GP G GIA KHOA HC V PHT GIO Phan Tn Hng ---o0o--Ngun http://thuvienhoasen.

org Chuyn sang ebook 9-8-2009 Ngi thc hin : Nam Thin namthien@gmail.com Link Audio Ti Website http://www.phatphaponline.org Mc Lc
I. S lc v tin trnh tr thnh ca kin thc khoa hc II. Phng php nghin cu III. Hng tm v i tng nghin cu IV. Ci nhn nn tng V. Phng php 'ph nh thc s' v 'ci nhn' nn tng ca Pht gio

---o0o--Cuc gp g gia khoa hc thi i v Pht gio, c xem l bt u t thp nin 30, vi nhng tn tui nh N. Bohr, A. Einstein..., em n nhiu iu b ch cho kin thc thi i t my nm va qua. Trong quyn Passerelles - Entretiens avec le Dala-Lama sur les sciences de l'esprit (Cu ni - m lun vi t-lai Lt-ma v cc khoa hc tm thn), Jeremy W. Hayward vit : "Nhng ngi (rt t) va c kin vn khoa hc va c nghin cu Pht gio u nhn thy c nhiu im chung, trong nhng cch tip cn vn v nhng phng php ca khoa tm thn hc ny v ca khoa hc. - c hai pha, ngi ta khng chp nhn c tin m qung v kho st mi s mi vic trong hng siu vt mi nhng tin kin c nhn."1 Cuc gp g ng-Ty ny ang l nim hy vng ca nhn loi. Nhng vn ca chng ta l phi c mt cch tch cc trong cuc gp g ny. Chng ta c th bt u t ch kho st nhng im ging v khc nhau gia khoa hc hin i v Pht hc. ---o0o---

I. S lc v tin trnh tr thnh ca kin thc khoa hc

Sau s suy tn ca hai nn vn minh Hylp v Rma, t th k th 4 n th k th 10, chu u chm m trong thi k c nhiu s gia gi l en ti (tnbres). Kin thc huy hong ca hai nn vn minh u chu ni trn b

thu ct trong nhng tu vin Cat gio. u chu b ng tr bi quan nim ca tn gio c ngun gc Trung ng ny, cho rng th gian l gh tm v c mt th gii khc c gi l 'Vng quc ca cc Tng Tri' (Royaume des Cieux). Sau , vo u th k 11, u chu bt u thc dy, nh phn ln ni vic khm ph li nhng ti liu c ca vn minh Hylp, nht l ca Aristote. Mt trong nhng hu qu ca vic c li trit hc ca Aristote l ngi u chu bt u tm thy li nn vn minh truyn thng ca mnh, bt u nhn nh li th gian c nhng thc ti ring ca n, nhng phng cch v nhng qui lut vn hnh ring, m con ngi c th hiu c nu bit s dng tt kh nng quan st ca gic quan v kh nng suy lun ca l tr. Ngi Hylp c kh nng quan st thin nhin rt tinh t, nhng vo thi ngi u chu hon ton tin tng ni nhng ti liu xa va tm thy li v xem nh l ngun ca mi kin thc. H ch bit hc li bng cch sao chp nguyn bn, thay v hc cch quan st thin nhin ca ngi xa. T sinh ra s i u gia hai loi c tin : mt bn l tin ni mt thin quc (royaume cleste), c th nhn bit c bng c tin v mc khi, vi bn kia l tin ni mt a quc (royaume terrestre), c th nhn bit c bng gic quan v l tr. Cuc tranh lun ko di, nhng nh c hai, trn thc cht, u xy nn trn quan im xc nh (hay thng hng) v v tr nn, vo th k 13, Thomas d'Aquin c th tng hp c hai quan nim v hai th gii ni trn, a n l thuyt v mt v tr vi tri t nm trung tm, bao quanh bi 9 vng cu l ni di ng ca cc hnh tinh, vi vng cu th 10 xa hn v bt ng (n nh) l ni c ng ca Thin Cha. Tr vng cu ni Mt Trng di ng, 8 vng cu kia c xem gn nh hon chnh, v cc hnh tinh di ng chm v u hn. Di cng ( trung tm) l a quc, hon ton khng n nh v khng hon chnh, v Tri t c cu thnh bng t, cht liu nng nht, k n l nc, kh v la. V nm trong khung cnh bt n ca Tri t, cc cht liu ny u khng c nm v tr n nh t nhin ca chng, v tt c lun tm mi c hi tr v v tr n nh t nhin; iu ny gii thch s hn lon, s di ng khng u; v cng gii thch v sao ri xung v la bay ln, khi khng c g km gi. Th l t tng ca Aristote c hi nhp vo ch thuyt ca Gio hi Cat gio. V tng hp ca Thomas d'Aquin ny tr thnh t tng nn tng ca u chu thi trung c. Nhng ngay khi Thomas d'Aquin a ra tng hp ca ng, nhng nh thng thi khc khai qut ra c, t nhng ti liu ca Aristote, mt s nghch l. Cc nghch l ny, khong 3 th k sau, tr thnh mn mng lm

sp ton b h thng t tng u chu thi trung c. Vo th k 16, Galile mun kim nghim li quan im ca Aristote, d l nhng iu m ngi ng thi ca ng cho l chn l. Theo Aristote, mi vt u ri, nhng vi nhiu vn tc khc nhau ty theo trng lng ca mi vt. Galile mun kim nghim nh lut ny. ng th cho ln trn mt mt phng nghing nhiu vin trn c ln bng nhau nhng c trng lng khc nhau; v ghi nhn rng tt c u ln vi cng mt vn tc nh nhau (cng khong cch, vi cng thi gian). Th l nh lut cho rng : "vt cng nng cng ri nhanh hn, v chng tm v v tr ca chng trung tm v tr" b ph nhn. Cng vo thi i , ngi ta va ch to c ln u tin loi knh li cho php thy xa. Galile thit lp mt vin vng knh. ng nhn Mt Trng, v thy n c nhiu li lm; ng d st Mc tinh, v thy cc v tinh (mt loi Mt Trng) ca n lun thay i v tr. Kt qu quan st thc t ny lm cho m hnh nn tng v s vn hnh ca cc thin th, theo Mt Trng v Mc tinh phi hon ho v l thnh phn ca thin quc, b t thnh nghi vn; tc l ch thuyt ca Gio hi Cat gio, ca Aristote v ca Thomas d'Aquin b nghi ng. Cng nm 1642 khi Galile mt, Isaac Newton ra i. Newton cho rng Tri t vn hnh theo cng mt qui lut vi s vn hnh ca Thin gii, xung quanh Mt Tri. Tc l, khng nh trong th gii ca Aristote vi vai tr ca mt Thin cha v mt linh hn l cn thit, trong th gii ca Newton cc hnh tinh vn hnh t ng cch c hc, theo vi nh lut nn tng c vit di dng nhng phng trnh ton hc v khng h c s tham d ca mt Thin Cha no . Sut hai th k sau Newton, mi n cui th k 19, quan im xc nh ca h thng t tng c sinh ra bi Galile v Newton hon ton c tin tng v thnh cng. Trong vt th hc (physique, dnh ch 'vt l hc' cho physiologie) v ha hc, tc trong lnh vc ca nhng i tng nghin cu khng phi l sinh vt, nhiu s kin c gii thch nh l thuyt ca Newton, v ngi ta thc hin c nhiu thnh qu nh . Trong sinh hc, c thnh hnh t th k 18, ngi ta cng tin rng sinh vt c to thnh bi nhng t bo (cellules) v chc nng sinh hc ca n cng da trn hot ng ca nhng n v nh c bn, tc cng xy dng trn mt loi l thuyt nguyn t. n th k 19, cng t ci nhn t ng v c hc ca Newton, Charles Darwin xy dng thuyt tin ha, cho rng, trn thi on rt di, nhng sinh vt n gin v th thin t ng pht trin cch t

nhin, khng cn n s hng dn ca mt sc mnh thn b no c, tr thnh nhng sinh vt ngy cng phc hp v thng minh hn. Cng c ngha l, trong s to thnh loi ngi, vai tr ca Thin Cha khng cn cn thit na. T a n cuc i u gay gt gia nhng tn trung thnh Kyt gio vi nhng mn ca thuyt tin ha; v cuc i u vn cn tip din. Tm li, k t Newton n u th k 20, kin thc khoa hc pht trin khng ngng, v pht trin trong lng cuc tranh lun rng ln gia mt bn l quan im Kyt gio, vi mt Thin Cha l ng Sng To, v bn kia l quan im khoa hc. S tin tng ni kin thc khoa hc tng mi, khng ngng lm gim nh vai tr ca Thin Cha. Nhng s tin tng ny c phn hi b gin lc ho, xy dng trn t tng v s c tht ca mt th gii hon ton khch quan, ch gm khng gian, thi gian v nhng ht vt cht. Khoa hc tr thnh mt loi c tin ch o, Ty phng trc, ri lan ra ton th gii, cho rng khoa hc thc s c kh nng tm thy chn l ca th gii thc ti. n nay c tin ny tuy vn cn tip din, t ra trnh i chng, v c mt b phn khng nh trong gii khoa hc khng suy ngh nhiu v nhng g h lm, nhng cng gim bt nhiu, v t nhng nm 20, thuyt tng i ri s pht trin ca 'c hc lng t' (mcanique quantique) tng t ph mn dn nhng nguyn l nn tng ca thuyt Newton c in v t li nghi vn trn kh nng nhn bit gi l hon ton khch quan ca ngi nghin cu, cha k n nhng khm ph ca cc ngnh khoa hc mi, nh 'tm l hc v s bit' (psychologie cognitive), 'thn kinh hc' (neuroscience), 'di truyn hc', 'sinh hc bo t' (biologie molculaire) v.v... ---o0o---

II. Phng php nghin cu

Trc nht, trn bnh din phng php lun (mthodologie, v cha ni n nhng khc bit trong cch thc hnh cng nh trong mc tiu v i tng nghin cu), chng ta c th khng nh c rng gia phng php nghin cu khoa hc ngy nay v Pht php c nhiu ch tng ng. C hai u rt c ch cho vic tin t tr tu, hay vic tin dn n trnh kin thc ngy cng m rng v chn tht hn.

Theo quan nim c in ca th k 19, ch vi phng php nghin cu khoa hc ngi ta mi c th vt khi chng ngi ca suy on ch quan khm ph tng bc th gii thc ti. n th k 20, thp nin 20, nhiu nghi vn c t ra trn tnh khch quan khoa hc, nhiu nh khoa hc tm cch hon chnh cc nn tng ca khoa hc, nht l bnh din phng php lun. Nh th, vo nhng nm 30, mt phng php lun mi c thnh hnh, v tr thnh khuynh hng ch yu ca khoa hc hin nay, c gi l phng php 'thc nghim thun l' (empirisme logique), cn gi l 'tri thc lun' (l'pistmologie). Ch 'pistm', gc Hy Lp, ng ngha vi ch 'science', c ngha l 'ci bit', hay 'tri thc'; cng c ngha l 'ci hc', c chia thnh nhiu 'khoa', hay nhiu 'mn', nn cng c gi l 'khoa hc'. M "khoa hc l l thuyt (hay l l) v thc ti - la science est la thorie du rel", v phng php lun ny, mt cch ngn gn, gm 2 b phn nn tng : quan st thc ti v thun l ha; vi 4 giai on ni tip nh sau : 1/ quan st v thu thp d kin quan h n i tng; 2/ ghi chp li nhng iu quan st c di dng mt ngn ng thun l, tin n vic thnh hnh gi thuyt khi qut (c th di dng cng thc n gin) nhm gii thch cch thun l tng quan gia nhng d kin quan st c; 3/ t gi thuyt c thnh hnh, tin on nhng g s xy ra, nu tin trnh tr thnh ca i tng c din ra cch bnh thng hoc trong nhng iu kin n nh trc; 4/ kim nghim thc t xc chng nhng tin on . Trn bnh din phng php lun th ch n gin nh vy. Nhng trong thc t li c nhiu cch tip cn vn khc nhau, ty theo loi i tng v ty theo trnh khc nhau ca ngi nghin cu. C th chia trnh ca ngi nghin cu lm 3 loi. Loi ngi th nht, ch bit tin theo nhng g do ngi khc truyn b ra, hay ca ngi xa li, v xem l chn l. Chng hn nh, thi Trung c, h ch bit tin theo nhng khng nh c Gio Hi Cat gio truyn b; hoc nh, khi tip nhn c nhng g ca Aristote li, h cho l ngun ca mi s bit; sau h cho cc nh lut ca Newton l nn tng ca tt c. Loi ngi ny lun b 'd ng' vi nhng g mi m, nh hu ht nhng ngi

ng thi ca Galile, h c a ra nhng quan im hng ph nhn hay p ch kt qu quan st c ca Galile, bo v c tin ang hin hnh. Loi ngi th hai c kh nng thch hp ho nhng ch thuyt hin hnh, thch ng vi kin thc mi ca thi i, nh trng hp ca Thomas d'Aquin; hoc ca nhng ngi c tng hp a ra thuyt 'Newton mi' khi khng th ph nhn c kt qu thc nghim v tnh tng i. V loi ngi th ba l loi ngi c tinh thn t do, dm t li cu hi trn c nhng g m s ng cho l chn l, nh trng hp ca Galile chng hn. Loi ngi th ba rt t, c trong gii hc Pht v gii khoa hc; ch loi ngi ny mi hy vng c nhng khm ph mi m, nhng tic thay, mi thi v bt c u, h li thng b chm p, c khi b hm hi. Galile lm nhng g ? Th nht, trong khi hu ht nhng ngi cng thi cho quan im ca Aristote l chn l v tin theo cch m qung, Galile ch cho l gi thuyt cn c kim nghim li. Th hai, ng thit lp nhng iu kin cn thit kim nghim nhng nhn nh . Th ba, sau khi chng nghim rng chn l sai, ng tip tc quan st i tng vi mt tinh thn hon ton t do. V th t, ng hon thnh mt th ngn ng (trong trng hp ny l nhng phng trnh ton hc) ghi li cch trung thc nht nhng g quan st c v tng hp thnh l thuyt mi. Ngha l, Galile bt u ngay bc th t, ri tr li bc th nht v bc th hai, ca phng php thc nghim thun l ni trn. Cch tip cn vn kiu ca Galile ny thch hp cho trng hp ti, hay i tng, nghin cu c xc nh trc bi mt l thuyt hay mt c tin c sn. - y, vic lm ch yu l phi chng minh l thuyt hay c tin c sn khng cn gi tr, trc khi tin hnh vic nghin cu nhm hon thnh l thuyt mi. Trong trng hp i tng nghin cu hon ton mi, vic nghin cu phi c tin hnh tun t theo 4 bc cu phng php nh ni trn. C khi, i vi loi i tng nghin cu hon ton tru tng, nm bt c thc ti ti hu, ngi nghin cu li phi tin hnh tng bc cng vic nghin cu, qua vic xc nghim nhng gi thuyt trung gian, gip a ra nhng gii p tm thi, n cho php ngi nghin cu tng bc tha mn mt phn c t m tm hiu ca mnh; ri tng bc siu vt khi nhng l thuyt trung gian c thit lp, tin t dn n trnh kin thc ngy cng chi li v phc hp, ngy cng m rng v chn tht hn. Tin trnh pht trin ca kin thc khoa hc din ra cch tun t nh vy, theo nhp pht trin ca nhng phng tin nghin cu ngy cng tinh

xo, gip khoa hc tin su dn vo vic nghin cu nhng i tng sng ng v vi t, ca s sng ni chung v ca con ngi ni ring, nh cc ngnh 'sinh hc bo t', 'thn kinh hc', 'tm l hc v s bit'... c nh vy cng l nh ni mt s t nhng nh khoa hc lm vic vi tinh thn t do. Vi loi ngi ny, tt c mi l thuyt c xc nghim c trc u ch l nhng gi thuyt trung gian (c gi tr gii hn) m thi; v nu cn h s xt nghim li trong nhng iu kin nghin cu mi, d chng c s ng cho l 'chn l'. Kinh nh Pht c ni n ng un (sc, th, tng, hnh, thc) v mi quan h ca chng. - y, trong cng vic nghin cu, ta c th so snh sc vi i tng nghin cu; quan h gia sc v th, vi cng vic quan st giai on th 1; quan h gia th v tng, vi giai on th 2; quan h gia tng v hnh, vi giai on th 3; v cng vic kim nghim giai on th 4, vi quan h gia hnh v thc. Ba giai on u trong phng php nghin cu khoa hc ni trn c p dng rng ri, nh mi ngi u bit, trong nhng 'trc nghim thun l' (test logique). - giai on th t, nu nhng tin on khng c xc chng, gi thuyt khng c gi tr v s b sa i hay b loi b, c khi phi bt u li t giai on th nht. Nu chng c xc nghim, gi thuyt c tha nhn nh mt nh l v tr thnh mt b phn ca kin thc. y, c mt im cn c lu : ci bit thc nghim thun l khc hn vi nhng suy lun (cng thun l) c tnh d on hay gi nh. V d nh, cc quan im ca Mc v cc loi x hi 'hu t bn ch ngha', d c c bin gii thun l cch my, cng u l nhng d on gi thuyt, cho n khi c xc nghim bi thc t. Nu nhng d on khng c thc t lch s xc chng, th gi thuyt ca Mc khng c gi tr, hoc mt phn, hoc ton din. Ch khi no chng c thc t xc nghim, th gi thuyt mi c tha nhn v tr thnh mt b phn ca kin thc. C th, kin thc ngy cng dy, c khi n hn su trong v thc hay tim thc. V sau n nh hng tr li trn kh nng nhn bit v cch quan st ca con ngi ( giai on 1, ni trn), n ng khung tr tu con ngi v lm cho con ngi mt ht t do trong t tng ( giai on 2 - to thnh gi thuyt); n bin thnh mt loi ng dm c lp knh mu m ch qua con ngi tip cn vi s vt, tc l con ngi ch cn c th nm bt s vt theo mu sc ca knh v trong phm vi gii hn m ng dm cho php. Khng t nhng nh khoa hc ca thi i thc r nh vy (t nm

1962, Thomas S. Kuhn ghi r iu ny trong quyn The Structure of Scientific Revolution, n.x.b. University of Chicago Press). Tc l, con ngi khng cn kh nng tip cn thc ti nh chnh n l, trong ton din v trong mi quan h vi ton th : th gii m trong con ngi sng b thu hp, b bin mu..., nhng v v minh (danh t nh Pht), hay v khng thc c nh vy, nn con ngi cho l thc ti, gn cho n loi ngha v gi tr, gn cho mi s mi vt mt bn th (logos), ri bm gi vo vi th tnh cm v xy dng l l cho s hin hu ca mnh, tc xy dng ci gi l bn th, hay 'tiu ng', y o mng ca mnh. n y chc hn mi ngi u c th hiu c ti sao c Pht ku gi mi ngi hy 'dit' b ci 'ng' v th gii o nh do thi quen 'tp' thnh ny, v l ngun gc ca 'kh' au, gii phng chnh mnh, hu c th t n kin thc chn thc ('o') trn 'thc ti lun sng ng v mi mi ang tr thnh'. Ngy nay, khng t nhng nh khoa hc thc rng : ci bit thun l khoa hc khng phi l ci bit duy nht, nn cng khng th l ci bit ton din, tc cng khng th l ci bit chn thc. ng vy. Nhng, cng khng th c ci bit chn thc v ton din nu khng c ci bit thun l khoa hc. ---o0o---

III. Hng tm v i tng nghin cu

Ni n tm ti nghin cu cng l ni n c t m thc mc. M ngun gc ca thc mc chnh l c nghi ng, dm t cu hi trn c nhng g m thi thng, ca s ng hay ca chnh mnh, cho l hin nhin, chn l. Ngn gn, khc vi cc 'tn gio thn khi' (religion) cho rng ngun gc ca s bit l c tin, khoa hc cho rng ngun gc chnh l s nghi ng. V Kinh 'i Nghi Tnh' ca nh Pht cng ni : "nghi ln, gic ng ln; nghi nh, gic ng nh; khng nghi, khng gic ng"2 . V chnh c Pht cng hng lu t ca Ngi hy lun xc nghim thc t mi iu Ngi ni, khng cn nghi ng g na, ch ng tin ni chng ch v c n o c ca Ngi. Khng phi ch khuyn, m c Pht cn to iu kin mi ngi gi c c nghi ng v tinh thn t do phn xt, bng cch khng tr li, hoc khng a ra cu tr li xc nh, v nhng cu hi lin h n nhng vn

 tru tng, nh cc cu hi v 'Nit bn', v ngun gc ca v tr chng hn, v thc rng nhng cu tr li xc nh thng ch to ni ngi nghe mt loi c tin. c Pht ch truyn t mt phng php, hay mt con ng, theo mi ngi c th t tin t n 'nit bn' bng chng nghim thc t. V vy, trong Pht gio, cng nh trong khoa hc, khng c mc khi (rvlation), khng c nhng li ni c gi tr tuyt i, cng khng c nhng c tin khng th kim nghim c. Pht gio khng phi l mt 'tn gio thn khi'. Thc ra, ngi ta ch ni 'tin' i vi nhng g cn m h, khng bit chc; khng ai ni 'tin' ni s hin hu ca Mt Tri, chng hn, v l thc ti hin nhin m, ai ai cng sng vi nh sng v sc nng ca n, v ai ai cng c th kim nghim c bng phng php thc nghim khoa hc. C th ni rng : ci g c thc u c th c t thnh i tng nghin cu khoa hc, tc l u c th nhn bit c bng tr ('tr tri', d khng ton din); ngc li, ci g khng th nhn bit c bng tr, th chc chn n khng c thc. V mi vic nghin cu, v u phi bt u t ch xc nh i tng, nn cng phi bt u t ch phn bit ('cch vt') ci c thc vi ci khng c thc (hay ch l khi nim do con ngi to ra). V d nh : Thin Cha - xut pht t quan nim cho rng "c mt ng thn to ra v tr vn vt, v to ra con ngi theo hnh nh ca thn" (thomorphisme), Thn Tn Vin ca ni Ba V - xut pht t quan nim cho rng "chnh con ngi to ra cc thn theo hnh nh ca mnh" (anthropomorphisme), tuy u do con ngi quan nim nn, nhng c hai u l khi nim tru tng khng kim nghim c, nn cng khng th l i tng ca t duy thc nghim khoa hc. i vi cc i tng loi ny c th gi thi , nh Khng T lm : knh nhi vin chi. Nhng nim tin ca mt s ngi ni Thin Cha ny, v nh hng ca n trn cch sng v cch suy ngh ca s ngi , l c thc, khng th ph nhn c. Cng th, ni Ba V v sng T Lch trong cm nhn ca ngi Vit, khc vi ni sng theo a l hc v vt th hc, cng l thc ti kim nghim c, tc l c th nhn bit c bng l tr. Cng cn phn bit nhng g thuc th gii t nhin (la nature) vi nhng g do con ngi to ra, cn gi l nhng nh ch nhn vn v x hi (la culture). n ng v n b, chng hn, l thuc t nhin, nhng v v chng (gia nh) l nhng nh ch nhn x. Chnh con ngi to ra nhng nh ch ny iu ha cuc sng x hi; v, qua , con ngui c gii phng dn khi bn nng th tnh t nhin ca mnh, ngy cng ngi

hn (tuy cng c nhng nh ch lm cho con ngi tr thnh n l). Nh, u (hnh nh trong quyn Fondement du pouvoir de jugement) Emmanuel Kant c vit, i th nh : con ngi bt u pht trin khi bit t to ra nhng chun mc ( xc nh s vt) v nhng gi tr ( t chc cuc sng chung x hi). Theo tinh thn Pht gio, v theo tinh thn khoa hc ngy nay, cu trn cn phi c thm rng : nhng khng phi nhng chun mc v nhng gi tr l quan trng, li cng khng phi l nhng chun mc v nhng gi tr m Pht, hay Khng, hay Gisu... a ra cch y 20 hoc 25 th k, iu quan trng chnh l kh nng ni con ngi; m nh con ngi ca mi thi i c th to ra nhng chun mc v nhng gi tr t chc cuc sng ca mnh, th theo nhng iu kin ca thi cnh v ca trnh tin ha. Tng t nh vy : khng phi nhng khm ph ca ngi xa l quan trng, nhng chnh nhng phng php kho cu m nh ngi xa khm ph c nhng iu mi m mi l iu ng hc. Cch hc ny ng cho c gii nghin cu khoa hc v gii nhng ngi hc Pht. Khi i tng nghin cu c xc nh, mi cng trnh tm ti nghin cu u c im khi u ch t nghi vn. V d nh khi c xt mnh hai thanh g kh, la s chy ln. Lm i lm li nhiu ln, kt qu u nh th c. tm hiu la ny t u m c, i th, c hai cch t nghi vn : 1/ c l la t tri xung, hay t u bn ngoi n, v 2/ chc hn c sn trong g, ch cn xt mnh (thc hin mt s iu kin) th la s bng ln. Hai cch t nghi vn trn dn ngi nghin cu theo hai hng khc nhau, cch xa vn dm. Cch th hai l cch ca phng php khoa hc. M cng l cch ca Pht php. Thin s Khung Vit, i inh v Tin L, trc khi cht, li cho cc t ca ng v cho cc i sau mt bi k th tch, trong c my cu, nh sau : Mc trung nguyn hu ha. Nguyn ha phc hon sinh. Nhc th mc v ha. Ton toi h do manh.

(Th vn L Trn, tp I) Dch : La vn sn trong cy. Nn khi la li y. Nu trong cy khng la. Xt mi la chng by. (PTH) ng ra, thin s Khung Vit mun mn hnh nh "la c sn trong cy" ni : Chn l sn trong ta. Trong tm c Bt . Nit Bn trong ci sng. Khng th. Tm u ra! (PTH) Nn ch cn gi s yn tnh ca tm mnh, cho n khi khng cn b khuy ng bi tham sn si v phin no khc, th chn l, Pht, Nit Bn... s t hin l, cng nh ch cn c xt cy n mt nng no th la t pht sinh. Nhng qua cng thy c s trng hp trong cch t nghi vn ca Pht php v ca phng php khoa hc. Vi cch t nghi vn ny, v trau gii kh nng tip cn thc ti, ngi hc Pht v nh khoa hc, c hai, u rt d dt i vi mi tn iu, mi ch ngha (ismes), nht l i vi loi ngi "siu phm vt th" lun c sn nhng tr li khng nh trc khi bit cu hi l g. ---o0o---

IV. Ci nhn nn tng

Ngy nay, nhiu ngi thy : Khng phi khoa hc to ra phng php, m chnh phng php to ra khoa hc, v hu nh bt c ai qua hai nm u i hc u c hc qua 'tri thc lun'. Phng php lun ny, thc ra, cng l kt qu thnh tu c ca con ngi. V cu hi c t ra l : Do u m nhng nh khoa hc thnh tu c kt qu nh vy ? Tha : C mt ci nhn nn tng. Ci nhn ny xut pht t s thc hin nhin : Ci g c thc u c nhng nguyn nhn (cng c thc) to ra n. V c th

khng nh rng : ci nhn nn tng ca t duy thc nghim khoa hc l ci nhn theo tinh thn ca thuyt nhn qu 3. Giai thoi ca 'lng khoa hc', di y, cho thy iu ny. T thi ca Galile, c dng bm (pompe piston) em nc ging ln. Nhng bm ny khng th ly c nc t mt nc thp hn 10,33 mt. Suy ngh v s kin ny, Galile a ra nhiu gii thch nhng tt c u sai. Cng thi ny, xut pht t c tin v nhng sc mnh ca t nhin do nhng tc nhn v hnh no to ra, mt s ngi a ra gii thch cho rng : v bn tnh ca n, thin nhin 'ght khong khng' (horreur du vide), nn y nc trn ln lp y khong trng c to ra khi piston c ko ln (thuyt 'huyn nhim'). Sau Galile, hc tr ng l Torricelli a ra gii thch mi, lp lun rng : Qu t nm trong bu kh quyn, v chnh sc nng ca ct khng kh trn mt t, trn mt nc ging, to mt sc p y nc ln trong thn ca bm khi piston c ko ln. T lp lun ny Torricelli gi thuyt rng : b cao ti a ca ct nc c y ln phi tng ng vi sc nng ca ct khng kh trn mt nc. Gi thuyt ny khng kim nghim c mt cch trc tip, v Torricelli kim nghim mt cch gin tip. Torricelli ngh rng : nu gi thuyt ca ng l ng, th p lc ca khng kh cng c kh nng lm dng mt ct thy ngn tng ng ngn hn; v v trng lng thy ngn khong 14 ln ln hn trng lng ca nc, th b cao ca ct thy ngn phi bng 10,33 mt chia cho 14, tc khong 76 cm; v ng th nghim gi thuyt ny. Mt nc ging c thay th bng mt chu m ng thy ngn, thn ca ng bm c thay th bng mt ng nghim thy tinh, di 1 mt v kn mt u. ng cho thy ngn vo y ng v bt li bng mt ngn tay. ng lt ngc ng v u m ca ng trong chu thy ngn v rt ngn tay ra. Ct thy ngn trt xung v dng li cao khong 76 cm, nh d tnh. Gi thuyt ca Torricelli c chng nghim. Nhng nhng ngi theo thuyt 'huyn nhim' ni trn vn phn bc, v cho rng c mt sc mnh v hnh, kiu nh mt si dy v hnh, treo ct thy ngn trong ng nghim. Pascal mun chng nghim li gi thuyt ca Torricelli. ng lp lun : nu ct thy ngn trong ng nghim l i trng ca ct khng kh trn mt thy ngn ngoi chu, th ct thy ngn phi thp hn nu th nghim ny c thc hin trn ni cao, v trn ni ct khng kh ngn hn. V theo yu cu ca Pascal, Prier th nghim li cng lc hai cao khc nhau : mt di chn ni Puy-de-Dme (Php), v mt trn ni, cao 1.600 m.

Prier ghi nhn rng : trn ni ct thy ngn thp hn 7,5 cm, so vi ct thy ngn chn ni vn l 76 cm. Vi kt qu kim nghim c ny, Pascal v Prier c th khng nh rng khng c chuyn 'ght khong khng' trong vic ny c, v khng l thin nhin di ni 'ght khong khng' nhiu hn thin nhin trn ni. Chuyn kh tin nhng c tht ! Nhng ngi theo thuyt 'huyn nhim', da trn kt qu kim nghim c bi Prier, a ra gii thch b tc : s "ght khong khng" gim, khi cao tng. Pascal ngh mt th nghim mi. Ln ny ng bm mt qu bng cng phn na v ct kn di chn ni, khi em ln nh ni, qu bng cng y. n y, thuyt 'ght khong khng' mi chu ht l. Trong n lc i tm l l gii thch s vic, Pascal v Torricelli, trong giai thoi ghi trn, ngh v lm vi ci nhn nhn qu. T. Hobbes, trong Lviathan, vit : "L l khng l mt kh nng t nhin ni con ngi; (...) n khi s da theo qui lut nn tng ca quan h nhn qu 4. V trong quan h nhn qu, s c mt ca mt ng siu nhin no khng cn cn thit na. - thi k cha khai ha, con ngi cha bit din gii nhng hin tng nhn c bi gic quan theo ci nhn nhn qu, nhng theo c tin ni s phn quyt ca nhng ng siu nhin y quyn nng no , hoc theo nhng nh ch nhn x qui nh quan h gia nhng thnh vin ca x th cng ng. Trongquyn Reine Rechtslehre (c dch ra gn 20 th ting, t u sang ), Hans Kelsen nhn nh : "T tng nhn qu c l xa l vi u c ca ngi cha khai ha v n ch xut hin mt thi k vn minh tin b hn. Vy n khng phi l bm sinh, nh ngi ta tng ngh tng." "Khi con ngi cha khai ha cm thy cn gii thch nhng hin tng t nhin, h cho l nhng ban thng hoc nhng trng pht, ty theo nhng hin tng c ch hay c hi cho h. (...) S din gii nh th v t nhin, tht vy, khng phi l nhn qu, nhng c tnh qui ch, da trn qui nh x hi v s 'tng thng' ."5 Trong lnh vc t nhin, quan h nhn qu din ra cch trc tip : khi b nung nng, thanh st di ra; ngc li, trong lnh vc nhn vn v x hi, th lun lun c s tham d ca yu t con ngi. V vy, cng bng ci nhn v nguyn tc nhn qu, cc ngnh x hi hc, nhn vn hc, chng tc hc, s hc, tm l hc v.v... tm hiu c tnh con ngi v c tnh x hi, nhng vi phng cch khc. Trong o c hc, lun l hc v lut hc (hay php ch hc) nguyn tc nhn qu c bin ci thnh 'nguyn tc qui h'

(principe d'imputation), th d nh : "mt ngi phm ti, phi b trng tr", "mt ngi khng thanh ton ht n, phi chu s cng hnh trn ti sn"; cch tng qut "mt hnh pht s phi c thi hnh, khi mt hnh vi bt chnh (bt hp php) tng ng phm phi". 'Nguyn tc qui h' cng thit lp mi tng quan gia hai s vic, nhng y khng phi l tng quan nhn qu ca th gii t nhin : s phm ti khng phi l nguyn nhn ca s trng tr, v hnh pht khng phi l hu qu ca hnh vi bt chnh. - y, mi quan h c thit lp bi nhng qui nh hon ton do con ngi lm ra, iu ha cuc sng x hi v c gi l : phong tc, lut php, quyt n, quyt ngh hnh chnh v.v... Thm na, nu nhng mt xch nhn qu ca lut t nhin ni tip nhau trng trng ip ip, to thnh chui ko di n v tn, chui tng quan 'qui h' ch c hai mt xch : vic lm tt c qui h vi s tri n, ti li vi trng pht, n cp vi b giam; mt nguyn nhn a n mt h qu, v c hai u l im cng (u v cui) ca tng quan qui h. Tc l : khi s trng pht xong th ti li c xa, khi hn giam mn th ti n cp khng cn; nhng nht nh l : "n (on) c u, oan (n) c ch", "C ti th phi n, c n th phi tr", "Ai lm ny chu, ai ct ny g", ch khng th khc c. Nguyn tc ca quan h nhn qu l : Ci g c thc u c nhng nguyn nhn (cng c thc) to ra n. Nhng nguyn nhn ny c th c phn thnh hai loi, to thnh hai th quan h khc nhau : 1/ quan h trc sau (tri trong thi gian) v 2/ quan h ng thi (tri trong khng gian, mi thi im hin ti). Nu A l mt thc ti, th mi thi im (tn) A c to thnh bi (=) chnh A trc ( thi im tn-1), kt hp vi (#) nhng tc ng ca quan h ng thi vi mi trng (hm f(m) thi im tn ); v, mc con ngi, cn c tc ng ca mi trng x hi (hm f(h) thi im tn ) cng vi tc ng ca ch v nng lc ca con ngi (Ng.) ng thi (tn). Vy quan h nhn qu c th c vit di dng phng trnh, nh sau : Atn = Atn-1 # f (mtn) # f (htn) # Ng.tn

C nhiu iu cn lu ni hai tc t x hi(f(h)) v con ngi (Ng.) v ni kiu kt hp (#), nhng trc mt, theo l-gch ca phng trnh ny, ch trong nhng iu kin rt c bit mi c xy ra hai trng hp : 'A thi im sau', hoc l bn sao, hoc l ph nh, ca ' A thi im trc'. Tc l, phng trnh ny chng nhng khng loi tr, m cn bao hm c 'lgch hnh thc' - A ch c th hoc l A, hoc l Khng-A, theo 'ci nhn sng to' truyn thng ca cc tn gio thn khi - v 'l-gch ph nh' ca bin chng php Hegel. Trong iu kin thng thng, 'A mi thi im' u va l k tha va l bin thin ca chnh 'A thi im trc'. V l k tha nn c 's tnh', v v l bin thin nn c 'tin trnh'. Ni cch khc : Ci g c thc u c s tnh v u l mt bc trong tin trnh mi mi ang tr thnh. V vy, t duy khoa hc cng l t duy vi 'ci nhn tin trnh' v theo 'l-gch s quan'. S tnh v tin trnh tr thnh cng l thc ti khch quan, nn cng c th nhn bit c bng tr. Ch cn hai im cn lu : 1/ tin trnh tr thnh khng phi ch c mt chiu i ln, khng phi c l ci sau (mi) th nht nh phi tt hn ci trc (c), v 2/ thng thng bin thin l tim tin, ch khng nht nh phi l t bin, tt c u ty ni nhng iu kin c th ca hon cnh. Cho nn : 1/ quan im 'ph tc l xy' l hon ton duy tng (idaliste), v 2/ 'lm cch mng' (t bin) khng phi l cch duy nht, cn c cch khc l ci thin lin tc (tim tin, hay 'din tin ha bnh'). Ni cch khc, hin i ha, hay thi i ha, l s bin thin t nhin ca s sng. Nhng "thng hoa mt cch lin tc" bn sc c th ca nn vn ha - vn minh Vit Nam th phi c ch v nng lc ca ngi Vit, trong vic nh hng i ln (thng hoa) cho cng cuc hin i ha v ha gii mi khc nghit ca iu kin, hu trnh dn ti tnh trng cc oan, hay trnh dn ti cch mng v. My im gp g nn tng gia khoa hc v Pht gio, vit trn, thc ra khng xa l g vi cc nn tng t tng ca vn ha Vit Nam. Trn y ch l mt cch din t theo hon cnh mi m thi iu ny cho thy mt cch tng qut : C s gp g gia nn tng ca vn ha Vit Nam vi

nn tng ca t duy khoa hc hin i. Gia sn vn ha ny vn cn , trong mi ngi Vit Nam, v lun lun c th vn dng c. Nhng cng cn xt n mt vi im khc bit nn tng. ---o0o---

V. Phng php 'ph nh thc s' v 'ci nhn' nn tng ca Pht gio
Kin thc khoa hc vn khng ngng pht trin, v pht trin ngy cng nhanh, nht l vi cc ngnh khoa hc mi i su mi vo cc lnh vc tri thc, tm l v tinh thn. V t thi i ca Einstein n nay, khng t nhng nh khoa hc thc rng khng th c s quan st khoa hc hon ton khch quan. Nhng kt ch l, nu c theo truyn thng Ty phng, khi s hin hu mt th gii thc s khch quan b nghi ng, ngi ta ch cn gii php duy nht l quay v bm vo th gii ch quan, v cho rng tt c u da trn ch th tnh ca mi c nhn, cho rng mi ngi ch nhn bit i tng theo t duy ca mnh, hay cho rng th gii l ci do chnh mi ngi to ra trong u. Kiu la chn 'hoc ci ny th khng ci kia, hoc ci kia th khng ci ny' (nguyn tc 'khng th c ci th ba - tiers exclus' ca Aristote) nu trn cho thy c tnh ca ph nh trong h thng l lun 'nh phn i lp' (hay nh i - dualisme) l nn tng ca truyn thng Ty phng. - y, ph nhn ci ny c ngha l gn nh ng nhin xc nhn ci kia. Nh khi ni 'khng l A', th t 'hn phi l B' (i lp vi A), 'khng hu' th t 'hn phi l t'. Hay nh khi Nietzsche 'khai t' Thin Cha, hay, mt cch tng qut hn, ph nhn t nn tng thuyt tt nh Ty phng, th lin b nh gi l c v cho ch ngha h v (nihilisme); cng th : khng cng sn, th t phi l t bn, hoc ngc li. Tc l, trong h thng l lun nh i ny khng c dng ph nh tht s, v mi ph nh u c th b suy din thnh xc nh; v d nhin, ph nh ca ph nh cng l xc nh (cch l lun ny vn cn nh hng mnh trong cch hiu ca nhiu ngi v 'ph nh ca ph nh' trong bin chng ph nh Hegel). Cch l lun n gin ny chc chn rt hu hiu trong vic nhn bit th gii vt cht, nhng n gp phi gii hn khi tip xc vi th gii ca sinh vt, v t bn nng ham sng s cht, sinh vt lun c phn ng theo tng hon cnh. C nhiu yu t ni sinh quyt nh cch phn ng ca sinh vt, v v nhng yu t ni sinh ny lun lun thay i, nn phn ng cng lun

lun thay i, khng th vit thnh cng thc c. Nh khi i din vi mt hm da, chng hn. Trong nhng trng hp thng thng, tc khng phi l mt hm da tuyt i, th khng phi ch c 2 la chn : hoc chin u, hoc chy trn (la lutte ou la fuite, ca Lavoisier), nhng rt c th sinh vt s phi va thch ng vi hon cnh va gi ly bn sc ca n. C th ci nhn tuyn tnh (linaire) nh phn l sc mnh nn tng ca h thng l lun Ty phng, nhng s khng th trnh c sai lm trong cch hiu v cch din gii, khi cng bng ci nhn ny m ngi Ty phng tip cn vi cc dng ph nh thng gp trong Pht gio : 'v thng', 'v ng', 'v sinh', 'v dit', 'v nim', 'v s tr'... T tng ca Pht gio c xy dng trong truyn thng l lun n , gm 4 v : c; khng; va c, va khng; khng c, khng khng. - y, khi ni 'khng', khng c ngha l 'c', cng khng c ngha l 'va c va khng', cng khng c ngha l 'va khng c va khng khng' v cng khng phi l c 3 gii p ny hp li. - y 'khng' ch c ngha l 'khng', ch khng th suy din ri gn cho n mt trong 3 v khc. Tc l, c dng ph nh thc s trong h thng l lun ny. Nn khi mt ngi hc Pht ni "ti khng l cng sn" th ch bit ngi khng l cng sn, th thi; ch khng th suy din cch gin lc cho rng "t hn ngi theo ch ngha t bn", tc "chng cng sn", tc ...; cng th i vi ai t nhn rng "ti khng theo ch ngha t bn". Pht gio, v ngi hc Pht, khng sng trong th gii nh i, h sng trong mt th gii khc. Khng i su thm vo vn thun ty lun l, nhng mi ngi u c th nhn thy rng cch la chn khng khch quan th ch quan, nu trn, khng gii quyt c g c. V nu mun tin t tr tu, cn phi nhn thng vo mi quan h gia ch th v i tng (khng hn l khch th, d nhin), v c hai u c tng quan mt thit ln nhau (nu khng c ci ny th cng s khng c ci kia), qun st n tng tn, theo phng php nghin cu nh ni trn, ng hu c th ci thin tng bc mi quan h . M mun quan st mi quan h (quan h ni chung, nhng y l mi quan h gia ch th v i tng) th, trc ht, phi c ci nhn bao trm v dung cha, khng cc oan, khng phin din (kiu : 'na ci ny cng na ci kia'), chp nhn s hin hu trn vn ca c 2 ('va trn c ci ny, va trn c ci kia'). K n, quan st tnh cht ca mi quan h - theo truyn thng t tng ng phng, c 4 loi quan h : tng sinh, tng khc, tng thi (y nhau) v tng d (tr nhau); quan st xem mi quan

h s to ra ci g (nu khng c quan h, s khng c g c to thnh). Ci c to thnh chc chn s c mt s im chung vi 'ci ny' v mt s im chung khc vi 'ci kia', tc l : 'va ci ny, va ci kia'; nhng ng thi n cng l mt thc th mi : 'khng l ci ny cng khng l ci kia', ta nh ngi con so vi cha m vy. n y ta thy tnh trn y ca 'bin chng php Pht gio', khc vi 'bin chng ph nh' Hegel.6 Ngn gn, theo li l lun nh i truyn thng Ty phng, ngi ta chia mi s thnh hai khu vc : thun l (rationnel, lnh vc ca khoa hc) v phi l (irrationnel, lnh vc ca thn gio), i khng v ph nh nhau. Trong khi Pht gio, c trnh by mi hin tng di hai mt : 'l' (rationnel) v 'quan h' (relationnel), nhng chng khng i khng loi tr nhau v nht thit phi c thng hp trong ci nhn ton nguyn, nm bt thc ti trn ton th ca n. Khi ni n quan h l ni n s i i, cch c x vi nhau; v trnh con ngi, vi l tr c kh nng phn xt ng sai cho c i bn mi pha, lun l hay o l c to nn tng bc. Do quan im v khoa hc kiu ca R. Descartes v ca F. Bacon i khi cho rng : v s vt c thit lp theo phng thc khoa hc, khng c mt ngh lun l no c, nn khoa hc vt khi lun l v c th i ti mi, v gii hn - c khoa hc ca thi i xem l cn qu gii hn, cn phi iu chnh. Vn lun l hay o l cho khoa hc ang c t ra 7. Vi ngi ng phng, ci nhn nhm vo mi quan h gia Tri (hay tinh thn) v t (hay vt cht) chnh l ci nhn nhm vo Ngi, v Ngi c sinh ra t mi quan h gia Tri v t, Ngi bao gm trn c Tri v trn c t nhng ng thi cng khc hn vi c Tri ln t. Cng vy, ci nhn nhm vo mi quan h gia Thn tnh v Vt tnh cng chnh l ci nhn nhm vo Nhn tnh. M mi mi quan h u lun lun c th ci thin c 8, bi nhng tc nhn nhp cuc (khc vi trong cuc, v trong cuc cha hn l nhp cuc). V ci thin mi quan h cng l ci thin c tnh ca ci s c to thnh t mi quan h . Ci thin mi quan h gia ngi cha v ngi m tc l ci thin c tnh ca ngi con s c sinh ra; ci thin mi quan h, b chi phi bi kin thc c, gia ci ti ch th vi i tng, cng l ci thin c tnh ca kin thc mi. Kin thc mi c khi 'ging', c khi 'khc', c khi 'va ging va khc', m cng c khi 'khng ging khng khc' vi kin thc c, nhng iu ny khng quan trng. Quan trng nht l ch n thng xuyn v lin tc c ci thin, so vi kin thc c. Nh th, kin thc mi s ngy cng nhiu, tng bc vt qua nhng kin thc sai tri, hn hp v phin din ca ngy

trc; v, nh ni trn, 'ci bit' n qui nh 'ci ti', nn cng c ngha l lin tc ph nh chnh 'ci ti' ca ngy qua, m c th l tnh ch k c nhn, tng bc tin n trnh ca 'ci ti' ngy cng m rng, ngy cng trn y v chn tht hn, hu tin t n 'ci bit' ton vn v chn tht v 'bn th chn tht', hay 'i ng', ca v tr. Cn phn bit cch hiu ch 'bit' theo tinh thn Pht gio vi cch hiu thun l (hay tr thc) ca sch v ngy nay. Theo cch hiu th hai, 'ci bit' phn bit vi 'ci sng', nn mi c s kin ngh mt ng, ni mt li v lm mt no. Trong khi, vi Pht gio, 'bit' c ngha l thm thu vo thc tnh ca thc ti, v lun lun l kt qu thc chng ca bn thn; y khng c s phn bit gia 'ci bit' v 'ci sng', tc l c s thng nht thn-khu-, hay ngh-ni-lm, v mc thng nht ny biu th khng sai lc trnh thc chng ca mi ngi. Mc tiu ca vic tin t n 'ci bit' ton vn v chn tht v 'bn th chn tht' ca v tr, i vi ngi hc Pht, l sng nh v sng ha hp vi 'bn th chn tht' , cng l tr thnh chnh 'i ng' ca v tr; ch khng phi chim ngng, cng khng ni vit lung tung, to c tin khng thc sng (o nh) ni ngi khc, nhng trnh by li phng php (hay con ng) ngi khc c th theo t chng nghim v t th hin ly. Cho nn, nu 'bn th chn tht' ca v tr c nh ngha l Thin Cha, th ngi t n 'ci bit' tr thnh chnh Thin Cha; cng vy nu l Chn l, l o, l Thin , Thng , hay ng Tri (trong t tng truyn thng ng ), l Nit bn, l Pht; hoc l 'cc ct kh', l 'chic giy rch'.. . n y ta thy 4 im tch cc ca Pht php : 1/ da trn nn tng thc nghim ('positif', theo cch hiu ca A. Comte), 2/ xc nhn tim nng sn c trong mi ngi (xc nhn bn tnh thin), 3/ tha nhn ni mi ngi kh nng tin t v tr thnh 'bn th chn tht' (tha nhn tnh hng thin), v 4/ m ca cho s tin t tr tu, bng cch ch a ra phng php mi ngi t chng nghim, t thnh tu v t th hin chnh 'bn th chn tht' . Ci 'bn th chn tht' ni trn chnh l ci ton th ca v tr, c cu thnh bi nhng thnh phn ca n v bi mi quan h nhiu chiu gia nhng thnh phn . Bn th ny khng phi l mt 'vt t thn' v bt

bin. Theo tinh thn Pht gio, khng th quan nim c s hin hu ca mt 'linh hn' hng hu, cng nh ca mt Thin Cha ton nng ton ho v khc bit hn vi ngi, hay ca mt 'ng Sng To' (km vi cc khi nim 'con ngi l to phm hon thnh ca Thin Cha', vi mt 'ngy sng th' v mt 'ngy tn th'). V th, Pht gio b gn cho l 'v thn'. C th ni rng : trong khi ton b h thng t tng truyn thng Ty phng xy nn trn ch 'sng to', ton b h thng t tng truyn thng ng phng xy nn trn ch 'tin trnh', 'tin trnh tr thnh' v mi mi ang tr thnh. T , quan nim ca Pht gio, ni ring, v con ngi cng hon ton khc : con ngi, khng phi l 'n hu' ca Thin Cha, m l mt bc thnh tu ca tin trnh mi mi ang tr thnh ca nhng mi quan h chng cht trong v vi ton th v tr t nhin, v con ngi vn tip tc ang tr thnh trong v cng vi mi quan h . Tm li, 'ci nhn' nn tng ca Pht gio l 'ci nhn' nhm vo mi quan h v c xy nn trn ch 'tin trnh'. Ph nh thng thy trong Pht gio l ph nh thc s. Phng php ph nh ny l im mnh ca Pht gio, c s dng : 1/ kch thch c nghi ng, 2/ bo tn v 3/ m rng mi t do t tng ca con ngi, nn tng thit yu ca vic tin t tr tu. Phng php ph nh thc s ny cn c s dng c hiu qu nh mt 'bc li' cn thit khi s li cun ca cuc sng hng ngy, nhn li cuc sng, nhn li vic mnh lm, mt cch c th gi c l t bn ngoi. 'Bc li' ny rt b ch cho chnh mi ngi khi bc tr li vo vi cuc sng. y l cch thc hin hu hiu nguyn tc "trial and error - chp nhn th v chp nhn sa sai"; khng th, nguyn tc ny s tr thnh mt trong mun ngn khu hiu ca ming khc. Nhng cng l im yu ca Pht gio, trong lnh vc chnh tr. V, nu ngha v chnh yu ca hot ng chnh tr l chuyn ch ring r, hay c nhn, thnh ch chung ca tp th, th vic cn lm l lm sao cho nhiu ngi tin theo mt nh hng t tng, c khi cn phi p t mt nh hng t tng no , tc l, trc ht, phi xc nh mt nh hng t tng. Mc tiu ca Pht gio, trong vic bo tn t do t tng v tin t tr tu, nh ni trn, khng cho php Pht gio lm iu , nn c th

ni rng Pht gio khng c chc nng lm chnh tr, t ra i vi cc loi chnh tr tng c bit n. Nhng iu c trnh by n y cho thy Pht php th hin nh mt hy vng cho tin trnh i ti ca kin thc thi i, cho s tin t tr tu ca mi ngi. Nhng ngi hc Pht khng th ch gii hn y, m cn phi n lc hin ha hy vng , hin ha tr tu t c vo vic t chc s vn hnh ca x hi, khung cnh sng ca chnh mnh, qua vic hoch nh mt nh hng chnh tr cho tp th ca mnh, th theo nn tng ca tinh thn Pht gio; mt cch tng qut, hon chnh mt th gian php bt ly Pht php Nhiu vic phi lm, nhng tt c u bt u t vic nhn nh li, di dng xc nh, mt s khi nim c bn : ngi l g? mc ch v chc nng ca con ngi ti th l g? x hi l g? mc ch v chc nng ca x hi l g?. Cc ti ny s c bn n vo dp khc./. Paris, 11.1995 Phan Tn Hng ________________________________________ ---o0o--Ht

trang 21, bn dch ting Php ca Claude B. Levenson (n.x.b. Flammarion, Paris 1995) t quyn Gentle bridges - Conversations with the Dala-Lama on the sciences of mind, ca Jeremy W. Hayward v Francisco J. Varela (n.x.b. Shambhala Publications Inc., Boston, Massachusetts, 1992). 2 . y khng phi l nghi m nghi, nghi sung. Loi nghi ny v ch v, vi Pht gio, n l mt trong nm tr ngi cho s pht trin tr tu (tham, gin, bun ng, hi tic lng xng v nghi). Nhng l ci nghi tch cc thc y vic nghin cu, hc v hnh tin ti ht nghi. 3 . Nhng y l nhn qu tuyn tnh v mt chiu, khc vi kiu nhn qu xoay vng : "k l cha cc k, cc k l m k nhng, k nhng l ng k ", hay nhn qu lun hi ca thc ti trong quan im Pht gio. Mi y, khi phi i din vi s phc tp (hay phc hp) ca s sng ni chung, v s sng x hi ni ring, Edgar Morin (trong Introduction la pense complexe, Paris, 1990, trg. 158) c a ra 3 cha kha c s phc tp. Cha kha th 2, m ng gi l rcursion oprationnelle, lu rng quan h nhn qu c th din tin theo chiu ngc li : nhn tr li l qu v qu tr li l nhn; mt cch d hiu, y l kiu quan h tng sinh gia con g v trng g (vi cha kha th 1 : trong ton th c thnh phn v trong thnh phn c ton th, hay quan h tng dung; v th 3 l quan h tng tc : ch th v i tng ca s nhn bit tc ng ln nhau - Xem thm Thorie gnrale des systmes ca Von Bertalanffy). Th l, quan im nhn qu tuyn tnh ca khoa hc ang tin dn n vi quan im nhn qu lun hi (xoay vng) ca Pht gio. Cn lu rng : Theo quan im Pht gio, mi thc ti u nm trong vng lun qun ca quan h nhn qu lun hi, trong thc ti tt hu ca mi s mi vt u l KHNG (khng t tnh, khng t hu, nhng v v minh nn con ngi o tng l C). l thc ti khch quan, c Pht hay khng c Pht n vn vy, nhng nhiu ngi li tng lm l Pht gio - mt sai lm u tr. Trong khi, bn cnh vng lun qun v thc ti ti hu , Pht ch mt con ng mi ngi t thng vt chng, bng ch v kh nng ca mnh, i thng n Gic Ng v Tn Hu i i - chnh y mi l o ca Pht. 4 . La raison n'est pas en lui [l'homme] une facult ou une lumen naturale; (...) qui procde selon la rgle fondamentale de la causalit" (F. Tricaud dch, Sirey, Paris, 1971, chng III, trg. 23.
1

lm chng : "L'ide de causalit est probablement trangre la mentalit du primitif et elle n'apparat qu' un stade de civilisation plus avanc. Elle ne serait donc pas une ide inne, comme on a pu le supposer." (tr. 30) V : "Quand l'homme primitif sent le besoin d'expliquer les phnomnes naturels, il les considre comme des rcompenses ou des punitions, suivant qu'ils se produisent en sa faveur ou son dtriment. (...) Une telle interprtation de la nature n'est donc pas causale, mais normative, fonde qu'elle est sur la norme sociale de la 'rtribution'." (tr.31) - Trong Thorie pure du Droit, Henri Thvenaz dch, Neuchtel, Thy S 1988. 6 . D, cng nh nhiu trit gia c v Anh ng thi, Hegel nghin cu nhiu v Pht gio (nhn xt ca c GS. Trn c Tho). Trong Dialectique de la nature - Bin
5

chng ca t nhin (Editions Sociales, trg. 225) Hegel vit : "... t duy bin chng chnh v n cn iu kin tin quyt l c nghin cu bn cht ca bn thn cc khi nim - ch c th c ni con ngi; v ngay c vi con ngi, n ch c th c c mt trnh pht trin tng i cao (nh Pht v c Hy Lp)..." (trch v dch bi Bi Mng Hng, Tm l hc trong o Pht, Din n s 54, Paris, 7.1996).
7

. ng hn, chnh quan nim v th no l lun l, hay o l thay i. C th ni

rng, trong khi ton b h thng t tng ng phng xy nn trn khi nim 'tin trnh', tin trnh tr thnh v mi mi ang tr thnh, khng c im u cng khng c im cui, th ton b h thng t tng Ty phng c xy dng trn hai ch 'sng to', vi mt ngy sng th v mt ngy tn th, cng vi s c mt ca mt Thn to ra v tr theo qui lut do Thn quyt nh v to ra con ngi theo hnh nh ca Thn : mt th gii hon thnh v hon chnh, hay c nh v gn nh tuyt i. T nn tng t tng nh vy, ngi Ty phng tin rng trong con ngi c mt linh hn khc bit vi thn xc v vi v tr t nhin. Thn cn trao cho con ngi quyn thng tr mun loi v v tr t nhin (Gense I, 27 v 28), ng thi Thn nu ra nhng hm da trng pht buc con ngi phi tun theo nhng qui lut gi l t nhin nhng do Thn nh ot. l hai v nn tng to nn quan im lun l ca x hi Ty phng thi ; n chi phi gn nh ton b h thng trit hc Ty phng, cn gi l 'trit hc bn th' chuyn ch i tm 'hu th thn to' (tre) ni con ngi v trong mi vt; cng l ngun gc ca 'ch ngha d nhn vi trung' (anthropocentrisme) kiu Ty phng, nng tnh thn gio v phn bit chng loi ri phn bit chng tc. Quan im ca Ren Descartes v ca Francis Bacon nu y l th d i biu cho phn ng ca tr thc Ty phng t thi Phc Hng nhm ph nhn lun l , khng chu khut phc ch ca Thn v ph nhn lun tnh thn to ni hu th con ngi. Quan im ny c nh gi l c tnh 'cch mng', nhng thc cht l i t cc oan sang cc oan khc, nh tr bnh trng, v vn cn nm trong th gii ca hai ch 'sng to', v vn gi c tin cho rng ni con ngi c mt 'bn th t hu' (tre-en-soi), hay 't th' (nhiu ngi dng ch 'hu th'), lm cho con ngi t bm sinh l mt sinh vt c bit v khc bit vi mun loi mun vt v c ton quyn hnh x, thng tr, chn dt v s hu ha tt c - 'quyn ca con ngi' kiu ny b xt li t thp nin 60 (Michel Foucault) v ang b ln n khp ni. Quan im c tnh phn ng ny chi phi khoa hc cho mi ti gn y v ang b ch trch nng n. Vn lun l cho khoa hc ang c nu ra, nhng ln ny t nn trn trch nhim, khng phi quyn, xut pht t thc v mi quan h sinh tn khng khc bit t bn th gia con ngi vi mi loi v tt c u l tin trnh cng nhau ang tr thnh - nn tng cho mt thuyt nhn bn v nhn quyn mi. - y, c s gp g gia tr tu khoa hc thi i vi t tng truyn thng ng phng, ni chung, v vi 'Nhn Duyn Sinh quan' ca Pht gio, ni ring. M quan h y l sng ng, tng i v h tng, nn trch nhim cng khng th c nh, tuyt i v mt chiu; tc l, v d nh, nu Thn cn c quan h vi ngi th phi c phn trch nhim ca Thn. V 'o l ca c tin' (l'thique de convic-tion, ch ca Max Weber) ang c thay th dn bi 'o l ca trch nhim' (dch: l'thique de

responsabilit), ng hn, bi 'o l ca t bi' (dch: l'thique de compassion). Mt khc, 'trit hc t th' (xoay quanh ci 'tre-en-soi') cng b tc v, vi nhng khm ph mi, khoa hc thi i bc b s hin hu ca mt 'bn th t hu' no ; khi nim "t th - Being - tre" vn l nn tng ca ton b h thng trit hc Ty phng n gn y b xem l li thi. V t vi mi nm tr li y thy xut hin Anh v M mt hc phi mi l 'trit hc tin trnh' (process philosophy), vi nhng Peire, Whitehead, Prigogine, v Hartshorne, xy nn trn khi nim "Tr Thnh - Becomming - Devenir" c chng nghim bi khoa hc thi i v trng hp vi quan im v thc ti ca Pht gio (khc vi o ca Pht). S thay i thc, t tng v ci nhn ny, do khoa hc thi i tc ng, l tr ct ca s chuyn hng ang dn cc x hi 'tn tin' i vo thi i gi l 'hu tn tin'. Mi ngi u bit s khng c nc Nht ngy hm nay, nu khng c quc sch Kaizen (l ci thin v ci thin lin tc).
8