Wykład z Termodynamiki

II semestr r. ak. 2002/2003

Literatura do wykładu
1. F. Reif - "Fizyka Statystyczna- PWN 1971.
2. K. Zalewski, - "Wykłady z termodynamiki fenomenologicznej i
statystycznej- PWN 1978.
3. K. Zalewski, - "Wykłady z mechaniki i termodynamiki
statystycznej dla chemików- PWN 1982.
4. C. Kittel, - "Physik der Wärme- John Wiley 1973, lub
odpowiednik w innym języku.
5. A.K. Wróblewski, J.A. Zakrzewski, - "Wstep do fizyki„ tom 1. PWN
1976
6. J.P. Holman, - Thermodynamics”

Reinhard Kulessa 1
 Wykład 1
1 Wiadomości wstępne
1.1 Natura termodynamiki

Wiadomo, żę tak jak dawniej, tak również obecnie energia

napędza społeczność ludzką. Wszystko co jest dostępne
ludzkości, dobra, usługi, produkcja materialna jest w prostej
zależności do ilości używanej na głowę energii.
Termodynamika zajmuje się badaniem energii i jej przemian.
Mogłoby to oznaczać, że termodynamika jest nauką najsilniej
związaną z potrzebami człowieka
Wiemy jak wiele jest różnych rodzajów energii. Wszystkie
one mogą stać się przedmiotem rozważań
termodynamicznych.
Reinhard Kulessa 2
Zobaczymy później, że prawa termodynamiki ograniczają
ilość energii dostępnej dla wykonania pożytecznej pracy.
To narzuca konieczność jak najbardziej wydajnego
korzystania ze źródeł energii, używania tylko najbardziej
wydajnych procesów przetwarzania energii. Znane nam są
następujące rodzaje energii: energia tarcia, elektryczna,
magnetyczna, jądrowa, chemiczna, zawarta w kwancie
świetlnym.

Ogólnie rzecz biorąc, termodynamika zajmuje się głównie

dwoma rodzajami energii, ciepłem i pracą.

Na początku wykładu omówimy krótko szeroki zakres

zagadnień termodynamicznych.
Reinhard Kulessa 3
 1.2 Związki pomiędzy mechaniką klasyczną a
termodynamiką

Zagadnienia mechaniki klasycznej obejmują takie pojęcia

jak siła, masa, odległość, czas i inne. Siłę rozumiemy jako coś
co ciągnie lub pcha, a matematycznie reprezentowane jest
przez wektor. Mechanika opiera się na II prawie Newtona:
r d r
∑ F = dt ( mv )
Do opisu zjawisk mechaniki stosuje się ciało swobodne na
które działają wszystkie siły zgodnie z II zasadą dynamiki.
System (układ) mechaniczny jest zdefiniowany przez
współrzędne przestrzenne i prędkość.
Reinhard Kulessa 4
Oddziaływanie z otoczeniem jest opisane przez działanie sił.
Stan układu jest opisany przez współrzędne przestrzenne,
prędkość i jego zachowanie się. Zmiana stanu układu z
jednego do drugiego jest opisany przez oddziaływanie z
otoczeniem. Układ mechaniczny nie zmienia swego stanu bez
działania siły zewnętrznej.
Podczas, gdy w mechanice zajmujemy się wielkościami
dynamicznymi, w termodynamice zajmujemy się porcjami
energii.
Układem w termodynamice nazywamy wyodrębnioną ilość
materii. Materia pozostała poza układem stanowi otoczenie a
granicę pomiędzy tymi dwoma stanami stanowi brzeg
układu.

Reinhard Kulessa 5
Np. masa powietrza zamknięta w butli pod ciśnieniem
stanowi układ, wewnętrzna ściana butli to brzeg układu,
a sama butla i to co na zewnątrz stanowi otoczenie.

Sprężone powietrze

Brzeg układu
Otoczenie

Granice naszego układu mogą być rzeczywiste lub urojone.

Reinhard Kulessa 6
Stan układu termodynamicznego opisany jest przez
współrzędne termodynamiczne. Zwykle nie możemy na
początku podać wszystkich współrzędnych. Typowymi
przykładami takich współrzędnych są temperatura,
ciśnienie, objętość, gęstość, energia chemiczna,ilość
substancji.
Te współrzędne zwykle nazywamy własnościami układu.
Rozważmy krótko niektóre z podanych „współrzędnych”

TEMPERATURA = “stan ciepłoty, gorąca”

Wolno poruszające się atomy lub cząsteczki maja niską
temperaturę.
Szybko poruszające się atomy lub cząsteczki maja wysoką
temperaturę.
Reinhard Kulessa 7
 Wysoka T Niska T
v

CIŚNIENIE =„siła działająca na powierzchnię

F F
p= A
A

zderzenie
ciężar

Reinhard Kulessa 8
GĘSTOŚĆ =„masa na jednostkę objętości”

ρ =m
τ

Duża gęstość Mała gęstość

ILOŚĆ SUBSTANCJI = „ile tego jest”

1 2 3 12 144 6.022 × 1023
… tuzin Liczba

………. gross
Avogadry

………………... Reinhard Kulessa 9

STANY SKUPIENIA

Ciało stałe Ciecz

Gaz Plazma
Reinhard Kulessa 10
Stany skupienia materii ściśle zależą od wartości określonych
współrzędnych termodynamicznych. Są nimi ciśnienie i
temperatura.
p

Ciało
pK stałe Ciecz Plazma
Punkt
Krytyczny
pP Punkt
Potrójny
Para Gaz

T
TP TK

Reinhard Kulessa 11
Zmiana układu termodynamicznego polega na zachodzeniu
jakiegoś procesu przemiany.
W termodynamice interesuje nas, jakim zmianom może
podlegać układ na wskutek tych przemian.
Jeśli chcemy opisać stan układu na każdym etapie przemiany,
musimy być w stanie zdefiniować stan układu.
Aby to móc zrobić musimy wprowadzić pojęcie równowagi
układu.
Układ jest w równowadze, jeśli np. jego ciśnienie,
temperatura i gęstość są jednorodne. Definicja ta jednak nie
jest pełna.
Aby móc określić współrzędne termodynamiczne układu,
musi on znajdować się w równowadze.
Reinhard Kulessa 12
Interesują nas przemiany będące łańcuchem stanów
równowagi. W takiej przemianie potrafimy zdefiniować
układ na każdym etapie. Procesy takie nazywamy
odwracalnymi lub kwazistatycznymi.
Proces odwracalny jest to proces który może przebiegać
w obydwie strony nieskończenie długo bez strat.

Proces nieodwracalny jest to taki w którym mamy do

czynienia ze stratą energii.
Przyczynami takich strat mogą być:
Tarcie, spadki napięcia, temperatury, ciśnienia i stężenia.

Przykładem procesu nieodwracalnego jest pęknięcie

nadmuchanego balonika.
Reinhard Kulessa 13
 X
Proces nieodwracalny, chyba
Że dostarczy się energii

Dobrym przykładem na proces odwracalny lub nieodwracalny

jest wymiana dewiz. Jest to proces odwracalny zakładając stały
kurs i brak opłaty, a nieodwracalny w przypadku pobierania
opłaty za wymianę.

Reinhard Kulessa 14
 1.3 Temperatura, ciepło i zerowa zasada termodynamiki

Zwykle przyjmuje się, że rozumiemy pojęcie ciepła i temperatury.

Termodynamika zajmuje się badaniami mającymi na celu
precyzyjne pojmowanie tych pojęć. Zwykle intuicyjne
pojmowanie temperatury kiedy czegoś dotykamy wiąże się z
transportem energii lub wymianą ciepła. Można więc
wywnioskować, że pomiędzy dwoma ciałami o tej samej
temperaturze nie ma wymiany ciepła.
Równość temperatury nie pozwala nam stworzyć bezwzględnej
skali temperatur.
Pojęcie równości temperatur ujmuje tzw. zerowa zasada
termodynamiki. Mówi ona, że:

Reinhard Kulessa 15
 Jeśli dwa ciała są w równowadze termicznej z ciałem
trzecim, to są również w równowadze wzajemnej.
Warunkiem pełnej równowagi tych ciał jest również równość
ich ciśnień, brak zachodzenia reakcji chemicznych przy
doprowadzeniu tych ciał do kontaktu.
Ciepło jest strumieniem energii wynikającym z różnicy temperatur

Na następnej stronie pokazany jest przykład pojawienia

się przepływu ciepła.

Reinhard Kulessa 16
 T1 temperatura
w pręcie

T2

T1 > T2
T1 T2

ciepło

Kule i pręt
miedziany

Reinhard Kulessa 17
 1.4 Skale temperatur

Używaną na co dzień skalą temperatur jest skala Celsjusza(0C).

Absolutną termodynamiczną skalą odpowiadającą skali
Celsjusza jest skala Kelvina(K).
Inną skalą jest skala Farenheita( 0F), dla której skalą
absolutną jest skala Rankine’a( 0R).
Dla skali Kelvina i Rankine’a zro absolutne jest takie same;
-273.15 0C.
0F = 32.0 + 9/5 0C
0R = 0F +459.67

K = 0C + 273.15
0R = 9/5 K

Na następnej stronie przedstawione są niektóre punkty

termometryczzne.
Reinhard Kulessa 18
 Ciśnienie normalne p0 = 1.0232 105 N/m2

1 Punkt potrójny wodoru -259.34

2 Punkt wrzenia wodoru -256.108
3 Punkt wrzenia wodoru pod p0 -252.87
4 Punkt wrzenia neonu pod p0 -246.048
5 Punkt potrójny tlenu -218.789
6 Punkt wrzenia tlenu p0 -182.962
7 Punkt potrójny wody 0.01
8 Punkt wrzenia wody p0 100.00
9 Punkt krzepnięcia cynku 419.58
10 Punkt krzepnięcia srebra 961.93
11 Punkt krzepnięcia złota 1064.43
Reinhard Kulessa 19
 1.5 Pojęcie stanu układu
Wiemy z obserwacji, że pewne własności materii są
funkcjonalnie związane ze sobą:
rozszerzalność cieplna – temperatura
ciśnienie – objętość i temperatura
Stwierdziliśmy, że stan układu możemy określić gdy znajduje
się on w warunkach równowagi.
Zachodzi pytanie ilu współrzędnych potrzebujemy aby tego
dokonać.
W mechanice dla opisania pozycji na płaszczyźnie wystarczą
dwie współrzędne w układzie kartezjańskim , a w przestrzeni
trzy. Stan lub pozycja cząstki jest w pełni oddana przez
współrzędne układu kartezjańskiego. Jeśli jednak chcemy
opisać stan dynamiczny układu, musimy podać współrzędne
prędkości.
Reinhard Kulessa 20
W termodynamice występować będą pewne pierwotne własności
konieczne do określenia stanu układu, podczas gdy pozostałe będą
funkcjonalnie od nich zależne. Liczbę pierwotnych parametrów
koniecznych do określenia stanu układu możemy uzyskać tylko z
doświadczenia.

Dla gazu idealnego wystarczą do określenia jego stanu

wystarczą dwie z pośród trzech wielkości, ciśnienia,
temperatury i objętości.

Reinhard Kulessa 21