoeld ter ondersteuning van de schrijfopdracht van het college Introductie
Vroegmoderne Tijd.

1. De collegestof

Een van de belangrijkste bronnen bij het schrijven van het paper voor de cursus Vroegmo-
derne Tijd is de collegestof uit het handboek, de hoorcolleges en de aanvullende teksten
en bronnen die gebruikt worden in de werkgroepen. Deze bronnen gaan weliswaar niet
over de boekhandel, maar ze behandelen wel de ruimere politieke, economische, sociale
en culturele context waarbinnen de boekhandel plaatsvond. Daarom is de collegestof
onmisbaar bij het schrijven van het paper.

M.M. Kleerkooper, W.P. van Stockum, De Amsterdamse boekhandel, voornamelijk in de 17e

eeuw: biographische en geschiedkundige aanteekeningen I & II (Den Haag 1914-1916) p. 819.
 Kleerkooper & van Stockum, Amsterdamse boekhandel, p. 1501.
Kleerkooper & van Stockum, Amsterdamse boekhandel, pp. 212-
213.

Kleerkooper & van Stockum, Amsterdamse boekhandel, p. 1234.

Kleerkooper & van Stockum, Amsterdamse boekhandel, p. 1234.

Kleerkooper & van Stockum, Amsterdamse boekhandel, pp. 1169-1170. Kleerkooper & van Stockum, Amsterdamse boekhandel, pp. 1167-1168.
Kleerkooper & van Stockum, Amsterdamse boekhandel, p. 1163. Kleerkooper & van Stockum, Amsterdamse boekhandel, p. 1668.

Kleerkooper & van Stockum, Amsterdamse boekhandel, pp. 1141-1142.

In 1676 hielp Elle, dochter van Moses Abrahamsz te Dessau, bij het zetten van een He-
breeuws boek. Tekst uit: R.G. Fuks Mansfeld, ‘Het `heilig ambacht’ in Amsterdam. Titelbla-
den, colofons en rabbinale goedkeuringen als bron van gegevens over joodse drukkers en
zetters in de zeventiende eeuw’, in Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis 5 (1998) pp.
45-58, p. 54.
Justus van Effen, De Hollandsche Spectator 220 (1733)

[...]

Citaat van een student uit Oxford, op bezoek in de drukkerij van Susanna Veselaer in 1678
waar zij bijbels drukte met de joodse drukker Joseph Athias, te vinden in: P. Hoftijzer, ‘Me-
tropolis of print: the Amsterdam book trade in the seventeenth century’, in P.K. O’Brien (ed.),
[...] Urban achievement in early modern Europe: golden ages in Antwerp, Amsterdam and London
(Cambridge 2001) pp. 249-263, p. 260.

[T]here were 18 hard at work printing and 6 or 7 setting letters. They print here many
English bibles of all sizes; upon title-pages of which they sett: London printed by R. Bar-
ker and the Assigns of John Bill &c. And they were (whilst I lookt on), printeing a small
English bible in octavo, which they sett printed by the aforesaid A.D. 1669. They showed
me also severall books printed here with the title pages as if at Collen, Leipzig, Mentz &c.
whence it comes to pass that you may buy books cheaper here at Amsterdam, in all langua-
ges, then at places where they are first printed: for here the copy cost them noething.
 Elie Luzac, Hollands rijkdom, behelzende den oorsprong van den koophandel, en van de magt
van dezen Staat; de toeneemende vermeerdering van deszelfs koophandel en scheepvaart;
Joseph Moxon, Mechanick Exercises on the Whole Art of Printing (1683-1684), (ed. H. Davies & de oorzaaken, welke tot derzelver aanwas medegewerkt hebben; die, welke tegenwoordig tot
H. Carter, New York 1978, reprint) p. 48, 82. derzelver verval strekken; mitsgaders de middelen, welke dezelven wederom zouden kunnen
opbeuren, en tot hunnen voorigen bloei brengen (Leiden 1780-1783) vol IV pp. 425-426.
There are two sorts of Presses in use, viz. the old fashion and the new fashion; The old fa-
shion is generally used here in England; but I think for no other reason than because many ‘Verscheidene oorzaaken hebben onzen Hollandschen boekhandel tot dat toppunt gebragt,
Press-men have scarce Reason enough to distinguish between an excellently improved waarop die geweest is. 1. De menigte van geleerden, welken in Holland gewoond en der
Invention, and a make-shift slovenly contrivance, practiced in the minority of this Art. geleerde wereld eere toegebragt hebben. 2. De goedkoopte van het papier. 3. De fraaiheid
The New-fashion'd Presses are used generally throughout all the Low-Countries; yet be- onze drukletteren. 4. Onze oplettendheid om fraai te drukken.
cause the Old-fashion'd Presses are used here in England (and for no other reason) I have in 5. De maatige prijs, waarvoor wij onze drukken konden leveren. 6. De vrijheid der drukpers.
Plate 3. given you a delineation of them [...] Dit laatste heeft vooral veel toegebragt om den Boekhandel in Holland te doen bloeien.
Doch van alle die opgenoemde voordeelen is ons niets overgebleeven dan losbandigheid
[p. 82] in de plaats van Vrijheid, en al het andere is weg. Men heeft elders zo goed papier en beter
But before I proceed, I think it not amiss to lett you know who was the Inventer of this koop als bij ons; men drukt elders zoo goed en beter koop als bij ons; men snijdt elders let-
New-fashion'd Press, accounting my self so much oblig'd to his Ingeniety for the curiosity ters en giet zoo goed en beter koop als bij ons: en het mag ons van prul- en schotschrijveren
of this contrivance, that should I pass by this opportunity without nameing him, I should be overvloeien, maar onze Hollandsche boekhandel heeft geen last aan overvloed van geleerde
injurious to his Memory. werken.’
It was Willem Jansen Blaew of Amsterdam: a Man as well famous for good and great Prin-
ting, as for his many Astronomical and Geographical exhibitions to the World. In his Youth
he was bred up to Joynery, and having learn'd his Trade, betook himself (according to the
mode of Holland) to Travel, and his fortune leading him to Denmark, when the noble Tycho
Brahe was about setting up his Astronomical Observatory, was entertain'd into his service
for the making his Mathematical Instruments to Observe withal; in which Instrument-
making he shew'd himself so intelligent and curious, that according to the general report
of many of his personal acquaintance, all or most of the Syderal Observations set forth in
Tycho's name, he was intrusted to make, as well as the Instruments.
And before these observations were publish'd to the World, Tycho, to gratify Blaew, gave
him the copies of them, with which he came away to Amsterdam, and betook himself to the
making of Globes, according to those Observations. But as his Trade increased, he found
it necessary to deal in Geographical Maps and Books also, and grew so curious in Engra-
ving, that many of his best Globes and Maps were engraved by his own Hands; and by his
conversation in Printing of Books at other Printing-houses, got such in-sight in this Art, that
he set up a Printing-House of his own. And now finding inconveniencies in the obsolete
Invention of the Press, He contrived a remedy to every inconvenience, and fabricated nine
of these New-fashioned Presses, set them all on a row in his Printing-House, and call'd each
Press by the name of one of the Muses.
3. Secundaire literatuur
Paul Hoftijzer, ‘Metropolis of print: the Amsterdam book trade in the seventeenth century’,
in P.K. O’Brien ed., Urban achievement in early modern Europe : golden ages in Antwerp,
Amsterdam and London (Cambridge 2001), pp. 249–50.
Around 1600, printing and bookselling in the newly created Dutch Republic went through
a period of rapid and unprecedented growth. This remarkable phenomenon has been
called ‘the Dutch miracle’, and rightly so, for whereas until the 1580s the book trade in
the Northern Netherlands had seen a fairly modest activity, within only a few decades it
grew into a full-blown and flourishing enterprise. In towns all over the country, but par-
ticularly in the densely populated province of Holland, new printing establishments and
bookshops were opened and the output of books and other printed matter multiplied. The
books were on all subjects and in all formats and languages. In contrast to the sixteenth
century, they were no longer intended only for the local or regional market, but increasin-
gly meant for international distribution. Thus an industry came into being, which would
eventually make the Dutch Republic – as one historian [G.C. Gibbs] has put it – ‘the
intellectual entrepôt of Europe’.
One city took pride of place in this development; Amsterdam. Nowhere else in Europe
during the seventeenth century were so many books printed. Of a total estimated Dutch
book production of well over 100.000 titles for this period, the great majority were
produced in the Republic’s unofficial capital. Thousands of highly specialized and skilled
people earned a living in the Amsterdam book trade: typefounders, paper merchants, ty-
pesetters, printers, correctors, booksellers, bookbinders, hawkers, woodcutters, engravers,
and illuminators, as well as, of course, authors, translators, editors, and journalists.
E. van Gelder, Getemperde vrijheid. Een verhandeling over de verhouding van Kerk en Staat in
de Republiek der Verenigde Nederlanden en de vrijheid van meningsuiting in zake godsdienst,
drukpers en onderwijs, gedurende de 17e eeuw (Groningen 1972) p. 154-155.
Plakkaat uitgegeven door Staten van Holland, 28/12/1618:
‘Ondanks vroegere plakkaten wordt nog altijd veel gedrukt, waardoor de gemene man tot
ongehoorzaamheid aan de wettige regering wordt verleid, doordat er kwalijk gesproken
wordt van de regering en onenigheid tussen steden en provincies wordt gezaaid; erger nog,
men publiceert over de Nationale Synode, voordat deze ten einde is, zodat het der kerkver-
gadering wordt ondermijnd. Daarom wordt verboden ‘qualijk te spreeken van de wettige
regeeringe der Landen en van de magistraten van de steden’ of enige seditieuze boeken
uit te geven of te verspreiden [...]. De straffen zijn zwaar: verbeurte der boeken en 200 gl.
boete voor drukker, auteur en verkoper (bij herhaling zelfs 400 gl.), plus nog ‘arbitrale cor-
rectie’, zelfs lijfstraffen zijn mogelijk [...]
Ibid., p. 261.
Men kende er [Engeland] de gehele eeuw [17e eeuw] een strenge censuur op de drukpers,
gepaard aan een wetgeving, die het aantal drukkerijen, zelfs lettergieterijen, trachtte te
beperken, een tak van voorlichting, die juist bij ons bloeide en praktisch geheel vrij was.
Er waren in Engeland censors van ’s koningswegen, die onder direct toezicht stonden
van de aartsbisschop van Canterbury voor het godsdienstige, van de Chiefjustice en de
Star Chamber voor het politieke en juridische, en van de kanseliers der universiteiten.
Het uitgeven van boeken was –officieel- het monopolie van de ‘Company of Stationers’
en geen boek mocht worden gedrukt zonder de voorafgaande ‘license’ van de officiële
instanties, die verklaard moesten hebben, dat het boek niks bevatte strijdig met de wetten
en schadelijk voor de godsdienst [...]. Met de ‘Puritan Revolution’ kwam hierin alleen
deze verandering, dat de censuur van een prerogatief van de kroon werd een prerogatief
van het Parlement [...].
Ibid., pp. 165-166.
Leden van de magistraat in Amsterdam gedroegen zich soms bijzonder lankmoedig, zo
niet erger, o.a. in het geval van een huiszoeking bij drukkers, verdacht van het versprei-
den van sociniaanse lectuur. Het Hof attendeerde, op last van de Staten, het stadsbestuur
erop (1669), dat er, ondanks het strenge plakkaat van 1653 deze boeken betreffende, in
Amsterdam enige duidelijk sociniaanse boeken waren verschenen, en gelastte de schout
‘op het onversienst’ de verdachte drukkerijen te doorzoeken en tot executie over te gaan.
Toen door het stadsbestuur hieraan geen gevolg werd gegeven (kennelijk omdat de
schepenen er geen heil in zagen: er waren zoveel boeken op dit gebied al verschenen)
kwam een tweede brief van het Hof. De president-schepen, Bontemantel, verhinderde
weer de huiszoeking en, vrezende dat de schout er toch toe over zou gaan, werd door de
burgemeesters, met hulp van Bontemantel, de betreffende boekhandelaren ‘in secretesse
bekent gemaeckt’, dat zo iets hun boven het hoofd hing.[...] Een ander geval van lank-
moedigheid of zekere nonchalance in de uitvoering der plakkaten: Wtenbogaerts werken
werden, nadat enige ervan waren verboden, viermaal herdrukt. Sterker nog: Volkelius’
De vera religione was in 1641 verboden: bij huiszoekingen werden 555 ex. Opgehaald en
in de stadstimmertuin verbrand. Daarop publiceerde Blaeu het volgend jaar een nieuwe
druk ervan met op het titelblad: ‘in Hollandt bij schepenvonnis gedoemd en met vier
verbrandt’. Hij en zijn beroemde drukkerij werden ongemoeid gelaten.
L. Febvre, H. Martin, The coming of the book: the impact of printing, 1450-1800 (London Ibid., pp. 245-246.
1979) pp. 155-156. [...]

Ibid., pp. 191-192.

Ibid., p. 220.
D.H. Couvee, Van couranten en courantiers uit de zeventiende en achttiende eeuw (Amsterdam
1951), p 15.
De betekenis van Nederland als eerste Europese perscentrum werd nog verhoogd door
het hier te lande verschijnen van de eerste Franse en Engelse kranten. [...] De eerste
Franse kranten vallen uiteen in twee groepen en wel, de letterlijke vertalingen van de
Nederlandse en meestal uitgegevn door dezelfde uitgever, en de gehel zelfstandige, oor-
spronkelijk Franse bladen. De kranten van de laatste groep werden uitgegeven door uit
hun land verdreven Fransen. Hoewel deze Gazettes de Hollande in vele landen verboden
waren, hebben zij een reusachtige verspreiding gehad. Vooral in Frankrijk zijn zij in
grote hoeveelheden binnengesmokkeld en daar nog weer door hun lezers overgeschre-
ven en verder verspreid. Wanneer dan ook in 1672 het grote aantal anti-Franse boeken
en pamfletten dat in de Nederlanden verschijnt als een der redenen tot het openen der
vijandelijkheden in de oorlogsverklaring van de Franse koning aan de Republiek wordt
genoemd.
P. Hoftijzer, ‘Women in the early modern Dutch book trade’, in S. van Dijk en E.M.P. van
Gemert, S. Ottway, Writing the history of women’s writing : toward an international approach
(Amsterdam 2001) pp. 211-222, p. 215.
[...]
Clé Lesger, Handel in Amsterdam ten tijde van de Opstand. Kooplieden, commerciele expansie
en verandering in de ruimtelijke economie van de Nederlanden ca. 1550-1630 (Hilversum 2001)
pp. 229-231
Na de Alteratie nam het aantal uitgeverijen weer toe tot een vijftal in 1585, ruim twintig
in 1600 en zo’n 45 in 1630. Vanaf de jaren negentig ontwikkelde Amsterdam zich voor
werken met betrekking tot handel en scheepvaart snel tot het belangrijkste drukkers- en
uitgeverscentrum in de Republiek en ver daarbuiten. Dat is in belangrijke mate het werk
geweest van de zeer actieve en kapitaalkrachtige uitgever Cornelis Claesz [...]. Over het
leven van deze Cornelis Claesz staat maar weinig met zekerheid vast. Hij is omstreeks
het midden van de zestiende eeuw geboren in de Zuidelijke Nederlanden, vermoedelijk in
Leuven. Met zijn ouders is de nog minderjarige Cornelis naar Emden vertrokken waar hij
zich in het boekbindersvak bekwaamde. Als jonge boekbinder ging hij in 1572 van Emden
naar het grote uitgeverscentrum Keulen. In 1578 blijkt hij als boekverkoper gevestigd te
zijn in Enkhuizen, waar hij vanuit zijn winkel onder meer boeken uit de Plantijnse druk-
kerij in Antwerpen verkocht. [...] ...[A]ls vestigingsplaats heeft hij Enkhuizen direct na de
Alteratie verruild voor Amsterdam. [...] Van de 269 titels uit het fonds van Cornelis Claesz
die door Van Selm zijn getraceerd, heeft 40 procent betrekking op handel en scheepvaart
in ruimere zin. [...] Zijn enorme activiteit op het gebied van zeevaartkunde en cartografie
heeft de winkel van Claesz tot het belangrijkste depot gemaakt voor dit soort materiaal, de
plaats van waaruit informatie werd verspreid over de gesteldheid van verre en minder verre
landen, wat daar te halen viel en hoe daar te komen. [...] In retrospectief is dit onderdeel
van zijn activiteiten als boekverkoper/uitgever van groot belang gebleken voor de expan-
sie van de Hollandse handelsvaart. Maar voor Claesz verschilde het vermoedelijk niet van
zijn overige activiteiten. Naast het aan handel en scheepvaart gerelateerde werk bestond
zijn fonds immers uit andersoortige publicaties. Daaronder nam het zogenaamde efemeer
drukwerk een belangrijke plaats in: politieke en godsdienstige pamfletten, nieuwsberichten,
prognosticaties, profetieën en almanakken. Deze waren, evenals de opvallende aantallen
romans en verhalenbundels, gericht op een breed publiek.
4. Afbeeldingen

Franse boekwinkels aan de Beurs in

Amsterdam, 1715
Titelblad Het heilige evangelicum, overge-
set in de Malaische taal, gedrukt voor ordre
van de E.E. Heeren Bewindhebberen der
Oost-Indische Compagnie tot uytbreydinge
van Godts heylige word onder de verblinde
volkeren in de quartieren van Oost-India
(Amsterdam 1646)

Titelblad Discourse de la methode

(Leiden Jan Mairie 1637).
 Pamflet met betrekking tot de dood van
Van Oldebarneveldt (Abraham Verhoe-
ven, Antwerpen 1619).

Kaart Molukken (Willem Jansz Blaeu,

Amsterdam 1630).
Portret jongeman in zijn studeervertrek
(vermoedelijk door Nicolaes Maes in ‘Altyt wat nieus’. Interieur
1656). van een boekwinkel, 1661

Titelblad Reize
door verschei-
dene staten
van Europa en
Asia (Anthony
Schouten,
Utrecht 1694)

Catalogus van boeken

in de boekwinkel van
Michiel Schrijver (Michiel
Schrijver, Middelburg ca
1720-1735.
 Charting the “Rise of the West” 417
5. Kwantitatieve bronnen
TABLE 2
PRODUCTION OF PRINTED BOOKS PER HALF CENTURY, 1454–1800
(in thousands of books)
1454– 1501– 1551– 1601– 1651– 1701– 1751–
Area 1500 1550 1600 1650 1700 1750 1800

Great Britain 208 2,807 7,999 32,912 89,306 89,259 138,355

Ireland 0 0 4 268 1,341 8,586 17,598
France 2,861 34,736 39,084 61,257 85,163 73,631 157,153
Belgium 394 1,963 5,720 4,334 7,203 3,016 4,817
Netherlands 473 1,045 2,842 15,009 30,149 40,950 53,063
Germany 3,227 15,603 32,112 40,553 57,708 78,205 116,814
Switzerland 400 3,312 5,786 1,988 1,656 1,277 4,615
Italy 4,532 16,719 41,641 35,067 43,293 37,930 75,500
Spain 463 2,205 2,306 4,631 7,088 9,124 16,304
Sweden 6 34 49 2,080 3,756 6,654 21,305
Poland 1 63 146 1,807 2,062 3,468 9,208
Resta 22 530 718 1,000 2,310 2,974 14,067
Russia 0 0 0 123 165 1,275 12,367
Herkomst en vestiging Zuidnederlandse boekdrukkers: J.G.C.A. Briels, Zuidnederlandse boekdrukkers
Totalb 12,589 79,017 138,427 200,906 331,035 355,073 628,801 en boekverkopers in de Republiek der Verenigde Nederlanden omstreeks 1570-1630 (Nieuwkoop 1974), p.
a
24.
Austria, Hungary, Portugal, Czech Republic, and the rest Scandinavia.
b
without Russia. Geletterdheid in Nederland, Engeland & Wales,
Sources: See appendix II, at http://www.iisg.nl/bibliometrics/.
Schotland, en Frankrijk.
Boekproductie: Buringh, E. and van Zanden, J. L., ‘Charting the “Rise of the West”: manuscripts and  percentage literate
(R2books
printed = 0.71) between
in Europe, theperspective
a long-term structurefrom ofthemanuscript production
sixth though eighteenth during
, Journal
centuries’
of economic history 69 (2009), pp. 409–445.
the fifteenth century and the output of incunabula from 1454–1500.
Margins of error for our estimates are no doubt relatively large,
Geletterdheid: 
NL: A.M. van der Woude,
especially for the ‘Deearlier
alfabetisering’ in D.P.The
periods. Blok &al. (eds), Algemene
incunabula geschiedenis
of the secondder Ne- of
half
derlanden v.7 (Haarlem 1980), pp 257–64; S. Hart, Geschrift en getal: een keuze uit de demografisch-,
the fifteenth century are perhaps the most intensely studied kind of
economisch- en sociaal-historische studiën op grond van Am­ster­damse en Zaanse archivalia, 1600-1800 
books,1976);
(Dordrecht andH.M.P.E.
the data for‘Lezen
Kuijpers, these are vparticularly
en schrij­ good.
en: onderzoek naar This period canin
het alfabetiseringsniveau
therefore be Amsterdam’
zeventiende-eeuws seen as an anchor voor
in Tijdschrift for sociale
the two sets of23estimates
geschiedenis (1997), p 507;of printed
E&W:books
L. Stone,
and‘Literacy and Education in England 1640-1900’ in Past & pre­sent (1969), p 120; R.A.
manuscripts.
Houston, ‘The Development of Literacy: Northern England, 1640–1750’ in Economic History Review 35 
(1982), p 204; T.W. Laqueur, ‘Literacy and Social Mobility in the Industrial Revolution in England’ in Past
& Present (1974), p 98; R.S. Schofield, LONG-TERM PATTERNS
‘Dimensions of illiteracy, 1750–1850’ in Explorations in economic year
history 10 (1974), pp 437-454 
Schot: R.A. Houston, ‘The
European book literacy myth?: illiteracy
production in Scotland,
increased enormously in Past
1630–1760’ in present 96
the&period (1982), p
under
90:
      
study,
Fr: H.J. from somewhat
Graff, Legacies more than
of literacy: continuities 12,000 manuscripts
and contradictions perandcentury
in Western culture (or
society (Bloo-
120 1987),
mington per year)
p 195. from 500 to 700, to more than one billion books published    
during the eighteenth century (the peak year in the period 500–1799 is 
1790, when more than 20 million copies were printed). Because such a 
long period is covered here, the average rate of growth does not seem 