You are on page 1of 6

MADENCLK

Haziran June

1985

Cilt Volume

XXIV

Say No

Ocak Havasnn Sucakltmnu, ierdii Nem ftktarnnm ve 1st ieriinin BeKrlenmesi


Determination of the Mine Air Temperature, Humidity and Heat Value.

Gndz KTEN *

ZET
Endstride alanlara salkl bir alma ortam sunabilmek iin, havann ss olarak tariflenen scaklk ve nem'in belirli snrlar iinde tutulmas gerekir. Bunun salanamamas durumunda; iilerin sk sk hastaland, alma veriminin dt , i kazalarnn artt gzlenmitir. Belirtilen nedenlerle, ocak havasnn scakl nn ve ierdii nem miktarnn etkin bir ekilde kontrol gerekir. Bu almada, ocak havasnn scaklnn llmesinde kullanlan aletler ve lmelerin nasl yapld tantlmtr. Ayrca, havadaki bal ve mutlak nem miktarlarnn ve havann s ieriinin ne ekilde belirlendii aklanmtr.

ABSTRACT
The heat and humidity defined as the air temperature should be kept within certain limits in order to provide a healthy environment for the workers. In case of these conditions are not provided, it is observed that the health of the workers are deteriorated, the work efficiency is decreased and accidents happen very fre quently. Therefore, the temperature and the humidity of mine environment should be controlled very effectively. In this study, the equipments and the methods used to measure the temperatu re are explained. Determination of the amount of relative and absolute humidity together with heat content of mine environment are described.
(*) Dr., Maden Y. Mh. .T.. Maden Fakltesi, Tevikiye, STANBUL

27

1. GR
Scaklk ve nem, endstride alanlar eitli ynlerden etkilemektedir. Salkl bir alma or tam iin ise, ksaca ocak havasnn ss olarak tariflenen scaklk ve nem'in belirli snrlar iinde tutulmas gerekir. Bunun salanamamas duru munda; iilerin sk sk hastaland (s arpma s, kramplar, yorgunluk vb.), alma veriminin dt, i kazalarnn artt gzlenmitir. Is zorlamalarnn etkisini ortadan kaldrmak iin bir ok devlet kstlamalar getirmitir. Kuru hazne scakl; B. Almanya ve ngiltere'de 28C, Avustralya'da 27C ve Sovyetler Birlii'nde 26C olarak snrlandrlmtr. Aksi halde vardiya s resi ksaltlmakta, iilerin dinlenmesi iin belir li aralklarla mola verilmektedir (1). Ancak, ocak iklimi asndan yalnz kuru s caklk bir l olmayp, havann ierdii nem miktar ve hz da insann alma yetenei ze rinde nemli etki gstermektedir. Bu nedenle tzklerde, kartiyerlerdeki alma sresi yalnz kuru scakla balanmam, zellikle havann nemlilik derecesi ile ilikili olarak verilmitir (2). Bu almada, ocak havasnn scaklnn, nem miktarnn ve s ieriinin ne ekilde belirlendii incelenmi ve bir rnek ile aklanmtr.

nin cva ya da ispirto dolu haznesinin zeri, slatl m bir gazl bez ya da tlbent ile rtlmtr. Su yun buharlamas sonucu oluan souma nede niyle, nemli termometrenin gstergesi kuru termometreninkinden dktr. Doymu hava iinde her iki termometre de ayn deeri gsterir (2). Ocak havasnn scakln duyarl bir ekilde lmek iin genellikle, Dndrlen Termometre ya da Havalandrmal Psikrometre kullanlmak tadr.

2.1.1. Dndrlen Termometre


Bu alet, dndrlen psikrometre olarak da isimlendirilmektedir. Esnek olmayan (rijit) bir ereve zerine yan yana yerletirilmi ya ve kuru termo metrelerden meydana gelmitir. Aletin dndrl mesi iin ereveye bir kol eklenmitir (ekil 1.). Psikrometre, her iki termometrenin gsterdii deerler sabit kalncaya kadar dndrlr. Bu sre genellikle, 0,5 - 2 dakika arasnda deimektedir. lme srasnda termometrelere dokunulmamal ve okuma hemen yaplmaldr (1).

2. SICAKLIK
Scaklk, bir cismin greceli (izafi) scakl ya da soukluunun bir lsdr. Dokunma duyu muzla cisimlerin scakl hakknda kabaca bilgi sahibi olabiliriz. Ancak, elde edeceimiz sonular, bilimsel almalar iin yeterli duyarllkta deil dir. Scakl duyarl bir ekilde belirlemek ama cyla, cismin scaklkla deien fiziksel zelliin den yararlanlr. Bu amala; cval ve alkoll ter mometreler, diren termometresi, termokupl, op tik pirometre, sabit hacimli gaz termometresi vb. lme aletleri gelitirilmitir (3).

2.1. Ocak Havasnn Scaklnn Belirlenmesi


Ocak havasnn scakl verilirken, kuru (t|J ve nemli ( t n ) scaklklar ayrt edilmelidir. Kuru scaklk kuru termometre ile, nemli scaklk ise nemli termometre ile llr. Nemli termometre 28

ekil 1 Dndrlen termometre

2.1.2. Havalandrmal Pskrometre


ASSMANN tarafndan gelitirilen havalandrma l psikrometre (Aspirasyon Psikrometresi), bir kuru bir de nemli termometreden oluur. Termometre lerin havalandrlmas, bir kanal sistemi ve termo metre iftinin st ksmna yerletirilmi vantilatr ile salanr (ekil 2.). Vantilatr mekanik bir do nanm ya da elektrik enerjisi ile altrlr. Hazne lerin iki yanna koyulan ift katl n koruyucu su, ortamn s iletimini nler. Bylece souma s nr scakl, dndrlen termometrelere oranla b yk bir duyarllkla bulunabilir. Haznelere temas eden hava hznn sabit kalmas, lme sonular nn duyarl olmasn salar (2,5).

deime gsterir. Bu nedenle, nem miktar iin or talama bir deer vermeye olanak yoktur. Havann su buhar alabilme zellii snrl olup, scaklk ve basncn bir fonksiyonudur (4). Bal ve mutlak nem olmak zere iki trl nem birbirinden ayrt edilmektedir.

3.1. Bal Nem


Bal Nem ( <p ), var olan t^ scaklnda, su buhar - hava karmndaki su buhar ksmi basn cnn (P v ), olanakl olan en yksek buhar basncna (Ps) oran olarak tanmlanr (4).

[1] 3.1.1. Bal Nem Miktarnn Belirlenmesi


Ocak havasndaki nem miktarn belirlemek iin eitli yntemler kullanlmakta olup, bunlar aa da ksaca tantlmtr.

3.1.1.1. Higrometre lmeleri


Ya alnm insan sa telinin uzunluu, hava daki nem miktarna bal olarak deime gsterir. Bu esasa dayanarak gelitirilen sa higrometresin de, uzunluk deiimi bir kol yardmyla gsterge ye iletilir. Var olan gstergeden bal nem miktar okunur. Az duyarl bir lme aletidir"; Genellikle yeryzndeki belirli noktalarda kullanlan bu alet ten yeraltnda ender olarak yararlanlmaktadr

0,2).

3. NEM
Atmosfer havas, havay oluturan gazlar ile su buharnn (nem) bir karmdr. Havann esas bi leeni olan azot ve oksijen gazlarnn hava iinde ki oranlar byk snrlar arasnda deimedii hal de, nem miktar yer ve zamana bal olarak byk

Sa higrometresinin lme prensibine gre a lan, kaydedici nem lme aletleri gelitirilmitir. Bunlar Termohigrograf olarak adlandrlr. Yery znde ve hava giri kuyularnda kullanlrlar. re timin yapld kesimlerde ve hava dn yollarn da kullanlmalar iin, zerine toz szdrmayan bir kap geirilir. Hava, basnl hava enjektr yard myla toz szgeci zerinden emilir. Termopsikrograf, psikrometre zelliinde olup, ocak havasnn kuru ve nemli scaklklarn srekli kaydetmektedir. llen deerler bir kaldra ko29

lu yardmyla kaydediciye aktarldndan, aletin duyarll azdr. lme elemanlarnn iyi bir ekil de donatlmas ile 0,5 - 1 m/sn'lik hava hzlarnda elverili deerler elde edilebilir (2).

Doymu havann su buhar basnc (P s ), yalnz scakla baldr. Bu deer, hava basncndan ve gazn bileiminden bamszdr. Ps'nin t|< scak lndaki deeri, izelge Vden alnabilir. Su buharnn ksmi basnc (P v ), 0 50 C arasndaki scaklklar iin, psikrometre lmeleri sonucunda belirlenen kuru ve nemli scaklklara ve llen hava basnc deerine dayanarak, SPRUNG formlne [2] gre hesaplanr. P ^ P n - O . S ^ - t J . - ^ ^

3.1.1.2. Psikrometre lmelerinin Deerlendirilmesi (Grafik Yntem)


Daha nce de belirtildii gibi, psikrometre l meleri sonucunda, ocak havasnn kuru (t|J ve nemli ( t n ) scaklklar saptanmaktadr. Bu veriler den yararlanarak, farkl barometrik basnlarda ba l nem miktarn belirlemek iin abaklar hazrlan mtr (ekil 3). Grafik yntem ile bal nem mik tarnn nfr,ekilde belirlendii Blm 5'te aklan mtr.

755

[2]

Bu bantdaki deerler; Pn : tn scaklnda, doymu havann su buhar ba snc (mm Hg) (izelge 1'den alnr) t[< : Kuru scaklk ( C) t n : Nemli scaklk ( C) P : Barometrik basn (mm Hg) 'tr.

3.1.1.3. Psikrometre lmelerinin Deerlendirilmesi (Analitik Yntem)


Blm 3.1.'de Bal Nem miktarnn;

--

100

bants yardmyla hesaplanaca belirtilmiti. Bu bantda; ip : Havadaki bal nem miktar (%) Pv : t|< scaklnda su buharnn ksmi basnc (mm Hg) Ps : t|< scaklnda, doymu havann su buhar basnc (mm Hg) 'dr.

Genel olarak P / 755 oran 1 civarnda deiim gsterir. Bu nedenle hava basnc dikkate alnmaya bilir. Duyarl lmelerde; zellikle derin yeralt ocaklarnda ve deniz seviyesinden ok yksek yer lerde yaplan lmelerde, hava basnc belirlenmeli ve eitlikteki yerine konmaldr. 0C'nin altndaki scaklklarda nemli termomet re zerine sarl slak bez donaca iin, doymu havann su buhar basnc buza gre hesaplanmal, 0,5 sabiti 0,43 'e indirilmelidir.

izelge 1 - Hava indeki Su Buharnn Deiik Scaklklardaki Ksmi Basnc (1) Buhar Basnc mm Hg 0,96 1,45 2,16 3,17 4,58 4,92 5,29 5,68 6,09 6,53 Buhar Basnc mm Hg 7,00 7,49 8,02 8,58 9,21 9,84 10,52 11,23 11,99 12,79 Buhar Basnc mm Hg 13,64 14,5 15,5 16,5 17,5 18,7 19,8 21,1 22,4 23,8 Buhar Basnc mm Hg 25,2 26,7 28,4 30,1 31,8 33,7

c
-20 -15 - 10 - 5 0 1 2 3 4 5

t C 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

t C 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

C
26 27 28 29 30 31

30

Ocak yangnlarnda grlecei gibi, scakln 50C'yi amas durumunda Pv deerini hesapla mak iin KIRSCHER forml kullanlr (5).

0,24: Kuru havann sabit basntaki zgl ss (kcal/kgC) 0,46: Su buharnn sabit basntaki zgl ss (kcal/kg C) 597: Suyun buharlama ss (kcal/kg)'dr (4).

[3]
Bu formldeki deerler daha nce aklanm tr.

5. OCAK HAVASININ SICAKLIININ ERD NEM MKTARININ VE ISI ERNN BELRLENMESNE LKN BR RNEK
Psikrometre lmeleri sonucunda, kuru scak lk ( t k =25C) ve nemli scaklk ( t n =18C) ola rak belirlenmitir. Barometrik basn ise 750 mm Hg'dir. Bu verilere dayanarak, ocak havasndaki Bal ve Mutlak Nem miktarlarn ve Havann Is erii hesaplanabilir.

3.2. Mutlak Nem


1 m3 ya da 1 kg hava iindeki su buharnn kg ya da gr cinsinden miktarna, havann Mutlak Nem'i denir. 1 m 3 , basn ve scakla bal olarak farkl hacim kaplayacandan, hesaplamalarda ge nellikle 1 kg hava iindeki nem miktar belirlenir. Bu deer [4] ya da [5] bants yardmyla he saplanr. x = 0,622. P v ~ P-Pv 622 . Pv P-Pv Bu bantlarda; x : Havadaki mutlak nem miktar (kg/kg, gr/kg) Pv : tk scaklnda su buhar ksmi basnc (mm Hg) P : Barometrik basn (mm Hg) 'dr. (kg/kg) W
f

- Bal Nem Miktarnn Hesaplanmas a. Grafik Yntem


Apsis eksenine 25 C'den, ordinat eksenine 18C'den dik karak dikmeler kesitirilir. Her iki dikmenin kesitii noktadan geen dorunun ze rindeki deerden Bal Nem miktar okunur. e kil 3'te grld gibi, Bal Nem miktar % 50 olarak bulunmutur.

(gr/kg)

[5]

4. NEML HAVANIN ISI ER (Entalpi)


1 kg kuru hava ve x kg su buharndan oluan havann s ierii [6] bants yardmyla hesapla nr. i = 0 , 2 4 . tk + 0 , 4 6 . x . tk + 5 9 7 . x Bu eitlikte; i : Nemli havann s ierii (kcal/kg) [6]

t k : Kuru scaklk ( C) x : Hava iindeki mutlak nem miktar (kg/kg) ekil 3. Nemli ve kuru scaklklara bal olarak Bal Nem miktarnn bulunmas

b. Analitik Yntem
Analitik yntem ile Bal Nem miktarn ( <> ) belirlemek iin [1 ] bantsndan yararlanlr.

O halde; 0,622. 12,02


x

750-12,02 622 .12,02

= 0,010 (kg/kg) = 10,13 (gr/kg)'dr.

750-12,02

Nemli Havann Is erii (Entalpi)


Nemli havann s ierii (i), [6] eitliinden elde edilir. [2] i =0,24 . t k +0,46 . x . t k +597 . x [61

eitliinden bulunur. P n 'nin deeri; izelge 1'de t n = 18C iin, Pn=15,5mmHg'dir. O halde; P v = 15,5 - 0 , 5 (25 - 1 8 ) .

nceden; tk = 25C ve x =0,010 kg/kg olarak belirlenmitir. O halde; i =0,24 25 +0,46 " 0,01 ' 25 +597 ' 0,01

750 755

i =12,09 kcal/kg'dr.

Pv =12,02 mm Hg olarak saptanr. Ps'nin deeri; izelge 1'de t k = 25C iin, Ps = 23,80 mm Hg'dir. Bu durumda, ocak havasndaki Bal Nem miktar; 12,02 { == P ~ZT^ 100=%50'dir

6. SONU
Ocak havasnn ss olarak tariflenen scaklk ve nem'in belirli snrlar arasnda tutulmas gerekmek tedir. Bunun salanamamas durumunda; iilerin sk sk hastaland, alma veriminin dt, i kazalarnn artt gzlenmitir. alanlarn s zorlamalaryla karlap kar lamadklar konusunda bir hkm verebilmek iin, ocak havasnn scaklnn ve ierdii nem miktarnn dzenli bir ekilde kontrol gerekir. lme sonular dier lkelerde kabul edilen snr deerler ile karlatrlarak; eer gerekiyorsa, et kin nlemler alma yoluna gidilir. Bylece hem i verimi artrlm, hem de alanlarn-sal ko runmu olur.

23,80

Mutlak Nem Miktarnn Hesaplanmas


Hava iindeki Mutlak Nem miktar, [4] ya da [5] bantlarndan yararlanarak hesaplanabilir.

KAYNAKLAR
0,622 . Pv x P-P 622 . Pv P-Pv
1. AYVAZOLU, E., "Madenlerde Havalandrma ve Emniyet", .T.. Maden Fak., Yayn No. 13, 1984. 2. SALTOLU, S., "Madenlerde Havalandrma ve Em niyet leri", .T.. Ktphanesi Say: 1019, 1975. 3. KRKOLU, N., "niversite Fizii (Birinci K sm", .T.. Ktphanesi Say: 1043, 1976. 4. WEUTHEN, P., "Die Bestimmung der Feuchtigkeit in Luft, anderen Gasen und Gasgemischen" Son derdruck aus GT-T, Fachzeitschrift fr das Labora torium, Heft 11, 1964, p. 767 - 770. 5. NEUMANN, W., PLASCHE, F., SONNEMANN, G., "Wetterlehre und Grubenbrandbekaemfung" VEB Deutscher Verlag fr Grunstoffindustrie, 1963.

[4]

[5]

Daha nceden, Pv = 12,02 mm Hg ve P = 7 5 0 mm Hg olduu bilinmektedir. 32

You might also like