Plazma (iyon) Nitrrleme Yntemi ve Malzeme zellikleri zerindeki Etkisi

HAVACILIK VE UZAY TEKNOLOJLER DERGS TEMMUZ 2003 CLT 1 SAYI 2 (41-48)

PLAZMA (YON) NTRRLEME YNTEM VE MALZEME ZELLKLER ZERNDEK ETKS

Ufuk ZDEMR
Hava Harp Okulu Dekanl Yeilyurt-stanbul u.ozdemir@hho.edu.tr

Muzaffer ERTEN
T Makina Fakltesi Gmsuyu-stanbul erten@mkn.itu.edu.tr

ZET Makina elemanlar kendilerinden beklenilen fonksiyonlar yerine getirirken, paralarn yzeyleri i ksmlarna nazaran daha yksek gerilme ve daha yksek andrc kuvvetlere maruz kalr. Bu gerilme ve kuvvetler malzemenin yzey dayanm snrn anca malzeme yzeyinde krlmalar balar ve bylece anma ve korozyon oluur. Bu nedenle daha uzun bir mr iin bu tr etkilere maruz kalan malzemelerin yzey dayanmlar arttrlmaldr. yon (plazma) nitrrleme yntemi bu amala kullanlan bir yntemdir. zellikle otomotiv sanayinde, metalurji sektrnde ve takm imalat sanayinde uygulama alan bulan iyon (plazma) nitrrleme yntemi, eliklerin yzey sertletirilmesinde yaygnca kullanlmaktadr. Bu almann amac plazma nitrrleme ynteminin temel prensiplerini, avantajlarn, uygulama snrlarn ve yntemle ilgili gncel gelimeleri incelemektir. Anahtar Kelimeler : Yzey Sertletirme, Nitrrasyon,yon Nitrrleme ABSTRACT The surfaces of parts manufactured from steels and other alloys are subjected to higher stresses, greater abrasive forces and more direct environmental exposure than are the part interiors. When aggressive forces reach the limits of a materials resistance, surface initiated fracture, fatigue, wear and corrosion occur. For these reasons, surface modification and enhancement have long been applied to steels. Ion (plasma) nitriding is one of the most widely used advanced surface modification techniques applied to steels. It has been used in the fabrication of components for the automobile industry, metallurgical industry and tool manufacturing. The purpose of this paper is to briefly review the plasma nitriding which is now being applied to steels. In particular, the benefits, limitations and processing principles are described. Key Words : Surface Hardening, Nitriding, on Nitriding

1.GR Kullanm amalarna bal olarak; yzeyi sert ve anmaya dayankl, buna karlk i yaplarnn snek olmas arzu edilen elik malzemelerde yzey sertletirme yntemi uygulanr. Bunun iin, malzeme yzeyinde istenilen derinlie kadar sertleme salayan, snek i yapy etkilemeyen deiik yzey sertletirme yntemleri gelitirilmitir. Yzey sertletirme yntemleri incelendiinde; sertletirilen malzeme zellikleri, arzu edilen sertlik deeri ve derinlii, uygulanabilirlik, malzemenin kullanm artlar ve gelien teknolojiye bal olarak ok deiik yzey sertletirme yntemlerinin kullanld grlmektedir. rnein; normal artlarda yeterli dzeyde sertlik elde edilemeyen eliklerin yzeyine karbon verilerek sertletirmenin yapld sementasyon yntemi, iyi sertleme kabiliyeti olan eliklerin arzu edilen sertleme derinliine kadar olan ksmnn ostenitletirme scaklna kadar stlp

aniden soutulduu alevle yada indksiyonla yzey sertletirme, yzeye sertlik arttrc element atomlarnn nfuz ettirildii nitrrayon yntemi bunlardan bazlardr. Bunlarn dnda; yzeyin sert bir malzeme ile kaplanmas, yzeye elik pskrtlerek veya haddelenerek yzey sertliinin arttrlmas da uygulanan yntemler arasndadr. Bu almada yzey sertletirme yntemlerinden biri olan nitrrasyon ynteminin yeni ve zel bir uygulamas olan plazma (iyon) nitrrleme ynteminin uygulama esaslar, bu yntemin uygulamasndaki yeni gelimeler ve uygulanabilirlii hakknda yaplan aratrmann sonular verilmitir. 2.NTRRASYONLA YZEY SERTLETRME LEM Yzey sertletirme yntemlerinin byk ounluu sl ilemle gerekletirilmektedir. Isl ilem; metalsel malzemelerde, kat haldeki scaklk deimeleri

ZDEMR, ERTEN 41

Plazma (iyon) Nitrrleme Yntemi ve Malzeme zellikleri zerindeki Etkisi

yoluyla bir yada birbirine bal birka ilemle, amaca uygun zellik deimelerinin elde edilmesi eklinde tanmlanabilir. Bu tanmdan anlalaca zere; sl ilem, paralarn belli bir scakla kadar stlmas, bu scaklkta uygun bir sre bekletilmesi ve belli bir programa uygun olarak scakln oda scaklna drlmesi eklinde kademede gerekletirilir. Nitrrasyon ileminin uygulanmas srasnda da benzer prosedr takip edilir. Nitrrasyonla yzey sertletirme ilemi ile elie kazandrlan zellikler yle sralanabilir: 1- Yksek bir yzey sertlii ve anma mukavemeti, 2- Temperlenmeye kar yksek diren ve yksek scaklk sertlii, 3- Yksek yorulma mukavemeti ve dk yorulma entik hassasiyeti, 4- Paslanmaz olmayan elikler iin iyilemi korozyon direnci, 5- Dier yzey sertletirme yntemlerine gre yksek boyutsal kararllk. Nitrrasyonla yzey sertletirme ileminde, eliin yzeyine difzyon ile azot verilerek, malzemenin yzeyindeki zellikler deitirilir. Azotun atom ap karbona gre daha kk olduundan demir kafesine nfuz etmesi daha kolay olur. Azotun alnmas, yksek scaklklarda ostenitik kat zeltisinde ok hzl olur. Ancak azot balantlarnn (nitrr) d cidarda ylmas, yzeyde krlgan bir yapnn olumasna neden olur. Ayrca; ostenit-ferrit dnmnden dolay hacim deimesi de meydana gelir ve bu tabaka paralanarak pul pul dklr. Bu nedenlerden dolay azot, yksek alaml elikler hari ostenitik yapya deil, ferritik yapya nfuz ettirilir. Bu esnada, olduka ince ve krlgan bir yap oluur ve azot ieren blgede nitrrler kelir. kelmede oluan alam nitrrleri, martenzit sertliinden de fazla sertlii olan bir tabaka meydana getirir. Kullanlabilir, krlgan olmayan ve sert olan azotu zenginletirilmi yzey tabakas, sadece ferritik blgedeki azot difzyonu ile salanabildiinden, difzyon scaklnn Ac1 (tektoid scakl) scaklnn altnda olmas zorunludur. Ancak azot elementinin bu scakl drd de dikkate alnmaldr. Azot-demir sisteminde tektoid scakl 590 0Cdr. Bu noktann zerinde (ferrit+ostenit blgesi) azot difzyonu yaplacak olursa azot difzyonu ile birlikte srekli ve artarak ferrit-ostenit dnm olur. Bu durum yzeyde krlgan bir tabaka olumasna neden olur. Bu nedenle nitrrasyon uygulamas, yapda ostenitin bulunmad dk scaklklarda yaplmaldr. Alamsz ve dk alaml eliklerde 590 0Cn altndaki difzyon scaklklarnda yksek sertlik deerine ulalr, ancak scaklk dk olduundan difzyonda yava olur. Ayrca, dk scaklklarda

nitrrlerin kelmesi ok ince olur. Difzyon scaklnn dkl, kelen nitrrlerle azot difzyonunun zorlamas nedenlerinden dolay, sementasyonda elde edilen sertleme derinliklerine ulalmak istenirse uzun sre beklemek gereklidir. ekil 1de 500 0C nitrrasyon scaklnda zamana bal olarak elde edilen nfuz derinlii verilmitir [1]. Yksek scaklklara kldnda, ayn sreler iin daha fazla sertlik elde edilebilir. Ancak ok uzun ilem srelerinde sertlikte azalma olur. rnein 20 saatlik nitrrasyon sresi iin 500 0Cde 0,3 mmlik nitrrasyon derinliine ulalrken 550 0Cde 0,45 mmlik nitrrasyon derinliine ulalmaktadr. Ancak bu durumda sertlik 100-200 Vickers Sertlik Deeri kadar azalr. Daha yksek scaklklara kldnda sertlik azalmas daha fazla ve ferritin ostenite dnme tehlikesi daha byktr.
80 70 60 Zaman (saat) 50 40 30 20 10 0 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 Nitrrasyon Derinlii (m m )

ekil 1. Zamana Bal Olarak Nitrrasyon Derinlii

Gaz, banyo ve iyon (plazma) nitrrasyon olmak zere deiik nitrrasyon teknikleri vardr. Gaz nitrasyon yntemiyle ok sert nitrr tabakalar oluturmak mmkndr. ok sert nitrrler; alminyum, titan, molibden, vanadyum ve kromla 50010 oC scaklklarda elde edilebilir. Ancak bu scaklklar difzyonu olumsuz ynde etkilediinden, ok derin nfuz derinliklerine ulamak zordur. Difzyon hz dk olduundan, ilem iin gereken srede olduka fazladr. Gaz nitrasyonda, azot ieren gaz olarak genellikle amonyak (NH3) kullanlr. Paralar, kontrol atmosferli gaz szdrmaz frn ierisinde 500-520 oC kadar yava yava stlr. Gerekli ilem sresi sonunda, para tekrar yava yava soutulur. Nitrasyondan nce, yzey tabakasnda oksitlenmi, karbonu azalm, yal bir durum olmamaldr. Banyo nitrasyon, yksek miktarda siyanat ieren siyanrl tuz banyolarnda yaplr. Bu ortamda,

ZDEMR, ERTEN 42

Plazma (iyon) Nitrrleme Yntemi ve Malzeme zellikleri zerindeki Etkisi

yksek scaklklarda siyanrden (CN) karbon ayrmasna benzer olarak, dk scaklklarda azot ayrtrlarak elie verilir. Banyo nitrasyonun gaz nitrasyona gre stn taraf, banyo nitrasyonunda 500 o C gibi dk scaklklarda daha yksek sertlie ulalabilmesi ve kk nfuz derinliklerinde, eit derinlie daha ksa srede ulalabilmesidir. Paralarn tuz banyolarna daldrlp alnmas da, gaz frnlarndaki nirtasyona nazaran daha kolaydr. Ayrca koruyucu kaplama yaplmakszn, blgesel olarak ksmi daldrma yaplarak, blgesel nitrasyon yaplabilir. Ancak dezavantaj, hzl snma nedeniyle daha ok deformasyon tehlikesi oluma ihtimalinin olmasdr. Hz eliklerinin dnda, banyo nitrasyonu daha az kullanlr. Daha ok, yksek anma dayanml yzey elde etmek veya deiken zorlanma hallerinde yksek srekli dayanm oluturmak iin tercih edilir. Banyo nitrasyon % 25-50 siyanr ve % 50 siyanat ieren siyanr banyolarnda yaplr. Banyo scakl genellikle 500-580 oC arasndadr. Nitrasyon sresi, normal olarak 2 saattir. Nitrasyon sonras paralar suda ani olarak soutulurlar. Byk gerilmelerin olumasn engellemek iin 80 oCye kadar stlm banyolarda kullanlabilir. Baz durumlarda havada soutma da uygulanabilir. Bu nitrasyon yntemi zellikle anmaya kar dayanmn yksek olmas istenilen yerlerde tercih edilen bir yntemdir. 3. PLAZMA (YON) NTRRLEME eliklerin yzeylerine azot verilerek uygulanan nitrrasyon ileminde uygulama sresinin ok uzun olmas, bu srenin ksaltlmas ynnde aratrmaclar srekli megul etmitir. Yaplan aratrmalar sonucunda, 1960l yllardan itibaren endstriyel anlamda kullanm alan bulan plazma nitrrasyon yada dier ismiyle iyon nitrrleme yntemi gelitirilmitir. Plazma nitrrasyon ynteminde azot difzyonu, metal yzeyinde ve yzeye ok yakn blgede termokimyasal reaksiyonlarla gerekletirilir. Azot difzyonuyla teekkl eden nitrrler ve malzemenin zelliklerine etkisi, allm dier nitrrasyon yntemlerinde olduu gibidir. Termo-kimyasal reaksiyonlarn olumas iin gerekli azot, azot gaznn ya da azot ieren bir gaz veya gaz karmnn yksek gerilimli doru akm ile iyonlara ayrtrmas ile elde edilmektedir. Bu yntemde gaz olarak genellikle azot yada amonyak kullanlmaktadr. Nitrr partikllerinin olumas iin gerekli olan aktifleme enerjisi ise, frn cidar ile para arasnda oluturulan yksek gerilim ile azot verilecek paraya doru ivmelendirilen iyonlarn para yzeyini bombardman sonucunda aa kmaktadr. ekil 2de plazma nitrrasyon ynteminin gerekletirildii sistemin ematik resmi verilmitir. Plazma nitrrleme sistemi; vakum frn, gaz datm sistemi ve elektrik g kayna olmak zere ana donanmdan meydana gelmektedir. G kaynann kapasitesi, nitrrasyon yaplacak yzey alanna

baldr. 400-800 V arasnda doru akm alnabilen transformatrlerde akm younluu 1 mA/cm2 seviyesindedir. Gaz jeneratrnde retilen gazda N2/H2 oran genellikle % 2 ile % 25 aralnda deimektedir. Vakum pompas 1-10 torr basn aralnda alabilmektedir. Nitrrasyon ilemi srasnda yzeyin scakl llmektedir. Nitrrasyon yaplacak parann yzeyi ya ve kirlerden temizlendikten sonra, vakum frnna katot (negatif) olacak ekilde yerletirilir. Frn duvarlar anot (pozitif) grevi yapar. Frn 0,01 mbar basncna kadar bir rotasyon pompas ile vakuma alnr. Frn duvarlar ile i paras arasnda 100-1500 V arasnda bir doru akm uygulandktan sonra, frn ierisine azot yada amonyak gaz, frn basnc 1-10 mbar dzeyine gelene kadar yava yava verilir. Balangta 1000 V deerine kadar ykselen gerilim fark, artan gaz miktar ile azalarak 600-700 V civarnda istenilen basn ve scaklk salandnda sabit duruma gelir. Bu srada, iyonlam gazn akkor n, katotik pozisyonda olan i parasn tamamen sarm ve parltl boalm ad verilen ayrm gaza ait iyonlarn para yzeyine bombardman balamtr. Bu iyon bombardman ile i parasnda mkemmel bir yzey temizlii salanr. Nitrrasyon iin gerekli azot difzyonu ise, difzyon iin gerekli scakla ulaldnda balar. Plazma nitrrasyon uygulanan yzeylerde elde edilen sertlik profili, dier nitrrasyon yntemlerine benzer. Ancak gerek yzeyde gerekse yzeye yakn blgelerde, ilem daha dk scaklklarda gerekletii iin daha yksek yzey sertlikleri elde edilebilir. Benzer nedenden dolay, l deiimi ve deformasyon en az iyon nitrrasyon ynteminde meydana gelir. Ayrca nitrrasyon uygulanm yzeyde gei blgesinin ok ince olmas yorulma dayanmnn artmasna katkda bulunur. Plazma nitrrasyon ynteminin, dier nitrrasyon yntemlerine gre salad stnlkler yle sralanabilir: a- Sadece i parasnn stlmas nedeniyle enerji tasarrufu salanr ve sl verim yksektir. b- lem sresi asndan deerlendirme yapldnda; dier nitrrasyon yntemlerine gre ayn scaklk ve derinlik iin ilem sresi yaklak %50-70 daha ksadr. c- lem srasnda l deiimi ve deformasyon riski minimum dzeydedir. d- Dk basnlarda alldnda gaz tasarrufu salanabilir. e- Sert ve daha az krlgan bir yzey elde edildii iin, yzey bitirme ilemlerine daha az gereksinim duyulur. f- Nitrrasyon yaplmak istenilmeyen yzeylerin mekanik olarak izolasyonu mmkndr.

ZDEMR, ERTEN 43

Plazma (iyon) Nitrrleme Yntemi ve Malzeme zellikleri zerindeki Etkisi Valf GAZ ARINDIRMA Rezistans Anot Vakum Kab Doru Akm G Kayna Katot Debimetre KARITIRMA HCRES Debimetre

Valf

Termometre Manometre VAKUM POMPASI ekil 2. Plazma Nitrrasyon Tertibatnn ematik Gsterimi

H2 Tp

N2 Tp

g- Gaz veya dier atklarla evreyi kirletmez, insan sal asndan zararl deildir. h- Otomasyona uyumludur. Sistem deikenlerin kontrol altnda tutulmas kolaydr. i- paras zerindeki tm girinti, knt ve delikler zerinde homojen bir azot difzyonu salanabilir. j- Reaksiyonun gerekletii frnda hareketli paralar sz konusu olmadndan frm bakm masraflar daha dktr. k- Nitrrlenecek parann bykl ve arl nemli deildir.
1200

Plazma nitrrasyon ynteminin avantajlar olmasna ramen birtakm dezavantajlar da mevcuttur. Bu dezavantajlar yle sralanabilir: a- lk yatrm maliyetleri yksektir. Bu nedenle sadece seri retimde ekonomiktir. b- Nitrrlenecek parann hacmine, dolaysyla reaksiyon frnn hacmine bal olarak 40 kW ila 1000 kW arasnda enerji gereksinimine ihtiya vardr. c- Ayn arjda; sadece ayn boyut ve kesitteki paralara nitrrasyon uygulanabilir.

Al
1000 Sertlik (HV)

Ti
800

V
600

Mo
400 200 0 1 2 3 Alam Miktar (%) 4 5 6

Cr Ni

ekil 3. Alam elementlerinin eliin nitrrasyonu sonras sertlie etkisi

ZDEMR, ERTEN 44

Plazma (iyon) Nitrrleme Yntemi ve Malzeme zellikleri zerindeki Etkisi

4. NTRRLENEBLRLK Nitrrlenebilirlik; eliin azotu absorbe edebilme kabiliyeti ve azotun salad sertlik art olarak ifade edilir. Alam elementlerinin eliin nitrrasyonu sonras sertliine etkisi ekil 3de verilmitir [2]. Yksek yzey sertlii istenen nitrrlenecek bir eliin bileimi zerinde karar verilecei zaman, seim, genellikle Al, Cr ve Mo gibi nitrr oluturan elementler zerinde yaplr. ekil 3deki diyagramdan da grlecei gibi; yzey sertlii zerinde en byk etkiye sahip Aldur. Bunu srasyla Ti, Cr, Mo ve V takip eder. Niin etkisi sade karbonlu eliklerde oluan yzey sertlii kadardr. Nitrrasyon derinlii ekil 4de grlecei gibi alam elementi miktarnn artmasyla azalr [2]. Sertlik artnda en byk etkiye sahip olan Al ve Ti ayn zamanda azotun difzyonuna en fazla geciktirici etkiyi gsterir. Bu elementlerin miktar arttka, azotun eliin bnyesine alnmas zorlar. Optimum sertlik ve nitrrasyon derinliinin salanmas iin tavsiye edilen Al oran % 1 civarndadr. Karbonun da benzer ekilde azot difzyonuna kar kuvvetli bir engelleyici zellii vardr. Alam elementlerinin difzyona kar etki gstermelerinin nedeni, azotla beraber nitrrler oluturmalardr.

etkilemediini, yksek alaml eliklerde nitrojen tketiminin daha fazla olduunu ve karbon miktarnn artmasyla nitrojenin elik matrise difzyonu iin gerekli olan aktivasyon enerjisinin arttn gstermilerdir. Sun ve Bell [4]; dk alaml eliin nitrrlenmesiyle ilgili olarak yaptklar almalar sonucunda yorulma dayanmn nitrr derinlii, ap ve arayzey gerilme deerinin bir fonksiyonu olarak tanmlamlardr. Karam [5]; plazma nitrrlenmi En40B eliinin yksek scaklktaki anma davrann incelemi, kuru ve andrc ieren yalama koullarnda anma karekteristiklerini yk, zaman ve beyaz tabaka kalnlnn fonksiyonu olarak tanmlamtr. Yapt alma sonucunda; plazma nitrrlemeyle anma direncinin arttn, uzun nitrrleme srelerinin sertletirilmi tabaka kalnln arttrdn, mikroyapnn oluturulan sert tabaka zerinde nemli bir etkiye sahip olduunu ve kaln beyaz tabakann ince beyaz tabakaya gre daha kolay paralanarak anma hznn artmasna neden olduunu gstermitir. Karam ve Gerekiolu [6]; plazma nitrrlenmi AISI H13 ve 722M24 eliklerinin oda scaklnda ve yksek scaklklardaki davrann ve beyaz tabaka soyulmasn incelemilerdir. Yaptklar alma sonucunda; gevrek olan beyaz tabaka nedeniyle balangta hzl bir anmann olduunu, beyaz tabakann iletme ncesi yapdan uzaklatrlmasyla veya oluumunun engellenmesiyle daha iyi anma artlarnn oluturulabileceini belirtmilerdir. Berg ve arkadalar [7]; nitrrleme ilem parametrelerini sistematik olarak deitirerek 4 farkl elii plazma nitrrlemilerdir. Nitrrlemeden sonra bileim tabakas kalnl ve difzyon blgesini kapsayan mikroyapsal incelemeler yaparak, sertlik derinlik profillerini elde etmiler, sertlik profilinden etkili difzyon sabiti ve buna karlk gelen aktivasyon entalpilerini bulmulardr. Alves ve arkadalar [8]; karmak bir geometriye sahip bir i paras zerinde plazma nitrrlenmi tabakalarn byme davrann sistematik olarak incelemilerdir. Yaptklar alma sonucunda; nitrrleme parametrelerinin bir fonksiyonu olarak farkl derinlik ve sertlik deerlerini elde etmiler ve 570 oCde nitrrleme istisna olmak zere nitrrlenen tabaka kalnlnn numunenin ykseklii ile arttn gstermilerdir. Jeong ve Kim [9]; plazma nitrrlemede tabaka oluum davran zerinde ilem parametrelerinin etkisini incelemilerdir. Yaptklar alma sonucunda; bileim tabakas ve difzyon blgesi kalnlnn gaz basncyla birlikte arttn ve dk basnlarda bileim tabakasnn olumadn belirtmilerdir.

0,6

Nitrrasyon Derinlii (mm)

0,5 Al 0,4 Ti V Cr 0,3

0,2 0 2 4 6 Alam Miktar (%)

ekil 4. Alam elementlerinin 400 HV sertlik deerinde llen nitrrasyon derinliine etkisi (Nitrrasyon ilemi 520 0Cde 8 saat sreyle yaplmtr) zbaysal ve arkadalar [3] yaptklar almada dier almalarda elde edilen sonulara benzer olarak; yzey sertliinin nitrrleme zamannn bir fonksiyonu olduunu, difzyon derinliinin zamanla parabolik olarak arttn, nitrrlenme kabiliyetinin eliin bileimine bal olduunu, mikroyapdaki karbrlerin nitrr oluumunu geciktirdiini, ancak mekanizmay

ZDEMR, ERTEN 45

Plazma (iyon) Nitrrleme Yntemi ve Malzeme zellikleri zerindeki Etkisi eklinde

elik ve Karadeniz [10]; AISI 4140 eliinin plazma nitrrlenmesinde oluan bileim tabakasnn yapsn incelemilerdir. Yaptklar alma sonucunda; en kaln bileim tabakasnn 550 oCde elde edildiini, daha yksek scaklklarda azaldn, ok yksek scaklk ve uzun ilem srelerinde ok ince bir beyaz tabaka elde edilebildiini, ancak bu durumun yzey sertliinin azalmasna neden olduunu belirtmilerdir. Park ve arkadalar [11]; sinterlenmi eliklerin plazma nitrrlenmesi sonucunda elde edilen tribolojik zelliklerini ve mikroyaplarn incelemilerdir. Yaptklar alma sonucunda; plazma nitrrlemeyle sinterlenmi paralarn anma zelliklerinin iyiletiini ve srtnme srasnda adhezyon ile abrazyon anmas karm bir anma mekanizmasnn etkili olduunu belirtmilerdir. Michel ve arkadalar [12]; plazma nitrrleme mekanizmasn, hirojen etkisini ve plazma-kat etkileimini incelemilerdir. Yaplan alma sonucunda; olduka karmak bir yapya sahip olan plazma nitrrlemenin, elektronlarla gaz moleklleri arasndaki elastik arpmalar sonucunda oluan rnlerin kimyasal yaps, aktivasyon enerjisi ve konsantrasyonu ile kontrol edilebilecei gsterilmitir. Pranevicius ve arkadalar [13]; ostenitik paslanmaz eliklerin plazma nitrrlenme mekanizmalarn, nitrojen dalm profilini ve yzey przlln incelemilerdir. Yaptklar alma sonucunda; nitrojence zengin deiim tabakas bymesinin termal difzyondan daha ziyade yzeydeki atomlarn yer deiimi ile kontrol edildiini, iyon nitrrlemenin balangcnda yzey boluklar nedeniyle przlerin arttn, ilem sresiyle birlikte nitrojen atomlarnn matris atomlaryla olan karmnn arttn ve nitrojen derinlik profilinin yzey artlarna bal olduunu belirtmilerdir. Fancey ve arkadalar [14]; eliin plazma nitrrlenmesinde nitrojene eklenen argon, neon ve hidrojenin plazma nitrrlemeye etkisini incelemilerdir. Yaptklar alma sonucunda; tabaka sertliinin iyon tipinden nemli lde etkilenmediini, bununla birlikte zellikle pis yzeylerin nitrrlenmesinde iyonlarn sputtering oluturabilecek ktlede olmas gerektiini, kritik bir nitrojen younluunun altnda etkili bir nitrrleme iin nitrojen yetersizliinin sz konusu olduunu ve bu kritik deerin zerindeki nitrojen oranlarnda beyaz tabakann olutuunu belirtmilerdir. Lee ve Shih [15]; 304 ile 410 paslanmaz elikleri ve 4140 dk alaml eliin plazma nitrrlenme davrann ve mikroyapsn incelemilerdir. Yaptklar alma sonucunda; anma hz ve srtnme katsays byklk sralamasnn nitrrlemeden nce 4140>410>304 eklindeyken

nitrrlemeden sonra 304>410>4140 deitiini gstermilerdir.

elik ve arkadalar [16]; deiik alma koullar altnda AISI 8620 eliinin iyon nitrrlenme davrann incelemilerdir. Yaptklar alma sonunda; maksimum yzey sertliinin 500 oCde 8 saat sreyle nitrrleme iin elde edilebildiini, en byk difzyon tabakas kalnlnn ise 600 oCde 8 saat sreyle nitrrleme iin elde edilebildiini, dk scaklk ve ksa ilem srelerinde bileim tabakasnn olduka ince olduunu, ancak 600 oCde ilem sresi 4 saatten 8 saate ktnda bileim tabakas kalnlnn azaldn belirtmilerdir. Alsaran ve elik [17]; farkl ilem parametreleri altnda AISI 5140 eliinin iyon nitrrlemesini yaparak faz kombinasyonu, sertlik profili ve tabaka kalnln incelemilerdir. Yaptklar alma sonucunda; tabaka kalnlklarnn zaman, scaklk ve gaz karm oranyla arttn, yzey sertliinin byk lde scakla bal olduunu ve maksimum yzey sertliinin 450 oCde 4 saatlik zaman ve 0,33lk gaz karmyla elde edilebildiini belirtmilerdir. Musil ve arkadalar [18]; dubleks bir kaplama salayan yksek basnta derin bir katot boalmayla birletirilmi yeni bir plazma nitrrleme yntemi ileri srmlerdir. Yaptklar alma sonucunda; bu yntemin konvansiyonel plazma nitrrleme yntemlerine gre para yzeyinde daha fazla bir iyileme salandn, gaz karmndaki H2 varl nedeniyle ilemin etkinliinin arttn ve belli artlarda beyaz tabaka olumad iin zellikle n nitrrleme yaplarak iyi bir adhezyon olumasnn arzu edildii uygulamalar iin olduka uygun olduunu belirtmilerdir. Alsaran ve arkadalar [19]; scaklk, zaman ve gaz karm oran gibi parametrelerin deiik kombinasyonlar ile AISI 5140 dk alaml elii iyon nitrrlemiler ve optimum alma artlarn aratrmlardr. Yaptklar alma sonucunda; yzey sertliinin maksimum olmas iin en etkin parametrenin ilem scakl olduunu, beyaz tabaka kalnln minimum yapan parametrenin de ilem scakl olduunu ve difzyon tabakas kalnl iin en etkin parametrenin ilem sresi olduunu belirtmilerdir. Metin ve nal [20]; plazma nitrrleme srasnda oluan demir nitrrlerin oluma ve byme kinetiini incelemilerdir. Yaptklar alma sonucunda; her zaman plazma nitrrlemenin balangcnda demir nitrrlerin olutuunu, bunlarn artan ilem sresiyle fazna dntn, tane byklnn kk olmas nedeniyle yksek bir konsantrasyon eiliminin sz konusu olduunu, nitrr tabakas kalnlnn bymesinin zamana gre parabolik olduunu ve saf

ZDEMR, ERTEN 46

Plazma (iyon) Nitrrleme Yntemi ve Malzeme zellikleri zerindeki Etkisi

nitrojene kyasla nitrojen-hidrojen karmnda daha derin bir tabakann elde edilebildiini belirtmilerdir. elik ve arkadalar [21]; AISI 8620 eliini farkl gaz karm oranlarnda nitrrleyerek gaz karm orannn sertlik, difzyon tabakas ve beyaz tabaka zerindeki etkisini incelemilerdir. Yaptklar alma sonucunda; gaz karmndaki hidrojenin artmasyla yzey sertlii ve difzyonun arttn ve beyaz tabaka kalnlnn azaldn, gaz karmna argon ilavesinin sertlik artnda snrl bir etki yaptn ve beyaz tabaka kalnlnn azalmasnda hidrojenden daha az bir etkiye sahip olduunu, ancak hidrojen gaznn maliyeti ve tanmas dikkate alndnda azotla birlikte argon gaznn kullanlabileceini belirtmilerdir. 5.SONU 1960l yllardan itibaren uygulama alan bulan plazma nitrrleme, dier yzey sertletirme yntemlerine gre nisbeten yeni bir yntem olmakla birlikte gnmze pek ok alanda uygulanmaktadr. Bunun temel nedeni dier yzey sertletirme yntemlerine gre salam olduu stnlklerdir. Bu stnlkler iinde en nemlileri kukusuz sadece i parasnn stlmas ve ayn yzey sertlii iin ilem sresinin daha ksa olmas nedeniyle salanan enerji tasarrufudur. Bunun yansra; ilem srasnda l deiimi ve deformasyon riskinin minimum dzeyde olmas, dk basnlarda alldndan gaz tasarrufunun maksimum dzeyde olmas, nitrrasyon yaplmas istenilmeyen yani sertlemesi istenilmeyen yzeylerin mekanik olarak izolasyonunun mmkn olmas, gaz veya dier atklarla evreyi kirletmemesi, insan sal asndan zararl olmamas, otomasyona uyumlu olmas, i paras zerindeki tm girinti, knt ve delikler zerinde homojen bir azot difzyonunun salanabilmesi, nitrrlenecek parann bykl ve arlnn nemli olmamas da bu yntemin salam olduu dier avantajlardr. Bu stnlklerin yansra iyon nitrrlemenin de bir takm dezavantajlar mevcuttur. Bunlar; nitrrleme sisteminin kurulabilmesi iin ilk yatrm masraflarnn yksek olmas, nitrrleme kamarasnda ayn anda sadece ayn boyut ve kesitteki paralarn nitrrlenebilmesi ve nitrrlenecek parann dolaysyla reaksiyon frnnn hacmine bal olarak yksek enerji gereksinimlerine ihtiya duyulabilmesidir. Bu dezavantajlarn ortadan kaldrlmas veya minimuma indirilmesi durumunda iyon nitrrleme uygulamalarnn artaca ve dier yzey sertletirme yntemlerine nazaran daha geni uygulama alan bulaca phesizdir. KAYNAKLAR [1] Thelning K.E., Steel and Heat Treating Marcel Decler Inc., New York, 260-320, 1994. [2] Menthe, E., Rie K.T., Schultze J.W., Simson S.,Structure and properties of plasma-nitrided

stainless steel Surface and Coating Technology, 7475, 412-416, 1995. [3] zbaysal, K., nal O.T., Romig A.D., Ionnitriding behaviour of several tool steels, Materials Science and Engineering, A-78, 179-191, 1986. [4] Sun,Y. Bell, T., Plasma surface engineering of low alloy steels, Materials Science and Engineering, A-140, 419-434, 1991. [5] Karam, M.B., An investigation of the properties and wear behavior of plasma-nitrided hot working steel (H13) Wear, 150, 331-342, 1991. [6] Karam, M.B., Gerekiolu, E., Wear behaviour of plasma nitrided steels at ambient and elevated temperatures, Wear, 243, 76-84, 200. [7] Berg, M., Budtz-Jorgensen,C.V., Schweitz K.O., On plasma nitriding of steels, Surface and Coating Technology, 124, 25-31, 2000. [8] Alves, C., Silva, E.F., Martinelli A.E., Effect of workpiece geometry on the uniformity of nitrided layers, Surface and Coating Technology, 139, 1-5, 2001. [9] Jeong, B.Y., Kim, M., Effect of the process parameters on the layer formation behavior of plasma nitrided steels, Surface and Coating Technology, 141, 182-186, 2001. [10] elik, A., Karadeniz S., Investigation of compound layer formed during ion nitriding of AISI 4140 Steel, Surface and Coatings Technology, 80, 283-286, 1996. [11] Park, J.S., Lee, S.Z., Kim, J.H., Lee K.N., Tribological characteristics of ion nitrided sintered steels, Surface and Coatings Technology, 114, 169173, 1999. [12] Michel, H., Czerwiec, T., Gantois, M., Ablitzer, D., Ricard A., Progress in the analysis of the mechanisms of ion nitriding, Surface and Coatings Technology, 72, 103-111, 1995. [13] Pranevicius, L., Templier, C., Meheust, J.P., On the mechanism of ion nitriding of an austenitic stainless steel, Surface and Coatings Technology, 135, 250-257, 2001. [14] Fancey, K.S., Leyland, A., Egerton, D., Torres, D., Matthews A., The influence of process gas characteristics on the properties of plasma nitrided steel, Surface and Coatings Technology, 76-77, 694699, 1995. [15] Lee, C.K., Shih, H.C., Structure and corrosive wear resistans of plasma nitrided alloy steels, Corrosion, 50, 848-856, 1994. [16] elik A., Efeolu ., Alsaran A., yon nitrrleme ileminden sonra sl ilemin i yapya etkisinin aratrlmas, Bilim Gnleri Sempozyumu-Denizli, 150-156, 1999. [17] Alsaran, A., elik, A., Structural characterization of ion nitrided AISI 5140 low alloy steel, Materials Characterization, 35, 234-239, 1998. [18] Musil, J., Vlcek, J., Ruzicka M., Recent progress in plasma nitriding, Vacuum, 59, 940-951, 2000. [19] Alsaran, A., elik, A., elik, C. Efeolu, ., yon nitrrasyon ile yzey sertletirme ileminde

ZDEMR, ERTEN 47

Plazma (iyon) Nitrrleme Yntemi ve Malzeme zellikleri zerindeki Etkisi optimum alma artlarnn belirlenmesi, 9.ncu Uluslararas Makina Tasarm ve malat Kongresi, ODT, 2000. [20] Metin, E., nal, O.T., Formation and growth of iron nitrides during ion-nitriding, Journal of Materials Science, 22, 2783-2788, 1987. [21] elik, A., Efeolu, ., Sakar G., Microstructure and structural behavior of ion-nitrided AISI 8620 Steel, Materials Characterization, 46, 39-44, 2001.

ZGEMLER Ufuk ZDEMR 28 Eyll 1972 tarihinde stanbulda dodu. lk, orta ve lise renimini stanbulda tamamladktan sonra, 1993 ylnda stanbul Teknik niversitesi Makina Mhendislii blmnden mezun oldu. 1998 ylnda ayn niversitede yksek lisans eitimini tamamlad. 1994 ylndan itibaren muvazzaf subay olarak Hava Harp Okulu Dekanlnda grev yapmakta olup, stanbul Teknik niversitesi Makina Mhendislii blmnde doktora almalarna devam etmektedir. lgilendii konular CAD-CAM, Talal malat ve Makina Elemanlardr. Muzaffer ERTEN Muzaffer ERTEN 1946 ylnda Siirtte dodu. .T.. Makina Fakltesinden Yksek Makina Mhendisi olarak mezun oldu. Doktorasn bitirdikten sonra 1994 ylnda .T.. Makina Fakltesinde yardmc doent kadrosuna atand. ngilizce bilmektedir. Evlidir ve iki ocuu vardr. lgi alanlar; makina elemanlar, CAD-CAM, CNC tezgahlar, talal imalat, takm tezgahlar, hzl prototip imalat, gvenilirlik, imalat ve kalite kontrol ve toplam kalite ynetimidir.

ZDEMR, ERTEN 48