Miosz Michaowski

I rok Filmoznawstwa, studia drugiego stopnia Nr albumu 259965

Nieznona przypadkowo bytu. Prawda i podmiot w Memento

Wstp Klasyczny film noir z okresu 1941-1958, mona rozpozna, gdy si go tylko zobaczy; z jego niezwykym owietleniem (sta opozycj wiata i cienia), przechylonymi punktami widzenia kamera i zdecentralizowan kompozycj scen1. Oczywicie film noir to nie tylko strona formalna, ale i charakterystyczne motywy, takie jak: odwrcenie tradycyjnych wartoci (li faceci jako bohaterowie, tradycyjnie dobrzy, tacy jak policjanci, robicy ze rzeczy) i rodzaj moralnej ambiwalencji, [], jest take to poczucie alienacji, paranoi, i pesymizmu; obfito motyww zbrodni i przemocy; oraz prba zdezorientowania filmowych2. Termin neo-noir okrela z kolei wszystkie filmy wyprodukowane po okresie klasycznym, ktre zawieraj wraliwo i motywy kina noir. Filmy neo-noir nie s ju zazwyczaj krcone w czerni i bieli, zawieraj jednak tworzce nastrj noir: pesymizm, wyobcowanie, moraln ambiwalencj i inne. Mark T. Conard twierdzi, e filmy neo-noir mog niekiedy lepiej uosabia styl i klimat noir ni samo noir. Wynika to z faktu, e termin noir powsta retro-aktywnie, a wic twrcy klasycznego noir nie mieli dostpu do tego wyraenia i nie mogli zrozumie czy te ogarn caoci znaczenia albo ksztatu ruchu, w ktrym uczestniczyli3. W przeciwiestwie do nich, twrcy neo-noir maj pen wiadomo znaczenia terminu noir, istnienia tego rodzaju kina, z ktrego mog czerpa i do ktrego mog nawizywa, wzbogacajc jego kanon4. Od noir odrniaj neo-noir dwa inne istotne aspekty: przestrze i posta. W niniejszej skupi si na tym drugim aspekcie, czyli postaci, ktra w neo-noir nie jest ju detektywem szukajcym zoczycy, ale detektywem szukajcym siebie, wasnej tosamoci5. Bohater neo-noir jest rozbity raczej epistemologicznie ni emocjonalnie wzgldem samego siebie 6. Jest on rozbity w czasie na dwie soboci, z ktrych jedna szuka drugiej. Wedug Jerolda J. Abramsa wszystko w neo-noir odbywa si w relacji do ja: jest ono detektywem i zoczyc, a wszystkie wskazwki
1 2

widza,

gwnie

za

pomoc

wspomnianych

wczeniej

technik

Mark T. Conard red., Philosophy of Neo-Noir, The University Press of Kentucky 2007, s. 1. Ibidem, s. 2. 3 Ibidem. 4 Zob. Ibidem. 5 Zob. Jerold. J. Abrams, Space, Time and Subjectivity in Neo-Noir Cinema, W: Ibidem, s. 7. 6 Zob. Ibidem.

istniej wycznie w jego umyle. Ewolucja postaci detektywa, ktrej ostatni faz widzimy w neo-noir, bya, jak twierdzi Abrams, wymuszona przez postmodernistyczne zmiany w kulturze, w ktrej indywidualny podmiot zosta wypchnity na pierwszy plan. Zmiana umiejscowienia podmiotu w kulturze staa si widoczna rwnie w literaturze7 wida to wyranie w przemianie formy powieci detektywistycznej8. Abrams wyrnia trzy jej formy: pierwsz jest klasyczna powie z XIX wieku, np. opowiadania o Sherlocku Holmesie. W przypadku tej formuy czytelnik ma do czynienia z narracj w pierwszej osobie, prowadzon przez dr. Watsona, ktry poszukuje esencji umysu Holmesa9. Sobo (Watson) prowadzi niejako dochodzenie w sprawie Innego (Holmes), tylko wtedy, kiedy ten Inny szuka kolejnego Innego zoczycy. Zmiana w tej formule zachodzi wraz z nadejciem XX wieku, kiedy to Holmes staje si Philipem Marlowem i Samem Spadem. Wwczas znika take Watson, przez co narratorem historii staje si sam detektyw, wci poszukujcy Innego (zoczycy). W tej formie narracja nadal odbywa si z punktu widzenia pierwszej osoby liczby pojedynczej, lecz bez porednictwa pomidzy czytelnikiem a bohaterem brak w niej Watsona. W klasycznym noir, opartym na tego typu powieciach, perspektywa pierwszej osoby zblia nas do przedstawianych wydarze. Trzeci form powieci detektywistycznej jest za neo-noir, gdzie wci mamy narracj prowadzon przez detektywa w pierwszej osobie, z tym, e detektyw nie szuka jakiego tajemniczego zoczycy, samego siebie, siebie jako Innego10. Od nitki do kbka - struktura narracyjna Memento Problem, moim zdaniem, z typologi Abramsa polega na tym, e konkretne filmy neo-noir nie daj si do tak po prostu dopasowa. Chciabym jednak wykorzysta powysz typologi jako punkt wyjcia do analizy filmu Memento (2000) w reyserii Christophera Nolana11. Film ten stanowi niekonwencjonaln (jeli chodzi o tzw. kino gwnego nurtu) gr formami i schematami narracyjnymi Sjuet filmu skada si z dwch historii, ktre przedstawiaj fabu skupion wok postaci bohatera, Leonarda Shelby'ego. Pierwsza historia, przedstawiona w czarno-biaej tonacji, ustrukturowana progresywnie, jest chronologicznie wczeniejsza. Na tej osi filmu bohater, poprzez
7

Jak wiadomo, podstaw scenariuszy wielu filmw noir byy powieci z nurtu zwanego pulp fiction, dziea takich autorw jak Raymond Chandler, Dashiell Hammet czy James M. Cain. 8 Zob. Jerold. J. Abrams, Space, Time and Subjectivity in Neo-Noir Cinema, op.cit., s. 9. 9 Zob. Ibidem, s. 9. 10 Zob. Ibidem, s. 10. 11 Memento, tak jak wiele filmw noir, rwnie oparte jest na pierwowzorze literackim. Podstaw scenariusza byo bowiem opowiadanie Jonathana Nolana (brata reysera), ktre zostao nastpnie zaadaptowane (przez braci Nolan) na potrzeby filmu. Scenariusz Memento uznawany jest jednak za tzw. scenariusz oryginalny (w tej kategorii by nominowany do Oscara w 2001 roku), poniewa opowiadania J. Nolana zostao opublikowane po oficjalnej premierze filmu. Zob. http://www.imdb.com/title/tt0209144/trivia, [dostp: 4 XII 2010].

rozmow telefoniczn z nieznanym rozmwc, przedstawia histori cierpicego na amnezj nastpcz Sammy'ego Jankisa, z ktrym to zetkn si w swojej pracy Leonard pracowa bowiem jako swego rodzaju ledczy w firmie ubezpieczeniowej, gdzie sprawdza zasadno wnioskw o odszkodowanie. Z tej samej sekwencji dowiadujemy si, e Leonard rwnie cierpi na amnezj nastpcz nie potrafi tworzy nowych wspomnie. Bohater informuje rozmwc (i widzw) rwnie o sposobie radzenia sobie ze schorzeniem czyni to poprzez tatuowanie i systematyczne zapisywanie nowych, istotnych informacji. Sammy Jankis, jak mwi Leonard, te robi notatki, ale nie mia systemu, ktry by je porzdkowa. Brak systemu wynika z tego, e Sammy nie mia celu w yciu, nie mia niczego, co motywowaoby go do takiego wysiku, jak to okrela bohater. Leonard natomiast posiada taki cel prowadzi on bowiem wasne dochodzenie, ktre ma na celu odnalezienie zabjcy jego ony. Schorzenie Leonarda jest bowiem wynikiem pewnego incydentu12, czyli wydarzenia, w wyniku ktrego nieznany sprawca, (tak jak bohater wiemy jedynie, e nazywa si on John G.), zgwaci i zabi jego on. Bohater filmu, ktry prbowa przyj onie z pomoc, dozna wwczas urazu gowy, ktry spowodowa jego problemy z pamici. Leonard pamita cae swoje ycie do czasu incydentu, a ostatni rzecz, ktr pamita jest widok umierajcej ony. Historia ta opowiadana z obiektywnego punktu widzenia stanowi swoiste zaplecze informacyjne dla drugiej warstwy narracyjnej filmu, ktra przedstawia prowadzone przez Leonarda poszukiwania zabjcy. Pierwsza o czasowa peni wic funkcj analogiczn do tej, ktr w filmach noir peni voice-over gwnego bohatera. Wiele klasycznych filmw noir, takich jak Podwjne ubezpieczenie, ju na wstpie informowao widzw, poprzez voice-over gwnego bohatera, o tym jak potoczyy si jego losy. Fabua bya wic do pewnego stopnia retrospektywna, jako e ukazywaa histori, ktrej fina ju znalimy. W Memento mamy podobny schemat, tyle e jest on dodatkowo skomplikowany i odwrcony. Pierwsza historia (telefoniczna rozmowa Leonarda), stanowica odpowiednik voice over, zawiera take retrospekcje, ktre przedstawiaj bohatera zarwno w trakcie badania przypadku Jankisa, jak i ukazuj Leonarda z jego on. Na drugiej paszczynie czasowej przedstawiona jest historia prowadzonego przez bohatera dochodzenia. W historii tej (chronologicznie nastpujcej po pierwszej historii i zarejestrowanej na tamie kolorowej) przewaa perspektywa gwnego bohatera, przez co widzowie wiedz niewiele wicej ni on. Sama historia za, jak w noir, rozpoczyna si od koca widzimy, jak Leonard zabija domniemanego zabjc swojej ony, niejakiego Teddy'ego (Joe Pantoliano). Jednak, w przeciwiestwie do noir, historia nie wraca do pocztku, a przynajmniej nie od razu. Druga historia ma bowiem odwrcon struktur narracyjn, w ktrej fabua postpuj jeli mona tak powiedzie, regresywnie. Innymi sowy czas biegnie wstecz, a pocztek kadej sekwencji jest
12

W dalszej czci pracy, w ktrej do gosu dojdzie teoria Alaina Badiou, zabjstwo ony Leonarda nazywa bd wydarzeniem-incydentem.

kocem nastpnej. W zwizku z tym widownia nie wie nic o wydarzeniach poprzedzajcych wydarzenia z aktualnie rozpoczynajcej si sekwencji, przez co znajduje si w takim samym pooeniu jak bohater. Na poziomie sjuetu sekwencje z obu osi czasowych przeplataj si a do ostatniej sekwencji, w ktrej si cz: sekwencja ta rozpoczyna si w dichromatycznej tonacji, a nastpnie, mniej wicej w poowie czasu trwania, zmienia tonacj na kolorow13. Historyczna ontologia w relacji do prawdy Dotychczas udao mi si wykaza, e Memento wpisuje si w nurt neo-noir poprzez formalne nawizania do noir, w tym voice over gwnego bohatera, retrospekcje (odbywaj si w ramach pierwszej osi czasowej), retrospektywn narracj oraz poprzez posta bohatera poszukujcego zoczycy. W filmie moemy dostrzec take problematyzacj moralnoci. Z jednej strony bowiem kwestionowana jest zasadno poczyna gwnego bohatera, z drugiej za moralne wtpliwoci budz rwnie pozostae postaci, ktre wykorzystuj niepenosprawno Leonarda do swoich wasnych celw. Pierwsz z tych postaci jest Natalie (Carrie-Anne Moss), femme fatale, ktra manipuluje nim tak, aby ten pomg jej pozby si Dodda (Callum Keith-Rennie). Teddy natomiast, cho jako policjant pomaga Leonardowi, to przy okazji chce zarobi zamierza przywaszczy sobie pienidze Jimmy'ego Grantsa, handlarza narkotykami. Leonarda wykorzystuje rwnie waciciel motelu, ktry, rwnie erujc na jego schorzeniu, wynajmuje mu (co najmniej) dwa pokoje. Ponadto, film Nolana wykorzystuje dwie formuy powieci detektywistycznej (z typologii Abramsa). Tak jak w klasycznym noir bohater filmu poszukuje Innego (zoczycy), z tym, e jego dochodzenie okazuje si ostatecznie swoistym poszukiwaniem samego siebie, prb nadania sensu wasnemu yciu. Omawiany film podejmuje wic szereg interesujcych zagadnie z pogranicza dziedzin teorii filmu i filozofii. Problematyzuje kwesti zaangaowania widzw w rekonstrukcj fabuy, stanowic przez to komentarz odnonie do filmowej narracji w ogle 14. Stawia rwnie pytania odnonie do ludzkiej tosamoci: co mona powiedzie o tosamoci kogo, kto nie jest w stanie zapamita swoich dowiadcze i dziaa, przez co nieustannie znajduje si w losowej teraniejszoci danej sytuacji. Problemy zwizane z tosamoci to niewtpliwie ciekawe i wane pytania, na ktre, przynajmniej czciowo, udzielono lub te prbowano udzieli odpowiedzi15. W niniejszej pracy chciabym jednak przeanalizowa Memento pod ktem problemu podmiotu i jego relacji wobec prawdy. Zamierzam wykaza, opierajc si gwnie na koncepcji
13 14

Na temat struktury narracyjnej Memento Zob. Andrew Kania red., Memento, Routledge 2009, rys. 02 i 03, s. 4. Zob. Nol Carroll, Memento and The Phenomenology of Comprehending Motion Picture Narration, W: Ibidem, s. 127-147. 15 Zob. Basil Smith, John Locke, Personal Identity, and Memento, W: Mark T. Conard, Philosophy of Neo-Noir, op.cit., s. 35-47.

Alaina Badiou16, e film Christophera Nolana przedstawia problem samej istoty podmiotowoci to znaczy relacji i ontologicznego miejsca podmiotu w wiecie, z ktrego wynika subiektywna relacja tego podmiotu wzgldem prawdy. Wykorzystujc koncepcj Alaina Badiou postaram si wykaza, e Memento, poprzez struktur narracyjn podporzdkowan postaci Leonarda, ukazuje historyczn ontologi podmiotu na poziomie uniwersalnym. W ramach tej ontologii zawiera si take proces epistemologiczny, bdcy udziaem historycznie umiejscowionego podmiotu. Innymi sowy, niezwykle rzadko spotykane schorzenie Leonarda, unaocznia szczegy tego procesu subiektywno i przypadkowo naszego pooenia ktre na co dzie nie zaprztaj naszej uwagi, poniewa s przesonite przez procedury, za pomoc ktrych dociekamy prawdy i na ktrych opieramy nasze ycie17. Prawda, ktra si wymyka o procesie prawdy i jej procedurach w koncepcji Alaina Badiou W niniejszej czci pracy przedstawi podstawy teoretyczne dla swojej dalszej analizy. Zanim jednak przejd do teorii, naleaoby powiedzie kilka sw o samej koncepcji podmiotu rwnie tej, do ktrej bd si odwoywa. Koncepcj podmiotu, ktra wyania si z myli Badiou, mona wpisa w nurt filozofii postmodernistycznej; zawiera si ona bowiem gdzie midzy Foucaultem a Lacanem 18. Podobnie jak Foucault, Badiou podkrela ontologiczn historyczno podmiotu, przypadkowo jego pooenia. Podmiot, konstytuowany i konstytuujcy si w ramach zmieniajcego si porzdku historii, jest otwarty, a wrcz wystawiony na przypadkowe wpywy, przez co nie moe on by kartezjaskim Cogito. Innymi sowy, wiat nie obraca si wok podmiot, ktry jest historycznie rozpuszczony w wieloci przygodnych gier jzykowych, dyskursw i praktyk19. W niniejszej pracy interesowa mnie bdzie sposb w jaki podmiot, jako ontologicznie przypadkowy i miejscowy status prawdy20, tworzy swoj wiedz w oparciu o subiektywizacj i opisane przez Badiou procedury prawdy. Alain Badiou widzi wiat bytw (ontologi), [...], jako od czasu do czasu przerywany przez co, co nazywa wydarzeniami. Owe wydarzenia przynale do cakowicie innego wymiaru,
16

Zob. Alain Badiou, On a Finally Objectless Subject, W: Eduardo Cadava, Peter Connor, Jean-Luc Nancy red., Who Comes After The Subject, Routledge 1991, s. 24-33. 17 Na marginesie dodabym, e Memento, w pewnym sensie, dekonstruuje koncepcj podmiotu jako czcego narracje; schorzenie Leonarda sprawia bowiem, e okrela on siebie jako podmiot i konstruuje swoj ja (w myli Foucaulta s to pojcia niemal rwnoznaczne), lub inaczej tosamo, kadorazowo, poniewa yje on w nieustannej teraniejszoci. Innymi sowy Memento mwi o najbardziej fundamentalnym ontologicznym usytuowaniu podmiotu, to jest w historycznej losowoci bycia. 18 Podmiot, wedug Badiou ontologicznie znajduje si w przypadkowych sytuacjach, na ktre nie ma wpywu; nie jest ich pocztkiem ani przyczyn. Z drugiej strony jest on okrelony, tak jak u Lacana, przez brak: brak spowodowany jest wydarzeniem, a wic objawieniem si Prawdy w jakiej sytuacji. Prawda tworzy brak, dziur w wiedzy, a podmiot zostaje przywoany jako element powstrzymujcy poszerzanie si tej dziury/braku. Zob. Ibidem, s. 25. 19 Zob. J.E. McGuire, Hermeneutyka jani. Foucault o subiektywizacji i krytyce genealogicznej, prze. Barbara Tuchaska, http://www.nowakrytyka.pl/spip.php?article266, [dostp: 3 XII 2010]. 20 Zob. A. Badiou, On a Finally Objectless Subject, op.cit., s. 25.

wykraczajcego poza ontologi dan nam w dowiadczeniu21. Wydarzenie zawiera szokujc prawd przez co czyni ono czytelnym to, co zostao stumione przez biecy porzdek. Wydarzenie i jego prawda nie s jednak rozpoznawalne w ramach porzdku dominujcej ontologii. Dlatego te pozostaj one niedookrelone. Aby uzyska podmiotowo, naley, wedug Badiou, by otwartym na moliwo objawienia prawdy w wydarzeniu22. Dziki wiernoci, z jak podmiot do wydarzenia si odnosi, nowy system wiedzy i nowy porzdek bytu mog by ustanowione. Rozpoznanie i uznanie wydarzenia za objawienie prawdy oznacza, e prawda, ktr wydarzenie ze sob niesie, jest do pewnego stopnia reprezentowana lub te moe by reprezentowana w systemie wiedzy ujawnionym z moc w samym akcie wiary23. Wedle Badiou podmiot wiernie suy wydarzeniu, ale samo wydarzenie wida wycznie w postawie zaangaowanego podmiotu24. Nie zamierzam wdawa si w szczegy koncepcji Badiou tam, gdzie nie bdzie to konieczne do interpretacji filmu. Teoria francuskiego filozofa posiada z jednej strony gboki rys polityczny25. Z drugiej za strony popada momentami w metafizyczny transcendentalizm26 a wydarzenie i objawiajca si w nim Prawda27 jawi si jako magiczne, przenikajce wszystko nie-wiadomo-co. Dodam jeszcze, e koncepcja Badiou nie naley, mwic ogldnie, do prostych w interpretacji. Dlatego te, aby zachowa klarowno, teori Badiou poddam swoistej redukcji, przy czym postaram zachowa si jej esencj, ktra bdzie mi potrzebna przy analizie Memento. Proces prawdy zaczyna si w momencie, w ktrym ponad-numeryczna nazwa zostanie wyodrbniona z samego braku, powoujcego do bycia kad sytuacj. Proces prawdy opiera si na wiernoci wzgldem wydarzenia, np. na ewaluacji dokonanej przez konkretnego operatora wiernoci odwzorowania, stopnia powizania warunkw sytuacji i ponad-numerycznej nazwy wydarzenia. Warunki sytuacji, ktre zostan uznane za pozytywnie zwizane z ponad numeryczn nazw, tworz nieskoczon cz sytuacji, ktra odnosi si do przyszoci, jako e ziszcza si ona poprzez nastpstwo skoczonych ewaluacji, przez co nie jest nigdy przedstawiona. Substancjalnie prawda jest zatem procedur post-wydarzeniowej zgodnoci, ktra jest z kolei typowa, standardowa, oglna. W tym rozumieniu Prawda jest nierozrnialna w ramach wiedzy i jako

21

Sebastian Duda, Midzy Chrystusem a Antychrystem, czyli radykalny ortodoks chrzecijaski spotyka lewic, Krytyka Polityczna nr 14 zima 2007/2008, s. 207. 22 Zob. Ibidem, s. 207. 23 Ibidem. 24 Ibidem, s. 208. 25 W niniejszej pracy kwestie dominujcego porzdku spoecznego nie bd dla mnie istotne, natomiast kwestie wadzy porusz jedynie w ograniczonym aspekcie. 26 Jego pojcia prawdy i aktu wiary momentami staj si przez to nieczytelne, abstrakcyjne, a wedug Slavoja Zizka rwnie dogmatyczne. Por. Sebastian Duda, Midzy Chrystusem a Antychrystem, czyli radykalny ortodoks chrzecijaski spotyka lewic,op. cit., s. 208. 27 Badiou nie wprowadza rozrnienia pomidzy prawd jako rodzajem wiedzy na temat sytuacji, rezultatem skoczonej serii ewaluacji warunkw sytuacji, a Prawd jako bytem absolutnym i niedostpnym dla podmiotu. Ten brak dyferencjacji sprawia dodatkow trudno w odbiorze jego teorii. Niemniej, w niniejszej pracy wprowadz powysze rozrnienie, nawet jeli momentami bdzie si ono opiera na odgadywaniu intencji francuskiego filozofa.

prawda jest metonimi samej istoty sytuacji28. Podmiot jest za kadorazowo skoczonym stanem procedury rodzajowej. Kady podmiot jest procedur rodzajow pojedynczej sytuacji, nie bdc ani jej przyczyn ani rezultatem. Jest on miejscowym statusem procedury rodzajowej 29, konfiguracj, ktra przekracza sytuacj30: innymi sowy podmiot jest tym, co/kto rodzi si (lokalnie) w obliczu Prawdy, nie bdc jednak w stanie jej rozpozna ani uchwyci w caoci. Prawda objawia si bowiem jako brak w danej, losowej sytuacji nazwanie tego braku, tego przerwania Badiou okrela mianem wydarzenia. W ramach procedury rodzajowej wyania si take operator. Wyonienie operatora nazywa Badiou subiektywizacj31, ktra jest konsekwencj interwencyjnego nazwania decydujcego nastpnie o wydarzeniu. To interwencyjne nazwanie odbywa si z punktu widzenia sytuacji32. Subiektywizacja jest zatem nazw w miejscu waciwej nazwy, ktra jako element Prawdy jest nieosigalna33, wypenia ona pustk, ktr pozostawia Prawda. Podmiot jawi si wwczas jako inkorporacja wydarzenia w ramy sytuacji w formie procedury rodzajowej (generycznej). Operator odwzorowania. Powizania z wydarzeniem i kwestia wadzy Wziwszy pod uwag lokalny status procedury rodzajowej, a wic (rwnie) podmiotu, mona dostrzec, e zaley ona od prostych, przypadkowych spotka34. Operator odwzorowania, (poredniczcy midzy nazw nadan w subiektywizacji, ktra odnosi si do wydarzenia, a waciw nazw wydarzenia), poredniczy take pomidzy tym (nazwanym) wydarzeniem i podmiotami znajdujcymi si w chwili nazwania poza dan sytuacj oraz poza wydarzeniem. Jeli chodzi o subiektywizacj, czyli wyonienie si operatora odwzorowania, to w Memento moemy rozpatrywa ten koncept na dwch paszczyznach: globalnej35, to znaczy w odniesieniu do dochodzenia prowadzonego przez Leonarda oraz na paszczynie sytuacyjnej, gdzie procedury prawdy odnosz si zarwno do wydarzenia (filmowego incydentu), jak i do wydarze w ramach konkretnych sytuacji. Analiz tego problemu rozpoczn na paszczynie sytuacyjnej. Mwic o paszczynie
28 29

Zob. A. Badiou, On a Finally Objectless Subject, op.cit., s. 25-26. Procedura rodzajowa, (okrelana rwnie jako procedura generyczna), to kolejne pojcie, ktrego Badiou nie precyzuje. Na potrzeby swojej analizy zaryzykuj przyjcie definijcji, wedle ktrej procedura rodzajowa wynikaaby z wydarzenia, to znaczy przywoywaaby podmiot w miejsce, w ktrym Prawda ujawnia brak w wiedzy, aby podmiot ten wyoni si jako operator odwzorowania nazwy wydarzenia i ustanowi nastpnie procedury prawdy, tzn. okreli warunki sytuacji, ktre naleaoby podda ewaluacji, aby uzna lub odrzuci ich powizane z nazw wydarzenia. Procedura rodzajowa (generyczna) zakada zatem wierny stosunek (podmiotu) do wydarzenia, przez co definiuje ona procedury prawdy i, porednio, okrela nowy system bytu oraz nowy system wiedzy. 30 Zob. A. Badiou, On a Finally Objectless Subject, op.cit., s. 26-27. 31 Zob. Ibidem, s. 27. 32 Ibidem. 33 Zob. Ibidem, s. 28. 34 Zob. Ibidem, s. 28. 35 Mwic o paszczynie globalnej mam na myli wiat przedstawiony filmu, w ktrym Badiouowskim wydarzeniem jest zabjstwo ony Leonarda.

sytuacyjnej, mam na myli pojedyncze sekwencje filmu, ktre przedstawiaj sytuacje, w ktrych spotykamy warunki poddawane ewaluacji w kontekcie wydarzenia-incydentu, i w ktrych maj miejsce inne wydarzenia, ukazujce nam inne Prawdy, na przykad na temat konkretnej postaci. Innymi sowy, procedura prawdy wobec wydarzenia-incydentu skada si z czciowych sytuacji, ktre podlegaj tej samej procedurze zanim, po przejciu ewaluacji, stan si wiedz na temat wydarzenia-incydentu. Przykadem takiej sytuacji, w ktrej ma rwnie miejsce wydarzenie, jest sekwencja ukazujca sprzeczk midzy Natalie a Leonardem36. Dziki odwrconej chronologii narracyjnej Memento najpierw widzimy, e posiniaczona Natalie wchodzi do domu, w zwizku z czym Leonard, zapewne tak jak i wikszo widzw, uznaje, e kto j pobi. Natalie oznajmia mu nastpnie, e za pobicie odpowiedzialny jest Dodd. W zwizku z tym Leonard uznaje, e Dodd zagraa jej yciu i zgadza si speni jej prob, czyli pozby si Dodda. Z kolejnej, (a wic chronologicznie wczeniejszej) sekwencji dowiadujemy si jednak, e to Leonard pobi Natalie, poniewa ta obraaa jego on oraz jego samego. Natalie wykorzystaa wic chorob gwnego bohatera i sprowokowaa go do tego, aby j pobi. Po tym, jak Leonard zapomnia, co si wydarzyo, Natalie wrcia i po prostu czekaa a Leonard sam zinterpretuje sytuacj. Opisane sekwencje nie maj zwizku z wydarzeniem-incydentem, zawieraj one jednak wydarzenie, w ktrym ujawnia si Prawda o Natalie oraz o tym, jak atwo osoby trzecie mog manipulowa Leonardem, znajc jego procedury prawdy. Pozostae sytuacje (warunki tych sytuacji), powizane z wydarzeniem-incydentem, rwnie s (najczciej) ewaluowane przez Leonarda. Dla przykadu, w jednej z sekwencji Leonard otrzymuje od Natalie dane waciciela samochodu, ktrego numer rejestracyjny jest wytatuowany na jego ciele jako fakt dotyczcy Johna G. W kolejnych ujciach Leonard i widzowie odkrywaj, e numer samochodu naley do Teddy'ego, ktry naprawd nazywa si John Gammel. Leonard uznaje wic, e Teddy jest Johnem G. - zabjc jego ony. Bohater, jako operator odwzorowania, uznaje te warunki za poczone z wydarzeniem-incydentem. W tym przypadku Leonard peni funkcj operatora odwzorowania take na paszczynie globalnej. Zanim przejd do dalszego etapu analizy podsumuj ukazan w filmie problematyk operatora odwzorowania w kontekcie wadzy, ktr daje ta funkcja. O pozycj operatora w wiecie przedstawionym Memento, na obydwu paszczyznach fabuy, zabiegaj Leonard i Teddy37.
36 37

Zob. przyp. 37. Postaci Natalie nie mona, moim zdaniem, uzna za operatora, poniewa dokonuje ona subiektywizacji (nazwania z punktu widzenia sytuacji) jedynie w ograniczonym zakresie. W kluczowej dla zrozumienia tej postaci sekwencji, obraa ona bohatera i jego zmar on, jawnie kpic przy tym z jego choroby i bdc wiadom jej waciwoci. Po tym, gdy Leonard j uderza, wychodzi ona z domu, z ktrego wczeniej zabraa dugopisy, uniemoliwiajc Leonardowi zapisanie warunkw sytuacji. Po odczekaniu a bohater zapomni co si przed chwil wydarzyo (wydarzenie to ujawnio cz Prawdy o Natalie), Natalie wchodzi do domu i oznajmia, e pobi j niejaki Dodd. Sekwencja ta ukazuje, e Natalie zna procedury prawdy wykorzystywane przez bohatera, dlatego te aranuje warunki sytuacji (jej powrt do domu to, z punktu widzenia Leonarda, nowa sytuacja) w taki sposb, aby to sam Leonard

W przypadku Leonarda na pozycji tej stawia go konstrukcja narracyjna samego filmu przez wikszo czasu ekranowego widzimy wiat z jego punktu widzenia, tote nasza wiedza na temat tego wiata nie wykracza zbytnio poza jego wiedz. W wikszoci sytuacji bdcych udziaem bohatera nie jestemy w stanie powiedzie niczego wicej ani inaczej o warunkach danej sytuacji anieli sam bohater. Najczciej mamy zatem do czynienia z jego subiektywizacj, czy to na paszczynie globalnej, czy te sytuacyjnej. Niemniej w kilku scenach i sekwencjach, w ktrych pojawia si Teddy, zabiega on o pozycj operatora odwzorowania zarwno wobec Leonarda, jak i wobec widzw. Dokonuje on bowiem innego nazwania konkretnych warunkw, zarwno na paszczynie sytuacji, jak i w odniesieniu do wydarzenia-incydentu. Rnica ta sprawia, e inny ni w przypadku subiektywizacji Leonarda jest rwnie rezultat procedury prawdy. Paradygmatyczna w tym kontekcie jest ostatnia sekwencja filmu, w ktrej Teddy dezawuuje wszystkie procedury i w konsekwencji ca wiedz Leonarda na temat wydarzeniaincydentu. Stwierdza on rwnie, e Leonard bezkrytycznie wierzy swoim notatkom i tatuaom, cho z racji swojego schorzenia nie moe mie adnej pewnoci co do prawdziwoci informacji w nich zawartych. Zarwno na paszczynie globalnej, jak i sytuacyjnej, midzy Leonardem a Teddym dochodzi zatem do swoistej rywalizacji o funkcj operatora odwzorowania, ktry okrela, czy ten lub inny warunek jakiej sytuacji jest powizany lub nie z ponad-numeryczn nazw wydarzenia. Operator sprawuje zatem wadz nad innymi podmiotami (nieobecnymi podczas wydarzenia), poprzez swj wpyw na procedur prawdy, wiedz, a ostatecznie na rezultat teje procedury prawdy. Mona powiedzie, e Teddy podwaa zasadno tego, e Leonard zaj miejsce operatora odwzorowania wzgldem wydarzenia-incydentu. Sugeruje on rwnie, e wikszo warunkw, ktre Leonard uznaje za powizane z tym wydarzeniem, jest tak naprawd mistyfikacj dokonan przez niego samego. Teddy twierdzi bowiem, e Sammy Jankis to w istocie sam Leonard38, ktry stworzy sobie historyjk o Sammym, aby zdystansowa si od wasnej choroby i, jako rzekomy byy ledczy w firmie ubezpieczeniowej, mc odgrywa rol detektywa w (susznej) sprawie zemsty na zabjcy ony. Wadza, a raczej pragnienie wadzy, a wic zachowania kontroli nad procedurami i obiektami prawdy, moe stanowi jeden z motyww kierujcych poczynaniami Leonarda widocznymi w ostatniej sekwencji filmu, kiedy to z premedytacj dokonuje on przekamania, majcego na celu wyeliminowanie Teddy'ego jako konkurencyjnego operatora zostawia on sobie
zinterpretowa je na jej korzy i ostatecznie pomg jej pozby si Dodda, na czym tak na-prawd jej zaley. W pewnym sensie podobnie postpuje Teddy, ktry, jak twierdzi, podsuwa Leonardowi kolejnych John'w G, by Leonard, raz za razem, powtarza swoj procedur prawdy i zabija kolejnego Johna G, zabjc swojej ony. 38 Film na poziomie obrazu daje widzom wskazwk, ktra potwierdzaaby t hipotez. Ot w jednej z retrospekcji widzimy Sammy'ego siedzcego na wzku w jakim zakadzie psychiatrycznym. Pod koniec tego ujcia, przez uamek sekundy, w miejscu Sammy'ego znajduje si Leonard.

lady, majce naprowadzi go na Teddy'ego jako Johna G. Prawda spleciona z przypadku W niniejszym rozdziale skupi si ju wycznie na postaci Leonarda jako uniwersalnego przedstawienia ontologicznej historycznoci podmiotu. Jak ju powiedziaem, Leonard jest niemal naturalnym operatorem odwzorowania, co wynika nie tylko ze struktury narracyjnej filmu, ale i z filmowej ontologii wydarzenie-incydent postawio go w tej pozycji jako swojego bezporedniego uczestnika. Innymi sowy, przez wikszo czasu ekranowego, wszystko co wiemy o wydarzeniu-incydencie (take jego nazwa) pochodzi z subiektywizacji Leonarda. Wspominaem rwnie o tym, e operator odwzorowania decyduje o tym, ktre warunki danej sytuacji s powizane z nazw wydarzenia. W Memento mamy do czynienia z sytuacj, w ktrej to Leonard decyduje o tym, co (jak rwnie kogo) uzna za warunek zwizany z zabjstwem ony. Wedug Badiou, operator nie mwi niczego w kwestii kolejnoci badania tych warunkw. Przez to procedura generyczna jest zupenie przypadkowa w swojej trajektorii. Przypadkowo procedury nie jest jednak widoczna w jej rezultacie, ktrym jest prawda, bdca idealnym zbiorem wszystkich ewaluacji, kompletn czci sytuacji. Jednak podmiot nie napotyka nigdy (nawet tej) prawdy (rezultatu). Zdarzaj si jedynie nielegalne spotkania, poniewa nic ani w nazwie wydarzenia ani w poredniczcym operatorze nie nakazuje, aby jeden warunek by poddany ewaluacji w okrelonym miejscu i czasie39. Leonard jako podmiot, czyli skoczony status procedury generycznej, wyoni si w momencie, w ktrym wydarzeniu zostaa interwencyjnie nadana nazwa zabjstwo ony, (co okrelam mianem wydarzenia-incydentu). Podczas sytuacji, w ktrej zaistniao to wydarzenie, a wic w jakiej czci objawia si nieosigalna Prawda, miaa rwnie miejsce decydujca o tym wydarzeniu subiektywizacja (wyonienie si operatora odwzorowania) Leonarda z punktu widzenia nazwy wydarzenia. Nastpnie Leonard ustanowiony (lub te ustanowiwszy si) operatorem odwzorowania, stworzy sobie procedury (notatki, tatuae), a w konsekwencji wiedz (inicjay zabjcy i pozostae wytatuowane fakty), w wietle ktrej dokonuje on nastpnie ewaluacji warunkw poszczeglnych, przypadkowych sytuacji. Rezultatem tych ewaluacji ma by wedug Leonarda Prawda o wydarzeniu. W oparciu o swoj procedur Leonard dokonuje nastpnie ewaluacji warunkw konkretnych sytuacji, a ta skoczona seria ewaluacji sama z czasem staje si przedmiotem (jego) wiedzy. Wiedza retro aktywnie porzdkuje skadniki ewaluacji - Leonard porzdkuje dane na temat zabjcy ony. Wiedza nie moe jednak antycypowa znaczenia tych ewaluacji w pojedynczym przegrupowaniu i jako taka nie moe wspistnie z podmiotem, ktrego cae bycie zawarte jest
39

A. Badiou, On a Finally Objectless Subject, op.cit., s. 28-29.

10 1

w napotykaniu przypadkowych warunkw. Wobec tego wiedza nigdy niczego nie napotyka, ale tworzy presupozycje reprezentacji, przedstawiajc je w jzyku w postaci osdu. Tymczasem podmiot istnieje napotykajc wielo warunkw, ktre nastpnie ocenia. Esencj podmiotu koniecznoci zawarcia przypadkowoci tych spotka jest trajektori, ktra czy te warunki. Przez to nie sposb powiedzie o niej czegokolwiek w kategoriach wiedzy40. Rzecz jednak w tym, e, jak pisze Badiou, procedura nie mwi niczego o kolejnoci ani okolicznociach ewaluacji poszczeglnych warunkw. Z powodu swojego schorzenia Leonard yje w nieustannej teraniejszoci, jakby dopiero co si obudzi, jak sam to ujmuje, dlatego te musi polega na swoich procedurach. Co wicej, ma on absolutn wiar w te procedury oraz ich efekty fakty. Jak wyjania w rozmowie z Teddym: Teddy Lenny, nie moesz powierza ycia swoim notatkom i zdjciom. Leonard Dlaczego? Teddy Poniewa opierasz si tylko na nich. Nie pamitasz, co odkrye ani w jaki sposb. Twoje notatki mog nie by wiarygodne. Leonard Pami jest niewiarygodna. [...]. Naprawd. Pami nie jest doskonaa. Nie jest nawet zbyt dobra. Zapytaj policj, zeznania naocznych wiadkw nie s wiarygodne. Policjanci nie api mordercy poprzez siedzenie i pamitanie rnych rzeczy. Gromadz fakty, robi notatki, wycigaj wnioski. Fakty, nie wspomnienia: tak si prowadzi dochodzenie41. Bohater ma zatem cakowit pewno, zaufanie do wiernoci, z jak procedura odwzorowuje Prawd o warunkach sytuacji. Bohater nie zdaje sobie jednak sprawy, e kolejno ewaluacji, ktrych dokonuje jest przypadkowa. Co wicej, on sam z racji swojej choroby nie pamita choby tej (przypadkowej) kolejnoci, wedle ktrej dokona ewaluacji, co dodatkowo komplikuje jego procedur prawdy jej trajektoria staje si tym bardziej przypadkowa. Mimo tego, pooenie Leonarda nie sprawia, e postpuje on inaczej ni postpiby kto nie cierpicy na problemy z pamici. Operator odwzorowania, jak mwi Badiou, rozrnia bowiem powizania i przerwy w wieloci warunkw sytuacji z punktu widzenia nazwy wydarzenia, a niekoniecznie w odniesieniu do serii rnych sytuacji. Skoczona seria ewaluacji posiada
40 41

Ibidem, s. 29. Jonathan Nolan, Christopher Nolan, Memento, http://www.imsdb.com/scripts/Memento.html, [dostp: 3 XII 2010], scena 44, s. 30.

11 1

waciwo bycia-w-miejscu samej sytuacji42. Prawda jest zatem usytuowana jako nieskoczona determinanta nierozrnialnego sytuacji. Wiara w istnienie prawdy jest podtrzymywana przez podmiot, ktry (w oparciu o rodki dane w sytuacji) tworzy nazwy, ktrych referenty znajduj si w przyszoci. Opierajc si na zasobach danych w (konkretnej) sytuacji, Leonard tworzy znaki/znaczenia, ktre zawsze odnosz si do przyszoci maj suy odnalezieniu zabjcy jego ony. Nazwy te zostan nastpnie przypisane do referentw lub znacze, kiedy sytuacja, w ktrej przedstawione lub zawarte jest to, co nierozrnialne, zostanie zaprezentowana, to znaczy, gdy pojawi si jako prawda wczeniejszej sytuacji43. Podmiot nazywa wic wiat, ktry-ma-dopiero-nadej, ktry otrzymuje on z faktu, e nierozrnialna Prawda zawiera si w sytuacji44. Badiou twierdzi, jak ju wspomniaem, e rezultatem skoczonej procedury ewaluacji bez wzgldu na fakt, i sama procedura jest przypadkowa w swojej trajektorii jest zawsze jaka prawda, rozumiana jako sam rezultat. Tez t potwierdza ostania sekwencja filmu, w ktrej bohater dowiaduje si o sobie pewnej prawdy, ktrej nie akceptuje. Widzowie rwnie dowiaduj si, e wszystko co widzieli z punktu widzenia Leonarda, w tym jego dochodzenie majce na celu odnalezienie zabjc ony, byo swego rodzaju mistyfikacj. Mistyfikacji tej dokona sam Leonard. W przywoanej ju sekwencji Teddy wyjawi Leonardowi to, czego sam Leonard nie mg i nie chcia wiedzie, a mianowicie to, e Leonard odnalaz ju i zabi prawdziwego Johna G., ale nie zapamita tego i rozpocz cay proces poszukiwa od pocztku. W odnalezieniu kolejnego Johna G. pomg mu Teddy, ktry, jak twierdzi, czyni to z sympatii, wspczucia. Sekwencja ta wiadczy o tym, e bardziej wiarygodnym (dla widzw) operatorem odwzorowania prawdy o wydarzeniu-incydencie jest Teddy, ktry w przeciwiestwie do Leonarda nie cierpi na problemy z pamici i nie ma osobistego stosunku do wydarzenia-incydentu. W ostatnich scenach tej sekwencji, bdcych zarazem ostatnimi scenami filmu, widzimy, e Leonard nie przyj sw Teddy'ego do wiadomoci. Wynika to z faktu, e organizowa swoje ycie wok aksjomatu (niepomszczonej mierci swojej ony) opartego na niepodwaalnych (w jego mniemaniu) wspomnieniach. Innymi sowy, Leonard postrzega siebie jako operatora odwzorowania Prawdy o wydarzeniu-incydencie, a zatem podmiotu, ktremu przysuguje prawo do kontrolowania procesu prawdy, w tym ustalania jej procedur oraz dokonywania ewaluacji w ramach tych procedur. Ostatnie sceny filmu podwaaj take rzekomy obiektywizm wypracowanych przez Leonarda procedur. Zdenerwowany na Teddy'ego Leonard zapisuje sobie, eby nie wierzy w kamstwa policjanta. Ponadto dopowiada on sobie, e Teddy zostanie jego Johnem G. za to, e powiedzia mu niewygodn prawd. Zatem Leonard wiadomie, a nie z powodu swojej choroby,
42 43

A. Badiou, On a Finally Objectless Subject, op.cit., s 30. Ibidem, s. 31. 44 Zob. Ibidem, s 32.

12 1

tworzy nieistniejce warunki sytuacji. Dokonane przez bohatera pod wpywem emocji przekamanie bdzie miao powane i znaczce konsekwencje. Jak dowiedzielimy si dziki odwrconej strukturze narracyjnej filmu stanie si ono dla niego faktem, wiedz, na ktrej opiera bdzie swoje dziaania. Z powodu swojego schorzenia zapomni on bowiem okolicznoci, w ktrych napisa nie wierz w jego kamstwa i, wierzc w rzetelno i obiektywizm wypracowanych przez siebie procedur, bdzie traktowa t informacj jako prawd opart na wiedzy. Innymi sowy, wszystkie kolejne (ukazane w filmie w odwrconym porzdku chronologicznym) ewaluacje warunkw konkretnych sytuacji skutkuj tym, e rezultatem procedury Leonarda jest prawda, ktra nie ma jednak adnego zwizku z Prawd. Bohater wykorzystuje zatem zarwno swoj chorob, jak i wasne procedury, w tym take swoje pene do nich zaufanie, aby zemci si na Teddym i wyeliminowa go jako zagroenie dla swojego statusu operatora odwzorowania. Czyni wic to, co czyni wszyscy ludzie oszukuje sam siebie, aby nada sens i cel swojemu yciu. Morderstwo Teddy'ego suy pozbyciu si rda, (w tym wypadku osoby), ktra mogaby w przyszoci pozbawi bohatera jego zudze, pewnoci co do dziaania jego procedur, a w konsekwencji podway zdobyt na ich podstawie wiedz przekonanie o samym istnieniu prawdy. Na najbardziej fundamentalnym poziomie Teddy mgby zagrozi samej subiektywizacji Leonarda, ukazujc mu, e jedyne wspomnienia, ktre posiada i uznaje za pewne, bdce fundamentem jego podmiotowoci, s na-Prawd fabrykacj jego wyobrani. Mogoby si wwczas okaza, e Leonard jest chorym czowiekiem, ktry oszukuje sam siebie, bawic si w detektywa, karmic si nieuzasadnion dz zemsty. Wszyscy jestemy jak Leonard Memento Christophera Nolana przedstawia histori czowieka dotknitego niezwykym schorzeniem, ktry nie jest w stanie tworzy nowych wspomnie. yje on zatem w nieustannej teraniejszoci, co kilkanacie minut musi niejako tworzy siebie na nowo. Twrcy filmu stworzyli ciekaw struktur narracyjn, ktra ma przenie widza w wiat-z-perspektywy-Leonarda. Memento, jak wspomniaem, opowiada rwnolegle dwie nierwnolege historie45. Wydarzenia prezentowane w dichromatycznej tonacji poprzedzaj wydarzenia zarejestrowane na tamie kolorowej obydwie paszczyzny cz si w ostatniej sekwencji filmu, ktra stanowi de facto rodkowy moment fabuy. Ten oryginalny, cho nie pionierski zabieg na strukturze filmu ma nie tylko lepiej oddawa sytuacj bohatera, ale take ukaza dziaanie procedur prawdy opartych na subiektywizacji. Jak wykazaem Memento, w (niezwykym) przykadzie postaci Leonarda, zawiera uniwersalne prawdy. Posta Leonarda przedstawia fakt, e kady podmiot, kady czowiek
45

Niektre wydania DVD zawieraj, jako dodatek, chronologicznie zmontowan wersj filmu.

13 1

odnajduje si w wiecie, w ktrym, [on sam przyp. M.M.], nie jest jednoci, lecz jest podzielony, nie jest niepodlegy, ale zaleny, nie jest absolutnym pocztkiem, ale nieskoczenie modyfikowan funkcj46. Z tej ontologicznej niepewnoci, ktr w filmie reprezentuje stan umysu i pamici bohatera, wynika za fakt, e podmiot, jako skoczony i znajdujcy si w przypadkowym miejscu i czasie, nie jest w stanie rozpozna Prawdy w jej nieskoczonej i nieprzenikalnej istocie. Moe on jedynie dostrzega jej przebyski, ktre Badiou nazywa wydarzeniami. Podmiot, w tym bohater filmu, tworzc procedury i wiedz odnonie do wydarzenia, tworzy w rezultacie wasne prawdy w miejscu Prawdy. W wietle powyszej analizy film Christophera Nolana mona odczyta jako uniwersalny. Mwi bowiem o nas wszystkich, ktrzy kadego dnia dokonuj mniejszych lub wikszych naduy na Prawdzie. Czynimy to, by nada swojemu yciu cel, sens, by czerpa z tego sensu rado. Tworzc procedury, rytuay, obiekty prawdy, wreszcie wiedz, dajemy sobie siatk bezpieczestwa, ktra ma nas oddzieli od bezdusznej przypadkowoci losu; od mierci, naszej oraz naszych bliskich i koniecznoci konfrontacji z ni. Mae lub wiksze przeinaczenia maj nas take uchroni przed prawd o nas samych. Za ich pomoc kreujemy si, tak jak bohater Memento, na bohaterw w swoim wasnym yciu, bohaterw dziaajcych zawsze w susznej sprawie.

46

J. E. McGuire, Hermeneutyka jani, op.cit.

14 1