Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi haqqnda bioqraIik mlumat vercyimiz xslrin adlar sln mnsub olduqlar Azrbaycan hrlrin gr sralanacaqdr. Bu sbbdn hesab edirik ki, Azrbaycann tarixi coraIiyas mvzusu burada aktuallq qazanmdr. Bel ki, Azrbaycann grkmli tarixi xsiyytlrinin hyat v yaradcln aradrarkn bu gn artq Azrbaycann srhdlri daxilind olmayan torpaqlarda yetimi onlarla, yzlrl xsiyyt rast glirik. Sz gedn mvzunu aradrm bir ox tdqiqatmz TiIlisi, Drbndi, Dveyni kimi nisblrl mhur olmu grkmli azrbaycanllarn zrindn skutla kemidirlr. Bu nn llxsus sovet dvrnd aparlm elmi aradrmalara aiddir. Unutmamaq lazmdr ki, bu gn zrind Ermnistan respublikasnn mvcud olduu torpaqlar tarixi Azrbaycan razilridir. Grcstann cnubi-rqi, Dastanda is Drbnd vilayti d yen Azrbaycann tarixi torpaqlardr. Biz bunu sadc siyasi tarix istinad edrk, yni cdadmzn bir vaxtlar hrbi yolla l keirrk idar etdiyi torpaqlara iddia etdiyimiz n deyil tarixi mnblrdki konkret Iaktlara saslanaraq deyirik. Qeyd etmk lazmdr ki, mumiyytl Azrbaycan tarixiliyind tarixi coraIiya v etnogenez problemi n ox spekulyasiyaya mruz qalan mvzulardr. Bunun n byk sbbkar da hesab edirik ki, z mvqelrini dvrn siyasi atmosIerin v zmannin tlbin gr kklyn tarixilrimizdir. Halbuki tarixi z elmi mlahizlrini tarixi Iaktlarn obyektiv analizinin nticlrin gr myynldirmlidir. Azrbaycan tarixiliyinin, elc d digr elm sahlrinin, n byk problemlrindn biri d ehkamlqdr. Mmlktimizdki qocaman bir dili alim bir tarixi alimin Azrbaycan dilinin tkkl il bal Iikirlrini xolamad n tnqid etmi v tnqid bu szlrl balamd: ...Kemid (SSR dvrn nzrd tutur-E.N) dvlt aparatnda ideoloji ilr baxan olurdu v mtlq xalqn taleykl msllri nzart altn- da saxlanlrd. Amma indi ne cildlik rsmi akademik tarixin mlliIi bu cr yazr, he kim d dinib-danmr.... Bu sad desk dhtdir, lakin bu szlr bir alimin qlmindn xd n deyirm ki, Ilaktdir. Cnab proIessor v onun timsalndaklar baa dmlidirlr ki, elmi tdiqaqat hr hans bir ideologiyann nzartind olmamaldr. Olsa bu elm yox ehkamlq olar. Elm o zaman trqqi edir ki, alimlr hipotez qurub dlillrl onu saslandrmaa alrlar, bunun yanl olduunu dnnlr is ks arqumentlrl x edib hmin Iikri rtmy chd edirlr. Yuxardan siIaril elm olmur, olanda da hmin Iiloloqun dediyi kimi kemid qalr, rqabt davam gtir bilmyib darmadan olub gedir. Hesab edirik ki, mvzuya Azrbaycan sznn etimoloji izah il giri etmk yerin dckdir. Dqiq sbbini myynldirmk tindir, amma ndn trs lkmizd nr olunan tarix drsliklrind v tdqiqat srlrind tarixilrimiz mmlktimizin adnn etimoloji izahn Atropatena v bunun trm klmlriyl izah etmy alrlar. Bu gn ali mktblrd Azrbaycan tarixi Inni zr drslik kimi istiIad ediln kitabn 16-18-ci shiIlrind Andirpatianu, Andarpataian, Aturpatakan, Atrpatakan, Adirpatyan, Adrpatyan v s. bnzr Iormalarda yazlan terminlr oxucunun zehnind istr-istmz aqnlq, mmma meydana gtirir. Bu mmma daha sonra bhy v inamszla da evril bilir. Atropatena Atropata mxsus olan yer, Atropat sz is atr (od, at) v pat (ba) kimi izah olunur. Mn burada mlliI v sr ad qeyd etmk istmirm, amma maraqlananlar mvzu il bal kitablarn byk ksriyytind eyni mlahizy rast gl bilrlr. Azrbaycan klmsinin izah asan ikn tarixilrimizin, rus rqnas v tarixilrinin tsirindn xa bilmyrk, zlrini bel tin salmalarn anlamaq olmur. V. Bartold yazrd ki, skndrdn sonra irsi mlk olaraq Atropatn srncamna onun kemid sahib olduu vilaytin bir hisssi verilmidi. Belc z adn Atropatdan gtrm Kiik Midiyan, yunanlar Atropatena, ermnilr Atrpatakan adlandrm v buradan Azrbaycan yaranmdr. Bu szn baqa bir mnasn axtarmaq n he bir sas yoxdur. O cmldn QaIqaz v ran Azrbaycannn qdim atprstlik v Zrdt dini il laqsi olmas bard he bir tarixi mlumat yoxdur 1 . Grndy kimi mhtrm akademik bu szn baqa bir mnasn axtarmaq n he bir sas yoxdur demkl sadc elmd yolverilmz olan ehkamla getmmidir. O, bunu etmkl hm d Azrbaycan adnn Makedoniyal sgndrdn o trI slinin v kknn olmadn isbat etmy alm, htta bu adn yaranmasnda ermnicdki Atrpatakann da mstsna rolunu vurulamd. Halbuki irlid grcyimiz kimi Azrbaycan adnn tarixi n az Nuh () tuIan qdr qdimdir. Mlum olduu kimi Nuh tuIan bard n qdim dastan olan Qlqame dastannda da mlumata rast glinir. TssI douran xsus budur ki, tarixilrimiz (o cmldn coraIiyanaslarmz, mdniyytnaslarmz v digrlri) rus akademikin bu tvsiysin ciddi kild ml etmidilr. Azrabad szn Atropat Iormasna salb yunanladrmaq, htta ermnildirmk ny lazmdr? Azrbaycan sz klmnin birlmsindn yedana glmkddir, azr, bad v ya abad v gan. ndi bu szlrin ayr ayrlqda hans mnalar iIad etdiyin baxaq. Azr mlum olduu kimi phlvi dilind od, at mnasn iIad edir. Bundan baqa azr | ' | v ya azar | ' | qdim sryani tqvimind ilin 6-c v masir ran tqvimind is 9-cu aya veriln addr. slam dini dbiyyatnda brahim () peymbrin atas kimi tannan Azr il Azrbaycan szndki Azri qardrmamaq lazmdr. nki vvla yazllar Irqilidir, birincisi azr | ' | , ikincisi is ar | ' | kimi yazlr. Sonra, brahim () peymbrin atasnn ad olan Azr yhudi dini dbiyyatnda slind Athar v | / | Terah kimi qeyd olunur. Bu da ibranicdn trcmlr vaxt rbclrk Azr Iormasna dmdr.
1 Vasiliy BARTOLD, Soineniya, C. II/1, s. 776, Moskva 1963. Azrbad | '-' | v ya Azrabad | '-' | klmlri is mcusilrin (zrdtilrin) ali din xadimlrin veriln ad idi. Mirxond (1433-1498) z srind Azrbad Mahrspnd adl bir xs haqqnda sz aaraq onun azrbaycanl Zrdtn 2 30-cu nsldn nvsi olduunu, Sasani ahlarndan II apurun (309-379) hakimiyyti dvrnd yaadn qeyd etmidir 3 . Azrbad Mahrspnd mhv olmu Avestan toplayb tkmilldirmy alm xs kimi tannmd 4 . bu Reyhan l-Biruni is z srind Babil mbidi olan baqa bir Azrbad haqqnda mlumat vermkddir 5 . Mhmmdli Trbiyt d l-Biruniy istinadn srind bu xs haqqnda traIl mlumat verir 6 . Buradan bel ntic xarmaq olar ki, Azrbad v ya Azrabad dini titulu dayan xslr n az Zrdtdn (e.. 628-551) etibarn mvcud olmudurlar. Htta ehtimal ki, bu titulu dayan din xadimlri hl Zrdtdn vvl d Ialiyyt gstrmidilr. Azrbaycan adn aqlayarkn Azr sznn phlvi dilind od, at mnasn iIad etdiyini bildirn Yaqut l-Hmvi, Azrbadn Nuh (vIat e.. 2892) peymbrin ktkcsi olduunu yazr 7 . IX- X srlrd yaam coraIiyanas alim bn Fqih d Nuh () peymbrin nvsi l-svdin nvsinin adnn Azrbad olduunu yazr 8 . Yaqut l-Hmvi il bn Fqihin verdiyi bu mlumatn doru olma ehtimal bykdr. Bel ki, od zrdtilikdn vvl d bir sra paqan dinlrd ehtiramla yanalan, bzn is ibadt ediln bir obyekt olmudur. Htta smavi dinlrd d buna misal ola bilck hadislr var. Musa peymbrin () gecnin qaranlnda yanan odu grrk ona yaxnlamas v orada Allahla danmas bard hm yhudi 9 , hm d slam dini mnblrind 10 mlumat verilir. Mhmmdli Trbiyt tarixi mnblr istinad edrk azrbaycanl Zrdtn ibrani qvmn mnsub peymbrlrdn lyasn () shabndan olduunu bildirmidir 11 . Btn bunlara istinadn Azrbad v ya Azrabad adlanan zrdti din xadimlrinin hl ox qdim zamanlardan bri mvcud olduqlarn syly bilrik. Htta slam dininin yaranmasndan ox sonra, Abbasilr dvrnd d bu titulu dayan zrdti din xadimlri mvcud olmudular 12 .
2 l-Msudi Zrdtn azrbaycanl olduunu qeyd etmidir. Bax: Mrucz-Zhb, C. I, s. 153. | - -- - --,- . .. '=,- . - | . Bir ox masir tdqiqat da Zrdtn azrbaycanl olduunu bildirmidir. Bu bard traIl mlumat n bax: Abdulla FAZL, Atropatena er.v. IV-er. VII sri, s. 166, Bak 1992. 3 Hamidddin Muhmmd ibn Xondah MRXOND, History of the Early Kings of Persia, (Trc. D. Shea), s. 279- 280, London 1832. 4 FAZL, hmin sr, s. 166. 5 bu Reyhan Muhmmd ibn hmd l-BRUN l-Xarzmi, Asarl-Baqiy nil-Qrunil-Xaliy, s. 216, Leipzig 1878. 6 Danimndan, s. 153. 7 YAQUT l-HMV, Mucml-Bldan, C. I, s. 81. | `-' ,'= ,- - '- - ,-` - , - '-'- '--- '=,- .... ,,'+-''- '-' - .- ., | 8 hmd ibn Muhmmd BN FQH l-Hmdani, Kitab'l-Bldan, (Nr. M. De Goeje), s. 284, Leiden 1885. 9 Bax: Tvrat, Xruc, III/1-13. 10 Bax: Qurani-Krim, Taha sursi, 10-cu ay v sonras. 11 Danimndan, s. 152. 12 Bax: bl-Hsn li l-MSUD, Tnbih vl-raf, s. 30, Beyrut 1981. Hminin bax: Berthold SPULER, Vierter Band Iranistik Zweiter Abschnitt Literatur, s. 44, Leiden 1968. Gan v ya qan is yer, lk, mmlkt mnasn iIad edir. Sonu gan, qanla bitn bir sra yaay mntqsinin adn kmk olar. Msln Beylqan, Mrdkan 13 , Nmngan 14 , Uruzqan 15 , ebergan 16 v s. Belc zrdti mbdinin (v ya din xadimlrinin) lksi mnasn iIad edn Azrbadgan | '''-' | v ya Azrabadgan | '-' '' | klmsi meydana xmdr. Mlum olduu kimi Azrabadgan sz phlvi dilind hminin zrdti mbdi, atkd mnasn iIad edir 17 . Azrbadgann Azrbaycana evrilmsi is rb dilind g ssinin mvcud olmamas il laqlidir. Bu sbbdn orta sr rbdilli tarixi mnblrd Azrbadgan | '''-' | sz Azrbadcan | '='-' | , daha sonra is Azrbaycan | '=,-' | kimi yazlmd. Azrbaycann tarixi coraIiyas mslsin gldikd is lknin cnub, rq v qrbinin haradan balamas dqiq mlum olsa da imal istiqamtind harada bitmsi il bal bzi problemlr mvcuddur. Tarixn Azrbaycan adlanan mmlkt aid torpaqlarn imalda Araz ay v Muan dz il sona atmas, Araz aynn imalnda qalan lknin is Albaniya v ya rbdilli mnblrd qeyd edildiyi kimi Arran adlanmas bzilrind yanl qnatin hasil olmasna sbb olmudur. Daha dqiq desk ermni tarixilri Arrann, yni bu gn zrind Azrbaycan respublikasnn mvcud olduu torpaqlarn, slind Azrbaycann tarixi coraIiyasna daxil olmadn iddia etmidirlr. Gya Albaniya torpaqlar ox yaxn kemidn, XX srin ilk rbndn etibarn Azrbaycan adlanmaa balamd. P. M. Muradyann trtibat il 1991-ci ild rvanda nr olunmu K Osveeniyu Problem storii i Kultur Kavkazskoy Albanii i Vostonx Provntsiy Armenii adl kitabdak mqallrl tan olanda vvl heyrt etmmk, sonra is ibrtl dnmmk mmkn olmur. llxsus Preyemstvennost FalsiIikatsii balql mqald akad. Ziya Bnyadovun tezislrinin haqsz v msndsiz tnqid chd edilmsi bir ermni n tarixi olman n qdr ar v tin olduunu aq-akar kild biruz verir. lbtt bu dnyadan kb getmi insann ardnca ox ey sylmk olar, nec olsa cavab ver bilmyck. Lakin bir eyi unutmamaq lazmdr ki, Iaktlar lmrlr. Hl 1907-ci ild Emidzin sinodu prokuroru A. Frenkel yazrd: Tamahkarlq, Iitn-Isad, xainlik, satqnlq, quyruq bulama bu tayIann (ermnilrin) balca milli xsusiyytlrindndir.... Zira hr ermnisi qrur duyaca bir vtn sahib deyil....O, sadc artq 1300 ildn bri z xalqnn kl v hamnn niIrt etdiyi bir parazit olduu dncsin sahibdir 18 . Frenkelin yazdqlar ermni tarixilrind zn daha aq biruz verir. nki sravi ermnilrdn Irqli olaraq onlar z tarixlrinin srlr boyu davam etmi kllik, zilmilik, istismar nticsind meydana glmi
13 Gan v ya qan sonluu bzn kan Iormasna d bilir. 14 Namngan-zbkistann Frqan vilaytind hrdir. 15 Uruzqan-Iqanstann eyni adl vilaytind hrdir. 16 ebergan v ya aburgan-Iqanstann imalnda hrdir. 17 YAQUT l-HMV, Mucml-Bldan, C. I, s. 81. Hminin bax: Mehmet KANAR, Byk Farsa-Trke Szlk, s. 18, stanbul 1993. 18 Tahir MOBLOLU, Armeniya. Armyane, Armyanstvo, s. 3, Bak 2004. aalq, natamamlq kompleksindn ibart olduunu ox daha yax bilirlr. Bu onlarn salnamilrinin, elc d masir tarixilrini saxta v yalan tarix uydurmalarna sbb olmudur. Belc zlrini tslli, gnclri v yeniyetmlri is vtnprvrlik ruhunda trbiy etmi olacaqdlar. Lakin gzlnildiyi kimi olmam, ox az istisna il btn bir millt qonulara qar pataloji niIrt ruhunda, bir paronoyak kimi yetimidir. XVII sr ermni salnamisi Arakel Davrijetsi (Tbrizli Arakel) znn Tarix Kitabnda Diyarbkird (Arakel gr Tiqranakertd) mslmanlarn Nikolayos adl azyal ermni il vvl uaqbazla tbbs etmlri, sonra is onu pulla l alaraq slam dinini qbul etmy mcbur etmlri, Nikolayosun bunu qti rdd etmsindn sonra onun smklrini sndrmalar, uan xaprstlikdn dnmyrk ikncdn zvq almas, Nikolayosun iknc altnda can vermsi, hmin gec onun meyidinin olduu yer sann z nurunu samas 19 kimi Sindibadvari nal uydurmas n qdr anlalandrsa masir ermni tarixilrinin baqalarn tarixi saxtaladrmaqla ittiham etmlri d bir o qdr anlalandr. Hmin Arakelin tarix kitabnda yazldna gr Xaatur adl, hr gn kilsy gedn, dindar, zabkelrin lm il lmyi dilyn Diraybkirli baqa bir ermni bir gn mscidin hytin girib llrini yuduu n bir mslman trIindn oradan qovulur. vzind Xaatur hmin mslman, onun bandak yal rngli (!) mmamni v Muhmmd () peymbri syr. Onu tutub vvl, mItinin, sonra qazinin, sonra paann yanna aparrlar. Bu adamlarn hams onu dil tutub slam qbul etmsini, vzind var-dvlt, ali mnsb, hrin n gzl qz il evlndirilmyi vd edirlr (n qiymtli ermniymi!). Lakin Xaatur bu vziIli xslrin yannda da slam, Muhmmd () peymbri thqir etmy davam edir v tlb edir ki, onu Nsimi kimi 20 , drisini soyaraq ldrsnlr. N is, salnami Arakel gr Xaaturu bu arzusuna atdrrlar 21 . Dz Arakelin bu mazoxist txyylln heyran olmamaq mmkn deyil. Lakin Arakel unudubmu ki, mslmanlar mscidin hltindn ninki ermnilri, he itlri v piiklri bel qovmurlar. Bax ermni tarixiliyinin kemii budur. ndisindn is danmaa bel dymz. Saxta zabkelik nallar il vtnprvrlik alamaa almaq chdlri paronoyak v cani ruhlu nsillrin yetimsi zrurtini meydana xarmdr. Ermnilrdn Irqli olaraq azrbaycanllarn tarixi saxtaladrmaa v ya tarix uydurmaa ehtiyaclar yoxdur. Xsusil d gr msl ermnilrl laqlidirs. Ax ermnilr srlr boyu bizim babalarmzn cizydynlri, onlarn nnlri v babalar bizim cdadmzn knizi v nkri olduu halda biz hans sbbdn tr tarix uydurmalyq v ya Iaktlar saxtaladrmaa chd etmliyik? anl cdadmz tarix boyu qazand uurlar imannn, ryinin v bilyinin gcn borcludur. nki tarixlrini z qanlar il yazmaq csartin sahib olmudular. Bu
19 Arakel DAVRJETS, Kniqa storii, (Nr. L. Xanlaryan), s. 405-407, Moskva 1978. 20 Nsiminin drisi soyularaq edam edilmsi yalannn haradan meydana xd deysn aydn olur. 21 DAVRJETS, hmin sr, s. 408-412. sbbdn d tarix uydurmaa v saxtaladrmaa bizim deyil, kemilrind yn bilcklri bir shiI bel olmayanlarn ehtiyac var. Maraql burasdr ki, bu id, yni tarixi saxtaladrarkn baqasn saxtakarlqla ittiham etmkd, ermni tarixilri yalnz deyillr. Avropal v rus rqnaslarla iranl tarixilr bu id ermnilrin balca kmkilridirlr. Burada bunun iki nmunsini verrk Arrann tarixi coraIiyas mvzusuna kecyik. msddin Muhmmd Dmqinin Nuxbtd-Dhr Ii caibl-Brr vl-Bhr adl kosmoqraIiya v coraIiyaya dair kitab 1923-c ild Leipzigd M. Fraehnin Iranszca rhi il nr olunmudur. Bu nrdki bzi rhlri olduu kimi oxucunun diqqtin atdrrq: Arran-district de lArmnie (Ermnistanda rayondur); hr-ville de lArmnie (Ermnistanda hrdir); Brd-en Armnie; Beylqan-en Armnie; Xoy-ville de lArmnie; mkur-ville dArmnie; ki-ville dArmnie; Gnc (l-Knz) peuplade Armenienne 22 (halisi ermnidir). Dnmk olard ki, M. Fraehnin bunu el msddin Dmqinin znn rmniyy haqqnda mlumat verrkn drd rmniyydn bhs etmsin, Arran, mkir, Gnc kimi hrlri ikinci v nc rmniyyy aid etmsin istinadn etmidir. Msl burasndadr ki, msddin Dmqi z srind ikinci rmniyy Crzan (Grcstan-E.N) adlanr......TiIlis onun bldlrindndir v o Kr ay yaxnlndadr | ,-,- = _ --- ,-'`' ..... ' +- '--'= _ ,'-- `-' - '+, | yazd halda M. Fraehnin TiIlis haqqnda z rhind bel yazr TiIlis-Grcstanda, Kr ay zrind hrdir ,'-- | ville de Gorgie sur le Kourr|. Demli M. Fraehnin Azrbaycann vilayt v hrlrini rmniyy razisi kimi gstrrkn msddin Dmqinin verdiyi mlumatlara deyil, znn msndsiz, qrzli arzu v istklrin saslanmd. Yoxsa o, TiIlis v Grcstann da rmyiyyy mnsub olduunu qeyd etmliydi. Halbuki bel etmyib. Buna bnzr mqamlara mstriqlrin srlrind tez-tez rast glinir. Msln, ertmni salnami UrIal Matveyin (Matthieu dEdesse) Xronologiyasn 1858-ci ild Parisd nr etmi Iransz Edouard Dulaurier kitabn indeksind Ani v Dveyn hrlrini Byk Ermnistana txsis etmkl etmkl kiIaytlnmmi, mkir, ki v abrann da rqi Ermnistann (?!) hrlri olduunu qeyd etmidir 23 . Nair ii daha da irlildrk kitabn indeksind Azrbaycan haqqnda bel yazmdr: |Aderbadagan (Azerbedjan), province de lArmenie orientale|, yni Azrbaycan-rqi Ermnistanda vilaytdir. Mnc rh ehtiyac yoxdur. Masir dvrd ermnilrin Byk Ermnistan xlyasna qaplmalarnn, btn qonularnn torpaqlarna iddia etm csart v crtin nec sahib olduqlarnn sbbi aydn olur.
22 Bax: msddin bu Abdullah Muhmmd l-nsari d-DMQ, Nuxbtd-Dhr fi caibl-Brr vl-Bhr, (Nr. A. Mehren), s. XIII-LXXXVI, Leipzig 1923. 23 Bax: MATTHEU DEDESSE, Chronique, (Nr. E. Dulaurier), s. 512, 514, 540, 543, Paris 1858. Bzi tarixi mnblrd drd rmniyydn bhs edilmsinin sbblri haqqnda aada geni mlumat vercyik. Bundan vvl is Enaytullah Reza adl iranl tarixinin Azrbaycan v Arran adl sri haqqnda danmaq istrdim. Bu kitab Q. Asatryan trIindn ruscaya trcm olunaraq 1993-c ild rvanda nr olunmudur. srin orjinaln, yni Iarscasn ld etmk tssI ki, mmkn olmad. Trcmi sr Legenda o Dvux Azerbaydjanax balql bir nsz d yazmdr. Bu nszdn bir cmlni iqtibas edib onun elmi sviyysini diqqt atdrmaq istyirm: etnik baxmdan trk olan QaIqaz azrbaycanllarndan Irqli olaraq imali rann trkdilli mskunlar-saI qanl iranllardr 24 . E. Reza is antik yunan salnamilrindn sonra bn Xordadbeh, bn Hvql, stxri, bl-Fida kimi orta sr rbdilli mlliIlr, daha sonra is A. Yanovski, V. Dorn, V. Bartold kimi masir mlliIlrin srlrin istinadn znn Araz aynn imal il cnubundak torpaqlar he bir zaman eyni lknin razisi olmamdr Iikrin haqq qazandrmaa almdr. ndi is drd rmniyy mslsin qaydaq v Arrann (QaIqaz Albaniyasnn) tarixi coraIiyasna nzr salaq. Drd rmniyy haqqnda z srind mlumat vern yegan mlliI msddin Dmqi deyil. hmd l-Blazuri, bn Xordadbeh kimi mlliIlr d srind drd rmyy haqqnda mlumat verir. Onlar da msddin Dmqi kimi imat, Qaliqla (rzurum), xlat, rci drdnc, BsIurrcan (Naxvan), Sirac, Brvnd, Tyr nc, Crzan (Grcstan) ikinci, Sbscan v Arran birinci rmniyyy aiddir 25 dey qeyd edirlr. Bzi orta sr rbdilli mlliIlrin ad kiln lklri rmniyy ad altnda tsniI etmlrinin sas sbbi hl Sasanilr dvrnd sas qoyulan, mvilr, Abbasilr v Byk Slcuqlu sultanlar trIindn davam etdiriln Bizans leyhin kils siyastidir. Mslnin btn tIrrat il aydnlamas n xeyli kemi, xristianln yaranma tarixin qsaca nzr salmal olacaq. Mlum olduu kimi ilk isvilr sr yaxn mddt rzind btprst romallarn tzyiq, zlm v ignclrin mruz qalmdlar, z dini etiqadlarn aqlaya bilmir, ibadtlrini gizli edir, dinlrini srbst yaaya bilmirdilr. Bu dvrd xristianlq btprst cmiyytlrd v gizli kild yayld n khn inamlar zn uyunladra bilmir, tam ksin, gizli d olsa yaaya bilmk n, z khn etiqadlara uyunlamaa alrd. Xristianl qbul edn hr hans bir romal v ya yunan khn dini etiqadn tam trk etmyrk iman edirdi, kils is buna ciddi etiraz ed bilmirdi, nki ziI v tzyiq altnda idi. Mvcudluunu qoruya bilmk n trIdar ktlsin ehtiyac var idi. Dini mtnlr mxtliI dillr, o cmldn yunan dilin trcm olunmudu. Bu trcmlr nzart ed bilck bir mrkz mvcud deyildi, saI rkdn ayra bilmk n hr hans bir etalon dini mtn d yox
24 - , "- '', . Bax: Enaytullah REZA, Azerbaydjan i Arran, (Trc. Q. Asatryan), s. 8, rvan 1993. 25 Bax: Ftuhl-Bldan, C. II, s. 204. idi. Mlum olduu kimi sa () sadc 2,5 il peymbrlik ed bilmidi. Xristianlq ilahi mndn uzaqlam, qdim Roma v yunan btprstliyinin tsiri altnda Iormalam yeni bir din evrilmidi. Msln qdim dvrlrd politeist yunanlarn etiqadna gr ba tanr Zevsin arvad v olu var idi. Bu paqan etiqad masir xristianlaqdak ata tanr, oul tanr, tanr doan bakir (yni Mrym) kimi dini inanclarn meydana xmasnda mhm rol oynamd. Roma imperatoru Konstantin xristianl qbul edndn sonra 313-c ild Milan hrind xristianln srbst din olduunu elan etmidi. Xristianln gizlilik dvrnn sona atmas il bir ox problemlr d z xd. Mlum oldu ki, bir ox mqdds yaz mtnlri var v insanlar da bu mtnlr sasn Iormalam mxtliI etiqadlara inanrlar. Etiqaddak bu ixtilaIlar ksr hallarda xristian teoloqlarn bir-birlrini tkIir, yni kaIirlikd ittiham etmlri il nticlnirdi. Bel ixtilaIl Iikirlrdn birinin mlliIi d sgndriyyli teoloq Arius idi. Xristianlar sann () hm ilahi hm d bri xsusiyytlr sahib olduununu iddia edirdilr. Yni onlara gr sa () hm insan idi hm d tanr. Arius is sann sadc insan olduunu, Klam olduqdan, yni Tanrnn (Ata Tanrnn) ltIn mzhr olandan sonra tanrlq xsusiyytin brndyn iddia etmidi. Yni onun tanrl mstqil deyil Ata Tanrdan asl bir tanrlq idi. Bu iddia xristianlar arasnda ciddi ixtilaIa sbb olmudu 26 . Btn bu ixtilaIlara son qoymaq v dini mtnlrin hansnn kanonik (hqiqi) hansnn is apokriI (saxta) olduunu myynldirmk n Roma imperatorlarnn ciddi mdaxillri il mayt olunan bir ox kils qurultay toplanmd. Bu qurultaylarda alnan qrarlar problemi hll etmmi ksin, drinldirmidi. Xristian kilssinin bir ne yer blnmsi, rq xristianl anlaynn ortaya xmas il nticlnn 451-ci ild keirilmi Xalkedon 27 qurultaynda, bel demk mmkndrs, kilslr arasndak krplr yandrld. MonoIizit v dioIizit adlanan etiqadi xristian mzhblri rsmn brqrar oldu. sann hm ilahi, hm d bri xsusiyytlr sahib olduuna inanan dioIizitlr rqi Roma imperatorlarnn dstyin arxalanaraq sann () sadc ilahi xsusiyytlr sahib olduuna inanan monoIizitlr qar srlr boyu davam edn dzmszlk nmayi etdirmidilr 28 . rq xristianlar, hans ki, bura Misir, Suriya, rmniyy daxil idi 29 , bzn qtliamlarla mayt olunan bu ar tzyiqlr sbbi il Bizans imperiyasna niIrt etmy balamdlar 30 . Rsmi mvqeyin gr ermni kilssi zn Faddey (Thaddeus), VarIolomey (Bartholomew) v Foma (Thomas) kimi hvari v ya hvari agirdlri il laqlndirrk qriqoryan deyil, apostolik,
26 USPENSKY, storiya Vizantiyskoy mperii, VI-IX vv., s. 210. 27 Xalkedon-indiki stanbulun Kadky smti. 28 Abdurrahman KK, Gregoryen Ermeni Kilsesinin Olumas ve Konsil Kararlar Karsndak Tutumu, AFD, C. XXXV, Ankara 1953, ss. 117-154. 29 USPENSKY, hmin sr., s. 182-183. 30 KK, hmin mqal. yni sann () hvarilri trIindn tmli qoyulmu kils hesab etmkddir 31 . Bu digr xristian kilslri qarsnda z stnlyn sbuta yetirmk istyindn irli glir. Halbuki xristianln ermnilr arasnda IV srdn etibarn yayld mlumdur 32 . slamn meydana xmasndan qsa mddt sonra sasn rq xristianlarnn yaadqlar blglr xilaItin trkibind daxil edilmidi. Bizansla daimi mharib vziyytind olan xilaIt pravoslav- dioIizit Bizans xristianlna qar monoIizit rq xristianln dstklmidi. MonoIizitliyin btn xilaIt razisindki xristianlar arasnda yaylmas xilaItin mnaIeyin uyun idi. Bununla Bizans xilaIt torpaqlarnda yaayan xristianlar arasndak trIdar ktlsini itirmi olacaqd. Mslman idarilr is, cnubi QaIqaz da daxil olmaqla, z razilrindki monoIizit xristianlar daha rahat idar ed bilckdilr. Bu sbbdn d mvilrdn etibarn btn mslman hkmdarlar monoIizit-qriqoryan ermni kilssini dstklmi, cnubi QaIqaz v rqi Anadoludak btn kilslrin qriqoryan ermni kilssin bal olaraq Ialiyyt gstrmsi mcburiyytini brqrar etmidilr. Bu slind Sasanilrin kils siyastinin davam idi. Bizans bada ermnilr olmaqla monoIizit rq xristianlarna qar amansz tdbirlr grmkdn kinmmidi. Bizansn v pravoslav yunan kilssinin dzmszly qarsnda rq xristianlar Sasani imperiyasnn simasnda zn snacaq tapmdlar 33 . Sasani ahlar da rq xristianlarn daim zlrin n thlkli dmn hesab etdiklri Bizansa qar dstklmidilr. XilaIt is bu siyasti davam etdirrkn daha ciddi v qtiyytli olmudu. Alban katolikosu Nersesin Bizansa meyl edrk Xalkedon qurultaynn qbul etdiyi prinsiplri yaymaa chd etmsini ermni katolikosu lya mvi hkmdar bdlmlik ibn Mrvana (685-705) mktubla bildirmidi. bdlmlik ibn Mrvann gndrdiyi bir dst mslman sgrl Albaniyann paytaxt Brdy gln lya alban katolikosu Nersesi v trIdarlarn mhakim edrkn mxtliI iknclr vermidi. Sonra onu zncirldrk acndan lmy mhkum etmi, yazd kitablarn is Trtr ayna atlmasn mr etmidi 34 . Qriqoryan ermni kilssinin pravoslav grc kilssin qar da eyni trz davranlar tarixi mnblrdki qeydlrl z tsdiqini tapmaqdadr. Ermni katolikosu Abraham Xalkedon kils qurultaynn qrarlarn qbul etdiyi n grc patriarx Kronu lntlyrk grclrl he bir tmamsda olmamaq, n ibadtd, n yemkd, n imkd, n dostluqda, n uaqlarn trbiysind, n onlarn xalarna ibadtd, grclri z kilslrin buraxmamaq, onlarla qohum olmamaq, grclrl yhudilrl olduu kimi sadc ticari tmasda olmaq bard qrarlar qbul etmidi 35 . Ermnilrin orta srlrd
31 Malachia ORMANIAN, The Church of Armenia, (Trc. M. Gregory), s. 3-5, London 1910. 32 KK, hmin mqal. 33 Bax: Nikolay ADONTS, Armeniya v Epoxu Yustiniana, s. 99-157, rvan 1971; Eduard DANELYAN, z storii Armyano Vizantiyskix Otnoeniy, http://vizantarm.am. 34 Moisey KALANKATUKLU, Albaniya Tarixi, (Trc. Z. Bnyadov), s. 176-177, Bak 1993. 35 KALANKATUKLU, Albaniya Tarixi, s. 137-138. grclr aid kilslri mnimsyrk onlar sxdrdqlar bilinn bir tarixi hqiqtdir 36 . MonoIizit-qriqoryan ermni kilssinin Albaniya xristianlar zrind srlr boyu davam edn tsiri albanlarn bir qisminin vvlc qriqoryanlamasna, sonra is ermnilmsin sbb olmudur. vvlc xilaItin, sonra is mslman trk dvltlrinin idarsi altnda olan rqi Anadolunun pravoslav yunan halisi qriqoryan ermni kilssinin nIuz dairsin daxil edilrk zamanla qriqoryanlamaa v ermnilmy mruz qalmdlar. srlr boyu Bizans hakimiyyti altnda olmu rqi Anadolunun pravoslav v yunan halisinin yoxa xmasn baqa cr izah etmk mmkn deyil. O cmldn Grcstan razisind yaayan indiki ermnilr d qriqoryanlam v ermnilmi alban v grclrin trmlridir. Ermnilr bir millt kimi z varlqlarn qoruyub saxlaya bilmlrini vvlc xilaIt, sonra is Byk Slcuqlu imperatorluu, Anadolu Slcuqlu dvlti kimi trk dvltlrinin davam etdirdiklri kils siyastin borcludurlar. Orta sr ermni salnamilri bunun Irqind idilr v z srlrind mslman v trk hkmdarlarn daim ehtiramla yad edirdilr. Ertmni salnami UrIal Matvey (Matthieu dEdesse) Byk Slcuqlu sultan Mlikahn (1072-1092) qlbinin xristianlara qar Iqt v xeyirxahlqla dolu olduunu, onun sann vladlar il ox yax rItar etdiyini, ermni xalqna riIah, slh v xobxtlik gtirdiyini qeyd etmidi 37 . Ermni patriarx Vasiliy 1091-ci ild Mlikahn hzuruna gedrk ondan ermni kilssinin, kei v rahiblrin vergilrdn azad edilmsi bard xahi etmi, sultan Mlikah da onun bu xahiini qbul edrk ermni din xadimlrinin, rahiblrin v mumiyytl ermni kilssinin btn vergilrdn azad edilmsi bard Irman vermidi 38 . bhsiz ki, bu Irman myyn siyasi mqsdlrl verilmidi. Xristian din xadimlri, ermnilr d daxil olmaqla, btn rq xristianlar zrind byk nIuza malik idilr. Din xadimlrini vergidn azad etmkl Byk Slcuqlu sultan ermnilrin, mumiyytl btn rq xristianlarnn Bizansa deyil, trklrin hakimiyytin meyl etmlrini tmin etmidi. Mlum olduu kimi rblr shra qvmdrlr. Dalq razilrd rblrin istr hrbi, istrs d ictimai-siyasi tsiri dalq olmayan razilr nisbtn daha ziI olmudur. Bunu klasik dvr rb tarixilr d qeyd edirlr. bn Xldun yazr: Dalarda, latmaz sldrm qayalqlarda yaayan qbillr onlarn (rblrin-E.N) zrrindn v txribatndan qurtulmudurlar. nki rblr sldrm dalarda yaayan qbillrin yanna drmanmazlar. Bunun mqqtin dzb zlrini thlky atmazlar 39 . Bu sbbdn d slam dini dalq razilrd ya ziI ya da gec yaylmdr. Mlum olduu kimi Arrann dalq hisssi, msln indiki Ermnistan respublikasnn razisi, o
36 Bu haqda daha traIl mlumat n bax: lya AVAVADZE, Ermni Alimlri v Fryad Edn Dalar, (Trc. V. Quliyev), Bak 1995. 37 MATTHEU DEDESSE, Chronique, s. 201. 38 Yen orada. 39 BN XLDUN, Mqddim, C. I, s. 364. cmldn Dalq Qaraba, adndan da mlum olduu kimi dalq razilrdir. Bu sbbdn d slam Arrann dznlik hisssin nisbtn buralarda daha ziI yaylmd. rqi Anadolu v cnubi QaIqaz xristianlarnn srlr boyu ermni-qriqoryan kilssinin tsiri altnda qalmasnn Arrann dalq hisssind yaayan xristian albanlarn qriqoryanlamas v ermnilmsind byk rolu olmudur. Mslman dvltlrin qriqoryan ermni kilssinin bu anti-Bizans xidmtindn Iaydalanmalar XI-XII sr qdr davam etmidir. Bu srlrd Anadolu demk olar ki, btnlkl trklrin lin kemi, bununla da Anadolunun trklmsi v slamlamas prosesi balamd. Bizansn rqdki istr siyasi, istrs d ictimai-dini nIuzunun bu kild aradan qalxmas rqi Anadolu v cnubi QaIqazda qriqoryan ermni kilssinin dstklnmsin olan ehtiyac da aradan qaldrmd. Qriqoryan ermni kilssinin xidmtin artq ehtiyac qalmamd. Bu daha sonrak srlrd istr cnubi, istrs d imali QaIqazda slamn yaylmas n daha lverili rait yaratmd. Bununla yana qrbi Arranda, masir tbirl desk qrbi Azrbaycan torpaqlarnda yaayan albanlarn mhm bir qismi artq qriqoryanlam v ermnilmidi. Tarix boyu mslman dvltlr n, gr yuxarda haqqnda dandmz siyasi zrurt bnzr hal meydana xmaybsa, zimmilrin, yni onlarn idarsi altnda olan kitab hlinin hans mzhb qulluq etmlrinin he bir hmiyyti olmayb. nki hans mzhbd olmasndan asl olmayaraq zimmi cizy dyicisi idi v eyni miqdarda cizy dyirdi. Akad. Ziya Bnyadov z srind Azrbaycan halisinin Mslmanladrlmas v Qriqoryanladrlmas bal altnda bu mvzuya geni yer vermidi 40 . Yuxarda sz gedn Preyemstvennost FalsiIikatsii balq mqalsind . Mnatsakanyan v P. Sevak adl ermni tarixilri alban kilssinin d eyniyl ermni kilssi kimi monoIizit olduunu, bu sbbdn d alban kilssini monoIizitldirmk v qriqoryanladrmaq ehtiyacnn olmadn qeyd edrk akad. Z. Bnyadovun xristian teologiyasndan ba xarmadn iddia etmidirlr. Mnc baqalarn bu teoloji problemi drk etmmkl qnayanlar tanrnn olu, tanr doan bakir kimi mIhumlar uydurub ortaya atanlar qnasalar daha yax olar. nki slind baa xarlmayacaq bir ey yoxdur. Problem insan olan sada () deyil, biri iki, htta sonradan , insan is tanr kimi grn gzlrddir. Clalddin Rumi Msnvisindki Dastane an padiahe-cuhud ke, nsraniyanra mi kot z bhre tssb (Tssbndn tr xaprstlri ldrn yhudi padahn dastan) adl hekayd bu mslni bel trnnm edir. --' _',= '-- --' ' QoIt ustad hvlira kandr -,- ' '` ' - Zu birun r z visaq n er ,= --' - - -,- QoIt hvl zn du e mn kodam '-- - - ' ,- , P to rm bekon rh tmam --,- -,- ' '-- --' QoIt ustad n du e nist, ro -'- _',= ,-- ,- hvli beqozar v Iznbn mo
40 Ziya BNYADOV, Azrbaycan VII-IX srlrd, s. 85-100, Bak 1989. - -= - '-- , --' QoIt, Ey usta! mra tn mzn - -, '-- --' QoIt usta zn du ykra dr ikn - -- ---- -, , n yk beekst, hr du od z em -= `,- ' ,= - Mrd hvl grdid z meyln v xm 41
Usta pgz dedi: Get otaqdan ni gtr gl. pgz agird getdi v ustaya iki var hansn gtrim, yax baa sal dey sslndi. Usta da ona Orada iki yoxdur, pgzly burax, ox el diqqtl baxan olma dedi. pgz: usta, mn tn etm dedi. Usta: el is birini vur sndr dedi. pgz lrdn birini sndran kimi o biri d gzndn itdi. hvani meyllr, qrz v qzb insann gzn p edr. rq xristianlar, o cmldn albanlar mumiyytl monoIizit idilr, bu dorudur. Lakin Bizans saraynn dstyi v yunan kilssinin tsiri il Arranda dioIizitliyin yaylmaa baladn, bzi monoIizit alban din xadimlrinin bundan narahat olduqlarn Moisey Kalankatuklu z salnamsind qeyd edir. O, yazr: Albaniya kils qurultaynn ermni katolikosu lyaya mktubu. Ermni katolikosu lyaya Albaniyann kils qurultayndan ehtiram! Atalarmz sizin atalarla birlikd z canlarnn xilas haqqnda dnrk bir mnsb bal idilr. Bizim lkmiz son vaxtlaradk btn kainat zay edn murdar Xalkedon kIrndn knar idi. Uca Tanrnn dzmn gr bu kIr hr trI yayld. ndi bizim hmi xeyirxah kei saydmz Nerses canavara dnb sann urlu dindarlarn paralamaa balad.... 42 . Nersesin aqibti haqqnda yuxarda danmdq. Grndy kimi VII srin sonlarnda dioIizitlik albanlar arasnda zn xeyli trIdar tapmd. Yoxsa monoIizit alban din xadimlri bu kIr hr trI yayld demy ehtiyac duymazdlar. Akad. Z. Bnyadovun qriqoryan kils xadimlri Arran dbi abidlrini mhv edrkn, vvlc bu abidlri qrabara (qdim ermni dilin-E.N) evirirdilr 43 cmlsi . Mnatsakanyan v P. Sevak adl iki ermni tarixisini mhkm tccblndirib!? Heyrtlnn ermni tarixilri yazrlar: dbi abidlir mhv etmzdn vvl z dilin trcm etmk,-bax bu dnya tarixind misli grlmmi hadisdir. Btn bu Ivqlad kIlrin mlliIi olan Bnyadov blk br tarixind buna bnzr baqa bir nmun gstrsin! 44 . Bu cmllr 1991-ci ild yazlb. Akad. Z. Bnyadov bu istyi yerin yetiribmi dey bilmrm. Amma bizi d bu iki ermni tarixisinin heyrti tccblndirir. Mgr bu kilsnin he etmdiyi bir idir? Bu ki, kilsnin tarix boyu n sevimli muliyytlrindn biri olmudur. Daha dorusu ermnilrin d sitayi etdiklri
41 Mvlana Clalddin RUM, Msnvi, C. I, 12-ci hekay, http://www.rira.ir 42 Albaniya Tarixi, s. 176. 43 Bax: BNYADOV, Azrbaycan VII-IX srlrd, s. 95. 44 MTRK, K Osveeniyu Problem storii i Kultur Kavkazskoy Albanii i Vostonx Provntsiy Armenii, (Nr. P. Muradyan), s. 309, rvan 1991. | ! , , - ! , , !| xristianlq bunun zrind qurulub, vvlc zn srI edn kimi trcm etmk, sonra da orjinal mhv etmk. Nmunsini d gstrk. Msln mlum olduu kimi, ermnilr d daxil olmaqla, dnya xristianlar bel etiqad edirlr ki, indi mvcud olan ncil sann (), baqa szl, onlarn tsvvrn gr Tanrnn szdr. Mlum olduu kimi bu gn mvcud olan n qdim ncil nsxsi XI sr aiddir v yunan dilinddir. XI sr aid olan, yni sann () tvlldndn min il sonra qlm alnm hmin bu lyazma nsxnin III sr aid olan yunanca baqa bir nsxdn krldy deyilir v III sr aid olan bu yunanca lyazma is bu gn artq mvcud deyil 45 . sa () is mr boyu Flstindn knara xmam, ibrani v arami dillrindn baqa he bir dil bilmyn bir yhudi idi. Ona ilahi mnli bir kitab vhy edilmidi. Lakin bu tbii ki, yunan dilind ola bilmzdi. nki dediyimiz kimi sa () z ana dili olan ibranicdn v aramicdn baqa bir dil bilmirdi. Sual olunur saya () vhy olunmu v onun yazdrd arami dilind olan ncil haradadr? Bli, o sadc yoxdur. Ninki z, htta onu xatrlada bilck bir stir yaz bel qalmayb. nki indi ld olan ncil mtnlrindn baqa btn nsxlr xristian din xadimlrinin istyi v Roma imperatorlarnn mri il topladlaraq yandrlmdr 46 . Rekongista vaxt 1499-1500-c illrd spaniyada Qranada ba yepiskopu Sisnerin mri il 1 milyon cilddn ox rb v ibrani dillrind yazlm kitab yandrlmdr. rb dilind mxtliI elm sahlrin aid kitablarn mhv edilmzdn vvl latn dilin trcm edildiyi mlumdur. Yuxarda M. Kalankatuklunun ermni katolikos lyann alban din xadimi Nersesin yazd kitablar Trtr ayna tkdrdyn z salnamsind yazdn artq qeyd etmiik. Ermni qriqoriyan kilssinin albanlara aid dbi srlrin mhv etmsi iini sonrak srlrd d belc davam etdirmdiyin nec inanmaq olar? MonoIizit-qriqoryan ermni kilssinin srI siyasi sbblrdn tr xilaIt trIindn dstklnn cnubi QaIqaz v rqi Anadoludak nIuzu orta sr rbdilli mlliIlrin srlrind bu razilrin rmniyy kimi xarakteriz olunmasna sbb olmudur. Bununla yana Arrann coraIi srhdlrindn bhs edrkn orta sr mslman coraIiyanaslar bu lknin razisin indi zrind Ermnistan respublikasnn mvcud olduu torpaqlar da daxil edirdilr. Yni masir Ermnistan respublukas hal-hazrda tarixi rmniyy torpaqlarnda deyil, zn he bir aidiyyat olmayan Arran torpaqlarnn zrind mvcuddur. Klassik syyah v coraIiyanaslarn srlrind rmniyy ad il, aada haqqnda traIl mlumat vercyimiz, tamamil baqa coraIi mkan nzrd tutulurdu. msddin l-Mqdisi (947-990) z srind Arran haqqnda mlumat verrkn Arrana gldikd bura iqlimin d birini tkil edir v dniz (Xzr-E.N) il Araz ay arasnda yarmada kimi qalr, Mlk (Kr-E.N) ay onu
45 aban KUZGUN, Drt ncil, Farkllklar ve elikileri, s. 88, stanbul 2008. 46 hmin sr, s. 281. uzununa blr dey qeyd edir 47 . Bu da o demkdir ki, Araz ay balad imal-rqi Anadolu torpaqlarndan etibarn Arrann cnub v cnubi-qrb srhdini tkil etmidir. Yni Araz ayndan imalda qalan v Xzr dnizin qdr olan razi Arran torpaqlardr. Baqa szl Trkiy respublikasnn Qars v rdhan vilaytlri, o cmldn Grcstann Kr aynn cnubunda qalan razisi d tarixi Arran torpaqlar hesab olunur. l-drisi (1100-1165) Arrann hrlri haqqnda mlumat verrkn Brd, Beylqan, Brdic, amax, irvan, Layican, abran, ki, Qbl, Gnc, mkir v TiIlisin adn sadalamaqdadr 48 . l-stxri (X sr) is Brd, l- Bab (Drbnd) v TiIlisin Arrandak n byk hrlr olduunu bildirdikdn sonra, Brznc, Varsan v Xunan da lav edrk, l-drisi il eyni hrlrin adn kir v bunlarn Arrann hrlri olduunu bildirir 49 . Zkriyya l-Qzvini 50 v Hdudl-Alm mlliIi d sadalanan hrlrin Arranda olduunu qeyd etmidirlr 51 . bl-Fida (1273-1331) Arrann imal srhddinin l-Babdan (Drbnd) TiIlis uzandn qeyd etmidir 52 . l-stxri Azrbaycan, Arran v rmniyyd insanlarn rbc v Iarsca dandqlarn, Dveyn (srd Dbeyl kimi qeyd olunur) traInda ermni, Brd traInda is Arran dilind danldn qeyd etmidir 53 . bn Hvql d Arranda halinin arraniyy dilind dandqlarn qeyd edir 54 . Bu da onu gstrir ki, ermni dili Arrann, Dveyn xaric, he bir yerind halinin danq dili olmamdr. Arran xalqnn, yni albanlarn zlrin mxsus v digrlrin bnzmyn dili olduunu yunandilli tarixi mnblr d tsdiq edirlr. sgndriyyli teoloq Zaxariya Arranda digrlrin bnzmyn dild danldn qeyd edir 55 . Dveyn is btn cnubi QaIqaz xristianlar kimi ermnilr n d dini baxmdan hmiyytli hr idi. Bu baxmdan burada ermni dilind danan icma mvcud olmudur. rmniyynin tarixi coraIiyasna gldikd is bu lk Van gl v traI vilaytlrdn ibart idi. Clalddin Syuti (1445-1505) l-rmniyyi yni rmniyyli nisbsini izah edrkn yazr: l-rmniyyi...Rum (Anadolu-E.N) diyarnn bldlrindn (rayonlarndan-E.N) olan
47 | ' '-' ,- ,= .`- ,'` - -'`' ,=- ,- '+-' -, ='-' +- ' +- ,=-' - `,= '+ | . Bax: msddin Muhmmd l-Bari l-MQDS, hsnt-Tqasim fi Mriftil-qalim, s. 184, Tehran 2006. Hminin bax: BNYADOV, hmin sr, s. 138. 48 | '=,`' - ,='--' _,- '-',-' =- `- - , ,'-- ,-- -= - '- -'-' | Bax: riI bl- Hsn Muhmmd l-DRS, Nzhtl-Mtaq fi xtiraqil-Afaq, s. 34-35, Riyad 1989. 49 | ''- ,' _- '- -'-' '=,` - ,='--' _-- _,- '` '-',- '-' ,'-- '-' =- - - -,-- '-= ,-- --= | Bax: brahim ibn Muhmmd STXR, Msalikl-Mmalik, s. 67, Leiden 1927. 50 Zkriyya Muhmmd l-QZVN, Asarl-Bilad v xbarl-bad, (Nr. S.M.ahmuradi), s. 476-477, Tehran 1373. 51 ANONM, Hdudl-Alm minl-Mriq ill-Mrib, (Nr. Y. l-Hadi), s. 120-123, Qahir 1999. 52 madddin BL-FDA smayl ibn li, Tqviml-Bldan, (Nr. M. Reinaud-De Slane McG.), s. 387, Paris 1840. | ,'-- _' '-' - -= ' | 53 SXXR, Msalik, s. 69. | , '+,',= .,- . ,= ,-' ,-'-' ' ,-,- '=,- '-' =,- ,-,-`'- ,-'- ,-' +-'-' =- | 54 BN HVQL, Surtl-rz, s. 342. 55 Nina PQULYEVSKAYA, Siriyskiye stoniki Po storii Narodov SSSR, s. 110, Moskva 1941; BNYADOV, hmin sr, s. 92. rmniyyy aid edilir 56 . rmniyynin Rum diyarnn, yni Anadolunun vilaytlrindn biri olduu bu am l-Mqdisinin (1203-1268) Dveyn hri haqqnda mlumat verrkn yazdqlarndan da aydn olur. MlliI yazr ki: Dveyn Azrbaycann sonuncu bldlrindn biridir, daha sonra Rum (Anadolu) balayr 57 . Dveyn ermnilrin Dvin adlandrdqlar qdim Azrbaycan hridir. ndi xarabalqlar Sdrkin imali-qrbind, rvandan 18 km cnubi- rqd yerlir. Bu hrin tarixi Azrbaycan hri olduu haqda irlid traIl mlumat verilck. Orta srlrd rmniyyd ermnilrl yana mslmanlarn da halinin mhm bir qismini tkil etdiyi bard mnblr mlumat verir. caibd-Dnya mlliIi yazr: xlat rmniyynin paytaxtdr. hr dadan ina olunmu mhkm qala divarlar il hat olunub. Bu hr ss-kyldr, ox sayda bazar var.......hrd oxlu musiqii var, xlaqszlq aq- akardr. Ermni v mslmanlar bir-birlrindn ayrmaq mmkn deyil, nki hams ermnic danrlar 58 . bdrrid Bakuvi (XV sr) xlat hri haqqnda yazr: Byk hrdir. rmniyynin mrkzidir.....halisi mslman v xaprstlrdir. cmc (Iarsca-E.N), ermnic v trkc danrlar. hrin mhkm divarlar var 59 . Sadiq sIhani rmniyynin hrlrindn bhs edrkn Van gl traIndak xlat, Malazgird, Van, rci, Alehtak, Takritin adn kir 60 . l-drisi d rmniyy haqqnda bhs edrkn bu hrlrin adn kir 61 . Bu gn xarabalqlar Trkiy respublikas razisind, Araz ay zrind olan Ani 62 v Srmari 63
d Arrann qdim hrlri idi. Bu iki hr znn mhkm qala divarlar v istehkamlar il rmniyy il Arran arasnda srhd zastavas rolunu oynamd. bnl-sir 1162-ci ilin yay aylarnda grclrin Aniy hcumu haqqnda mlumat verrkn Aninin Arrann hrlrindn biri olduunu qeyd etmidir 64 . Anid akar edilmi byk bir atgahn qalntlar da bu hrin qdim Azrbaycan hri olduunu gstrir. Qalntlarn e.. I-IV srlr aid bir atprstlik mbdin aid olduu gman edilir. Bzi avropal irannaslar The Armenian Fire Temple oI Ani adlandraraq bu atgah ermnilr aid etmy alrlar 65 . Ermnilrin he vaxt atprst
56 Clalddin bdrrhman ibn bu Bkr SYUT, Lbbl-Lbab fi Thrirl-nsab, (Nr. M. bdlziz), s.26, Beyrut 1991.| ' `- - -,-` ... ,-,- _' | 57 ihabddin bu am bdrrhman ibn smayl l-MQDS, Rvzteyn fi xbarid-Dvlteyn, (Nr. . Zeybq), C. I, s. 403, Beyrut 1997. | '- , ' `- ', '-- '=, - `- =' - - | 58 ANONM, caibd-Dnya, (Trc. L. Smirnova), s. 180, Moskva 1993. 59 bdrrid ibn Saleh l-BAKUV, Tlxisl-Asar v caibl-Mlikl-Qhhar, (Trc. Z. Bnyadov), s. 120-121, Bak 1992. 60 Sadik ISFAHANI, The Geographcal Works, (Nr.W. Ouseley), s. 6, London 1832. 61 Nzhtl-Mtaq, s. 34-35. 62 Ani qalasnn xarabalqlar indi Qars vilayti razisind, Arpaayn sol sahilind, Trkiy Ermnistan srhddinddir. Ani xarabalqlar Qars hrindn 31 km rqd yerlir. 63 Srmari qalasnn xarabalqlar indi qdrla Kazman arasndak yolun sanda, qdrdan 27 km imali-qrbd, Srmli kndi yaxnlndadr. 64 BNl-SR, Kamil fit-Tarix, C. XI, s. 228. | `- - -' -,-- _' '- | 65 Bax: http://www.cais-soas.com/CAIS/Architecture/aniIiretemple.htm olmadqlarn v btprstlikdn sonra xristianl qbul etdiklrini nzr alaraq dey bilrik bu mbd, hminin hr Azrbaycann qdim hrlrindn biridir. caibd-Dnya mlliIi is Srmari haqqnda mlumat verrkn deyir: Srmari rmniyy il srhdd, Araz ay knarndak qayann zrind yerln qaladr. O vilaytd ondan daha msthkm yer yoxdur. hrd evlr, binalar, bazarlar mvcuddur. Bu hrd trklr yaayr. Bol v brktli hrdir. halisi csur v din urunda vuruan mslmanlardr. hrin traIndak yerlr d trklrin linddir 66 . Orta sr mlliIlri Zncann Azrbaycan hri olduunu qeyd edrk lknin cnubunun bu vilaytl son atdn bildirmidirlr. Cmalddin l-Himyri z srind yazr Zncan Azrbaycann bldlrindn (rayonlarndan) biridir 67 . bl-Fida z srind Azrbaycann cnub srhdlrini qeyd edrkn xttin Zncandan Dinvr, Hulvan, hrzur, Dcl sahilin oradan da rmniyyy uzandn yazr 68 . Azrbaycann imal srhdlrinin TiIlis qdr uzandn da yen klassik rbdilli mnblrdn yrnirik. vvla onu deyk ki, Brd, Brdic kimi Arrann n byk v mhur hrlri bir ox rbdilli mlliI trIindn Azrbaycan hrlri kimi tsniI edilmidir. bn Xllikan (1211- 1282) Brd hri haqqnda o (Brd-E.N) Azrbaycann knar (uzaq) bldlrindn biridir.....O lknin (Azrbaycann-E.N) insanlar deyirlr ki, Brd Arrann hrlrindn biridir 69 . bnl-sir (1160-1233) srind l-Brdi nisbsini izah edrkn yazr: Bu nisb Brd hrin aiddir. O (Brd-E.N) Azrbaycann knar (uzaq) bldlrindn biridir. 70 . Eyni mlliI l-Brdici nisbsini izah edrkn bel qeyd edir: Bu nisb Brdic aiddir. O (Brdic- E.N) Azrbaycann knar (uzaq) bldlrindn biridir. Onunla (Brdicl-E.N) Brd arasnda 14 Irsx var 71 . Brdnin Azrbaycann hrlrindn biri olduunu Clalddin Syuti (1445- 1505) d z srind qeyd etmidir 72 . Syuti t-TiIlisi nisbsi haqqnda mlumat verrkn yazr ...Azrbaycann bldlrindn olan TiIlis aid edilir 73 . bnl-sir d TiIlisin Azrbaycann sonuncu, yni srhdyan hrlrindn biri olduunu qeyd etmidir 74 . bl-Fida irvan hrinin Azrbaycann hrlrindn biri olduunu qeyd etmidir 75 . Buraya qdr qeyd olunanlardan bel qnat hasil olur ki, Arran z-zlynd mstqil bir lk v ya mmlkt
66 ANOMM, caibd-Dnya, s. 212. 67 Cmalddin Abdullah Tyyib bn Abdullah bn hmd l-HMYR, Nisb ill-Mvazi vl-Bldan, C. I, s. 368, Beyrut (trz). | '=-' .... '=,- ,' - -'- | 68 BL-FDA, Tqviml-Bldan, s. 387. 69 msddin hmd BN XLLKAN, Vfayatl-yan v nba bnaz-Zaman, C. VI, s. 339, Beyrut 1974. | =- ... =,- `- _- - -,-- ' ... ,' - =- ,',-, `-' ='- . | 70 zzddin li BNl-SR, Lbab fi Thzibl-nsab, C. I, s. 135-136, Badad (trz). | =-' ... =- _' ---' -- '=,- `- _- - -'- | 71 BNl-SR, Lbab, C. I, s. 136. | =,-' .... ' -- '=- -= - =- ,- '+-,- '=,- _-'- -'- _,- _' --- | 72 SYUT, Lbbl-Lbab, s.26. 73 SYUT, Lbbl-Lbab, s. 43. | -,'--' ... '=,-'- -'- ,'-- _' '-+- | 74 BNl-SR, Lbab, C. II, s.218. | -,'--' ... '- =' ,'-- _' ---' -- '=,- `- - - | 75 BL-FDA, Tqviml-Bldan, s. 396. deyil, Azrbaycann bir hissni tkil edn bld, vilayt olmudur. Eynn tarixi rmniyynin Diyari-Rumun, yni Anadolunun vilaytlrindn biri olduu kimi. Belc iranl Enaytullah Reza, onun kitabn ruscaya trcm etmi ermni Qarnik Asatryan, ermni mtrcimin mhur rus rqnas Vasiliy Bartoldun simasnda istinad etdiyi xslrin, Araz aynn imal il cnubundak torpaqlarn tarixin he bir mqamnda eyni lk hesab olunmadna dair Iikirlrinin he bir tutarl dlil saslanmad aq-akar kild ortaya xmdr. Burada Q. Asatryann V. Bartolddan etdiyi iqtibas qeyd etmdn v buna mnasibt bildirmdn nvbti msly kemk istmzdim. Ermni mtrcim iranl tarixinin srin yazd nszd bel deyir: Tannm rus rqnas V.V.Bartoldun 1924-c ilin noyabr-dekabr aylarnda Bak universitetinin (indiki ADU-E.N) rqnaslq Iakltsind oxuduu bir ne mhazirdn sonra tlblrdn birinin verdiyi suala mvzu il bal verdiyi cavab maraqldr. Tlbnin sual: Azrbaycan deyrkn daha ox n byk hri Tbriz olmaqla, Arazn o tayndak ran Azrbaycan nzrd tutulur. Hal bel ikn bizim lkmizi Azrbaycan adlandrmaa haqqmz varm? Bura Azrbaycanm olub yoxsa irvan?. Akademik V.V.Bartoldun cavab: irvan sz il he vaxt indiki Azrbaycan respublikasnn hat etdiyi razi nzrd tutulmayb. irvan n byk hri amax olan kiik razini hat edib. Gnc v s. hrlr he vaxt irvana aid olmayb. gr indiki Azrbaycan respublikasn hat etdiyi btn vilaytlr n bir ad dnmk lazm glsydi, hr eydn vvl Arran adn qbul etmk olard. Azrbaycan ad ona gr seilib ki, Azrbaycan respublikas qurularkn gman edilirdi ki, ran Azrbaycan il bu Azrbaycan bir btn tkil edirlr, bel ki, halisinin trkibin gr bu iki lk byk bnzrlik rz edir 76 . Grndy kimi V. Bartola gr Arazn iki trIind yaayanlar eyni millt deyil, onlarn arasnda sadc byk bnzrlik var. Bellikl cnab akademik bu lknin ran v Rusiya Azrbaycan adlanaraq iki hissy paralanmas tmsil etdiyim rus imperyalizminin iallq siyastinin ac nticsidir demk csartini gstr bilmdiyi n msly tamamil baqa bir don geyindirmk mcburiyyti hiss etmidir. nki V. Bartold kimi hqiqtn dnya hrtli bir akademikin yuxarda sadaladmz mnblrdki qeydlri v Iaktlar bilmmsi mmkn deyil. E. Rezann z srind geni yer verdiyi msllrdn biri d Azrbaycann etnodemoqraIik tkkl mslsidir. MlliI tkidl Azrbaycann indiki halisinin etnik baxmdan trk olmadn, Azrbaycann istr cnubuna, istrs d imalna ouz trklrinin yerli haliy nisbtn daha az sayda gldiyini, lakin buna baxmayaraq burada daha vvldn yaayan halini
76 REZA, Azerbaydjan i Arran, (nsz qismi), s. 5. Sz gedn sual-cavab V. Bartoldun Mesto Prikaspiyskix Oblastey v storii Musulmanskoqo Mira mvzusundak silsil mhazirlrind, V (9-10) Mhazir bal altnda nr edilmidir. Bax: BARTOLD, Soineniya, C. II/1, s. 703. V. Bartoldun Arrann tarixi coraIiyas il bal mlahizlri Arran bal altnda ayrca nr olunmudur. Bax: Soineniya, C. III, s. 334-335, Moskva 1963. trkldir bildiyini qeyd edir 77 . XI-XII srlrd Orta Asiyadan Azrbaycan v Anadoluya kb glnlr romal v ya yunan deyildilr. Onlarn mhm ksriyyti, E. Rezann da qeyd etdiyi kimi, bsit ictimai v iqtisadi hyat trzin malik kri, maldar ouz tayIalar idilr. Dandqlar dil d hmin dvrd yunan v ya sanskrit dili kimi stn linqvistik xsusiyytlr v iIad imkanlarna malik elm dili deyildi. Yerli hali hans sbbdn zlrindn sayca az olan ouzlarn dilini qbul etmli idi? Msl burasndadr ki, bir dilin uzun mddt, srlr boyu yaaya bilmsi n onun iki eydn birin ehtiyac var. Hmin dil ya hrbi-siyasi hakimiyyti z lind saxlayan etnik nsrn dili olmaldr, ya da hmin dild geni xalq ktllrinin sitayi etdiyi dini mtinlr yazlmaldr. Msln yhudilr slr boyu dvltsiz, baqa milltlrin arasnda yaasalar da ibrani dili z varln Tvrat, Kabala, Talmud kimi yhudi dini dbiyyatnda qoruya bilmidi. nki bu din sitayi edn bir millt var idi. Hminin bir millt kimi zlri artq srlrdn bri mvcud olmayan latnlarn dili Roma katolik kilssinin rsmi dili olduu n bu gn d z mvcudluunu qormaqdadr. Elc d rb dili, 14 sr vvl Mkkd nec danlrdsa Qurani-Krim saysind he bir dyiikliy uramadan masir dvr qdr glmi v yaamaqdadr. Trkcnin, etnik mnsubiyytindn asl olmayaraq, Azrbaycan v Anadolu xalqlarnn mtrk nsiyyt vasitsin evrilmsi artq min ildn bri bu yerlrd siyasi hakimiyytin trklrin lind olmas sbbiyldir. Lakin bu yegan sbb deyil. nki ran, rb lklri, Balkan yarmadas da srlr boyu trk mnli hakim slallrin idarsi altnda olmudur. Lakin bu yerlrd trk dili halinin mtrk nsiyyt vasitsin evrilmmidir. Msl burasndadr ki, E. Reza Orta Asiyadan kb Azrbaycan v Arran, elc d Anadoluda mskunlam ouzlarn saynn yerli haliy nisbtn qat-qat az olmas tezisini irli srrkn yanlmdr. Azrbaycan, Arran v Anadolu ox geni ouz ktllrinin kb mskunladqlar lklr olmudur. Bel ki, gln ouzlar say baxmndan digr etnik qruplardan qat-qat ox olmudurlar. XIII srin birinci yarsnda qlm alnm caibd-Dnya mlliIi yazr: Arran zngin v bolluq iind olan lkdir. Bura yerli hkmdarlarn q iqamtgahdr. Dnyann he bir yerind Arranda olan binalardan yoxdur. Trklrin bu qdr sx yaad baqa he bir yer yoxdur. Deyirlr ki, orada 100 min qdr trk svarisi var 78 . Hr aildn bir srvarinin xdn txmin edrk mumi sayn 400-600 min arasnda dyidiyini syll bilrik. XII-XIII srlrd Arran kimi bir lk n bu kiIayt qdr byk rqm idi. Hl ouzlar Orta Asiyada ikn Qzn hkmdar sultan Mahmudun (998-1030) hrbi yardma ehtiyacm olsa mn n qdr svari gndr bilrsn? sualna ouz hkmdar Arslan Yabgu sadandan bir ox xararaq gr bunu Trkstana gndrsm 200 min svari glr cavabn vermidi 79 . Bu da onu gstrir ki, XI-XII srlrdki klr vaxt Slcuqlarn hakimiyyti altnda olan ouzlarn n
77 REZA, hmin sr, s. 113 v sonras. 78 caib'd-Dnya, s. 182. 79 Ali SEVM-MERL Erdoan, Seluklu Devletleri Tarihi, s. 20, Ankara 1995. az yars Orta Asiyadan Azrbaycana krk mskunlamdlar. ProI. Faruk Smer Azrbaycanda aadak ouz qbil v irtlrinin mskunladn myynldirmidi: Iar, qacar, mqddm, dmbli, kngrli, qaraorlu, eynall, bayat, bayandurlu, bgdili, qurdbe, xocavndi, muanl, ahsevn, ustacl, sarcal, xanobanl, cavanir, xlc, sdli (Saatl), acrl, kl, mahmudlu, baharl, qarapapaq v s 80 . Zbdtt-Tvarix mlliIi Osmanl dvltinin qurucusu Osman azinin cdadnn da Orta Asiyadan kb Azrbaycana gldiyini v 170 il Azrbaycan torpaqlarnda yaayan Qay irtinin mool hcumlar qarsnda qrb, Anadolu torpaqlarna kmk mcburiyytind qaldn qeyd edir 81 . MlliI hminin qeyd edir ki, Azrbaycanda yaad son illrd Qay irtin Osman azinin atas rtorul azi rislik edirdi 82 . ihabddin Nsvi Arranda v Muanda ouzlarn oxluunu tsvir etmk n bel yazr: gr oradak trkmnlr (ouzlar-E.N) bir yer toplansalar, bu qarqa srs v yirtg buluduna bnzyr 83 . Bundan baqa E. Reza v digrlrinin iddia edilklri kimi Azrbaycan v Anadolunun trklmsi XI srdn etibarn, yni Byk Slcuqlu dvltinin meydana xmasndan sonra balamamd. XV sr Osmanl salnamilrindn Firdovsi Rumi Anadolunun trklmsinin mrhld gerkldiyini qeyd etmkddir. Birinci mrhlnin IX srdn, yni Abbasilrin orduda trk mnli sgrlr stnlk vermsindn sonra baladn bildirn mlliI ikinci mrhlnin Slcuqlularn tarix shnsin xmas, ncnn is moollarn dadc hcumlar qarsnda Orta Asiyadak trk ktllrinin rqdn qrb kmsi il izah edir 84 . Bu da mumilikd tqribn 400 illik bir dvr hat edir. Abbasi xliIlri trk mnli sgrlrdn ibart hrbi birlmlri sasn vasim adlanan, Bizans v Xzr xaqanl il hmsrhd vilaytlrd yerldirirdilr. Bu haqda yuxarda traIl mlumat vermidik. Elc d Arrann imal srhdlri, indiki Grcstan v Dastanla hmsrhd blglri vasim hesab olunurdu. Bu yerlrd vvlc rb, IX srdn etibarn is trk mnli sgrlr z aillri il birlikd mskunlamdlar. Bundan ox daha vvl, e.. VII srd is iskit v kimmer kimi turani qvmlrin Azrbaycan torpaqlarnda, llxsus Arranda, Urmiy v Van gl hvzlrind mskunladqlar mlumdur. Sonrak srlrd ba vermi
80 Faruk SMER, Ouzlar, s. 440-446, stanbul 1999. 81 ANONM, Zbdtt-Tvarix, v. 11b, AMEA Fondu, Nr: C-952/905. Zbdtt-Tvarix ad il tannan iki tarixi sr vardr. Bunlardan birinin mlliIi Heydr ibn li r-Razi (1584-1619-dan sonra), digrininki is HaIiz brudur (XIV srin sonu-XV srin vvli). Buradak Zbdtt-Tvarixin HaIiz bruya aid olacan znn etmirik. Bel ki, HaIiz bru bu srini mir Teymur v olu ahruxun Ialiyytlrin hsr etmidir. Digr trIdn bizim istiIad etdiyimiz lyazmada haqqnda danlan n son Osmanl sultan Fateh II Mehmeddir (1451-1481). Yni HaIiz bru zndn sonra yaam bu sultan haqqnda yaza bilmzdi. Heydr r-Razinin sri hminin Tarixi-Heydri ad il d tannmdr. O, bu srini 35 yanda ikn (1619-cu ild) yazb bitirmidir. Bu lyazma gr Heydr r-Raziy aiddirs nadir nsxlrdn biri hesab oluna bilr. Bel ki, istiIad etdiyimiz lyazmann istinsax tarixi h. 1050-ci (1640) ildir. Zbdtt-Tvarix haqqnda bax: EEN, hmin sr, s. 243, 365. 82 Zbdtt-Tvarix, v. 11b. 83 Muhmmd ibn hmd NSV, Siyrts-Sultan Clalddin Mngbrti, (Nr. . Hmdi), s. 356, Qahir 1952. | ... ,--- =' ,-=- .--' ' -= - '--' - '+- | . Hminin bax: SMER, hmin sr, s. 155. 84 Firdovsi RUM, Mnaqibi Hac Bktai Vli, Hac Bekta le Halk Ktp.si Nr. 200. klr vaxt ouzlarn mskunlamaq n rqi Anadolu v Azrbaycana stnlk vermlri bu yerlrd irqdalarnn byk ktllr halnda artq mvcud olmasndan irli glirdi. Azrbaycann imalnda orta srlrd sasn qpaq v xzr trklrinin mskunlad mlumdur. bnl-sm (l. 926) Mslm ibn bdlmlikin 731-ci ild ba vermi hrbi yr vaxt Drbndd 1000 xzri ailsinin yaadn qeyd edir 85 . Mrvan ibn Muhmmd is 737-ci ild mlub etdiyi xzrilrdn 40 mindn ox insan Samur ay il abran hri arasndak dznlikd, o cmldn Kr ovalnda mskunladrmd 86 . 1222-ci ild byk qruplar halnda Drbnddn keib Azrbaycan torpaqlarna daxil olan qpaqlarn bir qismi irvan, sas hisssi is Gnc traInda mskunlam, bu yerlrin grc hcumlarndan qorunmasnda mhm rol oynamdlar 87 . Demk ki, E. Reza v onun srini trcm edrk nsz yazm ermni tarixinin cnubi Azrbaycann halisinin trkc danan iranllar olmas barsindki Iikirlri qti surtd shvdir. Trklmdn, yni trk dilinin halinin mtrk nsiyyt vasitsin evrilmsindn vvl mnblrin verdiyi mlumata gr Azrbaycanda sasn azri, rb v arran dillrind danrdlar. Mnblrin verdiyi mlumatlardan sz gedn azri dilinin hind-avropa dil ailsin, iran dil qrupuna aid bir dil olduu anlalr. X sr tarixisi l-Msudi Iars dilinin yaylma areal haqqnda mlumat verdikdn sonra bundan baqa phlvi, dri, azri kimi Iars dilin aid olan digr dillr d var dey qeyd etmidir 88 . Yuxarda l-stxrinin Azrbaycan, Arran v rmniyyd insanlarn rbc v Iarsca dandqlarn, Brd traInda is Arran dilind danldn bildirdiyini qeyd etmidik 89 . Btn slam dnyas il yana Azrbaycana da syaht etmi bn Hvql (X sr) yazr: Azrbaycan halisinin, o cmldn rmniyy halisinin ksriyytinin, dili Iarscadr. Bu lk halisinin bir qismi rbc danr. Farsca dananlar rbc baa dmrlr 90 . l-stxri v bn Hvqlin l-Iarisiyy, yni Iarsca adlandrdqlar bu dil azri dili idi. Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi azri dili hind-avropa dil ailsinin iran dil qrupuna daxil olduu n rb coraIiyanaslar bzn bu dili Iarscadan ayrmrdlar. Lakin bel mlum olur ki, iran dil qrupuna aid olsa da azric Iars dilindn hmiyytli drcd Irqlnirdi. XIII sr tarixisi Yaqut l-Hmvi Azrbaycan halisi haqqnda mlumat verrkn onlar azri (l-azriyy) dilind danrlar, baqalar bu dili baa
85 hmd BNl-SM l-KuIi, Fthlr Kitab, (Trc. Z. Bnyadov), s. 44, Bak 1995. 86 BLAZUR, Ftuhl-Bldan, s. 292. | ' .+- _ -'-' ,--' ,- '- +'-' =' - '=- - - '- | . BNl-SM, Fthlr Kitab, s. 49; BNYADOV, Azrbaycan VII-IX srlrd, s. 110; Mixail ARTAMONOV, storiya Xazar, s. 223, Leninqrad 1962. 87 BNl-SR, Kamil fit-Tarix, C. XII, s. 362-367. Azrbaycan respublikasndak xzr-qapaq mnli oykonimlrl bal traIl mlumat n bax: Qiyasddin QEYBULLAYEV, Toponomiya Azerbaydjana, s. 26-31, Bak 1986. 88 MSUD, Tnbih vl-raf, s. 23. | -' '' - ',= ,` ,-' ,,'+-'' | 89 SXXR, Msalik, s. 69. 90 BN HVQL, Surtl-rz, s. 342. | . '-' ' -' - +-,- ,-' +-=- ,-'-'' ,-,- . ` '=,- '+- - ' '--- ,-''- +-, ` ,-'-'- '-, -- | dmrlr yazr 91 . l-Yaqubi (l. 905) Azrbaycann hrlrinin v traI razilrin halisinin cm olan azrilrl cavidanilrin qarmasndan meydana gldiyini yazr 92 . Mvzu il bal tdqiqat aparm . Sumbatzad, S. Qasmova, . Ksrvi kimi bir ox masir tdqiqat da sz gedn azri dilinin iran dil qrupuna aid olduu qnatin glmidirlr 93 . vvlc Iars, sonra is rb v trk dillri qarsnda yaylma areal daralan azricnin izlrin bu gn Azrbaycan razisind hl d rast glmk mmkndr. Dnrk ki, Azrbaycann hm cnubunda, hm d imalnda danlan tat dili qdim azri dilinin izlrini znd dayr. XIV sr mlliIi Hmidullah Qzvini irvann QutasIi 94 vilayti haqqnda mlumat verrkn buralarn qdim ran hkmdar Qutasp ibn Luhrasp trIindn abadladrldn, halisinin abnizli olub aIii mzhbind olduqlarn qeyd edir. MlliI yazr: onlar phlvi lhcsind danrlar, hans ki, Gilanda danlan dil qohumdur 95 . Sara Qasmova da bu Iikirddir ki, hal-hazrda Tbriz, Xalxal v Qzvin traInda danlan, iranllarn tati adlandrdqlar xarzani, kringani, xalxali kimi lhclr qdim azri dilinin davamdr 96 . Bzi alimlr azricni masir tal dili il d laqlndirmy almdrlar 97 . Ola bilsin ki, tal dili azricnin lhclrindn biri olmudur. Abbasqulu aa Bakxanovun qeyd etdiyin gr amax il Qudyal (indiki Quba) hrlri arasnda qalan mahalda, msln: irvanda Hvz, Lahc v Qounlu; Qubada Brmk, mpara, Buduun aa hisssi v btn Bak lksind-alt trkm kndindn baqa-btn hali tat dilind danr 98 . 1893-c ild TiIlisd drc olunmu cnubi QaIqaz halisi haqqnda statistik mlumatlara gr tatlar Bak qzasnn 49, Quba qzasnn 36, Gyay qzasnn is 24-ini tkil edirdilr. Hmin statistikaya gr tatlarn mumi say 119 mindn ox idi 99 ki, bu da mumi halinin 11-ini tkil edirdi. 1897-ci il statistikasna gr ar Rusiyasnn ial altnda olan Azrbaycanda 1,8 milyon hali yaayrd 100 . hmd Ksrvi azri dilinin aradan qalxma sbblrini izah edrkn bu prosesin Sasanilrin Azrbaycan z hakimiyytlri altna almalar il baladn qeyd edir. . Ksrviy gr Sasanilr dvrnd imperiyann rsmi dili olan Iarsca azri dilinin dbi, dini v siyasi dil
91 YAQUT l-HMV, Mucml-Bldan, C. I, s. 81. | ,= '+-+-, ` ,` '+' '-, ' +' | 92 hmd ibn shaq l-YAQUB, Kitabl-Bldan, (Nr. T. Juynboll), s. 28, Leiden 1861. | '=,-' -- . ', ,-'=' ,` =' - `= | 93 lishbt SUMBATZAD, Azerbaydjants-Etnogenez i Formirovaniye Naroda, s. 49, Bak 1990; Sara QASIMOVA, Azerbaydjan v III-VII vv., s. 43-44, Bak 1993; hmd KSRV, Azri ya Zeban Bastane- Azrbaycan, s. 20-23, Tehran 1325. 94 QutasIi vilayti kimi Azrbaycan respublikasnn imali-rqindki Xzrsahili razilr tannrd. 95 QZVN, Nzhtl-Qlub, s. 94. Gilan vilayti indiki rann imali-rqind Xzr sahilind, Srrud v Siyahgldn balayb Astaraya qdr uzanan vilaytin addr. Burada danlan dil gilaki ad il tannr. 96 QASIMOVA, hmin sr, s. 40-41. 97 VaqiI PRYEV, Azrbaycann Tarixi-Siyasi Corafiyas, s. 31-32, Bak 2006. 98 Abbasqulu aa BAKIXANOV, Glstani-rm, s. 27, Bak 1951. 99 Eln MUSTAFAYEV, Kto Takiye Tat-Azerbaydjants ili pers?, http://kultura.az/articles. Dalq irvan v Aberon yarmadasnn irandilli halisinin trklmsi il bal bax: QEYBULLAYEV, hmin sr, s. 68-70. 100 http://www.azstat.org/statinIo/demoqraphic/az/11.shtml olmasn ngllyrk onu bu sahlrd xeyli sxdrmd 101 . Bu sahd tdqiqat aparm iranl alim Nateq Naseh d azricnin hakim zmrnin dilin evril bilmmsi sbbiyl aradan qalxmaa doru z tutduunu bildirmidir 102 . Azric vvlc rb, sonra is trk dili qarsnda gerilyrk yerini sonuncuya buraxm, belc trkc Azrbaycan halisinin mtrk nsiyyt vasitsin evrilmdir. Azrbaycann coraIiyas il bal mlumat vern XIV sr mlliIi Hmidullah Qzvininin (1281-1350) qeydlri ouz klrindn sonrak dvrd Azrbaycann etnik mnzrsi haqqnda myyn tsvvr yaradr. MlliI Maraa hri v traI vilaytlri tsvir edrkn yazr: Burann halisi trk irqin bnzr abnizdir. ksriyyti hnIi mzhbin mnsubdur. Onlar rb dili il qarm phlvi (azri-E.N) dilind danrlar 103 . XilaItin ziIlmy balayb razisind irili-xrdal mstqil v yarmstqil dvltlrin meydana xmas rb dili il yana Iars v trk dillrind d yazl abidlrin, llxsus dini mtnlrin meydana xmas n lverili zmin hazrlamd. Fars mnli slallr trIindn idar olunan Samani (819-1005), Bveyhi (945-1055), SIIari (861-1495) dvltlrinin meydana xmasnn bu msld byk rolu olmudur. Msln Samanilrdn Mnsur ibn Nuhun (961- 976) istyi il Buxarada Qurani-Krim 104 , sonrak illrd is Tbrinin 40 cildlik Quran tIsiri Iarscaya trcm olunmudu 105 . Qaraxanl dvltind (840-1212) is Qurani-Krim ilk dI trk dilin trcm olunmudu 106 . Belc slami dvr Iarscas v trkcsi yaranmaa v Iormalamaa balamd. Eyni eyi azri dili n sylmk mmkn deyil. nki hmin dvrd Azrbaycanda yaranan dvltlri idar ednlrin he biri mnc azri deyildilr. Buna sbb xrrmi syan yatrlarkn azrilrin hrbi-siyasi gcnn v iradsinin qrlmasm olmudu? Bunu demk tindir. Amma hr halda hmin dvrdn gnmz azric yazlm he bir yazl abid nmunsi glib atmamdr. mvilr v Abbasilrin hakimiyyti dvrnd xilaItin bir ox yerin olduu kimi Azrbaycana da ox sayda rb qbilsi krlm v mskunladrlmd. XilaItin krm v mskunladrma siyasti ilk nvbd vasim adlanan Bizans, o cmldn Xzr xaqanl il hmsrhd razilr istiqamtlnmidi. Azrbaycanda sasn ymnli rb qbillrin mnsub ayr-ayr klanlar v aillrin mskunlad bilinir. l-zd qbilsin mnsub aillr Urmiy hri v traInda 107 , yen l-zd qbilsin mnsub r-Rvvad ailsi Tbriz v traInda 108 ,
101 KSRV, hmin sr, s. 9-11. 102 SUMBATZAD, hmin sr, s. 49 103 Hmidullah MustvIi QZVN, Nzhtl-Qlub, (Trc. G. Le Strange), s. 88, London 1919. Farsca orjinal mtn ingilis dilin bel trcm olunub:|The people here are Iire-skinned and oI Turk race and Ior the most part are oI the HanaIite sect. They speak a Pahlavi (Persian dialect) mixed with arabic|. 104 Emek ENMEZ, Trke lk Kuran Tercmesi ve Tercmedeki slm Terimlerin Trke Karlklar zerine, DSBED, S. 1, Ktahya 2006, ss. 89-99. 105 MAHMUDOV, hmin sr, s. 29. 106 ENMEZ, hmin mqal. 107 Khalil ATHAMINA, Emev HilIeti Dneminde Arap skn, (Trc. S. Ylmaz), SFD, S. 2, Sakarya 2000, ss. 203-226. Hmdani qbilsin mnsub aillr Miyan 109 , vd qbilsi Urmiy glnn cnubundak Brz hri traInda 110 , Tyy qbilsi Nriz 111 , Kind qbilsi Srabda mskunlamd 112 . Hminin Tlib, eyban, Qeys, Rbi kimi rb qbillrinin d ayr-ayr qollar Azrbaycan razisind mskunlamdlar 113 . Brd v traI razilrd sasn Suriya v Flstindn gln rb qbil v klanlarn yerldiliyi bilinir 114 . mvilrdn Hiamn (724-743) hakimiyyti dvrnd mir Mslm ibn bdlmlik 24 min suriyal sgri gtirrk Drbndd yerldirmidi 115 . Bu sgrlr tbii ki, z aillri il birlkd burada mskunlamdlar. Hminin Beylqan, Dveyn v Naxvanda tmir edilrk mhkmlndirilmi bir sra istehkam v qalalara rb sgrlri v aillri yerldirilmidi 116 . O cmldn amax bada olmaqla irvann bir sra mntqlrind ox sayda rb ailsi mskunladrlmd 117 . rblrin Azrbaycana glrk mskunlamas mrhllrl bir ne sr davam etmidi. XilaItin bu krm v mskunladrma siyasti sadc hrbi v siyasi qaylardan irli glmirdi. sas sbblrdn biri d slamn yaylmas mslsiydi 118 ki, bu da zn dorultmudu. Krm siyasti nticlri baxmndan Azrbaycann cnubu il imalnda bir qdr Irqli olmudu. lknin cnubunda yerli hali glm rblr ilca edrk, onlarn himaysin daxil olmu, belc bir mddt sonra asl kndliy, glm rblr is torpaq sahibin evrilmidilr. Bu amil sonrak illrd xrrmi syannn geni vst almasnda mhm rol oynamd 119 . Azrbaycann imalnda is, xsusil d Xzr xaqanl il hmsrhd olan razilrd yaayan azrbaycanllar hl raid xliIlrdn mr ibn Xttabn () hakimiyyti dvrnd (634-644), rblrl birlikd xzrilr qar vurumaq rti il, cizy dmkdn azad olunmudular 120 . Bu hal Harun r-Ridin (786-809) hakimiyytin qdr bel davam etmidi. Onun Arrana vali tyin etdiyi Sid ibn Sleym Drbnd halisindn xrac almaq istdiyi vaxt hali ona Ey mir! Bizdn xrac alma, ax hrimiz dmnlrl dyr, halisi xzrilrl mharibddir deyrk vergi dmkdn imtina etmiidlr 121 . Akad. Ziya Bnyadov Azrbaycanda mskunlam rblrin trklmsinin orta srlrd ba verdiyi Iikrini irli srmdr. O, yazr: Ola bilsin, Arran halisinin bir hisssi (albanlar) ox
108 YAQUT l-HMV, Mucml-Bldan, C. I, s. 402. 109 BLAZUR, Ftuhl-Bldan, s. 463. 110 BLAZUR, Ftuhl-Bldan, s. 463. 111 BU DULF Misr l-Xzrci, Vtoroya Zapiska Abu Dulafa, (Trc. P. Bulqakov-Xalidov A.) s. 40, Moskva 1960. ATHAMINA, hmin mqal. Nriz |,-|- Urmiy glnn cnubi-qrbind qsbdir. 112 ATHAMINA, hmin mqal. 113 ATHAMINA, hmin mqal. 114 ATHAMINA, hmin mqal. 115 ATHAMINA, hmin mqal; BNYADOV, hmin sr, s. 166. 116 ATHAMINA, hmin mqal; DEMRC, hmin sr, s. 194. 117 BNYADOV, hmin sr, s. 167; DEMRC, hmin sr, s. 194. 118 DEMRC, hmin sr, s. 191. 119 DEMRC, hmin sr, s. 195. 120 bu CIr Muhmmd ibn Crir TBR, Tarixi-Tbri, C. V, s. 1983, Tehran 1383. 121 BNl-SM, Fthlr Kitab, s. 63-64. tez rblmy mruz qalb rblrl qaynayb-qarm, sonralar is slcuq trlri gldikdn sonra rblrl birlikd trklmy mruz qalmdlar.....rblr yerli hali il o drcd qardlar ki, indi Azrbaycanda rb dilind danan he bir yaay mntqsi qalmamdr 122 . A. Bakxanovun verdiyi mlumatlar akademikin bu Iikri il sasn razlamamaa imkan verir. A. Bakxanov yazr: .....Bu qbilnin bir qismi indi d z aralarnda rbc danrlar. Tbrsrandak Drvaq kndind d hali son zamanlaradk rb dilind danarm; bu dili ancaq yaxn zamanlarda trk etmilr, kndin qocalar indi d bu dili bilirlr. Bundan baqa Kr, Tbrsran mmlktlri v Samur nahiysi, btn Dastan kimi z kitablarnda v yazlarnda rb xtti v rb dili ildirlr 123 . A. Bakxanovun 1847-ci ild vIat etdiyini nzr alaraq dey bilrik ki, XIX srin I yarsna qdr Azrbaycandak rblrin n azndan bir qismi z dillrini qoruyub saxlaya bilmidilr. Albanlarn rblmsi Iikri is isabtlidir. Bel ki, X sr coraIiyanas l-stxrinin Arranda halinin rb v Iars dillrind dandn, sadc Brd traInda arran, yni alban dilind danldn 124 bildirdiyin yuxarda qeyd etmidik. Demli X srd rb dili arran dilini mhm drcd sxdraraq z yaylma arealn genilndir bilmidi. rb v alban mnli, lakin rbdilli halinin trklmsi is uzun srlr boyu davam etmidi. Orta sr rbdilli mlliIlri bzn qohum dillri v milltlri ayrd ed bilmdiklri n bu bard myyn xtalara yol ver bilirdilr. Msln IX sr tarixilrindn l-Blazuri raid xliIlrdn Osmann () hakimiyyti dvrnd (644-656) Azrbaycana yr etmi Slman ibn Rbi l-Bahilinin Savalan (rdbil) v Balasacan (Muan) krdlri il hdnam baladn v onlar slama dvt etdiyini yazr 125 . Krdlrin tarixn Muan v rdbil traInda deyil, daha ox Azrbaycann qrb rayonlarnda mskunladn nzr alaraq dey bilrik ki, l-Blazurinin haqqnda bhs etdiyi xalq tallar idi. rlid Dveyn hr haqqnda mlumat verrkn krd qbillrinin daha ox Arrann qrbind mskunlad bard traIl mlumat vercyik. Q. Qeybullayev krdlrin Azrbaycan torpaqlarnda mskunlamaa baladqlar tarixin myynldirilmsinin tin olduunu yazmaqla yana bunu tqribn XIX srin birinci yarsnda ba verdiyini qeyd etmkddir 126 . Lakin X sr tarixisi l-Msudinin verdiyi mlumat bu prosesin rb qbillrinin k il paralel baladn sylmy sas verir. l-Msudi, bn adluy adl xsin bal altndak krdlrin Azrbaycanda mskunladn yazr 127 .
122 BNYADOV, hmin sr, s. 170-171. 123 BAKIXANOV, hmin sr, s. 24-25. 124 SXXR, Msalik, s. 69. 125 BLAZUR, Ftuhl-Bldan, s. 286, 455. | `-` _' '=-`-' '= ... `-- '=-`-' ` | 126 QEYBULLAYEV, hmin sr, s. 71; hminin bax: Qiyasddin QEYBULLAYEV, Ob ranskix Toponimax Azerbaydjana, AzSSR EA Xbrlri. Nr. 2, Bak 1979, ss. 91-99. 127 MSUD, Mrucz-Zhb, C. II, s. 36. | '=,- `- ` - - - ` ... ,,''- -'- -' '- | slam sivilizasiyasnn ayrlmaz bir paras olan Azrbaycan mdniyyti mxtliI etnik mny sahib mmtaz insanlar trIindn tmli qoyulmu v ucaldlmdr. Bzi qonu dvltlrdn Irqli olaraq Iaizm v ovinizmin Azrbaycanda he vaxt hakim ideologiyaya evrilmmsi Azrbaycan mdniyytinin znginliyindn irli glir. tb ken uzun srlr Azrbaycan trkcsini bu mdniyytin mtrk dilin evirmidir. Bellikl Azrbaycan haradr sualna Azrbaycan trkcsinin, son yz illik zaman dilimi d daxil olmaqla, danld hr yer Azrbaycandr cavabn ver bilrik.