ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛ ßÀÌÍÛ 2007 ÎÍÛ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ

ÝÐÕÝÌ ÇÎÐÈËÃÎ
Õ¿íèé ýð¿¿ë àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõèéã õàíãàõ, íèéãý ì, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã áàéãàëü îð÷íû
òýíöýëòýé óÿëäóóëàõ, ºíºº áîëîí èðýýä¿é ¿åèéíõíèé ýðõ àøãèéí ¿¿äíýýñ áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, ò¿¿íèé
áàÿëãèéã çîõèñòîé àøèãëàõ, æàì ¸ñîîð íºõºí ñýðãýýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ õýðýãò òºð, èðãýí, àæ àõóéí íýãæ,
áàéãóóëëàãûí õàìòûí ÷àðìàéëò òýìöýë, ñàíàà÷ëàãûã ÷èãë¿¿ëýõýä îðøèíî.

ÇÀÑÃÈÉÍ ÃÀÇÐÛÍ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÕªÒªËÁªÐÈÉÍ ÇÎÐÈËÒ

Áàéãàëèéí áàÿëãèéí õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ, íºõºí ñýðãýýõ áîäëîãûí óÿëäààã ñàéæðóóëæ,
ýêîëîãèéí áàðèìæààòàé íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áîäëîãûã õýðýãæ¿¿ëíý. Áàéãàëü îð÷èíòîé õîëáîîòîé ìýäýýëëèéã
íýýëòòýé, õ¿ðòýýìæòýé áîëãîæ, áàéãàëü õàìãààëàõàä èðãýäèéí îðîëöîî, õÿíàëòûã íýìýãä¿¿ëíý.

Áàéãàëü îð÷íû ÿàì Çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðèéí áåëýëòèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ
çîðèëãîîð Áàéãàëü îð÷íû áîäëîãî, òºëºâëºëºëò, çîõèöóóëàëòûã òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä
íèéö¿¿ëýí ººð÷èëæ, áàéãàëü õàìãààëëûí ýðõ ç¿éí îð÷èíã ºíººãèéí íºõöºëä òîõèðóóëàí øèíý÷ëýëèéã
ã¿íçãèéð¿¿ëýõ, ñòðàòåãèéí ÷èãëýë¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð äàðààõü áîäëîãûí çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëæ
àæèëëàëàà. ¯¿íä:
1. Áàéãàëü îð÷íîî õàðèóöàí õàìãààëàõ, áàéãàëèéí íººö, áàÿëãèéã äàâóó ýðõýýð àøèãëàõ, íºõºí
ñýðãýýõ òàëààð äýëõèé íèéòýä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí íóòãèéí èðãýäýä ò¿øèãëýñýí ìåíåæìåíòèéã ºðãºíººð
íýâòð¿¿ëíý.
2. Áàéãàëü îð÷èíä ýýëòýé òåõíèê, òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëæ, îð÷íû áîõèðäîë, ò¿¿íèé äîòîð àãààðûí
áîõèðäëûã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýý àâíà.
3. Õîâîð, õîâîðäñîí çàðèì àìüòíûã ãàðøóóëàí òýæýýõ, ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõ, ñýðãýýí íóòàãøóóëàõ,
óðãàìëûã òàðüæ óðãóóëàõ áîëîí áèîòåõíèêèéí àðãà õýìæýýíèé öàð õ¿ðýýã ýðñ íýìýãä¿¿ëíý.
4. Îéí íººöèéí áîäëîãûí øèíý÷ëýë õèéæ, îéæóóëàëò, îéí àð÷èëãàà öýâýðëýãýýíèé öàð õ¿ðýýã
íýìýãä¿¿ëíý.
5. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, øèíý ìåíåæåìåíòèéí
õ¿ðýýã ºðãºòãºíº.
6. Ãàäààä õàìòüí àæèëëàãààã ºðãºæ¿¿ëæ, ãàäààäûí òóñëàìæààð õýðýãæèõ òºñºë, õºòºëáºð¿¿äèéí ¿ð
ºãººæèéã ñàéæðóóëæ, õºðºí㺠îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëíý.
7. Ìîíãîë îðíû óñíû íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã áîëîâñðóóëàõ ýõëýëèéã òàâüæ, õ¿í àìûí ýð¿¿ë àõóéí
øààðäëàãà õàíãàñàí óñíû íººö, õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëíý.
8. Áàéãàëü îð÷íû õÿíàëò-øèíæèëãýýíèé ñ¿ëæýýã ºðãºæ¿¿ëæ, òåõíèê õàíãàìæèéã
ñàéæðóóëàõ çýðýã áîëíî.
ÍÝÃ. ÓÄÈÐÄËÀÃÀ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒ, ÑÀËÁÀÐÛÍ
Õ¯ÍÈÉ ÍªªÖ, ժЪÍê ÎÐÓÓËÀËÒÛÍ ÒÀËÀÀÐ
Ñàëáàðûí õýìæýýãýýð 2806 õ¿í àæèëëàæ áàéãààãààñ Çàñãèéí ãàçðûí õýðýãæ¿¿ëýã÷
àãåíòëàã Óñíû õýðýã ýðõëýõ ãàçàðò 67, Óñ öàã óóð îð÷íû øèíæèëãýýíèé ãàçàðò 262, ò¿¿íèé îðîí
íóòãèéí áàéãóóëëàãóóäàä 1466, îé óñíû õàéãóóë ñóäàëãààíû òºâä 40, ÒÕÃÍ-èéí õàìãààëàëòûí
çàõèðãààäàä 369, Áàéãàëü îð÷íû àëáàäàä 527, ¯íäýñíèé õîðîî, òîâ÷îî, àëáàäàä 13, ÿàìíû
àïïàðàòàä 62 õ¿í òóñ òóñ àæèëëàæ áàéíà.
Áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðûí àæèëòíóóäààñ òºðèéí äýýä øàãíàëààð 13 õ¿í, áàéãàëü îð÷íû ÿàìíû
øàãíàëààð 599 õ¿í øàãíàãäñàíààñ 360 íü áàéãàëü îð÷íû òýðã¿¿íèé àæèëòàí, 229 íü æóóõ
áè÷ãýýð øàãíàãäñàí áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðûí àæèëòíóóäààñ òºðèéí äýýä øàãíàëààð 13 õ¿í,

1
áàéãàëü îð÷íû ÿàìíû øàãíàëààð 599 õ¿í øàãíàãäñàíààñ 360 íü áàéãàëü îð÷íû òýðã¿¿íèé àæèëòàí,
229 íü æóóõ áè÷ãýýð øàãíàãäñàí áàéíà.
Èõ á¿òýýí áàéãóóëàëòûí æèë 2007 îíä áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðò íèéòäýý 6307.2 ñàÿ
òºãðºãèéí õºðºí㺠îðóóëàëò, 22283.7 ñàÿ òºãðºãèéí ñàíõ¿¿æèëò õèéãäñýí íü ºìíºõ æèë¿¿äýýñ 2-4
äàõèí íýìýãäñýí áàéíà.

Áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðûí òºñºâ, õºðºíãº

îðóóëàëò, èõ çàñâàð, òîíîã òºõººðºìæèéí çàðäàë
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Ñàëáàðûí
òºñºâ /íèéò 3164.9 4287.3 5212.5 5482.7 6232.2 11773.5 22283.7
ä¿íãýýð/
õºðºíãº
îðóóëàëò, èõ
çàñâàð, òîíîã 21.0 65.0 100.0 124.0 565.0 2823.0 6307.2
òºõººðºìæèéí
çàðäàë

“Çàðèì ÿàìäûí ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãè, á¿òöèéí ººð÷ëºëòèéí õºòºëáºð çºâøººðºõ, çîõèîí
áàéãóóëàëòûí á¿òýö áàòëàõ òóõàé” Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2006 îíû 36 äóãààð òîãòîîëîîð:
1.Òîãòâîðòîé õºãæèë, ñòðàòåãè òºëºâëºëòèéí ãàçàð,
2. Òºðèéí çàõèðãààíû óäèðäëàãûí ãàçàð,
3. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé íóòãèéí óäèðäëàãûí ãàçàð,
4. Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, áàéãàëèéí íººöèéí ãàçàð,
5. Îéí áîäëîãî çîõèöóóëàëòûí õýëòýñ,
6. Ãàäààä õàìòûí àæèëëàãààíû õýëòýñ,
7. Ìýäýýëýë, õÿíàëò øèíæèëãýý, ¿íýëãýýíèé õýëòýñ,
8. Ñàíõ¿¿, ýäèéí çàñãèéí õýëòýñ ãýñýí 4 ãàçàð 4 õýëòýñòýé àæèëëàëàà.
ªíººäºð óñ öàã óóð, îð÷íû õÿíàëò øèíæèëãýýíèé óëñûí ñ¿ëæýý öàã óóðûí øèíæèëãýýíèé 121
ºðòºº, 192 õàðóóë, óñ ñóäëàëûí 125 õàðóóë, áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí 10 ëàáîðàòîðè, 24 õàðóóë,
àýðîëîãèéí 7, íàðíû öàöðàã ñóäëàëûí 19, àãðî öàã óóðûí 2 ºðòºº, Çîî öàã óóðûí 8 õàðóóë áóþó á¿ãä
507 íýãæòýéãýýð, Óñ öàã óóðûí õ¿ðýýëýí, Ìýäýýëýë, òîîöîîëëûí òºâ, Áàéãàëü îð÷èí, õýìæèë ç¿éí
òºâ ëàáîðàòîðè, Íèñëýãèéí öàã óóðûí òºâ, “Õóðûí øèì” òºâ, îðîí íóòàãò àéìàã, íèéñëýëèéí Óñ öàã
óóð, îð÷íû øèíæèëãýýíèé òºâ ãýñýí ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóäòàéãààð ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ
èðëýý.
Öàã óóðûí õàðóóëûí àæèãëàã÷äûí àëáàí òóøààëûí àíãèëàë 3 øàòààð, òåõíèê÷äèéí àëáàí
òóøààëûí àíãèëàë 2 øàòààð, àõëàõ òåõíèê÷äèéí àíãèëàë 2 øàòààð, èíæåíåð¿¿äèéí àíãèëàë 1
øàòààð, çàõèðëóóäûí àíãèëàë 2 øàòààð òóñ òóñ äýýøèëæ ¿íäñýí öàëèí 78.4-100 õóâèàð
íýìýãäëýý.
Óñ öàã óóð îð÷íû øèíæèëãýýíèé ãàçàð àõìàä íàñòíû òàëààð àâàõ çàðèì àðãà õýìæýýíèé
òóõàé ãàçðûí äàðãûí òóøààë ãàðãàæ, òóñ ñàëáàðûí áàéãóóëëàãóóäààñ ºíäºð íàñíû òýòãýâýðò ãàð÷
áàéãàà àõìàäóóäàä 6 ñàðûí àëáàí òóøààëûí öàëèíòàé òýíöýõ íýã óäààãèéí òýòãýìæ îëãîæ áàéõààð
øèéäâýðëýëýý.
2007 îíä Óñ öàã óóð îð÷íû øèíæèëãýýíèé ñ¿ëæýýíä íèéòäýý 955.0 ñàÿ òºãðºãèéí õºðºíãº
îðóóëàëò õèéãäýæ, ã¿éöýòãýã÷ ñîíãîí øàëãàðóóëàõ àðãà õýìæýýã çîõèîí áàéãóóëæ, õýðýãæèëòýä
õÿíàëò òàâüæ àæèëëàñíààð òºëºâëºãäñºí àðãà õýìæýý á¿ðýí áèåëýâ. 2007 îíä õºðºí㺠îðóóëàëòààð

2
ñóìäûí öàã óóðûí 5 ºðòººíä øèíý áàðèëãà áàðüæ, Óëààíáààòàð õîòûí Óñ öàã óóð îð÷íû
øèíæèëãýýíèé òºâèéí áàðèëãûã ºðãºòãºæ, ãàçðûí òºðèéí àðõèâ, ìýäýýëëèéí ñàíãèéí áàéð, àéìãóóäûí
Óñ öàã óóð îð÷íû øèíæèëãýýíèé òºâèéí 4 áàðèëãà, öàã óóðûí ºðòººíèé 1 áàðèëãà, òºâ áàéð áîëîí
ÁÎÕÇÒË-èéí áàðèëãûí èõ çàñâàð õèéæ, òºâ îðîí íóòãèéí 10 áàéãóóëëàãàä 13 àâòîìàøèí õóäàëäàí
àâ÷ ºã÷, ¿¿ëíèé øèíæèëãýýíèé çîðèóëàëòòàé öàã óóðûí õºäºë㺺íò ðàäàð, áàéãàëü îð÷íû
øèíæèëãýýíèé çîðèóëàëòòàé áàãàæ, òîíîã òºõººðºìæ¿¿ä, êîìïüþòåð, òåõíèê õýðýãñýë, òàâèëãà, öàã
àãààðò çîðèóäààð íºëººëºõ òîíîã òºõººðºìæ, òºâ áàéðíû öàõèëãààíû íººö ýõ ¿¿ñâýð àâàõ çýðýã îëîí
÷óõàë àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëëýý.
Ñàëáàðûí òºñâèéã íýìýãä¿¿ëýõ òàëààð àâñàí àðãà õýìæýýíèé ¿ð ä¿íä 2007 îíä ñàëáàðûí
óðñãàë òºñºâ ýð¿¿ëæèæ, àæèëëàãñäûí öàëèí, òýòãýìæ óðàìøóóëëûí çàðäàë ºñ÷, òºñâèéí
àëäàãäëààñ ãàð÷ ýõýëñýí áºãººä ºìíºõ æèë¿¿äýä õèéãäýæ àìæààã¿é õóðèìòëàãäñàí õºðºíãº
îðóóëàëò, èõ çàñâàðûí àæëóóä ¯íäýñíèé ýâ íýãäëèéí Çàñãèéí ãàçðûí ¿åä á¿ðýí õèéãäýæ,
àæèëëàãñäûí àæèëëàõ íºõöºë, áîëîìæ ñàéæèð÷ áàéíà.
Óñíû Õýðýã Ýðõëýõ ãàçàð Çàõèðãàà, õàìòûí àæèëëàãààíû õýëòýñ, Óñíû êàäàñòð,
èíæåíåðèéí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí õýëòýñ, Óñíû íººöèéí ¿íýëãýý, ñàâ ãàçðûí ìåíåæìåíòèéí õýëòýñ
ãýñýí 3 íýãæ, Óñíû õýìíýëòèéí òºâ, Óñíû èíñòèòóò ãýñýí õàðúÿà áàéãóóëëàãóóäòàéãàà ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ àæèëëàà.
Îé, óñíû õàéãóóë, ñóäàëãààíû òºâ íü 2007 îíä óäèðäàõ àæèëòàí 3, èíæåíåð òåõíèêèéí
ã¿éöýòãýõ àæèëòàí 34, òóñëàõ àæèëòàí 4, íèéò 41 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé àæèëëàæ òàâüñàí
çîðèëòîî àìæèëòòàé õýðýãæ¿¿ëëýý.
Ýíý îíä Óâñ íóóðûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû êîíòîðûí
áàðèëãûã øèíýýð áàðèóëæ, Ãîâüãóðâàí ñàéõíû áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð, Áîãäõàí óóëûí äàðõàí
öààçàò ãàçðûí õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû áàðèëãûí èõ çàñâàðûã õèéëãýæ, õàìãààëàëòûí 5
çàõèðãààíä áàéãàëü îð÷íû ÿàìíààñ, 8 çàõèðãààíä òºñ뺺ñ ñóóäëûí àâòîìàøèí îëãîñîí áàéíà. Èíãýñíýýð
òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õàìãààëàëòûí 23 çàõèðãàà, 1 òºâ, 2 õýñãèéã àëáàíû áàéð,
ìàøèí óíààãààð á¿ðýí õàíãàëàà. Õàìãààëàëòûí 8 çàõèðãààã õîëáîîíû õýðýãñýëýýð, 85 áàéãàëü
õàìãààëàã÷èéã ìîòîöèêëîîð, 6 áàéãàëü õàìãààëàã÷èéã íýã çàãâàðûí àæëûí áàéð, ñóóöààð, 90
áàéãàëü õàìãààëàã÷èéã öàõèëãààí áîðîîõîéãîîð, 60 áàéãàëü õàìãààëàã÷èéã äóðàíãààð, 40 áàéãàëü
õàìãààëàã÷èéã ãàçàðç¿éí ñîëâèöîë òîãòîîã÷ áàãàæ GPS-ýýð, 75 áàéãàëü õàìãààëàã÷èéã õèéí ãàð
áóóãààð òóñ òóñ õàíãàæýý.
Àëòàé Ñàÿíû òºñºë, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí äýìæëýãòýéãýýð áàéãàëü
õàìãààëàã÷äûã ºâºë, çóíû ä¿ðýìò õóâöñààð, Áàéãàëü îð÷íû àëáàä, õàìãààëàëòûí çàõèðãààã ãýðýë
çýðãèéí àïïàðàòààð õàíãàñàí áàéíà.
Áàéãàëü îð÷íû àëáàä, Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õàìãààëàëòûí çàõèðãààäààñ
áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí ìýðãýæèë, ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ òàëààð îëîí òàëò àðãà õýìæýýã àâ÷
õýðýãæ¿¿ëæ èðæýý. Òóõàéëáàë, Äàðõàí –Óóë àéìãèéí Áàéãàëü îð÷íû àëáà áàéãàëü
õàìãààëàã÷äûí ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ 10 õîíîãèéí ñóðãàëòûã ÕÀÀÈÑ-òàé õàìòàð÷ çîõèîí
áàéãóóëæýý. Õàí õýíòèéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà, Õýíòèé,
Áàÿíõîíãîð àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû àëáà ñóìäûí áàéãàëü õàìãààëàã÷äàà, Ýêî-Àçè äýýä ñóðãóóëüä
ñóðãàæ áàéíà. Äóíäãîâü, Õºâñãºë àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû àëáàä “Áàéãàëü îð÷èí” ñýòã¿¿ëèéã
óëèðàë òóòàì ãàðãàæ, áàéãàëü õàìãààëàëòûí àæëûí áîëîí àæèãëàëòûí äýâòðèéã òóñãàéëàí
õýâë¿¿ëæ òîãòìîë õºòë¿¿ëæ áàéãààãèéí çýðýãöýý àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû òºëºâ áàéäëûí òàéëàíã íîì
áîëãîí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí àæëûí õýðýãöýýíä çîðèóëàí õýâë¿¿ëæýý.

ÕΨÐ. ÁÎÄËÎÃÎ, ÝÐÕǯÉÍ ÎÐ×ÍÛà ÁÎËÎÂÑÐÎÍÃÓÉ

3
 ÁÎËÃÎÕ ÒÀËÀÀÐ
“Îéí òóõàé” / øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà/, “Õóâèðãàñàí àìüä îðãàíèçìûí òóõàé”, Îçîíû ¿å
äàâõàðãûã çàäàëäàã áîäèñûí òóõàé Ìîíðåàëûí Ïðîòîêîëä îðóóëñàí Áýýæèíãèéí íýìýëò, ººð÷ëºëòºä
íýãäýí îðñíûã ñî¸ðõîí áàòëàõ òóõàé õóóëèóäûã Óëñûí Èõ Õóðëààð áàòëóóëæ, “Áàéãàëèéí óðãàìàë
àøèãëàñíû òºëáºðèéí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé”, “Àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààíû
òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé”, “Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ
òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé” õóóëèéí òºñë¿¿äèéã Çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäààíààð
õýëýëö¿¿ëæ Óëñûí Èõ Õóðàëä ºðãºí ìýä¿¿ëýõýýð òîãòîâ.

“Àãààðûí áîõèðäëûã áóóóðóóëàõ òàëààð õýðýãæ¿¿ëýõ çàðèì àðãà õýìæýýíèé òóõàé” Óëñûí
Èõ Õóðëûí “Áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí òîãòîëöîîã ñàéæðóóëàõ òóõàé” Óëñûí Èõ Õóðëûí Áàéíãûí
õîðîîíû òîãòîîë ãàðãàí õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.
Îéí òóõàé õóóëèéí 27 äóãààð ç¿éëèéí 5 äóãààð çààëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð ”Òàðèìàë
îéã ¿íýëýõ, óëñûí îéí ñàíä õóäàëäàí àâàõ æóðàì”, Èðãýí, íºõºðëºë, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãààñ
õóäàëäàæ àâàõ òàðèìàë îé, ìîäíû æèøèã ¿íèéí òºñºë, Îéã íºõºí ñýðãýýõ àæëûí çàðäëûí ¿ëãýð÷èëñýí
íîðìàòèâûã áîëîâñðóóëàâ.
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëîîð “Ãàí, öºëæèëò, õóóðàéøèëòûí çýðýãëýë òîãòîîõ áà
ýíý ¿åä ìºðäºõ óñíû íººöèéí ìåíåæìåíòèéí æóðàì, Õîã õàÿãäàë ãàðãàñíû òºëáºð òîîöîõ áîëîí õîã
õàÿãäëûí íîðìàòèâ òîãòîîõ àðãà÷ëàë áàòëàõ òóõàé, Ìîíãîë Óëñàä àøèãëàõûã õîðèãëîñîí áóþó
õÿçãààðëàñàí õèìèéí õîðò áîëîí àþóëòàé áîäèñûí æàãñààëò áàòëàõ òóõàé, Öàãààí çýýðèéí ýâýð,
õàëèóí áóãûí ÿñàí ýâýð ãàäààäàä ãàðãàõûã õîðèãëîõ òóõàé, Áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðò õàìòàð÷
àæèëëàõ òóõàé Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, ÁÍÒÓ-ûí Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí õýëýëöýýðèéã
áàòëàõ òóõàé”, Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí òóøààëààð, “Õàéãóóëûí áîëîí àøèãëàëòûí òóñãàé
çºâøººðºë ýçýìøèã÷èéí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ òàëààð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý
áèåë¿¿ëýõ áàòàëãààíû òóñãàé äàíñíû ã¿éëãýýíä õÿíàëò òàâèõ æóðàì, Ìîíãîë îðíû õîâîð óðãàìàë
Ñèáèðü õóø ìîäíû ñàìðûã àõóéí õýðýãëýýíèé çîðèóëàëòààð ò¿¿æ áýëòãýõèéã õîðèãëîõ,
Ñ¿õáààòàð, Äîðíîä, Õýíòèé àéìãèéí õàâñðàëòàä çààñàí ñóìäûí íóòàã äýâñãýðýýñ ñààðàë ÷îíî
àãíàõûã õîðèãëîõ òóõàé, Àí àìüòàí, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, àí àìüòíû õîëáîãäîëòîé
ñóäàëãààíû àæëûí ñîðüö, äýýæèéã ãàäààä óëñàä ãàðãàõ æóðàì, CITES-èéí ãýð÷èëãýýíèé çàãâàð,
àìüòàí òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ýä ç¿éëèéí ýêñïîðòûí çºâøººðëèéí çàãâàð, Óñíû ñàëáàðûí
èíæåíåð¿¿äýä ìýðãýøëèéí çýðýã îëãîõ” æóðàì, “Óñíû ñàëáàðûí ìýðãýøëèéí çýðýã îëãîõ çºâëºë”-èéí
ä¿ðýì, “Óñíû ñàëáàðûí èíæåíåð¿¿äýä ìýðãýøëèéí çýðýã îëãîõ çºâëºë”-èéí á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òóñ òóñ
áàòëàâ.
“Óðãàìëûí ãàðàëòàé õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í – Õóøíû ñàìðûí èäýý”, “Õóøíû ñàìðûí òîñ”,
“Õóøíû ñàìðûí øàõäàñíû êîä”-íû óëñûí ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëàí Ñòàíäàðòûí ¿íäýñíèé õîðîîãîîð
áàòëóóëæ, óëñûí õýìæýýíä ìºðä¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà.

ÃÓÐÀÂ. ÁÎÄËÎÃÎ ÇÎÐÈËÒÛÍ ÕÝÐÝÃÆÈËÒÈÉÍ ÒÀËÀÀÐ

3.1. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õàìãààëàëàëòûí

ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ òàëààð
Ìîíãîë óëñûí á¿õ íóòàã äýâñãýðèéí 13.76 õóâü áóþó 21.5 ñàÿ ãà íóòàã òóñãàé
õàìãààëàëòòàé íóòãèéí ñ¿ëæýýíä õàìðàãäàæ áàéãàà áºãººä îðîí íóòãèéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé
ãàçàð íóòãèéã õàìðóóëáàë íóòàã äýâñãýðèéí 17.0 õóâüä õ¿ð÷, Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûã

4
 õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýýä áàéíà. Îðîí íóòãèéí õàìãààëàëòàä 5.7 ñàÿ ãà òàëáàé á¿õèé 819
ãàçàð õàìðàãäààä áàéãàà áºãººä ýíý îíä 121 ãàçðûã àéìàã ñóìûí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâñàí áàéíà.

Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí òàëáàéí ºñºëò

2007
¯ç¿¿ëýëò 2005 Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé Îðîí íóòãèéí òóñãàé õàìãààëàëòòàé
ãàçàð íóòàã ãàçàð íóòãèéã îðîëöóóëñàí ä¿í
Òàëáàé.(ãà-ààð) 20616608 21518895 26511046.3
Íóòàã äýâñãýðò ýçëýõ 13,18 13,76 17.0
õóâü

Óâñ àéìãèéí Õîâä ñóìûí Ãîîæóóðûí õ¿ðõðýý îð÷ìûí ãàçàð íóòãèéã Ò¿ðãýíèé äàðõàí öààçàò
ãàçðûí õèëèéí çààãò, Ñàãèëü ñóìûí Áàÿíç¿ðõ óóë îð÷ìûí ãàçàð íóòãèéã Öàãààí øóâóóòûí äàðõàí
öààçàò ãàçðûí õèëèéí çààãò, Õºâñãºë àéìãèéí Óëààí-Óóë, Ðýí÷èíëõ¿ìáý ñóìäûí Õîðüäîë ñàðüäàãèéí
íóðóóíû Æèãëýãèéí äàâàà, Äàðõàäûí õîòãîð îð÷ìûí ãàçàð íóòãèéã Õîðüäîë ñàðüäàãèéí äàðõàí
öààçàò ãàçðûí õèëèéí çààãò òóñ òóñ õàìðóóëàí äàðõàí öààçàò ãàçðûí àíãèëëààð, Áàÿíõîíãîð àéìãèéí
Æèíñò, Áîãä, Áàÿíëèã, Áàÿíãîâü ñóìäûí çààã íóòàãò îðøèõ Èõ Áîãä óóë îð÷ìûí ãàçàð íóòãèéã
áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí àíãèëëààð óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâàõ àñóóäëûã ÓÈÕ-ààð
áàòëóóëàâ.
Õîâä, Óâñ àéìãèéí õèëèéí çààãò îðøèõ Àëòàí Õºõèé íóðóó îð÷ìûí ãàçðûã áàéãàëèéí íººö
ãàçðûí àíãèëàëààð, Ãîâü-Àëòàé, Çàâõàí àéìãèéí õèëèéí çààãò îðøèõ Õ¿íã¿éí õàð íóóð, Ìîíãîë ýëñ
îð÷ìûí ãàçðûã áàéãàëèéí öîãöîëáîð ãàçðûí àíãèëëààð, Ãîâüñ¿ìáýð àéìãèéí Áàÿíòàë, ×îéð ñóìäûí
íóòàãò îðøèõ ×îéðûí Áîãä óóë ò¿¿íèé îð÷ìûí ãàçàð íóòãèéã äàðõàí öààçàò ãàçðûí àíãèëëààð,
Äóíäãîâü àéìãèéí Äýëãýðõàíãàé ñóìûí íóòàãò îðøèõ Äýëãýðõàíãàé óóë ò¿¿íèé îð÷ìûí ãàçàð íóòãèéã
áàéãàëèéí íººö ãàçðûí àíãèëëààð, Äîðíîãîâü àéìãèéí Ìàíäàõ ñóìûí íóòàãò îðøèõ 18 Áîãä óóë ò¿¿íèé
îð÷ìûí ãàçðûã áàéãàëèéí äóðñãàëò ãàçðûí àíãèëëààð òóñ òóñ óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâàõ
ñóóðèí ñóäàëãààíû àæèë õèéæ ã¿éöýòãýëýý.
Áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí õàðèóöàõ òàëáàéí õýìæýýã øèíý÷ëýí òîãòîîñíîîð áàéãàëü
õàìãààëàã÷èéí àæëûí 30 ãàðóé áàéð øèíýýð áèé áîëæýý. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý íýìýãäýæ,
õàìãààëàëòûí çàõèðãààäûí ìàòåðèàëëàã áààç áýõæèí, áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí áèå õàìãààëàõ
õýðýãñëèéí õàíãàìæ ýðñ ñàéæèðëàà. Ýíý çîðèóëàëòààð 2007 îíä 806 ñàÿ òºãðºãèéí ñàíõ¿¿æèëò
õèéãäñýí íü ºíãºðñºí îíóóäûí äóíäæààñ á 2 äàõèí ºññºí áàéíà.

ÒÕÃÍ-èéí õàìãààëàëòûí çàõèðãààäûí ñàíõ¿¿æèëò

/Ìÿí.òºã/

5
 1000
900 806.6
800
700
600 457.8 513 498.6
500
400
300
152.7
200 71.6
100
0
1996 1999 2004 2005 2006 2007
Óëñûí òºñºâ ªºðèéí îðëîãî

ÒÕÃÍ-èéí õýìæýýíä îð÷íû á¿ñèéí 110 ãàðóé çºâëºë áàéãóóëàãäàí ¿éë àæèëëàãààãàà
ÿâóóëæ áàéãàà áºãººä îð÷íû á¿ñèéí 70 îð÷èì ñàí áàéãóóëàãäàí 3-9 ñàÿ òºãðºãèéí õºðºíãºòýé áîëæ
áýõæñýíýýñ ãàäíà ýäãýýð ñàíãààñ 40 ãàðóé æèæèã òºñë¿¿äèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýýä áàéíà
ÒÕÃÍ äàõü ãàçàð àøèãëàëòûí çºð÷ëèéã àðèëãàõ òàëààð òîäîðõîé àðãà õýìæýý àâ÷ Ãîðõè-
Òýðýëæèéí ÁÖÃ, Áîãäõàí óóëûí ÄÖÃ-äàä ãàçàð àøèãëàõ ýðõ àâààä ãàçðûíõàà òºëáºðèéã
òºëººã¿é, 2 æèëýýñ äýýø õóãàöààãààð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëààã¿é 51 àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí
ãàçàð àøèãëàõ ãýðýýã öóöëàâ.

3.2. Îéí íººöèéí àøèãëàëò õàìãààëàëò íºõºí ñýðãýýëò

Îéí àøèãëàëò. 2007 îíä ¿íäñýí àøèãëàëòûí îãòëîëòîîð õýðýãëýýíèé ìîä áýëòãýõ ýðõèéã 69
àæ àõóéí íýãæèä îëãîñîí íü ºíãºðñºí æèëèéíõýýñ 66 àæ àõóéí íýãæýýð öººðñºí áàéíà.
Óðüä÷èëñàí ã¿éöýòãýëýýð, óëñûí õýìæýýíä 9 àéìãèéí íóòãààñ 61000 øîîìåòð õýðýãëýýíèé
ìîä ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð ¿íäñýí àøèãëàëòààð, 13 àéìãèéí íóòãààñ 20000 øîîìåòð
õýðýãëýýíèé ìîä îéí öýâýðëýãýýãýýð, 580000 øîîìåòð ò¿ëýý àõóéí çîðèóëàëòààð áýëòãýñýí
áàéíà.
Îéí íºõºí ñýðãýýëò. Îéæóóëàëòûí àæëûí öàð õ¿ðýý òýëæ 2005 îíûõîîñ, 2007 îíû óðüä÷èëñàí
ã¿éöýòãýëýýð 20 õóâèàð ºñ뺺.
Îéæóóëàëòûí àæëûí õýìæýý
/Ãà-ãààð/

8000
6541.4
6000 4552 4596
4000

2000

0
2005 2006 2007

2007 îíû îéã íºõºí ñýðãýýõ àæèë, “Íîãîîí õýðýì”-èéí íîãîîí çóðâàñ áàéãóóëàõ àæëûí ä¿нгээр
6541.4 ãà òàëáàéä îéã íºõºí ñýðãýýõ àæèë ã¿éöýòãýñíýýñ 3997.3 ãà òàëáàéä óëñûí òºñ⺺ð,
263 ãà òàëáàéä îðîí íóòãèéí òºñ⺺ð, 1871.1 ãà òàëáàéä àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí ººðèéí

6
õºðºí㺺ð, 150 ãà òàëáàéä Á¿ãä íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ óëñûí òóñëàìæèéí õºðºí㺺ð, 260 ãà òàëáàéä
“Íîãîîí õýðýì” õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä íîãîîí çóðâàñ áàéãóóëñàí áàéíà.
Îéæóóëàëòûí àæëûã Áóëãàí àéìãèéí “Îéí ÷óóëãà” ÒÁÁ, Çàâõàíû “Çà-Øèíýñòýé” ÕÕÊ,
Õºâñãºë àéìãèéí “Îé õºâ÷” õîðøîî, Óëààíáààòàð õîòûí “Îéí èðýýä¿é” ÕÕÊ, “Îéí òàêñàöè” ÕÕÊ,
Îðõîí àéìãèéí Áàéãàëü îð÷íû àëáàíû äýðãýäýõ ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàð, ªìíºãîâü àéìãèéí “ªãººìºð”
íºõºðëºë, Ñýëýíãý àéìãèéí “Îé, àí” òºâ, “Áóãàíò” ãðóïï, “Èâñýã îé” ÕÕÊ ¿ëãýð æèøýý õèéñíèé
çýðýãöýý Òºâ, Äîðíîä, Ñýëýíãý Äàðõàí –Óóë, Àðõàíãàé àéìãèéí ìîä áýëòãýäýã àæ àõóéí íýãæ¿¿ä
ººðèéí õºðºí㺺ð õèéõ îéæóóëàëòûí àæëûã ºíäºð ò¿âøèíä õèéñýí áàéíà.
“Íîãîîí õýðýì” õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä 14 àéìãèéí 27 ñóìûí íóòàãò 31 àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãà
260 ãà òàëáàéä îéí çóðâàñ áàéãóóëàõ àæèë ã¿éöýòãýñýí íü íàìðûí òîîëëîãîîð äóíäæààð 78.9
õóâèéí àìüäðàëòàé ãàðñàí áàéíà. ¯¿íýýñ Õîâä àéìãèéí “Õîâä ñàôôàðè” ÕÕÊ, “¯ð æèìñ” õîðøîî,
Óâñ àéìãèéí “6 ìè÷èä” õîðøîî, “Áèæèéí áóëàã” ÕÕÊ, çýðýã 6 àæ àõóéí íýãæèéí ã¿éöýòãýñýí íîãîîí
çóðâàñ 90-ýýñ äýýø õóâèéí àìüäðàëòàé áàéíà.
Ìîä òàðèõ ºäðèéã óëñûí õýìæýýíä çîõèîí áàéãóóëñíààð íèéñëýë àéìàã îðîí íóòãèéí õýìæýýíä
íèéò 1121003 øèðõýã ìîäûã ñóóëãàæ, öýöýðëýãæ¿¿ëýëòèéí àæëûã ã¿éöýòãýëýý. Ýíý àæëûã
ªâºðõàíãàé, ªìíºãîâü, Äîðíîä àéìãóóä 169-290 ìÿíãàí ìîä òàðüæ õóøóó÷èëëàà. Õîâä àéìãèéí
Æàðãàëàíò ñóìûí íóòàã äýâñãýðò öýöýðëýãæ¿¿ëýëòýä òàðèãäñýí ìîäíû òîîëëîëãî ÿâóóëàõàä 13
ç¿éëèéí 66.7 ìÿí ìîä óðãàæ áàéãàà ä¿í ãàðñàí áàéíà
Ìîä òàðèõ ºäðèéí õ¿ðýýíä òóæèéí íàðñíû òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàðò òàðüæ óðãóóëñàí
4708 ãà îéí òàëáàéã óëñûí îéí ñàíä á¿ðòãýí õ¿ëýýí àâ÷, Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíû íýðýìæèò “Áàéãàëü
îð÷íû ÿàì-20 òºãºë” áàéãóóëëàà.
Îëîíõè àéìàãò ìîä òàðèõ ºäðèéã õºäºëìºð õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé õýëòýñòýé õàìòðàí çîõèîí
áàéãóóëæ õºäºëìºð ýðõëýýã¿é áîëîí áàãà îðëîãîòîé èðãýäèéã ºðãºí îðîëöóóëæ ìºíãºí óðàìøèë îëãîñíû
çýðýãöýý àéìàãò “Ìîä òàðüæ óðãóóëñàí èðãýí àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãàä óðàìøóóëàë îëãîõ”
æóðàì áàòàëæ, ìîä òàðüæ îð÷íîî òîõèæóóëàõ èäýâõ ñàíàà÷ëàãûã õºõ¿¿ëýí äýìæèæ áàéíà.
Òóõàéëáàë, Óâñ àéìãèéí Íàðàíáóëàã, ªìíºãîâü, Óëààíãîì çýðýã ñóìäûí 30 ãàðóé àéë ºðõ, 5 àæ
àõóéí íýãæ 3200 îð÷èì ìîä òàðüæ ãýðýý áàéãóóëàí àæèëëàæ áàéíà. Íèéñëýëä õàøààíäàà ìîä áóò
ñººã, æèìñ æèìñãýíý òàðèàëàõ õºäºë㺺íèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð 320 àéëä 32700 ìÿí òºãðºãèéí
óðàìøóóëàë îëãîæýý.
Îéí ¿ðèéí ëàáîðàòîðè áàéãóóëëàãà, èðãýä, ¿ðèéí óëñûí íººöèéí ñàíãèéí ìîä, ñººãíèé ¿ðèéí 836
êã ¿ðýíä ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëòýýð ÷àíàðûí øèíæèëãýý õèéæ ¿éë÷èëñíèé çýðýãöýý “Ìîíãîë îðíû îéí
¿ðèéí àæ àõóé, ¿ðèéí ëàáîðàòîðèéí òóõàé” ñýäýâò ñàíàë ñîëèëöîõ óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëñàí
áàéíà.
Сүүлийн жилүүдэд тухайлбал, 2002 оноос хойш ойжуулалтын ажлын хэрэгцээг
хангахуйц хэмжээний нарсны үр бэлтгэх боргоцой ургахгүй áàéãàà òóë 2008 îíû
îéæóóëàëò, îéã íºõºí ñýðãýýõ àæëûí õýðýãöýýíä ìàíàé îðíû íºõöºëä óðãàõ áîëîìæòîé, æèøèãò
òýíöñýí ìîäíû òàðüö ñóóëãàö, ¿ðèéã õºðø çýðãýëäýý Îðîñûí õîëáîîíû Áóðèàä óëñààñ õóäàëäàí
àâàõ, ìîä ìîäîí ìàòåðèàë òàðüö ñóóëãàöûí ¿çýñãýëýí õóäàëäààã õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëàõ бэлтгэл
ажлыг гүйцэтгээд байна. Òýð÷ëýí ойн үрийн аж ахуйг хөгжүүлэх, шилмүүст модны үрийн
плантаци байгуулах òàлаар áîäëîãûí ÷àíàðòàé дорвèтой арга хэмжээг яаралтай авч
хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна.
Äóíäãîâü, Ãîâü-Àëòàé аймгийн çàãàí ойн үр ò¿¿õ òүр хэсэг сонгоõ, ñîíãîí àâñàí ¿ð
ò¿¿õ õýñãèéí çóðàãëàë õèéæ , улсын бүртгэлд бүртгэн баталгаажуулах ажлыг õèéëýý.

7
 Äóíäãîâü, Ãоâü-Àëòàé àéìãèéí 10 õýñýã ãàçàðò 835 ãà òàëáàéã çàãèéí ¿ð ò¿¿õ ò¿ð
òàëáàé áîëãîí ñîíãîí òóñãààðëàæ, àéìãèéí Çàñàã äàðãà íàðûí çàõèðàìæ ãàðãàí õàìãààëàëòàíä
àâààä áàéíà.
Îéæóóëàëò öýöýðëýãæ¿¿ëýëòèéí àæèë ÿâóóëàõ ãîë ¿íäýñ áîëñîí ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí àæëûã
ºðãºæ¿¿ëýõýä àíõààðàë òàâüæ áàéíà. 2007 îíä óëñûí õýìæýýíä 75 ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàðò ìîä áóòíû
23 ñàÿ òàðüö, ñóóëãàö ¿ðæ¿¿ëñýí áàéíà.
2007 îíä Á¿ãä íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ óëñààñ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà Ìîíãîë-Ñîëîíãîñûí “ Íîãîîí
õýðýì” òºñëèéí õ¿ðýýíä Òºâ àéìãèéí Ë¿í, ªìíºãîâü àéìãèéí Äàëàíçàäãàä ñóìàíä ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàð,
6 õ¿ëýìæ áàéãóóëàâ.
Òàðüö, ñóóëãàö ¿ðæ¿¿ëæ áàéãàà àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí ñóðòàë÷èëàõ òóðøëàãûã õàðèëöàí
ñîëèëöîõ “Öýöýðëýãæ¿¿ëýëò-2007” ºäºðëºãèéã çîõèîí áàéãóóëàâ. Ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí àæèë
ýðõýëäýã àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí àðãà áàðèë òºãºëäºðæèæ, ¿éëäâýðëýõ òàðüö ñóóëãàöûí õýìæýý
æèëýýñ æèëä íýìýãäýæ áàéíà.
Õîâä àéìãèéí “¯ð æèìñ” õîðøîîíû ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàðò 760.0 ìÿí.øèðõýã óëèàñ, 650.0
ìÿí.øèðõýã áóðãàñ, 50.0 ìÿí.øèðõýã ÷àöàðãàíà, 30.0 ìÿí.øèðõýã õàéëààñ, 20.0 ìÿí.øèðõýã ã¿éëñ,
Äîðíîä àéìãèéí 3 àæ àõóéí íýãæèéí ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàðò 12 ç¿éëèéí ìîä áóòíû 597.232 øèðõýã,
Îðõîí àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû àëáàíû äýðãýäýõ ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàðò 30.0 ìÿíãàí øèðõýã øàð
õóàéñ, 47.0 ìÿíãàí øèðõýã õàéëààñíû ñóóëãàö, 200.0 ìÿíãàí øèðõýã øèíýñíèé òàðüö óðãóóëàâ.
ÒÕÃÍ-èéí õàìãààëàëòûí çàõèðãààäûí äèéëýíõ íü ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí ãàçàðòàé áîëñíû äîòðîîñ Ãîâèéí èõ
äàðõàí öààçàð ãàçàð, Òóæèéí íàðñíû áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä õ¿ðñýí ìîä
¿ðæ¿¿ëãèéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà.
Îé óñíû õàéãóóë ñóäàëãààíû òºâèéí Ìîäëîã óðãàìëûí öýöýðëýãò ýíý îíä òóñ á¿ð íü 180 ì 2
òàëáàé á¿õèé 4 øèðõýã õ¿ëýìæ áàðüæ àøèãëàëòàíä îðóóëàí 180 ì 2 òàëáàé á¿õèé íýã õ¿ëýìæèíä
øèíýñíèé 100.0 ìÿí. øèðõýã, íàðñíû 40.0 ìÿí. øèðõýã òàðüö óðãóóëàëàà.
180 ì2 òàëáàé á¿õèé íýã õ¿ëýìæèéã æèìñ, æèìñãýíèé íîãîîí ìº÷èð ¿ðæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð
àøèãëàæ ¿õðèéí í¿ä, ÷àöàðãàíû 8.0 ìÿí. ø ñóóëãàö áîéæóóëàâ.
360 ì2 òàëáàé á¿õèé 2 õ¿ëýìæèíä õ¿íñíèé íîãîî, ºðãºñò õýìõ òàðüæ, 2-3 íàñòàé íèéò 10.0
ãàðóé ìÿí. øèðõýã íàâ÷èò ìîäíû ñóóëãàö óðãóóëæ áàéíà.
Öóãëóóëãûí õýñýãò øèíýýð ìàíàé îðîíä áàéäàãã¿é ñîëîíãîñ æîäîî, öàãààí óëèàñ, ìºíãºëºã
óëèàñ, óðüä ºìíº íü òàðèìàëæóóëààã¿é ãàíäèãàð çýðýã 100 øàõàì ìîä, áóò ñººãèéã òàðèìàëæóóëàõ
àæëûã õèéâ .
Õóðäàí óðãàäàã áóðãàñ ìîäûã òàðüæ óðãóóëæ áàéãàà “ÁÄ” ÕÕÊ-èé òóðøèëòûã
íýâòð¿¿ëýõ àæëûã Ìîäëîã óðãàìëûí öýöýðëýã, Øàäèâëèíãèéí áóðãàñíû ïëàíòàöèä õýðýãæ¿¿ëæ
áàéíà. Ìîäëîã óðãàìëûí öýöýðëýãèéí áîéæóóëàõ òàëáàéä õóðäàí óðãàäàã Ïîëüø áóðãàñíû 12000
øèðõýã ìº÷èð òàðüñàí íü 75 õóâèéí àìüäðàëòòàé óðãàæ áàéíà.
ªâºð Ìîíãîëûí Òóíüëî õîò, Æèðìýí àéìãèéí Õîð÷èí íóòàãò ýëñíèé í¿¿ëò, öºëæèëòýýñ õàìãààëæ
ìîä òàðüæ, íîãîîí çóðâàñ áàéãóóëæ áàéãàà àðãà òóðøëàãûã ñóäëóóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàâ.
Îé çîõèîí áàéãóóëàëòûí àæëûí òàëààð. Çàâõàí àéìãèéí 19 ñóìàíä õèéãäñýí îé çîõèîí
áàéãóóëàëòûí õýýðèéí õàéãóóë ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿íã íýãòãýí áîëîâñðóóëàõ, 1:50000
ìàñøòàáòàé îéí òàðõàëòûí çóðàãëàë õèéõ, ãàðñàí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã àøèãëàí òóõàéí àéìàã, ñóìûí îéí
ìåíåæìåíòèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûã ñóì òóñ á¿ðýýð á¿ðýí õèéëýý.
Çàâõàí àéìàãò ÿâóóëñàí îé çîõèîí áàéãóóëàëòûí àæëûí ¿ð ä¿íãýýñ ¿çýõýä îéãîîð
á¿ðõýãäñýí òàëáàé 493.8 ìÿí. ãà áàéãàà áºãººä 1991 îíîîñ 58.3 ìÿí. ãà-ãààð õîðîãäñîí áàéíà. Ýíý íü
2002 îíä Áóëíàéí íóðóóíä ãàðñàí îéí ò¿éìðèéí õîð óðøèã áîëîõûã òîãòîîæýý.
Òºâ àéìãèéí îé á¿õèé íèéò 19 ñóìûí 1.4 ñàÿ ãà îéí òàëáàéä õýýðèéí õàéãóóë ñóäàëãààíû
àæëûã 2007 îíä õèéæ ã¿éöýòãýýä çóðàãëàë, òîîöîîíû àæëûíõàà 60 ãàðóé õóâèéã õèéãýýä áàéíà.

8
 Äóíäãîâü àéìãèéí ªëçèéò, Äîðíîãîâü àéìãèéí çàã á¿õèé Õàòàíáóëàã, Ìàíäàõ, Ñàéíøàíä,
Õºâñãºë, Óëààíáàäðàõ ñóìäàä çàãàí îéä õýýðèéí õàéãóóë ñóäàëãààíû àæëûã õèéæ ã¿éöýòãýýä îäîî
çàãàí îéí çóðàãëàë, òîîöîîíû àæëûã ã¿éöýòãýâ.
Îéí õºíººëò øàâæ, ºâ÷èíòýé òýìöýõ àæëûí òàëààð. Îéí õºíººëò øàâüæèéí òàðõàëòûí
ñóäàëãààíû àæëûã Õýíòèé, Áóëãàí, Õºâñãºë, Àðõàíãàé, ªâºðõàíãàé çýðýã àéìãóóäûí îéí ñàí á¿õèé
èõýíõè ñóìäûí íóòàã, Îðõîí, Òºâ, Çàâõàí, Äîðíîä àéìãèéí ñóìäóóä, Óëààíáààòàð õîòûí íîãîîí á¿ñ, Áîãä
Õàí óóëûí ÄÖÃ-ûí 27.4 ìÿíãàí ãà îéí ñàíä ÿâóóëñàí íü ºìíºõ îíòîé õàðüöóóëàõàä 10 ãàðóé ìÿí.ãà-
ààð íýìýãäëýý.
Ìàíàé óëñûí õýìæýýíä íèéò 92.3 ìÿí. ãà òàëáàéä îéí õºíººëò øàâæèéí ãîëîìò ¿¿ñýæ, óñòãàë
òýìöëèéí àæëûã ÿâóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéñíààñ 2007 îíä 27.4 ìÿí. ãà òàëáàéä òýìöëèéí àæëûã
çîõèîí áàéãóóëëàà.
Îéí õºíººëò øàâæòàé òýìöýõ àæèëä æèæèã îâðûí õýò õºíãºí îíãîö àøèãëàí àãààðààñ 11.2 ìÿí.
ãà, ¿¿ðãèéí ø¿ðøèã÷ áàãàæ àøèãëàí ãàçðààð 10.7 ìÿí. ãà, ºðººñãºë õ¿ð ýðâýýõýéí ºíäºã ò¿¿æ
óñòãàõ àæëûã 5.5 ìÿí. ãà òàëáàéä çîõèîí áàéãóóëàí àæèëëàà.
“Îéí õºíººëò øàâæ, ºâ÷èíòýé òýìöýõ àæëûí ºíººãèéí áàéäàë, òóëãàìäñàí àñóóäëóóä,
øèéäâýðëýõ àðãà çàì, õàìòûí àæèëëàãàà“ ñýäýâò ýðäýìòýí ñóäëàà÷äûí óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëæ
òýäíèé ñàíàë çºâëºãººã òýìöëèéí àæëûí àðãà òåõíîëãè áîëîâñðóóëàõäàà òóñãàí àæèëëàâ.
Îéí õºíººëò øàâæ ºâ÷èíòýé òýìöýõ àæèëä “Fly Mongolia” ÕÕÊ-èéí õî¸ð øèðõýã æèæèã
îâðûí îíãîöûã íèñëýãò àøèãëàâ.Òýìöëèéí àæëûí ¿ð ä¿í 65-90 õóâüòàé áàéíà.
Íèéñëýëèéí Ìîí àíàëèòèê, Âàòèêàíû òºëººëºã÷èéí ãàçàð çýðýã 3 àæ àõóéí íýãæ, õºíººëò
øàâüæòàé òýìöýõ àæëûã ººðèéí õºðºí㺺ð 125 ãà-ä, Àðõàíãàé àéìàã 3000 ãà.ä îðîí íóòãèéí
õºðºí㺺ð, Îðõîí 560 ãà-ä îðîí íóòãèéí òºñ⺺ð èðãýäèéí îðîëöîîòîéãîîð õîðòîí óñòãàëûí àæëûã òóñ
òóñ õèéæýý.

Îé õàìãààëàõ àðãà õýìæýý

¯ç¿¿ëýëò 2006 2007
Îéí çîõèîí áàéãóóëàëòûí àæèë (Ìÿí.ãà) 777.7 1600.0
Îéí õºíºëò øàâüæèéí ñóäàëãààíû àæèë (Ìÿí.ãà) 240.0 897.6
Îéí õºíºëò øàâüæòàé òýìöýõ àæèë (Ìÿí.ãà) 17.3 27.4
Îéí õºíºëò øàâüæòàé òýìöýõ àæèëä çàðöóóëñàí õºðºí㺠(Ñàÿ òºã) 115.0 226.8

Îé, õýýðèéí ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàëààð. 2007 îíä 12 àéìãèéí 81 ñóì, íèéñëýë
Óëààíáààòàð õîòûí 7 ä¿¿ðãèéí íîãîîí á¿ñ, Áîãä óóëûí äàðõàí öààçòàé ãàçàðò 216 óäàà ò¿éìýð
ãàð÷, 1103.9 ìÿíãàí ãà òàëáàé ò¿éìýðò íýðâýãäæýý. ¯¿íýýñ 514.2 ìÿíãàí ãà íü îéí òàëáàé,
589.7ìÿíãàí ãà íü õýýðèéí ò¿éìýð áàéâ. Ò¿éìðèéí áàéðøëûã àâ÷ ¿çâýë Ñýëýíãý àéìàãò 32 óäàà,
Íèéñëýëä 47 óäàà, Òºâ àéìàãò 23 óäàà, Äîðíîä àéìàãò 24 óäàà, Áóëãàí àéìàãò 17 óäàà, Õºâñãºë
àéìàãò 17 óäàà, ªâºðõàíãàé àéìàãò 7 óäàà, Õýíòèé àéìàãò 17 óäàà, Äàðõàí-Óóë àéìàãò 4 óäàà,
Çàâõàí àéìàãò 6 óäàà, Óâñ àéìàãò 8 óäàà, Õîâä àéìàãò 3 óäàà, Ñ¿õáààòàð àéìàãò 1 óäàà, Îðõîí
àéìàãò 4 óäàà, Àðõàíãàé àéìàãò 3 óäàà, Áàÿíõîíãîð àéìàãò 3 óäàà îé, õýýðèéí ò¿éìýð ãàðñàí
áàéíà. ̺í óлсын тусгай хамгаалалттай газар нутагт болоод орчны б¿сэд нийт 17 удаагийн
т¿ймэр гарч 37000 гаруй га талбайг хамарсан байна. Ýíý îíä ò¿éìýðò íýðâýãäñýí òàëáàéí
õýìæýýã ºíãºðñºí îíû ìºí ¿åòýé õàðüöóóëáàë 2 äàõèí íýìýãäñýí òîîöîî ãàð÷ áàéíà.
Ò¿éìðýýñ ó÷èðñàí íèéò õîõèðîë 193128300.8 ìÿí/òºã, ýä ìàòåðèàëûí õîõèðîë 27655.7 ìÿíãàí
òºãðºã òóñ òóñ áîëæýý.

9
 Ýíý îíä ãàðñàí 216 ò¿éìðèéã óíòðààõàä Îíöãîé áàéäëûí ãàçðààñ 2396 õ¿í, îðîí íóòãààñ
6433 õ¿í, íèéò 641 òåõíèê õýðýãñýë àæèëëàæ îé õýýðèéí ò¿éìðèéã óíòðààõàä 183909.2 ìÿíãàí
òºãðºãèéí øóóä çàðäàë ãàðëàà.
Îé õýýðèéí ò¿éìýðèéí 21 ýçýí õîëáîãäîã÷èéã, 54 ò¿éìðèéí ãàðñàí øàëòãààí íºõöºëèéã
òîãòîîëîî.
Óñ öàã óóð îð÷íû øèíæèëãýýíèé ãàçðààñ îé õýýðèéí ò¿éìðèéí ãîëîìòûí ìîíèòîðèíãèéí àæëûã 2
äóãààð ñàðûí 20-íîîñ ýõëýí õèéñýí áà Ñýëýíãý, Áóëãàí, Õîâä, Òºâ, Õºâñãºë, Õýíòèé, ªâºðõàíãàé,
Àðõàíãàé, Äîðíîä çýðýã 9 àéìãèéí 23 ñóìûí íóòàãò ãàðñàí ò¿éìðèéí ãîëîìò, õàìðàõ òàëáàé, ÿâöûã
çóðàãëàæ, âåá õóóäñàíä òàâèõ, Îíöãîé áàéäëûí åðºíõèé ãàçàð, Áàéãàëü îð÷íû ÿàìàíä ºäºð òóòàìä,
òºâ, îðîí íóòãèéí õîëáîãäîõ ãàçðóóäàä øààðäëàãûí äàãóó õýâëýí ºã÷ ¿éë÷èëñýí áàéíà.
Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíààñ ò¿éìðýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ òàëààð ìîíãîëûí ¿íäýñíèé îëîí íèéòèéí
òåëåâèçýýð ñóðòàë÷èëãàà /ðîëèê/ , áóñàä ñîíèí õýâëýëýýð óõóóëãà ñóðòàë÷èëãààíû öóâðàë
íèéòëýë ÿâóóëæ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çóðàãò õóóäàñ 40.0 ìÿíãàí øèðõýãèéã õýâë¿¿ëæ àéìàã,
íèéñëýëèéí Áàéãàëü îð÷íû àëáàä, Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õàìãààëàëòûí
çàõèðãààäààð äàìæóóëàí èðãýä, àéë ºðõ, àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä òàðààâ.
Îðîí íóòàãò ò¿éìðèéí ìîðèí ýðã¿¿ë ãàðãàõ, ìàë÷èí ºðõ¿¿äýä õàðèóöóóëàõ çýðýã òîäîðõîé
àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ èðëýý. Òóõàéëáàë Îðõîí àéìàãò 15 õýñýã ãàçàðò 7 ñàðûí
õóãàöààòàé óðàìøóóëàëòàé ìîðèí ýðã¿¿ë òîìèëîí àæèëëóóëæ 515.0 ìÿíãàí òºãðºãèéí çàðäëûã
Áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãààñ ãàðãàñàí áîë Äîðíîäîä 346 öýãò ìîðèí ýðã¿¿ë àæèëëóóëñàí áàéíà.
Õàðèí Õºâñãºë àéìàãò îéí òîäîðõîé òàëáàéã ìàë÷èí ºðõºä õàðèóöóóëàí ãýðýý áàéãóóëæ
àæèëëàæýý.
Óðãàìëûí íººöèéã õàìãààëàõ. Áàéãàëèéí óðãàìëûã òàðèìàëæóóëàí àøèãëàõ àæëûã õºõ¿¿ëýí
äýìæñýíýýð 7 àéìàãò íèéò 500-ãààä ãà ãàçàðò çýýðãýíý, ÷èõýð ºâñ, ìîíãîë õóí÷èð, äîëãèîò ãèø¿¿íý,
¿íýãýí ñ¿¿ëò ëèäýð, ã¿¿í õºõ óðãàìàë, äýðýâãýð æèðãýð¿¿, ÷àöàðãàíà, ¿õðèéí í¿ä, õàð ºâñ çýðýã
óðãàìëûã òóñ òóñ òàðèàëæ áàéíà. Ìºí “Ýêîïëàíò” ÕÕÊ-ààñ õ¿íñíèé çîðèóëàëòòàé ÑÒÈÂÈÀ ãýäýã
Áðàçèë ãàðàëòàé óðãàìëûã òóðøèëòûí æóðìààð òàðèàëàõ ñóäàëãàà õèéëýý.
ÌÓÈÑ-èéí Óðãàìàë ñóäëàëûí òýíõèì-ÕÀÀÈÑ-èéí Ýêîëîãè-òåõíîëîãèéí òºâòýé õàìòðàí Ìîíãîë
îðíû íýí õîâîð, õîâîð óðãàìëûí ãåíåôîíäûã áàéãóóëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, õàìãààëàõ òºñëèéã 2005-2007
îíû õóãàöààíä õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.
2007 îíä “Áàéãàëèéí óðãàìàë àøèãëàõ äýýä õýìæýýã òîãòîîõ òóõàé” Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí
174 òîîò òóøààëûã áàòëóóëæ, òóøààëûí õýðýãæèëòèéã õàíãàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëëàà.
Áàÿíõîíãîð àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû àëáà Áðèäæ” ãðóïòýé õàìòðàí 2 ãà-ä ÷èõýð ºâñ
òàðèìàëæóóëæýý.
Áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí íººöèéí ñóäàëãààã õýä õýäýí ãàçàðò õèéñíýýñ Áàÿí-ªëãèé àéìàãò
õèéñýí ýíý æèëèéí ñóäàëãààã 1961 îíûõòîé õàðüöóóëàõàä óðãàìëûí ç¿éëèéí òîî 33 õóâèàð,
ºíäðèéí õýìæýý 10 äàõèí áóóð÷ íèéò óðãàìëûí 94.1 õóâü íü öýöýãëýõã¿é áéãààãààñ ¿ðýýð íºõºí
ñýðãýõ ÿâö áóóð÷ áàéíà.
Óâñ àéìàã Õàðõèðàà, Ò¿ðãýí, Öàãààíøóâóóò óóëñûí õîâîð õîâîðäñîí áà àøèãò óðãàìëûí
ñóäàëãààã Àëòàé ñî¸íû òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð Õîâä èõ ñóðãóóëèéí áèîëîãèéí òýíõèìòýé õàìòðàí
õèéëýý. Ýðäýíýöàãààí, Äàðüãàíãà, Ò¿ìýíöîãò ñóìäàä óðãàìëûí íººö òîãòîîõ ñóäàëãàà õèéâ.
Óâñ àéìàã öàðöààíû òýìöëèéí àæëûã òàðõàëò á¿õèé ñóìäûí íóòàãò, Ãîâü-Àëòàé àéìàã 10
ñóìûí 50 ìÿíãàí ãà òàëáàéä ¿ëèéí öàãààí îãòîíî, 4 ñóìûí 20 ìÿí.ãà òàëáàéä õºíººëò öàðöààòàé
òýìöýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëëàà. Õîâä àéìàã 7 ñóìûí 1105.3 ìÿí ãà-ä ñóäàëãàà ÿâóóëæ Öàðöààòàé
òýìöýõ àæëûã 20 ìÿí ãà-ä õèéæ óëñûí òºñ⺺ñ 41.5 ñàÿ òºã çàðöóóëàâ. Áóëãàí àéìàã 4 ñóìä 5000
ãà òàëáàéä ìåõàíèê, áîëîí áèîëîãèéí àðãààð ¿ëèéí öàãààí îãîòíûã óñòãàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàâ.

10
 3.3. Áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã õàìãààëàõ òàëààð:
Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíû òºñâèéí òîäîòãîë, Áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãààñ ªìíºãîâü, Ãîâü-Àëòàé
Äîðíîãîâü àéìãèéí íóòàãò õîâîð òóðóóòàí àìüòàí, Õýíòèé, Ãîâüñ¿ìáýð àéìãóóäàä Àðãàëü õîíèíû,
Õîâä àéìàãò àðãàëü õîíü, ßíãèð ÿìààíû òàðõàö áàéðøèë íººöèéí ¿íýëãýýã õèéæ äýëõýö íóòàã,
áàéðøèë, íººöèéã òîäîðõîéëîâ.
Òàõü àäóóã ñýðãýýí íóòàãøóóëæ çýðëýãø¿¿ëýí, öààøèä áàéãàëüä áèå äààí òîãòâîðòîé
îðøèí áàéæ ÷àäàõ ïîïóëÿöè áóé áîëãîõ àæèëä áàãàã¿é àíõààðàë òàâüæ áàéíà.
Àíõíû 15 òàõèéã 1992 îíä àâ÷èðñíààñ õîéø õî¸ð æèë òóòàì, íèéòäýý 5 óäààãèéí
òýýâýðëýëòýýð 84 òàõü Ãîëëàíäààñ àâ÷èðñàí þì.
Ñ¿ðã¿¿ä ººð ººðèéí ýçýìøèë íóòàãòàé áîëæ, òýíäýý òîãòâîðòîé ºñºæ îäîî 200 ãàðóé òîëãîéä
õ¿ðýâ. Ýä¿ãýý Òºâ àéìãèéí Õóñòàéí íóðóóíààñ ãàäíà Ãîâü-àëòàé àéìãèéí Áóãàò ñóìûí íóòàã -
Áèæèéí ãîë, Çàâõàí àéìãèéí ĺðâºëæèí ñóìûí íóòàã – Õîìûí òàëä òàõü ñýðãýýí íóòàãøóóëæ áàéíà.
Èéíõ¿¿ òàõèéã óóãóóë íóòàãò íü ñýðãýýí íóòàãøóóëæ, áàéãàëüä áóöààæ çýðëýãø¿¿ëýõ
çîðèëò àìæèëòòàé á¿òýæ, öààøèä áàéãàëüä áèå äààí îðøèí áàéæ ÷àäàõ ïîïóëÿöèéí ¿íäýñ áàòòàé
òàâèãäëàà
Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãèéí Ìîíãîë äàõü õºòºëáºðèéí ãàçàð Øèíæëýõ óõààíû
àêåäåìèéí Áèîëîãèéí õ¿ðýýëýí, ÀÍÓ-ûí Äåíåâðèéí çîîëîãèéí ñàíòàé õàìòðàí Ñàãèë, Áºõìºðºí ñóìûí
õèë îð÷ìûí àðãàëü õîíèíû í¿¿äëèéí øèëæèëò, òîî òîëãîéí õºäëºë ç¿éã ðàäèî äîõèîëîëûí àðãààð
òîäîðõîéëîõ õýýðèéí ñóäàëãààã ÿâóóëæ áàéíà. Ñóäàëãààãààð Óâñ àéìãèéí óëñûí õèë îð÷èìä
Áºõìºðºí, Ñàãèë ñóìä íèéò 453 êì2 íóòàãò 220-240 îð÷èì àðãàëü õîíü áàéðøäàã áîëîõûã òîãòîîæýý.
Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í íü ýíý ç¿éë àìüòíûã õàìãààëàõ, çîõèñòîé àøèãëàõ àãíóóðûí ìåíåæåìåíòèéã áèé
áîëãîõîä ñóóðü ìýäýýëýë áîëîõ þì.
Àðãàëü õîíèíû íýãäñýí òîîëëîãîîð Óâñ àéìàãò 811 êì2 íóòàãò 550-600 îð÷èì àðãàëü õîíü
áàéðøäàã áîëîõûã òîãòîîâ.
Õîâä àéìàãò ÿâóóëñàí ñóäàëãààãààð àðãàëü õîíü, ÿíãèðûí áàéðøèë íóòàã èõ ýçëýãäýæ
áàéãààã òîãòîîâ. Öàãààí øóâóóò óóë, Ìÿíãàí óãàëçàòûí íóðóó, Áººðãèéí íóðóóíû àðãàëü õîíü,
ÿíãèð ÿìàà çýðýã çýðëýã àí àìüòíû áàéðøèë íóòàãò õóæèð, äàâñ òàâèõ, óñ çàäãàéëàõ, àìüäðàõ
òààòàé îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ áèîòåõíèêèéí àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëëýý.
Ãîâüñ¿ìáýð àéìàã ×îéðûí áîãä, Ñàíñàð óóëàíä, Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí õàìãààëàëòûí
çàõèðãàà Ãîâüãóðâàí ñàéõàí óóëàíä àíãèéí òîîëëîãî, Óâñ íóóðûí àé ñàâûí äàðõàí öààçàò
ãàçðóóäûí õàìãààëàëòûí çàõèðãàà Àëòàé Ñîåíû òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð Áàÿíç¿ðõèéí íóðóóíä
õ¿äðèéí ñóäàëãààã òóñ òóñ ÿâóóëñàí áàéíà.
Àíãèéí áàéðøèë íººöèéí ñóäàëãààã áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí õ¿÷ýýð çîõèîí áàéãóóëàí õèéõýä
çàðäàë áàãàòàé õàìãèéí ¿íýí çºâ òîîã ãàðãàõ áîëîìæèéã îëãîæ áàéíà. Õºâñãºë àéìãèéí áàéãàëü
õàìãààëàë÷äûí áàéíãûí àæèãëàëò ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ãîëëîõ àí àìüòäûí òîî 2.1-4 äàõèí öººðñºí
ä¿í ãàð÷ áàéãàà áîëîâ÷ áóëãàíû íººö, òàðõàö íýìýãäñýí ãýñýí ä¿ãíýëòèéã õèéñýí áàéíà. Óâñ
íóóðûí àé ñàâûí äàðõàí öààçàò ãàçðûí 10 öýãò áàéãàëü õàìãààëàã÷èä èðâýñèéí ìîíèòîðèíãèéí
ñóäàëãààã óëèðàë òóòàì ÿâóóëæ áàéíà
Áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãààñ òîäîðõîé õýìæýýíèé õºðºí㺠ãàðãàæ, ýêîñèñòåìä îíöãîé ¿¿ðýã
á¿õèé ýäèéí çàñãèéí ºíäºð ¿ð àøèãòàé íýí õîâîð, õîâîð çàðèì àí àìüòíûã õàìãààëàõ, øèíæëýí ñóäëàõ,
ñýðãýýí íóòàãøóóëàõ àæèëä 100 ñàÿ òºãðºãèéí ñàíõ¿¿æèëò õèéãýýä áàéíà.
Öîãò ñóìûí Áàÿíòîîðîé áàãèéí íóòàãò Ìàçààëàéí ëàáîðàòîðè áîëîí òýæýýëèéí áàðèëãûã
áàðüæ àøèãëàëòàä ºãººä áàéíà. Àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà áîäëîãî øèéäâýðèéí ¿ð ä¿íä äýëõèéä
õîâîðäñîí àìüòíûã õàìãààëàõ àðãà õýìæýýíä àõèö ãàðëàà.
Ìîíãîë áºõºíãèéí ïîïóëÿöè 2005 îíä 1500 îð÷èì áîëòîë öººð÷ ò¿¿õýí òàðõàö íóòãèéíõàà
äºíãºæ 20-30 õ¿ðòýëõ õóâüä ¿ëäýæ óñòàæ ¿ã¿é áîëîõ ò¿ãø¿¿ðèéí áàéäàëä îðñíûã õàðãàëçàí

11
òîäîðõîé õàìãààëàõ, ñ¿ðãèéí á¿òöèéã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýý àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñíèé ¿ð ä¿íä 2007
îíû ýõ ãýõýä áàðàã 2 äàõèí ºñ÷ 2980 îð÷èì áîëëîî.

Àí àìüòíûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð àæ àõóéí 7 íýãæ ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ýðõ àâ÷ ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãààãààñ Òºâ àéìãèéí ̺íãºí ìîðüò ñóìûí “Ýðäýíý ñîãîî” õîðøîî, áóãûí òºë
áàðüæ ãàðøóóëñíààð îäîî 35 òîëãîéä õ¿ðýýä áàéíà
Óâñ àéìãèéí Öàãààí øóâóóò, Áàÿíç¿ðõèéí íóðóóíû Áàäàíãà õ¿äðèéí òàðõàö áàéðøèë
íººöèéí ñóäàëãààãààð Их, Бага Хºñºðëºãèéí хүдрийн эзэмшил нутгийн хэмжээ 210-410 га ба
Нарийн дэл нутгийн баданга хүдрийнõ 550-600 га, Их, Бага Чигэрсэн уóлынх тус бүр 330-
350 га байгааг тогтоолоо.
Нэр бүхий багахан нутагт, хязгаарлагдмал орчинд нутаглаж байгаа Áаданга
хүдрийг найдвàртай хамгаалж өсгөн үржүүлэхийн тулд одоо байгаа орчинд нь хамгаалан
хашиж гаршуулах ажлыг мэрãýжлийн байгууллагын шууд удирдлàгаар орон нутгийн ард
иргэдийг оролцуулан нэн даруй хийх шаардлагатай байгаа юм.
Нарийн дэл уулûí баданга хүдрийг хамгаалан гаршуулж үржүүлэх экологийн
боломжтой нутаг хэмээн урьдчилан үзэæ öаашид энэ нутгийн экологийн нºхцºë хүдрийн
идэш тэжээлийн нөөцийг нарийвчлан тусгайлан судлан тогтоосны үндсэн дээр íýí õîâîðò
òîîöîãääîã áàäàíãà õ¿äýð çýðýã õîâîð àìüòíû áàéðøèë Áàÿíç¿ðõèéí íóðóóíû 10800 ãà ãàçðûã óëñûí
òóñãàé õàìãààëàëòàíä õàìðóóëàõ ñàíàë ¿íäýñëýëèéã áîëîâñðóóëààä áàéíà.
ͺ㺺 òàëààð ò¿ãýýìýë òàðõàëòòàéí àí àìüòàí áîëîõ òàðâàãíû òîî òîëãîé ýðñ õîðîãäñîíûã
¿íäýñëýí òàðâàãà àãíàëòûã òîäîðõîé õóãàöààíä õîðèãëîâ. Òóõàéëáàë Áóëãàí àéìàãò 2003 îíû
áàéäëààð òàðâàãíû òîî 135.0 ìÿíãààñ 88.0 ìÿíãà áîëòëîî õîðîãäñîí áàéíà. Ýíý îíä Õºâñãºë àéìãèéí
Àðáóëàã ñóìä òàðâàãíû íººö òîãòîîõ òîîëëîãî õèéõ, Àðõàíãàé àéìàãò óðõèòàé òýìöýõ àÿíûã çîõèîí
áàéãóóëàõ, Äóíäãîâü àéìàãò òàðâàãíû íººö õîìñäîæ áóé Àðãûí õàä, Áàãà ãàçðûí ÷óëóóíû îð÷èìä
èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷äûã òîìèëîí àæèëëóóëàõ çýðýã àðãà õýìæýýã àâñàí áàéíà. Ñýëýíãý
àéìãèéí Ìàíäàë ñóìûí “Áàÿíãîë” íºõºðëºë, Õºâñãºë àéìãèéí Áàÿíç¿ðõ ñóìûí èðãýí Ý.×èíáàò òàðâàãà
ñýëãýí íóòàãøóóëàõ àæèë õèéæ áàéíà. Ñ¿õáààòàð Äàðüãàíãà ñóìûí òàëûí àãóéò, Øèëèéí
áîãäîä Ýðäýíý öàãààí ñóìààñ 10-ààä òàðâàãà áàðüæ ñýðãýýí íóòàãøóóëàõ àæèë õèéæýý.
Òàðâàãà õàìãààëàõ òàëààð àâ÷ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà àðãà õýìæýýíèé ä¿íä Áàÿí-ªëãèé àéìàãò
Òàðâàãà àãíàõ çºð÷èë 70%-èàð áóóðñàí áàéíà.
Àíãèéí íººö áàÿëãèéã õàìãààëàõ òàëààð îðîí íóòàãò ñóðòàë÷èëãààíû áîëîí, áèîòåõíèêèéí îëîí
òàëò àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. Äîðíîãîâü àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû àëáà Õóëàí õàð ñ¿¿ëò
õàìãààëàõ ñóðòàë÷èëãààíû õóóäàñ 3000 øèðõýãèéã õýâë¿¿ëæ íóòãèéí èðãýäýä òàðààæ
ñóðòàë÷èëñàí áàéíà.
Áàÿíõîíãîð àéìàã ìàçààëàéä 10 öýãò õîðãîëæèí òýæýýë òàâüæ, 10 ãàðóé áóëàã øàíä
çàäãàéëæ õàâòãàé òýìýý óñëàõ áèîòåõíèêèéí àðãà õýìæýý àâ÷ýý. Ãîâèéí èõ äàðõàí öààçàò ãàçðûí

12
õàìãààëàëòûí çàõèðãàà ìàçààëàé õàìãààëàõ áèîòåõíèêèéí àðãà õýìæýýã ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä òîãòìîë
õèéæ õýâøñýí áàéíà.
ͺõºðëºë, èðãýäèéí ç¿ãýýñ ÷ àí àìüòíûã õàìãààëàõ ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõ òàëààð ñàíàà÷ëàãà
ýõëýë¿¿ä ãàð÷ áàéíà. Çàâõàí Èäýð ñóìûí “Ìàíäàõ íàðàí” íºõºðëºë 1òí õàäëàí, 1 òí õóæèð áýëòãýæ
áóãûí áèîòåõíèêèéí àðãà õýìæýý àâ÷ýý.
Ñýëýíãý Ñ¿õáààòàð ñóìûí “Áàòäýì” íºõºðëºë îíäàòîð áîëîí çàãàñ, Õóøààò ñóìûí èðãýí
Ãàíáîëä öººðìèéí àðãààð çàãàñ ¿ðæ¿¿ëæ áàéíà.

3.4. Óñíû íººö àøèãëàëò õàìãààëàëò

Ýíý îíä õèéãäñýí óñíû òîî á¿ðòãýëèéí àæëûí óðüä÷èëñàí ä¿íãýýñ ¿çýõýä òîîëëîãîä
õàìðàãäñàí ãîë ãîðõèéí 13.4%, áóëàã øàíäíû 15.5%, íóóð òîéðìûí 18.8%, ðàøààíû 2.7% íü
øèðãýñýí ä¿íòýé áàéíà.

Óñíû òîî á¿ðòãýëèéí óðüä÷èëñàí ä¿í

Ãîë, ãîðõè Áóëàã, øàíä Íóóð, òîéðîì Ðàøààí
Òîîëîãäñîí

Òîîëîãäñîí

Òîîëîãäñîí

Òîîëîãäñîí
Øèðãýñýí

Øèðãýñýí

Øèðãýñýí

Øèðãýñýí
5230 702 9600 1487 4051 760 374 10

Øèíýýð óñëàëòûí ñèñòåì áàéãóóëàõ èæ á¿ðýí õàéãóóë ñóäàëãààíû àæëûã 12 àéìãèéí

íóòàãò , Ãàçðûí äîîðõ óñíû ýðýë õàéãóóëûí àæëûã 4 àéìàã, íèéñëýëèéí íóòàãò õèéñýí áàéíà. Óíäíû
óñûã 纺ëð¿¿ëýõ, öýíãýãæ¿¿ëýõ òîíîã òºõººðºìæèéã 15 àéìãèéí 37 ñóìàíä ñóóðèëóóëæ, 45 ñóìûí
òºâèéí õóäãèéí óñíû ÷àíàðûí ä¿ãíýëò ãàðãààä áàéíà. Àéìàã, îðîí íóòàãò “պ┠øèíýýð áàéãóóëæ
áîëîõ 590 ãàçðûí íýðñ, îäîî àøèãëàæ áàéãàà áîëîí ñýðãýýí çàñâàðëàõ øààðäëàãàòàé 61 Õºâ, öººðºì,
õèéìýë óñàí ñàíãèéí ñóäàëãààã ãàðãàí, “ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áîãä ñóìàíä Õîâä ãîëûí öººðºì, Òºâ
àéìãèéí Àëòàíáóëàã ñóìûí Øèðýý õ¿¿øèéí õºâ, Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Òîíõèë ñóìûí Öàãààí õºøººòèéí
õèéìýë óñàí ñàíãèéí çàñâàðûí àæëûã ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóäààð ãýðýýãýýð ã¿éöýòã¿¿ëýâ.
Óñíû ýðýë õàéãóóëûí ä¿íãýýñ ¿çýõýä Óëààíáààòàð õîòûí óíä-àõóéí óñàí õàíãàìæèéí íýìýãäýë øèíý
ýõ ¿¿ñâýðèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàõ “Òóóë, Òýðýëæ ãîëóóäûí áýë÷èð õýñãýýñ Õàðçòàéí àìðàë”-
ò õ¿ðòëýõ òàëáàéä ãàçðûí äîîðõ óñíû àøèãëàëòûí íººö 40061.9 ì3/õîíîã-îîð ãàðàâ.
Õàíãàéí á¿ñèéí òóëãóóð òºâ Õàðõîðèí õîòûí óñàí õàíãàìæèéí íýìýãäýë øèíý ýõ ¿¿ñâýð,
Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Öàãààííóóð ñóìûí “Öàãààííóóð”-ûí õóäàëäààíû ÷ºëººò á¿ñèéí óñíû ýðýë
õàéãóóëûí õýýðèéí ¿å øàòíû àæëûã ÿâóóëæ, Äàðõàí-Óóë àéìãèéí Õîíãîð ñóìûí íóòàãò ¿¿ññýí
íºõöºë áàéäëûã ñààðìàãæóóëàõ àæèëä 2 ñàÿ ãàðóé òºãðºã çàðöóóëàí õóó÷èí àøèãëàãäàæ áàéñàí
ã¿íèé õóäãèéã òåõíèêèéí óñàí õàíãàìæèíä àøèãëàõ çîðèëãîîð ñýðãýýí çàñâàðëàâ.
Óñ àøèãëóóëàõ ìýðãýæëèéí ä¿ãíýëòèéã 15 àéìãèéí íóòàãò ¿éëäâýðëýë ÿâóóëàõ 123 àæ
àõóéí íýãæèéí 137 îðä ãàçàð îáúåêò äýýð ãàðãààä áàéãààãèéí 85.5 õóâü íü áóþó 104 íü àëò
îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà áàéíà.
Ä¿ãíýëòýýð äýýðõè àæ àõóéí íýãæ¿¿ä 2007 îíä íèéò 155.8 ñàÿ øîî ìåòð óñ àøèãëàõ òîîöîî
ãàðñàí áºãººä ¿¿íýýñ 32.2 ñàÿ øîî ìåòð óñàíä òºëáºð íîîãäñîí áàéíà. ¯¿íèé 70 õóâèéã íü ýðãýëòýýð
äàõèí àøèãëàõ þì.
“Óñ àøèãëàñíû òºëáºðèéí õóâü, õýìæýýã òîãòîîõ òóõàé” Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí Ãàçðûí
òîãòîîëûí äàãóó 32.2 ñàÿ øîî ìåòð óñíû íººö àøèãëàñíû òºëáºðò 2.6 òýðáóì òºâëºð¿¿ëýõ òîîöîî
ãàðãàñíààñ 2.0 òýðáóì ãàðóé òºãðºãèéã òºâëºð¿¿ëýýä áàéíà.

13
 Óñíû ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ýðõ îëãîõòîé õîëáîãäóóëàí 100 ãàðóé àæ àõóéí íýãæèéí
õ¿ñýëòèéí äàãóó àæëûí õýñãèéí ä¿ãíýëòèéã ¿íäýñëýí 119 àæ àõóéí íýãæèéí çºâøººðëèéã îëãîîä
áàéíà.
Áóëãèéí ýõèéã õàøèæ, õàìãààëàõ àæëûí ãýðýýã Äîðíîä, Ãîâü-Àëòàé, Õîâä, Äàðõàí-Óóë,
Äóíäãîâü, Àðõàíãàé, Õºâñãºë, Óâñ, Çàâõàí, Áàÿí-ªëãèé, Áóëãàí, Äîðíîãîâü àéìãèéí ÁÎÀ-äòàé
áàéãóóëàí àæèëëàñíààð 27 ãàçàðò áóëàã òîõèæóóëààä áàéíà. Àéìàã îðîí íóòàã ººðñäèéí
ñàíàà÷ëýãýýð 287 áóëãèéã, òîõèæóóëàõ, õàøèæ õàìãààëàõ, çàäãàéëàõ àæëûã õèéñýí áàéíà.
Áóëãàí àéìãèéí Õèøèã-ªíäºð Áóãàò ñóìä õºâ öººðºì áàéãóóëàõ àæëûã ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãààð,
ªìíºãîâü àéìãèéí Õàíõîíãîð ñóìûí Áàãà áóëãèéí ýõèéã õàìãààëàõ, öººðºì áàéãóóëàõ àæèëä 23 ñàÿ
òºãðºãèéã çàðöóóëæ èðãýäèéí îðîëöîîòîéãîîð ã¿éöýòã¿¿ëñýí áàéíà.
Áàÿí-ªëãèé àéìàã ýíãèéí óóðõàéí õóäãèéí ñòàíäàðòûã áàòàëæ íýã õóäãàíä 80 ìÿí òºã ºãºõ
áîëçîë çàðëàí 70 õóäàã ãàðãàæ 200 ãà áýë÷ýýðèéã óñæóóëàí áýë÷ýýð ñàéæðóóëàõ àðãà
õýìæýý àâñàí áàéíà. Äóíäãîâü àéìàã Áýë÷ýýð óñæóóëàõ àæëûã ñóìä ººðñäèéí õ¿÷ýýð õèéæ
ýíãèéí óóðõàéí õóäàã 30-ã ãàðãàñíû äîòîð Ñàéíöàãààí ñóì ìýðãýæëèéí áðèãàäòàé áîëæ 8 óóðõàéí
õóäàã ãàðãàñàí áàéíà.
Óâñ àéìãèéí 19 ñóìûí ÈÒÕ-ûí òýðã¿¿ëýã÷äèéí òîãòîîëîîð ãîë ìºðíèé ñàâ ãàçðûí çºâëºë
áàéãóóëæ, á¿õ ñóìäûí Çàñàã äàðãûí çàõèðàìæ ãàðãàæ óñò öýã ãîë, ãîðõè, íóóð, öººðºì, ðàøààí,
áóëàã , øàíäíû îíöãîé áîëîí ýíãèéí õàìãààëàòûí ýð¿¿ë àõóéí á¿ñ¿¿äèéã òîãòîîæýý.
Òýð÷ëýí îðîí íóòàãò óíäíû óñíû õèìèéí íàéðëàãûã òîäîðõîéëîí, ïàñïîðò-æóóëàõ àðãà
õýìæýýã àâ÷ áàéíà.
ÒÕÃÍ-ûí õóóëü, òîãòîîìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä Õºâñãºë íóóðàíä æèâæ, íóóðûí
óñ áîõèðäóóëæ áàéñàí ÎÕÓ-ûí ØÓÀ-èéí “Äûáîâñêèéí” õºëºã îíãîöûã òàòàí ãàðãàõ àæëûã Îðîñ
Ìîíãîëûí õàìòàðñàí “Ìîíãîë Ñèáèðü àÿí”, “Ãîëóáîé êàìåíü” ÕÕÊ-òàé ãýðýý õèéí òýäíèé õºðºí㺺ð
òàòàí ãàðãàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàâ.
̺í Õºâñãºë íóóðàí äýýã¿¿ð ìºñºí áîëîí óñàí çàìûí òýýâýð ýð÷èìòýé õèéãäýæ áàéñàí ¿åä
òóñ íóóðàíä æèâæ óñ áîõèðäóóëæ áàéãàà àâòîìàøèí, òåõíèê õýðýãñëèéí áàéðøëûã òîäîðõîéëîõ,
óëìààð òàòàí ãàðãàõàä Áàéãàëü õàìãààëàõ ñàíãààñ 27 ñàÿ òºãðºãèéã çàðöóóëààä áàéíà..

3.5. Îð÷íû áîõèðäîë äîðîéòëûã áóóðóóëàõ òàëààð

Õîã õàÿãäàë. Óëààíáààòàð õîòîä øààðäëàãà õàíãàñàí õîãèéí íýãäñýí öýãèéã õîã õàÿãäëûã
äàõèí áîëîâñðóóëàõ, àíãèëàí ÿëãàõ öåõèéí õàìò èæ á¿ðíýýð áàéãóóëàõ, Óëààí÷óëóóòûí õîãèéí
öýãèéã çàñ÷ òîõèæóóëàõ àæëûí áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýý áîëîí õîëáîãäîõ
ñóäàëãààíû àæëûã ÿâóóëæ áàéíà.
Áàéãàëü õàìãààëàõ ñàðûí àÿí Áàéãàëü îð÷íû ÿàì ¿¿ñ÷ áàéãóóëàãäñàíû 20 æèëèéí îé,
íèéñëýëèéí ºäðèéã óãòàæ Áàéãàëü îð÷íû ñàéä, Íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí õàìòàðñàí òóøààë,
çàõèðàìæààð “Á¿õ íèéòèéã õàìàðñàí èõ öýâýðëýãýýíèé àæèë”-ûã õî¸ð óäàà òºâèéí 6 ä¿¿ðãèéí
íóòàã äýâñãýð äýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãóóäûã
õàìðóóëàí çîõèîí áàéãóóëæ ÁÎß-íààñ 18 ñàÿ òºãðºã ãàðãàí ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ ã¿éöýòãýëýý. Ýíý àæëûí
õ¿ðýýíä 26 хорооны газар нутагт хоггүй болсон байна.
Ëàíäôèëëûí àðãàä ò¿øèãëýñýí çàãâàð áîëîõ õîã õàÿãäëûí òºâëºðñºí öýã áàéãóóëàõ òºñëèéí
óðàëäààíûã îðîí íóòãûí õýìæýýíä çîõèîí áàéãóóëæ, øàëãàðóóëòàíä òýíöñýí Õºâñãºë, Õîâä àéìãóóäàä
õîã õàÿãäëûí òºâëºðñºí öýãèéã òîõèæóóëàõàä øààðäëàãàòàé ñàíõ¿¿æèëòèéã øèéäâýðëýí
õýðýãæ¿¿ëæ ýõëýýä áàéãàà áºãººä 2008 îíä á¿õ àéìãèéã õàìðóóëàõ çîðèëòòîé àæèëëàæ áàéíà.
Àéìãèéí òºâ¿¿äèéí õîã õàÿãäëûí òºâëºðñºí öýã¿¿äèéã ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàñàí, õ¿í
àìûí ýð¿¿ë ìýíä, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ñºðºã íºëººëºëã¿é áàéãóóëàõ òóõàé çóðàã òºñëèéí àæëûã
ØÓÀ-ûí Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýíä çàõèàëàí ã¿éöýòã¿¿ëýýä áàéíà.

14
 Õîã õàÿãäëûí äàõèí áîëîâñðóóëàëò
¯ç¿¿ëýëò 2005 2006 2007
Æèíãèéí õýìæýý, (òí-îîð) 6314 6839 7325
Íèéò õîã õàÿãäàëä ýçëýõ õóâü 7.0 7.8 8.1
Õîã õàÿãäëûã çàéëóóëàõ, äàõèí áîëîâñðóóëàõ, õóð õîã õàÿãäëûã öýâýðëýõ àæëûã àéìàã
îðîí íóòàã á¿ðä çîõèîí áàéãóóëàëòòàéãààð êîìïàíò àæèë áîëãîí ºðí¿¿ëæ áàéíà. Äàëàíçàäãàä õîòûí õîã
õàÿãäëûí àñóóäëû㠓ÿíèé óñ” ÕÕÊ õàðèóöäàã áºãººä 2005 îíä õîã áîëîâñðóóëàõ öåõ
áàéãóóëñíààñ õîéø 10 ìÿí òí õîãèéã õ¿ëýýí àâ÷ ÿëãàëò õèéãýýä áàéíà. Ýíý àæèëä 16 õ¿íèéã àæëûí
áàéíãûí áàéðààð õàíãàæýý.
2007 îíä 2619.1 òí õîãèéã õ¿ëýýí àâ÷ õàÿãäàë ¿íñýýð 100.0 ìÿí øèðõýã áëîê ¿éëäâýðëýí
õîãèéí öýãèéí õàøàà, àæèë÷äûí áàéð, õàðóóëûí áàéðëàõ áàéðûã áàðèõ, çàõ çýýëä íèéë¿¿ëñýíèé
çýðýãöýý 1855 êã õàÿãäàë ãÿëãàð óóòûã õ¿ëýýí àâ÷ õóäãèéí 21 òàãëàà õèéæýý.
Àðâàé õýýð, Áàÿíõîíãîð õîòîä ãÿëãàð óóò õóâàíöàð ñàâ äàõèí àøèãëàõ ¿éëäâýð
áàéãóóëàãäàæ, ×îéáàëñàí õîòîä õîã õàÿãäàë áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðèéã 15 ñàÿ òºã-ººð îðóóëæ
èðýýä áàéíà. ̺í Áàÿíõîíãîð õîòîä Ëàíäôèëèéí àðãûã Àëòàí äîðíîä ìîíãîë ÕÕÊ-òàé õàìòðàí
íýâòð¿¿ëñýí áàéíà.
Àãààðûí áîõèðäëûã áóóðóóëàõ òàëààð. Õîò ñóóðèí ãàçðûí àãààðûí áîõèðäëûí
õÿíàëò –øèíæèëãýýã òîìîîõîí 18 õîòûí 22 ñóóðèí õàðóóë äýýð ÿâóóëæ, àãààð äàõü õ¿õýðëýã
õèé, àçîòûí äàâõàð èñëèéí àãóóëàìæèéã òîäîðõîéëæ áàéíà.
Îðîí íóòãèéí àãààðûí ÷àíàðûí òºëºâ áàéäëûã 2007 îíä õèéãäñýí õÿíàëò-øèíæèëãýýíèé
ä¿íãýýð õàðóóëáàë:
Àãàà ðû í á î õè ðäëû í ÿâ ö, 2007 î í
45
40

35 SO2 NO2
à ãó óë à ì æ, ì êã/ì 3

30

25
20

15
10
5
0
Öý öý ðë ý ã
Ñ¿ õá à à òà ð

Ýðä ýí ý ò-1

Ýðä ýí ý ò-2

Ì à í ä à ë ãî â ü

Áà ãà í óó ð
Àð â à é õý ýð

Áî ð-ª í ä º ð
Ø à ðû í -ãî ë

Óë è à ñ òà é

ª ë ãè é

Ñà é í ø à í ä

Çóó í ì î ä
Äî ðí î ä

Õî â ä
Ì º ðº í

Äà ðõ à í

Óë à à í ãî ì

Áó ë ãà í

Ýäãýýð õîò ñóóðèíãèéí àãààð äàõü õ¿õýðëýã õèéí æèëèéí äóíäàæ àãóóëàìæ 0,002- 0.013
ìã/ì3, õàìãèéí èõ íü 0,461 ìã/ì3-ä (Äàðõàí) õ¿ð÷, àãààðûí ÷àíàðûí ñòàíäàðòààñ äàâñàí òîõèîëäîë
àæèãëàãäààã¿é áàéíà. Àçîòûí äàâõàð èñëèéí æèëèéí äóíäàæ àãóóëàìæ 0.005- 0,039 ìã/ì3, õàìãèéí èõ
íü 0,123 ìã/ì3-ä õ¿ð÷, ìºí ýíý íü Äàðõàí õîòîä àæèãëàãäàæ àãààðûí ÷àíàðûí ñòàíäàðòààñ 5 óäàà
äàâñàí áîõèðäîë èëýðñýí áàéíà.
Óëààíáààòàð õîòûí àãààðûí áîõèðäëûã áóóðóóëàõ òàëààð ÿàðàëòàé õýðýãæ¿¿ëýõ çàðèì
àðãà õýìæýýíèé òóõàé ÓÈÕ-ûí 46 äóãààð òîãòîîëûã ãàðãóóëàâ. ¯¿íä: àãààðûã áîõèðäëîîñ
õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷íûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ãýð õîðîîëëûã áàðèëãàæóóëàõ,
äàõèí òºëºâëºëòèéã õèéõ, õîòðóó ÷èãëýñýí øèëæèëò, õºäºë㺺íèéã çîõèöóóëàõ, ýêîëîãèéí öýâýð
ò¿ëø ¿éëäâýðëýí õýðýãëýã÷äèéã õàíãàõ, äóëààí, öàõèëãààíû øèíý, íàéäâàðòàé ýõ ¿¿ñâýðèéã
áàðüæ áàéãóóëàõ, äóëààíû öàõèëãààí ñòàíöóóäûã óòàà, áîõèðäóóëàã÷ áîäèñ ø¿¿õ òºõººðºì溺ð
õàíãàõ, õàëààëòûí íàì äàðàëòûí óóðûí çóóõíû òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýëèéã õèéõ, òýäíèé

15
õýðýãëýã÷äèéã òºâëºðñºí õàëààëòûí øóãàìä õîëáîõ, àâòîìàøèíààñ ÿëãàðàõ óòààíû áîõèðäëûã
áàãàñãàõ, õèéí ò¿ëøíèé õýðýãëýýã íýìýãä¿¿ëýõ, àãààðûí ÷àíàðûí õÿíàëò, øèíæèëãýýã
ñàéæðóóëàõ, àãààðûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð òºðèéí áóñ áîëîí èðãýíèé áàéãóóëëàãà, àðä èðãýäýýñ
ãàðãàæ áóé ñàíàë ñàíàà÷ëàãûã äýìæèõ, ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëýõ áàãö
àñóóäëóóäûã øèéäâýðë¿¿ëýõýýð òóñãàæ õýðýãæèëòèéã çîõèîí áàéãóóëæ ýõëýýä áàéíà.
Àãààð äàõü áîõèðäóóëàã÷ áîäèñ
Æèëèéí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò
Áîõèðäóóëàã÷ áîäèñûí íýð (ìã/ì3)
2005 2006 2007
Õ¿õýðëýã õèé, SO2 12.7 13.0 10.0
Àçîòûí äàâõàð èñýë, NO2 29.5 30.0 36.0

Íèéñëýëèéí õýìæýýíä áàéãàà àãààð áîõèðäóóëàã÷ ñóóðèí ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéí òîîëëîãîîð 183

äóíä îâðûí, 1119 áàãà îâðûí õàëààëòûí íàì äàðàëòûí çóóõ òîîëîãäñîí áºãººä ãýð õîðîîëîëä îðøèí
ñóóã÷ 136 ìÿíãàí àéë ºðõ¿¿ä æèëäýý 625 ìÿíãàí òîíí í¿¿ðñ, 237 ìÿíãàí øîî ìåòð ìîä ò¿ëäýã áàéíà.
Õºäºë㺺íò ýõ ¿¿ñâýðèéí õóâüä 92 ìÿíãàí àâòîìàøèí, 436 ìîòîöèêë, 779 òðàêòîð, íèéò 95 ìÿíãàí
àâòîòýýâðèéí õýðýãñýë òîîëîãäñîíîîñ àøèãëàëòûí õóãàöààãààð àâ÷ ¿çâýë 88.2 õóâü íü 4-ººñ äýýø
æèë àøèãëàãäñàí áàéíà. Áåíçèí, äèçåëü, õèéí ò¿ëø õýðýãëýí çàìûí õºäºë㺺íä îðîëöîæ áàéãàà
àâòîòýýâðèéí õýðýãñëýýñ òîõèîëäëûí áàéäëààð 20-èéã ñîíãîí àâ÷ àâòîìàøèíû ÿíäàíãààñ àãààðò
õàÿãäàæ áàéãàà õàÿãäàë óòààíä óãààðûí õèéí õýìæèëò õèéõýä 50 õóâü íü çºâøººðºãäºõ
õýìæýýíýýñ èõ áîõèðäîë ãàðãàæ áàéãàà íü òîãòîîãäñîí. Òîîëëîãûí ä¿íä ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéí ìýäýýëëèéí
ñàí á¿ðäñýíýýð èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä òàâèõ õÿíàëòûí òîãòîëöîî ñàéæèð÷, Àãààðûí
òºëáºðèéí òóõàé õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ íºõöºë á¿ðäýæ áàéíà.
Óëààíáààòàð õîòîä àãààðûí áîõèðäëûã õÿíàõ 4 õàðóóë àæèëëàæ, íèéò 2312 ñîðüö àâ÷,
õ¿õýðëýã õèéí áîëîí àçîòûí äàâõàð èñëèéí àãóóëàìæèéã òîäîðõîéëëîî.
Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ ¿çýõýä, õ¿õýðëýã õèéí äóíäàæ àãóóëàìæ 0.012 ìã/ì3, õàìãèéí èõ íü
0.083 ìã/ì3-ä õ¿ð÷, íèéò 1160 óäààãèéí àæèãëàëòààð àãààðûí ÷àíàðûí ñòàíäàðòààñ 159 óäàà
äàâñàí áîõèðäîë 12- 3-ð ñàðä àæèãëàãäñàí áàéíà.

Óë ààí á ààòàð õî òû í àãààð ä àõü õ¿õýð ë ýã õè é í

àãóóë àì æ, 2007 î í
60
50
à ãóóë à ì æ, ì êã/ì 3

40
30
20
10
0
12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
ÓÁ-1 ÓÁ-2 ñàð
ÓÁ-3 ÓÁ-4 Õ¿ë öýõ àãóóë àì æ

16
 Àçîòûí äàâõàð èñëèéí æèëèéí äóíäàæ àãóóëàìæ 0.036 ìã/ì3, õàìãèéí èõ íü 0.098 ìã/ì3-ä õ¿ð÷,
íèéò 1152 óäààãèéí àæèãëàëòààñ õàðàõàä 512 óäàà àãààðûí ÷àíàðûí ñòàíäàðòààñ äàâñàí áàéíà.
Çóðãààñ ¿çýõýä ÓÁ-2, ÓÁ-4 õàðóóë äýýð àçîòûí äàâõàð èñëèéí àãóóëàìæ æèëèéí òóðøèä
àãààðûí ÷àíàðûí ñòàíäàðòààñ äàâñàí íü Óëààíáààòàð õîòûí áàðóóí áîëîí ç¿¿í 4-í çàìûí îð÷èì
àâòîìàøèíû óòààíû áîõèðäîë ìàø èõ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

Óë ààí á ààòàð õî òû í àãààð ä àõü àçî òû í ä àâ õàð

è ñë è é í àãóóë àì æ, 2007 î í
80
70
60
à ãóóë à ì æ,
ì êã/ì 3

50
40
30
20
10
0
12 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

ÓÁ-1 ÓÁ-2 ÓÁ-3ñà ð ÓÁ-4 Õ¿ ë öýõ à ãóóë à ì æ

Øèíæèëãýýíèé ä¿íãýýñ ¿çýõýä Óëààíáààòàð õîòûí àãààð äàõü áîõèðäóóëàõ áîäèñûí æèëèéí
äóíäàæ àãóóëàìæ ºìíºõ æèëýýñ 1- 7 ìêã/ì3-ýýð èõýññýí ä¿íòýé áàéíà.
Ò¿¿í÷ëýí íèéñëýëèéí õàðúÿà 21 óñàí õàëààëòûí òîãîîíîîñ õîòûí òºâèéí 18-ä íü òåõíèê
òåõíîëîãèéí èæ á¿ðýí øèíý÷ëýëèéã õèéæ, Ñîëîíãîñûí 100 õóâèéí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé Ñîí æèí
Ýíåðæè ÕÕÊ-òàé õàìòðàí 10000 àéë ºðõèéã øàòàëò ñàéòàé àøèãò ¿éëèéí êîýôôèöèåíò ºíäºðòýé
çóóõààð õàíãàõ àæèë õèéãäýæ áàéíà.
Íèéòèéí òýýâðèéí õýðýãñýëä øèíãýð¿¿ëñýí õèé àøèãëàõ, ò¿ãýýõ ¿éë àæèëëàãààã
õýðýãæ¿¿ëýõ 10 ãàðóé òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààíä áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýý õèéæ,
øèíãýð¿¿ëñýí õèé öýíýãëýõ 3 ñòàíö áàéãóóëàí 1919 òýýâðèéí õýðýãñýëä øèíãýð¿¿ëñýí øàòäàã
õèéã àøèãëàæ áàéíà.
“Øèíãýð¿¿ëñýí øàòäàã õèéã äýëãýð¿¿ëýõ” Çàñãèéí ãàçðûí 2006 îíû 140 òîîò òîãòîîëûí
õýðýãæèëòèéã ýð÷èìæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Þíèãàç ÕÕÊ-òàé “Àãààðûí áîõèðäëûã áóóðóóëàõ ¿éë
àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä õàìòðàí àæèëëàõ ñàíàìæ áè÷èã” ¿éëäýâ. Ýíýõ¿¿ ñàíàìæ áè÷èãò òóñãàãäñàí
äèçåëü, áåíçèí ò¿ëø áîëîí øèíãýð¿¿ëñýí øàòäàã õèéãýýð àæèëëàäàã õºäºëã¿¿ð á¿õèé àâòîìàøèíààñ
àãààðò õàÿãäàæ áóé áîõèðäóóëàã÷ áîäèñûí õýìæýýã õàðüöóóëàí ñóäëàõ ñóäàëãààíû àæëûã
“Ýêîëîãè-òîãòâîðòîé õºãæëèéí òºâ” òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí ÿâóóëàâ. Ò¿¿í÷ëýí
èðãýäýä ìýäëýã îëîõ ÷èãëýëýýð çóðàãò õóóäàñ õèéõ, òåëåâèçèéí ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ àæëóóä
õèéãäýæ áàéíà.
2007 îíû óëñûí òºñâèéí òîäîòãîëîîð àãààðûí ÷àíàðûí ìýðãýæëèéí àëáûã ¿¿ñãýí áàéãóóëàõ,
¿éë àæèëëàãààã íü ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ çàðäàëä 25.9 ñàÿ òºãðºãèéã øèéäâýðëýæ, àãààðûí ÷àíàðûí
ìýðãýæëèéí àëáà, íèéñëýëèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ñàëáàð àëáàäûã áàéãóóëæ ¿éë àæèëëàãààãàà
ÿâóóëæ ýõëýýä áàéíà.
Îçîí çàäëàã÷ áîäèñûí áàãà àãóóëàìæòàé õºðãºã÷, õºë人ã÷ èìïîðòëîõ çºâøººðëèéã 300
ãàðóé àæ àõóéí íýãæèä îëãîñíîîð îçîí çàäëàã÷ áîäèñûí èìïîðòûã 1999 îíîîñ 9.6 äàõèí áóóðóóëæ
2.2 òí õ¿ðãýñíýýð Âåíèéí îëîí óëñûí êîíâåöèîð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý á¿ðýí áèåë¿¿ëëýý.

17
 Õèìèéí áîäèñûí çîõèöóóëàëòûí òàëààð. Õèìèéí õîðò áîëîí àþóëòàé áîäèñûí áîäëîãî,
çîõèöóóëàëòûí àñóóäàë ýðõýëñýí ¯íäýñíèé çºâëºëèéã áàéãóóëæ, á¿ðýëäýõ¿¿í, ä¿ðìèéã áàòëóóëàí,
¿éë àæèëëàãààã ýõë¿¿ëýýä áàéíà.
“Ìîíãîë óëñàä àøèãëàõûã õîðèãëîñîí áóþó õÿçãààðëàñàí õèìèéí áîäèñûí æàãñààëò”-ûã
øèíý÷ëýí ò¿¿íä õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, áàéãàëü îð÷èíä õîðòîé áîëîõ íü òîãòîîãäîæ, îëîí óëñûí ãýðýý
êîíâåíöèä îðñîí, áàéãàëü äýýð óäààíààð õàäãàëàãääàã, õ¿íèé áèåä áèî õóðèìòëàë ¿¿ñãýäýã, õ¿í
àìüòíû ýðõòýí, ñèñòåì, ¿ð óäàìä õîðòîé íºëºº ¿ç¿¿ëæ, îëîí òºðëèéí ºâ÷èí ¿¿ñãýäýã, ¿õýëä õ¿ðãýõ
÷àäâàð ºíäºðòýé 111 áîäèñûã îðóóëñàí áºãººä ýäãýýðýýñ öèàíèä, ìºíãºí óñ ãýõ ìýòèéí 28 íýð
òºðëèéí áîäèñûí àøèãëàëòûã õÿçãààðëàæ, ÄÄÒ, ëèíäàí, òåòðàýòèë õàðòóãàëãà çýðýã 83 íýð
òºðëèéí áîäèñûã Ìîíãîë óëñàä àøèãëàõûã õîðèãëîâ.
̺í õèìèéí õîðò áîëîí àþóëòàé áîäèñûã ýêñïîðòëîõ, èìïîðòëîõ, ¿éëäâýðëýõ, õóäàëäàõ,
õàäãàëàõ, òýýâýðëýõ, àøèãëàõ, óñòãàõ, çºâøººðºë îëãîõ ñèñòåì ººð÷ëºãäºí ºìíº íü “õîðòîé” àíãèëëûí
áîäèñûí çºâøººðëèéã ÁÎß, áóñäûã íü àéìàã, íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãà îëãîäîã áàéñíûã øèíý õóóëèàð
ººð÷ëºí óã çºâøººðëèéã çºâõºí Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíààñ ºãäºã áîëñíîîð çºâøººðºë îëãîõîä òàâèãäàõ
øààðäëàãûã ÷àíãàòãàæ, õèìèéí áîäèñûí õýðýãëýý, èìïîðò íýãäñýí á¿ðòãýë, ìýäýýëýëä îðñîí áºãººä
îäîîãîîð äàâõàðäñàí òîîãîîð 190 àæ àõóéí íýãæèä óã çºâøººðëèéã îëãîîä áàéíà.
̺í õèìèéí áîäèñò òàâèõ õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ, çîðèëãîîð õèìèéí áîäèñûã óëñûí õèëýýð
íýâòð¿¿ëýõ áîîìòûí æàãñààëòûã Çàñãèéí ãàçðààð áàòëóóëñíààð õèìèéí áîäèñûã ò¿ð áîëîí áàéíãûí 18
áîîìòîîð îðóóëæ áàéñíûã ººð÷ëºí çºâõºí Çàìûí-¯¿ä, Àëòàíáóëàã, Ñ¿õáààòàð, Áóÿíò-Óõàà äàõü
õèëèéí øàëãàí íýâòð¿¿ëýõ áîîìòóóäààð èìïîðòëîõ áîëëîî.
2007 îíä Õèìèéí õîðò áîëîí àþóëòàé áîäèñûí íýãäñýí òîîëëîãûã óëñûí õýìæýýíä õèéæ, îäîî
ä¿íã íýãòãýæ äóóñãààä áàéíà.
Àëò îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé àæ àõóéí íýãæ, èðãýäèéí ìºíãºí óñ öèàíèä íàòðèéí
àøèãëàëòûí áàéäàëä óëñûí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòàðñàí ¿çëýãèéã Ìîíãîë Óëñûí 21
àéìãèéí íóòàãò ÿâóóëæ, Төв, Сэлэнгэ, Дархан-Уул, Дорноговь, Өмнөговь, Баянхонгор,
Булган, Өвөрхангай аймгийн нутаг дэвсгэрт Монгол Улсад ашиглахыг хязгаарласан
онцгой хортой химийн бодис болох мөнгөн ус ашиглан алтны хүдэр тээрэмдэн алт ялгах
үйл ажиллагаа явуулж байсан 145 тээрмийг илрүүлж, Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëîîð òýäãýýðèéí
¿éë àæèëëàãààã á¿ðýí çîãñîîæ, èðãýä, àæ àõóéí íýãæýýñ 35,22 кг мөнгөн ус, 1200 êã íàòðèéí
öèàíèä хураан аваâ.
Мөнгөн ус ашиглан алт ялгадаг тээрмèéí үйл ажиллагаанаас дээрх 8 аймагт 200
мянга орчим тонн мөнгөн усаар бохирдсон шлам үүсч, 37,35 га талбай бохирдсоноос ус,
хөрс, ургамал, эдгээрээр дамжин хүн, мал хордох нөхцөл бүрдээд байна. Мөн ìºíãөн усаар
тээрэмдсэн шламыг цианидын уусмалаар боловсруулах үйл ажиллагааг хууль бусаар,
холбогдох байгууллагын зөвшөөрөлгүйгээр явуулснаас Төв, Сэлэнгэ, Өмнөговь аймгийн
íóòàã äýâñãýðò нийт 10 гаруй га талбайг мөнгөн ус, цианидаар бохирдñîíûã òîãòîîãäëîî.
Äàðõàí-Óóë àéìãèéí Õîíãîð ñóìûí òºâä õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ ¿¿ññýí ìºíãºí óñ,
öèàíèäûí áîõèðäëûã õîðã¿éæ¿¿ëæ ñààðìàãæóóëàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëæ 1192 тîíн шлам,
хаягдлûã “Бороо гоулд” ХХК-ийн хаягдлын сан руу зººж, öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí
òóíãààãóóð, ëàãèéí ñàí, õóäàã, øóãàì õîîëîé, хаягдал усны цººрºм áîëîí áîõèðäñîí íèéò 34802ì 2
òàëáàé áîëîí 18,5 тн цианийн уусмалыг хоргүйжүүлж, гүний худагт íü шавхалт хийí,
áîõèðäñîí øîðîîã çàéëóóëàí õîðã¿éæ¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëëýý. Õîðã¿éæ¿¿ëýõ
ñààðìàãæóóëàõ àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñíýýñ õîéø àãààð, óñ, õºðñºíä õÿíàëò-øèíæèëãýýã
òîãòìîë õèéæ, õîëáîãäîõ àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýí àæèëëàæ áàéíà.

18
 Õ¿ðìýí, Õàíáîãäîä 30 òýýðýì, Íî¸í, Áàÿíäàëàé, Áóëãàí, Ìàíäàë-Îâîî-ä 10 ãàðóé òýýðýì
àæèëëàæ áàéñíû 30 ãàðóéã õóðààæ çºð÷ëèéã ¿íäñýíä íü òàñëàí çîãñîîñîí áàéíà. ¯ëäñýí òýýðìèéã
2-3 öýãò òºâëºð¿¿ëæ, 30 ãàðóé óñò öýãèéã ÷ºëººë뺺. 3 ñóìûí íóòàãò 5000 òí øëàìì õàìãààëàëòàä
îðîîä áàéíà. ßàì ãàçðûí àæëûí õîëáîî ìóóãààñ Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíààñ Õàíáîãä ñóìûí 20 ãàðóé ìÿíãàí
òí øëàìûã “Áóìàí òðåéä” ÕÕÊ-ààð ñààðìàãæóóëàëò õèéëãýæ áàéñíûã óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí
ãàçðààñ çîãñîîñîíä îðîí íóòãèéíõàí ñýòãýë äóíäóóð áàéíà. Îäîî òóñ àéìàãò 4 ñóìûí íóòàãò 3000
îð÷èì ìºíãºí óñààð áîõèðäñîí øëàìì áàéãààã äàðóé ñààðìàãæóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéãààã îðîí
íóòãèéíõàí øààðäàæ áàéíà.
Óóë óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëòèéí òàëààð. 2007 îíû áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òºëºâëºãºº,
îð÷íû õÿíàëò øèíæèëãýýíèé õºòºëáºð áàòëóóëñàí 159 àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãûí 791.452 ãà
ãàçàð îëáîðëîëòîä ºðòºõººñ 850.65 ãà ãàçàðò òåõíèêèéí íºõºí ñýðãýýëò, 928.9 ãà ãàçàðò áèîëîãèéí
íºõºí ñýðãýýëò õèéõýýð òºëºâëºãºº áàòëóóëàí àæèëëàâ.
“Õàéãóóëûí áîëîí àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷èéí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ,
íºõºí ñýðãýýõ òàëààð õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëýõ áàòàëãààíû òóñãàé äàíñíû ã¿éëãýýíä õÿíàëò
òàâèõ æóðàì”-ûã ãàðãàí 2007 îíä 159 àæ àõóéí íýãæ áàéãóóëëàãóóäûí 553.953 ñàÿ òºãðºãèéã
òºâëºð¿¿ëýýä áàéíà.
Óóë óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëòèéã ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèëèéí áàéäëààð õàðüöóóëæ ¿çâýë 2006
îíä 2005 îíîîñ 1.3 äàõèí, 2007 îíä 2006 îíîîñ 16.8 õóâèàð ºññºí áàéíà.
ͺõºí ñýðãýýýëò õèéñýí õóâü õýìæýý

60 53
50 44.1
40 34.3
30
20
10 3.2
0
2004 2005 2006 2007

“Àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõ ¿éë àæèëëàãààã áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëººëºë, õîõèðîë áàãàòàé
ÿâóóëàõ õºòºëáºð”-èéã áàòëàí “ Áàéãàëü îð÷íûã íºõºí ñýðãýýõ áàòàëãàà”- íû äàíñûã Ñàíãèéí
ÿàìíû Òºðèéí ñàíãèéí ãàçàðò íýýí àæèëëóóëæ áàéíà.
ªìíºãîâü àéìãèéí Ñýâðýé, Áàÿíäàëàé ñóìäûí íóòàãò 110 ãà-ä íºõºí ñýðãýýëòèéã òóñ ÿàìíààñ
çîõèîí áàéãóóëæ àéìãèéí òºñ⺺ñ 3 ñàÿ, óëñûí òºñ⺺ñ 5 ñàÿ òºã çàðöóóëàâ.
Ãîâèéí áàãà äàðõàí öààçàò ãàçðûí Ìîäîí øàíä , Ãîâü ãóðâàíñàéõàíû áàéãàëèéí öîãöîëáîðò
ãàçðûí Áàÿíáîð íóðóó, Áàÿíöàãààíû íóðóó çýðýã ãàçðóóäàä 2003 îíîîñ õîéø èðãýä õóóëü áóñààð
àëò îëáîðëîæ áàéñàí çîõèñã¿é ¿éë àæèëëàãààã á¿ðýí òàñëàí çîãñîîæ Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíààñ 17.0
ñàÿ òºãðºã ãàðãàí ªìíºãîâü àéìãèéí 3, Äîðíîãîâü àéìãèéí 1 ñóìûí íóòàãò 6.500 îð÷èì øóóäóó, öîîíîã,
õºìºã áóëæ, 130 ãàðóé êóá.ì ãàçàð øîðîîíû àæèë ã¿éöýòãýëýý.
Óóë óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëòèéí àæèëä àéìàã îðîí íóòãóóä ÷ ÷àìã¿é àíõààðàë òàâüæ áàéíà.
Àðõàíãàé àéìàã óóë óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëòèéí äýä õºòºëáºðèéã áàòëàí õýðýãæ¿¿ëýõ, Îðõîí
àéìàã Ëèöåíç ýçýìøèã÷äèéí óóëçàëò çºâëºë㺺íèéã çîõèîí áàéãóóëàõ çýðýã àæëóóäûã çîõèîí
áàéãóëæ áàéíà.Îðõîí àéìàãò ýçýíã¿é îðõèãäñîí 10 ãà òàëáàé á¿õèé êàðüåðûã õîòûí äóëààíû
öàõèëãààí ñòàíöûí õºðºí㺠îðóóëàëòààð, Ýðäýíýò-Óíüòûí çàìûí 15 ãà òàëáàé á¿õèé êàðüåðûã
Ñîëîíãîñûí Êîìáàéíåò ãðóïï ÕÕÊ-ààð íºõºí ñýðãýýëãýæ îðîí íóòãèéí êîìèññ õ¿ëýýí àâëàà.

19
 Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëäàã àæ àõóéí íýãæ¿¿ä òåõíèêèéí òºäèéã¿é áèîëîãèéí íºõºí
ñýðãýýëò õèéõýä àíõààðàë òàâüæ áàéãàà ýõëýë öººíã¿é ãàð÷ áàéíà. Òºâ àéìãèéí Çààìàð ñóìä
“Àëòàíäîðíîä ìîíãîë”, “Ìîíïîëèìåò”, ÕÕÊ-óóä íºõºí ñýðãýýëòèéí ¿ç¿¿ëýõ ñóðãóóëèéã 8 àéìãèéã
îðîëöóóëàí çîõèîí áàéãóóëàâ.
“Àëòàíäîðíîä ìîíãîë” ÕÕÊ Àðõàíãàé àéìãèéí Íàðèéí õàìàðò 42 ãà-ä áèîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëò
õèéæ 4.5 òí ¿ð, 20000 ø 4 òºðëèéí ìîä òàðüæýý. Áàÿíõîíãîð àéìãèéí ªëçèéò ãîë äàãóó Õàíøèæèð,
“Êîóëä ãîëä” ÕÕÊ Áèîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëòèéã ñàéí õèéñýí ãýñýí ¿íýëãýýã àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû
àëáà ºã÷ áàéíà. Õàðèí Áàÿíõîíãîð àéìàãò Ìîíãîë àëò ÌÀÊ ÕÕÊ áèîëîãèéí íºõºí ñýðãýýëò õèéñýí
ãýñýí ä¿ãíýëòèéã óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðààñ ãàðãóóëñàí áîëîâ÷ ãàçàð äýýð óðãàñàí
óðãàìàë áàéõã¿é áàéãààã îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóä ìýäýýëæ áàéíà
Áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí ¿íýëãýýíèé òàëààð. Ýíý îíä íийт байгаль орчинд
нөлөөлөх байдлын 753 ерөнхий үнэлгээ хийлгэх хүсэлт хүлээн авч, 726 материалд
шинжээчдээр дүгнэлт гаргуулаàä байна.
Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний мэргэжлийн
байгууллагын эрх авахаар хүсэлтээ ирүүлсэн 23 аж ахуйн нэгжийн áàðèìòòàé танилцан,
øààðäëàãà õàíãàñàí 18 àæ àõóéí íýãæ¿¿äýä зохих чиглэлүүдээр мэргэжлийн байгууллагын
эрх олгоод байна.
Áайгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний 828 тайланг
хэлэлцүүлэн 3-ààñ áóñäûã батлуулаад байна.
Àëò áîëîí áóñàä òºðëèéí àøèãò ìàëòìàëûã îëáîðëîõîîð õ¿ñýëò ãàðãàñàí àæ àõóéí íýãæ
áàéãóóëëàãûí 55 òºñºëä áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí íàðèéâ÷èëñàí ¿íýëãýý õèéæ, 5 òºñëèéí
àøèãëàëòûí òåõíîëîãèéã ñóäëàí ¿çýæ õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí øèéäâýðëýâ
Засгийн ãазрын мөрийн хөтөлбөрò òóñãàñàí Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын
үнэлгээг олон нийтэд ил тод болгох çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä архивт
хадгалагдаж байгаа Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний
тайлангуудыг яамны интернэт хуудсанд тавьж, олон нийтэд íýýëòòýé áîëãîâ. ̺í áайгаль
орчинд нөлөөлөх байдлын нарийвчилсан үнэлгээний эрх авсан аж ахуйн нэгжүүдийн
талаархи танилцуулгыг Байгаль орчны яамны интернэт хуудасанд тавьсíààð үнэлгээ
хийлгэх хувь хүн, аж ахуйн нэгжүүдэд мэдээлэл шуурхай хүрч байна.
Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын ерөнхий үнэлгээ хийлгэж, дүгнэлт гарсан
төслүүдийí òóõàé ìýäýýã Байгаль орчны яамны интернэт хуудас болон мэдээллийн
самбарт 14 хоногт нэг удаа тавьж, үнэлгээний эрх бүхий аж ахуйн нэгжүүд, үнэлгээ
хийлгэх хувь хүн, аж ахуйн нэгжүүдийã ìýäýýëëýýð õàíãàæ áàéíà.

3.6. Îëîí íèéò, èðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãûí

îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ òàëààð
Îäîî óëñûí õýìæýýíä 8793 ãèø¿¿ä, 424 ºðõèéã õàìàðñàí èðãýäèéí 273 íºõºðëºë ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà. Áàéãàëü õàìãààëàõ íºõºðëºë¿¿ä 439.9 ìÿíãàí ãà òàëáàéã õàðèóöàí
ýçýìøèëäýý àâñàí áàéãààãèéí 343.7 ìÿíãàí ãà îé, 37,5 ìÿíãàí íü óðãàìàë, 23,9 ìÿíãàí ãà àí àìüòàí
õàìãààëàõ, ¿ðæ¿¿ëýõ çîðèóëàëòòàé òàëáàé áàéíà.
̺í àæ àõóéí 286 íýãæ áàéãàëü õàìãààëàõ äàðààõè 5 ÷èãëýëýýð ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí
ýðõ àâ÷ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéíà.

Áàéãàëü îð÷íû ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóä

¯éë àæèëëà- Îé Îé, àìüòàí, Îé, Îé Àìüòàí Óð- Ãàçðûí Óñ Á¿ãä

20
 óðãàì- íºõºí
ãààíû ÷èãëýë óðãàìëûí àìüòàí, ãàìàë
ëûí ñýðãýýëò
Òîî 134 1 2 1 7 16 6 119 286

2007îíû áàéäëààð áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð 308 òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà ¿éë àæèëëàãàà
ÿâóóëæ áàéãààãèéí 60 õóâü ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãàà, 8 õóâü ñóäàëãàà øèíæèëãýý, 40 õóâü
áàéãàëü õàìãààëàë, íºõºí ñýðãýýëò, 2 õóâü ìåíåæìåíòèéí ÷èãëýëýýð àæèëëàæ áàéíà.
Èõ á¿òýýí áàéãóóëàëò, àæëûí øèíý áàéð íýìýãä¿¿ëýõ æèëèéí õ¿ðýýíä áàéíãûí 1480,
óëèðëûí ÷àíàðòàé 7000 ãàðóé àæëûí áàéðûã áèé áîëãîîä áàéíà. Øèíýýð áèé áîëãîñîí àæëûí áàéíãûí
áàéðíû 50 õóâèéã áàéãàëü îð÷íû ÷èãëýëýýð ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ýðõ àâñàí àæ àõóéí íýãæèä
àæèëëàãñàä, 20 øàõàì õóâèéã èðãýäèéí íºõºðëºëèéí ãèø¿¿ä, óëèðëûí ÷àíàðòàé àæëûí áàéðíû
äèéëýíõèéã îé õàìãààëàõ, îéæóóëàëòûí àæèë ýðõëýã÷èä ýçýëæ áàéíà.
Áàéãàëü îð÷íû àëáàäààñ èðãýäèéí íºõºðëºë¿¿äèéí ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ, ìàòåðèàëëàã
áàçààð õàíãàõ, òóðøëàãûã ñîëèëöîõ, ýðõç¿éí áîëîí àðãà òåõíîëîãèéí ìýäëýã ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ
òàëààð îëîí õýëáýðèéí àæëóóäûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà. ¯¿íä ñóðãàëò ñåìèíàð, ¿ç¿¿ëýõ
ñóðãóóëü, çºâëºë㺺í çîõèîí áàéãóóëàõ ãàðûí àâëàãà ìàòåðèàëààð õàíãàõ çýðýã õýëáýð¿¿ä
çîíõèëæ áàéíà.
Óâñ àéìàãò àæèëëàæ áàéãàà íºõºðëºë¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ, òýäãýýðèéí
ìàòåðèàëëàã áààçûã áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð 6 íºõºðëºëä îéí õºíººëò øàâüæ, ãàë ò¿éìýðòýé òýìöýõ
òýìöëèéí àæèëä õýðýãëýõ àð÷èëãàà öýâýðëýãýýíèé àæèë õèéõýä àøèãëàõ ìîòîðò õºðºº, ìîä
¿ðæ¿¿ëãèéí òàëáàéã óñëàõ óñíû ìîòîïîìï, æèæèã îâðûí öàõèëãààí ¿¿ñã¿¿ð, äóðàí çýðýã áàãàæ
ìàòåðèàëûã õ¿ëýýëãýí ºãñºí áàéíà.
“Õàìòûí ýçýìøëèéí îé – íººöèéí òîãòâîðòîé àøèãëàëò” ñýäýâò ¿ç¿¿ëýõ ñóðãóóëèéã Õîâä
ãîëûí áóðãàñàí îéä áàéãóóëæýý.
Õºâñãºë àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû àëáà Ðåí÷èíëõ¿ìáý ñóìûí “Öàöòûí óíäðàë”, “Áàÿíõàíãàé”
íºõºðëºëèéí, ªâºðõàíãàé àéìãèéí áàéãàëü îð÷íû àëáà Áîãä ñóìûí “Ç¿¿í áîãäûí” ºãººæ íºõºðëºëèéí ¿éë
àæèëëàãààíû æèøàâ.
Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíààñ áàéãàëü õàìãààëàõ èðãýäèéí íºõºðëºë¿¿äèéí ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ
ñóðãàëò çºâëºë㺺íèéã ªâºðõàíãàé àéìãèéí Áîãä, “Õàìòûí ýçýìøëèéí îé” ñóðãàëòûã Õºâñãºë
àéìãèéí Óëààí-Óóë ñóìàíä òóñ òóñ çîõèîí áàéãóóëàâ. ̺í Çàâõàí àéìãèéí Òîñîíöýíãýë, Òºâ àéìãèéí
Áàòñ¿ìáýð ñóìä îðîí íóòãèéí èðãýä, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí îðîëöîîòîéãîîð îéä àð÷èëãàà,
öýâýðëýãýý õèéõ íü ¿ç¿¿ëýõ ñóðãàëò-ñåìèíàðûã, “Àëòàé ñî¸íû ýêî-á¿ñèéí áèîëîãèéí òºðºë ç¿éëèéã
àðä èðãýäèéí îðîëöîîòîéãîîð õàìãààëàõ òºñºë”-òýé õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëëàà.
Îðîí íóòàãò áàéãóóëàãäñàí èðãýäèéí íºõºðëºë¿¿äýýñ áàéãàëü õàìãààëàõ îëîí òàëò
àæëóóäûã çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà. Òýäãýýðýýñ òîéì÷èëîí äóðäâàë:
Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí ×àíäìàíü ñóìûí “Õ¿ðõðýý” íºõºðëºë íü ñóìûíõàà ×àíäìàíü õàéðõàí
óóëûí ÿíãèð ÿìààã õàìãààëæ, óóëàíä ÿâäàã çàìóóäàä ÿíãèð, òàðâàãà àãíàõûã õîðèãëîñîí ñàìáàð
õèéæ áàéðøóóëàõ, îëîí ñàëàà çàìûí ÷óëóóí õààëò 162 øèðõýã õèéæ òàâüñíû çýðýãöýý óëèàñ,
áóðãàñ, ºíäºð óóëàíä âàíñýìáýð¿¿ òàðüæ, óðãóóëæ áàéíà. Ýðäýíý ñóìûí “Áàÿí á¿ðä” íºõºðëºë àí
àìüòíû áàéðøëûã òîãòîîæ, òýäíèéã õàìãààëàõ àæèë õèéõèéí õàìò õóäàã óñíû àðèóí öýâðèéã õàíãàõ
¿¿äíýýñ 8 õóäãèéã çàñàí ñýëáýæ õàìãààëàâ. Öýýë ñóìûí “Áóóðûí áàÿíá¿ðä” íºõºðëºë
Á¿ðýíæàðãàëàí áàãèéí íóòàãò îðøèõ Áóóðûí ãîë îð÷ìûí 120 ãà çàãàí îé, áóñàä óðãàìëûã õàìãààëæ,
Äàâñíû îðäûí àøèãëàëòàä õÿíàëò òàâüæ áàéíà. “Æîíãèéí ìîä” á¿ëãýìèéí 15 ºðõ àéë Æîí, Îëîí
îâîîíû îð÷ìûí øèíýñýí îéã õàìãààëàëòàíä àâàí àæèëëàæ áàéíà
Õîâä àéìãèéí Ìÿíãàä ñóìûí Ãàõàéò áàãèéí Õîâä ãîë äàãóó íóòàãëàäàã 10 ºðõèéã íýãòãýñýí
áàéãàëü õàìãààëàõ 2 íºõºðëºë áàéãóóëàí àæèëëàñíààð çºð÷ëèéã áóóðóóëæ ÷àäñàí áàéíà.

21
 Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Öýíãýë, Áóëãàí ñóìûí Õîâä ãîë äàãóóõ øóãóéã 26 íºõºðëºëä , Óâñ
àéìãèéí Õîâä ñóìàíä Õîâä ãîëûí äàãóóõ ÷àöàðãàíà, áóðãàñàí òºãëèéã 5 íºõºðëºëä, ªìíºãîâü àéìãèéí
Áóëãàí Ñýâðýé, Áàÿíäàëàé, Öîãò-Îâîî ñóìäûí Çàãàí îéã íóòãèéí èðãýäèéí íºõºðëºë¿¿äýä
õàðèóöóóëàí õàìãààëóóëæ áàéíà.
Áàéãàëü õàìãààëàõ íºõºðëºë¿¿ä áàéãàëèéí íººö áàÿëãèéã õàìãààëàõûí çýðýãöýý ìîä,
óðãàìëûã ¿ðæ¿¿ëýõ, îéã íºõºí ñýðãýýõ àæëûã ¿ð ä¿íòýé ýðõýëæ áàéíà. Àðõàíãàéí Õîòîíò,
ªãèéíóóð, Òºâøð¿¿ëýõèéí íºõºðëºë¿¿ä 11200 ø ñóóëãàö ¿ðæ¿¿ëñýí áàéõàä ªìíºãîâü àéìãèéí
Õàíõîíãîð ñóìûí “ªãººìºð” íºõºðëºë 15 ãà-ä 5000 ñóõàé òàðüæ 88%-èéí àìüäðàëòòàé óðãóóëñàí
áàéíà.
Èðãýä, áàéãàëü õàìãààëàõ íºõºðëºëä íýãäýõ òºäèéã¿é õóâèàðàà èäýâõ ñàíàà÷ëàãà
ñàíàà÷ëàãà ãàðãàí àæèëëàæ áàéãàà æèøýý îëîí áàéíà. Ñ¿ìáýð ñóìûí ìàë÷èí Ä.Ñ¿ðýí-Óõíà õóâèéí
çàðäëààð 2 ãà òàëáàéä 5 ç¿éëèéí ìîäíû 2000 ñóóëãàö ñóóëãàæ òºãºë áàéãóóëæýý.
Äîðíîãîâü àéìãèéí Ýðäýíý ñóìûí ª.×èìèääîðæ, Ñàéíøàíäûí Ò.Ãàíáààòàð, ìîä ¿ðæ¿¿ëãèéí
àæèë õèéæ áàéíà.
Õîâä àéìàã ̺íõõàéðõàí ñóìä õîâîðäîæ áóé Áàëãàíà ìîäíû 10 ãà òàëáàéã õàøèæ õàìãààëàí
Öýíõýð áàãèéí èðãýí Öýâýýíä õàðèóöóóëñàí áàéíà. Äîðíîãîâüàéìãèéí áàéãàëü îð÷íû àëáà 160338
ãà çàãàí îéã 7 èðãýíä, 403637 ãà õàéëààñàí îéã 12 èðãýíä, 41 ãà ñóõàéã 2 èðãýíä, òîîðîéí
òºãëèéã 1 èðãýíä õàðèóöóóëàí õàìãààëóóëæ áàéíà.
Õºâñãºë àéìãèéí ÁÎÀ-ààñ 2 íºõºðëºëä òóñ á¿ð 30.0 ìÿíãàí òºãðºãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæýý.

ĪЪÂ. ÓÑ ÖÀà ÓÓÐ, ÎÐ×ÍÛ ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ ÒÀËÀÀÐ

Íèéòèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàí ãàðãàñàí á¿õ òºðëèéí ìýäýýëëèéã ðàäèî, òåëåâèç, ñîíèí
õýâëýë, óòàñ, ôàêñ, áàéãóóëëàãûí âýá õóóäàñ çýðýã õýâëýë ìýäýýëýë, õàðèëöàà õîëáîîíû á¿õèé ë
õýðýãñëýýð äàìæóóëàí õ¿ðãýæ áàéíà.
Öàã àãààðûí óðüä÷èëñàí ìýäýýíèé ¿éë÷èëãýý. Íèéòèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàí ãàðãàñàí öàã
àãààðûí áîãèíî áîëîí äóíä õóãàöààíû óðüä÷èëñàí ìýäýýíèé ÷àíàð á¿õ òºð뺺𺺠òºëºâëºãººò
äààëãàâðààñ 4.8-7.7% äýýã¿¿ð, ºíãºðñºí îíîîñ 0.0-1.7%-èàð àõèëàà.
2007 îíä íèéò 16 óäààãèéí ñèíîïòèê ïðîöåññîîð 21 óäàà öàã àãààðûí àþóëòàé áîëîí ãàìøèãò
¿çýãäýë àæèãëàãäàâ.
1 ä¿ãýýð õ¿ñíýãò. 2007 îíä àæèãëàãäñàí àþóëòàé áîëîí
ãàìøèãò ¿çýãäëèéí òºðºë, òîî
Öàã àãààðûí ¿çýãäëèéí íýð òîî
1 Õ¿÷òýé ñàëõè, øîðîîí áîëîí öàñàí øóóðãà 14
2 Èõ õàëóóí 2
3 Öî÷èð õ¿éòðýëò 2
4 Ààäàð áîðîî /Óëààíáààòàðò/ 3
Á¿ãä 21

Öàã àãààðûí àþóëòàé áà ãàìøèãò ¿çýãäëèéí íýã áà õàãàñ õîíîãèéí óðüä÷èëàëòàé

ñýðýìæë¿¿ëýã ìýäýýã äàâõàðäñàí òîîãîîð 40 óäàà, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ìýäýýã 3 óäàà çîõèîæ
¿éë÷ëýâ. Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áà ñýðýìæë¿¿ëýã ìýäýýíèé ÷àíàð /îí÷/ 90.3% áàéãàà íü ºíãºðñºí
îíîîñ 12.0%-èàð äýýã¿¿ð áàéíà.

22
Ñàðûí öàã àãààðûí óðüä÷èëñàí ìýäýýã 12 óäàà ãàðãàæ ¿éë÷èëñýí áºãººä ìýäýýíèé äóíäàæ òààðö
73.8% áàéãàà íü òºëºâëºãººò äààëãàâðààñ 11.8%-èàð äýýã¿¿ð áàéíà.
Íèñëýãèéí öàã àãààðûí ìýäýýíèé ¿éë÷èëãýý. Îíû ýõíèé 11 ñàðûí áàéäëààð îëîí óëñûí
íèñëýãèéí 1997, îðîí íóòãèéí íèñëýãèéí 2714, îíöãîé, òóñãàé ¿¿ðãèéí 78 íèñëýãò öàã àãààðûí áîäèò
áîëîí óðüä÷èëñàí ìýäýýãýýð ¿éë÷ëýâ. Íèñëýãò çîðèóëñàí á¿õ òºðëèéí óðüä÷èëñàí ìýäýýíèé òààðö
97.8 õóâü áàéãàà íü îëîí óëñûí äóíäæààñ äýýã¿¿ð áàéíà. Áóÿíò óõàà öàã óóðûí ºðòºº “×èíãèñ
õààí” îëîí óëñûí íèñýõ áóóäàë îð÷ìûí óðüä÷èëñàí ìýäýýãýýð 16638 óäàà, òóñãàé /SPECI/
¿éë÷èëãýýíèé ìýäýýãýýð 6279 óäàà ¿éë÷ëýâ.
պ人 àæ àõóéí öàã óóðûí ìýäýýíèé ¿éë÷èëãýý. Òàéëàíãèéí õóãàöààíä õºòºëáºðèéí äàãóó
õºäºº àæ àõóéí öàã óóðûí æèëèéí òîéì 1 óäàà, ñàðûí òîéìûã ñàð á¿ð, àðàâ õîíîãèéí òîéìûã ñàðä 3
óäàà, պ人 àæ àõóéí öàã óóðûí 10 òºðëèéí ïðîãíîç, 11 òºðëèéí òîéì, çºâëºìæ ãàðãàæ òºð çàñãèéí
óäèðäëàãà áîëîí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãóóäàä õ¿ðãýæ ¿éë÷èëëýý.
պ人 àæ àõóéí öàã óóðûí ÷èãëýëýýð ãàðãàñàí óðüä÷èëñàí ìýäýýíèé ÷àíàð 74.2% áàéãàà
íü ºìíºõ îíîîñ 0.5%-ààð àõèñàí áàéíà.
Õºòºëáºðèéí äàãóó 2007 îíû 8 äóãààð ñàðä àéìàã, ñóì, áàãèéí õýìæýýíä áýë÷ýýðèéí äààö,
áàãòààìæèéã òîäîðõîéëîí çóðàãëàë, áè÷èãëýë õèéæ ¿éë÷ëýâ.
10 õîíîã òóòàìä áýë÷ýýðèéí óðãàìëûí áèîìàññûã 1 ö/ãà õ¿ðòýë, 1-2 ö/ãà, 2-3 ö/ãà, 3-4 ö/ãà,
4 ö/ãà-ààñ äýýø ãýñýí çàéöààð àíãèëëàí çóðàãëàæ èðýâ.

Çóðàã.
Áýë÷ý ýðèéí óðãàìëûí
áèîìàññûí
çóðàã
/6 ñàðûí ýõíèé 10 õîíîã

Ãàíãèéí ìîíèòîðèíã õèéõ, çóðàãëàë ¿éëäýõ àæëûí õ¿ðýýíä 6 – 8 äóãààð ñàðä 10 õîíîã
òóòìûí õèéìýë äàãóóëûí ìýäýýãýýð ãàíãèéí èíäåêñèéã Ìîíãîë îðíû õýìæýýãýýð áîäîæ, çóðàãëàë
õèéæ, ñ¿ëæýýãýýð îðîí íóòàãò äàìæóóëàõûí çýðýãöýý òºâèéí âåá õóóäñàíä òàâüæ ¿éë÷èëëýý.

23
 Çóðàã Ãàíãèéí çóðàã /2007 îíû 6 ñàðûí ýõíèé 10 õîíîã/

Öàñàí á¿ðõ¿¿ëèéí çóðàãëàëûã óëñûí õýìæýýãýýð 1-3 äóãààð ñàðóóäàä 10 õîíîãîîð (èõ öàñ
îðñîí ¿åä òóõàéí áîëîìæèò ºäðººð íü), íèéò 9 çóðãèéã ÕÀÀ-í öàã óóðûí õýýðèéí õýìæèëòèéí
ìýäýýãýýð íàðèéâ÷ëàí õèéæýý.

Öàñàí á¿ðõ¿¿ëèéí çóðàã, 2007 îíû 2

ñàð

Óñíû ìýäýýëëèéí ¿éë÷èëãýý. Ãîë, ìºðíèé óðñàöûí áîãèíî õóãàöààíû óðüä÷èëñàí ìýäýýã 5
ãîë, 10 õàðóóëààð ãàðãàñàí áºãººä òààðö íü 73.6 % áóþó ºìíºõ îíûõîîñ 1.9 õóâèàð àõèñàí áàéíà /3
äóãààð õ¿ñíýãò/. Ãîë ìºðíèé óðñàöûí óðò õóãàöààíû óðüä÷èëñàí ìýäýý, ãîë ìºðºí ãýñýõ, õàäààëàõ

24
õóãàöààíû áà 5 - 9 ä¿ãýýð ñàðûí äóíäàæ óðñàöûí óðüä÷èëñàí ìýäýýã 20 ãîë, 20 õàðóóëààð ãàðãàí
õýðýãëýã÷äýä õ¿ðãýñýí áºãººä óðüä÷èëñàí ìýäýýíèé òààðö äóíäæààð 60.5% áàéãàà íü ºìíºõ îíûõîîñ
1.42%-èàð àõèñàí áàéíà.
Óñíû ãîðèìûí áîëîí ìºñíèé ¿çýãäýë, çóçààíû àðàâ õîíîãèéí òîéìûã íèéò 33 óäàà ãàðãàæ, õºäºº
àæ àõóéí öàã óóðûí ìýäýýëýëä îðóóëàâ. 2007 îíû 7 äóãààð ñàðä ¿åð óñíû àþóëààñ óðüä÷èëàí
ñýðýìæë¿¿ëýõ ìýäýýã 14 óäàà ãàðãàæ ¿éë÷ëýâ.
Óñíû ÷àíàðûí øèíæèëãýýíèé òàëààð Òóóë ãîëûí óñ Óëààíáààòàð õîòîîñ äýýø áîëîí
Ñîíñãîëîíãèéí ã¿¿ð õ¿ðòýëõ õýñýãò èõýíõ õóãàöààíä áîõèðäîëã¿é öýâýð áàéñàí áà õàðèí õàâðûí
óëèðàëä Íàëàéõ, Áàÿíç¿ðõèéí ã¿¿ðèéí îð÷èì ýðäýñ àçîò áîëîí áèîõèìèéí õýðýãöýýò õ¿÷èëòºðºã÷èéí
áîõèðäîë èëýð÷ óñíû ÷àíàðûí ñòàíäàðòààñ 1- 4 äàõèí äàâæýý.
Õàðèí õîòîîñ äîîø, Ñîíãèíû ã¿¿ðèéí îð÷èìä áóþó õîòûí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæóóäûí õàÿãäàë
óñ íèéëñíýýñ äîîø Àëòàíáóëàã ñóì õ¿ðòýëõ õýñýãò ãîëûí óñ õÿëáàð èñýëäýõ îðãàíèê áîäèñ áîëîí
ýðäýñ áîäèñîîð ìàø èõ áîõèðäñîíîîñ ºâºë, õàâðûí óëèðàëä óóññàí õ¿÷èëòºðºã÷èéí àãóóëàìæ ìàø èõ
áàãàñ÷, îíöãîé èõ áîõèðäîëûí õýìæýýíä õ¿ðñýí áàéíà. Ýíý õýñýãò ãîëûí óñíû ýðäýñæèëò 3- 4 äàõèí
íýìýãäýæ, óñàí äàõü îðãàíèê áîäèñûí àãóóëàìæ óñíû ÷àíàðûí ñòàíäàðòààñ 38 äàõèí, ýðäýñ àçîòûí
àãóóëàìæ 127 äàõèí, ýðäýñ ôîñôîðûí àãóóëàìæ 18 äàõèí äàâàõ òîõèîëäîë àæèãëàãäàæ áàéëàà.
Óóññàí õ¿÷èëòºðºã÷èéí àãóóëàìæ áóóðàõ ¿çýãäýë ºìíºõ æèë¿¿äýä 4 ä¿ãýýð ñàð äóóñòàë
¿ðãýëæèëäýã áàéñàí áîë ýíý îíä 7 äóãààð ñàð ãàðòàë ¿ðãýëæèëæ, Òóóë ãîëûí ýíý õýñýãò 6 äóãààð
30-íä çàãàñ áººíººð ¿õñýí òîõèîëäîë ãàðëàà.
“Ìàø áîõèð” àíãèëàëä Òóóë ãîë Ñîíãèíî, Òàâàíòîëãîéí ã¿¿ð, Õàäàí õÿñàà, Òóóë-Àëòàíáóëàã îð÷ìîîð
îðñîí áàéíà. Òóóë ãîëûí óñíû áîõèðäëûí ãîë ýõ ¿¿ñâýð¿¿äèéí íýã íü áîõèð óñ öýâýðëýõ
áàéãóóëàìæààñ ãàð÷ áàéãàà óñ áºãººä Òóóë ãîë íü Óëààíáààòàð õîòûí öýâýðëýõ
áàéãóóëàìæóóäààñ ãàð÷ áàéãàà õàÿãäàë óñûã çàéëóóëàõ îáúåêò áîëæ áàéíà.
Òóóë ãîëä õàÿãäàë óñàà íèéë¿¿ëäýã Óëààíáààòàð õîò îð÷èìûí 5 öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí
óñàíä øèíæèëãýý õèéõýä òºâ öýâýðëýõ áàéãóóëàìæóóäààñ ãàð÷ áàéãàà óñ 68- 93 %-èéí
öýâýðøèëòòýé áàéñàí áàéíà. Ýíý îíä Íàëàéõûí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí àæèëëàãàà 26-78%,
Íèñýõèéí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí àæèëëàãàà 66-98%, Áèî îðîí ñóóöíû öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí
àæèëëàãàà 17-65%, Áèî ¿éëäâýðèéí öýâýðëýõ áàéãóóëàìæèéí àæèëëàãàà 19- 85%-èéí
öýâýðøèëòòýé ìàø áîõèð óñûã Òóóë ãîëä íèéë¿¿ëæ áàéãààã òîãòîîâ.
Öàã àãààðò çîðèóäààð íºëººëºõ ¿éë àæèëëàãàà. 2007 îíû çóí Ãîâü-Àëòàé, Çàâõàí, Õîâä,
Äóíäãîâü, Äîðíîãîâü, ªìíºãîâü àéìãèéí îëîí æèë ãàíòàé áàéñàí ãîâü, òàë õýýðèéí á¿ñèéí ñóìäûí
íóòãààð òóíàäàñ íýìýãä¿¿ëýõ àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëñíû ¿ð ä¿íä Çàâõàí, Ãîâü-Àëòàé àéìàã,
Äóíäãîâü, Äîðíîãîâü àéìãèéí õèë çàëãàà ñóìäûí íóòãààñ áóñàä íóòãààð çóíøëàãûí áàéäàë ñàéæèðñàí
áà ÿëàíãóÿà ªìíºãîâü àéìàã, Áàÿíõîíãîð àéìãèéí ãîâèéí ñóìä, ªâºðõàíãàé àéìãèéí èõýíõ íóòàã,
Äîðíîãîâü àéìãèéí ºìíº òàëûí ñóìäûí íóòãààð çóíøëàãûí áàéäàë õàðüöàíãóé ñàéí áàéëàà.
̺í òóõàéí öàã ¿åèéí øààðäëàãà, àéìàã, îðîí íóòãààñ èð¿¿ëñýí çàõèàëãûí äàãóó äàðààõ
íóòãààð òóíàäàñ íýìýãä¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàâ.
Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ãîë á¿ñ íóòàã áîëîõ Ñýëýíãý àéìãèéí õ¿ñýëòýýð 2007 îíû 5 äóãààð
ñàðûí 18-19, 22-23 –íä òóíàäàñ íýìýãä¿¿ëýõ àðãà õýìæýýã çîõèîí áàéãóóëñíààð àéìãèéí èõýíõè
íóòãèéã õàìðàí 5.6-24.0 ìì òóíàäàñ îðæ, ýíý ¿åä àñ÷ áàéñàí Òóæèéí íàðñíû ò¿éìðèéã óíòðààñàí
áîëíî.
Õýíòýéí íóðóóíä àñ÷ áàéñàí îéí ò¿éìðèéã óíòðààõ çîðèëãîîð 2007 îíû 5 äóãààð ñàðûí 26-íä
òóíàäàñ íýìýãä¿¿ëýõ àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëñíû ¿ð ä¿íä Òºâ àéìãèéí ̺íãºíìîðüò, Õýíòèé àéìãèéí
ªìíºäýëãýð, Öýíõýðìàíäàë, Áàòøèðýýò ñóìûí íóòàãò àñ÷ áàéñàí ò¿éìðèéí 18 ãîëîìòûã óíòðààñàí

25
áàéíà. ̺í 6 äóãààð ñàðûí 10-íä Òºâ àéìãèéí Áàòñ¿ìáýð ñóìûí íóòàãò àæèëëàæ Èõ, áàãà áàÿí, Õîíèí
íóãûí ò¿éìðèéí èõýíõèéã óíòðààâ.
Yíäýñíèé èõ áàÿð íààäìûí êîìèññûí õ¿ñýëòèéí äàãóó 6,7 äóãààð ñàðä íýìýëò ýêñïåäèö ãàðãàæ
Òºâ àéìãèéí Áàòñ¿ìáýð, Àëòàíáóëàã, Ñýðãýëýí, Óëààíáààòàð õîòûí îð÷èìä áîëîí Íàëàéõ, Áàãàíóóð
ä¿¿ðýã, Øóâóóí ôàáðèê, Õ¿é äîëîîí õóäàã çýðýã ãàçàðò õýä õýäýí óäàà òóíàäàñ íýìýãä¿¿ëýõ àðãà
õýìæýý àâñàí íü ¿ð ä¿íòýé áîëëîî.
Òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýë. Õîëáîî, ìýäýýëëèéí ñ¿ëæýýíèé øóóðõàé àæèëëàãààã õàíãàõ,
òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýë õèéõ òàëààð õî¸ð òàëûí áîëîí îëîí òàëûí õàìòûí àæèëëàãààíû øóãàìààð áîëîí
ººðò áóé íººö áîëîëöîîãîî àøèãëàí äàðààõ òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýëèéã õèéëýý.
“Áàéãàëèéí íººöèéí ìåíåæìåíòèéí ¿íäýñíèé ãåî-ìýäýýëëèéí òºâ” òºñëèéí õ¿ðýýíä ÁÍÕÀÓ-ûí
FY2C áàéðàí õèéìýë äàãóóëààñ ìýäýý õ¿ëýýí àâàõ ãàçðûí ñòàíöûã ñóóðèëóóëàâ. Èíãýñíýýð
äýëõèéí ç¿¿í õàãàñ áºìáºðö㺺ð áóþó ç¿¿í óðòðàãèéí 5 ãðàäóñààñ 160 ãðàäóñ, õîéä ºðãºðãèéí 60
ãðàäóñààñ ºìíºä ºðãºðãèéí 60 ãðàäóñ õ¿ðòýëõ ºðãºí óóäàì íóòãèéã õàìàðñàí 1 öàã òóòìûí õèéìýë
äàãóóëûí ìýäýýã áàéíãà, 24 öàãèéí òóðøèä òàñðàëòã¿é õ¿ëýýí àâ÷, ¿¿ëíèé îðîí, õóð òóíàäàñ,
ãàçðûí ãàäàðãûí áîëîí àãààðûí òåìïåðàòóð, ýíåðãè, óóðøèö çýðýã öàã àãààðûí íýí ÷óõàë
¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîîöîîëæ, óëìààð áýë÷ýýðèéí òºëºâ áàéäàë, ãàí, çóä, øîðîîí øóóðãàíû ìîíèòîðèíãèéí
÷èãëýëýýð ýðäýì øèíæèëãýý, ñóäàëãààíû àæèëä øààðäëàãàòàé ºíäºð äàâòàìæòàé, îðîí çàéí
òàñðàëòã¿é ìýäýýã á¿ðä¿¿ëýõ, ãàçðûí ýõ ìýäýýòýé óÿëäóóëàí õýðýãëýõ ºðãºí áîëîìæòîé áîëëîî.
̺í òºñëèéí õ¿ðýýíä ÀÍÓ-ûí Terra/Aqua õèéìýë äàãóóëààñ MODIS ìýäýý õ¿ëýýí àâàõ
ãàçðûí ñòàíöûã ñóóðèëóóëëàà. Óã õ¿ëýýí àâàõ ñòàíö íü òóéëûí îðáèòòîé õèéìýë äàãóóëóóäààñ
ìýäýýã õ¿ëýýí àâàõ ºðãºí áîëîìæòîé.

Òàâ. Ãàäààä õàìòûí àæèëëàãàà

Ìîíãîë óëñ áàéãàëü îð÷íû ñàëáàðûí 12 êîíâåíö, ïðîòîêîëä íýãäýí îðæ, 2000 îíîîñ õîéø áàéãàëü
îð÷íû ÷èãëýëýýð 20 ãàðóé óëñ îðîí, îëîí óëñûí 4 áàéãóóëëàãàòàé 86 ãýðýý áàéãóóëàí àæèëëàæ
áàéãàà áºãººä 2007 îíä 2 îðîíòîé áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðñàí áàéíà.
Ãàäààä óëñ îðíóóäààñ Íèäåðëàíäûí Âàíò óëñ, Õîëáîîíû Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ãåðìàí óëñ, ßïîí,
ªìíºä Ñîëîíãîñ îðíóóäòàé õàìòûí àæèëëàãàà óëàì ºðãºæèæ Àâñòðè, ×åõ óëñûí Áàéãàëü îð÷èí, Õàìòûí
àæèëëàãààíû ñàëáàðûí òºëººëºã÷èäòýé ãýðýýíä ãàðûí ¿ñýã çóðàí õàìòðàí àæèëëàæ ýõëýýä áàéíà.
Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäààñ ͯÁ-ûí Õ¿ðýýëýí Áóé Îð÷íû Õºòºëáºð (UNEP), ͯÁ-í
Õºãæëèéí Õºòºëáºð (UNDP), ͯÁ-ûí Õ¿íñ պ人 Àæ Àõóéí Áàéãóóëëàãà (FAO), Äýëõèé Áàíê
(World Bank), Äýëõèéí Áàéãàëü Õàìãààëàõ ñàí (WWF), Ãåðìàíû Òåõíèêèéí Õàìòûí Àæèëëàãààíû
Íèéãýìëýã (GTZ), ßïîíû Îëîí Óëñûí Õàìòûí Àæèëëàãààíû Íèéãýìëýã (JICA) ãýõ ìýò îëîí óëñûí
õýìæýýíä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã áàéãóóëëàãóóäòàé áàéíãûí õàðèëöààíä áàéæ õàìòðàí àæèëëàæ
áàéíà.
Îäîîãîîð øèíýýð õýðýãæèæ áóé òºñë¿¿ä:
1. Íèäåðëàíäûí Âàíò Óëñûí 2,9 ñàÿ åâðîãèéí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé “Áàéãàëèéí íººöèéí
ìåíåæìåíòèéí ¿íäýñíèé ãàçàð ç¿éí ìýäýýëëèéí òºâ” òºñºë
2. Ìîíãîë îðíû óñíû íººö, óñ àøèãëàëòûí ìàñòåð òºëºâëºãºº áîëîâñðóóëàõ 7,2 ñàÿ åâðîãèéí
õºðºí㺠îðóóëàëòòàé “Óñíû íººöèéí íýãäñýí ìåíåæìåíòèéã áýõæ¿¿ëýõ íü” òºñºë.
3. ÕÁÍÃÓ-í Òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààíû íèéãýìëýãèéí “Áàéãàëü õàìãààëàë áà áàéãàëèéí
íººöèéí òîãòâîðòîé ìåíåíìåíò” òºñºë
4. 1,3 ñàÿ åâðîãîîð õýðýãæèõ “Ýêîëîãèéí áîëîâñðîë” øèíý òºñºë.
5. ßïîí óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí “Öàã àãààðûí óðüä÷èëñàí ìýäýý ãàðãàõ, ìýäýýëëèéí ä¿í
øèíæèëãýý õèéõ ìýðãýæèëòíèé ÷àäàâõèéã äýýøë¿¿ëýõ” òºñºë

26
 6. Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ óëñûí “Íîãîîí õýðýì” õºòºëáºð 10 æèëèéí õóãàöààòàéãààð 10
ñàÿ àì.äîëëàðûí ñàíõ¿¿æèëòýýð õýðýãæèæ áàéíà.

Áàéãàëü îð÷íû ÿàìíû 2007 îíû ¿éë àæèëëàãààíû òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë áîëñîí ãîë çîðèëòóóä
¿íäñýíäýý õýðýãæèí áèåëëýý. Ñàëáàðûí õºðºí㺠îðóóëàëòûí õýìæýý, ñàíõ¿¿æèëò óðüä ºìíº
áàéãààã¿éãýýð ºñºí íýìýãäýæ ¿éë àæèëëàãààíû öàð õ¿ðýý òýëëýý.
Öààøèä áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, áàéãàëèéí íººö áàÿëàã, äîðîéòñîí îð÷íûã íºõºí ñýðãýýõ,
îð÷íû áîõèðäëûã áóóðóóëàõ, îð÷èíä õàëã¿é öýâýð òåõíèê òåõíîëîãè íýâòð¿¿ëýõ, áàòëàí ãàðãàñàí
õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéã õàíãàõàä îíöëîí àíõààðàõ íü ÷óõàë þì.

27