You are on page 1of 25

1 .

Azrbaycann Tarixi Corafiyas v Etnogenezi Haqqnda



Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi haqqnda bioqraIik mlumat vercyimiz xslrin adlar sln
mnsub olduqlar Azrbaycan hrlrin gr sralanacaqdr. Bu sbbdn hesab edirik ki,
Azrbaycann tarixi coraIiyas mvzusu burada aktuallq qazanmdr. Bel ki, Azrbaycann
grkmli tarixi xsiyytlrinin hyat v yaradcln aradrarkn bu gn artq Azrbaycann
srhdlri daxilind olmayan torpaqlarda yetimi onlarla, yzlrl xsiyyt rast glirik. Sz
gedn mvzunu aradrm bir ox tdqiqatmz TiIlisi, Drbndi, Dveyni kimi
nisblrl mhur olmu grkmli azrbaycanllarn zrindn skutla kemidirlr. Bu nn
llxsus sovet dvrnd aparlm elmi aradrmalara aiddir. Unutmamaq lazmdr ki, bu gn
zrind Ermnistan respublikasnn mvcud olduu torpaqlar tarixi Azrbaycan razilridir.
Grcstann cnubi-rqi, Dastanda is Drbnd vilayti d yen Azrbaycann tarixi
torpaqlardr. Biz bunu sadc siyasi tarix istinad edrk, yni cdadmzn bir vaxtlar hrbi
yolla l keirrk idar etdiyi torpaqlara iddia etdiyimiz n deyil tarixi mnblrdki konkret
Iaktlara saslanaraq deyirik.
Qeyd etmk lazmdr ki, mumiyytl Azrbaycan tarixiliyind tarixi coraIiya v etnogenez
problemi n ox spekulyasiyaya mruz qalan mvzulardr. Bunun n byk sbbkar da hesab
edirik ki, z mvqelrini dvrn siyasi atmosIerin v zmannin tlbin gr kklyn
tarixilrimizdir. Halbuki tarixi z elmi mlahizlrini tarixi Iaktlarn obyektiv analizinin
nticlrin gr myynldirmlidir. Azrbaycan tarixiliyinin, elc d digr elm
sahlrinin, n byk problemlrindn biri d ehkamlqdr. Mmlktimizdki qocaman bir
dili alim bir tarixi alimin Azrbaycan dilinin tkkl il bal Iikirlrini xolamad n
tnqid etmi v tnqid bu szlrl balamd: ...Kemid (SSR dvrn nzrd tutur-E.N)
dvlt aparatnda ideoloji ilr baxan olurdu v mtlq xalqn taleykl msllri nzart altn-
da saxlanlrd. Amma indi ne cildlik rsmi akademik tarixin mlliIi bu cr yazr, he kim d
dinib-danmr.... Bu sad desk dhtdir, lakin bu szlr bir alimin qlmindn xd n
deyirm ki, Ilaktdir. Cnab proIessor v onun timsalndaklar baa dmlidirlr ki, elmi
tdiqaqat hr hans bir ideologiyann nzartind olmamaldr. Olsa bu elm yox ehkamlq olar.
Elm o zaman trqqi edir ki, alimlr hipotez qurub dlillrl onu saslandrmaa alrlar, bunun
yanl olduunu dnnlr is ks arqumentlrl x edib hmin Iikri rtmy chd edirlr.
Yuxardan siIaril elm olmur, olanda da hmin Iiloloqun dediyi kimi kemid qalr,
rqabt davam gtir bilmyib darmadan olub gedir.
Hesab edirik ki, mvzuya Azrbaycan sznn etimoloji izah il giri etmk yerin dckdir.
Dqiq sbbini myynldirmk tindir, amma ndn trs lkmizd nr olunan tarix
drsliklrind v tdqiqat srlrind tarixilrimiz mmlktimizin adnn etimoloji izahn
Atropatena v bunun trm klmlriyl izah etmy alrlar. Bu gn ali mktblrd
Azrbaycan tarixi Inni zr drslik kimi istiIad ediln kitabn 16-18-ci shiIlrind
Andirpatianu, Andarpataian, Aturpatakan, Atrpatakan, Adirpatyan, Adrpatyan v s. bnzr
Iormalarda yazlan terminlr oxucunun zehnind istr-istmz aqnlq, mmma meydana
gtirir. Bu mmma daha sonra bhy v inamszla da evril bilir. Atropatena Atropata
mxsus olan yer, Atropat sz is atr (od, at) v pat (ba) kimi izah olunur. Mn
burada mlliI v sr ad qeyd etmk istmirm, amma maraqlananlar mvzu il bal
kitablarn byk ksriyytind eyni mlahizy rast gl bilrlr. Azrbaycan klmsinin izah
asan ikn tarixilrimizin, rus rqnas v tarixilrinin tsirindn xa bilmyrk, zlrini bel
tin salmalarn anlamaq olmur. V. Bartold yazrd ki, skndrdn sonra irsi mlk olaraq
Atropatn srncamna onun kemid sahib olduu vilaytin bir hisssi verilmidi. Belc z
adn Atropatdan gtrm Kiik Midiyan, yunanlar Atropatena, ermnilr Atrpatakan
adlandrm v buradan Azrbaycan yaranmdr. Bu szn baqa bir mnasn axtarmaq n
he bir sas yoxdur. O cmldn QaIqaz v ran Azrbaycannn qdim atprstlik v Zrdt
dini il laqsi olmas bard he bir tarixi mlumat yoxdur
1
. Grndy kimi mhtrm
akademik bu szn baqa bir mnasn axtarmaq n he bir sas yoxdur demkl sadc
elmd yolverilmz olan ehkamla getmmidir. O, bunu etmkl hm d Azrbaycan adnn
Makedoniyal sgndrdn o trI slinin v kknn olmadn isbat etmy alm, htta bu
adn yaranmasnda ermnicdki Atrpatakann da mstsna rolunu vurulamd. Halbuki
irlid grcyimiz kimi Azrbaycan adnn tarixi n az Nuh () tuIan qdr qdimdir.
Mlum olduu kimi Nuh tuIan bard n qdim dastan olan Qlqame dastannda da mlumata
rast glinir. TssI douran xsus budur ki, tarixilrimiz (o cmldn coraIiyanaslarmz,
mdniyytnaslarmz v digrlri) rus akademikin bu tvsiysin ciddi kild ml
etmidilr. Azrabad szn Atropat Iormasna salb yunanladrmaq, htta ermnildirmk
ny lazmdr? Azrbaycan sz klmnin birlmsindn yedana glmkddir, azr,
bad v ya abad v gan. ndi bu szlrin ayr ayrlqda hans mnalar iIad etdiyin baxaq.
Azr mlum olduu kimi phlvi dilind od, at mnasn iIad edir. Bundan baqa azr
| ' | v ya azar | ' | qdim sryani tqvimind ilin 6-c v masir ran tqvimind is 9-cu aya
veriln addr. slam dini dbiyyatnda brahim () peymbrin atas kimi tannan Azr il
Azrbaycan szndki Azri qardrmamaq lazmdr. nki vvla yazllar Irqilidir,
birincisi azr | ' | , ikincisi is ar | ' | kimi yazlr. Sonra, brahim () peymbrin
atasnn ad olan Azr yhudi dini dbiyyatnda slind Athar v | / | Terah kimi
qeyd olunur. Bu da ibranicdn trcmlr vaxt rbclrk Azr Iormasna dmdr.

1
Vasiliy BARTOLD, Soineniya, C. II/1, s. 776, Moskva 1963.
Azrbad | '-' | v ya Azrabad | '-' | klmlri is mcusilrin (zrdtilrin) ali din
xadimlrin veriln ad idi. Mirxond (1433-1498) z srind Azrbad Mahrspnd adl bir xs
haqqnda sz aaraq onun azrbaycanl Zrdtn
2
30-cu nsldn nvsi olduunu, Sasani
ahlarndan II apurun (309-379) hakimiyyti dvrnd yaadn qeyd etmidir
3
. Azrbad
Mahrspnd mhv olmu Avestan toplayb tkmilldirmy alm xs kimi tannmd
4
.
bu Reyhan l-Biruni is z srind Babil mbidi olan baqa bir Azrbad haqqnda mlumat
vermkddir
5
. Mhmmdli Trbiyt d l-Biruniy istinadn srind bu xs haqqnda traIl
mlumat verir
6
. Buradan bel ntic xarmaq olar ki, Azrbad v ya Azrabad dini titulu
dayan xslr n az Zrdtdn (e.. 628-551) etibarn mvcud olmudurlar. Htta ehtimal ki,
bu titulu dayan din xadimlri hl Zrdtdn vvl d Ialiyyt gstrmidilr. Azrbaycan
adn aqlayarkn Azr sznn phlvi dilind od, at mnasn iIad etdiyini bildirn
Yaqut l-Hmvi, Azrbadn Nuh (vIat e.. 2892) peymbrin ktkcsi olduunu yazr
7
. IX-
X srlrd yaam coraIiyanas alim bn Fqih d Nuh () peymbrin nvsi l-svdin
nvsinin adnn Azrbad olduunu yazr
8
. Yaqut l-Hmvi il bn Fqihin verdiyi bu
mlumatn doru olma ehtimal bykdr. Bel ki, od zrdtilikdn vvl d bir sra paqan
dinlrd ehtiramla yanalan, bzn is ibadt ediln bir obyekt olmudur. Htta smavi dinlrd
d buna misal ola bilck hadislr var. Musa peymbrin () gecnin qaranlnda yanan
odu grrk ona yaxnlamas v orada Allahla danmas bard hm yhudi
9
, hm d slam dini
mnblrind
10
mlumat verilir. Mhmmdli Trbiyt tarixi mnblr istinad edrk
azrbaycanl Zrdtn ibrani qvmn mnsub peymbrlrdn lyasn () shabndan
olduunu bildirmidir
11
. Btn bunlara istinadn Azrbad v ya Azrabad adlanan zrdti
din xadimlrinin hl ox qdim zamanlardan bri mvcud olduqlarn syly bilrik. Htta
slam dininin yaranmasndan ox sonra, Abbasilr dvrnd d bu titulu dayan zrdti din
xadimlri mvcud olmudular
12
.

2
l-Msudi Zrdtn azrbaycanl olduunu qeyd etmidir. Bax: Mrucz-Zhb, C. I, s. 153. | - -- -
--,- . .. '=,- . - | . Bir ox masir tdqiqat da Zrdtn azrbaycanl olduunu bildirmidir. Bu bard traIl
mlumat n bax: Abdulla FAZL, Atropatena er.v. IV-er. VII sri, s. 166, Bak 1992.
3
Hamidddin Muhmmd ibn Xondah MRXOND, History of the Early Kings of Persia, (Trc. D. Shea), s. 279-
280, London 1832.
4
FAZL, hmin sr, s. 166.
5
bu Reyhan Muhmmd ibn hmd l-BRUN l-Xarzmi, Asarl-Baqiy nil-Qrunil-Xaliy, s. 216, Leipzig
1878.
6
Danimndan, s. 153.
7
YAQUT l-HMV, Mucml-Bldan, C. I, s. 81. | `-' ,'= ,- - '- - ,-` - , - '-'- '--- '=,- ....
,,'+-''- '-' - .- ., |
8
hmd ibn Muhmmd BN FQH l-Hmdani, Kitab'l-Bldan, (Nr. M. De Goeje), s. 284, Leiden 1885.
9
Bax: Tvrat, Xruc, III/1-13.
10
Bax: Qurani-Krim, Taha sursi, 10-cu ay v sonras.
11
Danimndan, s. 152.
12
Bax: bl-Hsn li l-MSUD, Tnbih vl-raf, s. 30, Beyrut 1981. Hminin bax: Berthold SPULER,
Vierter Band Iranistik Zweiter Abschnitt Literatur, s. 44, Leiden 1968.
Gan v ya qan is yer, lk, mmlkt mnasn iIad edir. Sonu gan, qanla bitn bir
sra yaay mntqsinin adn kmk olar. Msln Beylqan, Mrdkan
13
, Nmngan
14
,
Uruzqan
15
, ebergan
16
v s. Belc zrdti mbdinin (v ya din xadimlrinin) lksi mnasn
iIad edn Azrbadgan | '''-' | v ya Azrabadgan | '-' '' | klmsi meydana xmdr.
Mlum olduu kimi Azrabadgan sz phlvi dilind hminin zrdti mbdi, atkd
mnasn iIad edir
17
. Azrbadgann Azrbaycana evrilmsi is rb dilind g ssinin
mvcud olmamas il laqlidir. Bu sbbdn orta sr rbdilli tarixi mnblrd Azrbadgan
| '''-' | sz Azrbadcan | '='-' | , daha sonra is Azrbaycan | '=,-' | kimi yazlmd.
Azrbaycann tarixi coraIiyas mslsin gldikd is lknin cnub, rq v qrbinin haradan
balamas dqiq mlum olsa da imal istiqamtind harada bitmsi il bal bzi problemlr
mvcuddur. Tarixn Azrbaycan adlanan mmlkt aid torpaqlarn imalda Araz ay v
Muan dz il sona atmas, Araz aynn imalnda qalan lknin is Albaniya v ya rbdilli
mnblrd qeyd edildiyi kimi Arran adlanmas bzilrind yanl qnatin hasil olmasna sbb
olmudur. Daha dqiq desk ermni tarixilri Arrann, yni bu gn zrind Azrbaycan
respublikasnn mvcud olduu torpaqlarn, slind Azrbaycann tarixi coraIiyasna daxil
olmadn iddia etmidirlr. Gya Albaniya torpaqlar ox yaxn kemidn, XX srin ilk
rbndn etibarn Azrbaycan adlanmaa balamd. P. M. Muradyann trtibat il 1991-ci ild
rvanda nr olunmu K Osveeniyu Problem storii i Kultur Kavkazskoy Albanii i
Vostonx Provntsiy Armenii adl kitabdak mqallrl tan olanda vvl heyrt etmmk,
sonra is ibrtl dnmmk mmkn olmur. llxsus Preyemstvennost FalsiIikatsii
balql mqald akad. Ziya Bnyadovun tezislrinin haqsz v msndsiz tnqid chd
edilmsi bir ermni n tarixi olman n qdr ar v tin olduunu aq-akar kild
biruz verir. lbtt bu dnyadan kb getmi insann ardnca ox ey sylmk olar, nec olsa
cavab ver bilmyck. Lakin bir eyi unutmamaq lazmdr ki, Iaktlar lmrlr. Hl 1907-ci
ild Emidzin sinodu prokuroru A. Frenkel yazrd: Tamahkarlq, Iitn-Isad, xainlik,
satqnlq, quyruq bulama bu tayIann (ermnilrin) balca milli xsusiyytlrindndir.... Zira
hr ermnisi qrur duyaca bir vtn sahib deyil....O, sadc artq 1300 ildn bri z xalqnn
kl v hamnn niIrt etdiyi bir parazit olduu dncsin sahibdir
18
. Frenkelin yazdqlar
ermni tarixilrind zn daha aq biruz verir. nki sravi ermnilrdn Irqli olaraq onlar
z tarixlrinin srlr boyu davam etmi kllik, zilmilik, istismar nticsind meydana glmi

13
Gan v ya qan sonluu bzn kan Iormasna d bilir.
14
Namngan-zbkistann Frqan vilaytind hrdir.
15
Uruzqan-Iqanstann eyni adl vilaytind hrdir.
16
ebergan v ya aburgan-Iqanstann imalnda hrdir.
17
YAQUT l-HMV, Mucml-Bldan, C. I, s. 81. Hminin bax: Mehmet KANAR, Byk Farsa-Trke
Szlk, s. 18, stanbul 1993.
18
Tahir MOBLOLU, Armeniya. Armyane, Armyanstvo, s. 3, Bak 2004.
aalq, natamamlq kompleksindn ibart olduunu ox daha yax bilirlr. Bu onlarn
salnamilrinin, elc d masir tarixilrini saxta v yalan tarix uydurmalarna sbb
olmudur. Belc zlrini tslli, gnclri v yeniyetmlri is vtnprvrlik ruhunda trbiy
etmi olacaqdlar. Lakin gzlnildiyi kimi olmam, ox az istisna il btn bir millt qonulara
qar pataloji niIrt ruhunda, bir paronoyak kimi yetimidir. XVII sr ermni salnamisi Arakel
Davrijetsi (Tbrizli Arakel) znn Tarix Kitabnda Diyarbkird (Arakel gr
Tiqranakertd) mslmanlarn Nikolayos adl azyal ermni il vvl uaqbazla tbbs
etmlri, sonra is onu pulla l alaraq slam dinini qbul etmy mcbur etmlri, Nikolayosun
bunu qti rdd etmsindn sonra onun smklrini sndrmalar, uan xaprstlikdn
dnmyrk ikncdn zvq almas, Nikolayosun iknc altnda can vermsi, hmin gec onun
meyidinin olduu yer sann z nurunu samas
19
kimi Sindibadvari nal uydurmas n qdr
anlalandrsa masir ermni tarixilrinin baqalarn tarixi saxtaladrmaqla ittiham etmlri d
bir o qdr anlalandr. Hmin Arakelin tarix kitabnda yazldna gr Xaatur adl, hr gn
kilsy gedn, dindar, zabkelrin lm il lmyi dilyn Diraybkirli baqa bir ermni bir
gn mscidin hytin girib llrini yuduu n bir mslman trIindn oradan qovulur.
vzind Xaatur hmin mslman, onun bandak yal rngli (!) mmamni v Muhmmd
() peymbri syr. Onu tutub vvl, mItinin, sonra qazinin, sonra paann yanna aparrlar.
Bu adamlarn hams onu dil tutub slam qbul etmsini, vzind var-dvlt, ali mnsb,
hrin n gzl qz il evlndirilmyi vd edirlr (n qiymtli ermniymi!). Lakin Xaatur bu
vziIli xslrin yannda da slam, Muhmmd () peymbri thqir etmy davam edir v
tlb edir ki, onu Nsimi kimi
20
, drisini soyaraq ldrsnlr. N is, salnami Arakel gr
Xaaturu bu arzusuna atdrrlar
21
. Dz Arakelin bu mazoxist txyylln heyran olmamaq
mmkn deyil. Lakin Arakel unudubmu ki, mslmanlar mscidin hltindn ninki ermnilri,
he itlri v piiklri bel qovmurlar. Bax ermni tarixiliyinin kemii budur. ndisindn is
danmaa bel dymz. Saxta zabkelik nallar il vtnprvrlik alamaa almaq
chdlri paronoyak v cani ruhlu nsillrin yetimsi zrurtini meydana xarmdr.
Ermnilrdn Irqli olaraq azrbaycanllarn tarixi saxtaladrmaa v ya tarix uydurmaa
ehtiyaclar yoxdur. Xsusil d gr msl ermnilrl laqlidirs. Ax ermnilr srlr boyu
bizim babalarmzn cizydynlri, onlarn nnlri v babalar bizim cdadmzn knizi v
nkri olduu halda biz hans sbbdn tr tarix uydurmalyq v ya Iaktlar saxtaladrmaa
chd etmliyik? anl cdadmz tarix boyu qazand uurlar imannn, ryinin v bilyinin
gcn borcludur. nki tarixlrini z qanlar il yazmaq csartin sahib olmudular. Bu

19
Arakel DAVRJETS, Kniqa storii, (Nr. L. Xanlaryan), s. 405-407, Moskva 1978.
20
Nsiminin drisi soyularaq edam edilmsi yalannn haradan meydana xd deysn aydn olur.
21
DAVRJETS, hmin sr, s. 408-412.
sbbdn d tarix uydurmaa v saxtaladrmaa bizim deyil, kemilrind yn bilcklri bir
shiI bel olmayanlarn ehtiyac var.
Maraql burasdr ki, bu id, yni tarixi saxtaladrarkn baqasn saxtakarlqla ittiham
etmkd, ermni tarixilri yalnz deyillr. Avropal v rus rqnaslarla iranl tarixilr bu id
ermnilrin balca kmkilridirlr. Burada bunun iki nmunsini verrk Arrann tarixi
coraIiyas mvzusuna kecyik. msddin Muhmmd Dmqinin Nuxbtd-Dhr Ii
caibl-Brr vl-Bhr adl kosmoqraIiya v coraIiyaya dair kitab 1923-c ild Leipzigd
M. Fraehnin Iranszca rhi il nr olunmudur. Bu nrdki bzi rhlri olduu kimi oxucunun
diqqtin atdrrq: Arran-district de lArmnie (Ermnistanda rayondur); hr-ville de
lArmnie (Ermnistanda hrdir); Brd-en Armnie; Beylqan-en Armnie; Xoy-ville de
lArmnie; mkur-ville dArmnie; ki-ville dArmnie; Gnc (l-Knz) peuplade
Armenienne
22
(halisi ermnidir). Dnmk olard ki, M. Fraehnin bunu el msddin
Dmqinin znn rmniyy haqqnda mlumat verrkn drd rmniyydn bhs etmsin,
Arran, mkir, Gnc kimi hrlri ikinci v nc rmniyyy aid etmsin istinadn
etmidir. Msl burasndadr ki, msddin Dmqi z srind ikinci rmniyy Crzan
(Grcstan-E.N) adlanr......TiIlis onun bldlrindndir v o Kr ay yaxnlndadr | ,-,-
= _ --- ,-'`' ..... ' +- '--'= _ ,'-- `-' - '+, | yazd halda M. Fraehnin TiIlis
haqqnda z rhind bel yazr TiIlis-Grcstanda, Kr ay zrind hrdir ,'-- | ville de
Gorgie sur le Kourr|. Demli M. Fraehnin Azrbaycann vilayt v hrlrini rmniyy
razisi kimi gstrrkn msddin Dmqinin verdiyi mlumatlara deyil, znn msndsiz,
qrzli arzu v istklrin saslanmd. Yoxsa o, TiIlis v Grcstann da rmyiyyy mnsub
olduunu qeyd etmliydi. Halbuki bel etmyib. Buna bnzr mqamlara mstriqlrin
srlrind tez-tez rast glinir. Msln, ertmni salnami UrIal Matveyin (Matthieu dEdesse)
Xronologiyasn 1858-ci ild Parisd nr etmi Iransz Edouard Dulaurier kitabn indeksind
Ani v Dveyn hrlrini Byk Ermnistana txsis etmkl etmkl kiIaytlnmmi,
mkir, ki v abrann da rqi Ermnistann (?!) hrlri olduunu qeyd etmidir
23
. Nair ii
daha da irlildrk kitabn indeksind Azrbaycan haqqnda bel yazmdr: |Aderbadagan
(Azerbedjan), province de lArmenie orientale|, yni Azrbaycan-rqi Ermnistanda
vilaytdir. Mnc rh ehtiyac yoxdur. Masir dvrd ermnilrin Byk Ermnistan
xlyasna qaplmalarnn, btn qonularnn torpaqlarna iddia etm csart v crtin nec
sahib olduqlarnn sbbi aydn olur.

22
Bax: msddin bu Abdullah Muhmmd l-nsari d-DMQ, Nuxbtd-Dhr fi caibl-Brr vl-Bhr,
(Nr. A. Mehren), s. XIII-LXXXVI, Leipzig 1923.
23
Bax: MATTHEU DEDESSE, Chronique, (Nr. E. Dulaurier), s. 512, 514, 540, 543, Paris 1858.
Bzi tarixi mnblrd drd rmniyydn bhs edilmsinin sbblri haqqnda aada geni
mlumat vercyik. Bundan vvl is Enaytullah Reza adl iranl tarixinin Azrbaycan v
Arran adl sri haqqnda danmaq istrdim. Bu kitab Q. Asatryan trIindn ruscaya trcm
olunaraq 1993-c ild rvanda nr olunmudur. srin orjinaln, yni Iarscasn ld etmk
tssI ki, mmkn olmad. Trcmi sr Legenda o Dvux Azerbaydjanax balql bir
nsz d yazmdr. Bu nszdn bir cmlni iqtibas edib onun elmi sviyysini diqqt
atdrmaq istyirm: etnik baxmdan trk olan QaIqaz azrbaycanllarndan Irqli olaraq
imali rann trkdilli mskunlar-saI qanl iranllardr
24
. E. Reza is antik yunan
salnamilrindn sonra bn Xordadbeh, bn Hvql, stxri, bl-Fida kimi orta sr rbdilli
mlliIlr, daha sonra is A. Yanovski, V. Dorn, V. Bartold kimi masir mlliIlrin srlrin
istinadn znn Araz aynn imal il cnubundak torpaqlar he bir zaman eyni lknin
razisi olmamdr Iikrin haqq qazandrmaa almdr.
ndi is drd rmniyy mslsin qaydaq v Arrann (QaIqaz Albaniyasnn) tarixi
coraIiyasna nzr salaq. Drd rmniyy haqqnda z srind mlumat vern yegan mlliI
msddin Dmqi deyil. hmd l-Blazuri, bn Xordadbeh kimi mlliIlr d srind drd
rmyy haqqnda mlumat verir. Onlar da msddin Dmqi kimi imat, Qaliqla
(rzurum), xlat, rci drdnc, BsIurrcan (Naxvan), Sirac, Brvnd, Tyr nc,
Crzan (Grcstan) ikinci, Sbscan v Arran birinci rmniyyy aiddir
25
dey qeyd edirlr.
Bzi orta sr rbdilli mlliIlrin ad kiln lklri rmniyy ad altnda tsniI etmlrinin
sas sbbi hl Sasanilr dvrnd sas qoyulan, mvilr, Abbasilr v Byk Slcuqlu
sultanlar trIindn davam etdiriln Bizans leyhin kils siyastidir.
Mslnin btn tIrrat il aydnlamas n xeyli kemi, xristianln yaranma tarixin
qsaca nzr salmal olacaq. Mlum olduu kimi ilk isvilr sr yaxn mddt rzind
btprst romallarn tzyiq, zlm v ignclrin mruz qalmdlar, z dini etiqadlarn
aqlaya bilmir, ibadtlrini gizli edir, dinlrini srbst yaaya bilmirdilr. Bu dvrd xristianlq
btprst cmiyytlrd v gizli kild yayld n khn inamlar zn uyunladra
bilmir, tam ksin, gizli d olsa yaaya bilmk n, z khn etiqadlara uyunlamaa
alrd. Xristianl qbul edn hr hans bir romal v ya yunan khn dini etiqadn tam trk
etmyrk iman edirdi, kils is buna ciddi etiraz ed bilmirdi, nki ziI v tzyiq altnda idi.
Mvcudluunu qoruya bilmk n trIdar ktlsin ehtiyac var idi. Dini mtnlr mxtliI
dillr, o cmldn yunan dilin trcm olunmudu. Bu trcmlr nzart ed bilck bir
mrkz mvcud deyildi, saI rkdn ayra bilmk n hr hans bir etalon dini mtn d yox

24
- , "-
'', . Bax: Enaytullah REZA, Azerbaydjan i Arran, (Trc. Q.
Asatryan), s. 8, rvan 1993.
25
Bax: Ftuhl-Bldan, C. II, s. 204.
idi. Mlum olduu kimi sa () sadc 2,5 il peymbrlik ed bilmidi. Xristianlq ilahi
mndn uzaqlam, qdim Roma v yunan btprstliyinin tsiri altnda Iormalam yeni bir
din evrilmidi. Msln qdim dvrlrd politeist yunanlarn etiqadna gr ba tanr Zevsin
arvad v olu var idi. Bu paqan etiqad masir xristianlaqdak ata tanr, oul tanr, tanr doan
bakir (yni Mrym) kimi dini inanclarn meydana xmasnda mhm rol oynamd. Roma
imperatoru Konstantin xristianl qbul edndn sonra 313-c ild Milan hrind xristianln
srbst din olduunu elan etmidi. Xristianln gizlilik dvrnn sona atmas il bir ox
problemlr d z xd. Mlum oldu ki, bir ox mqdds yaz mtnlri var v insanlar da bu
mtnlr sasn Iormalam mxtliI etiqadlara inanrlar. Etiqaddak bu ixtilaIlar ksr hallarda
xristian teoloqlarn bir-birlrini tkIir, yni kaIirlikd ittiham etmlri il nticlnirdi. Bel
ixtilaIl Iikirlrdn birinin mlliIi d sgndriyyli teoloq Arius idi. Xristianlar sann ()
hm ilahi hm d bri xsusiyytlr sahib olduununu iddia edirdilr. Yni onlara gr sa
() hm insan idi hm d tanr. Arius is sann sadc insan olduunu, Klam olduqdan, yni
Tanrnn (Ata Tanrnn) ltIn mzhr olandan sonra tanrlq xsusiyytin brndyn iddia
etmidi. Yni onun tanrl mstqil deyil Ata Tanrdan asl bir tanrlq idi. Bu iddia xristianlar
arasnda ciddi ixtilaIa sbb olmudu
26
. Btn bu ixtilaIlara son qoymaq v dini mtnlrin
hansnn kanonik (hqiqi) hansnn is apokriI (saxta) olduunu myynldirmk n Roma
imperatorlarnn ciddi mdaxillri il mayt olunan bir ox kils qurultay toplanmd. Bu
qurultaylarda alnan qrarlar problemi hll etmmi ksin, drinldirmidi. Xristian kilssinin
bir ne yer blnmsi, rq xristianl anlaynn ortaya xmas il nticlnn 451-ci ild
keirilmi Xalkedon
27
qurultaynda, bel demk mmkndrs, kilslr arasndak krplr
yandrld. MonoIizit v dioIizit adlanan etiqadi xristian mzhblri rsmn brqrar oldu. sann
hm ilahi, hm d bri xsusiyytlr sahib olduuna inanan dioIizitlr rqi Roma
imperatorlarnn dstyin arxalanaraq sann () sadc ilahi xsusiyytlr sahib olduuna
inanan monoIizitlr qar srlr boyu davam edn dzmszlk nmayi etdirmidilr
28
. rq
xristianlar, hans ki, bura Misir, Suriya, rmniyy daxil idi
29
, bzn qtliamlarla mayt
olunan bu ar tzyiqlr sbbi il Bizans imperiyasna niIrt etmy balamdlar
30
.
Rsmi mvqeyin gr ermni kilssi zn Faddey (Thaddeus), VarIolomey (Bartholomew) v
Foma (Thomas) kimi hvari v ya hvari agirdlri il laqlndirrk qriqoryan deyil, apostolik,

26
USPENSKY, storiya Vizantiyskoy mperii, VI-IX vv., s. 210.
27
Xalkedon-indiki stanbulun Kadky smti.
28
Abdurrahman KK, Gregoryen Ermeni Kilsesinin Olumas ve Konsil Kararlar Karsndak Tutumu,
AFD, C. XXXV, Ankara 1953, ss. 117-154.
29
USPENSKY, hmin sr., s. 182-183.
30
KK, hmin mqal.
yni sann () hvarilri trIindn tmli qoyulmu kils hesab etmkddir
31
. Bu digr
xristian kilslri qarsnda z stnlyn sbuta yetirmk istyindn irli glir. Halbuki
xristianln ermnilr arasnda IV srdn etibarn yayld mlumdur
32
.
slamn meydana xmasndan qsa mddt sonra sasn rq xristianlarnn yaadqlar blglr
xilaItin trkibind daxil edilmidi. Bizansla daimi mharib vziyytind olan xilaIt pravoslav-
dioIizit Bizans xristianlna qar monoIizit rq xristianln dstklmidi. MonoIizitliyin
btn xilaIt razisindki xristianlar arasnda yaylmas xilaItin mnaIeyin uyun idi. Bununla
Bizans xilaIt torpaqlarnda yaayan xristianlar arasndak trIdar ktlsini itirmi olacaqd.
Mslman idarilr is, cnubi QaIqaz da daxil olmaqla, z razilrindki monoIizit xristianlar
daha rahat idar ed bilckdilr. Bu sbbdn d mvilrdn etibarn btn mslman
hkmdarlar monoIizit-qriqoryan ermni kilssini dstklmi, cnubi QaIqaz v rqi
Anadoludak btn kilslrin qriqoryan ermni kilssin bal olaraq Ialiyyt gstrmsi
mcburiyytini brqrar etmidilr. Bu slind Sasanilrin kils siyastinin davam idi. Bizans
bada ermnilr olmaqla monoIizit rq xristianlarna qar amansz tdbirlr grmkdn
kinmmidi. Bizansn v pravoslav yunan kilssinin dzmszly qarsnda rq xristianlar
Sasani imperiyasnn simasnda zn snacaq tapmdlar
33
. Sasani ahlar da rq
xristianlarn daim zlrin n thlkli dmn hesab etdiklri Bizansa qar dstklmidilr.
XilaIt is bu siyasti davam etdirrkn daha ciddi v qtiyytli olmudu. Alban katolikosu
Nersesin Bizansa meyl edrk Xalkedon qurultaynn qbul etdiyi prinsiplri yaymaa chd
etmsini ermni katolikosu lya mvi hkmdar bdlmlik ibn Mrvana (685-705) mktubla
bildirmidi. bdlmlik ibn Mrvann gndrdiyi bir dst mslman sgrl Albaniyann
paytaxt Brdy gln lya alban katolikosu Nersesi v trIdarlarn mhakim edrkn
mxtliI iknclr vermidi. Sonra onu zncirldrk acndan lmy mhkum etmi, yazd
kitablarn is Trtr ayna atlmasn mr etmidi
34
. Qriqoryan ermni kilssinin pravoslav
grc kilssin qar da eyni trz davranlar tarixi mnblrdki qeydlrl z tsdiqini
tapmaqdadr. Ermni katolikosu Abraham Xalkedon kils qurultaynn qrarlarn qbul etdiyi
n grc patriarx Kronu lntlyrk grclrl he bir tmamsda olmamaq, n ibadtd, n
yemkd, n imkd, n dostluqda, n uaqlarn trbiysind, n onlarn xalarna ibadtd,
grclri z kilslrin buraxmamaq, onlarla qohum olmamaq, grclrl yhudilrl olduu
kimi sadc ticari tmasda olmaq bard qrarlar qbul etmidi
35
. Ermnilrin orta srlrd

31
Malachia ORMANIAN, The Church of Armenia, (Trc. M. Gregory), s. 3-5, London 1910.
32
KK, hmin mqal.
33
Bax: Nikolay ADONTS, Armeniya v Epoxu Yustiniana, s. 99-157, rvan 1971; Eduard DANELYAN, z storii
Armyano Vizantiyskix Otnoeniy, http://vizantarm.am.
34
Moisey KALANKATUKLU, Albaniya Tarixi, (Trc. Z. Bnyadov), s. 176-177, Bak 1993.
35
KALANKATUKLU, Albaniya Tarixi, s. 137-138.
grclr aid kilslri mnimsyrk onlar sxdrdqlar bilinn bir tarixi hqiqtdir
36
.
MonoIizit-qriqoryan ermni kilssinin Albaniya xristianlar zrind srlr boyu davam edn
tsiri albanlarn bir qisminin vvlc qriqoryanlamasna, sonra is ermnilmsin sbb
olmudur. vvlc xilaItin, sonra is mslman trk dvltlrinin idarsi altnda olan rqi
Anadolunun pravoslav yunan halisi qriqoryan ermni kilssinin nIuz dairsin daxil edilrk
zamanla qriqoryanlamaa v ermnilmy mruz qalmdlar. srlr boyu Bizans
hakimiyyti altnda olmu rqi Anadolunun pravoslav v yunan halisinin yoxa xmasn
baqa cr izah etmk mmkn deyil. O cmldn Grcstan razisind yaayan indiki ermnilr
d qriqoryanlam v ermnilmi alban v grclrin trmlridir. Ermnilr bir millt kimi
z varlqlarn qoruyub saxlaya bilmlrini vvlc xilaIt, sonra is Byk Slcuqlu
imperatorluu, Anadolu Slcuqlu dvlti kimi trk dvltlrinin davam etdirdiklri kils
siyastin borcludurlar. Orta sr ermni salnamilri bunun Irqind idilr v z srlrind
mslman v trk hkmdarlarn daim ehtiramla yad edirdilr. Ertmni salnami UrIal Matvey
(Matthieu dEdesse) Byk Slcuqlu sultan Mlikahn (1072-1092) qlbinin xristianlara qar
Iqt v xeyirxahlqla dolu olduunu, onun sann vladlar il ox yax rItar etdiyini, ermni
xalqna riIah, slh v xobxtlik gtirdiyini qeyd etmidi
37
. Ermni patriarx Vasiliy 1091-ci ild
Mlikahn hzuruna gedrk ondan ermni kilssinin, kei v rahiblrin vergilrdn azad
edilmsi bard xahi etmi, sultan Mlikah da onun bu xahiini qbul edrk ermni din
xadimlrinin, rahiblrin v mumiyytl ermni kilssinin btn vergilrdn azad edilmsi
bard Irman vermidi
38
. bhsiz ki, bu Irman myyn siyasi mqsdlrl verilmidi.
Xristian din xadimlri, ermnilr d daxil olmaqla, btn rq xristianlar zrind byk nIuza
malik idilr. Din xadimlrini vergidn azad etmkl Byk Slcuqlu sultan ermnilrin,
mumiyytl btn rq xristianlarnn Bizansa deyil, trklrin hakimiyytin meyl etmlrini
tmin etmidi.
Mlum olduu kimi rblr shra qvmdrlr. Dalq razilrd rblrin istr hrbi, istrs d
ictimai-siyasi tsiri dalq olmayan razilr nisbtn daha ziI olmudur. Bunu klasik dvr rb
tarixilr d qeyd edirlr. bn Xldun yazr: Dalarda, latmaz sldrm qayalqlarda yaayan
qbillr onlarn (rblrin-E.N) zrrindn v txribatndan qurtulmudurlar. nki rblr
sldrm dalarda yaayan qbillrin yanna drmanmazlar. Bunun mqqtin dzb zlrini
thlky atmazlar
39
. Bu sbbdn d slam dini dalq razilrd ya ziI ya da gec yaylmdr.
Mlum olduu kimi Arrann dalq hisssi, msln indiki Ermnistan respublikasnn razisi, o

36
Bu haqda daha traIl mlumat n bax: lya AVAVADZE, Ermni Alimlri v Fryad Edn Dalar, (Trc. V.
Quliyev), Bak 1995.
37
MATTHEU DEDESSE, Chronique, s. 201.
38
Yen orada.
39
BN XLDUN, Mqddim, C. I, s. 364.
cmldn Dalq Qaraba, adndan da mlum olduu kimi dalq razilrdir. Bu sbbdn d
slam Arrann dznlik hisssin nisbtn buralarda daha ziI yaylmd. rqi Anadolu v
cnubi QaIqaz xristianlarnn srlr boyu ermni-qriqoryan kilssinin tsiri altnda qalmasnn
Arrann dalq hisssind yaayan xristian albanlarn qriqoryanlamas v ermnilmsind
byk rolu olmudur. Mslman dvltlrin qriqoryan ermni kilssinin bu anti-Bizans
xidmtindn Iaydalanmalar XI-XII sr qdr davam etmidir. Bu srlrd Anadolu demk
olar ki, btnlkl trklrin lin kemi, bununla da Anadolunun trklmsi v slamlamas
prosesi balamd. Bizansn rqdki istr siyasi, istrs d ictimai-dini nIuzunun bu kild
aradan qalxmas rqi Anadolu v cnubi QaIqazda qriqoryan ermni kilssinin dstklnmsin
olan ehtiyac da aradan qaldrmd. Qriqoryan ermni kilssinin xidmtin artq ehtiyac
qalmamd. Bu daha sonrak srlrd istr cnubi, istrs d imali QaIqazda slamn yaylmas
n daha lverili rait yaratmd. Bununla yana qrbi Arranda, masir tbirl desk qrbi
Azrbaycan torpaqlarnda yaayan albanlarn mhm bir qismi artq qriqoryanlam v
ermnilmidi. Tarix boyu mslman dvltlr n, gr yuxarda haqqnda dandmz
siyasi zrurt bnzr hal meydana xmaybsa, zimmilrin, yni onlarn idarsi altnda olan
kitab hlinin hans mzhb qulluq etmlrinin he bir hmiyyti olmayb. nki hans
mzhbd olmasndan asl olmayaraq zimmi cizy dyicisi idi v eyni miqdarda cizy dyirdi.
Akad. Ziya Bnyadov z srind Azrbaycan halisinin Mslmanladrlmas v
Qriqoryanladrlmas bal altnda bu mvzuya geni yer vermidi
40
. Yuxarda sz gedn
Preyemstvennost FalsiIikatsii balq mqalsind . Mnatsakanyan v P. Sevak adl ermni
tarixilri alban kilssinin d eyniyl ermni kilssi kimi monoIizit olduunu, bu sbbdn d
alban kilssini monoIizitldirmk v qriqoryanladrmaq ehtiyacnn olmadn qeyd edrk
akad. Z. Bnyadovun xristian teologiyasndan ba xarmadn iddia etmidirlr. Mnc
baqalarn bu teoloji problemi drk etmmkl qnayanlar tanrnn olu, tanr doan bakir
kimi mIhumlar uydurub ortaya atanlar qnasalar daha yax olar. nki slind baa
xarlmayacaq bir ey yoxdur. Problem insan olan sada () deyil, biri iki, htta sonradan ,
insan is tanr kimi grn gzlrddir. Clalddin Rumi Msnvisindki Dastane an
padiahe-cuhud ke, nsraniyanra mi kot z bhre tssb (Tssbndn tr xaprstlri
ldrn yhudi padahn dastan) adl hekayd bu mslni bel trnnm edir.
--' _',= '-- --' ' QoIt ustad hvlira kandr
-,- ' '` ' - Zu birun r z visaq n er
,= --' - - -,- QoIt hvl zn du e mn kodam
'-- - - ' ,- , P to rm bekon rh tmam
--,- -,- ' '-- --' QoIt ustad n du e nist, ro
-'- _',= ,-- ,- hvli beqozar v Iznbn mo

40
Ziya BNYADOV, Azrbaycan VII-IX srlrd, s. 85-100, Bak 1989.
- -= - '-- , --' QoIt, Ey usta! mra tn mzn
- -, '-- --' QoIt usta zn du ykra dr ikn
- -- ---- -, , n yk beekst, hr du od z em
-= `,- ' ,= - Mrd hvl grdid z meyln v xm
41

Usta pgz dedi: Get otaqdan ni gtr gl. pgz agird getdi v ustaya iki var
hansn gtrim, yax baa sal dey sslndi. Usta da ona Orada iki yoxdur, pgzly
burax, ox el diqqtl baxan olma dedi. pgz: usta, mn tn etm dedi. Usta: el is
birini vur sndr dedi. pgz lrdn birini sndran kimi o biri d gzndn itdi. hvani
meyllr, qrz v qzb insann gzn p edr.
rq xristianlar, o cmldn albanlar mumiyytl monoIizit idilr, bu dorudur. Lakin Bizans
saraynn dstyi v yunan kilssinin tsiri il Arranda dioIizitliyin yaylmaa baladn, bzi
monoIizit alban din xadimlrinin bundan narahat olduqlarn Moisey Kalankatuklu z
salnamsind qeyd edir. O, yazr: Albaniya kils qurultaynn ermni katolikosu lyaya
mktubu. Ermni katolikosu lyaya Albaniyann kils qurultayndan ehtiram! Atalarmz sizin
atalarla birlikd z canlarnn xilas haqqnda dnrk bir mnsb bal idilr. Bizim lkmiz
son vaxtlaradk btn kainat zay edn murdar Xalkedon kIrndn knar idi. Uca Tanrnn
dzmn gr bu kIr hr trI yayld. ndi bizim hmi xeyirxah kei saydmz Nerses
canavara dnb sann urlu dindarlarn paralamaa balad....
42
. Nersesin aqibti haqqnda
yuxarda danmdq. Grndy kimi VII srin sonlarnda dioIizitlik albanlar arasnda zn
xeyli trIdar tapmd. Yoxsa monoIizit alban din xadimlri bu kIr hr trI yayld demy
ehtiyac duymazdlar.
Akad. Z. Bnyadovun qriqoryan kils xadimlri Arran dbi abidlrini mhv edrkn, vvlc
bu abidlri qrabara (qdim ermni dilin-E.N) evirirdilr
43
cmlsi . Mnatsakanyan v P.
Sevak adl iki ermni tarixisini mhkm tccblndirib!? Heyrtlnn ermni tarixilri
yazrlar: dbi abidlir mhv etmzdn vvl z dilin trcm etmk,-bax bu dnya tarixind
misli grlmmi hadisdir. Btn bu Ivqlad kIlrin mlliIi olan Bnyadov blk br
tarixind buna bnzr baqa bir nmun gstrsin!
44
. Bu cmllr 1991-ci ild yazlb. Akad. Z.
Bnyadov bu istyi yerin yetiribmi dey bilmrm. Amma bizi d bu iki ermni tarixisinin
heyrti tccblndirir. Mgr bu kilsnin he etmdiyi bir idir? Bu ki, kilsnin tarix boyu n
sevimli muliyytlrindn biri olmudur. Daha dorusu ermnilrin d sitayi etdiklri

41
Mvlana Clalddin RUM, Msnvi, C. I, 12-ci hekay, http://www.rira.ir
42
Albaniya Tarixi, s. 176.
43
Bax: BNYADOV, Azrbaycan VII-IX srlrd, s. 95.
44
MTRK, K Osveeniyu Problem storii i Kultur Kavkazskoy Albanii i Vostonx Provntsiy Armenii, (Nr.
P. Muradyan), s. 309, rvan 1991. | ! ,
, - ! ,
,
!|
xristianlq bunun zrind qurulub, vvlc zn srI edn kimi trcm etmk, sonra da
orjinal mhv etmk. Nmunsini d gstrk. Msln mlum olduu kimi, ermnilr d daxil
olmaqla, dnya xristianlar bel etiqad edirlr ki, indi mvcud olan ncil sann (), baqa
szl, onlarn tsvvrn gr Tanrnn szdr. Mlum olduu kimi bu gn mvcud olan n
qdim ncil nsxsi XI sr aiddir v yunan dilinddir. XI sr aid olan, yni sann ()
tvlldndn min il sonra qlm alnm hmin bu lyazma nsxnin III sr aid olan yunanca
baqa bir nsxdn krldy deyilir v III sr aid olan bu yunanca lyazma is bu gn artq
mvcud deyil
45
. sa () is mr boyu Flstindn knara xmam, ibrani v arami
dillrindn baqa he bir dil bilmyn bir yhudi idi. Ona ilahi mnli bir kitab vhy edilmidi.
Lakin bu tbii ki, yunan dilind ola bilmzdi. nki dediyimiz kimi sa () z ana dili olan
ibranicdn v aramicdn baqa bir dil bilmirdi. Sual olunur saya () vhy olunmu v onun
yazdrd arami dilind olan ncil haradadr? Bli, o sadc yoxdur. Ninki z, htta onu
xatrlada bilck bir stir yaz bel qalmayb. nki indi ld olan ncil mtnlrindn baqa
btn nsxlr xristian din xadimlrinin istyi v Roma imperatorlarnn mri il topladlaraq
yandrlmdr
46
. Rekongista vaxt 1499-1500-c illrd spaniyada Qranada ba yepiskopu
Sisnerin mri il 1 milyon cilddn ox rb v ibrani dillrind yazlm kitab yandrlmdr.
rb dilind mxtliI elm sahlrin aid kitablarn mhv edilmzdn vvl latn dilin trcm
edildiyi mlumdur. Yuxarda M. Kalankatuklunun ermni katolikos lyann alban din xadimi
Nersesin yazd kitablar Trtr ayna tkdrdyn z salnamsind yazdn artq qeyd
etmiik. Ermni qriqoriyan kilssinin albanlara aid dbi srlrin mhv etmsi iini sonrak
srlrd d belc davam etdirmdiyin nec inanmaq olar?
MonoIizit-qriqoryan ermni kilssinin srI siyasi sbblrdn tr xilaIt trIindn dstklnn
cnubi QaIqaz v rqi Anadoludak nIuzu orta sr rbdilli mlliIlrin srlrind bu
razilrin rmniyy kimi xarakteriz olunmasna sbb olmudur. Bununla yana Arrann
coraIi srhdlrindn bhs edrkn orta sr mslman coraIiyanaslar bu lknin razisin
indi zrind Ermnistan respublikasnn mvcud olduu torpaqlar da daxil edirdilr. Yni
masir Ermnistan respublukas hal-hazrda tarixi rmniyy torpaqlarnda deyil, zn he bir
aidiyyat olmayan Arran torpaqlarnn zrind mvcuddur. Klassik syyah v
coraIiyanaslarn srlrind rmniyy ad il, aada haqqnda traIl mlumat
vercyimiz, tamamil baqa coraIi mkan nzrd tutulurdu. msddin l-Mqdisi (947-990)
z srind Arran haqqnda mlumat verrkn Arrana gldikd bura iqlimin d birini tkil
edir v dniz (Xzr-E.N) il Araz ay arasnda yarmada kimi qalr, Mlk (Kr-E.N) ay onu

45
aban KUZGUN, Drt ncil, Farkllklar ve elikileri, s. 88, stanbul 2008.
46
hmin sr, s. 281.
uzununa blr dey qeyd edir
47
. Bu da o demkdir ki, Araz ay balad imal-rqi Anadolu
torpaqlarndan etibarn Arrann cnub v cnubi-qrb srhdini tkil etmidir. Yni Araz
ayndan imalda qalan v Xzr dnizin qdr olan razi Arran torpaqlardr. Baqa szl
Trkiy respublikasnn Qars v rdhan vilaytlri, o cmldn Grcstann Kr aynn
cnubunda qalan razisi d tarixi Arran torpaqlar hesab olunur. l-drisi (1100-1165) Arrann
hrlri haqqnda mlumat verrkn Brd, Beylqan, Brdic, amax, irvan, Layican, abran,
ki, Qbl, Gnc, mkir v TiIlisin adn sadalamaqdadr
48
. l-stxri (X sr) is Brd, l-
Bab (Drbnd) v TiIlisin Arrandak n byk hrlr olduunu bildirdikdn sonra, Brznc,
Varsan v Xunan da lav edrk, l-drisi il eyni hrlrin adn kir v bunlarn Arrann
hrlri olduunu bildirir
49
. Zkriyya l-Qzvini
50
v Hdudl-Alm mlliIi d sadalanan
hrlrin Arranda olduunu qeyd etmidirlr
51
. bl-Fida (1273-1331) Arrann imal
srhddinin l-Babdan (Drbnd) TiIlis uzandn qeyd etmidir
52
. l-stxri Azrbaycan,
Arran v rmniyyd insanlarn rbc v Iarsca dandqlarn, Dveyn (srd Dbeyl kimi
qeyd olunur) traInda ermni, Brd traInda is Arran dilind danldn qeyd etmidir
53
.
bn Hvql d Arranda halinin arraniyy dilind dandqlarn qeyd edir
54
. Bu da onu
gstrir ki, ermni dili Arrann, Dveyn xaric, he bir yerind halinin danq dili olmamdr.
Arran xalqnn, yni albanlarn zlrin mxsus v digrlrin bnzmyn dili olduunu
yunandilli tarixi mnblr d tsdiq edirlr. sgndriyyli teoloq Zaxariya Arranda digrlrin
bnzmyn dild danldn qeyd edir
55
. Dveyn is btn cnubi QaIqaz xristianlar kimi
ermnilr n d dini baxmdan hmiyytli hr idi. Bu baxmdan burada ermni dilind
danan icma mvcud olmudur.
rmniyynin tarixi coraIiyasna gldikd is bu lk Van gl v traI vilaytlrdn ibart idi.
Clalddin Syuti (1445-1505) l-rmniyyi yni rmniyyli nisbsini izah edrkn yazr:
l-rmniyyi...Rum (Anadolu-E.N) diyarnn bldlrindn (rayonlarndan-E.N) olan

47
| ' '-' ,- ,= .`- ,'` - -'`' ,=- ,- '+-' -, ='-' +- ' +- ,=-' - `,= '+ | . Bax: msddin
Muhmmd l-Bari l-MQDS, hsnt-Tqasim fi Mriftil-qalim, s. 184, Tehran 2006. Hminin bax:
BNYADOV, hmin sr, s. 138.
48
| '=,`' - ,='--' _,- '-',-' =- `- - , ,'-- ,-- -= - '- -'-' | Bax: riI bl-
Hsn Muhmmd l-DRS, Nzhtl-Mtaq fi xtiraqil-Afaq, s. 34-35, Riyad 1989.
49
| ''- ,' _- '- -'-' '=,` - ,='--' _-- _,- '` '-',- '-' ,'-- '-' =- - - -,--
'-= ,-- --= | Bax: brahim ibn Muhmmd STXR, Msalikl-Mmalik, s. 67, Leiden 1927.
50
Zkriyya Muhmmd l-QZVN, Asarl-Bilad v xbarl-bad, (Nr. S.M.ahmuradi), s. 476-477, Tehran
1373.
51
ANONM, Hdudl-Alm minl-Mriq ill-Mrib, (Nr. Y. l-Hadi), s. 120-123, Qahir 1999.
52
madddin BL-FDA smayl ibn li, Tqviml-Bldan, (Nr. M. Reinaud-De Slane McG.), s. 387, Paris
1840. | ,'-- _' '-' - -= ' |
53
SXXR, Msalik, s. 69. | , '+,',= .,- . ,= ,-' ,-'-' ' ,-,- '=,- '-' =,- ,-,-`'- ,-'-
,-' +-'-' =- |
54
BN HVQL, Surtl-rz, s. 342.
55
Nina PQULYEVSKAYA, Siriyskiye stoniki Po storii Narodov SSSR, s. 110, Moskva 1941; BNYADOV,
hmin sr, s. 92.
rmniyyy aid edilir
56
. rmniyynin Rum diyarnn, yni Anadolunun vilaytlrindn biri
olduu bu am l-Mqdisinin (1203-1268) Dveyn hri haqqnda mlumat verrkn
yazdqlarndan da aydn olur. MlliI yazr ki: Dveyn Azrbaycann sonuncu bldlrindn
biridir, daha sonra Rum (Anadolu) balayr
57
. Dveyn ermnilrin Dvin adlandrdqlar qdim
Azrbaycan hridir. ndi xarabalqlar Sdrkin imali-qrbind, rvandan 18 km cnubi-
rqd yerlir. Bu hrin tarixi Azrbaycan hri olduu haqda irlid traIl mlumat
verilck.
Orta srlrd rmniyyd ermnilrl yana mslmanlarn da halinin mhm bir qismini
tkil etdiyi bard mnblr mlumat verir. caibd-Dnya mlliIi yazr: xlat
rmniyynin paytaxtdr. hr dadan ina olunmu mhkm qala divarlar il hat olunub.
Bu hr ss-kyldr, ox sayda bazar var.......hrd oxlu musiqii var, xlaqszlq aq-
akardr. Ermni v mslmanlar bir-birlrindn ayrmaq mmkn deyil, nki hams ermnic
danrlar
58
. bdrrid Bakuvi (XV sr) xlat hri haqqnda yazr: Byk hrdir.
rmniyynin mrkzidir.....halisi mslman v xaprstlrdir. cmc (Iarsca-E.N),
ermnic v trkc danrlar. hrin mhkm divarlar var
59
. Sadiq sIhani rmniyynin
hrlrindn bhs edrkn Van gl traIndak xlat, Malazgird, Van, rci, Alehtak, Takritin
adn kir
60
. l-drisi d rmniyy haqqnda bhs edrkn bu hrlrin adn kir
61
.
Bu gn xarabalqlar Trkiy respublikas razisind, Araz ay zrind olan Ani
62
v Srmari
63

d Arrann qdim hrlri idi. Bu iki hr znn mhkm qala divarlar v istehkamlar il
rmniyy il Arran arasnda srhd zastavas rolunu oynamd. bnl-sir 1162-ci ilin yay
aylarnda grclrin Aniy hcumu haqqnda mlumat verrkn Aninin Arrann hrlrindn
biri olduunu qeyd etmidir
64
. Anid akar edilmi byk bir atgahn qalntlar da bu hrin
qdim Azrbaycan hri olduunu gstrir. Qalntlarn e.. I-IV srlr aid bir atprstlik
mbdin aid olduu gman edilir. Bzi avropal irannaslar The Armenian Fire Temple oI
Ani adlandraraq bu atgah ermnilr aid etmy alrlar
65
. Ermnilrin he vaxt atprst

56
Clalddin bdrrhman ibn bu Bkr SYUT, Lbbl-Lbab fi Thrirl-nsab, (Nr. M. bdlziz), s.26,
Beyrut 1991.| ' `- - -,-` ... ,-,- _' |
57
ihabddin bu am bdrrhman ibn smayl l-MQDS, Rvzteyn fi xbarid-Dvlteyn, (Nr. .
Zeybq), C. I, s. 403, Beyrut 1997. | '- , ' `- ', '-- '=, - `- =' - - |
58
ANONM, caibd-Dnya, (Trc. L. Smirnova), s. 180, Moskva 1993.
59
bdrrid ibn Saleh l-BAKUV, Tlxisl-Asar v caibl-Mlikl-Qhhar, (Trc. Z. Bnyadov), s. 120-121,
Bak 1992.
60
Sadik ISFAHANI, The Geographcal Works, (Nr.W. Ouseley), s. 6, London 1832.
61
Nzhtl-Mtaq, s. 34-35.
62
Ani qalasnn xarabalqlar indi Qars vilayti razisind, Arpaayn sol sahilind, Trkiy Ermnistan
srhddinddir. Ani xarabalqlar Qars hrindn 31 km rqd yerlir.
63
Srmari qalasnn xarabalqlar indi qdrla Kazman arasndak yolun sanda, qdrdan 27 km imali-qrbd,
Srmli kndi yaxnlndadr.
64
BNl-SR, Kamil fit-Tarix, C. XI, s. 228. | `- - -' -,-- _' '- |
65
Bax: http://www.cais-soas.com/CAIS/Architecture/aniIiretemple.htm
olmadqlarn v btprstlikdn sonra xristianl qbul etdiklrini nzr alaraq dey bilrik bu
mbd, hminin hr Azrbaycann qdim hrlrindn biridir.
caibd-Dnya mlliIi is Srmari haqqnda mlumat verrkn deyir: Srmari rmniyy il
srhdd, Araz ay knarndak qayann zrind yerln qaladr. O vilaytd ondan daha
msthkm yer yoxdur. hrd evlr, binalar, bazarlar mvcuddur. Bu hrd trklr yaayr.
Bol v brktli hrdir. halisi csur v din urunda vuruan mslmanlardr. hrin
traIndak yerlr d trklrin linddir
66
.
Orta sr mlliIlri Zncann Azrbaycan hri olduunu qeyd edrk lknin cnubunun bu
vilaytl son atdn bildirmidirlr. Cmalddin l-Himyri z srind yazr Zncan
Azrbaycann bldlrindn (rayonlarndan) biridir
67
. bl-Fida z srind Azrbaycann
cnub srhdlrini qeyd edrkn xttin Zncandan Dinvr, Hulvan, hrzur, Dcl sahilin
oradan da rmniyyy uzandn yazr
68
.
Azrbaycann imal srhdlrinin TiIlis qdr uzandn da yen klassik rbdilli mnblrdn
yrnirik. vvla onu deyk ki, Brd, Brdic kimi Arrann n byk v mhur hrlri bir
ox rbdilli mlliI trIindn Azrbaycan hrlri kimi tsniI edilmidir. bn Xllikan (1211-
1282) Brd hri haqqnda o (Brd-E.N) Azrbaycann knar (uzaq) bldlrindn
biridir.....O lknin (Azrbaycann-E.N) insanlar deyirlr ki, Brd Arrann hrlrindn
biridir
69
. bnl-sir (1160-1233) srind l-Brdi nisbsini izah edrkn yazr: Bu nisb
Brd hrin aiddir. O (Brd-E.N) Azrbaycann knar (uzaq) bldlrindn biridir.
70
. Eyni
mlliI l-Brdici nisbsini izah edrkn bel qeyd edir: Bu nisb Brdic aiddir. O (Brdic-
E.N) Azrbaycann knar (uzaq) bldlrindn biridir. Onunla (Brdicl-E.N) Brd arasnda 14
Irsx var
71
. Brdnin Azrbaycann hrlrindn biri olduunu Clalddin Syuti (1445-
1505) d z srind qeyd etmidir
72
. Syuti t-TiIlisi nisbsi haqqnda mlumat verrkn
yazr ...Azrbaycann bldlrindn olan TiIlis aid edilir
73
. bnl-sir d TiIlisin
Azrbaycann sonuncu, yni srhdyan hrlrindn biri olduunu qeyd etmidir
74
. bl-Fida
irvan hrinin Azrbaycann hrlrindn biri olduunu qeyd etmidir
75
. Buraya qdr qeyd
olunanlardan bel qnat hasil olur ki, Arran z-zlynd mstqil bir lk v ya mmlkt

66
ANOMM, caibd-Dnya, s. 212.
67
Cmalddin Abdullah Tyyib bn Abdullah bn hmd l-HMYR, Nisb ill-Mvazi vl-Bldan, C. I, s.
368, Beyrut (trz). | '=-' .... '=,- ,' - -'- |
68
BL-FDA, Tqviml-Bldan, s. 387.
69
msddin hmd BN XLLKAN, Vfayatl-yan v nba bnaz-Zaman, C. VI, s. 339, Beyrut 1974.
| =- ... =,- `- _- - -,-- ' ... ,' - =- ,',-, `-' ='- . |
70
zzddin li BNl-SR, Lbab fi Thzibl-nsab, C. I, s. 135-136, Badad (trz). | =-' ... =- _' ---' --
'=,- `- _- - -'- |
71
BNl-SR, Lbab, C. I, s. 136. | =,-' .... ' -- '=- -= - =- ,- '+-,- '=,- _-'- -'- _,- _' --- |
72
SYUT, Lbbl-Lbab, s.26.
73
SYUT, Lbbl-Lbab, s. 43. | -,'--' ... '=,-'- -'- ,'-- _' '-+- |
74
BNl-SR, Lbab, C. II, s.218. | -,'--' ... '- =' ,'-- _' ---' -- '=,- `- - - |
75
BL-FDA, Tqviml-Bldan, s. 396.
deyil, Azrbaycann bir hissni tkil edn bld, vilayt olmudur. Eynn tarixi rmniyynin
Diyari-Rumun, yni Anadolunun vilaytlrindn biri olduu kimi. Belc iranl Enaytullah
Reza, onun kitabn ruscaya trcm etmi ermni Qarnik Asatryan, ermni mtrcimin mhur
rus rqnas Vasiliy Bartoldun simasnda istinad etdiyi xslrin, Araz aynn imal il
cnubundak torpaqlarn tarixin he bir mqamnda eyni lk hesab olunmadna dair
Iikirlrinin he bir tutarl dlil saslanmad aq-akar kild ortaya xmdr. Burada Q.
Asatryann V. Bartolddan etdiyi iqtibas qeyd etmdn v buna mnasibt bildirmdn nvbti
msly kemk istmzdim. Ermni mtrcim iranl tarixinin srin yazd nszd bel
deyir: Tannm rus rqnas V.V.Bartoldun 1924-c ilin noyabr-dekabr aylarnda Bak
universitetinin (indiki ADU-E.N) rqnaslq Iakltsind oxuduu bir ne mhazirdn sonra
tlblrdn birinin verdiyi suala mvzu il bal verdiyi cavab maraqldr. Tlbnin sual:
Azrbaycan deyrkn daha ox n byk hri Tbriz olmaqla, Arazn o tayndak ran
Azrbaycan nzrd tutulur. Hal bel ikn bizim lkmizi Azrbaycan adlandrmaa haqqmz
varm? Bura Azrbaycanm olub yoxsa irvan?. Akademik V.V.Bartoldun cavab: irvan sz
il he vaxt indiki Azrbaycan respublikasnn hat etdiyi razi nzrd tutulmayb. irvan n
byk hri amax olan kiik razini hat edib. Gnc v s. hrlr he vaxt irvana aid
olmayb. gr indiki Azrbaycan respublikasn hat etdiyi btn vilaytlr n bir ad
dnmk lazm glsydi, hr eydn vvl Arran adn qbul etmk olard. Azrbaycan ad ona
gr seilib ki, Azrbaycan respublikas qurularkn gman edilirdi ki, ran Azrbaycan il bu
Azrbaycan bir btn tkil edirlr, bel ki, halisinin trkibin gr bu iki lk byk
bnzrlik rz edir
76
. Grndy kimi V. Bartola gr Arazn iki trIind yaayanlar eyni millt
deyil, onlarn arasnda sadc byk bnzrlik var. Bellikl cnab akademik bu lknin ran v
Rusiya Azrbaycan adlanaraq iki hissy paralanmas tmsil etdiyim rus imperyalizminin
iallq siyastinin ac nticsidir demk csartini gstr bilmdiyi n msly tamamil
baqa bir don geyindirmk mcburiyyti hiss etmidir. nki V. Bartold kimi hqiqtn dnya
hrtli bir akademikin yuxarda sadaladmz mnblrdki qeydlri v Iaktlar bilmmsi
mmkn deyil.
E. Rezann z srind geni yer verdiyi msllrdn biri d Azrbaycann etnodemoqraIik
tkkl mslsidir. MlliI tkidl Azrbaycann indiki halisinin etnik baxmdan trk
olmadn, Azrbaycann istr cnubuna, istrs d imalna ouz trklrinin yerli haliy
nisbtn daha az sayda gldiyini, lakin buna baxmayaraq burada daha vvldn yaayan halini

76
REZA, Azerbaydjan i Arran, (nsz qismi), s. 5. Sz gedn sual-cavab V. Bartoldun Mesto Prikaspiyskix
Oblastey v storii Musulmanskoqo Mira mvzusundak silsil mhazirlrind, V (9-10) Mhazir bal altnda
nr edilmidir. Bax: BARTOLD, Soineniya, C. II/1, s. 703. V. Bartoldun Arrann tarixi coraIiyas il bal
mlahizlri Arran bal altnda ayrca nr olunmudur. Bax: Soineniya, C. III, s. 334-335, Moskva 1963.
trkldir bildiyini qeyd edir
77
. XI-XII srlrd Orta Asiyadan Azrbaycan v Anadoluya kb
glnlr romal v ya yunan deyildilr. Onlarn mhm ksriyyti, E. Rezann da qeyd etdiyi
kimi, bsit ictimai v iqtisadi hyat trzin malik kri, maldar ouz tayIalar idilr. Dandqlar
dil d hmin dvrd yunan v ya sanskrit dili kimi stn linqvistik xsusiyytlr v iIad
imkanlarna malik elm dili deyildi. Yerli hali hans sbbdn zlrindn sayca az olan ouzlarn
dilini qbul etmli idi? Msl burasndadr ki, bir dilin uzun mddt, srlr boyu yaaya bilmsi
n onun iki eydn birin ehtiyac var. Hmin dil ya hrbi-siyasi hakimiyyti z lind
saxlayan etnik nsrn dili olmaldr, ya da hmin dild geni xalq ktllrinin sitayi etdiyi dini
mtinlr yazlmaldr. Msln yhudilr slr boyu dvltsiz, baqa milltlrin arasnda
yaasalar da ibrani dili z varln Tvrat, Kabala, Talmud kimi yhudi dini dbiyyatnda
qoruya bilmidi. nki bu din sitayi edn bir millt var idi. Hminin bir millt kimi zlri
artq srlrdn bri mvcud olmayan latnlarn dili Roma katolik kilssinin rsmi dili olduu
n bu gn d z mvcudluunu qormaqdadr. Elc d rb dili, 14 sr vvl Mkkd nec
danlrdsa Qurani-Krim saysind he bir dyiikliy uramadan masir dvr qdr glmi
v yaamaqdadr. Trkcnin, etnik mnsubiyytindn asl olmayaraq, Azrbaycan v Anadolu
xalqlarnn mtrk nsiyyt vasitsin evrilmsi artq min ildn bri bu yerlrd siyasi
hakimiyytin trklrin lind olmas sbbiyldir. Lakin bu yegan sbb deyil. nki ran, rb
lklri, Balkan yarmadas da srlr boyu trk mnli hakim slallrin idarsi altnda
olmudur. Lakin bu yerlrd trk dili halinin mtrk nsiyyt vasitsin evrilmmidir.
Msl burasndadr ki, E. Reza Orta Asiyadan kb Azrbaycan v Arran, elc d Anadoluda
mskunlam ouzlarn saynn yerli haliy nisbtn qat-qat az olmas tezisini irli srrkn
yanlmdr. Azrbaycan, Arran v Anadolu ox geni ouz ktllrinin kb mskunladqlar
lklr olmudur. Bel ki, gln ouzlar say baxmndan digr etnik qruplardan qat-qat ox
olmudurlar. XIII srin birinci yarsnda qlm alnm caibd-Dnya mlliIi yazr: Arran
zngin v bolluq iind olan lkdir. Bura yerli hkmdarlarn q iqamtgahdr. Dnyann he
bir yerind Arranda olan binalardan yoxdur. Trklrin bu qdr sx yaad baqa he bir yer
yoxdur. Deyirlr ki, orada 100 min qdr trk svarisi var
78
. Hr aildn bir srvarinin
xdn txmin edrk mumi sayn 400-600 min arasnda dyidiyini syll bilrik. XII-XIII
srlrd Arran kimi bir lk n bu kiIayt qdr byk rqm idi. Hl ouzlar Orta Asiyada
ikn Qzn hkmdar sultan Mahmudun (998-1030) hrbi yardma ehtiyacm olsa mn n
qdr svari gndr bilrsn? sualna ouz hkmdar Arslan Yabgu sadandan bir ox
xararaq gr bunu Trkstana gndrsm 200 min svari glr cavabn vermidi
79
. Bu da
onu gstrir ki, XI-XII srlrdki klr vaxt Slcuqlarn hakimiyyti altnda olan ouzlarn n

77
REZA, hmin sr, s. 113 v sonras.
78
caib'd-Dnya, s. 182.
79
Ali SEVM-MERL Erdoan, Seluklu Devletleri Tarihi, s. 20, Ankara 1995.
az yars Orta Asiyadan Azrbaycana krk mskunlamdlar. ProI. Faruk Smer
Azrbaycanda aadak ouz qbil v irtlrinin mskunladn myynldirmidi: Iar,
qacar, mqddm, dmbli, kngrli, qaraorlu, eynall, bayat, bayandurlu, bgdili, qurdbe,
xocavndi, muanl, ahsevn, ustacl, sarcal, xanobanl, cavanir, xlc, sdli (Saatl), acrl,
kl, mahmudlu, baharl, qarapapaq v s
80
. Zbdtt-Tvarix mlliIi Osmanl dvltinin
qurucusu Osman azinin cdadnn da Orta Asiyadan kb Azrbaycana gldiyini v 170 il
Azrbaycan torpaqlarnda yaayan Qay irtinin mool hcumlar qarsnda qrb, Anadolu
torpaqlarna kmk mcburiyytind qaldn qeyd edir
81
. MlliI hminin qeyd edir ki,
Azrbaycanda yaad son illrd Qay irtin Osman azinin atas rtorul azi rislik
edirdi
82
. ihabddin Nsvi Arranda v Muanda ouzlarn oxluunu tsvir etmk n bel
yazr: gr oradak trkmnlr (ouzlar-E.N) bir yer toplansalar, bu qarqa srs v yirtg
buluduna bnzyr
83
.
Bundan baqa E. Reza v digrlrinin iddia edilklri kimi Azrbaycan v Anadolunun
trklmsi XI srdn etibarn, yni Byk Slcuqlu dvltinin meydana xmasndan sonra
balamamd. XV sr Osmanl salnamilrindn Firdovsi Rumi Anadolunun trklmsinin
mrhld gerkldiyini qeyd etmkddir. Birinci mrhlnin IX srdn, yni Abbasilrin
orduda trk mnli sgrlr stnlk vermsindn sonra baladn bildirn mlliI ikinci
mrhlnin Slcuqlularn tarix shnsin xmas, ncnn is moollarn dadc hcumlar
qarsnda Orta Asiyadak trk ktllrinin rqdn qrb kmsi il izah edir
84
. Bu da
mumilikd tqribn 400 illik bir dvr hat edir.
Abbasi xliIlri trk mnli sgrlrdn ibart hrbi birlmlri sasn vasim adlanan,
Bizans v Xzr xaqanl il hmsrhd vilaytlrd yerldirirdilr. Bu haqda yuxarda traIl
mlumat vermidik. Elc d Arrann imal srhdlri, indiki Grcstan v Dastanla
hmsrhd blglri vasim hesab olunurdu. Bu yerlrd vvlc rb, IX srdn etibarn is
trk mnli sgrlr z aillri il birlikd mskunlamdlar. Bundan ox daha vvl, e.. VII
srd is iskit v kimmer kimi turani qvmlrin Azrbaycan torpaqlarnda, llxsus Arranda,
Urmiy v Van gl hvzlrind mskunladqlar mlumdur. Sonrak srlrd ba vermi

80
Faruk SMER, Ouzlar, s. 440-446, stanbul 1999.
81
ANONM, Zbdtt-Tvarix, v. 11b, AMEA Fondu, Nr: C-952/905. Zbdtt-Tvarix ad il tannan iki
tarixi sr vardr. Bunlardan birinin mlliIi Heydr ibn li r-Razi (1584-1619-dan sonra), digrininki is HaIiz
brudur (XIV srin sonu-XV srin vvli). Buradak Zbdtt-Tvarixin HaIiz bruya aid olacan znn
etmirik. Bel ki, HaIiz bru bu srini mir Teymur v olu ahruxun Ialiyytlrin hsr etmidir. Digr trIdn
bizim istiIad etdiyimiz lyazmada haqqnda danlan n son Osmanl sultan Fateh II Mehmeddir (1451-1481).
Yni HaIiz bru zndn sonra yaam bu sultan haqqnda yaza bilmzdi. Heydr r-Razinin sri hminin
Tarixi-Heydri ad il d tannmdr. O, bu srini 35 yanda ikn (1619-cu ild) yazb bitirmidir. Bu lyazma
gr Heydr r-Raziy aiddirs nadir nsxlrdn biri hesab oluna bilr. Bel ki, istiIad etdiyimiz lyazmann
istinsax tarixi h. 1050-ci (1640) ildir. Zbdtt-Tvarix haqqnda bax: EEN, hmin sr, s. 243, 365.
82
Zbdtt-Tvarix, v. 11b.
83
Muhmmd ibn hmd NSV, Siyrts-Sultan Clalddin Mngbrti, (Nr. . Hmdi), s. 356, Qahir 1952.
| ... ,--- =' ,-=- .--' ' -= - '--' - '+- | . Hminin bax: SMER, hmin sr, s. 155.
84
Firdovsi RUM, Mnaqibi Hac Bktai Vli, Hac Bekta le Halk Ktp.si Nr. 200.
klr vaxt ouzlarn mskunlamaq n rqi Anadolu v Azrbaycana stnlk vermlri bu
yerlrd irqdalarnn byk ktllr halnda artq mvcud olmasndan irli glirdi.
Azrbaycann imalnda orta srlrd sasn qpaq v xzr trklrinin mskunlad
mlumdur. bnl-sm (l. 926) Mslm ibn bdlmlikin 731-ci ild ba vermi hrbi
yr vaxt Drbndd 1000 xzri ailsinin yaadn qeyd edir
85
. Mrvan ibn Muhmmd is
737-ci ild mlub etdiyi xzrilrdn 40 mindn ox insan Samur ay il abran hri
arasndak dznlikd, o cmldn Kr ovalnda mskunladrmd
86
. 1222-ci ild byk
qruplar halnda Drbnddn keib Azrbaycan torpaqlarna daxil olan qpaqlarn bir qismi
irvan, sas hisssi is Gnc traInda mskunlam, bu yerlrin grc hcumlarndan
qorunmasnda mhm rol oynamdlar
87
. Demk ki, E. Reza v onun srini trcm edrk
nsz yazm ermni tarixinin cnubi Azrbaycann halisinin trkc danan iranllar olmas
barsindki Iikirlri qti surtd shvdir.
Trklmdn, yni trk dilinin halinin mtrk nsiyyt vasitsin evrilmsindn vvl
mnblrin verdiyi mlumata gr Azrbaycanda sasn azri, rb v arran dillrind
danrdlar. Mnblrin verdiyi mlumatlardan sz gedn azri dilinin hind-avropa dil ailsin,
iran dil qrupuna aid bir dil olduu anlalr. X sr tarixisi l-Msudi Iars dilinin yaylma areal
haqqnda mlumat verdikdn sonra bundan baqa phlvi, dri, azri kimi Iars dilin aid olan
digr dillr d var dey qeyd etmidir
88
. Yuxarda l-stxrinin Azrbaycan, Arran v
rmniyyd insanlarn rbc v Iarsca dandqlarn, Brd traInda is Arran dilind
danldn bildirdiyini qeyd etmidik
89
. Btn slam dnyas il yana Azrbaycana da
syaht etmi bn Hvql (X sr) yazr: Azrbaycan halisinin, o cmldn rmniyy
halisinin ksriyytinin, dili Iarscadr. Bu lk halisinin bir qismi rbc danr. Farsca
dananlar rbc baa dmrlr
90
. l-stxri v bn Hvqlin l-Iarisiyy, yni Iarsca
adlandrdqlar bu dil azri dili idi. Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi azri dili hind-avropa dil
ailsinin iran dil qrupuna daxil olduu n rb coraIiyanaslar bzn bu dili Iarscadan
ayrmrdlar. Lakin bel mlum olur ki, iran dil qrupuna aid olsa da azric Iars dilindn
hmiyytli drcd Irqlnirdi. XIII sr tarixisi Yaqut l-Hmvi Azrbaycan halisi
haqqnda mlumat verrkn onlar azri (l-azriyy) dilind danrlar, baqalar bu dili baa

85
hmd BNl-SM l-KuIi, Fthlr Kitab, (Trc. Z. Bnyadov), s. 44, Bak 1995.
86
BLAZUR, Ftuhl-Bldan, s. 292. | ' .+- _ -'-' ,--' ,- '- +'-' =' - '=- - - '- | .
BNl-SM, Fthlr Kitab, s. 49; BNYADOV, Azrbaycan VII-IX srlrd, s. 110; Mixail ARTAMONOV,
storiya Xazar, s. 223, Leninqrad 1962.
87
BNl-SR, Kamil fit-Tarix, C. XII, s. 362-367. Azrbaycan respublikasndak xzr-qapaq mnli
oykonimlrl bal traIl mlumat n bax: Qiyasddin QEYBULLAYEV, Toponomiya Azerbaydjana, s. 26-31,
Bak 1986.
88
MSUD, Tnbih vl-raf, s. 23. | -' '' - ',= ,` ,-' ,,'+-'' |
89
SXXR, Msalik, s. 69.
90
BN HVQL, Surtl-rz, s. 342. | . '-' ' -' - +-,- ,-' +-=- ,-'-'' ,-,- . ` '=,- '+- - ' '---
,-''- +-, ` ,-'-'- '-, -- |
dmrlr yazr
91
. l-Yaqubi (l. 905) Azrbaycann hrlrinin v traI razilrin halisinin
cm olan azrilrl cavidanilrin qarmasndan meydana gldiyini yazr
92
. Mvzu il bal
tdqiqat aparm . Sumbatzad, S. Qasmova, . Ksrvi kimi bir ox masir tdqiqat da
sz gedn azri dilinin iran dil qrupuna aid olduu qnatin glmidirlr
93
. vvlc Iars, sonra
is rb v trk dillri qarsnda yaylma areal daralan azricnin izlrin bu gn Azrbaycan
razisind hl d rast glmk mmkndr. Dnrk ki, Azrbaycann hm cnubunda, hm
d imalnda danlan tat dili qdim azri dilinin izlrini znd dayr. XIV sr mlliIi
Hmidullah Qzvini irvann QutasIi
94
vilayti haqqnda mlumat verrkn buralarn qdim
ran hkmdar Qutasp ibn Luhrasp trIindn abadladrldn, halisinin abnizli olub aIii
mzhbind olduqlarn qeyd edir. MlliI yazr: onlar phlvi lhcsind danrlar, hans ki,
Gilanda danlan dil qohumdur
95
. Sara Qasmova da bu Iikirddir ki, hal-hazrda Tbriz,
Xalxal v Qzvin traInda danlan, iranllarn tati adlandrdqlar xarzani, kringani, xalxali
kimi lhclr qdim azri dilinin davamdr
96
. Bzi alimlr azricni masir tal dili il d
laqlndirmy almdrlar
97
. Ola bilsin ki, tal dili azricnin lhclrindn biri olmudur.
Abbasqulu aa Bakxanovun qeyd etdiyin gr amax il Qudyal (indiki Quba) hrlri
arasnda qalan mahalda, msln: irvanda Hvz, Lahc v Qounlu; Qubada Brmk, mpara,
Buduun aa hisssi v btn Bak lksind-alt trkm kndindn baqa-btn hali tat
dilind danr
98
. 1893-c ild TiIlisd drc olunmu cnubi QaIqaz halisi haqqnda statistik
mlumatlara gr tatlar Bak qzasnn 49, Quba qzasnn 36, Gyay qzasnn is 24-ini
tkil edirdilr. Hmin statistikaya gr tatlarn mumi say 119 mindn ox idi
99
ki, bu da
mumi halinin 11-ini tkil edirdi. 1897-ci il statistikasna gr ar Rusiyasnn ial altnda
olan Azrbaycanda 1,8 milyon hali yaayrd
100
.
hmd Ksrvi azri dilinin aradan qalxma sbblrini izah edrkn bu prosesin Sasanilrin
Azrbaycan z hakimiyytlri altna almalar il baladn qeyd edir. . Ksrviy gr
Sasanilr dvrnd imperiyann rsmi dili olan Iarsca azri dilinin dbi, dini v siyasi dil

91
YAQUT l-HMV, Mucml-Bldan, C. I, s. 81. | ,= '+-+-, ` ,` '+' '-, ' +' |
92
hmd ibn shaq l-YAQUB, Kitabl-Bldan, (Nr. T. Juynboll), s. 28, Leiden 1861. | '=,-' -- . ',
,-'=' ,` =' - `= |
93
lishbt SUMBATZAD, Azerbaydjants-Etnogenez i Formirovaniye Naroda, s. 49, Bak 1990; Sara
QASIMOVA, Azerbaydjan v III-VII vv., s. 43-44, Bak 1993; hmd KSRV, Azri ya Zeban Bastane-
Azrbaycan, s. 20-23, Tehran 1325.
94
QutasIi vilayti kimi Azrbaycan respublikasnn imali-rqindki Xzrsahili razilr tannrd.
95
QZVN, Nzhtl-Qlub, s. 94. Gilan vilayti indiki rann imali-rqind Xzr sahilind, Srrud v
Siyahgldn balayb Astaraya qdr uzanan vilaytin addr. Burada danlan dil gilaki ad il tannr.
96
QASIMOVA, hmin sr, s. 40-41.
97
VaqiI PRYEV, Azrbaycann Tarixi-Siyasi Corafiyas, s. 31-32, Bak 2006.
98
Abbasqulu aa BAKIXANOV, Glstani-rm, s. 27, Bak 1951.
99
Eln MUSTAFAYEV, Kto Takiye Tat-Azerbaydjants ili pers?, http://kultura.az/articles. Dalq irvan v
Aberon yarmadasnn irandilli halisinin trklmsi il bal bax: QEYBULLAYEV, hmin sr, s. 68-70.
100
http://www.azstat.org/statinIo/demoqraphic/az/11.shtml
olmasn ngllyrk onu bu sahlrd xeyli sxdrmd
101
. Bu sahd tdqiqat aparm iranl
alim Nateq Naseh d azricnin hakim zmrnin dilin evril bilmmsi sbbiyl aradan
qalxmaa doru z tutduunu bildirmidir
102
. Azric vvlc rb, sonra is trk dili qarsnda
gerilyrk yerini sonuncuya buraxm, belc trkc Azrbaycan halisinin mtrk nsiyyt
vasitsin evrilmdir. Azrbaycann coraIiyas il bal mlumat vern XIV sr mlliIi
Hmidullah Qzvininin (1281-1350) qeydlri ouz klrindn sonrak dvrd Azrbaycann
etnik mnzrsi haqqnda myyn tsvvr yaradr. MlliI Maraa hri v traI vilaytlri
tsvir edrkn yazr: Burann halisi trk irqin bnzr abnizdir. ksriyyti hnIi
mzhbin mnsubdur. Onlar rb dili il qarm phlvi (azri-E.N) dilind danrlar
103
.
XilaItin ziIlmy balayb razisind irili-xrdal mstqil v yarmstqil dvltlrin
meydana xmas rb dili il yana Iars v trk dillrind d yazl abidlrin, llxsus dini
mtnlrin meydana xmas n lverili zmin hazrlamd. Fars mnli slallr trIindn
idar olunan Samani (819-1005), Bveyhi (945-1055), SIIari (861-1495) dvltlrinin meydana
xmasnn bu msld byk rolu olmudur. Msln Samanilrdn Mnsur ibn Nuhun (961-
976) istyi il Buxarada Qurani-Krim
104
, sonrak illrd is Tbrinin 40 cildlik Quran tIsiri
Iarscaya trcm olunmudu
105
. Qaraxanl dvltind (840-1212) is Qurani-Krim ilk dI trk
dilin trcm olunmudu
106
. Belc slami dvr Iarscas v trkcsi yaranmaa v
Iormalamaa balamd. Eyni eyi azri dili n sylmk mmkn deyil. nki hmin
dvrd Azrbaycanda yaranan dvltlri idar ednlrin he biri mnc azri deyildilr. Buna
sbb xrrmi syan yatrlarkn azrilrin hrbi-siyasi gcnn v iradsinin qrlmasm
olmudu? Bunu demk tindir. Amma hr halda hmin dvrdn gnmz azric yazlm he
bir yazl abid nmunsi glib atmamdr.
mvilr v Abbasilrin hakimiyyti dvrnd xilaItin bir ox yerin olduu kimi Azrbaycana
da ox sayda rb qbilsi krlm v mskunladrlmd. XilaItin krm v
mskunladrma siyasti ilk nvbd vasim adlanan Bizans, o cmldn Xzr xaqanl il
hmsrhd razilr istiqamtlnmidi. Azrbaycanda sasn ymnli rb qbillrin mnsub
ayr-ayr klanlar v aillrin mskunlad bilinir. l-zd qbilsin mnsub aillr Urmiy
hri v traInda
107
, yen l-zd qbilsin mnsub r-Rvvad ailsi Tbriz v traInda
108
,

101
KSRV, hmin sr, s. 9-11.
102
SUMBATZAD, hmin sr, s. 49
103
Hmidullah MustvIi QZVN, Nzhtl-Qlub, (Trc. G. Le Strange), s. 88, London 1919. Farsca orjinal mtn
ingilis dilin bel trcm olunub:|The people here are Iire-skinned and oI Turk race and Ior the most part are oI the
HanaIite sect. They speak a Pahlavi (Persian dialect) mixed with arabic|.
104
Emek ENMEZ, Trke lk Kuran Tercmesi ve Tercmedeki slm Terimlerin Trke Karlklar
zerine, DSBED, S. 1, Ktahya 2006, ss. 89-99.
105
MAHMUDOV, hmin sr, s. 29.
106
ENMEZ, hmin mqal.
107
Khalil ATHAMINA, Emev HilIeti Dneminde Arap skn, (Trc. S. Ylmaz), SFD, S. 2, Sakarya 2000, ss.
203-226.
Hmdani qbilsin mnsub aillr Miyan
109
, vd qbilsi Urmiy glnn cnubundak Brz
hri traInda
110
, Tyy qbilsi Nriz
111
, Kind qbilsi Srabda mskunlamd
112
. Hminin
Tlib, eyban, Qeys, Rbi kimi rb qbillrinin d ayr-ayr qollar Azrbaycan razisind
mskunlamdlar
113
. Brd v traI razilrd sasn Suriya v Flstindn gln rb qbil v
klanlarn yerldiliyi bilinir
114
. mvilrdn Hiamn (724-743) hakimiyyti dvrnd mir
Mslm ibn bdlmlik 24 min suriyal sgri gtirrk Drbndd yerldirmidi
115
. Bu
sgrlr tbii ki, z aillri il birlkd burada mskunlamdlar. Hminin Beylqan, Dveyn
v Naxvanda tmir edilrk mhkmlndirilmi bir sra istehkam v qalalara rb sgrlri v
aillri yerldirilmidi
116
. O cmldn amax bada olmaqla irvann bir sra mntqlrind
ox sayda rb ailsi mskunladrlmd
117
. rblrin Azrbaycana glrk mskunlamas
mrhllrl bir ne sr davam etmidi. XilaItin bu krm v mskunladrma siyasti
sadc hrbi v siyasi qaylardan irli glmirdi. sas sbblrdn biri d slamn yaylmas
mslsiydi
118
ki, bu da zn dorultmudu. Krm siyasti nticlri baxmndan
Azrbaycann cnubu il imalnda bir qdr Irqli olmudu. lknin cnubunda yerli hali
glm rblr ilca edrk, onlarn himaysin daxil olmu, belc bir mddt sonra asl
kndliy, glm rblr is torpaq sahibin evrilmidilr. Bu amil sonrak illrd xrrmi
syannn geni vst almasnda mhm rol oynamd
119
. Azrbaycann imalnda is, xsusil
d Xzr xaqanl il hmsrhd olan razilrd yaayan azrbaycanllar hl raid xliIlrdn
mr ibn Xttabn () hakimiyyti dvrnd (634-644), rblrl birlikd xzrilr qar
vurumaq rti il, cizy dmkdn azad olunmudular
120
. Bu hal Harun r-Ridin (786-809)
hakimiyytin qdr bel davam etmidi. Onun Arrana vali tyin etdiyi Sid ibn Sleym
Drbnd halisindn xrac almaq istdiyi vaxt hali ona Ey mir! Bizdn xrac alma, ax
hrimiz dmnlrl dyr, halisi xzrilrl mharibddir deyrk vergi dmkdn
imtina etmiidlr
121
.
Akad. Ziya Bnyadov Azrbaycanda mskunlam rblrin trklmsinin orta srlrd ba
verdiyi Iikrini irli srmdr. O, yazr: Ola bilsin, Arran halisinin bir hisssi (albanlar) ox

108
YAQUT l-HMV, Mucml-Bldan, C. I, s. 402.
109
BLAZUR, Ftuhl-Bldan, s. 463.
110
BLAZUR, Ftuhl-Bldan, s. 463.
111
BU DULF Misr l-Xzrci, Vtoroya Zapiska Abu Dulafa, (Trc. P. Bulqakov-Xalidov A.) s. 40, Moskva
1960. ATHAMINA, hmin mqal. Nriz |,-|- Urmiy glnn cnubi-qrbind qsbdir.
112
ATHAMINA, hmin mqal.
113
ATHAMINA, hmin mqal.
114
ATHAMINA, hmin mqal.
115
ATHAMINA, hmin mqal; BNYADOV, hmin sr, s. 166.
116
ATHAMINA, hmin mqal; DEMRC, hmin sr, s. 194.
117
BNYADOV, hmin sr, s. 167; DEMRC, hmin sr, s. 194.
118
DEMRC, hmin sr, s. 191.
119
DEMRC, hmin sr, s. 195.
120
bu CIr Muhmmd ibn Crir TBR, Tarixi-Tbri, C. V, s. 1983, Tehran 1383.
121
BNl-SM, Fthlr Kitab, s. 63-64.
tez rblmy mruz qalb rblrl qaynayb-qarm, sonralar is slcuq trlri gldikdn
sonra rblrl birlikd trklmy mruz qalmdlar.....rblr yerli hali il o drcd
qardlar ki, indi Azrbaycanda rb dilind danan he bir yaay mntqsi qalmamdr
122
.
A. Bakxanovun verdiyi mlumatlar akademikin bu Iikri il sasn razlamamaa imkan verir.
A. Bakxanov yazr: .....Bu qbilnin bir qismi indi d z aralarnda rbc danrlar.
Tbrsrandak Drvaq kndind d hali son zamanlaradk rb dilind danarm; bu dili
ancaq yaxn zamanlarda trk etmilr, kndin qocalar indi d bu dili bilirlr. Bundan baqa
Kr, Tbrsran mmlktlri v Samur nahiysi, btn Dastan kimi z kitablarnda v
yazlarnda rb xtti v rb dili ildirlr
123
. A. Bakxanovun 1847-ci ild vIat etdiyini nzr
alaraq dey bilrik ki, XIX srin I yarsna qdr Azrbaycandak rblrin n azndan bir qismi
z dillrini qoruyub saxlaya bilmidilr. Albanlarn rblmsi Iikri is isabtlidir. Bel ki, X
sr coraIiyanas l-stxrinin Arranda halinin rb v Iars dillrind dandn, sadc
Brd traInda arran, yni alban dilind danldn
124
bildirdiyin yuxarda qeyd etmidik.
Demli X srd rb dili arran dilini mhm drcd sxdraraq z yaylma arealn
genilndir bilmidi. rb v alban mnli, lakin rbdilli halinin trklmsi is uzun srlr
boyu davam etmidi.
Orta sr rbdilli mlliIlri bzn qohum dillri v milltlri ayrd ed bilmdiklri n bu
bard myyn xtalara yol ver bilirdilr. Msln IX sr tarixilrindn l-Blazuri raid
xliIlrdn Osmann () hakimiyyti dvrnd (644-656) Azrbaycana yr etmi Slman
ibn Rbi l-Bahilinin Savalan (rdbil) v Balasacan (Muan) krdlri il hdnam
baladn v onlar slama dvt etdiyini yazr
125
. Krdlrin tarixn Muan v rdbil traInda
deyil, daha ox Azrbaycann qrb rayonlarnda mskunladn nzr alaraq dey bilrik ki,
l-Blazurinin haqqnda bhs etdiyi xalq tallar idi. rlid Dveyn hr haqqnda mlumat
verrkn krd qbillrinin daha ox Arrann qrbind mskunlad bard traIl mlumat
vercyik. Q. Qeybullayev krdlrin Azrbaycan torpaqlarnda mskunlamaa baladqlar
tarixin myynldirilmsinin tin olduunu yazmaqla yana bunu tqribn XIX srin birinci
yarsnda ba verdiyini qeyd etmkddir
126
. Lakin X sr tarixisi l-Msudinin verdiyi mlumat
bu prosesin rb qbillrinin k il paralel baladn sylmy sas verir. l-Msudi, bn
adluy adl xsin bal altndak krdlrin Azrbaycanda mskunladn yazr
127
.

122
BNYADOV, hmin sr, s. 170-171.
123
BAKIXANOV, hmin sr, s. 24-25.
124
SXXR, Msalik, s. 69.
125
BLAZUR, Ftuhl-Bldan, s. 286, 455. | `-` _' '=-`-' '= ... `-- '=-`-' ` |
126
QEYBULLAYEV, hmin sr, s. 71; hminin bax: Qiyasddin QEYBULLAYEV, Ob ranskix Toponimax
Azerbaydjana, AzSSR EA Xbrlri. Nr. 2, Bak 1979, ss. 91-99.
127
MSUD, Mrucz-Zhb, C. II, s. 36. | '=,- `- ` - - - ` ... ,,''- -'- -' '- |
slam sivilizasiyasnn ayrlmaz bir paras olan Azrbaycan mdniyyti mxtliI etnik mny
sahib mmtaz insanlar trIindn tmli qoyulmu v ucaldlmdr. Bzi qonu dvltlrdn
Irqli olaraq Iaizm v ovinizmin Azrbaycanda he vaxt hakim ideologiyaya evrilmmsi
Azrbaycan mdniyytinin znginliyindn irli glir. tb ken uzun srlr Azrbaycan
trkcsini bu mdniyytin mtrk dilin evirmidir. Bellikl Azrbaycan haradr sualna
Azrbaycan trkcsinin, son yz illik zaman dilimi d daxil olmaqla, danld hr yer
Azrbaycandr cavabn ver bilrik.

You might also like