You are on page 1of 30

Sleyman Demirel niversitesi

Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

OSMANLI DNEM MNYATRLERNDE EL SANATLARINDAN ZLER

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

OSMANLI DNEM MNYATRLERNDE EL SANATLARINDAN ZLER

Okt. Fatma Nilhan ZALTIN Sleyman Demirel niversitesi Teknik Bilimler MYO El Sanatlar Blm tel: 0246 2111956 email: nilhanozaltn@sdu.edu.tr

Do. Dr. Filiz Nurhan LMEZ Sleyman Demirel niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Geleneksel Trk Sanatlar Blm tel: 0246 2113547 email: filizolmez@sdu.edu.tr

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

OSMANLI DNEM MNYATRLERNDE EL SANATLARINDAN ZLER ZET Minyatrler tarihi olaylar betimleyen, dnemin yaam tarzn, rflerini, adetlerini, geleneklerini, greneklerini aktaran nemli belgelerdir. Minyatrlerde grlen Osmanl dnemine ait gnlk yaamda ve zel gnlerde kullanlm eyalar, o dneme ait el sanatlar rnleri hakknda nemli ipular vermektedir. Minyatrlerde betimlenen olaylar; padiahn tahta k, snnet trenleri, eli kabulleri, bayramlar, dnler, enlikler, dini merasimler olabilmektedir. Minyatrler incelendiinde, Osmanl dnemi el sanatlarn uygulayan saray ustalarnn teknik, renk, motif, kompozisyon bakmndan belirli bir slup gelitirdii dikkati ekmektedir. El sanatlar rnlerinde farkl malzemeler kullanlm olsa bile kompozisyon, renk ve motifler benzer zellikler tamaktadr. Ahap, cam, maden, keramik, ini, seramik, porselen, tekstil, ta vb. malzemelerden yaplm gnlk ve zel kullanm eyalar ayn zamanda minyatrlerde kompozisyonu tamamlayan dekoratif unsurlar olarak yer almaktadr. rnein, padiahn arka plannda yer verilen perdeler, yerde serili hallar. almann amac, Osmanl dneminde yaplm fakl hammadde zellii gsteren el sanatlarnn minyatrlerdeki izlerini incelemektir. Kaynak tarama yntemiyle hammaddesi farkl ahap, cam, tekstil, maden, ini, keramik, kee, deri ileri ve bunlara uygun olabilecek minyatr rnekleri gzden geirilmitir. Anahtar Kelimeler: Osmanl, minyatr, el sanat, ssleme sanat.

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

TRACES OF HANDICRAFTS ON OTTOMAN MINIATURES ABSTRACT Miniatures, depicting historical events, transferring the lifestyle of the era, customs and traditions, are important documents. Objects used in daily life and special occasions seen in the Miniatures in Ottoman-era provide important clues about the handicraft products of that era. Events depicted in miniatures could be accession to the throne of the sultan, circumcision ceremonies, envoy assumptions, holidays, weddings, festivals, religious ceremonies. When miniatures were analyzed, it was noteworthy that the Ottoman period palace crafts masters developed a particular style in terms of technique, color, pattern, composition. Even if different materials were used in handicraft products, the composition, color and motifs were similar. Daily and special use articles that made of wood, glass, metal, ceramic, tile, porcelain, textiles, and stone etc. materials was located at the same time as decorative elements complement the composition of miniatures. For example, the curtains in the background of the sultan, carpets laid to floor. This study included information about raw materials used in handicrafts made in Ottoman period and the period features of handicraft examples, samples used as decorative elements containing miniatures was discussed by examining the Ottoman period miniatures. Purpose of this paper is to research the traces of the Ottoman period handcrafts -which shows different raw material specialities- on miniatures. Crafts with different raw materials like wood, glass, textiles, tile, ceramic, felt, leather and samples of miniatures which can be appropriate are examined. Key Words: Ottoman, miniature, handicraft, decorative arts.

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

1. GR Minyatr szc Latincede minium, ngilizcede illumination, Franszcada miniature ve Almancada ise miniatur olarak kullanlm ve Trkeye minyatr metni eklinde girmitir. amacyla Osmanlcada yerletirilen minyatre aklayc nak, ustasna da nakka denilmektedir. Minyatr geni anlamyla el yazmalarnda aydnlatmak resimlerdir (Anonim, 1997a:1262). Trk Dil Kurumu szlnde ise; Eskiden elyazmas kitaplara yaplan suluboya resim. Bir noktadan baka nem vermeyen, kiilerin nemine gre beti bykl dikkate alnan, k-glge anlatm ve oylum duygusunun yanstlmas bulunmayan dz boyal resim olarak aklanmaktadr (http://tdkterim.gov.tr/bts/). Osmanl dnemi minyatrleri saray hayat, padiah portreleri, trenler, edebi eserler, dini konular, kent grnmleri, gnlk yaam sahneleri gibi konulardan olumaktadr. nsan figrleri, hayvan figrleri, eitli bitkiler ve mimari yaplarn bulunduu minyatrlerde; yerleri, duvarlar, gkyzn meydana getiren arka plan unsurlar, konular tamamlayc dekoratif elemanlar olarak kullanlmtr. Bu elemanlar baz minyatrlerde hal, bazlarnda perde, bazlarnda rahle olabilmektedir. Osmanl mparatorluunun ihtiam gemiten gnmze pek ok eserde kendini hissettirmektedir. Osmanl dneminde yaplm gerek saray hayatnda gerekse insanlarn gnlk yaantsnda kullandklar pek ok el sanat rn deerli rneklerle mzelerde yerlerini almaktadr. Osmanl dneminde yaplm bu deerli el sanat rnlerini ayn zamanda dnemin ariv niteliini tayan minyatrlerde grmek mmkndr. Bu almada, 7 hammaddeye dayal 15 minyatr yer almaktadr. rneklerde gerek ana tema, gerekse dekoratif unsur olarak ilenen minyatrler hammaddesi canlandrld ele farkl alnmaktadr. olan el Osmanl sanatlar And dneminde rneklerinin yaplm el sanatlarndan ahap, cam, tekstil, maden, deri, ini-keramik, kee vb. minyatrlerde Tasvir 5 grlebilmektedir. (2004:66)n, Osmanl

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

Sanatlar adl eserinde yer alan, ekil 1de grlen minyatrde bir ksm esnafn padiah, III. Muradn ehzadesinin demir snnet dven, dn eer enliklerinde yapan At Meydanndan geii ve mehterin almas tasvir edilmektedir. Minyatrde kuma dokuyan, kay esnaf seyrederken betimlenmitir. Kuma dokuyan ustann tezgh dikey, tek gcl, basit bir tezgh olup, o dnemde kullanlan kuma tezghlarna rnek tekil etmesi asndan ilgintir. Tezghta zgnn baland yer, mekik, tarak ve gc sistemi, dokunmu kuman sarld kuma levendi belirgin bir ekilde resmedilmitir. Demir dven ustann ekici, rs, kr, oca, demiri soutmakta kulland su kab, scak demiri dvd zemin ayrntl olarak anlatlm olup, scak demirciliin yapld grlmektedir. Kaylar, at koum takmlarnn en nemli parasdr. Eer kay yapan ustann duvarnda yapt kay eitlerinden rnekler asldr. Bu tasvirler, uralan el sanatlarnn o dnemdeki zelliklerinin ana hatlaryla anlalmasn salamaktadr.

ekil 1. Bir ksm esnafn III. Muradn ehzadesinin snnet dn enliklerinde At Meydanndan geii ve mehterin almas, ehinehnme, [TSM, B200], (And, 2004:66)

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

Ulu (2006:484-485)un, Trkmen Valiler, irazl Ustalar, Osmanl Okurlar eserinde yer alan minyatr Seyyid Lokman tarafndan yaplmtr. Minyatrde (ekil2); Safev Elisi, III. Muradn huzurunda, getirdii hediyeleri takdim ederken betimlenmektedir. Takdim edilen hediyeler arasnda, kymetli kitaplar, sorgular, sandukalar, kumalar ve adr paralar grlmektedir. Bu tarz ilerin dnem padiahna hediye ediliyor olmasndan, 16. yzylda el sanatlarna ne kadar nem verildii anlalmaktadr. Minyatrde bata padiahn kaftan olmak zere eitli tekstil rnleri (hal, kuma dokumlar), ahap rnler (taht, sandk, ahap kutu) yer almaktadr. Hnkrn nnde serili olan hal, krmz zeminli bir madalyonlu Uak hals olup, tm Trk hallarna temel olan sonsuzluk ilkesine gre yerletirilen yarm madalyonlar dikkat ekicidir. Padiah evreleyen duvarlarn ve tahtn desenleri, 16. yy sslemelerinde ska kullanlm desenlerdir. Padiahn kaftanndaki ayrntlar artc olup, o dnem kaftan desenlerini yanstmaktadr. Burada betimlenen hal, kaftan, taht ve duvar desenleri minyatrde konuyu tamamlayc dekoratif elemanlar olarak kullanlmtr.

ekil 2. Safev Elisi Tokmak Han III. Muradn huzurunda, ehinehname, cilt I, Seyyid Lokman. K F.1404, y.41b-42 a, (Ulu, 2006:484-485)

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

2. AHAP LER Ahap, Osmanl dnemine ait mimari yaplarda ska kullanlan bir malzemedir. Ayrca rahle, Kuran ve cz mahfaz, ekmece, kavukluk, feslik, sandk, sehpa gibi eyalarda da kullanld grlmektedir. Genellikle ceviz, armut, sedir, elma, abanoz, gl, mee, am vb. aalardan yararlanld bilinmektedir (Szen ve Gner, 1998:34). Kndekari teknii giderek kaybolan Osmanl mparatorluu

Dneminde, Edirnekri ya da kalemii olarak isimlendirilen boyama ile oyma tekniklerinin sregeldii grlmektedir. Midye kabuundan elde edilen sedef, yal byk kaplumbaann karn derisi kurutularak yaplan ba ve fildii kaklarak oluturulan kakma teknii grlmektedir. Tarsi olarak da adlandrlan bu teknikte, ahabn zerine ince bir kalemle izilen desene gre alan yuvalara, yine desene uygun hazrlanp kesilen sedef, fildii, baa, abanoz veya gm teller gmlmekte veya yaptrlmaktadr. Kakma ve oyma teknii ile yaplm rahleler, saltanat kayklar, padiah tahtlar ahap uygulamalar arasnda yer alan gzel rneklerdir (Barta, 1998:77). Ahap sanatnn rneklerinin yer ald bir minyatr ekil 3 de grlmektedir. Bu minyatrde farkl alarla yerletirilmi st taraf dz, dikdrtgen formlu adet rahle gze arpmaktadr. Minyatr Nakka Hasan tarafndan yaplmtr. Solda yazma iiyle uraan yazar Talkzde, ortada eseri temize eken hattat, sada ise bir kda resim izen nakka Hasan betimlenmitir (Bac, aman, Renda ve Tannd, 2006:182).

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

ekil 3. ehnmeci Talkzde, Nakka ve ktibin ehnme yazm iin almas, Eri Fetihnmesi, Nakka Hasan, y.1598, (Mahir, 2005:65)

Ahap hammaddeli el sanat rnleri arasnda Osmanl dneminde olduka rabet gren saltanat kayklar da nemli bir yere sahiptir. Oyma teknii ile iek, midye kabuu vb. motiflerle sslenmi Sultan Abdlmecit ve Sultan Abdllazize ait saltanat kayklar nemli rneklerdendir (Barta, 1998:86). Saltanat kayklarnn minyatrlerde de ska tasvir edildii dikkati ekmektedir. ekil 4de Sultan II. Osman yeni yaplan kasrn nnde ve saltanat kaynda tasvir eden bir minyatr grlmektedir. Saray surlarnn dnda, zeri naklarla, arkas ift bal kartal heykeliyle ssl saltanat kay grlmektedir. Sultan kayn n ksmnda, zerinde fenerin yer ald kkte oturmaktadr. Sultana ayakta duran bostancba ve solda iki silahdar refakat etmektedir. Tayfalar sk sralar halinde oturmu krek ekmektedir (Bac, aman, Renda ve Tannd, 2006:216).

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

ekil 4. Sultan II. Osman yeni yaplan kasrda ve saltanat kaynda, Ndr, ehnme, 1620 civ. TSM,H. 1124, y. 73b-74a, (Anonymous, 1965 23)

Trklerin Orta Asyadan getirdikleri altn taht geleneinin Osmanl mparatorluu dneminde de srd bilinmektedir. Gnmze gelebilen bir altn taht rnei Topkap Saray Mzesinde Hazine Dairesinde sergilenen altn kaplama zebercetlerle sslemeli tahttr. Ayrca minyatrlerde ve padiah portrelerinde de farkl altn tahtlar grlmektedir (Pnarba, 2004:77). Ahap el sanat rnlerinden olan taht, hkmdarn oturduu zel sandalye, koltuk, makam anlam tamaktadr. Taht yapm 16. yzylda altn an yaamtr (Barta, 1998:78). Osmanl minyatrlerinde taht arkalklarnn emse formunda yer ald grlmektedir. Tahtlarda kullanlan gne motiflerinin tahtn gksel anlamna iaret eden bir simge olduu dnlebilir (Pnarba, 2004:8283). Ayrca Osmanl dnemi minyatrlerinde padiah tahtlarnn farkl formlarna rastlamak mmkndr. ekil 5de Sultan IV. Mustafa yeil kaftan ile tahtnda otururken betimlenmektedir. Altn kaplama tahtn arkal ta eklinde grlmektedir.

10

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

ekil 5. Tahtnda betimlenen Sultan IV. Mustafa, (Bac, 2003:150)

ekil 6da Levni tarafndan yaplan minyatrde tahtta oturan Sultan III. Ahmed, seyyidleri ve devlet adamlarn kabul sahnesi grlmektedir. Padiah, yksek arkalkl altn tahtta, ayaklarn bir basamaa dayam otururken betimlenmitir (repolu, 1999:126).

ekil 6. Srnme-i Vehb, Levn, (repolu, 1999:127)

11

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

3. CAM LER Osmanl mparatorluunda cam iilii ok ileri bir seviyededir. Kanuni Sultan Sleyman devrine ait belgelerde camc isimleri belirtilmektedir. Camger Hasan, Yusuf bilinen isimlerdir. 1610 ylna tarihlenen bir belgede ise stanbulda Eyp civarnda uzun zamandan beri cam ve kandil yapan imalathanelerin bulunduu anlalmaktadr. Evliya elebi stanbulda Sultan IV. Murat zamannda yaplm bir sayma gre, devlete bal olarak alan cam atlyelerinin, dkknlarn ve buralarda alanlarn adedini vermektedir. 1640 tarihli narh defterinde cam eyann cinsi ve fiyat konusunda bilgiler bulunmaktadr. Sultan I. Mahmut zamannda ise Fransadan billur ustas getirildiine ait kaytlar vardr (Barta, 1998:103-104). Camc esnaf Osmanllar dneminde salam bir rgtlenmeye

sahiptir. alan ii ve ustalarn ounluunu Trklerin oluturduu bir lonca rgtyle bu meslein sk bir denetim altnda tutulduunu, cam ileyenlerin devlete korunduunu, saray atlyelerinde alan krk be kadar ayr meslek grubundan birinin de camgeran ad verilen camclar olduunu, bunlarn bana sercamger denildii kaynaklarda gemektedir. 18. yzylda btn cam atlyeleri stanbulda Tekfur Sarayna toplanmtr. 19. yzylda da ubukluda ve Beykozda cam atlyeleri almtr. Bunlardan birincisinde nl em-i blbl ler retilmektedir (Anonim, 1983:775-776). effaf mavi cam ve stl beyaz camla yaplan bu paralarda, ya ayr iki cam ktlesiyle allmakta ya da tek renk cam ktlesi renklendirilerek frnlanmaktadr (Barta, 1998:105). Beykoz atlyelerinin rettii cam eyalar ise Beykoz ii olarak anlmakta ve ok deerli saylmaktadr. Osmanllarda yaplan camlar, dz cam, renkli cam, billur olmak zere eitten olumaktadr. Binalarn pencereleri iin kullanlan camlardan baka gnlk ihtiyac karlayan eitli cam eyalar bu sanayide byk bir srm yeri hizmetini grmektedir. Bunun yannda donanmann 12

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

fenerleri ve ordu iin yaplan cam humbaralar (havan toplar) olduka nemli yer tutmaktadr kullanlan dz (Bayramolu, camlardan 1974:11-12). baka, vazolar, Dorudan ekerlikler, pencerelerde

laledanlar, glabdanlar, bardaklar, fincanlar, srahiler, ila ve koku ieleri, donanma fenerleri, fanuslar, hamam kubbesi ieleri belli bal cam eyay oluturmaktadr. Camn baka bir kullanm alan da revzen-i menku (nakl pencere) ad verilen pencerelerdir. Osmanl dneminde, ilevsel grevlerinin yan sra, zellikle dinsel yaplarn i bezemelerinde vazgeilmez bir e olarak her zaman yer almtr (Anonim, 1983:776). Srnme-i Hmayunun Nakka Osman tarafndan yaplan

minyatrlerdeki baz sahneler o gnn cam retimi hakknda baz bilgiler vermektedir. ekil 7deki minyatr, camc esnafn geiinde araba zerine kurulmu bir frn gstermektedir. stanbul camclnn eski gnleri konusunda bilgi veren minyatrde cam ustalarnn hem geide katldklar, hem cam retimine devam ettikleri de grlmektedir. Minyatrde, cam retiminin deiik admlarnda kullanlmakta olan aralarn tmnn gnmzde kullanlan ara ve gerece ok yakn olduu grlmektedir. Alt ksmda ate yaklan ve btn sistemi stan ocak bulunmaktadr. Bir yarm kre eklindeki en st ksm cam retiminin son aamas olan soutma blmdr. Bu frn evresindeki ustalarn alma biimlerine baklarak, tam olarak gerek bir cam retiminin yapld anlalmaktadr. Arka planda, ellerinde dz ve eik kaburgal ieleri tutan figrler yer almaktadr. Bu ieler huni azl, uzun boyunlu Bizans ielerini anmsatmaktadr (Onur, 2007:19-20).

13

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

ekil 7. Nakka Osmann Srnme-i Hmayun isimli eserinden, Camc esnaf ve ustalarn geiini gsteren minyatr, (Aslanapa, 2004:320)

ekil 8de Srnme-i Hmayun 33b sayfasnda, Cmgern Loncas elemanlarnn gei treni grlmektedir. Bir nceki minyatrdeki gibi ieler dz ve eik kaburgaldr. Ayrca ortalarndan boumlu cam kaplar yer almaktadr (zgm, 2000:72).

ekil 8. Cmgern Loncas elemanlarnn gei treni, Srnme-i Hmayun 33b, Topkap Saray Mzesi, (Bayramolu, 1974:2)

14

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

4. TEKSTL LER 4.1. Kumalar Osmanl dneminde dokumaclk ok ileriye gitmektedir. Hemen her retim dalnda olduu gibi, dokumaclk da sk bir lonca denetimi altnda uygulanmaktadr. 15. yzyln en nde gelen dokuma merkezi Bursadr. Bursa ipek dokumalaryla, stanbul-skdar ve Bilecik kadife dokumalaryla, Bergama ve Denizli pamuklularyla, Ankara ynlleriyle, Amasya desenli kumalaryla n yapmaktadr (Anonim, 1983:783-784). Osmanl dnemi tekstil sanatnda, renkli ipliklerle dokunan tek renkli kumalar arasnda 16. ve 18. yzyllarda ipek atlas, ipek kadife nem kazanmtr. 18. yzyln sonlaryla 20. yzyl arasnda atlas ve kadifenin pamuklu cinsi n plandadr. Ge dnem kumalar arasnda, 18. yzyldan sonra dokunmaya balayan skdarda Ayazma Cami civarndaki tezghlarda imal edilen, zg ve atks ipekten olup, genellikle boyuna yollu, kk iekli selimiyye (Barta, 1998:110-111). Dokunan kuma teknikleri; halk arasnda dokunan kumalar ve saray tezghlarnda dokunan kumalar olarak iki ynde geliim gstermitir. zg ve atks ipekli, bazen altn ve gm srmal kalnca kumalara kemha, zemine oranla sslemesi daha kabark bir kadife trne atma, ipekten gm veya altn srmal tellerle kark dokunmu kumaa diba, som srma ve ipekle dokunmu kumaa seraser, altn dokumaya zerbaft, ipekten renkli parlak kumalara atlas denmektedir (Szen ve Gner, 1998:192). Osmanl alanlarnda da dokumalar, kullanlan bata ayn ini olmak zere baka ssleme adyla bilinen kumalar grlmektedir

motifleri

iermektedir.

Bunlardan,

ounlukla yinelenen sralar halinde dzenlenmi, lale, karanfil, gl, smbl, papatya, hilal, rumi, intemani, arkfelek, nar ve geometrik desenler sk kullanlm motifler arasndadr (Anonim, 1983:784).

15

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

Yazl kaynaklar dnda, Topkap Saray Mzesinde bulunan kaftanlar nemli belgelerdir. Kaftanlar, genellikle yakasz, nden ak bol kollu, uzun erkek giyimidir. Kaftanlarn bir grubu, deerli kumalar dnda etek ucundaki aplike teknii ile yaplm sslemeleriyle ayrt edilmektedir (Barta, 1998:112). Kumalar, Osmanl trenlerinin bir parasn oluturmaktadr. Saray hizmetkrlarna ve yabanc diplomatlara giydirilen hilatlar, kyafetler, sancak, zar, yani duvar perdeleri ve yer rtleri olarak, geit ve kabul trenlerine grsel bir grkem kazandran kumalar, padiahn kudret ve cmertliinin kesin bir gstergesidir (Anonim, 2001:21). 16. yzyln ortalarndan 17. yzyln balarna kadar grlen klasik Osmanl slubundaki tarihi minyatrlerde, tannabilir kuma tiplerinin rnekleri yksek sayda grlmektedir. Seyyid Lokmann Sleymannmesinin bir nshasnda yer alan ekil 9da ayrnts gsterilen minyatrde Kanuninin tabutunun Sleymaniye Camiindeki mezarna tanmas betimlenmektedir. Kbe rtsnden kesilmi bir para ile rtlm tabutun ba tarafna Sultann sar yerletirilmitir. rtnn st kenar sslemesi zikzak hat desenlidir. Trbe tamamlandnda, bu sark ve rt, sandukann zerine konulacaktr (Anonim, 2001:22-25). Padiahn tabutu matem kyafeti giymi mollalar tarafndan getirilmektedir. Cenaze alaynn nnde, bir grevli Sultan Sleymann birlikte gmlmeyi vasiyet ettii rivayet edilen ekmecesini tamaktadr (Bac, aman, Renda ve Tannd, 2006:120-121).

16

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

ekil 9. Sleymannme, 1579-89, Kanuni Sultan Sleymann cenazesi (ayrnt) Seyit Lokman, Chester Beatty Ktphanesi Dublin, T.413, Y. 115 b, (Anonim, 2001:24)

ekil 10da ehzade Mehmed At Meydanndaki brahim Paa Sarayna giderken betimlenmektedir. ehzade, giyilmesi en uurlu saylan beyaz renkli bir kaftan giymitir. Burada yerlere, atnn nallarnn altna, gm ve altn tellerle dokunmu seraserler serilmitir. Bu tr sahneler hem Srnme de hem de ehinehname de grlmektedir (Anonim, 2001:2829).

ekil 10. Srnme, yaklk 1582, ehzadeMehmedin At Meydanndaki brahim Paa Sarayna gelii. Topkap Saray Ktphanesi, stanbul, H1344, Y. 12a, Yenieriler, ehzadenin geecei yollara top top seraserlele demilerdi (Atasoy, 1997:28)

17

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

4.2. Hallar Hal sanatnn en parlak devri 16. ve 17. yzylda grlen Uak hallar ve Osmanl saray hallar olarak teknik ve desen bakmndan farkl, ancak z bakmdan ayn olan iki grupta grlmektedir (Yetkin, 1991:87). Uak hallar, Avrupal ressamlarca sk sk tasvir edilip, 18. yzyl sonuna kadar ok tutulduu halde envanter kaytlarnda Uak yerine Trk hallar olarak gemektedir. ki esas grup olarak madalyonlu ve yldzl Uak hallar allm isimlerdir (Aslanapa, 1987:103). 16. yzyl ran hallarnda ok baarl rnekler vermi ve esas motif olarak kullanlmaya balanm madalyon fikrinin kitap ssleme sanatndan hal sanatna gemi olduunu gsteren rnekler bulunmaktadr. 15. yzyl ran minyatrlerindeki hal tasvirlerinde madalyonlarn kullanlm olduu tespit edilmektedir. Madalyonun ii ve halnn zemini bitkisel sslemeler, insan ve hayvan figrl kompozisyonlarla doldurulmutur (Yetkin, 1991:87). Trk hallarnda madalyon emas fikri ise, 1514de Tebrizin fethinden sonra ortaya kmaktadr (Aslanapa, 1987:103). On metre bykle varan madalyonlu hallar, byk orta madalyonun altnda ve stnde birer, yanlarda ikier kesik madalyonla sonsuzlua iaret etmektedir. Madalyonlu Uak hallar 16. yzyldan 18. yzyl ortalarna kadar devam etmitir (Aslanapa, 1989: 354). Yldzl Uak hallar, sekiz kollu yldzlarla kk baklava biimindeki madalyonlarn kaydrlm eksenleri zerinde alternatif sralanmasn gstermektedir. Bunlar orta boy hallardr ve zaman bakmndan 17. yzyl sonundan ileri gitmemektedir (Aslanapa, 1987:107). 16. yzyl ortasnda kaynaklarda ad geen daha sonra da tablolarda grlen beyaz zeminli Uak hallar Kulu Hal diye tannmaktadr. Beyaz zeminli Uak hallarnda intamani motifli olanlar da vardr. Uak hallar parlak bir gelime gstermi ancak 18. yzyl sonunda bozulmaya ve gerilemeye balamtr (Aslanapa, 1989:354). Klasik Anadolu hallarnn yannda 16. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl Saray Hallar denilen teknik ve dekor bakmndan 18

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

tamamen farkl bir hal grubu ortaya kmaktadr (Aslanapa, 1989:355). Hallarda saz denilen haner yapraklar, palmet ve madalyonlar genellikle natralist lale, smbl, karanfil ve nariekleri ile birletirilerek yeni bir slup oluturulmutur. ok ince ve zengin desenli bu lks hallarda ular birbirine daha yakn olduu iin ran dm tercih edilmitir. Yn ve pamuktan yaplan dmler, daha sk olup, kadifeyi andran yumuak bir tesir brakmaktadr (Aslanapa, 1987:137). 16. yzyl ortalarndan itibaren saray iin lks olarak Osmanl Saray Hallar grubundan seccadeler yaplmtr. Kvrak konturlu mihraplarn ii bazen bo bazen ieklerle doludur. Bunlar Saray Hallar grubunun en baarl kompozisyonlardr (Aslanapa, 1989:355). ekil 11de Sultan II. Selim Safev Elisini Edirne saraynda kabul ederken tasvir edilmektedir. Minyatrde ak zeminli byk bir madalyonlu Uak hals grlmektedir. Halnn ortasnda madalyon ve kelerde ikier kesik madalyon yer almaktadr. Madalyonlarn i ksm koyu renk zeri rumilerle, zemin ise ak renk zeri bitkisel motiflerle bezenmitir.

ekil 11. Sultan II. Selim Safev Elisini Edirne saraynda kabul ediyor. Nzhet el-esrr el-ahbr der Sefer-i Sigetvar, [TSM,H1339] (And, 2004:210)

19

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

5. MADEN LER Osmanl mparatorluu uzun sre snrlarn geniletmesi ve sava ortamnda bulunmasndan tr maden iiliinde silah yapm nemli bir yere sahiptir. Osmanl dnemindeki toplar, bakr ve pirinten yaplmtr (Szen ve Gner, 1998:49). Osmanl mparatorluu Dneminde dkme yan sra dvme ve oyma eitlemelerinin metal ilerinde uyguland grlmektedir. Kabartma, atma, kazma, oyma (delik ii, ajur), kakma, helezonlu vidalama, altn yaldz kaplama (tombak), savatlama, mine, zincir ii, telkri (filigre) gibi metal ii tekniklerinin zengin eitlemeleri ve farkl uygulama biimleri bulunmaktadr. 15., 16. ve 17. yzyllara ait Fatih Sultan Mehmet, Kanuni Sultan Sleyman ve I. Ahmetin toplar, dkme tekniinde zellikle byk paralarda 1998:89). 19. yzyldan kalan ok sayda metal eya nceki yzyllarda kullanlan tekniklerin uygulandn ancak altn yaldzl bakr (tombak), kabartma (repousse), savatlama, mine ve telkarinin yan sra gnlk gereksinimleri gstermektedir. karlamak karlayan 19. bakr ii bakr tekniklerinin eyasndan ilerinde, arlk te nceki kazandn ihtiyac yzyllardaki yzylda yaplan, tren gnlk ulalan dzeyi gsteren, deerli rneklerdir (Barta,

amacyla

tekniklerin sregeldii, dkme ve dvme teknii ile yaplan kaplarda, artistik formlar sergilendii grlmektedir (Barta, 1998:93-95). eitli kuyumculuk ilerinde kk ss eyalar, genellikle som altn veya gm kullanlarak yaplmaktadr. Ayrca zmrt, elmas, inci gibi deerli talar ska kullanlmaktadr. Ayna, bilezik, kpe, yzk, fincan zarf ve kemer tokalarnda, telkari denilen teknie de rastlanmaktadr (Szen ve Gner, 1998:52). ekil 12de Levni tarafndan yaplm Srnme-i Vehbi yani Sultan Ahmedin dn kitabndan 21b vara rnek verilmektedir. Burada

20

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

enliin birinci gnnde yenierilere verilen pilav ve zerde ziyafeti konu edilmektedir. Saray mutfaklarnn abalar ve anigirler, kapal gm sahanlar iinde yemek servisi yapmakta; kahve, erbet, glsuyu ve buhur servisi yapan zlfl baltaclar da anigirlere yardm etmektedir. Sinilerin hepsinin gm olduu bilinmektedir. Sahanlar dnda porselen, gm ve altn srahi, gm sini ve mavi beyaz porselen kseler ve tabaklar da bulunmaktadr. Porselen olmayan kaseler altn rengi ile tasvir edilmektedir (Choi, 2008:18-19).

ekil 12. lk gsteriler ve yenierilere verilen pilav ve zerde ziyafeti, Srnme-i Vehbi, Levni, Kltr Bakanl Topkap Mzesi Ktphanesi, Env.No 3593, (Anonim, 2000:18)

ekil 13de grlen minyatrde geen esnaf alay arasnda bakrclar vardr. lerinden birisi keskin kllarn zerine yatrlm ve gsne bakr bir levha yerletirilmi durumdayken dier bakrclar bu levhay dvmektedir. 120b varanda ellerinde hediyeler tayan bakrclarn arkasnda yer alan arabada bir ran bakr kap dvd ve kalayl kaplarn sergilendii grlmektedir (Atl, 1999:154).

21

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

ekil 13. Srnme, Esnaf alaynn geii, y. 120b-121a (Atl, 1999:154-155)

6. N-KERAMK LER Osmanl ini sanat slbu, Bursada Yeil Cami ve trbe ile balamaktadr. Osmanl inileri ilk dnemlerde renk bakmndan daha zengindir. ini yapmnn geliimine byk katks olmu znik nemli bir merkezdir. Duvar iniciliinde ve keramiklerde yeni tekniklerle seri retime geilmitir. Mozaik ve altn yaldzl iniler yerine 16. yzyln balarndan sonra renkli sr teknii ile birlikte kare formda levhalar retilmeye balanmtr (Szen ve Gner, 1998:60). Osmanllarn ini sanatna getirdii ilk byk yenilik kaba olmayan anlamnda lkb denilen renkli sr tekniidir. Dier bir yenilik ise sratl teknii ile yaplan mavi-beyaz inilerdir (Anonim, 2007a:405). 16. yzyln ilk yarsnda altgen levhalarda tekniin deimeye balad gzlenmektedir. Bezeme teknii artk sraltdr. Koyu kobalt mavisi ve firuze renklerinin kullanlmaya baland grlmektedir. Duvar inilerinde dnemin btn desen zellikleri ve zellikle canl natralist desenler hkim olmutur (Arl ve Altun, 2008:23). 16. yzyln ortalarnda, mavi beyaz bezemeye firuzenin

katlmasndan sonraki dnemde, buulu mor ve yeilin de grlmeye baland rneklere am ii ad verilmitir. 16. yzyln ortalarndan 22

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

itibaren znik seramiinde kabark krmznn da katlmasyla artk gl, karanfil, smbl, lale gibi iekler, hatayi ve rozetler, natralist eilimin ar bast yeni bir bezeme slubunu haber vermektedir (Arl ve Altun, 2008:25). 16. yzyln ikinci yarsnda ortaya kan Rodos ii keramikler, siyah kontur iinde lacivert, koyu yeil, firuze, beyaz ve mercan krmzs sralt sslemeleriyle ayn dnemin inilerine paralel bir renk ve desen zelliine sahiptir. Trk keramik sanatnn bu en parlak dneminde eserler, saray nakkahanelerinde hazrlanan desenlerle bezenmi, soyut motiflerin yan sra natralist iek bezemeleri ile sslenmitir (Szen ve Gner, 1998:69). 17. yzyln ortalar ini ve keramik retiminin verimliliini yitirdii grlmektedir. Hamur ve srda yaanan uyumazlklar sonucunda ltsn kaybeden srlarn przl ve atlak olduu, renklerin birbirine akt donuk yzeyler grlmektedir. Motifler irilemi, bozulmu ve konturlar kalnlamtr. 17. yzyln sonuna doru yeil rengin ve siyahn da arlkl olduu rneklerin yannda tekrar krmz renk kullanldysa da 16. yzyln baars yakalanamamtr (Anonim, 2007b:302-303-304). 17. yzylda znik ini ve keramik merkezi olarak nemini yitirmi, yerini Ktahyaya brakmtr. lk dnemlerde serbest bezeme anlayyla mavi, krmz, yeil, sar ve mor renkler kullanlarak yaplan Ktahya ilerinin yannda, 18. yzyldan balayarak blgesel zellikler gsteren anakkale ilerinin krmz hamurlu sralt tekniinde yaplm kaba izgili rneklerinde yelkenliler, balklar, kular, iekler, gemi ve mimarlk motifleri kullanlmtr (Szen ve Gner, 1998:70). ekil 14de grlen minyatrde ise bir seramik ustas alrken betimlenmitir. Usta amura el ile ekil verirken, odun ile yanan bir seramik frn, pimeye hazrlanm seramik kaplar, ustaya yardm eden bir rak ve ustay dikkatle izleyen bir figr yer almaktadr.

23

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

ekil 14. Srnme-i Hmayun 1582 tarihli minyatr. III. Murat Surnamesinden alnmtr. [TSM:H:1344], (Anonim, 1990:129)

7. DER LER Osmanllarda derinin ok geni bir kullanm alan bulunduu ve deriden yaplan eyann sanatsal boyuta eritii, deride ok eitli bezeme teknikleri uyguland bilinmektedir. Bata ciltler olmak zere, pabu, izme, torba, kese, kalkan, ok, knlar, hayvan koumlar, perde ve sofra alt gibi eyalarn yan sra Karagz oyunlarnda kullanlan bebekler dikkat ekmektedir Ayrca byk emek ve sabrla oluturulmu yazma eserlerin ciltlenmesi ve ciltilik deri ileri iinde ayr bir yer tutmaktadr (Szen ve Gner, 1998:156-161). zellikle 16. ve 17. yzyllarda deri terbiyesi ve deri eya yapanlar hakknda Evliya elebinin Seyahatnamesinde ok deiik derilerin imal edildii bunlarn renk, kalite ve ssleme asndan stn zellikte olduu aklanmaktadr (zdemir ve Kayaba, 2007:39). Dericilikle ilgili bilgilerin bulunduu en nemli grsel belgelerden biri de 16. yzyla ait ekil 15 deki Srnme-i Hmayunde yer alan minyatrdr. Minyatrde padiahn nnden tirecilerin geii tasvir edilmektedir. Krmz, siyah, turuncu gibi deiik renklerde deriler dikkat ekicidir. Sultan III. Muradn olu ehzade Mehmedin snnet dnn gsteren minyatrlerde deiik meslek gruplar, kendilerine ait meslek gerelerini ve rnlerini birer tekerlekli dkkn iinde gstermektedir.

24

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

Minyatrlerin deiik sahnelerinde, izmeciler, saralar ve eitli meslek gruplar grlmektedir (zdemir ve Kayaba, 2007:44).

ekil 15. Srnme-i Hmayun 1582 tarihli minyatr, padiahn nnden tirecilerin geii (zdemir ve Kayaba, 2007:45)

8. KEE LER Doal yn elyaf slatldktan sonra drerek, sktrarak bir tr presleme teknii ile yaplm keeler giyim eyas yan sra yayg, kap perdeleri, klah, sikke, kepenek, seccade, hayvan koumlar gibi rneklerle karmza kmaktadr. Kee zerine yaplm aplike ve zincir ii ile ilenerek tasarlanm paralar grlmektedir (Barta, 1998:161). Osmanl dneminde, dzenlenen enliklere ve airlerin ifadelerine konu olan keecilik, ayn zamanda kavuk ve serpu denilen ba giysilerinde de kullanlmtr. Kavuk genellikle Osmanl dneminde yksek rtbeli kiiler tarafndan kullanlmtr. Yenieri askerleri, beyaz keeden yaplm skf veya brk ad verilen ba giysileri kullanmlardr (Ergenekon, 1999:36-37). ekil 16da Srnmeden hayvanlarn gsterisini tasvir eden bir minyatr yer almaktadr. Minyatrdeki hayvanlarn tamamnn stlerinde eyer rts ve semer bulunmaktadr. Trk kltr ierisinde nemli bir 25

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

yeri olan ve Orta Asyadan gelen, Osmanl dnemi minyatrlerinde de grlen bu rtlerde, byk olaslkla tepme kee teknii kullanlmtr (Ergenekon, 1999:34).

ekil 16. 1582 enliinde hayvanlarn gsterisi TSM B.200 (Ergenekon, 1999:34)

ekil 17de Yenierilerin giydikleri balklar 1578 ylnda Trk ordusunun Kafkasya seferini konu alan Nusretnameye ilikin minyatrde grlmektedir. Minyatrde Yenieriler tepme keeden yaplan balklarla tasvir edilmitir (Ergenekon, 1999:40).

ekil 17. Trk Ordusunun Kafkasya Seferinde Yenierilerin giydii kee balklar (Ergenekon, 1999:40)

26

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

9. SONU alma sonucunda, minyatrlerde kullanlan eitli dekoratif ss unsurlarnn dnemin el sanat rneklerini belgeleyici nitelik tad grlmtr. Tasvir edilen el sanatlar rnlerinin renkleri, formlar ve ilevleri dnemin retim tarz hakknda bilgi vermektedir. Dnemin nemli ustalar elinden kan el sanatlar rnlerinin slup ve teknik bakmdan yksek bir seviyeye ulat pek ok kaynakta grlmektedir. Saray iin yaplan el sanatlar rnlerinin yan sra gnlk yaamda kullanlan eyalarda bile byk bir zen ve ince iilik gze arpmaktadr. alma kapsamnda yaplan taramalarda eitli kaynak kitaplarda incelenen hammadde ile ilgili minyatr rneklerine yer verildii ancak rneklerin az olduu, yine Yksek Lisans tez konusu olarak baz hammaddelerin minyatrlerde aratrld geen el ancak sanat nemli belge nitelii tayan da rneklerinin saysnn daha

arttrlabilecei sonularna ulalmtr.

27

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

KAYNAKLAR And, Metin, (2004). Osmanl Tasvir Sanatlar: 1 Minyatr, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s-66-210 Anonymous, (1965). Miniatures Turgues, Unesco-le grand art en dition de poche, Milano, s-23 Anonim, (1983). Sanat Tarihi Ansiklopedisi, Grsel Yaynlar, Cilt: 4, s775-776-783-784 Anonim, (1990). Turkish Handcrafts, Halk Bankas Yaynlar,

Creative Yaynclk, stanbul, s-129 Anonim, (1997a). Eczacba Sanat Ansiklopedisi, Minyatr

maddesi, Yap-Endstri Merkezi Yaynlar, Cilt:2, stanbul, s-1262 Anonim, (2000). Srnme, Sultan Ahmedin Dn Kitab, Bern, s-18 Anonim, (2001). pek- Osmanl Dokuma Sanat, TEB letiim ve Yaynclk A.. adna Azimuth Editions Limited, ngiltere, s-21-22-2425-28-29 Anonim, (2007a). Anadoluda slam Kltr ve Medeniyeti,. Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 682, Ankara, s-405 Anonim, (2007b). Anadoluda Trk Devri ini ve Seramik Sanat, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, stanbul, s-302-303-304 Arl, Belgin D., Altun, Ara, (2008). Anadolu Toprann Hazinesi ini Osmanl Dnemi, Kale Grubu Kltr Yaynlar, Kitap Yaynevi, stanbul, s-23-25 Aslanapa, Oktay, (1987). Trk Hal Sanatnn Bin Yl, Eren Yaynclk ve Kitaplk Ltd. ti., stanbul, s-103-107-137 Aslanapa, Oktay, (1989). Trk Sanat, Remzi Kitabevi, stanbul, s354-355

28

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

Aslanapa, Oktay, (2004). Turkish Art and Architecture, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara, s-320 Atasoy, Nurhan, (1997). Srnme-i Hmayun, Dn Kitab, Kobank Yaynlar, stanbul, s-28 Atl, Esin, (1999). Levni ve Suname, Bir Osmanl enliinin yks, Kobank Yaynlar, stanbul, s-154-155 Bac, Serpil, (2003). Konya Mevlana Mzesi, Resimli El

Yazmalar, Konya ve Mlhakat Eski Eserleri Sevenler Dernei Yaynlar, Konya, s-150 Bac, Serpil, aman, Filiz, Renda, Gnsel, Tannd, Zeren, Osmanl Resim Sanat, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, stanbul, s120-121-182-216 Barta, H. rcn, (1998). Trk El Sanatlar, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, s-77-78-86-89-93-95-103-104-105-110-111-112161 Bayramolu, Fuat, (1974). Trk Cam Sanat ve Beykoz leri, Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s-2-11-12 Choi, Sunah, (2008). Srnmei Vehbideki Kap Tasvirleri, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Sanat Tarihi Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi, Ankara, s-18-19 Ergenekon, Cavidan B., (1999). Tepme Keelerin Tarihi Geliimi Renk Desen Teknik ve Kullanm zellikleri, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, s-34-36-37-40 repolu, Gl, (1999). Levn, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, s-126-127 Mahir, Banu, (2005). Osmanl Minyatr Sanat, Kabalc Yaynevi, stanbul, s-65

29

Sleyman Demirel niversitesi


Gzel Sanatlar Fakltesi Hakemli Dergisi

ART-E MAYIS 2011-07

Onur, Burcu A., (2007). Osmanl mparatorluu Cam Sanat ve em-i Blbller, stanbul Teknik niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Sanat Tarihi Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi, stanbul, s19-20 zdemir, Melda, Kayaba, Nuray, (2007). Gemiten Gnmze Dericilik, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, s-39-4445 zgm, zlifat, (2000). Anadolu Camcl, Pera Yaynclk, stanbul, s-72 Pnarba, Simge , (2004). alar Boyu Tahtn Simgesel

Anlamlar Inda Trk Tahtlar, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Sanat Eserleri Dizisi, zyurt Matbaa, Ankara, s-77-82-83 Szen, Metin, Gner, emsi, (1998). Geleneksel Trk El Sanatlar, Hrriyet Gazetecilik ve Matbaaclk A.., stanbul, s-34-49-52-60-6970-192-156-161 Ulu, Lale, (2006). Trkmen valiler, irazl ustalar, Osmanl okurlar, XVI. yzyl iraz elyazmalar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, s-484-485 Yetkin, erare, (1991). Trk Hal Sanat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, s-87 (http://tdkterim.gov.tr/bts/), Minyatr. Er.Tar. 09.02.2011

30

You might also like