Jeoloji Mhendisleri iin

JEOTEKNK ETT KURSU

(Planlamaya Esas ve Parsel Baznda Jeolojik-Jeoteknik Ett) - Program Yaplmas - Bro almalar - Arazi almalar - Arazi Deneyleri - Laboratuvar Deneyleri - Svlama analizi - Hidrojeoloji-Mhendislik Jeolojisi likisi - ev Durayll ve Heyelanlar - Oturma - Tama gc - Planlamaya Esas almalar - Tasarm Amal Ettlerin Panlanmas ve Rapor Dzenleme Format - Zemin yiletirme Yntemleri

TMMOB JEOLOJ MHENDSLER ODASI

Bayndr Sk. 7/7 Yeniehir ANKARA Tel: (312) 432 30 85 Fax: (312) 434 23 88 www.jmo.org.tr

TMMOB
JEOLOJ MHENDSLER ODASI

JEOTEKNK ETT KURSU

(Planlamaya Esas ve Parsel Baznda Jeolojik-Jeoteknik Ett)

Yayna Hazrlayan Dr. Ayhan KOBAY

Bu kitap JMO Bilimsel ve Teknik Kurulu Jeoteknik-Mhendislik Jeolojisi Grubu tarafndan eitim amal hazrlanm olup, tamam veya bir blm izin alnmadan herhangi bir yolla oaltlamaz ve kullanlamaz.

2008-ANKARA

TMMOB JMO YNETM KURULU

Dndar ALAN Hakk ATIL Sami ERCAN etin KURTOLU Hseyin ALAN Adem ULUAHN Ali Burak YENER Bakan II. Bakan Yazman ye Sayman ye Mesleki Uygulamalar yesi Yayn yesi Sosyal likiler yesi

JMO BLMSEL ve TEKNK KURULU

Yavuz ERKAN Kadir DRK Mehmet ENER Erdin BOZKURT Ayhan KOBAY Yurdal GEN Mehmet Bahadr AHN Hseyin KOZLU akir MEK Ayhan KSEBALABAN Selami TOPRAK Mehmet ENER Nihat BOZDOAN Yksel RGN Blent ZMEN Fuat AROLU Suat ORU Bakan (Meslek Etii yesi) II. Bakan (Doal Afet-Jeolojik Tehlikeler yesi) Sekreter (Jeoloji Eitimi ve AR-GE yesi) Genel Jeoloji-Jeoloji Hizmetleri yesi Jeoteknik-Mhendislik Jeolojisi yesi Maden Jeolojisi yesi Endstriyel Hammaddeler ve Doal Talar yesi Petrol Jeolojisi yesi Jeotermal yesi Kmr Jeolojisi yesi evre Jeolojisi yesi Jeoloji Eitimi ve AR-GE yesi Paleontoloji-Stratigrafi-Sedimantoloji yesi Tbbi Jeoloji yesi Deprem Aratrmalar yesi Jeolojik Miras yesi Hidrojeoloji yesi

NSZ
lkemizde yaanan doal olaylarn afete dnmesi ve binlerce insanmzn hayatn kaybetmesi tm halkmz olduu kadar biz jeoloji mhendislerini de derinden etkilemektedir. Yer kabuunun jeolojik yaps gerei gelien dinamik srelere bal olarak yaanan bu ac olaylarda, mhendislerin de sorumluluu olduu bilincindeyiz. Tm mhendislik disiplinlerinin birlikte alarak, insanca yaamn gerektirdii gvenli yerleim alanlarn seimi ve salam binalarn inasnn bilimsel ltler nda gerekletirilmesi, doa olaylarnn afete dnmesini engelleyecektir. Meslek alanlarmzda yaanan gelimeleri takip etmek, retilen bilimsel bilgi ve tekniklerden meslektalarmz haberdar etmek ve onlar bilgilendirmek Jeoloji Mhendisleri Odasnn temel grevlerinden olup ana ynetmeliimizde ilkeler demeti olarak da belirtilmitir. Meslektalarmz gelitirmeye yarayan bu ilkeler, dolaysyla meslektalarmzn rettikleri jeolojik hizmetlerin niteliine de yansmaktadr. Odamzn Ynetim Kurulu olarak bu ilkeleri hayata geirmenin yolu olan Meslekii Eitim Kurslar n oaltmaya ynelik almalarmz artarak srecektir. Bu balamda Jeoloji mhendisliinin ilgi alan iine giren pek ok konudan biri olan planlamaya esas ve parsel bazndaki jeolojik-jeoteknik almalarn, hangi bilimsel ltlere gre yaplaca konusunda meslektalarmzn bilgi birikimini arttrmak iin Jeoteknik Ett Kursu dzenlenmitir. Bu kurs kapsamnda olarak; bro ve arazi almalar, arazi ve laboratuvar deneyleri, svlama analizi, hidrojeoloji-mhendislik jeolojisi ilikisi, ktle hareketleri, zemin iyiletirme yntemleri, oturma, tama gc konular detayl ve uygulamal olarak anlatlarak, planlamaya esas ve parsel baznda hazrlanan raporlarn dzenleme format verilmektedir. lkemizin salkl, hzl ve en iyi ekilde bilimsel verileri kullanarak kalknmasn salayacak bu almalarn, en iyi ekilde yaplmas iin meslektalarmz arasnda bilgi al veriine, zel jeoloji, jeoteknik, sondaj brolarnn gelimesine ve oalmasna katkda bulunacak bu kursun dzenlenmesinde emei geen odamz BLMSEL VE TEKNK KURULU JEOTEKNK-MHENDSLK JEOLOJS GRUBU na kranlarmz sunuyoruz. Kursun mesleimize ve meslektalarmza nemli sonular reteceini dnerek tm katlmclara baarlar diliyoruz.

TMMOB Jeoloji Mhendisleri Odas Ynetim Kurulu

NDEKLER
SAYFA 1- ZEMN ETTLERNDE BRO VE ARAZ ALIMALARI.......................... 2- JEOTEKNK ETTLERDE ARAZ DENEYLER. 3- KAYA VE ZEMN MEKAN LABORATUVAR DENEYLER 4- SIVILAMA VE DEERLENDRME YNTEMLER.. 5- HDROJEOLOJK VERLERN MHENDSLK JEOLOJSNDE DEERLENDRLMES.. 134 6- YAPI TEMELLER N GENEL DEERLENDRMELER....................... 149 1 28 44 84

7- PLANLAMAYA ESAS ALIMALAR. 198 8- TASARIM AMALI JEOTEKNK ETTLERN PROGRAMLANMASI . 286 9- DESTEKL KAZILAR............................................. 314

ZEMN ETTLERNDE BRO VE ARAZ ALIMALARI

Ayhan KOBAY Devlet Su leri Genel Mdrl Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltsular Dairesi Bakanl Zemin ettleri; mhendislik jeolojisi, temel sondajlar, yerinde (in-situ) deneyler, laboratuar deneyleri, yeralt suyu gzlemleri, jeofizik ettler, grsel incelemeler ve yerel deneyimlerin bir btn halinde deerlendirilmesi sonucunda yeralt zemin koullarnn belirlenmesini ierir. Zemin etd yap temellerinin dizaynnda nemli bir yer tuttuu iin, bu konuda deneyimli bir uzman tarafndan planlanmal, yrtlmeli ve deerlendirilmelidir. Zemin etdnn kapsam projenin zelliklerine bal olmasna karn genel olarak aadaki bilgilerin elde edilmesi amalanr. Bunlar; * Jeolojik Yap * Temel tipinin belirlenmesi iin gerekli bilgiler (s veya derin temeller) * Zemin ve kaya birimlerinin fiziksel zellikleri * Zemin ve kaya birimlerinin mukavemet ve skabilirlik gibi mekanik zellikleri * Yeralt suyu seviyesinin konumu (kaz zonunda olup olmad) ve gerektiinde kimyasal kompozisyonu * Yapm zorluklar ile ilgili problemlerin tanm ve zmne ynelik bilgiler * Potansiyel problemlerin (oturma, svlama, karstlama, heyelan, yama stabilitesi v.b.) tanmlanmas gibi alt balklardan oluur. Genelde yapm maliyetlerinin %0.5 ile 1.0'ine karlk gelen aratrma almalarnn toplam maliyet iindeki oran lkemizde daha dktr. Zemin ettlerinde minimum maliyetle maksimum bilgi edinilmesi esastr. Pahal bir yapm yntemine kar yeterli bir aratrma program ile ekonomik-pratik-makul zmlere ulamak olasdr. Zemin ettleri ile ilgili i programnda bir ak izelgesi oluturulup, burada belirtilen konu balklar ve alt gruplarnn gerekletirilmesi hedeflenir. Aada i programnn arlkl esi niteliindeki temel sondajlar ve numune alma yntemleri ayrntl olarak aklanrken, dier balklar zet olarak verilecektir.

1. Bro almalar Zemin etdnn ilk adm; proje alan ve yakn evresi ile ilgili mevcut dokmanlar ve bilgileri toplamaktr. Bu kapsamda; yaplmas planlanan yapnn tr, amac, zellikleri, ngrlen inaat yntemi, balama tarihi ve inaat sresi, bitiik parseldeki mevcut yaplarn durumu (temel tipleri, derinlii, su durumu, oturma sorunlar vb.), olas zemin koullarnn irdelendii jeolojik ve jeoteknik raporlar ve bilimsel amal jeolojik almalar temin edilir. Bylece; jeolojik yap, yeralt suyu, zemin koullar, mekansal bilgiler, corafi konum, iklim ve bitki rts ile sosyo-ekonomik durum konusunda n bilgi sahibi olunur. Bunlara bal olarak arazi ve laboratuvarda yaplacak almalar planlanr. Aratrma almalar bir sre olarak kabul edildiinde mevcut verileri btnleyecek ekilde i programn dzenlenmesi pratik ve ekonomik yararlar salar. 2. Arazi almalar Arazi almalar srasnda ncelikle inceleme alan ve yakn evresinin genel jeoloji almas yaplr. Bu kapsamda almann ieriine ve amacna bal olarak uygun leklerde haritalar retilir. Genel jeoloji ile birlikte, yapsal jeoloji, sreksizlik lmleri, varsa kitle hareketlerinin boyutlar ve zellikleri, hidrojeoloji vb almalarda yaplr. Bu haritalarn gerekli detayda yaplmas ve doruluu ok nemlidir. nk zellikle imara ynelik mhendislik jeolojisi aratrmalarnn amac, arazi kullanm kararlarn ynlendirmek olduundan genel jeoloji ve mhendislik jeolojisi haritalar, almann sentez aamasnda ulalan noktann bir ifadesidir. almann kullanclara dnk yzn oluturmas asndan da olduka nemlidir. Daha sonra ise bu almalara ek olarak gerekli say ve derinlikte sondaj ve aratrma ukurlar alr. Bu esnada da gerekli arazi deneyleri yaplp, laboratuvar almalar iin rnekler alnr. 2.1. Genel Jeoloji nceleme alan ve evresinin genel jeolojisi almann temelini oluturur. Bu haritalarn oluturulmasndan sonra almann amacna ynelik olarak detay haritalarn yapmna geilir. Jeoloji almalarnda ve haritalarnda balca, inceleme alanndaki birimlerin stratigrafisi, yapsal konumlar ve zellikleri, litolojileri, fiziksel zellikler, ayrma durumu belirtilir. Gerek saha gzlemleri gerekse arazi deney ve jeofizik verilere dayal olarak yzey ve yeralt jeoloji haritalar hazrlanr. Ancak alma lei haritalanacak birimin verisel dzeyini deitirecektir. rnein 1/25000 ve daha kk lekteki aratrmalarda birimler snrl jeoteknik karakterleriyle

haritalanabilirken, 1/5000 ve daha byk lekte haritalanacak birimler fiziksel ve jeomekanik zellikleri asndan en yksek derecede detayl olarak haritalanabilir. Bu haritalarda balca; inceleme alanndaki jeolojik tehlike potansiyellerinin tanmlanmas ve alansal dalm sunulmaldr. Bu erevede deprem, kitle hareketleri, svlama, ime, kme, eriyebilen kaya ve insan giriimleri sonucu olumu boluk durumu, dmesi, volkanik aktivite, su baskn gibi tehlikelere ynelik verilerin haritalamas gerekletirilir. Bunlarn dnda toplum sal iin risk oluturan radon gaz ve asbest, arsenik, zeolit minerallerine ve etkilerine ynelik aratrmalarda jeolojik tehlike bal altnda saylmaktadr. Ayrca hidrojeolojik adan da; yeralt suyu seviyesi, hidrolik eim, birimlerin hidrojeolojik zellikleri (akifer, iletim katsays), suyun kimyasal ve fizikokimyasal zelliklerinin belirlenmesi (pH, elektirik iletkenlik, scaklk, asite ve alkanite deerleri), yeralt suyunun yap temellerine etkisinin belirlenmesi bakmndan nemlidir. Ayrca yzey sularnn takn durumuna ynelik veriler de bu balk altnda ele alnmaldr. 2.2. Temel Sondajlar Yeralt zemin koullarnn belirlenmesi aamasnda en etkin yntemlerden biri de sondaj almalardr. Sondajlardan salanan rneklerle zemin profili ve rnekler zerinde yaplan laboratuvar deneyleri ile zeminin fiziksel ve mekanik parametreleri belirlenir. Ayrca sondaj kuyusunda yaplan yerinde deneyler (SPT, pressiyometre, permeabilite v.b.) vastasyla zeminin zellikleri ve davran hakknda veriler salanr. Zemin etd yaplacak alanda aratrma derinlii, sondaj says, sondaj aral ve sondaj derinlii konusunda bir standart mevcut deildir. Bu nedenle sz edilen konular burada ayrntl olarak aklanmaya allacaktr. Sondaj Yeri, Says ve Aral: Sondaj aralklar, zemin koullarnn deikenlii, projenin tr, deneyim ve mhendislik sorgulamas ile bantldr. Sondajlarn lokasyonlar ngrlen yapnn byklne ve ekline bal olarak deiebilir. Bir parselde yaplacak tm sondajlarn ayn derinlikte olmas gerekmez. Pilot sondajdan salanacak verilere gre dier sondajlarn derinlikleri optimumda tutulabilir. Bu nedenle pilot sondaj dier sondajlarn planlanmasna k tutacak bir lokasyona yerletirilmelidir. Sondaj aralklar deiken zemin koullarnda 7-8 metre kadar ksa, homojen zeminlerde ise 150 m kadar geni olabilmektedir. Fazla sondaj ve sk aralklar az gelimi blgelerde, nceki almalarn az veya gerekli verilerin bulunmad alanlar iin dnlebilir. Aratrma sonularna gre beklenenden daha karmak zemin artlan ile karlalmas durumunda ek sondaj istenebilir. Sondaj saysnn planlamasnda aadaki kriterlere uyulmas ancak bunlarla snrl kalnmamas nerilmektedir.

1000 m2'den kk 250 m2'den byk binalar iin asgari 4 sondaj gereklidir. Ancak genelde 5 sondaj (binann kenarlar ve ortas) tercih edilmektedir. 250 m2'den kk yaplar iin asgari 3 sondaj yeterli olabilir. Kule gibi byk ve tekil yaplarda stratigrafinin bilinmesi kouluyla 1 sondaj yaplmas yeterlidir. te yandan yap ok kk olsa bile tek sondaj zemin koullarnn belirlenmesi asndan yeterli saylmaz. Elde edilen verilerin yanltc olma ihtimali olabilir (rnein byk bir bloun kesilmesi ve anakaya olarak yorumlanmas gibi). Bu nedenle bina temellerinde asgari 2 sondaj yaplmasnda yarar vardr. Sondaj Derinlii: Zemin ettlerinde; ngrlen yapnn neden olaca deiiklikler sonucunda zemin veya kayann etkilenebilecei zonun aratrlmas esastr. Minimum sondaj derinliinin belirlenmesi analitik bazda mmkndr, ancak pratik deildir. Temel yklerinden kaynaklanan basn artlarnn ok kk olduu ve nemli bir oturmaya neden olamayaca derinlik minimum aratrma derinlii olarak kabul edilir. Bu deer genel olarak projede hesaplanan basncn (qo) %10'u ve daha az dzeyindedir. Ancak sondaj derinlii ve says iin balayc, kestirme veya kat kurallar bulunmamaktadr. Sondaj derinlii yapnn byklne, tipine ve dizayn kabullerine gre deiir. Sondaj derinlikleri temel iin uygun olmayan dolgu zemin veya zayf skabilir zemin seviyelerinin altna inecek ekilde planlanmaldr. ngrlen yaplar yumuak keller zerinde ina edilecek ise, sondajlar konsolidasyonun ihmal edilebilecei derinlie kadar uzatlmaldr. Temel sondajlar srasnda tabanda kaya ile karlalmas durumunda birden fazla kuyuda en az 3.0 metre ilerlenerek zeminin anakaya veya blok olduu ayrtlanmal ve teyit edilmelidir. Kayada u kazk ngrlmesi durumunda, sondajlar alttaki kayaya girecek ekilde planlanmaldr. Ayrca, sondajlar kazklarn performansn olumsuz etkileyecek anakaya altndaki zayf zon olasln minimize edecek derinlie kadar uzatlmaldr. Ayn ekilde ayrm kaya ile karlalmas durumunda, sondajlar ayrmam (taze) kaya iinde yeterli derinlie kadar inmelidir. Yaplarn temel tipi ve dizayn ounlukla zemin etdnden nce nihai eklini almaz. Ya da ett sonularna gre proje deiiklii yaplabilir. Bu nedenlerle emniyetli tarafta kalmak ve ihtiyatl olmak iin delgilerin tahmin edilenden daha derin olmasnda yarar vardr (r. bodrum saysnn artmas). Kil biriminde oluturulan ve kazklarla desteklenen radye temeller ile esas olarak oturmann azaltlmas amalanr. Bu durumda sondajlarn skabilir zeminleri geip ana kayaya veya skma zellii sergilemeyen katmanlara ulamas salanmaldr.

ngrlen yaplarn eski maden sahalar veya karstik bir alanda projelendirilmesi durumunda sondajlarn istenenden daha derin yaplmas nerilir. Potansiyel svlama riski ieren blgelerde sondajlarn durayl seviyeye kadar uzatlmas gereklidir. Yukarda aratrma derinlii konusunda yaklamlar aklanmaktadr. Ancak derinliin somut olarak belirlenebilmesi amacyla aadaki nerilerin dikkate alnmas uygun olacaktr. Analitik bazda minimum sondaj derinlii basn artlarnn (qo) %10'u ve daha az dzeyinde olduu derinlik olarak kabul edilir. Kare temelin uyguland dey basn profili bu deerin 2B derinlie eit olduunu gstermektedir. Pratikte sondaj yaplmadan nce kabaca temel 5

boyutlar bilindii iin Sondaj Derinlii = 2 x B (temel genilii) veya yapnn en dk seviyesinden 10 metre aaya kadar inmelidir. Tek katl bina veya depolar gibi 2xB'nin pratik olmad yerlerde sondaj derinlii 6.0 ile 15.0 metre arasnda olmas istenir. te yandan yksek ve nemli yaplarda nerilen derinliin ne olduuna baklmakszn sondajlarn bir ksm alttaki anakaya veya salam zemin birimine kadar uzatlmaldr. Dayanma yaps tasarmnda zemin koullan ve mukavemet parametreleri nemli yer tutar. Dayanma yaps iin ngrlen sondaj derinliinin olas kayma dzleminin altna inmesi gereklidir. Kayma dzlemleri genelde zayf zonlar izler. Bu nedenle, aratrmalar alttaki salam zemine kadar devam ettirilmelidir. Sondajlar istinat yaplarnn altnda 0.75 ile 1.5 H (H= duvarn serbest ykseklii) derinlie kadar inmelidir. stinat yapsnn kaln ve skabilir bir zeminde ina edilmesi durumunda aratrma derinlii 2.0 H'a kadar uzatlabilir. Hastane ve bro tipi banalar iin ise baz aratrmaclar aadaki forml nermektedir. Db= 3.S0.7 (Hafif elik veya dar beton binalar) Db= 6.S0.7 (Ar elik veya geni beton binalar) Db= Sondaj derinlii (m) S= Kat adedi Sondajlarda Jeoteknik Loglama ve Veri Toplama: Sondaj verileri sondaj loglarna kaydedilir. Eer sondaj, mhendislik jeolojisi-jeoteknik amal ise hazrlanana loglara JEOTEKNK LOG denir. Bu loglarda balca aadaki bilgiler yer alr. - Projeye ait temel bilgiler, - Sondajn lokasyonu, numaras, koordinat, kotu ve eimi, - Sondajn balama ve biti tarihi, - Sondaj ekipman, - Jeolojik veriler, - Jeoteknik veriler, - Yeraltsuyu verileri, - Arazi deneylerine ait bilgiler, - rnekleme bilgileri. Sondajlarda ilerleme aral zemin koullarna, kullanlan ekipmann ve karotiyerin uzunluuna bal olarak deiir. G koullarla karlalmad takdirde, ilerleme aral Trkiyede genellikle 3 mdir. Karot veriminin dt durumlarda daha ksa aralklarla ilerlenilir.

Sondaj karotlarnda, jeoteknik amalarla balca; Toplam karot verimi, Salam karot verimi, Kaya Kalite Gstergesi (RQD), Eklem skl, Sreksizliklerin zellikleri yer alr. Toplam Karot Verimi (TKV): Bir ilerleme aralndaki karot paralarnn toplam uzunluunun ilerleme aral uzunluuma orandr. Karotlar ok paral ise yan yana getirilip llr. Zayf kayalarda bu verim oran der. Genellikle, jeoteknik amal sondajlarda TKVnin % 80den az olmamas istenir.
Bir ilerleme araliginda alinan karot paralarinin toplam uzunlugu Ilerleme araliginin uzunlugu

TKV (%)=

Salam Karot Verimi (SKV) : Silindirik eklini koruyan kaya ve toprak zemin karotlar dikkate alnr. Bir ilerleme aralndaki bu paralarn toplam ilerleme aral uzunluuna oranlanr. Deer. Toplam karot veriminden daima kk kar.

SKV (%)=

Bir ilerleme araliginda silindir seklini (apini) koruyan karot paralarinin toplam uzunlugu Ilerleme araliginin uzunlugu

Kaya Kalite Gstergesi (RQD): Bir ilerleme aralnda doal sreksizliklerle ayrlm, boyu 10 cm ve daha byk olan silindir eklini korumu karot paralarnn toplam uzunluunun bir ielrleme aral uzunluuna orandr. Her karot parasnn merkezinden geen bir hat boyunca llr. Dik veya dike yakn sreksizlikleri (karot eksenine partalel ynde) ieren karot paralarnda dik sreksizlik tekbir sreksizlik olarak kabul edilir ve bakaca bir sreksizlikle paralanmamsa, karot 10 cmden kk bile olsa (dik sreksizlik nedeniyle paraland belli oluyorsa) dier parayla/paralarla birletirilerek hesaplamaya dahil edilir. Eer karotlar karotiyerden kartlrken krlmsa, bu krklar doal bir krk olarak deerlendirilmez ve RQD, karotlar bu yapay krklar boyunca birletirilerek llr. RQD sadece kaya tr birimler iin llr.

RQD (%)=

Bir ilerleme araliginda boyu 10 cm ve daha byk olan karot paralarinin toplam uzunlugu Ilerleme araliginin uzunlugu

rnek: lerleme uzunluu = 200 cm

38 + 17 + 20 + 35 RQD = 200 * 100 = % 55

RQD, orijinal olarak NX (54.7 mm) apnda karotlar iin nerilmitir. Genel olarak NX ve NQ (47.6 mm) apl karotlar, RQDnin tayininde ideal karot aplar olarak kabul edilirler ve jeoteknik ettlerde en yaygn olarak kullanlan karot aplardr. Bununla birlikte, aplar BQ (36.5 mm) ve PQ (85 mm) arasnda deien karotlar da uygun sondaj tekniklerinin uygulanmas ve karotlarn ar derecede krlmasna ve/veya dk karot verimine izin verilmedii koullarda RQDnin tayini iin uygun olmaktadr.

Eklem Skl (FF):

Bir ilerlemedeki ayrik ve dogal sreksizliklerin sayisi Ilerleme araliginin uzunlugu

FF (m-1)=

rnek : Jeoteknik amal bir sondajn 15-19 metreleri arasndan alna karotlarn karot sandndaki grnm aada verilmitir. Bu sandkta 15 16 mler arasndaki ilerlemeye ait TKV, SKV, RQD ve FF parametreleri rnek olarak aadaki gibi hesaplanmtr.

Sreksizliklerin Tanmlanmas: Jeoteknik loglamada sondaj karotlarnda gzlenen sreksizliklerin, balca aadaki izelge ve ekilde belirtilen zellikleri llr. Bu zelliklere ilikin lm ve tanmlamalarn kalitesi, karot ve mostra baznda ayn izelgede karlatrmal olarak verilmitir.

10

a) Ynelim: Sondajlarda karotlar karotiyerin iinde dndkleri iin ynelimlerin belirlenmesi mmkn olmamaktadr. Ancak, jeolojik klavuz yntemi, karot ynlendirme cihaz, kuyu kameras ve taraycs gibi cihazlarn kullanlmas ile ynelimin tespiti mmkn olabilmektedir. b) Aralk (S): ki sreksizlik arasndaki mesafe olan araln tayini iin, sreksizlikler tarafndan ayrlm karot paralar ncelikle bir araya getirilir. Karot kayb olan sondajlarda bu deerin hesaplamas yaklak sonular verir. lm ekli aada verilmitir.

c) Devamllk: Sondajlar, enjeksiyon perdesi oluturmak gibi bir amala ok yakn ekilde yaplmadka, devamlln sondaj karotlarndan deerlendirilmesi mmkn deildir. ok yakn sondajlarda sreksizliklerin dikkatli ekilde korelasyonu, devamllk hakknda fikir verebilir. Bununla birlikte, tabakalanma ve fay dzlemleri yksek devamlla sahip sreksizlikler olarak kabul edilir. d) Przllk: Byk lekte przllk sondaj karotlarnda incelenemez. Ancak tipik przllk profilleri ile karlatrma yaplabilir. 11

e) Yzey dayanm: Sreksizlik yzeyleri birbirleriyle uyumlu ise (akyorsa), bu yzeyler zerinde Schmidt deneyi uygulamas iyi sonu verir. Aksi halde, aradaki dolgu ykanm ve kuyuda kalm olacandan, sreksizlik yzeyinin dayanm nem tamaz. f) Aklk: Eer karotlarda gzlenen sreksizliklerin iki yzeyi de birbiriyle uyumlu ise, sreksizlik ok sk (<0.1 mm) veya sk (0.1-0.5 mm) olarak tanmlanabilir. Dolgulu bir sreksizlik sz konusu ise, dolgu ou kez sondaj svsyla ykanp kuyuda kalacandan, karotlarda aklk tayini gereki olmaz. Bunun nlenmesi iin ift veya tpl karotiyer kullanlmaldr. g) Dolgu: Yumuak dolgu malzemesi ykanabilir ve sreksizlik yzeyinde sadece kil minerallerinin izi kalabilir. Eer ift tpl karotiyer kullanlm ise daha gereki lmler yaplabilir. h) Sznt: Sreksizlik yzeyleri boyunca demir oksitli svama gzleniyorsa, kaya ktlesinin su tablasnn stnde yer ald dnlebilir. i) Set says: Yaplan almalarda balca sreksizlik setlerinin zellikleri belirlenmi ise deiik alarla yaplacak sondajlarla setlerin says ve derinlikle deiimleri belirlenebilir. Bu amala birbirine paralel olmayan en az adet sondajn yaplmas gerekir. j) Blok boyutu: Blok boyutu sreksizlik aral, devamll ve ynelimine bal olarak deiir. Sondajlarda blok boyutunun ksa srede belirlenmesi iin, tipik karot paralar seilip, bunlarn ortalama boylar hesaplanr. (10 % snrlar iinde ) Eer, karotlar ynl olarak alnd ise (eimli kuyu gibi), her eklem seti iin hesaplanm ortalama modal aralk deerlerinin aritmetik ortalamas alnarak blok boyutu indeksi (Ib) hesaplanabilir. Jeoteknik Loglarn Sunumu: Jeoteknik loglar; kaya ve zemin tr birimler iin arazide lmlerin dorudan saysal olarak belirtildii loglar ve saha loglarndan jeoteknik rapor iin hazrlanan histogram eklindeki loglar olmak zere balca iki aamada hazrlanr. Jeoteknik loglar aadaki bilgileri iermelidir: * Szlemeyle ilgili bilgiler: Sondaj yapan ve talep eden kurum, ya da kurulular, proje sorumlusu ve logu hazrlayan mhendis * Sondajn lokasyonu: Sondaj No., kot, eim * Sondaj ekipman: Kule tipi, muhafaza borusu, kuyu ap, matkap tipi 12

* Sondajn balama ve biti tarihleri * Jeoteknik veriler * Yeralt suyuna ilikin kaytlar: Yeralt suyu seviyesi, su kaaklar vb. * rnekler: rnekleme derinlii, rnek ap, rnek no., kullanlan rnekleme gerecinin tr * Arazi deneyleri: Deneyin derinlii, deneyin tr ve deney sonular. Uygulamada, jeoteknik amal sondajlar srasnda kaya ve toprak zeminlere ait karotlarn loglamasna ilikin ok sayda log rnei nerilmitir. Esas olarak bir ok benzerlikler tayan bu loglarda, amaca gre baz farkl dzenlemeler yapld grlmektedir. Bununla birlikte, kaya ve toprak zeminlerin en nemli temel mhendislik zelliklerini ieren loglarn kullanm tercih edilmektedir. Bu amala; gerek lkemizdeki uygulamalarda kullanlan, gerekse yabanc literatrde nerilen jeoteknik loglar incelenmitir. Sz konusu bu deiik loglar sentez edilerek, okuyucunun dorudan kullanabilecei veya hazrlayaca yeni bir log iin rehber olabilecek ekilde dzenlenmitir. Kullancnn amacna gre, bu loglarn, baz kolonlarnn karlp veya yenilerinin eklenerek yeni loglar hazrlamasnda yardmc olaca dnlmtr. Arazide tutulan bu tr loglara kaydedilen verilerin histogramlar eklinde gsterilebildii formlar hazrlanarak, bunlar "jeoteknik log rapor formlar" halinde rapor ierisinde sunulabilmektedir

13

14

Karotlarn Fotoraflarnn ekilmesi ve Muhafazas: Sondaj karotlar, genel olarak 1 m uzunluunda ve talarla ayrlm, en fazla 5 kanaldan oluan ahap karot sandklarna dizilerek muhafaza edilirler. Karotlarn sanda yerletirilmesinde E tipi dizilim yaygn olarak kullanlmaktadr. Karot sandklarnda ilerleme ba ve sonu derinlikleri ahaptan yaplm ayrclarn zerine yazlr. Ayrca karot sandklarnn kapana, sondaj numaras ve ilerleme aral gibi bilgiler yazlr. Jeoteknik ettlerde sondaj karotlarnn renkli fotoraflarnn ekilmesi olduka yaygn bir uygulamadr. Bu uygulamayla; verilerin deerlendirilmesi aamasnda karotlar zerinde llen veya tanmlanan karot verimi, RQD, bozunmann derecesi

15

2.3. Aratrma ukurlar Aratrma ukurlar s temellerde zeminin dorudan incelenebilmesi ve her boyutta rnek alnabilmesi asndan ekonomik ve pratiktir. ukurlar 1-2 metreye kadar insan gc 5-6 metre derinlie kadar i makinesi ile alabilmektedir. Homojen zemin ortamnda s derinlikte alnan numune temel derinliini yanstrken, heterojen ortamda taban kotuna inilmedii srece st kotlardan salanan numuneler temel zemini temsil etmez. Aratrma ukurlar s temellerde herhangi bir destek olmadan alabilir. Ancak temel seviyesinin derin olduu yerlerde kaz ukurunun desteklenmesi gereklidir. Ayrca bu kazlarn pratik olarak yeralt suyu seviyesine kadar yaplabilmesi bu yntemi snrlamaktadr. Dier taraftan yol projelendirmesinde nemli bir parametre olan CBR deeri gerek taban zemini gerekse dolgu gerecinden alnan numunelerin laboratuar deneyleri ile belirlenmektedir. Bu uygulamada aratrma ukuru yaygn olarak kullanlmaktadr. 2.4. rnek Alm Yap temellerini oluturan jeolojik birimlerden temsil edici numuneler alnmas ve laboratuvarda incelenerek sonularnn deerlendirilmesi, yer seimi ve yap projelendirmesi iin gerekli deikenlerin belirlenmesi bakmndan zorunludur. Baraj, tnel, kpr aya ve farkl byklkteki yap yerlerindeki birimlerin yatay ve dey yndeki deiimleri ile bunlar temsil edici rneklerin alnmasnda farkl yntemler kullanlr. Yntemler anlatlrken kullanlan baz terimlerin aklamalar aada zetlenmitir. Numune: Alnd noktadaki zemini veya kayay temsil eden zemin veya kaya parasdr. rselenmi numune: Alnd zemini diren ve oturma zelliklerinin dnda temsil eden numunedir. rselenmemi numune: Zeminin yerindeki yapsn, su ieriini ve kimyasal bileimini en iyi yanstan numunedir. Sondaj: Zemin veya kayada farkl aplarda dey (zel amalar iin eimli) bir delik aarak birimlerin deiik derinliklerdeki zelliklerinin incelenmesi ilemidir. Karot: Ortas delik matkaplarla zeminden veya kayadan alnan silindirik numunedir. eyrekleme (Drttebirleme): Miktar ok olan bir numunenin sistemli bir biimde blnerek istenilen miktara indirilmesi ilemidir. Bunun iin numune konik bir yn durumuna getirilir. Birbirine dik iki ap boyunca ortalama olarak 4 eit paraya blnr. Karlkl herhangi iki blm ayrlr ve geriye kalan iki para iyice kartrlarak balangtaki numuneyi gerekten yanstan bir miktara getirene dein bu ilem yenilenir.

16

Penetrometre: Zeminlerde kil iin kvam, kum iin skl belirlemek ve zeminden rselenmi numune almak amacyla tijin ucuna taklarak kullanlan, keskin ulu, ortadan boyuna ikiye yarlacak ekilde dizayn edilmi silindirik boru parasdr. 2.4.1. Zeminlerden Numune Alma Zeminlerden balca rselenmi ve rselenmemi olmak zere iki ekilde numune alnr. Bu numunelerin alnmas srasnda kullanlan yntemler aada ksaca zetlenmitir. 2.4.1.1. rselenmi Numune Alma a) Gzlem ukurundan Numune Alma 1. Gzlem ukuru yabanc malzemeden veya kurumu zeminden temizlenir. 2. ukur eperinde yukardan aaya, plandaki boyutlar, zemindeki en byk akl tanesi apnn drt katndan az olmayan bir yark alr ve kan malzeme her katmandan ayr ayr olmak zere ukur tabanna serilen bir branda bezi zerinde toplanr. 3. Kark numune isteniyorsa, alan yarn kesit alan, btn katmanlar boyunca ayn olmaldr. 4. Branda bezi zerinde toplanan numune miktar istenen miktardan oksa bez zerindeki malzeme drttebirleme yntemiyle azaltlr (ekil.1).

ekil.1 Gzlem ukuru eperinden rselenmi numune alnmas

17

b) Sondajdan Numune Alma 1. Burgu ile veya zemine itilen boru ile yaplan sondajlarla, sondaj srasnda karlan zemin, baka katmanlardaki zeminle karmam olduundan sonradan seilip gerekli miktarda alnmak zere kme kme bir branda bezi zerine konur. 2. Zeminin baka malzemelerle karm olmas gibi nedenlerle uygulanan sondaj yntemi, numune almna elverili deilse, sondaj arada bir durdurulur ve uygun apta bir el burgusu delie indirilerek rselenmi numuneler alnr. 3.Toplanan kmeler incelenir, benzer nitelikte olanlar kartrlr ve gerekirse drttebirleme yntemiyle azaltlr . 2.4.1.2. rselenmemi Numune Alma a) Gzlem ukurlarndan numune alma Bu yntem gzlem ukurlar, geni kuyular ve tnel gibi iine girilebilecek kazlardan elle keserek, blok veya silindirik rselenmemi numune alnmasn kapsar. Bu yntemle, bir miktar kohezyonu bulunan btn zeminlerden kenar uzunluu 15-30 cm olan kp biiminde numuneler veya aplar 15-30 cm ve boylar 15-30 cm olan silindirik numuneler alnabilir. Elle keserek numune almak iin, numune alnacak yerin yzeyi dzlenir, zemin zerine numunenin st boyutlar iaretlenir ve iaretlenen yerin evresine bir ukur alr. Alan bu ukur derinletirilir ve numune yzeyleri bakla istenilen boyutlara getirilir.Bundan sonra numune keskin bir bakla alttan kesilerek ana zeminden ayrlr. Numune kesildikten sonra stne bir etiket konur. Numune bir bez ile sarlp zerine parafin srlr ve gzenekleri kapatmak iin el ile ovuturulur. Bu ilem en az kat oluturulacak ekilde yaplr (ekil.3, 4).

ekil.3 Kaz tabanndan elle keserek rselenmemi numune alnmas

18

ekil.4 Gzlem ukuru eperinden elle keserek rselenmemi numune alnmas Elle keserek silindirik rselenmemi numune almak iin numune alnacak yerin yzeyi dzlenir ve silindirik tp zemine bir miktar itilir. Tp evresindeki zemin zenle kazlr ve bir bakla tpn kesici ucundan az byk bir apta tralanr.Tp zemine bir miktar daha itilir ve evresindeki ukur derinletirilir. Daha sonra numune alttan zenle kesilerek ana zeminden ayrlr. Tplerin alt ve st azlar dzeltilip etiket konur ve parafinlenir (ekil.5). Alnan numuneler bir naylon torbaya koyulup az balanr ve laboratuvara getirilir.

ekil.5 Elle keserek rselenmemi silindirik numune alnmas b) Sondajdan numune alma Sondajlardan rselenmemi numune almak iin kullanlan ok deiik yntemler vardr. Bunlardan bazlar aada ksaca anlatlmtr. b.1) ift tpl numune alclarla numune alma Bu yntem sondaj delii tabanndan dnen bir d tp ve sabit bir i tp olan bir numune alc ile rselenmemi silindirik numune alnmasn kapsar (ekil.6).

19

ekil.6 ift tpl numune alc ile numune alnmas Bu yntem dorudan zemine itilen tek tpl numune alclarn baarl sonular vermedii zeminlerde kullanlr. Numune alma ilemine balamadan nce aletin iyi alr durumda olup olmad denetlenmelidir. Yaygn olarak kullalanlan Denison tipi ift tpl numune alclarda sondaj delii numune alnacak seviyeye kadar uygun bir sondaj yntemi ile alr (ekil.7). Numune almadan nce delikte gevek zemin bulunmamasna ve numune alnacak dzeydeki zeminin rselenmemesine zen gsterilmelidir. Sondaj deliinde yknt varsa muhafaza borusu kullanlmaldr. Muhafaza borusu yerine sondaj amuruda kullanlabilir. Sert zeminlerden numune alnrken i tp kesici ucu d yp matkab ile bir

20

ekil.7 Denison tipi ift tpl numune alc dzlemde, yumuak zeminlerde ise matkabn ilerisinde bulunmaldr. D tp matkab ilerisinde bulunan i tp kesici ucunun knts 0-7.5 cm arasnda deiebilir. Yumuak, gevek ve dk kohezyonlu zeminlerde i tp knt miktar en ok olmaldr. Bylece dolam suyunun numuneyi andrmas ve d tpn dn ile numunenin rselenmesi nlenmi olur. Bu ilkelere gre i tp 21

ucuna uygun uzunlukta bir kesici ark taklr. Numune alc dnel sondaj takmnn alt ucuna balanarak sondaj deliinde numune alnacak dzeye indirilir ve takm dndrlerek numune alnmasna balanr. Numune alc zemine ok az bir itme kuvveti uygulanarak daha ok d tpn zemini kestii hzla itilmelidir. Matkabn dnme hz numunenin kopmayaca bir dzeyde genellikle 40-125 devir/dakika arasnda tutulmaldr. Numune tutucular numunenin tpte durmas iin zorunlu olmad durumlarda kullanlmamaldr. Numune alnmas srasnda sondaj amuru kullanlyorsa amurun kvam taneli zeminlerde youn, kohezyonlu zeminlerde ise ince olmaldr. Dolam suyu basncnnda zemin parracklarn yeryzeyine getirebilecek en dk dzeyde tutulmasna zen gsterilmelidir. Numunenin tp iine giren blmnn skmasn nlemek amac ile numune alcnn zemine giren kesimi tp ile arn toplam boyundan 10 cm dolaynda daha ksa olmaldr. Numune alma ilemi durdurulduktan sonra i tp numuneyi tabandan koparmak amac ile dndrlr ve numune alc numunenin rselenmemesine zen gsterilerek yukarya ekilir. D tp matkab i tp ar ve numune tutucu aletten karldktan sonra numuneyi ieren gmlek alnr. Gmlekteki numunenin alt ucundan 5 cm, st ucundanda rselenmi olan zemin atlr. Numunenin st ucuna bir etiket konur ve gmlein her iki ucu erime noktasnn 10 0C dolaynda stnde tutulan parafin ile kaplanr. b.2) Pistonlu numune alclarla numune alma Bu yntem sondaj delii tabanndan pistonlu bir numune alc ile rselenmemi silindirik numune alnmasn kapsar. Balca Hvorslev ve Osterberg tipi olmak zere iki tip pistonlu numune alc vardr (ekil.8 ve 9). Sondaj delii numune alnacak dzeye kadar uygun bir sondaj yntemiyle alr. Numune almadan nce delikte gevek zemin bulunmamasna ve numune alnacak dzeydeki zeminin rselenmemesine zen gsterilir. Bu amala daliin son kesimini el burgusu ile amak yerinde olur. zellikle kohezyonsuz zeminlerde sondaj amuru kullanlmaldr. Sondaj amuru, oluturduu hidrostatik basn nedeni ile numunenin yzeye ekilirken tp ierisinde durmasna yardmc olur. Bu nedenle sondaj amurunun kvam zeminin trne gre zenle ayarlanmaldr. Numune alc sondaj takmnn alt ucuna balanarak sondaj deliinde numune alnacak dzeye indirilir ve takm dndrlerek numune alnmasna balanr. Numune alndktan sonra numune alc numuneyi tabandan koparmak amac ile dndrlr ve kuyudan

22

ekil.8 Hvorslev tipi pistonlu numune alc ile numune alnmas

23

ekil.9 Osterberg tipi pistonlu numune alc ile numune alnmas karlr. Bu ilem srasnda kuyudaki sondaj amuru seviyesi deceinden kuyuya sondaj amuru eklenmelidir. Numune alc sondaj amuru ile dolu kuyudan alnmadan nce numunenin dmemesi iin tpn az kapatlmaldr. Bu ilemin tpn az sondaj amuru yzeyinden ortalama 30 cm derinde iken yaplmas yerinde olur. Numune tp numune alcdan ayrlr. Tpteki 24

numunenin alt ucundan 2 cm ve st ucundanda rselenmi olan zemin atldktan sonra numunenin st ucuna bir etiket konur ve tpn her iki ucu parafinlenir. b.3) nce eperli tp ile numune alma Bu yntem sondaj delii tabanndan ince eperli bir tple rselenmemi silindirik numune alnmasn kapsar (ekil.10).
Tij baglantisi
rnegin zerinde kalan su ve havanin tpten ikmasini saglayacak bir kesit alanina (en az 600 mm2) sahip ve delikleri olan dnmeyen baslik rnek tpn basliga baglayan vidalar

Ince eperli rnek tp

ekil.10 nce eperli numune alc Numune alma ilemine balamadan nce numune alcnn iyi alr durumda olup olmad ve tp kesici ucu ile apnn zeminin trne uygun olup olmad kontrol edilmelidir. Sondaj delii numune alnacak dzeye kadar uygun bir sondaj yntemiyle alr. Numune almadan nce delikte gevek zemin bulunmamasna ve numune alnacak dzeydeki zeminin rselenmemesine zen gsterilir. Bu amala deliin son kesimini el burgusu ile amak yerinde olur. Koruma borusu kullanlyorsa bu boru hibir zaman numune alnacak seviyenin altna aklmamldr. Numune alc sondaj borularna bal olarak sondaj delii tabanna indirilir. Numune alcnn tabana indirilii srasnda sondaj delii eperine srtnmemesine dikkat edilmelidir. Numune tp hidrolik basn kullanlarak abuk ve srekli bir hareketle dndrlmeden zemine itilir. Tpn zemine itilme miktar kullanlan tp boyundan bir ka cm daha az olmaldr. Numune alc numuneyi tabandan koparmak amac ile dndrlr ve kuyudan karlr. Numune tp numune alcdan ayrlr. Tpteki numunenin alt ucundan 2 cm ve st ucundanda rselenmi olan zemin atldktan sonra numunenin st ucuna bir etiket konur ve tpn her iki ucu parafinlenir.

25

b.4) Kaln eperli tp ile numune alma Bu yntem sondaj delii tabanndan kaln eperli bir tple sadece basit temel incelemeleri iin kullanlabilecek nitelikte rselenmemi silindirik numune alnmasn kapsar. Numune alma ilemine balamadan nce numune alcnn iyi alr durumda olup olmad ve tp kesici ucu ile gmleinin zeminin trne uygun olup olmad kontrol edilmelidir. Sondaj delii numune alnacak dzeye kadar uygun bir sondaj yntemiyle alr. Numune almadan nce delikte gevek zemin bulunmamasna ve numune alnacak dzeydeki zeminin rselenmemesine zen gsterilir. Bu amala deliin son kesimini el burgusu ile amak yerinde olur. Koruma borusu kullanlyorsa bu boru hibir zaman numune alnacak seviyenin altna aklmamaldr. Numune alc sondaj borularna bal olarak sondaj delii tabanna indirilir. Numune alcnn tabana indirilii srasnda sondaj delii eperine srtnmemesine dikkat edilmelidir. Numune tp hidrolik basn kullanlarak abuk ve srekli bir hareketle dndrlmeden zemine itilir. Hidrolik basky vermenin mmkn olmad durumlarda tp zemine akmak gerekir. Bu durumda numune bir miktar rselenmi olur. Numune alc numuneyi tabandan koparmak amac ile dndrlr ve kuyudan karlr. Numune tp numune alcdan ayrlr. Tpteki numunenin alt ucundan 2 cm ve st ucundanda rselenmi olan zemin atldktan sonra numunenin st ucuna bir etiket konur ve tpn her iki ucu parafinlenir (ekil.12).

ekil.12 Kaln eperli numune alc 26

2.4.2. Kayadan Numune Alma Kayalarn jeolojik , fiziksel ve jeomekanik zelliklerini belirlemek iin yzeyden blok, sondaj yntemi ile silindir eklinde numuneler alnarak laboratuvarda incelenir. Blok numunelerden karotiyer ile laboratuvarda karot eklinde numuneler hazrlanr. Arazide yeraltn temsil eden numunelerin alnmas sondajlar ile mmkndr. Bu ilem ksaca u ekilde yaplr: Karot alma ilemine balamadan nce karot alcnn ve matkaptaki elmas veya elik ularn keskinlii kontrol edilmelidir. Sondaj delii numune alnacak seviyeye kadar dnel (Rotary) sondaj yntemi ile alr. Sondaj borusu iine taklan korot alc delik tabanna indirildikten sonra 30-60 cm yukarya alnr ve delii biimlendirip temizlemek iin biryandan takm dndrlerek indirilip kaldrlrken te yandan bol miktearda dolam suyu veya amuru delie pompalanr. Bundan sonra takm delik tabanna yavaa indirilip karot alnmasna balanr. Karot alnmas srasnda 1.5 m den ok ilerleme yaplmamaldr. Karot alcy yukarya ekmeden nce sondaj takm bulunduu seviyede birka dakika dndrlmelidir. Bu uygulama karot alc matkabnn karotun alt ucunda bir trpleme yaparak karotun tabandan kopmasn kolaylatrr. Bu srada delik tabanndaki kesintilerin darya atlabilmesi iin pompa basnc arttrlmaldr. Daha sonra sondaj takmnn dnme hz arttrlp karot ana kayadan koparlr. Karot alcnn delikten karlmas srasnda karotun dmemesi iin byk zen gsterilmeli ve tekm sarslmamaldr. Korot alcnn darya karlmasndan sonra karot matkab, karot tutucu ve portkron sklerek karot karlr. Karotlar karot sandklar ierisinde korunmal ve tanmaldr. 2.4.3. Numunelerin Etiketlenmesi Numuneler aada rnei verilen etiket doldurularak belirlenmelidir. Her numune iin etiket doldurulur. Bunlardan biri numune yaltlmadan nce numunenin st ucuna konmu olmaldr. kincisi gvenilir bir yntemle numune kabna yaptrlmal, ncs ise etiketi doldurann yannda saklanmaldr. Kutu kapaklarna yaz yazmak veya etiket yaptrmak kapaklarn deiebilmesi nedeni ile sakncaldr.

Proje ad Sondaj no Numune no Tarih Etiketi dolduran

27

JEOTEKNK ETTLERDE ARAZ DENEYLER

M. Mfit GVEN Devlet Su leri Genel Mdrl Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltsular Dairesi Bakanl KAYA VE ZEMN MEKAN NEDR ? Jeoteknik Bilimi ana balkta toplanr. Bunlar; Kaya Mekanii, Zemin Mekanii ve Mhendislik Jeolojisi disiplinidir. Her trl inaat yapsnn gvenli ve ekonomik bir ekilde ina edilebilmesi iin; yap-zemin etkileimi, st yap ykleri altnda temel zemin birimlerinin gsterecei davranlar, inaat annda ve sonrasnda karlalacak sorunlar, su yaplarnn temelinde yer alan birimlerin suya doygun hale gelmesi durumunda ortaya kabilecek problemler ve hasara uram yaplarn zeminden kaynaklanan nedenler ve bu nedenleri ortadan kaldracak zm yollar, Kaya ve Zemin Mekanii disiplinleri kapsamnda zlr. Bu almalarda yerinde (in situ) ve laboratuar almalarndan yararlanlr. Zemin Mekanii prensipleri ierisinde; Tama gc, st yap ykleri altnda oturmalar (Ani, konsolidasyon, farkl) ime-gme-svlama kriterleri, Yzeysel temel-derin temel kavramlar, Zeminlerde Kayma (dairesel, dzlemsel, birleik) yenilmeleri, Zemin yiletirmeleri Zeminlerin Geirimlilii (permeabilite, szma) Kaya Mekanii prensipleri iersinde de; Birincil gerilme-ikincil gerilme ve dnmleri, Gerilme-deformasyon ilikisi, Geveme ve geveme snrlar, Kaya ykleri, Kaya kalitesinin belirlenmesi, Kaya deformasyonlar, Kaya stabiliteleri (Devrilme,dme, kayma vb) Kayalarda tama gc Kaya yiletirmeleri vb gibi konular yer alr Zemin Ettleri Zemin veya kayalarn, yerinde yaplan deney, lm ve gzlemler ile Kesme dayanm parametreleri (c, ), Dayanm parametreleri o SPT-N, o Konik Penetrasyon (qc, fs), o Presiometrik Modller(E, PL), o Nokta U Dayanm, 28

o Schmit Sertlik vb ime-skma, Donma parametreleri, Svlama parametreleri gibi birok mekanik zellii belirlenmelidir. Gerektiinde laboratuvar deneylerinden ise; ime, Bzlme, Kabarma, Erime-dalma Konsolidasyon, Gerilme-deformasyon, Tanmlama indeksi vb. gibi parametrelerin desteiyle zemin veya kaya koullar daha kesin olarak ortaya konulmaldr. Tm bu doneler altnda; Tama gc, Oturma-farkl oturma, Kayma, Durayllk, Svlama, Ayrma zonlar, Geirimlilik, Kaz derinlii gibi birok kriter, ortaya konularak en uygun slah yntemi saptanmaldr. Kayma ve ev Stabilite Ettleri Durayllk sorunu yaratacak yamalarn; Kayma parametrelerinin lm ve gzlemlerle saptanmas, Kinematik analizlerin yaplmas, kazk ve ankraj basma-ekme yklerinin belirlenmesi Stabilite analizlerinin yaplmasyla

Kayma mekanizmas ortaya karlmaldr. Yeralt Boluklarnn Almasnda Yaplan Ettler Yer alt yaplarnn gzergah boyunca geilecek formasyonlarn; Jeoteknik parametrelerinin saptanmas, Kaya kategorilerinin tespit edilmesi, Kaya ykleri, Jeoteknik snflamann yaplmas(Q, RMR vb), Birincil ve kinci gerilmelerin aratrlmas, Gerilme-deformasyon ve stabilite analizlerinin yaplmas, Kinematik analizlerinin yaplmasyla, Kaya koullar ortaya konulmal, bu veriler nda uygun am ve destek yntemleri belirlenmelidir.

29

KAYA VE ZEMN MEKANNDE TEMEL KAVRAMLAR Kaya ve Zeminlerin Fiziksel zellikleri: Geirimlilik (K): Bir kaya veya zeminin sv iletme kapasitesi Gzeneklilik (n): Bir ktlenin boluk hacminin toplam hacmine oran Boluk Oran (e): Boluk (su + hava) hacminin tanelerin hacmine oran. Ktle Younluu: Bir kayann veya zeminin toplam ktlesinin toplam hacmine oran Tabii Birim Hacim Arlk: Bir kaya ve zeminin toplam arlnn toplam hacmine oran Su ierii (w): Su arlnn tane arlna oran Doygunluk Derecesi (s): Zeminin, ierdii su hacminin toplam boluk hacmine oranna doygunluk derecesi denir. Doygun Birim Arl (s): Bir kaya veya zeminin suya doygun haldeki slak birim arl Taneli zeminlerin snflandrlmasnda; Efektif ap (D10): Zemin numunesinde arlka %10 (010) dan daha kk tanelerin en byk apdr. Uniformluluk Says: %60 (D60) dan kk tanelerin en byk apnn efektif apa orandr. Kohezvonlu Zeminlerin Snflandrlmasnda Kullanlan Kvam Limitleri (Atterbera Limitleri); Likit Limit (LL): Zeminin kendi arl altnda akt minimum su ieriidir. Plastik Limit (PL): Zeminin krlmadan yaklak 3 mm apnda bir silindir haline getirebildii minimum su ieriidir. Rtre Limiti: Daha fazla su kaybnn zeminin hacminde bir azalmaya sebep olmad andaki su ieriidir Plastisite Indisi (PI): Bir zeminin plastik halde bulunduu su ieriklerinin snrlarn gsteren bir ldr. Dier bir deile, likit ve plastik limitler arasndaki farktr. Rtre Oran: Birim hacimdeki azalma ile su muhtevasndaki azalmann orandr. Rlatif Younluk (Dr): En gevek haldeki kohezyonsuz bir zeminin boluk oran ile belirli bir boluk oran arasndaki farkn, en gevek ve en sk boluk oranlar arasndaki farka orandr. Kaya ve Zeminlerin Mekanik zellikleri; Normal Gerilme (v): Bir dzleme uygulanan gerilmenin, o dzleme dik yndeki bileenidir. Kayma Gerilmesi (): Bir dzleme uygulanan gerilmenin, o dzleme yatay yndeki bileenidir. Efektif Gerilme (): Kaya yada zemin ktlesi iindeki taneden taneye aktarlan ve birim alana etkiyen ortalama dik kuvvettir. Dayanm: Herhangi bir yk altnda bir malzemenin yenilmeye uramadan kar koyduu gerilmedir. Boluk Suyu Basnc: Taneler arasndaki bolukta bulunan suyun basncdr. Kayma Direnci: Bir kaya veya zeminin dayanabilecei kayma gerilmesidir. sel Srtnme Direnci: Taneler arasndaki kenetlenmeden doan direntir.

30

sel Srtnme As (): Bu direncin, belirli bir yenilme-gerilme koulunu temsil eden bir noktadaki Mohr .dairesine teet doru paras ile normal gerilme arasndaki a eklinde ifade edilir. Kohezyon (c): Kaya ve zemin tanelerinin birbirlerine balanma yada birbirlerini ekmeye alan kuvvetlerden doan mukavemettir. Adhezyon: D basncn sfr olmas durumunda zemin ile dier bir malzeme i arasndaki kayma direncidir. ime: Dk geirgenlie sahip zeminlerde, zeminin bnyesine su alarak hacminin artmasyla sonulanan bir davran eklidir. Poisson Oran (): Bir ktleye uygulanan gerilme ynne dik ynde gelien birim deformasyonun, uygulanan gerilme ynndeki birim deformasyona orandr. Deformasyon: Bir malzeme zerinde, uygulanan bir kuvvet etkisi ile, bir noktann ekil deitirme hareketidir. Elastik Deformasyon: Bir malzeme zerine uygulanan kuvvet kaldrldktan sonra, malzemenin eski eklini almas durumu, yani geici deformasyondur. Plastik Deformasyon: Bir malzemenin zerine uygulanan kuvvet kaldrldktan sonra, malzemenin son eklini korumas durumu, yani kalc deformasyondur. Deformasyon Modl: Bir malzemenin normal gerilmesi ile dik deformasyonu arasndaki orandr. Elastisite Modl (Young Modl): Elastik limit snrlar iinde bir cisme uygulanan gerilmenin birim deformasyona orandr. Tama Gc(qo):Temelin plastik kayma sonucu gt basntr. Emniyetli Tama Gc(qa):Plastik kayma gmesi olmadan tanabilen basntr. Zemin Emniyet Gerilmesi (em):Yapya zarar verecek oturmann olumasna izin vermeyecek, konsolidasyon karakteristikleri ve kayma gmesini de dikkate alan yap iin kullanlan temel taban basncdr. Ani Oturma: Hacim ve su ieriinde bir deiiklik olmakszn, elastik skma ve plastik deformasyonun bilekesidir. Konsolidasyon oturmas: Yklenmi zeminin boluklarndaki suyun azar azar dar atlmas sebebiyle, hacminin azalmas bu oturmay oluturur. Bu oturma ok yavatr, fakat zamanla byk deerlere varabilir. Yatak Katsays: Yatak katsays, yk altnda zeminin birim alannn birim deplasmana kar olan direncini gsterir. Svlama: Svlama; suya doygun kumlu, siltli tabakalarn (kohezyonsuz zeminlerin) dinamik ykler esnasnda boluk suyu basn deerinin artmas ile efektif yanal gerilmenin azalarak sfra ulamas sonucu, tabakann sv haline dnmesi olarak tanmlanr.

YERNDE DENEY CHAZLARI Presiyometre Standart Penatrasyon Konik Penatrasyon KanatlKesici Piezometre nklometre Dilatometre Plaka Ykleme Hidrolik Kriko Yasveren 31

Kesme Kazk Ykleme-ekme Gerilme-Deformasyon lmleri (rod, elektrikli, mekanik, erit, mknats problu ekstansometre ve konverjans lmleri) Nokta Ykleme Dayanm Kesme kutusu Snflama ekici

PRESYOMETRE DENEY Presiometre deneyi kat ve duyarsz killer ile btn kohezyonsuz zeminlerde kullanlabilir. zellikle veri toplama zorluu olan kum, akl, ve dolgu yerleri iin uygun bir deney yntemidir. Presiometre deneyleri ile temel zemin birimlerinin Limit Basn(PL) ve Menard Elastik Modl (EP) deerleri elde edilir. Elde edilen PL ve EP deerleri kullanlarak temel boyutlarna ve temel derinliine bal temel zeminin tama gc(qu) ve proje yk altnda oluacak oturma miktarlar (S) hesaplanr. Pressiometre deneyinde uygulanan yntemin esas, alan bir sondaj kuyusu ierisinde zemine radyal basn uygulanmas ve uygulanan basncn zeminde oluturduu deformasyonlarn llmesidir. Basn sondaj kuyusu ierisine indirilen silindirik lastik prop vastasyla uygulanr. Probun zemini deforme ederek genilemesi hacimsel deformasyon olarak llr.

Deney sistemi drt ana blmden oluur. lm nitesi 32-44-58-74 mm aplarda zrhl veya lastik proplar Basn salayan tp Basn hortumlar Ayrca deney esnasnda yarkl tp tijler kullanlan dier ekipmanlardr. Bir temel altnda tama gc aada verilen bantdan yararlanlarak hesaplanr. qa = [q0+ k PL*]/F qa = izin verilebilir tama gc q0 = srsarj basnc PL*= edeer net limit basn k = zemin zelliklerine, temel derinlii, genilii ve ekline bal katsay F = gvenlik says

32

PL*( Edeer net limit basn) temel tabanndan itibaren temel geniliinin 1.5 kat kadar derinliindeki edeer net limit basn deeridir, PL* = ( PL*1 x PL*2 x PL*3)1\3eitlii ile elde edilir. PL*1 = + 3R ile + R arasndaki edeer net limit basn deerleri PL*2 = + R ile R arasndaki edeer net limit basn deerleri PL*3 = R ile 3R arasndaki edeer net limit basn deerleridir. Bir temelde oluacak oturmalar aada verilen bantdan yararlanlarak hesaplanr. St= (1+ )/3EBxPx R0[2R / R0]+ (/ 4.5 EA) x P x 3x R EA = Hacmsal etki blgesine karlk gelen edeer E modl EB = Deviatorik etki blgesine karlk gelen edeer E modl = poisson sabiti 2, 3= Temel cins ve ekline bal olan form katsaylar, = Zemin yapsna ve E/PLoranna bal katsay, R0= Rper ap R= Temel yar genilii P = Proje yk Eer iki rijit tabaka arasnda skabilir bir tabaka var ise rt yk etkisi ile ilave oturmalar meydana gelir. Bu ilave oturmalar aada verilen eitlik yardm ile bulunur. S = c( 1/ Ec1/ Emp) PcHp c=skabilir tabaka katsays Hp=skabilir tabaka kalnl Ec=skabilir tabakann pressiometrik elastik modl Emp=rijit tabakalara ait pressiometrikelastik modl Pc= skabilir tabakaya intikal edecek basn deeri STANDART PENETRASYON DENEY (SPT) Esas olarak kumlu zeminlerde uygulanan SPT, yumuak killerden zayf kayalara kadar deiik birimlerde, temel boyutlarna ve temel derinliine bal temel zeminin tama gcn(qu) belirlemek amacyla uygulanr. 60-100 mm arasnda deien sondaj kuyularnda, SPT deney tp deney yaplacak seviyeye indirilir (standartlar gre 2''lik tp kullanlmaldr). 63.5 kg lk bir arlk 76 cm ykseklikten drlerek tpn 45 cm ilerlemesi iin gereken darbe says tespit edilir. Hesaplamalarda son 30cm deki N-darbe saylar dikkate alnr. Bu arada deneylerin shhatli yaplmas asndan; kullanlan malzemenin ypranm olmamasna, ark aznn dzgn olmasna ve cer halat ile deil mutlaka kendir halat kullanlmasna ve hatta kendir halatn kedi bana iki kez sarlmasna; nemle uyulmaldr. Elde edilen ham N darbe saylar deney yaplan seviye gre rt yk dzeltmesi (CN) ve yeraltsuyu dzeltmesi yapldktan sonra eitli abak ve formllerle msaade edilebilir tama gc bulunmaktadr. Elde edilen tama gc deerleri 25 mm lik oturmalar tolere etmektedir.

33

Ar yksek olarak llen SPT-Narazi deeri, zeminin zelliklerinin ve tama gcnn gvenli olmayan tahminlerine sebep olmaktadr. Ar dk olarak llen SPT-Narazi deeri ise, ekonomik olmayan ar gvenli sonular ortaya karmaktadr. Peck ve arkadalar tarafndan nerilen yntemde, eer zemin ince taneli kum ve siltli kum ise ve yeraltsuyu var ise N>15 iin N= 15 + 0.5 (N-15) dzeltmesi yaplr. Derin seviyelerde tijlerin arl sonda ucunun zemine batmasn etkilemektedir. Bu nedenlerle elde edilen N deerlerine derinlik dzeltmesi (CN) yaplmaldr. N= CN * N CN= 0.77 Log10[2000 / P] P = efektif dey rt basncdr. Ayrca sondaj tijlerinde oluan titreimler yzeyde uygulanan darbe enerjisini dorudan sonda ucuna aktarlmasn nlemektedir. Daha kullanlabilir, faydal ve karlatrlabilir sonular elde etmek iin uygulanan dzeltmeler: CN jeolojik yk dzeltmesi, CE enerji dzeltmesi, CR tij uzunluu dzeltmesi, CB sondaj ap dzeltmesi, CS numune alcklf dzeltmesi, CA akma bal dzeltmesi, CBF tokmak vuru skl dzeltmesi, CC tokmak yast dzeltmesi (Mc Gregor ve Duncan, 1998). llen vuru saylar (SPT-Narazi), N60 veya N1,60 eklinde normalize edilebilir. N60 veya N1,60 iin en genel forml aadaki gibidir: N60 =(CE CRCBCS CACBFCC )Narazi N1.60=(CN)N60 Eitliklerde kullanlan N deerleri temel altnda temel genilii kadar derinliindeki deerlerin ortalamas olarak alndn kabul eder. Ancak daha gereki zmler iin arlkl N deerlerinin (Nm) kullanm daha uygundur. Nm = 1 / 6 (3N1+ 2N2+ N3) N1 = 0.0 -0.75 B N2 = 0.75 B -1.5 B N3 = 1.5 B -2.0 B aralndaki N deerlerinin ortalamasdr. Bir temel altnda tama gc aada verilen bantdan yararlanlarak hesaplanabilir. Meyerhof, Terzaghi-Peck qa = 1,2N[1+D/ 3B] qa = 0,8N[(B+0,3)/B]2[1+D/3B] (D B 1,2 m ise) ( B 1,2 m ise) ( D B ise [1+D/3B]=1,3)

qa=Zemin emniyet gerilmesi (t/m2) D = temel derinlii (m) B = temel genilii (m) N = Dzeltilmi ortalama SPT darbe says

34

Bowles 1,2 katsaysn 2 ve 0,8 katsaysnda 1,27 olarak arttrmtr. Bir temel altnda oluan oturma verilen bantdan yararlanlarak hesaplanabilir. Meyerhof, Terzaghi-Peck s = 20,8 p / N (B <1,2 m ise) s = 31,2 p / N [(B+0,3)/B]2 (B >1,2 m ise) s = 31,2 p / N (radye temel) s = oturma (cm) p = net taban basnc(kg/cm2) B = temel genilii (m) N = SPT darbe says NKLNOMETRE DENEY nklinometre cihaz Jeoteknik amal aratrmalar kapsamnda, barajlarda, dolgularda, yarmalarda, evlerde, heyelanl alanlarda, derin temel kazlarnda, diyafram ve kazk duvarlarda, istinat yaplarnda ve yeralt aklklarnda meydana gelebilecek yatay ve /veya dey yer hareketlerinin lm veya belli bir sre gzlenmesi amacyla kullanlmaktadr. Aratrma amalarna bal olarak dey, yatay, in-place olmak zere eitli tipleri bulunmaktadr.

Deney sistemi be ana blmden olumaktadr. nklometre Borular (Casing) nklometre Probu(Veri Gnderici) Okuma nitesi (Data Logger) Kontrol ve Veri Aktarc Kablo Makara Ayrca arazide verileri depolama ve broda deerlendirmek zere farkl bilgisayar programlar kullanlmaktadr.

35

PEZOMETRE DENEY Piezometreler jeoteknik, evre ve hidrolojik amal aratrmalarda yaygn olarak kullanlmaktadr. Jeoteknik aratrmalarda; dolgu ve kazlarn kontrolnde heyelanlarda, yama stabilitesi, diyafram ve istinat duvarlar yanal toprak basnc izlemelerinde, baraj-tnelgml yaplarn temel zeminlerinde, dinamik veya statik sktrmalarda boluk suyu ve kaldrma basnlarnn tespit edilmesi, szma ve yeralt aklarnn modellenmesi gibi alanlarda kullanlan bir arazi lm sistemidir. Standpipe, Hydraulic. Pnmatik ve VibratingWire olmak zere eitli tipleri mevcuttur amaca uygun olarak seilirler.

Deney sistemi ana blmden oluur. Pnmatik veya VW Piezometre Sensr (alglayc) Sinyal Aktarc Kablo Okuma nitesi Ayrca arazide verileri depolama ve broda deerlendirmek zere farkl bilgisayar programlar kullanlmaktadr. DNAMK PENETRASYON DENEY Dinamik penatrasyon deneyi, SPT ile ayn prensiplere sahip olup klasik kuyular arasnda veri toplamak maksadyla uygulanr. Bu deneyde 64 mm aplve 600 tepe al konik bir balk kullanlr. 63.5 kg lkbir arlk 76 mm ykseklikten drlr ve her 30 cm lik ilerleme iin darbe says tespit edilir. Dinamik penetrasyon deneyi, kuyu ama ileminden kaynaklanan olumsuz etkileri ortadan kaldrmasna ramen, genel olarak SPT nin sahip olduu dezavantajlarn hepsine maruz kalr, Kuyu amadan deney yapma durumunda ise, sondaj tijlerinin srtnmesi dikkate alnmaldr. Bu durum iin muhafazal konik balk kullanlmas tavsiye edilmektedir. Bu deney sonular, zemin cinsinin bilindii yerlerde zeminin tama gcnn bulunmasnda kullanlmaktadr. Dinamik penetrasyon direnci NCO , SPT sonularyla karlatrlmaldr. Bu deney sonucunda 36

elde edilen dinamik darbe saysNCO, SPT darbe says Ne evrildikten sonra zeminin msaade edilebilir tama basnc bulunabilir. Dinamik penatrasyon direnci (NCO) ile SPT-N deerleri arasnda bir iliki tanmlanmtr. NCO= 1.5 N Bu deney sonucunda bulunan dinamik darbe saylar N deerlerine evrilerek SPT blmnde anlatlan esaslar dorultusunda hesaplamalar yaplr. Ayrca Df/ B < 4 art iin ise; qa= Rd/ 20 ( Dutch forml) Rd= m2Hd/ A ed(m + Pr) Rd= dinamik birim diren, kN/ m2 M = ahmerdann arl, kN Hd= ahmerdann dm ykseklii, cm A = konik bal kesit alan, m2 ed= gmlme uzunluu / darbe, cm Pr= tij arl, kN KONK PENETRASYON DENEY Bu yntemin esas hidrolik bask kullanlarak 2 cm/sn sabit hzla zemin iine itilen sonda ucunun gsterdii diren ile sondann yanal yzeyinde oluan kuvvetin llmesidir. Sondalama sresince mekanik veya elektronik sondalar vastasyla her 20 cm de bir llen u direnci (qc) ve eper srtnmesi (fs) verileri kullanlarak zemin zelliklerinin derinlikle deiimi belirlenir.

Gerektii durumlarda elektronik konik uca yerletirilen bir filtre kullanlarak boluk suyu basnlar llebilir. Konik penetrasyon deneyi yumuak kil, silt, kum ve ince akl gibi zemin depozitlerinde baar ile uygulanabilen bir yntemdir. ri keli akllarda, sk-ok sk zeminlerde, kalkerli, marnl birimlerde nerilmemektedir. Temel genilii 1-2 m olan ve kohezyonsuz zemin zerine ina edilecek bir temel iin: qa = qc/10 bants ile hesaplanr. qc = Konik u direnci (kN/m2) Bu bant ok basit durumlar iin geerlidir. Daha hassas zmler iin temel genilii ve derinliini dikkate alan ilikiler verilmitir.

37

Temel derinlii ve temel geniliinin bir fonksiyonu olarak penatrasyon u direnci (qc) ile izin verilebilir tama gc (qa) arasndaki iliki: qa = B/40 [1 + Df/B]qc eklinde verilir. qc = u direnci (kN/m2 ) B = temel genilii (m) Df = temel derinlii (m) Son yllarda u direnci deeri kullanlarak kumlu, siltli ve killi zeminler zerine ina edilecek yzeysel temellerin tama gc ile ilgili yaklamlar gelitirilmitir. Elde edilen konik u direncine bal olarak skabilirlik kat says (c) belirlenir. c = B1 qc/Po B1 = zemin sklna bal katsay (sk kum <1, gevek kum = 1.5, sktrlm kum = 1) qc = konik u direnci Po = efektif rt basnc Yzeysel temel altnda oluacak oturma deeri, elde edilen c deerini klasik oturma denkleminde yerine konularak bulunur. S = 2.3 (Ht/c) LogP0+P/P0 KANATLI KESC DENEY (VEYN) Kanatl kesici deneyi yumuak kil ve yumuak silt gibi ok duyarl kohezyonlu zeminlerin kayma mukavemetini yerinde lmek amacyla kullanlmaktadr. Deneyin esas; zemin iine sokularak dndrlen kanatl kesicinin kanatlarna zeminin yapt direncinin llmesidir.

Kanatl kesicinin bal olduu elik ubua yzeyden burkulma kuvveti uygulanarak kanatl kesicinin dnmesi salanr ve kesicinin burkularak dndrlmesine kar zeminin gsterdii diren uygulanan burkulma momentinden dolayl olarak bulunur. Mb = cu (d2h/2 + 1/6d3) Mb = llen burkulma momenti d = kesici kanat genilii h = kesici kanat ykseklii DLATOMETRE DENEY Rocha Dilatometresi

38

Kayann elastisite modl, anizotropisi ve atlakllk durumunu saptamak amacyla NX apl kuyularda yaplan deneydir. Prop zerine yerletirilen 8 adet transducer4 farkl yndeki deformasyonlar lerler. Bu dorultulardaki elastisite modl hesaplanarak kayann farkl dorultulardaki mukavemet zellikleri bulunur. Goodman Dilatometresi Kuyuya indirilen prop ksm elikten yaplm iie geebilen iki adet yarm silindir eklinde hareketli rijit plakadan ibarettir. 700 kg/cm2 basn uygulanabilmektedir. Basn uygulandnda; plakalara monte edilen LVTD transducer elektromanyetik sistemle plakalarn alma miktarlarn tespit eder ve bu da digital okuma nitesinden 0,01 mm hassasiyetle radyal deformasyon olarak okunur. Her iki deneyde de belli bir program dahilinde kuyu duvarna yk verilir ve geri alnr. Bu ileler sonucunda okumalarnn ortalamas alnarak her basn kademesi iin deplasman deerleri hesaplanr.

Bu deerlere dayanarak galeri ve ceplerin sa ve sol yzeyleri iin ayr ayr BasnDeformasyon Histerezis erileri izilir elde edilen grafikten kayacn elastik modl hesaplanr. Ed = [ S x Kv x ( Q / Ud /d )] x Hk Ed = kayacn elastik deformasyon modl S = kullanlan kriko modeline gre nerilen bir sabit say Kv = Poisson oran ve kontak asna bal deer Q = uygulanan basn art Ud = deformasyon miktar d = kuyu ap KESME DENEY Baz durumlarda tnel veya ev kazlarnn durayll bir veya birka nemli sreksizlik veya sreksizlik sistemi tarafndan kontrol edilir. Bunun iin bu sreksizliklerin kayma mukavemetlerinin bulunmas, proje yk altnda kayma, kamalanma ve gk yapp yapmayacann aratrlmas amacyla yerinde kesme deneyi yaplarak kaya ktlesinin sreksizlikler boyunca kohezyon(c) ve isel srtnme as() tayin edilir. Kaya ktlesi iinde taban sreksizlik dzlemi olacak ekilde 70x70 cm kesitinde 40 cm yksekliinde bloklar hazrlanr. Blok zerine bir kriko ile btn deney buyunca sabit normal basn uygulanr. Yan taraftan ise bir ift kriko ile blok merkezinden geen kesme basnc uygulanr.

39

Normal basn iin proje ykne bal olarak her blok iin farkl deerlerde alnr. Kesme basnc belirli bir ykleme hz ile blok kayncaya kadar arttrlr. Kayma miktarlar blokun evresine ve stne yerletirilen ekstansometreler ile tespit edilir. Her blok iin uygulanan normal gerilmeye karlk kayma gerilmesi grafik zerinde yerine konur. Bu noktalar mmkn olduunca dzgn bir doru ile birletirilir. Dorunun Y eksenini kestii nokta kohezyon(c), dorunun yatayla yapt a isel srtnme as() olarak tespit edilir. HDROLK KRKO DENEY Galerileri iinde sa ve sol yan duvar veya taban ve tavan duvar yzeylerine uygulanan bir deneydir. Belirli bir ykleme-boaltma program ile, basn uygulayarak, bu basn altnda belirli zaman aralndaki deplasmanlarn tespit edilmesinden ibarettir. Deney sistemi be ana blmden oluur. Ykleme plakas; 2 adet 30 cm apnda plaka Hidrolik kriko; 200 ton kapasiteli Manometre; Burton tp tipinde Ekstansometre; 1/100 mm aralkl, her plaka evresinde er adet deformasyon ler Destekleme kirileri; 10, 15, 25, 30, 40, 60, 100 cm uzunluunda, krikoyu desteklemek amacyla kullanlan elik paralar.

Deney esnasnda yaplan deformasyon lerin okumalarnn ortalamas alnarak her basn kademesi iin deplasman deerleri hesaplanr. Bu deerlere dayanarak galeri ve ceplerin sa ve sol yzeyleri iin ayr ayr Basn-Deformasyon Histerezis erileri izilir.

40

Bu erilerden; Toplam Deformasyon, Elastik Deformasyon, Plastik Deformasyon, Kmlatif Toplam Plastik Deformasyon ve Krip Deformasyon deerleri hesaplanr. Boussnesque denklemi kullanlarak Elastik Modl hesaplanr. Ed= (1/2) F (1-2)/(r.w) = ((a(1-2))/2) (P/W) = Poisson oran a = Ykleme plakas yarap (15 cm) F = Yk art (Kgf) P = Basn art (Kgf/cm2) W =Deformasyon art cm) Krip faktr (Cf); Cf = (c 100)/ c = Bekleme evresinde (70.0 kgf/cm2), sabit basn altndaki deformasyon = Bekleme evresinde (3.5-70.0 kgf/cm2), basn art srasnda oluan toplam deformasyon miktar DEFORMASYON LMLER Yatay veya dey olarak oluabilecek deformasyon miktarlarn tespit etmek amacyla; Zemin veya kaya yzeylerinde veya istenen derinliklerde, Yeralt yaplarnn etrafnda, Yaplarn duvar veya temellerinde deiik amaca uygun olarak bir ok tipte deformasyon lm cihazlar gelitirilmitir. Rod Ekstansometre, Elektrikli Ekstansometre, Mekanik Ekstansometre, erit Ekstansometre, Mknats Problu Ekstansometre Konverjanslar bunlardan bazlardr.

41

MAKASLAMA DENEY Makaslama Deney Cihaz, kayalarn bir zayflk dzlemi boyunca krlmasna neden olan mukavemet parametrelerinin tespit edilmesi amacyla karotlar veya araziden alnm blok numuneler zerinde yaplan bir deneyidir. Numuneler cihaza konmadan nce zel kalplama aparatlaryla kalp iine alnr. Daha sonra cihaz iine konarak, belirli bir program dahilinde yatay ve dey basnlar altnda deney gerekletirilir. Kayacn zayflk dzlemindeki kayma parametreleri tespit edilir.

Deney sistemi alt ana blmden oluur; Kesme kutusu, Yk veren iki adet hidrolik kriko, Hava veren ayak pompas, Manometreler Kriko ile kesme kutusu arasndaki balant hortumlar Kalplama aparat NOKTA YKLEME NDEKS DENEY Kayalarn dayanmlarn ve anizotropisini tespit etmek amacyla kullanlan ve karotlar ile kaya numuneler zerinde uygulanan yaplan bir deney yntemidir. Nokta Ykleme Deneyi arazide sondaj banda veya laboratuvarda karotlar ve kaya numuneleri zerinde uygulanabilmektedir.

Deney sistemi iki ana blmden oluur; yk veren bir hidrolik kriko manometreler Nokta Ykleme Deneyi yaplrken kumpas kullanlarak numuneler lleri kayt altna alnr. En az 10 adet numune kullanlarak deney yaplmaldr. apsal ve eksenel olarak uygulanr. 10 adet deneyin en yksek ve en dk ikier deer iptal edilerek kalanlarn ortalamas alnarak ortalama IS(50) deeri bulunur.

42

Cihaz 50 kN kapasiteli olup, cihazn krc ularnn akl en az 40 mm, en ok 105 mm boyutlardaki numuneleri alacak ekilde hareketlidir. Cihaz zerinde 5.0 x 0.1 kN ve 50 x 1 kN kapasite ve hassasiyette iki adet 150 mm apl manometre bulunmaktadr. KAYA SINIFLAMA EKC Kaya snflama ekici, kuyulardan alnm deiik boyutlarda karotlar zerine veya tnel, galeri, yamalarda vb kaya yzeylerine kar uygulanan darbe ve geri srama saylarnn belirlenmesi iin kullanlr. Cihazn N ve L tipi trleri olup, kayalar iin 0,74 Nm arpma enerjisine sahip L tipi tercih edilir. Karotlar, U veya V eklinde elik karot beii veya kanal ierisinde konularak test uygulanr. Ayrca ekicin kalibrasyonunu yapmak zere sertlii belli rs kullanlr. Kaya snflama ekicinin (Schmidt ekici) uygulanmas sonucunda belirli bir darbe says elde edilir (ayn noktada en az 10 adet). Elde edilen darbe says hazrlanm grafik ve abaklar yardmyla kayalarn sertlikleri ve tek eksenli basn dayanmlar tespit edilebilmektedir.

43

KAYA VE ZEMN MEKAN LABORATUVAR DENEYLER

Eray ZGLER YER-YAPI Mh. M. Temel ettlerinde gereksinim duyulan laboratuar deneyleri; Tanmlama Deneyleri ve Mhendislik Deneyleri olmak zere iki balk altnda incelenebilir. Tanmlama deneyleri ile zemin ve kayann Fiziksel zellikleri ile Snflama (ndeks) zellikleri saptanr. Bu deneyler hem zemin hem de kaya numuneleri zerinde uygulanmaktadr. Mhendislik deneyleri bal altnda Dayanm parametreleri, Konsolidasyon karakteristikleri ve ime deneyi (ien kil sz konusu ise) deerlendirilebilir. Dayanm deneyleri hem zemin hem de kaya numuneleri zerinde uygulanmaktadr. Konsolidasyon ve ime ile ilgili deneyler ise zemin numuneleri zerinde uygulanmaktadr. Bu almada laboratuar deneyleri zemine ynelik deneyler ve kayaya ynelik deneyler balklar altnda tanmlama ve mhendislik deneyleri alt balklarnda incelenmitir. 1.ZEMN MEKAN DENEYLER 1.1.TANIMLAMA DENEYLER 1.1.1.Doal Birim Hacim Ktle Bu deney kohezyonlu zeminlerin doal birim hacim ktlesini belirlemeyi amalar. Hacmi belirlenebilen bir kesici kalpla rselenmemi kohezyonlu zemin alnr, alt ve st yzeyi dzeltilir. 0.01 gr hassasiyette terazide kabla birlikte tartlr (W1). (Kuru birim hacim belirlenmek istenirse numune 24 saat 105 C frnda kurutulur ve kuru arl belirlenir.) Kabn arl nceden veya daha sonra tartlarak kaydedilir(W2).

Hesaplamalar Doal birim hacim arlk;

=

W1-W2 (gr/cm3)
V

V:Kabn veya numunenin hacmi (cm3)

1.1.2.Doal su ierii (ASTM Standard)

44

Arazide atrlan aratrma ukurundan, doal nemini kaybetmeksizin alnan yaklak birer kglk rnekler kk effaf torbalarda hava almadan skca balanarak muhafaza edilir. Nem ierii; zemin iindeki boluk veya serbest su miktarnn zeminin kat partikllerinin arlna orandr ve yzde olarak ifade edilir. Deney, standart (etv kurutma) veya Mikrodalga frnda kurutma metoduyla yaplabilir. Etv Kurutma Metodu Deneyde kullanlacak olan numunenin miktar malzemenin trne ve temin edildii yere gre deiebilmektedir. Ancak her koulda temsili numunenin seilmesi gerekmektedir. Deney iin uygun paslanmaz, sya dayankl numune kaplar gereklidir. Kap kuru ve temiz olarak 0,01 gr duyarlkl terazide tartlr ve kaydedilir (W1). Kap ierisine temsili zemin numunesi (ince taneli zeminler iin en az konulur ve tartlr (W2). Numune, kabn kapa ak halde105110 C frna kurutulmaya braklr. Gerekli kurutma sresi zemin trne ve numune miktarna bal olarak deiir. Ancak temel kural; numune arl deimez oluncaya kadar kurutma ilemi srdrlr. Pek ok zemin iin 16-24 saatlik bir kurutma sresi yeterli olmaktadr. Numune frndan karldktan sonra soutulur ve kabla birlikte tartlr(W3). 100 gr)

Hesaplamalar m= W2-W3 W3-W1 m : Nem ierii (%) W1:Kap arl (gr) W2:Kap + ya numune arl (gr) W3:Kap + kuru numune arl (gr) Yukardaki ilemler ayn malzemeden alnan ayr test numunesi iin yaplr ve elde edilen nem ierii deerlerinin ortalamas alnr. Bu deneyle, dolgu amacyla kullanlacak malzemelerin sktrldklar andaki optimum su ierii ile karlatrma yaplarak dolguda kullanlacak malzemenin skp skmayacana zerinde herhangi bir ilem yaplp yaplmayacana karar verilir. Su ieriinin gereki olmas iin malzeme aratrmalarnn yapld tarih, ay olarak ilgili paftasnda yada rapor ieriinde not olarak belirtilmelidir. 45
*100 (%)

1.1.3.zgl Arlk Deneyi (BS ve Trk standartlarna uygun) zgl arlk, laboratuvarda piknometre metoduyla tayin edilir ve zeminin birim arlk, porozite, boluk oran, su ierii vb. deerlerinin belirlenmesinde kullanlr. zgl arl bulunacak rnek ierisinde 4 nolu elek boyutundan daha byk taneler varsa; rnek, 4 nolu elekte ikiye ayrlr. 4 nolu elekten geen ve zerinde kalan malzemenin ayr ayr zgl arlk deneyi yaplr. a-) nce taneli zeminlerin (4 nolu elek altnda kalan) zgl arl: Bir zeminin zgl arl, belli hacimdeki zemin tanelerinin (kat) havadaki arlnn, ayn scaklkta +4oC de eit hacimdeki ar suyun havadaki arlna orandr Deneyin yapl: 4 nolu elekten geen malzeme etvde kurutulur ve arl tartlr (W1). Daha sonra havas alnm piknometre ierisine birim rnekle birlikte saf su tamamen doldurulur ve sspansiyon haline getirilir. Piknometre+su+rnek arl tartlr (W3). En son piknometredeki btn malzeme buharlatrma kabna dklerek, kuru arln saptanmas iin etve konur ve kurutulur. W1 (zgl arlk) Gs = W1+W2-W3 b-) ri taneli zeminlerin (4 nolu elek zerinde kalan) zgl arl : -Bir zeminin grnr zgl arl: Belli hacimdeki geirimli malzemenin geirimsiz blmnn havadaki arlnn ayn scaklkta ve eit hacimdeki saf suyun havadaki arlna orandr. -Bir zeminin hacimsel zgl arl: Belli bir hacimdeki geirimli malzemenin havadaki arlnn ayn scaklkta ve eit hacimdeki ar suyun havadaki arlna orandr. A (Grnr zgl arlk) Gg = A-C (Hacimsel zgl arlk) Gh = B-C A W2= su + piknometre arl

Deneyin yapl: 4 nolu elek zerinde kalan malzeme, su ierisinde 24 saat bekletilerek karlp, malzeme yzeyindeki su film tabakas silinip, doygun kuru yzey haline gelmi bu malzemenin arl tartlr(B). Ayn malzeme tel sepet iinde suya batrlarak malzemenin su ierisindeki arl saptanr(C). Sudan karlp etvde kurutulan malzemenin arl(A) bulunur. A= Etvde kurutulmu malzemenin arl (gr) 46

B = Doygun kuru-yzey malzeme arl (gr) C = Doygun malzemenin su iindeki arl (gr) 4 nolu elek boyutundan kk ve byk malzeme ieren bir zemin karmnn zgl arl : 100 Gsk = 4 nolu elekte kalan % + Gg Gsk = karmn zgl arl Gg = 4 nolu elek zerinde kalan malzemenin grnr zgl arl Gs = 4 nolu elekten geen malzemenin zgl arl 1.1.4.Kvam (Atterberg) Limitleri (ASTM Standartlar) Kvam (Atterberg) limitleri esas olarak ince taneli zeminlerin deiik su ieriklerindeki dayanmlarnn bir gstergesi olmaktadr. Zeminin doal su ieriinin kvam limitleriyle karlatrlmas bize o zeminin mukavemeti hakknda bir fikir vermektedir. Ayrca ince taneli zeminler (%50si 0.075mm elekten geen ) Atterberg limitleri esas alnarak snflandrlmaktadr. Gs 4 nolu elekten geen %

Kvamllk Likit Limit(LL) Plastik Limit(PL)

: Zeminin greceli olarak deforme olabilme zelliidir. : Zeminin plastik halden likit hale getii su ierii deeridir. : Zeminin plastik halden kat hale getii su ierii deeridir.

47

Plastisite ndisi (PI): Zeminin plastik davran gsterdii su ierii alandr. Rakamsal olarak; PI=LL-PL eitliiyle ifade edilir. -Plastisite derecesinin plastisite indisine gre belirlenmesi yledir: PI % 0-5 5-15 15-40 > 40 Plastisite derecesi Kuru dayanm plastik deil ok dk az plastik dk plastik orta ok plastik yksek Kvam (Atterberg) limitleri esas olarak ince taneli zeminlerin deiik su ieriklerindeki mukavemetlerinin de bir gstergesidir. Zeminin doal su ieriinin kvam limitleri ile karlatrlmas bize zeminin mukavemeti hakknda bir fikir vermektedir. Bu karlatrmay yaparken de baz boyutsuz katsaylarn kullanlmas yararl olmaktadr. Bunlar arasnda yaygn olarak kullanlan iki tanesi; Likitlik indisi IL = W-Wp WL-Wp WL-W WL- Wp = W-Wp PI WL-W PI W= zeminin tabii su ierii

Relatif konsistans Ic =

Bu katsaylarn deerleri ile zeminin kvam arasndaki iliki aadaki tabloda gsterilmitir. Zemin kvam Viskoz sv Plastik Kat IL IL>1 0<IL<1 IL< 0 Ic Ic<0 0<Ic<1 Ic>1

Genel olarak, zeminin plastisitesi arttka skma ve ime potansiyeli artmakta, permeabilitesi azalmakta; bu zellikteki malzeme sahalarnda kaz ve dolgu ilemleri srasnda ise zorluklarla karlalmaktadr. Arazi almalar srasnda zeminlerin plastik zelliklerinin tanmlanmas iin kullanlan yardmc kriterlerin bazlar aada verilmitir: Laboratuarda Atterberg Limitlerinin tayini iin yaplan deneyler zeminin 40 no.lu (0.475 mm) elek altna geen frnda kurutulan ksmndan uyguland gibi doal durumdaki numuneler zerinde de uygulanabilir.

48

Tanm Plastik deil Dk plastisiteli Orta plastisiteli

Yksek plastisiteli

Deerlendirmede yardmc kriterler rnek avu iinde su ieriine bal olmakszn 3 mm kalnlnda bir ubuk eklinde yuvarlanmaz rnek glkle ubuk eklinde yuvarlanabilir. Plastik limit durumundan daha kuru iken yumru yaplamaz rnek kolaylkla ubuk ekline getirilebilir. Plastik limite ksa srede eriilir. ubuk eklini alm rnek plastik limite ulatktan sonra yuvarlanmaz. Plastik limitten daha kuru konumdaki rnek topa krlr. Plastik limite eriilmesi iin rnein ubuk ekline getirilmesi uzun srer. Plastik limite eriildikten sonra da ubuk tekrar yuvarlanabilir. rnek plastik limitten daha kuru olsa da krlmadan topak haline getirilebilir.

a.Likit Limit Deneyi 40 no.lu elekten geen malzemeden 150-200 gr arlnda numune alnr saf su ilave edilerek homojen bir hamur haline gelene kadar spatula ile kartrlr. 24 saat oda scaklnda hava almadan bekletilir. Numune kaptan karlr, spatula ile 10 dk kadar tekrar kartrlr ve bir miktar alnarak Casagrande aletinin potasna konur. Numune iinde hava kabarc olmamasna dikkat edilerek yzeyi tabana paralel olacak ekilde dzlenir. Oluk ama ba ile numunenin ortasnda V kesitli bir oluk alr. Krank kolu saniyede iki devirlik bir hzla evrilerek numunenin ortasnda 13 mm boyunca birbirine deene kadar bu ilem srdrlr. Kapanan ksmdan yaklak 10 gr numune su ierii saptamak zere alnr ve kapanmay salayan d says kaydedilir. Ayn numune kullanlarak ve su ierii arttrlarak daha nceki ilemler en az be defa uygulanr. Seilen balang su ve eklenen su miktarlar, elde edilen darbe saylarnn 10-50 arasnda eit aralklarla dalmasn salayacak biimde ayarlanmaldr. Deney kesinlikle numunenin su ieriini arttrarak yrtlmelidir. Hesaplamalar Her denemede elde edilen su ierii deerleri aritmetik ordinat ekseni boyunca, darbe says deerleri ise logaritmik bir grafik kad zerine iaretlenir. Elde edilen noktalara en iyi uyan ak dorusu izilir ve bu doru zerinde 25 darbe saysna karlk gelen su ierii deeri zeminin likit limit deerini verir.

49

Likit Lim Grafii it 32

Su Muhtevas, W(% )

30 28 26 24 1 10
25
Vuru Saylar (Log.), N

100

ekil 1: Likit limit grafii b. Plastik Limit Deneyi 40 no.lu elekten geen malzemeden 20 gr kadar alnarak saf su ilave edilir ve plastik bir hamur haline gelene kadar yorulur. Numune iki ayr top haline getirilir, nce bir tanesi zerinde ilem yaplr. Test numunesi cam plaka ile el ayas arasnda silindirik bir makarna ekli alana kadar yuvarlanr. apn 3.2ye dt anda atlama ve kopma belirmemise zemin tekrar yourularak top haline getirilir ve yeniden yuvarlanr. Silindirik numunelerin apnn 3.2 mmye indii anda yuvarlanan zeminde atlayp dalmalar grlene dein bu ilem srdrlr. atlayp dalan numuneler genellikle 3.2 mm ve 9.5 mm uzunluunda silindirik paralar olmaldr. Oluan silindirik paralardan en az 6 gr alnarak numune kabna konur ve su ierii saptanr. Yukardaki ilemler ayrlan dier numune paras iin tekrarlanr ve her numune paras iin elde edilen su ierii deerlerinin ortalamas alnr. Bu deer o numunenin plastik limit (PL) deeri olarak kaydedilir.

50

ekil 2: Plastisite grafii Atterberg Limiti Deneylerinin Amac ve nemi Kvam limitleri ince taneli zeminlerin snflandrlmasnda kullanlmakta ve zeminin fiziksel zellikleri hakknda n bilgiler vermektedir. Genel olarak zeminin plastisitesi arttka skma ime potansiyeli artmakta, su geirgenlii azalmakta, arazi kaz ve dolgu ilemleri srasnda zorluklarla karlalmaktadr. 1.1.5.Tane Boyu Dalm (Elek) Analizi (ASTM, TS 1900/1987) Zemini oluturan tanelerin boyutlarn ve dalmlarn belirlemek amacyla yaplan ilemlerin tmne tane boyu dalm analizi ad verilmektedir. 0.075 mm (200 no.lu )lik elek zerinde kalan malzeme dalm elek analizi ile, 0.075 mmden kk tane boyutundaki malzeme de hidrometre deneyi ile belirlenir. Elek Analizi Elek analizinde kullanlacak test rneinin miktar test edilecek malzemedeki maksimum tane apna bal olarak deimektedir. rnein en byk tane ap 9.5 mm olmas halinde en az 500 gr test rnei kullanlmaldr. 10 No.lu elek zerinde kalan ksmn elek analizi Islak yntem elek analizinde, frnda kurutulmu rnekten 500 gr kadar alnarak 10 no.lu (2.00 mm) elek zerinde ykanr, frnda kurutulur ve souduktan sonra kullanlacak olan elek setinde, 10 no.lu elee kadar olan eleklerde elenir. Eleme 51

ileminden sonra her elein zerinde kalan malzeme tartlr. Aritmetik olarak, her elek iin geen malzeme miktar hesaplanr ve testte kullanlan toplam rnek arlna blnr. Elde edilen deer 100 le arpldnda % cinsinde geen rnek miktar bulunur. Her elek iin ayn ilem tekrarlanr. %P = Geen rnek miktar (gr) x100 Toplam test rnei (gr) Logaritmik absis ekseninde D tane ap (elek aralklar) mm olarak, ordinat ekseninde ise lineer olarak geen tanelerin yzdesi iaretlenerek yar logaritmik tane boyu dalm grafii (erisi) izilir. Hidrometre ve 10 no.lu elekten geen ksmn ince elek analizi nce taneli zeminlerin tane ap ve dalmn deneysel olarak saptamak iin yaplan bu deney Stokes yasasna dayanr. Stokes kanunu, bir sspansiyon iindeki kresel kat maddelerin kelme hzlarnn onlarn tane ap ve arlna bal olarak deitii ilkesine dayanr. Elek analizinin yapld ana malzemeden bir miktar alnp kurutulur. Kuruyan malzeme 10 no.lu (2.00 mm) elekten geirilir. Bu malzemeden killi zeminler iin 50 gr, kumlu zeminler iin 100 gr kadar test rnei alnr. rnek bir beher ierisine konulur ve 125 ml sodyumhegzametafosfat zeltisi dklr ve 16 saat dinlenmeye braklr. Karm mikser kabna tane kayb olmadan boaltlr. ASTM Atipi bir mikser kullanlyorsa bir dakikalk kartrma uygulanr. Karm 1000 mllik dereceli silindire dklr ve saf su ilave edilerek 1000 mlye tamamlanr. Silindirin ak ksm elle kapatlarak 1 dakika kadar ters dz edilmek suretiyle kartrlr. Bu ilemin ardndan dz bir yere konur ve belirli zaman aralklarnda (0.5, 1, 2, 5, 15, 30dk ve 1, 2, 4, 24 saat gibi) hidrometre okumalar alnr. Hidrometre Hesaplamalar Deney esnasnda llen her hidrometre okumas iin kmlatif tane ap (D) ve geen yzde deerleri (P) deerleri aadaki formllerden aritmetik olarak hesaplanr: P= 100 Gs W(Gs-1) 52 (Rh+mt-x)

W : Kuru test rnei arl (gr) Gs : Tane zgl arl Rh : Dzeltilmi hidrometre okumas mt : Scaklk dzeltmesi ( Tablo 1) x :Datma malzemsi iin dzeltme faktr P hidrometre deneyi iin geen yzde deeri olup tm elek analizi iin geen yzde deeri (P), 10 no.lu elekten geen yzde deeri ile arplarak elde edilir. Tane ap ise; D=K(L/T) eitliinden hesaplanr.

K :Sspansiyonun scaklna ve zeminin tane zgl arlna bal bir sabit (Tablo 2) L :Efektif derinlik (Sspansiyonun younluunun lld seviye ile yzey arasndaki mesafe, cm, Tablo 3) T :Hidrometre okumalarnn alnd zaman , dk. nce elek analizi Son hidrometre okumas alndktan sonra sspansiyon 200 no.lu (0.075 mm) elek zerinde ykanr, kalan numune 105 C frnda kurutulduktan sonra 10 no.lu ve 200 no.lu elekler arasndaki eleklerden elenir. Her elek iin geen numune miktar, deneyde kullanlan toplam numune miktarna blnr ve 100 le arplr. Bu surette geen numune miktar yzde cinsinden elde edilir. Tablo 1:Hidrometre analizi iin scaklk dzeltme faktr SICAKLIK DZELTME FAKTR Scaklk (C) 14.0 14.5 15.0 15.5 16.0 16.5 17.0 17.5 18.0 Dzeltme (Mt) -0.9 -0.8 -0.8 -0.7 -0.6 -0.6 -0.5 -0.4 -0.4 Scaklk (C) 24.5 25.0 25.5 26.0 26.5 27.0 27.5 28.0 28.5 Dzeltme (Mt) 0.9 1.0 1.1 1.3 1.4 1.5 1.6 1.8 1.9

53

18.5 19.0 19.5 20.0 20.5 21.0 21.5 22.0 22.5 23.0 23.5 24.0 Tablo 2:K sabiti T(C) Gs 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 2.45 0.01510 0.01511 0.01492 0.01474 0.01456 0.01438 0.01421 0.01404 0.01388 0.01372 0.01357 0.01342 0.01327 0.01312 0.01298

-0.3 -0.2 -0.1 0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8

29.0 29.5 30.0 30.5 31.0 31.5 32.0 32.5 33.0 33.5 34.0

2.1 2.2 2.3 2.5 2.6 2.8 2.9 3.0 3.2 3.3 3.5

K SABT(Hidrometre Analizi in) 2.50 2.55 2.60 2.65 0.01505 0.01481 0.01457 0.01435 0.01486 0.01462 0.01439 0.01417 0.01467 0.01443 0.01421 0.01399 0.01449 0.01425 0.01403 0.01382 0.01431 0.01408 0.01386 0.01365 0.01414 0.01391 0.01369 0.01348 0.01397 0.01374 0.01353 0.01332 0.01381 0.01358 0.01337 0.01317 0.01365 0.01342 0.01321 0.01301 0.01349 0.01327 0.01306 0.01286 0.01334 0.01312 0.01291 0.01272 0.01319 0.01297 0.01277 0.01258 0.01304 0.01283 0.01264 0.01244 0.01290 0.01269 0.01249 0.01230 0.01276 0.01256 0.01236 0.01217

2.70 0.01414 0.01396 0.01378 0.01361 0.01344 0.01328 0.01312 0.01297 0.01282 0.01267 0.01253 0.01239 0.01225 0.01212 0.01199

2.75 0.01394 0.01376 0.01359 0.01342 0.01325 0.01309 0.01294 0.01279 0.01264 0.01249 0.01235 0.01221 0.01208 0.01195 0.01182

Tablo 3:Hidrometre analizi iin efektif derinlik deerleri ,L Dzeltilmi Hidrometre Okumas 0 1 2 3 4 5 6 7 8 EFEKTF DERNLK(L) Efektif Derinlik(L) Dzeltilmi (cm) Hidrometre Okumas 16.3 31 16.1 32 16.0 33 15.8 34 15.6 35 15.5 36 15.3 37 15.2 38 15.0 39 54 Efektif Derinlik(L) (cm) 11.2 11.1 10.9 10.7 10.6 10.4 10.2 10.1 9.9

9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30

14.8 14.7 14.5 14.3 14.2 14.0 13.8 13.7 13.5 13.3 13.2 13.0 12.9 12.7 12.5 12.4 12.2 12.0 11.9 11.7 11.5 11.4

40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60

9.7 9.6 9.4 9.2 9.1 8.9 8.8 8.6 8.4 8.3 8.1 7.9 7.8 7.6 7.4 7.3 7.1 7.0 6.8 6.6 6.5

ekil 4: Tane Boyu Dalm Analizi Grafii

55

Hidrometre ve ince elek analizi sonucunda elde edilen tane boyu ve geen yzde deerleri elek analizi iin oluturulan yar logaritmik tane boyu dalm grafiine iaretlenerek tane boyu dalm analizi erisi tamamlanr. Tane boyu dalm analizi zeminlerin pek ok mhendislik zelliine k tutar. - Zeminlerin standart sistemlere gre snflandrlmasnda kullanlr. - Dier fiziksel zelliklerle (LL, PL, PI, W) ile birlikte baz indekslerin elde edilmesinde yararlanlr (Aktivite no ve ime potansiyeli gibi). - Zeminin derecelenme ve uniformluk katsaylar bulunarak pratik baz yorumlamalar yaplabilir. rnein uniform yani uniformluk katsays 1 olan kumlarda suyun da bulunmas koullarnda titreimler olursa svlama grlebilir, yzeyde ise heyelanlar bylece tama kapasitesinde azalmalar oluur. yi derecelenmi zeminlerde ise ince ve iri tane dalm iyi olduundan boluk oran azalacaktr. Bununla birlikte younluk ve tama kapasitesi daha yksek olacaktr. Ayrca bu tr zeminler daha kolay skabilir ve evlerde de daha durayldrlar. - Zeminlerin dondan etkilenme oran tane ap dalmna bal olmaktadr - Temiz iri taneli zeminler ince taneli zeminlerden ok daha yksek su geirgenliine sahip olmaktadr.

56

Tablo 4. Birletirilmi Zemin Snflamas (ASTM D 2487)

Arazi Tanmlamas

Grup Simgesi GW

Tipik sim yi derecelenmi akl, aklkum karmlar, ince taneler az veya yok Kt derecelenmi akl, aklkum karmlar, ince taneler az veya yok Siltli akl, kt derecelenmi akl-kum-silt karmlar Killi akl, kt derecelenmi akl-kum-kil karmlar yi derecelenmi kum, akll kum karmlar, ince taneler az veya yok Kt derecelenmi kum, akll kum karmlar, ince taneler az veya yok Siltli kum, kt derecelenmi kum-silt karmlar Killi kum, kt derecelenmi kum-kil karmlar Inorganik silt, ok ince kum, kaya unu, az plastisiteli siltli veya killi ince kum Dkten orta dereceye kadar plastik inorganik kil, akll/kumlu/siltli /yasz kil Az plastisiteli organik silt ve organik siltli kil Inorganik silt, mikal veya diatomik ince kumlu veya siltli zeminler, elastic siltler Yksek plastisiteli inorganik kil veya yal kil Ortadan yksee plastisiteli organik kil Turba ve dier yksek derecede organik zeminler

akl ri malzemenin %50 sinden ou 4 nolu (4.75 mm) elek boyutundan byktr ri Taneli Zeminler Malzemenin %50 sinden ou 200 nolu (0.075 mm) elek boyutundan byktr Kum ri malzemenin %50 sinden ou 4 nolu (4.75 mm) elek boyutundan kktr

Temiz akl GP nce Malzemeli akl GM GC SW Temiz Kum SP nce Malzemeli Kum SM SC ML

Silt ve Kil Likit Limit < %50 nce Taneli Zeminler Malzemenin %50 sinden ou 200 nolu (0.075 mm) elek boyutundan kktr Silt ve Kil Likit Limit > %50

CL OL MH CH OH

Yksek Derecede Organik Zeminler

Pt

57

1.2.MHENDSLK DENEYLER 1.2.1.Tek Eksenli Basn Dayanm Deneyi (ASTM Standartlarna uygun) Kohezyonlu rselenmemi numuneler zerine eksenel ykn deformasyon kontroll uygulanmas ile zeminin serbest basn dayanm tayini iin uygulanan deney yntemidir: Standartlara uygun olarak boy/ap oran iki olacak ekilde hazrlanm deney numunesi ykleme cihazna merkeze gelecek biimde oturtulur. Deformasyon ler sfrlanr. Dakikada % 0.5 2 kadar deformasyon salayacak ykleme hz ayarlanr. Gerilim Birim deformasyon erisini izmeye yetecek kadar (10-15 adet) deformasyon, yk ve zaman okumalar alnr. Deformasyon hz, yenilme sresi 15 dakikay amayacak ekilde ayarlanmaldr. Ykleme numune yenilinceye veya %15 deformasyon oluuncaya kadar srdrlr.

Hesaplamalar Her bir yk deeri iin deformasyon () ve ortalama kesit alan hesaplanr: = L/Lo L:rnein boyundaki deiim (mm) Lo :rnein balangtaki boyu (mm) A=Ao/(1- 1) Ao : rnein balangtaki alan (mm2) 1 : Hesaplanan ykteki deformasyon (%) Sktrma Gerilimi; c=P/A P:Uygulanan yk (kg, N), A:lgili yke karlk gelen alan (cm2, m2) Eer istenirse eksenel deformasyon absiste, basn gerilimi ordinatta olacak ekilde deformasyon grafii izilir. Maksimum basn dayanm deeri veya %15 deformasyona karlk gelen deer seilerek serbest basn dayanm deeri (qu) bulunur.

58

1.2.2.Direkt Makaslama (Kesme Kutusu) Deneyi (ASTM Standartlar) Bu deney metodu dorudan makaslanan bir zemin numunesinin konsolidasyonlu drenajl dayanm zelliklerinin hzl bir biimde elde edilebildii deneydir. Deney en az rnek zerine farkl normal ykler uygulanarak, zeminin o normal gerilim altnda gsterdii makaslama dayanm deformasyon kontroll olarak belirlenir. Seilen normal ykler rnein alnd arazi koullarn temsil etmelidir.

Deneyin Yapl 6x6x2 cm veya 10x10x2 cm boyutlarnda hazrlanm test rnei alt ve stte poroz plakalar olacak ekilde makaslama kutusuna yerletirilir. Saf su ile doldurulduktan sonra, yanal hareket, dey hareket ve yk halkas lm aparatlar (okuma aleti veya alc) okumalar iin hazr hale getirilerek sfrlanr. Test iin seilen normal yke, rnek tek veya birka aamada konsolide edilerek ulalr. Her yk kademesi iin %90 konsolidasyon salanm olmaldr. rnein konsolidasyon zelliklerine uygun deformasyon hz seilmelidir. Yani rnein yenilmesi iin geen sre tf=50*t50 kadar olmaldr. Deformasyon hz; drenajsz deney iin 1.0-2.5 mm/dk, drenajl makaslamada ise boluk suyu basncnn kamasna izin verecek lde yeterli sreye ihtiya vardr. Bu da 5-7.5x10-3 mm/dk olabilir (Jumikis, 1964). Belirlenen deformasyon hz makaslama cihaznda ayarlanr, ilk okumalar kaydedildikten sonra makaslama ilemi balatlr. Yanal harekete kar yk halkas (makaslama kuvveti ) okumalar belirli aralklarla alnarak kaydedilir. Makaslama ilemi zemin rneinde yenilme salanncaya veya rnein orijinal boyunun %10-20si deforme oluncaya kadar devam ettirilir.

59

Yaplan projenin amacna ynelik olarak artk makaslama dayanm deerleri de elde edilebilir. Yukardaki ilemler farkl ykler seilerek en az rnek iin tekrarlanmaldr.

Hesaplamalar Her deney rnei iin makaslama gerilimi () ve normal gerilim () deerleri hesaplanr: =F/A =/

F : Makaslama kuvveti (yenilme) (N, kg) N : rnee uygulanan dey yk (N,kg) A : rnein alan (m2, cm2) Makaslama gerilmesi ordinat ekseninde, normal gerilme absis ekseninde olacak ekilde her test rnei iin elde edilen deerler iaretlenerek grafii oluturulur. Oluan noktalar en iyi birletiren bir doru izilir. Bu yenilme zarf dorusunun makaslama gerilimi eksenini kestii deer o zeminin kohezyonunu (c), dorunun eimi ise isel srtnme asn () verir.

ekil 5: Makaslama gerilimi-deformasyon grafii

60

ekil 6: Makaslama gerilimi-normal gerilim grafii 1.2.3.Konsolidasyon Deneyi (ASTM Standartlar) Bu deney metodu; aamal ve kontroll eksenel gerilim altnda, zeminin tek ynl (eksenel) drenajna msaade edildii koullardaki konsolidasyon hz ve miktarnn belirlenmesini kapsar. Elde edilen sonular bir toprak dolgu veya mhendislik yapsnn oluturaca farkl ve toplam oturmann nceden kestirilmesinde kullanlr. Genel olarak bir zeminin skmas; a-)zemin danelerinin skmas b-)zemin boluklarndaki hava ve/veya suyun skmas c-)boluklardaki hava ve suyun dar kmas sonucu, danelerin birbirine yaklamas ve zeminin toplam hacminde azalma olmas eklinde anlalr. Suya doygun zeminlerde; skma esas olarak boluklardaki suyun dar kmas sonucu meydana gelmektedir. Yk altnda, boluklardaki suyun dar kmas sonucu zeminde meydana gelen hacimsel ekil deitirmelere, zemin mekaniinde konsolidasyon ad verilmektedir. Zemin ierisindeki suyun hareket edebilme zellikleri deiik zeminlerde birbirinden ok farkldr. nce daneli zeminlerin permeabilitesi ok dk olduu iin, yklenen zeminden suyun dar kmas ok yava olacaktr ve buna bal olarak zeminin skmas da zamana bal geliecektir. Bu nedenle zeminlerin skmasnda gerilme-ekil deitirme-zaman ilikilerinin incelenmesi gerekmektedir. Deneyin Yapl Hacmi ve arl belli deney rnei alt ve stne poroz plakalar konularak konsolidasyon aletinin (Oedometer) hcresine yerletirilir. Yk kolu ve dey

61

deformasyon ler taklr. rnein imesini nlemek iin 5 kPa gibi bir ayarlama basnc salayacak yk uygulanr ve hcre saf su ile doldurulur. Bu ilemlerden sonra dey deformasyon ler sfrlanr. lk gerilim kademesi iin gerekli yk yk koluna konulur. Standart yk kademeleri, zeminde oluturaca gerilim asndan birbirinin iki kat olacak ekilde seilir (12, 25, 50, 100, 200, 400, 800 v.s. kPa). Her yk kademesi iin standart sre 24 saattir ve 0.1, 0.25, 4, 8, 15 ve 30dk ve 1, 2, 4, 8, 16, ve 24 saat aralklarnda numune ykseklii veya deiimi okumalar alnr. Dk yklerin uyguland ilk aamalarda konsolidasyon erisi deiim gzlenerek yk aamas sresi drlebilir. Ancak n-konsolidasyon basnc ve zerindeki basn kademeleri iin mutlaka 24 saat okumas alnmaldr. Ykleme aamalar tamamlandktan sonra yk boaltma aamasna geilir. Bu amala rnein zerindeki ykler ya 1/4 oranna indirilmek suretiyle kademeli olarak ya da dorudan ayarlama basncna indirilir ve genellikle bir gece sonra okuma alnarak konsolidasyon deneyi sonlandrlr. Numune aletten karlp tartlr ve frnda kurutulur. Hesaplamalar Her yk kademesi iin zamana kar deformasyon okumalar karekk zaman-deformasyon veya logaritmik zaman-deformasyon okumalar grafikleri oluturulur. Bu grafiklerden %50 veya %90 iin geen konsolidasyon zaman (t50 veya t90) bulunur. Bu deerler vastasyla her yk kademesi iin konsolidasyon katsays (Cv) deerleri hesaplanr: Cv= 0.197 H2 t50 Cv = 0.848 H2 t90

H: Konsolidasyondaki drenaj yolu uzunluu (iki ynl drenaj iin ilgili yk kademesinin yars, tek ynl drenajda ise tm rnek kalnldr.) - Ayrca her yk kademesinin sonunda deformasyon veya deformasyondaki deiimler tablolatrlr. Her yk kademesi iin rnein balang yksekliine gre deiim hesaplanr: =d-do - Hesaplanan dey deformasyon deiim (H) deerlerinden boluk oran hesaplanr: e = eo - H Hs e = (H- Hs) Hs

62

eo : Balangtaki boluk oran Hs : Kat tanelerin ykseklii olup aadaki eitlikten hesaplanr: Hs = (Md/Gs)xA A : Numunenin alan (cm2) Md: Kuru numune arl (gr) Gs: Tane zgl arl - Oturma hesaplamalarnda en ok kullanlan hacimsel skma katsays (Mv) ise aadaki eitlikten hesaplanr: Mv = (/H) :Dey gerilimdeki art (kPa) Her yk kademesi iin dey gerilim () hesaplanr: v = P/A P: Uygulanan yk (kg, N) A: rnek alan (cm2, m2) Logaritmik absis ekseninde normal gerilim deerleri, aritmetik ordinat ekseninde boluk oran veya birim deformasyon deerleri olacak ekilde; ykleme ve boaltma aamas iin elde edilen veriler iaretlenir ve konsolidasyon erisi oluturulur. Bu erinin ilgili normal gerilim aralklarndaki eimlerinden skma indisi (Cc) ve kabarma indisi (Cs) deerleri tayin edilir. (kPa)-1 (/H)= /(1+e)

63

ekil 8: Dey deformasyon-logaritma zaman grafii

ekil 9: e log p grafii

64

1.2.4.ime Yzdesi ve ime Basnc Deneyi (ASTM, BS Standartlar) Deneyin Yapl

rselenmi veya rselenmemi zemin numuneleri Deneyler in Numune Alma ve Hazrlama Talimat (08.TA.02) na gre ime deneyleri kalbna yerletirilir. Sktrma ileminden sonra, kalbn iindeki numunenin ykseklii llr. Kalp + Numune ktlesi tartlp kaydedilir. Numune ykseklii mikrometre ile llr ve kaydedilir (Ho). Numunenin altna kuru filtre kd (istee bal) ve havada kurumu poroz ta konularak hcreye yerletirilir. Numune, hcresiyle birlikte ime deney aletinin ringine balanr. Deneye hemen balanmayacaksa, numuneden, buharlamay nlemek iin zeri rtlmelidir. Numunenin zerinde en az 0,01 kg/cm2 lik basn deeri olmaldr (genelde poroz ta ve numune zerindeki arlklar bu deeri salarlar). ime yzdesi Mikrometre sfrlanr ve numunenin zerini rtecek kadar damtk su eklenir. ime/oturma deerleri 0,1, 0,3, 0,5, 1, 2, 5, 10, 30, 60, 120, 240, 480, 1440 dakikalarda okunarak kaydedilir. Bir gn sonunda ime devam ediyorsa deneye, numunedeki ime/oturma miktar durana kadar devam edilir. En son okunan deer, ime/oturma deeri H dr. ime yzdesi aadaki formlden hesap edilir: H /Ho * 100 Deney sonunda numune aletten karlr ve ya numune + kalp arl tartlr. Numune (105 5) Clik etvde 24 saat kurutulur. Etvden karlan numune + kalp uygun ortamda soutularak tartlr. Deneyden elde edilen btn deerler ime Deneyleri Formuna yazlr. stenirse sonular, zaman logaritmik olarak yatay eksene, deformasyonlar ise milimetrik olarak dey eksene izilir. ime Basnc Mikrometre sfrlanr ve numunenin zerini rtecek kadar damtk su eklenir. Numune ime gsterdiinde, bu imeyi engelleyecek miktarda ktle aletin kefesine konur

65

Bir gn sonunda numunedeki ime devam ediyorsa, numunede ime miktar durana kadar deneye devam edilir. ime durduunda, numune kefesindeki ktlelerin P, kol oran ile arpldktan sonra, numune kesit alanna blnmesiyle ime basnc elde edilir. Deney sonunda numune aletten karlr ve ya numune + kalp arl tartlr. Numune (105 + 5) Cluk etvde 24 saat kurutulur. Etvden karlan numune + kalp uygun ortamda soutularak tartlr. Deneyden elde edilen btn deerler ime Deneyleri Formuna yazlr. stenirse sonular, zaman logaritmik olarak yatay eksene, deformasyonlar ise milimetrik olarak dey eksene izilir. 1.2.5. Eksenli Basn Dayanm Deneyi (ASTM Standartlar)

eksenli basn deneyi, zeminlerin kayma direncini tayin etmekte en ok kullanlan laboratuvar deneyidir. Bu deney dzeni ile zeminin arazi koullarnda sahip olaca kayma mukavemetini geree en yakn olarak belirlemek mmkn olmaktadr. Ayrca inaat sras ve sonu stabilite analizlerinde de bu deneyden yararlanlmaktadr. Zeminlerin effektif skma dayanmlarnn belirlenebildii bu deney yntemi; sabit hcre basnc (hidrostatik basn) altnda, izotropik konsolidasyon ve artan eksenel deformasyon koullarnn salanarak rnein sktrlarak makaslanmas ilemlerini kapsar. eksenli ktrma deney dzenei ile zeminin arazi koullarnda sahip olaca kayma mukavemetini geree en yakn olarak belirlemek mmkn olmaktadr. Deney drenajl veya drenajsz, konsolidasyonlu veya konsolidasyonsuz olarak srdrlebilmektedir. Bu duruma gre eit deney yaplabilmektedir: 1. Konsolidasyonsuz drenajsz (UU) 2. Konsolidasyonlu drenajl (CD) 3. Konsolidasyonlu drenajsz (CU) Deneyin Yapl Deney trne gre aamada gerekletirilir: 1. Doyurma 2. Konsolidasyon 3. Sktrma Deney iin kullanlacak olan rnek rselenmemi kohezyonlu, kohezyonsuz veya yeniden doldurulmu olabilir. 38-100mm arasnda deien apta, silindirik ve ap-boy oran iki olacak olan rnekler test edilebilmektedir.

66

Numunenin evresine geirilen lastik bir klf (membran) ile hcreyi dolduran saf suyla temas nlenmekte ve numunenin iine ve dna ayr ayr basn uygulanabilmektedir. Bu ekilde hazrlanan numune eksenli deney hcresine yerletirilir ve hcre havas alnm saf su ile doldurulduktan sonra deney iin hazr hale getirilir.

Eer konsolidasyonsuz drenajsz test yaplacaksa doyurma ve konsolidasyon aamalarna gerek duyulmaz sadece sktrma aamas uygulanr. Dier iki tr deney iin (CD ve CU) rnek geri basn uygulanarak %97 mertebesinde doyurulur ve numunenin temsil ettii zeminin arazi koullarna uygun krlaca hcre basnc(3) ayarlanr. Bu gerilim artndan dolay oluacak olan boluk suyu fazlas deeri numune konsolide edilerek giderilir.

Eksenel basn yani sktrma aamasnda numunenin drenajna msaade edilip edilmeme durumuna gre uygun deformasyon hz ayarlanr. Drenajl deneylerde drenaja izin verecek lde yava hz seilmelidir. stenildii takdirde alt ve st balklarn her ikisinden de drenaj yaplabilir.

Sktrma aamas balatlr ve deformasyon lerin belirli aralklarnda yk halkas okumalar alnr. Deneye, eksenel gerilim maksimum oluncaya veya yenilme salanmamsa %20 deformasyon salanncaya kadar devam edilir. aamasnda ayn zamanda boluk suyu lm de yaplabilir. Sktrma

Mohr yenilme zarfnn oluturulabilmesi iin hcre basnc arttrlarak en az rnek zerinde deney tekrarlanmaldr.

Hesaplamalar Deviatorik gerilime (13) kar eksenel deformasyon grafii izilir. Deviatorik gerilme ifadesinin kullanlmasnn sebebi, eksenel gerilmenin daha nce her dorultuda uygulanan hcre basncna (3) ilave olarak uygulanmasdr. Yenilme anndaki maksimum deviatorik gerilim deerinden en byk asal gerilim (1) deeri belirlenir ve yanal gerilim (3) ile birlikte mohr dairesi izilir. Dier rnekler iin de ayn yntemle mohr daireleri oluturulur ve bu dairelere en uygun teet doru izilir. Bu mohr zarf dorusunun ordinat eksenini kestii nokta kohezyon ( c ), dorunun eimi ise isel srtnme asn () verir.

67


sel srtnme as =

Kohezyon =C

Mohr Dairesi

ekil 7: eksenli deney sonularnn Mohr daireleri olarak gsterilmesi Deneyin Amac ve nemi eksenli sktrma deney dzenei ile, zeminin arazi koullarnda sahip olaca kayma mukavemetini geree en yakn olarak belirlemek mmkn olmaktadr. 2.KAYA MEKAN DENEYLER (ISRM Standartlar,1981) 2.1.TANIMLAMA DENEYLER 2.1.1.Birim Hacim Ktle Deneyi Bu deney, kaya karot rneklerinin birim hacim ktlesinin tayini amacyla yaplr. Deneyin Yapl: -Silindirik deney rneinin ap(D) ve boyu(L), lm kumpas kullanlarak birbirine dik iki ayr ynde llr ve bu deerlerin ortalamas alnr. -Boy ve ap deerleri kullanlarak rnein hacmi hesaplanr. -rnek hassas terazide tartlarak arl (M) belirlenir. (Kuru birim hacim arlk tayin edilecek ise, rnek 105Cye ayarlanm frnda en az 12 saat kurutulduktan sonra tartlr). -Elde edilen veriler kullanlarak birim hacim arlk () deerleri aadaki eitliklerden hesaplanr: = M V (gr/cm3)

68

2.1.2.Grnr Gzeneklilik (Porozite) ve Boluk Oran Tayini Birim arlk, su emme ve grnr porozite deneyleri ayr ayr yaplabildii gibi, ayn rnek zerinde de, bu deneylerin yaplmas mmkndr. Bu deney, dzenli bir geometriye sahip kaya rneklerinin gzenekliliinin (porozitesinin) ve boluk orannn saptanmas amacyla yaplr. Deneyin yapl: Silindirik kaya rneinin boyu (L) ve ap (D) lm kumpas kullanlarak birbirine dik iki ayr ynde llr ve bu deerlerin ortalamas alnr. rnek, 105Cye ayarlanm frnda en az 12 saat kurutulur ve havadan nem almadan soumas iin 30 dakika desikatrde tutulduktan sonra tartlarak kuru arl belirlenir(Md). rnek, su dolu bir beherin iinde 48 saat bekletilir veya en az 1 saat sreyle 800 Padan dk bir vakum altnda suya doygun hale getirilir ve daha sonra kat havlu ile yzeyi kurulanp hassas terazide tartlarak doygun arl(Msat) belirlenir. (Bu aama, gzeklere giren suyun buharlamasna engel olmak iin mmkn olduunca hzl yaplmaldr). Grnr gzeneklilik (n) ve boluk oran (e) deerleri aada verilen ilikiler kullanlarak belirlenir. Boluk Hacmi; Vv = Msat- Md w Porozite; n = Vv x100 (%) V Boluk Oran; e= n (1-n) 2.1.3.zgl arlk: Kurutulmu tan boluklar hari olmak zere birim hacminin arldr. En az 2 kg arlndaki rnek ufak paralar halinde ekile krldktan sonra tamam 70 nolu elekten (0,210 mm) geecek ekilde tlr. rnek, 105oC de deimez arla gelinceye kadar, etvde en az 24 saat kurutulduktan sonra bir desikatr ierisinde soutulur. Piknometre ve kapa, etvde kurutulup soutulduktan sonra tartlr (P). Su ile doldurulmu piknometre kurulanp tartlr (A). 250 gr rnek kuru piknometre ierisine konulup kapa 69 (%)

kapatlarak tartlr (B). inde rnek, buluna piknometre hacmine kadar su ile doldurulup 10-15 dk kaynatlarak (hava kabarcklar kalmamas iin) en son, tamamyla su doldurularak kapa kapatlp oda scaklnda tartlr (C).

B-P (zgl arlk) D= (B-P) - (C-A) P: Piknometre arl (kapayla beraber) (gr) A: Piknometre + su arl (gr) B: Piknometre + rnek arl (gr) C: Piknometre + rnek arl + su arl (gr) Sonuta deney yaplan rnein ortalamas alnr. 2.1.4.Nokta Yk Dayanm ndeksi Bu deney kayalarn dayanmlarna gre snflandrlmasnda kullanlan nokta yk dayanm indeksinin saptanmas amacyla yaplr. Nokta yk dayanm indeksi tek eksenli skma ve ekilme dayanm gibi dier dayanm parametrelerinin dolayl olarak belirlenmesinde de kullanlr. Deney sonucu esas alnarak kayacn nokta yk dayanm indeksi ve ayrca dayanm anizotropi indeksi de hesaplanr. Deney numuneleri karot eklinde (apsal veya teetsel) kesilmi bloklar halinde veya dzgn olmayan paralar eklinde olabilir. Numune nokta ykleme deney aygtna yerletirilir ve ykleme ekli kaydedilir. Numune zerindeki yk devaml ykseltilip numunenin 1 dakika ierisinde krlmas salanr ve krlma anndaki yk aletin gstergesinden okunarak kaydedilir. Bulunan bu deer aadaki eitlikte yerine konularak dzeltilmi nokta ykleme dayanm Is belirlenir. Is = P/(De2) (MPa) Burada De edeer karot apdr ve apsal deneyler iin De2= D2dir. 50 mm den farkl apta karot kullanlmsa byklk ve ap dzeltme katsays(F) bulunur ve Is deeri ile arplarak numune byklne gre dzeltilmi nokta ykleme dayanm indeksi Is50 belirlenmi olur. F= (De/50)0.45 Is50 = FxIs 70 (gr/cm3)

Deneyin Amac ve nemi Belirlenen Is50 deerinden ampirik yntemle kayacn tek eksenli skma dayanm deeri bulunabilir. Kayacn dayanm anizotropisi indeksi aadaki eitlik yardmyla bulunabilir. Ia(50)=Is50 (Zayflk dzlemine dik ynde) Is50 (Zayflk dzlemine paralel ynde) = 1 ise izotrop > 1 ise anizotrop 2.1.5.Los Angeles Anma Kayb Deneyi
Deney, malzemenin darbeli anmaya kar direncinin tayini iin yaplr. Deneyin Yapl: Tamburun i ap 71 cm boyu 51 cmdir. erisinde 4,76 cm apl 390-445 gr arlkta elik bileimli kreler mevcuttur (12 adet).Yeterli arlktaki rnek, ekile krlarak aada listede belirtilen eleklerden geirilerek toplam 5 kg rnek hazrlanr. Elek No 38,100-25,400 mm 25,400-19,100 mm 19,100- 12,700 mm 12,700- 9,520 mm 1250 gr 1250 gr 1250 gr 1250 gr

Los Angeles anma aleti ierisinde elik krelerle birlikte 5 kglk rnek (elekten geirilmi) nce 100 devirde altrlr ve sonra aletten karlarak 12 nolu (1,680 mm) elekten elenerek, 12 nolu elek zerinde kalan ksm tartlr (B). Daha sonra elek zerinde kalan ve elekten geen ksm yine ayn alette 400 devir daha yaptrlr. Sonuta toplam 500 devirde aletten karlan rnek, 12 nolu (1,680 mm) elekten elenir. Elek zerinde kalan ksm tartlr (C). A-B 100 devir sonunda kayp : A A-C 500 devir sonunda kayp : A A : rnek arl (gr) x 100 (%) x 100 (%)

71

B : 100 devir sonunda 12 nolu(1,680 mm) elek zerinde kalan ksmn arl (gr) C : 500 devir sonunda 12 nolu (1,680 mm) elek zerinde kalan ksmn arl (gr)

Deneyin Amac ve nemi Bu deney ile kayalarn gnlenme ve yzeysel anma etkisi sonucu ortaya kabilecek durumlar simle edilmektedir. kan sonuca gre kayacn % olarak ne kadarnn anma etkileri sonucu kaybolduu ortaya kmaktadr. 2.1.6.Suda Dalmaya Kar Durayllk ndeksi (Slake Durability) Bu deneyin amac kaya rneinin standart iki devir kurumaya ve slanmaya maruz kald zaman paralanmaya ve zayflamaya kar gsterdii direnci belirlemektir. Deneyin Yapl: Her biri 40 60 gr gelen toplam 450-550 gr kadar yaklak 10 adet kaya paras seilir. Mekanik paralanmaya neden olmamas iin seilen paralar kresele yakn ekilde olmaldr. rnek deney ncesi temiz bir tanbura yerletirilir, frnda 12 saat kadar kurutulur. Kuruma sonunda tanbur rnekle birlikte tartlr ve kaydedilir(A). rnek souduktan sonra deneye balanr. Tanbur suda dalmaya kar durayllk test aletinin effaf haznesine yerletirilir ve su ile doldurulur . Tanburlar dakikada 20 devir yapacak ekilde 10dk sre ile dndrlr. 10 dk sonunda tanbur hazneden alnarak kapa ve iinde kalan rnekle birlikte en az 12 saat kurutulur. Kuruma sonunda tanbur ve rnek birlikte tartlarak kaydedilir (B) . Yukardaki ilemler tekrarlanr ve tanburla rnek tartlarak tekrar kaydedilir(C). Hesaplamalar: Her evrim iin suda dalmaya kar durayllk indeksi (Id1ve Id2) belirlenir: Id1= (B-D) / (A-D) D: Tamburun arl (gr) Deneyin Amac ve nemi Suda dalmaya kar dayankllk kayacn bu adan snflandrlmasnda kullanlan indeks bir deneydir. Ayrca dk Id deerleri veren eyl gibi yumuak kayalarda Atterberg limitleri tayin edilmeli ve hidrometre kullanlarak tane boyu dalmlar belirlenmelidir. zellikle kil ieren kayalarda olduu gibi daha ayrntl tanmlanmas gereken kaya trlerinin ekil de verilen suda dalmaya kar dayankllk indeksiplastisite indeksi snflamasna gre snflandrlmas gerekir (Ulusay, 2001). Id2= (C-D) / (A-D)

72

60 50 Plastisite indeksi, PI (%)

yksek orta dk

40 30 20 10 0 0 10 20 30 40
dk

50

60

70
orta

80

90
orta derecede yksek

100
yksek ok ykse

ok dk

2. evrim suda dalmaya kar durayllk indeksi, Id2 (%)

ekil 13: Suda dalmaya kar dayankllk indeksi-plastisite indeksi snflamas (Gamble 1971; Ulusay ve di., 2001den) 2.1.7.Laboratuarda Schmidt Sertliinin Tayini Bu deney Schmidt ekici kullanlarak kayalarn sertliinin ve dolayl olarak tek eksenli skma dayanmlarnn saptanmas amacyla yaplr. Deneyin Yapl eki en az NX apndaki karot rnekleri veya bir kenar en az 6cm olan blok rneklerde kullanlmaldr. Karot veya bloun yzeyleri dzgn olmal ve herhangi bir atlak iermemelidir. Deney rnei V kanal iine uzunlamasna yerletirilir. ekicin ucu deney yzeyine dik konumda yavaa bastrlarak yayn tepme sesinin geldii anda ekicin sabitleme tuuna baslarak deer kaydedilir. Yukardaki ilem deney rnei zerinde en az 20 farkl noktada tekrarlanarak okunan darbe saylar, ekicin pozisyonu kaydedilir. Kaydedilenler arasnda en dk deerleri veren darbe saylarnn %50si iptal edilerek geriye kalan deerlerin ortalamas Schmidt sertlii olarak alnr. Eer kalibrasyon yapma olana varsa belirlenen sertlik deeri aada verilen dzeltme faktr ile arplr.

73

Dzeltme Faktr = rsn standart deeri Kalibrasyon rs zerinde alnan 10 okumann ortalamas - Deney rneinin dolayl yoldan tek eksenli skma dayanm () da saptanmak isteniyorsa, rnein birim arlk ve Schmidt sertlii deerleri (darbe says) deerleri esas alnarak ekil deki grafikten deerleri belirlenir. Deneyin Amac ve nemi Kayacn tek eksenli skma dayanmn bir grafik yardmyla dolayl olarak tayin etmekte kullanlr. Bunun yan sra przl sreksizlik yzeylerinin makaslama dayanm parametrelerini Barton eitlii olarak bilinen ampirik yntemle bulunmasnda kullanlr.

74

ekil 14: Schmidt sertliinden tek eksenli skma dayanm tayini

75

2.2.MHENDSLK DENEYLER 2.2.1.Tek Eksenli Basn Dayanm Deneyi Bu deney, dzenli bir ekle (silindirik veya kp) sahip salam kaya rneklerinin tek eksenli skma dayanmnn belirlenmesi amacyla yaplr. Deneyin Yapl: Deneyde boy/ap oran 2.5-3 arasnda olacak ekilde hazrlanm, alt ve st yzeyleri birbirine paralel, yan yzeyleri przsz-dz ve herhangi bir krk ve atlak iermeyen karot rnekleri kullanlmaldr. Kabul edilebilir rnek boyutlar aadaki izelgede verilmitir. Karot tipi (ap, mm) AX (30.0) BQ (36.5) BX (42.0) NQ (47.6) NX (54.7) En ksa boy (mm) 60.0 73.0 84.0 95.0 109.4 En uzun boy (mm) 75.0 91.3 105.0 119.0 136.8

rnein ap ve boyu kumpasla llr, ve kesit alan hesaplanr. rnek presin ortasna merkezlenerek yerletirilir, presin tavanna monte edilmi kresel balk yoksa elik kresel yzeyli balklar rnein zerine konur.

Ykleme nitesi ykseltilerek rnein zerindeki silindirlerle presin arasndaki boluk alnr. rnek 5 ila 10 dakika arasnda yenilecek ekilde ykleme hz seilir ve alette ayarlanarak deney sresince sabit kalmas salanr(Ykleme hz genel olarak 0.5-1.0 Mpa/sn arasnda seilir).

Ykleme ilemi balatlr, yk gstergesi takip edilerek seilen hza uygun ykleme yaplr. rnek yenildii anda yenilme yk gstergeden okunur. Alet kapatlarak deney sonlandrlr.

Deneyin Amac ve nemi Baz snflamalar kullanlarak (Deere ve Miller snflamas gibi) kayacn yksek orta dk dayanml gibi snflandrlmasnda kullanlr. Ayrca Elastisite Modln de ieren Birletirilmi Mhendislik Snflamasna gre de snflandrlabilir. 76

Tnelcilik uygulamalarnda tasarma ynelik nemli bir veri olan kaya ktle snflamalarnda (RMR, Q v.s.) kayacn arazideki zellikleriyle sreksizlik, su durumu gibi) birlikte kullanlr. Temellerle ilgili uygulamalarda sreksizlik zelliiyle birlikte deerlendirilerek uygulanan bir parametredir. Hesaplamalar: Tek eksenli basn dayanm c = P/A eitliinden hesaplanr. P: Uygulanan yk (kg, N) A: rnek alan (cm2, m2) 2.2.2.Elastisite Modl (Young Modl) ve Poisson Orannn Tayini Bu deney silindirik ekilli salam kaya karot rneklerinin tek eksenli ykleme koulunda elastisite modln ve poisson orann saptamak amacyla yaplr. Deneyler sonucu elde edilen elastisite modl ve poisson oran deerleri gerek kaya snflamasnda gerekse mhendislik dizayn aamasnda kullanlr. Deneyin Yapl: Boy/ap oran 2.5-3 arasnda olacak ekilde yan ve st yzeyleri przsz olarak hazrlanm karot rnei kullanlr. Birim deformasyon lmek iin rnein yanal yzeyinin orta noktasna biri yatay dieri de dey konumda olacak ekilde deformasyon lerler (strain gauge) yaptrlr. Deney rnei prese yerletirildikten sonra birim deformasyon lerlerinin ular balant kablolar araclyla birim deformasyon gstergesinin iki ayr kanalna balanr ve sfrlanr. Ykleme yaplmadan nce ilk deerler okunur. rnein 5 ila 10 dakika arasnda yenilmesini salayacak bir ykleme hz seilerek preste ayarlanr. Seilen sabit ykleme altnda belirli yk dzeylerinde dey ve yatay birim deformasyonlar deformasyon lerlerin bal olduu kanallardan, pres zerindeki gstergeden de bu deerlere karlk gelen eksenel yk (dey yk) okumalar alnr.

77

Uygulanan dey yk deerlerinden eksenel gerilim deerleri hesaplanr ve bunlara karlk gelen eksenel ve yanal birim deformasyon deerleriyle birlikte grafiklere ilenir. lenen nokta birletirilerek v- v ve h- h erileri izilir.

Elde edilen gerilim birim deformasyon erisinden ayr elastisite modl deeri hesaplanabilir. o tan modl (t): Tek eksenli skma dayanmnn %50si gibi sabit bir deer iin v- v erisinin eimi o ortalama modl (av): v- v erisinin dorusal blmnn eimi, o sekant modl (s): v- v erisinin O noktas ile tek eksenli skma dayanmnn yarsna eit bir v deeri arasndaki doru parasnn eimi.

Poisson oran ise; = -(h/v) eitliinden elde edilir.

ekil 10: Deney srasnda gelien apsal ve eksenel deformasyonlar

78

ekil 11: Eksenel birim deformasyon-dey gerilim erisi ve bu eriden deiik elastisite modl deerlerinin hesaplanmas (a) teet (b) ortalama (c) kiri modlleri (ISRM, 1981) 2.2.3.Brazilian Deney Yntemiyle Kayalarn ekme Dayanmnn Saptanmas (Dolayl Yntem) Bu deney zel olarak hazrlanm disk eklindeki kaya rneklerinin ekilme dayanmnn dolayl olarak saptanmas amacyla yaplr. Deneyin Yapl: Kalnlk/ap oran 0.5-1 arasnda olacak ekilde salam ve atlaksz karot rneinden disk eklindeki deney rnei hazrlanr. Yan yzeyleri ykleme enelerinin arasnda olacak ekilde rnek ykleme balnn altna konan enelerin arasna yerletirilir. Yenilme 30 saniye de gerekleecek ekilde rnek sabit bir hzla srekli yklenir ve rnein yenildii andaki yk (P) gstergeden okunur.

79

rnein ekilme dayanm: t=[(0.636P)/Dt] eitliinden hesaplanr. D=rnein ap (m) t=rnein kalnl (m) P=Yenilme yk (kN) 2.2.4. Eksenli Basn Dayanm Deneyi Bu deney eksenli skmaya maruz kalan silindirik kaya rneklerinin dayanmnn saptanmas amacyla yaplr. Deney sonular kullanlarak kayacn yenilme zarf izilir ve bu zarftan salam kayacn isel srtnme as ve kohezyon parametreleri belirlenir. Deneyin yapl: Boy/ap oran 2.5-3 olacak ekilde hazrlanm test rnei eksenli hcre iine yerletirilir. rnein alt ve stne kresel balklar konur, hcredeki hava yanal basn sisteminden ya baslarak alndktan sonra hava alma vanas karlr. Eksenel yk ve yanal basncn uygulanmas ayn anda boaltlmaldr. nceden belirlenmi yanal basn deerine ulaana kadar her ikisi birden eit olarak artrlr. stenen yanal basnca ulatktan sonra yanal basn sabit tutulur, eksenel yklemeye kaya rnei yenilinceye kadar devam edilir. Ykleme hz kaya 5-15 dakika arasnda yenilecek ekilde ayarlanmaldr. Yenilme anndaki eksenel yk ve yanal basn deeri kaydedilir. Yukarda belirtilen ilemler yenilme zarfnn izilebilmesi iin en az 3 rnek zerinde ykselen yanal basn deerleri seilerek tekrarlanmaldr. 3 rnek iin 13 deerleri kullanlarak mohr daireleri izilir ve bu dairelere teet olan yenilme zarfndan salam kayacn makaslama dayanm parametreleri (kohezyon ve isel srtnme as) belirlenir. Eksenel gerilim: 1 = P/A eitliinden hesaplanr. P: Uygulanan yk (kg, N) A: rnek alan (cm2, m2)

80

ekil 12: eksenli test iin Mohr daireleri 2.2.5.Dorudan Makaslama Deneyi Bu deney kayalardaki sreksizlik yzeylerinin doruk ve artk makaslama dayanm parametrelerini saptanmas amacyla yaplr. Deney sonular rnein; ev durayllnda, temel tasarmnda ve yeralt aklklarnda sreksizliklerin kesimesi ile ortaya kan kaya bloklarnn veya kamalarnn durayllk analizinde kullanlr. Deneyin Yapl ki kalp halinde hazrlanan deney rnei makaslama aletine yerletirilir. Normal yk seildikten ve gerekli dzenlemeler yapldktan sonra deney dzenei balangcndaki ibreler okuma iin hazr hale getirilir. Makaslama kuvveti salayan pompa kullanlarak rnek sreksizlik zerinde kaydrlr. Doruk makaslama dayanmna ulamadan en az 10 okuma alnr, makaslamayer deitirme hz 10 dklk periyot iinde 0.1 mm/dk.dan az olmaldr. Doruk makaslama dayanm deerine ulaldktan sonra kuvvet-yer deitirme erisinin izilebilmesi iin 0.5 mmden 5 mmye kadar artan makaslama yerdeitirmelerinin okumalar alnr. Birbirini izleyen makaslama kuvveti deerleri arasnda %5ten fazla fark olmad takdirde artk makaslama dayanmna ulald kabul edilerek deney tamamlanr. llen makaslama yk deerleri rnein makaslama yzey alanna blnerek makaslama gerilimleri hesaplanr ve bu deerler yanal hareket miktarlarna kar 81

milimetrik kat zerine ilenerek makaslama gerilimi- makaslama yer deitirmesi grafii izilir. Ayn sreksizlik yzeyi zerinden hazrlanm en az rnek zerinde ayr ayr deney yaplr. Bu deneylerden elde edilen p (doruk) ve r (artk) deerleri -n grafiine ilenerek yenilme zarf izilir ve yenilme zarfndan sreksizliin makaslama dayanm parametreleri bulunur.

82

KAYNAKLAR Akgz, ., 2000. Doal Yap Gereleri almalarnda Laboratuardan stenecek Deneyler, Yerbilimcilerin Jeoteknik Semineri Ders Notlar, Ankara, 135 s. ASTM (American Society for Testing Materials), 1994. Annual Book of ASTM Standards Construction: Soil and Rock . ASTM Publication, V.04.08,978pp. DS Teknik Aratrma ve Kalite Kontrol Dairesi Bakanl Deney Fyleri, 2005. ISRM (International Society for Rock Mechanics), 1981. Rock Caracterization, Testing and Monitoring: ISRM suggested Methods. E.T. Brown (ed.), 211pp. Jumikis, R.A.I., 1964. Mechanics of Soils. University Series in Civil Engineering and Applied Mechanics, D.Van Nostrand Company, Inc. Priceton, New Jersey. 483pp. zaydn, K., 1989. Zemin Mekanii. Yldz niversitesi naat Mhendislii Blm, stanbul, 395 s. TSE (TS 1900), 1987, Zemin Mekanii Laboratuvar Deneyleri.Ankara, 151s. Ulusay,R., Gkeolu, C., Binal, A., 2001.Kaya Mekanii Laboratuvar Deneyleri. TMMOB Jeoloji Mhendisleri Odas Yaynlar:58, Ankara, 161s.

83

SIVILAMA VE DEERLENDRME YNTEMLER

Aye KANIBR Devlet Su leri Genel Mdrl Jeoteknik Hizmetler ve Yeraltsular Dairesi Bakanl 1.1. SIVILAMA OLGUSU lk kez Mogami and Kubo (1953; Kramer,1996dan) tarafndan ortaya atlan svlama kavram, genel anlamda suya doygun kohezyonsuz zeminlerin, dinamik etkilerden (rnein, deprem oku) kaynaklanan tekrarl gerilimler altnda gzenek suyu basncnn aniden artmas sonucu makaslama dayanmlarn yitirmelerini tanmlamak iin kullanlagelmitir. Daha yaygn kullanlan bir tanmlamaya gre svlama; suya doygun, kohezyonsuz zeminlerin, zellikle kum ve kumlu siltlerin ani bir dinamik kuvvet uyguland zaman tekrarl gerilimler altnda gzenek suyu basncnn aniden artarak zemin taneleri arasndaki etkin (efektif) gerilimin azalmasna, hatta yitimine neden olmas sonucu makaslama dayanmlarn kaybederek bir sv gibi davranmasdr (Youd, 1984). Gevek, suya doygun zeminler makaslama gerilimlerine maruz kaldklarnda, gevek istiflenmi zemin tanecikleri arasndaki yap bozularak, tanecikler daha sk bir duruma gelmeye alrlar. Eer gzeneklerdeki suyun drene olmas engellenirse gzenek suyu basnc aniden artar (ekil 1). Bu art, zemin yapsndaki gerilimlerin gzenek suyuna da aktarlmasna neden olur. Gzenek suyu basnc, birok zemin tanesinin birbiriyle olan temaslarn yitirmelerine neden olacak kadar yksek bir deere ulaabilir ve etkin gerilim, dolaysyla zeminin makaslama dayanm aniden azalr. Eer zeminin makaslama dayanm, statik makaslama gerilimlerinden daha dk bir deere ularsa, zemin byk deformasyonlara maruz kalabilir ve bu durumda zemin svlar (Martin et al., 1975; Seed and Idriss, 1982den). 1.2. SIVILAMA LTLER Svlama her zeminde ve her koulda meydana gelen bir davran biimi olmayp, belirli jeolojik ortamlarda ve hidrojeolojik koullar altnda gerekleir. Svlama byk depremlerde gl yer hareketlerine maruz kalan s, gevek, doygun ve genellikle kohezyonsuz zemin kellerinde gzlenir. Bunlarn yan sra, bir zeminin svlamaya kar duyarlln belirleyen balca ltler; jeolojik ltler, gerilim koullar ile zemin bileimi ve skl olmak zere grupta toplanabilir (Youd, 1984).

84

Jeolojik ltler: kelme ortam, hidrojeolojik koullar, zemin kelinin ya, yaps, tanelerin imentolanmas gibi bir kelin jeolojik oluumuyla ilikili btn zellikler zeminin svlamaya kar duyarllnn deerlendirilmesinde dikkate alnan faktrlerdir (Seed, 1979). Gen keller, yal kellere oranla svlamaya daha yatkndr (izelge 1). Zemin tanelerinin homojen bir ekilde boyland ve gevek bir konumda keldii ortamlarda svlamaya kar olduka duyarl zeminler gzlenir. Svlamaya kar en duyarl keller, Holosen yal delta, akarsu, takn ovas, taraa ve ky ortamlarnda oluan kellerdir. Pleyistosen yal kellerin de, Holosen yal keller kadar sk olmasa da, ender olarak svlat grlmtr (Youd,1984). nce taneli malzeme kullanlarak iyi sktrlmadan ina edilen gevek dolgular ve suyla birlikte atk barajlarna aktlp biriktirilen ok ince maden atklar da svlamaya kar olduka duyarl malzemelerdir.

85

Svlama, yalnzca suya doygun zeminlerde meydana gelir. Svlama, yeraltsuyu tablasnn yzeyden itibaren en fazla 10 m derinlikte bulunduu ortamlarda yaygn bir ekilde meydana gelebilmektedir. Bununla birlikte, yeraltsuyu seviyesinin 20 m ve daha derin olduu yerlerde ise svlamann ender olarak meydana geldii belirtilmektedir (Youd, 1984). izelge 1. Kuvvetli bir yer sarsnts srasnda kellerin svlamaya kar duyarllklar (Youd and Perkins, 1978).
kellerdeki kel tr kohezyonsuz sedimanlarn genel dalm (a) Karasal keller Akarsu yata Takn ovas Alvyon yelpazesi ve dzlkleri Denizsel taraalar ve dzlkler Delta ve yelpaze Glsel ve playa Kolvyum Moloz Kumul Ls Buzul birikintisi Tf Tefra Artk (rezidel) zeminler Delta Hali Plaj: Lagn Ky n Sktrlmam dolgu Sktrlm dolgu Yksek delta enerjili Dk delta enerjili Yerel olarak deiken Yerel olarak deiken Yaygn Yaygn Yaygn Deiken Deiken Yaygn Yaygn Deiken Deiken Nadiren Yaygn Ender (b) Ky Zonu Yaygn Yerel olarak deiken Yaygn Yaygn Yerel olarak deiken Yerel olarak deiken (c) Yapay Deiken Deiken Y D Y Y O Y Y Y Y O D O O O D D D D D D D D D D D D Y Y O Y Y Y D Y Y D D Y D Y O D D O O O D O Y D D Y D D D D D D D D D D Y D D ? D D D D D D D D D D D D D ? D Doygun olduklarnda kohezyonsuz sedimanlarn svlamaya duyarl olabilme derecesi (kelin yana bal olarak) <500 yl Holosen Pleyistosen Pleyistosen ncesi

Y: ok Yksek; Y: Yksek; O: Orta; D: Dk; D: ok Dk 86

Gerilim koullar: Zeminlerin jeolojik yk altnda kaldklar sre de svlama duyarllna etki eden faktrlerden birisidir. Bu srecin etkisinin aratrlmas iin; benzer ekilde hazrlanp, 0.24 saatten 95 gne kadar deien zaman dilimleri iin belirli bir gerilim altnda braklan zemin rnekleri zerinde gerekletirilen svlama deneyleri sonucunda svlamaya neden olabilecek tekrarl gerilim oranlar arasnda %25e varan farklar bulunmutur (ekil 2). Daha uzun zaman dilimleri iin araziden alnan rselenmemi zemin rneklerinin davran ile ayn zellikteki kum kullanlarak laboratuvarda hazrlanan rneklerin svlamaya kar davranlarnn karlatrlmas sonucunda, byle bir durumda svlamaya kar makaslama dayanmlarnn %75 orannda artabildii gzlenmitir. Uzun sreli gerilim koullarnn etkisinde kalm bir zeminde taneler arasnda bir oturma ve imentolanma oluabilmekte ve bylece zemin svlamaya kar daha az duyarl hale gelebilmektedir (Seed, 1976).

Zeminin bileimi ve skl: Yllardr zemin svlamasnn sadece kumlara zg bir davran olduu, daha ince taneli zeminlerin ar gzenek suyu basnc retemeyecei, daha iri taneli zeminlerin ise oluan ar gzenek suyu basncn yeterli sre tutamayacak lde geirimli olduu dnlmekteydi. Bununla birlikte, akllarda ve plastik olmayan siltlerde de svlama davranna rastlanlm olup, %30-%50 aras ve daha fazla oranda
87

akl ieren kum kelleri svlaabilmekte, ancak bu tr iri kellerin svlama davran kumlarda gzlenen svlama davranndan baz farkllklar gstermektedir (Youd et al., 1985). rnein, 9.2 byklndeki 1964 Alaska depreminde svlaan akl zeminler, ok sayda kprnn ar hasar grmesine yol amtr (Meier, 1993; Obermeier,1996dan). Plastik olmayan, iri taneli siltler de svlamaya kar duyarldr. Aada belirtilen zelliklere sahip plastik ince taneli zeminler iin svlama potansiyelinin yksek olaca kabul edilebilir (Seed et al., 1983); nce tane (0.005 mmden kk) Likit limit (LL) Su ierii (w) < %15 < 0.35 > 0.9LL

Yukardaki ltler in lt olarak anlmakta olup, bu lt salayan zeminler iin daha ayrntl ve laboratuvarda dinamik eksenli deneyleri de kapsayan almalarn yaplmas nerilmektedir (Seed et al., 1983). izelge 2de ise, Andrews and Martin (2000) tarafndan siltli ve killi kumlar iin nerilen ve kil ierii ile likit limit deerine gre svlama potansiyelinin deerlendirilmesini esas alan dier bir lt verilmitir. izelge 2. Siltli ve killi kumlarn svlama potansiyelinin deerlendirilmesi (Andrews and Martin, 2000).
LL** < 32 Kil ierii* < %10 Kil ierii > %10 Daha Olas svlama Daha ayrntl alma gereklidir (Zemin, maden atklar gibi, kil boyutunda plastik Svlama olmaz olmayan taneleri ierebilir) LL > 32 ayrntl alma gereklidir (Zemin, mika gibi kil boyutunda olmayan plastik taneleri ierebilir)

* Kil, 0.002 mmden ince tane olarak tanmlanr **Likit limit Casagrande aleti ile belirlenir

Tane boyu dalm asndan potansiyel svlama eilimine sahip olan zeminler ile en kolay svlaan zeminler iin svlamann alt ve st snrlarn gsteren tane boyu dalm erileri ekil 3de verilmitir.
88

Zeminin derecelenmesi ve zemini oluturan tanelerin ekli de svlama duyarllnda etkili faktrlerdir. yi derecelenmi zeminler, kt derecelenmi zeminlerden daha dk svlama duyarllna sahiptirler. Yuvarlak tanelerden oluan zeminler, keli taneleri ieren zeminlere oranla svlamaya kar daha duyarldr (Poulos et al., 1985). Genellikle yuvarlak taneler, gevek doygun zeminlerin keltildii flvyal ve alvyal ortamlarda gzlenirler (Kramer, 1996).

89

Greceli younluk (rlatif younluk, Dr), taneli zeminlerin svlama davrannda etkili olan ltlerden bir dieridir. Hem oturma, hem de gzenek suyu basnc sarsnt srasnda balangtaki greceli younluun artyla nemli miktarda azalr. Gevek kumlar sarsnt ile sklaabilir. Bu skma, depremde btn yaplar zerinde ciddi sorunlara yol aabilecek oturmalara neden olur. Greceli younluu % 47nin altnda olan zeminler, daha gevek bir konumda bulunacaklar iin svlamaya daha yatkndrlar (Seed, 1976). 1.3. SIVILAMANIN ETKILERI Svlama sonucunda meydana gelen hasarn boyutu ve nemi, zeminin azalan makaslama dayanmnn ve zemin tarafndan karlanan statik makaslama yklerinin byklne baldr (Ishihara et al., 1991). Svlama; binalar, barajlar, kprleri, gml borular ve dier yaplar etkileyebilir. Bu davran biimi; zeminin tama gcn yitirmesine ve zerinde bulunan yaplarn yana yatmasna, devrilmesine, ya da belirli lde zeminin iine girmesine (batmasna) yol aabilir. Ayrca atk su, ime suyu, doal gaz boru hatlar ve iletiim kablolar gibi alt yap sistemlerinin de hasar grmesine neden olabilir. Committee on Earthquake Engineering (1985) tarafndan genellikle depremlerde svlama sonucunda meydana gelen ve aada verilen 8 yenilme tr tanmlanmtr: (a) Kum kaynamas (b) Akma yenilmesi (c) Yanal yaylma (d) Zemin salnm (e) Zeminin tama kapasitesinin yitimi (f) Boru, tank gibi gml yaplarn ykselmesi (g) Zemin oturmalar (h) stinat duvarlarnn hasara uramas Svlama, genellikle yzeyde kum kaynamalar eklinde kendisini gsterir. Deprem srasnda ve sonrasnda sismik kuvvetlerin etkisiyle oluan ar gzenek suyu basnc suyun yukar doru ak ile azalr. Eer, hidrolik eim kritik bir deere ularsa, efektif gerilim sfr olur (=0). Bu durumda suyun hz zemin tanelerini yzeye tamaya yetecek kadar byk olabilir ve kum tanecikleri zemindeki doal kanallardan tanarak yzeye
90

ulamak suretiyle kum kaynamalarn oluturur. Kum volkanlar veya kum konileri, kum kaynamalarnn en yaygn grlen trdr. Kum konileri 10-30 cm yksekliinde, 15-60 cm apnda ve birka 10 cm derinliinde olabilir (ekil 4).

Akma yenilmesi, drenajsz koullarda, genellikle 30den fazla toporafik eime sahip suya doygun, gevek kum veya siltlerde geliir. (ekil 5; Kanbir,2000). Akma yenilmeleri srasnda genellikle ok byk zemin ktleleri ksa bir sre iinde ve saatte onlarca kilometreye varan hzlarla hareket ederler. Akma hareketleri kylardaki yaplarn, limanlarn ve dier tesislerin hareket eden zeminle birlikte suyun derinliklerine srklenmesine yol amaktadr (Youd, 1984).

91

Yanal yaylma, svlaan bir zemin tabakasnn zerinde bulunan zeminlerin byk bloklara ayrlarak, bu bloklarn yatay ynde yer deitirmesidir. Yanal yaylmalar genellikle, 0.3-3o arasnda deien ok dk eimlere sahip yamalar boyunca veya nehir yata, gl veya deniz kys gibi harekete engel olmayacak serbest yzeylere doru geliirler (ekil 6). Yanal yaylma srasnda meydana gelen yerdeitirmeler genelde birka metredir. Ancak, zellikle eimin uygun ve sarsnt sresinin de uzun olduu durumlarda bu yerdeitirme miktar, 1964 Niigata Japonya depreminde olduu gibi, 5-10 metreye kadar kabilir. (Youd, 1984).

ekil 6. Yanal yaylmann mekanizmas (Kanbir, 2000). Toporafyann dz, ya da eimin ok az olduu blgelerde svlama, genellikle yzeydeki zemin bloklarnn ayrlmasna ve deprem sarsntsyla bloklarn ileri-geri ynde srklenmesine yol aar. Bu da yer dalgalarna benzer ekilde zemin salnmlarn oluturur (ekil 7a). Zemin salnmlar, fisrlerde ve atlaklarda alp kapanmalar ve zeminde oturmalar ile sonulanr. Zemindeki bu hasar binalara ve yeraltnda gml dier yaplara nemli lde zarar verebilir (ekil 7b). (a) (b)

Svlamam

zemin Svlam zemin

Svlamam

zemin

ekil 7.(a) Zemin salnmnn mekanizmas, ve (b) gml yaplar zerindeki etkisi.
92

Zemin svlap tama gcn yitirdiinde, zeminde yaplarn oturmasna ve eilmesine neden olabilen byk deformasyonlar meydana gelebilir (ekil 8). Depremden kaynaklanan tekrarl makaslama gerilimlerinin neden olduu boluk suyu basncnn snmlenmesi durumunda oturma gerekleebilir. Bu da zeminin hidrolik iletkenlik katsaysna, skabilirliine ve drenaj yolunun uzunluuna baldr (Youd, 1984).

Depremden nce

Depremden sonra

ekil 8. Zeminin tama kapasitesinin yitimi sonucu yaplarda oluan deformasyon. Zeminin tama gcn yitirmesiyle binalarda gzlenen davrann aksine, svlama sonucunda gml tanklar ve borular svlaan zeminle birlikte ykselirler (ekil 9).

ekil 9. Tank ve boru gibi gml yaplarn svlama sonucunda yzeye doru ykselerek hasara uramalar (Ulusay, 2000). Svlama srasnda tanelerin gsterdikleri biraraya gelme eilimi ve zeminin tama gcn yitirmesi yzeyde oturma eklinde bir deformasyona neden olabilir. Bu koullarda zeminde gelien oturma, zeminin zerindeki yaplara da yansyarak, yapnn zeminin iine doru batmasna neden olur (Kramer, 1996).
93

stinat duvarlarnn zerinde yerald temel zemini svlatnda; zemin desteinin kaybedilmesi, ya da duvarn gerisindeki dolgunun svlamas nedeniyle artan yanal yklerden dolay bu yaplar hasara urayabilir. 1.4. SIVILAMAYA DRENL RT ZEMNLERNN ETKS Deprem srasnda zeminde gelien ar gzenek suyu basnc, suyun yukarya doru hareketiyle azaltlr. Bu harekete bal olarak, hidrolik eim kritik bir deere ularsa etkin gerilim sfr olur ve kum tanecikleri zeminde nceden var olan, ya da suyun yukar doru hareketiyle zeminde oluan atlak, fisr ve kanallar boyunca yzeye tanrak yzeyde kum kaynamalar eklinde yaylr. Svlaan kumun yzeye kadar ulaabilmesi; gelien gzenek suyu basncnn byklne, svlaan zeminin kalnlna ve sklna bal olduu kadar, svlaan zeminin zerinde yer alan ve svlamaya kar direnli ve geirgenlii dk olan rt zemininin kalnlna da baldr (Ishihara, 1985). Svlaan zeminde oluan gzenek suyu basncnn zeminin suyla birlikte yzeye tanabilecek kadar artabilmesi iin svlaan zeminin zerindeki svlamaya kar direnli rt zemininin (kapak zemini-cap soil) kalnlnn az olmas gerekir. rt zemininin ok kaln olmas durumunda, ar gzenek suyu basncnn oluturaca yzeye ynlenmi kuvvetler zemin tanelerini yzeye kadar tayabilecek byklkte olamaz ve svlama yzeyde kum kaynamalar, ya da kum konileri eklinde gzlenemez. Ayn ekilde, svlaan ok ince kum seviyelerine ait malzeme de yzeye kadar ulaamayabilir. Bu tr zemin koullarnda svlamann gstergesi olabilecek kum kaynamalar veya kum volkanlar yzeyde grlememekle birlikte, bu durum svlamann gelimedii anlamna gelmemektedir (Ishihara, 1985). 1974 ve 1983 Nihonkai-Chubu ve Tangsten depremlerinde gzlenen svlamaya bal hasarlarn gelitii zemin koullarn inceleyen Ishihara (1985), farkl yer ivmesi aralklar iin svlaan zemin ile svlamaya direnli rt zemininin kalnl arasndaki ilikiye bal olarak, svlamann etkilerinin yzeyde grlp grlmeyeceinin tahmini amacyla bir grafik nermitir (ekil 10a). Bu deerlendirme yntemi kullanlrken dikkate alnmas gereken svlaan zemin ile svlamayan rt zemininin kalnlklar ve su tablasnn konumu ekil 10bde verilmitir.

94

1.5. SIVILAMA POTANSYELN DEERLENDRME YNTEMLER 1960lardan bu yana meydana gelen depremlerde svlama ve svlamaya bal olarak gelien zemin davranlarnn yapsal hasarlar zerinde ne denli nemli bir etkiye sahip olduu grlmtr. Bu nedenle, herhangi bir blgedeki zeminlerin svlama potansiyeline sahip olup olmadklarnn nceden belirlenmesi, svlamaya kar alnabilecek nlemler asndan byk nem tamaktadr. Zeminlerin svlama potansiyelinin deerlendirilmesi amacyla kullanlan yntemlerde; SPT ve CPT gibi arazi deneylerinden veya laboratuvarda yaplan dinamik basit makaslama, dinamik eksenli, sarsma tablas ve resonanz frekans uygulamas gibi deneylerden elde edilen veriler esas alnmaktadr. Svlama potansiyelinin deerlendirilmesinde laboratuvar deneyleri, gerek uzun srede yaplmalar ve pahal yntemler olmalar, gerekse bu deneyler iin arazi koullarn temsil edecek nitelikte rselenmemi rnek almnn azotla dondurma vb. gibi zel ve maliyeti yksek rnekleme tekniklerinin kullanmn gerektirmesi nedeniyle arazi deneylerine gre pratikte daha az tercih edilmektedir. Aadaki blmlerde en yaygn ekilde kullanlan svlama analiz yntemleri ana hatlaryla sunulmutur.

95

1.5.1. SPT deney verisini esas alan analiz yntemi Standart penetrasyon deneyini (SPT) esas alan iki yntem bulunmaktadr. Bu yntemler, Seed and Idriss (1971) ile Tokimatsu and Yoshimi (1983)nin nerdikleri yntemler olup, burada Seed and Idriss (1971) tarafndan nerilen ve daha sonraki yllarda modifiye edilen yntemin esaslarna deinilmitir. Seed and Idriss (1971) tarafndan 1964 ylnda Alaska ve Niigata (Japonya)da meydana gelen ykc depremlerden sonra gelitirilip nerilen basitletirilmi yntem, zeminlerin svlama potansiyelinin deerlendirilmesinde son 30 yldr en yaygn kullanlan grgl bir yntem haline gelmitir. Zaman iinde Seed (1979), Seed and Idriss (1982), Seed et al. (1985) ve Seed and de Alba (1986) tarafndan modifiye edilen yntem, son kez bu konuda yaplan altaylarda alnan kararlar dorultusunda Youd et al. (2001) tarafndan tekrar dzenlenmi ve deprem jeoteknik mhendislii camias tarafndan bu haliyle kabul grmtr. Yntemde zeminin svlama direncinin belirlenmesi iin kullanlan indeks, zeminin svlama davrannn karakteristiklerini ifade etmede ok uygun bir parametre olan tekrarl gerilim orandr (CSR, cyclic stress ratio). Tekrarl gerilim oran, deprem veya tekrarl bir ykleme sonucu, zeminde gelien ortalama tekrarl makaslama geriliminin (av), tekrarl gerilimlerin uygulanmasndan nce zemine etkiyen ilksel etkin dey gerilimeye (o') orandr. Bu parametre, zemin seviyesinin ve yeraltsuyu tablasnn derinlii ile depremin byklnn de hesaba katlmas asndan avantajldr. M = 7.5 byklndeki bir depremde geliecek tekrarl gerilim oran aadaki eitlikten belirlenir (Seed and Idriss, 1971).

CSR =

a av = 0.65 max 0 rd g '0 '0

(1)

burada; amax : en byk yatay yer ivmesi g o o ' rd : yerekimi ivmesi : toplam dey rt yk gerilimi : etkin rt yk gerilimi : gerilim azaltma faktrdr.
96

Gerilim azaltma faktr iin deiik aratrmaclar tarafndan farkl eitlikler nerilmi olup, Liao and Whitman (1986) tarafndan nerilen ve Eitlik 2de verilen ifade rdnin belirlenmesi amacyla kullanlabilir. ekil 11de ise, farkl zeminler iin rdnin derinlikle deiim aral grlmektedir. rd = 1.0-0.00765 z rd = 1.174-0.0267 z (z 9.15 m) (9.15 m z 23 m) (2a) (2b)

ekil 11de verilen rdnin derinlikle deiimine ilikin ortalama deerleri gsteren eri aadaki eitlikle ifade edilebilir. Eitlik 2 ve 3den belirlenen deerler arasnda fark olmamakla birlikte, Eitlik 3n rutin mhendislik uygulamalarnda kullanmnn ve programlanmasnn daha kolay olduu belirtilmektedir (Blake, 1996; Youd et al., 2001den). + 0.04052 z + 0.001753 z1.5 1.000 0.4177 z0.5 + 0.05729 z - 0.006205 z1.5 + 0.00121 z 2
0.5

rd =

(1.000 - 0.4113 z

(3)

Ynteminin ikinci aamasnda zemin istifinin tekrarl dayanm oran (CRR, cyclic resistant ratio) belirlenir. Zeminin tekrarl dayanm oran, ince tane yzdesi ve SPT-N deeri dikkate alnarak, grgl ilikilerle belirlenir. Karlatrmalarda kullanlan zeminin penetrasyon direnci, dzeltilmi standart penetrasyon direnci (N1)60dr. (N1)60 deerine gre, 7.5 byklndeki bir depremde zeminin diren gsterebilecei tekrarl gerilim oran, ekil 12deki grafikten belirlenir.
97

Dzeltilmi standart penetrasyon direncinin (N1)60 belirlenmesinde rt yk gerilimi, enerji oran (ER), kuyu ap, halat uzunluu ve rnekleme yntemi (i tp kullanlp kullanlmamas durumu) iin dikkate alnan dzeltme faktrleri izelge 3de verilmitir. izelge 3. Dzeltilmi (N1)60 deerinin belirlenmesinde kullanlan dzeltme faktrleri (Robertson and Wride, 1998).
Faktr rt yk gerilimi Enerji oran Kuyu ap Ekipman Donut tip ahmerdan Safety tip ahmerdan Otomatik halat-Donut tip ahmerdan 65-115 m 150 m 200 m <3 m 3-4 m 4-6 m 6-10 m 10-30 m Standart tp gmlek kullanlmadnda Simge CN CE CB Dzeltme Faktr (Pa/'vo)0.5 (1) 2.2/(1.2+'vo/Pa) (2) 0.5-1.0 0.7-1.2 0.8-1.3 1.0 1.05 1.15 0.75 0.80 0.85 0.95 1.0 1.0 1.13

Tij uzunluu rnekleme yntemi

CR

CS

izelge 3de verilen dzeltme faktrleri kullanlarak (N1)60 Eitlik 4den belirlenir.
98

(N1)60 = N CNCE CB CR CS burada, N CN CE CB CR CS : SPT darbe says : rt yk gerilimi dzeltme faktr : ahmerdan enerji oran (ER) iin dzeltme faktr : kuyu ap dzeltme faktr : tij uzunluu dzeltme faktr : i gmlek dzeltme faktrdr.

(4)

izelge 3deki 1 no.lu rt yk gerilim dzeltme faktr Liao and Whitman (1986) tarafndan nerilmi olup, 200 kPadan byk rt yk gerilimleri iin kesin sonular vermez. Kayen et al. (1992) tarafndan nerilen 2 no.lu eitlik ise, 300 kPaa kadar olan rt yk gerilimleri iin daha uygundur. ekil 12de 7.5 byklndeki depremler iin verilen (N1)60 - CRR grafiinde temiz kum iin verilen CRR erisi, aadaki eitlikle de ifade edilebilmektedir (Youd et al., 2001).
(N )

CRR

7.5

1 34 - (N )

1 60

1 60

135

50 [10 (N )
1 60

+ 45]2

1 200

(5)

Yukardaki eitlik, (N1)60 < 30 koulu iin geerli olup, (N1)60 30 olan temiz kumlarn svlamayacak kadar sk olduklar kabul edilir ve svlamaz olarak snflandrlrlar (Youd et al., 2001). nce tane orannn CRR zerindeki etkisi iin nerilen dzeltmeler Eitlik 6 ve 7de verilmitir (Youd et al., 2001). Plastisite gibi dier zemin karakteristiklerinin de svlama direnci zerinde etkili olabilmesine karn, bu faktrler iin herhangi bir dzeltme nerilmemitir. Bu nedenle, ince tane oran iin nerilen aadaki dzeltmelerin kullanmnda dikkatli olunmal ve gerekirse mhendislik karar (engineering judgement) uygulanmaldr. (N1)60CS = + (N1)60
99

(6)

Burada (N1)60CS temiz kuma ait normalize edilmi (N1)60 deeri olup, ve katsaylar Eitlik 7den belirlenir. FC %5 %5 < FC < %35 FC %35 ; ; ;
=0 = exp[1.76-(190/FC2)] = 5.0 = 1.0 = 0.99+(FC1.5/1.000) = 1.2

(7a) (7b) (7c)

Farkl byklkteki depremler arasndaki temel farkllk, bu depremlerin rettii gerilimin tekrar saysdr. Tekrarl gerilim oran ve svlama iin gerekli tekrar says arasndaki iliki ekil 13de grlmektedir. 7.5 byklndeki bir deprem iin tekrar says 15 olarak alnrsa, svlama iin gerekli gerilim orannn greceli deerleri dier tekrar saylar iin ekil 13den belirlenir ve iki erinin ordinat deerlerinin 15 tekrara karlk gelen ordinat deerine oran deprem bykl iin dntrme faktr (MSF) olarak ifade edilebilir. Farkl aratrmaclar tarafndan nerilen dntrme faktrleri izelge 4de verilmitir.

Bir zeminin svlap svlamayacana, tekrarl gerilim oran-(N1)60 grafiinden (ekil 12) belirlenen tekrarl gerilim oran (CRR) ile Eitlik 1den hesaplanan tekrarl dayanm oran (CSR) deeri karlatrlarak karar verilir ve svlamaya kar gvenlik katsays (FL), ilgilenilen depremin bykl iin dzeltme de yaplarak aadaki ifadeden hesaplanr.
CRR7.5 MSF F = L CSR

(8)

100

izelge 4. Svlama direncinde deprem byklnn etkisi iin farkl aratrmaclar tarafndan nerilen deprem bykl lek faktrleri (MSF) (Youd and Noble, 1997; Youd et al., 2001den).
Youd and Noble (1997) Seed and Idriss (1982) 1.43 1.32 1.19 1.08 1.00 0.94 0.89 Idriss* * 2.20 1.76 1.44 1.19 1.00 0.84 0.72 Ambraseys (1988) 2.86 2.20 1.69 1.30 1.00 0.67 0.44 Arango (1996)
Uzaklk Enerji

M* 5.5 6.0 6.5 7.0 7.5 8.0 8.5

3.00 2.00 1.60 1.25 1.00 0.75

-

2.20 1.65 1.40 1.10 1.00 0.85 -

Andrus and Stokoe (1997) 2.80 2.10 1.60 1.25 1.00 0.8 ? 0.65?

PL >20%

PL <32%

PL <50%

2.86 1.93 1.34 1.00 -

3.42 2.35 1.66 1.20 -

4.44 2.92 1.99 1.39 1.00 0.73? 0.56?

* : M; deprem bykl, ** : Seed Memorial Lecture, (T.L. Youd, 1997, szl grme; Youd et al., 2001den)

Doadaki belirsizlikler de dikkate alnarak svlamaya kar gvenlik katsaysnn aada verilen aralklarna gre zeminin svlama potansiyeli tanmlanr (Ulusay and Tosun, 1999). FL 1 1< FL 1.2 FL > 1.2 Svlama Potansiyel svlama Svlama beklenmez

1.5.2. CPT deney verisini esas alan analiz yntemi

Svlama analizlerinde kullanlan penetrasyon deneylerinden konik penetrasyon deneyi (CPT) ou zaman baz avantajlar nedeniyle standart penetrasyon deneyi (SPT) yerine tercih edilmektedir (Robertson et al., 1983; Seed et al., 1985; Skempton, 1986; Stark and Olson, 1995; Robertson and Wride, 1998). Standart penetrasyon deneyine gre daha ekonomik, deney ynteminin daha basit ve tekrarlanabilir olmas ve SPTden daha hzl veri salamas nedeniyle, konik penetrasyon deneyine duyulan ilgi son yllarda giderek artmtr. Ayrca, konik penetrasyon deneyinde zeminlerin penetrasyon direnci kesintisiz olarak kaydedilebilmekte ve zemin trndeki deiimlerin daha iyi tanmlanmas salanabilmektedir. Bylelikle svlamaya yatkn kum veya silt seviyeleri, ok ince olsalar
101

bile, konik penetrasyon deneyi ile bu seviyelerin konumlarnn belirlenmesi mmkn olabilmektedir. Bu avantajlarna ramen, konik penetrasyon deneyinin svlama potansiyelinin deerlendirilmesinde SPTye gre daha az kullanlmasnn nedenleri, bu deney srasnda zemin snflamas ve tane boyu analizi iin rnek alnamamas ve svlama potansiyelinin deerlendirilmesi amacyla konik penetrasyonu esas alan yntemin gelitirilmesinde kullanlan veri tabannn SPTyi kullanan ynteminkine gre olduka snrl olmasdr (Suzuki et al., 1995). Bu verilerden, CPT ve SPT arasndaki karlatrmalarla desteklenerek, herhangi bir CPT konik u direnci iin temiz bir kumda svlamann beklenebilecei en dk tekrarl gerilim oran belirlenebilir (Robertson and Campanella, 1985; Seed and De Alba, 1986). Svlama analizlerinde kumlu zeminlerin svlama potansiyelini tahmin etmede CPT konik u direnci ve tekrarl makaslama gerilim oran (CSR) kullanlmaktadr (Robertson and Wride, 1998). ekil 14, 7.5 byklndeki depremler ve temiz kumlar (FC %5) iin tekrarl dayanm orannn (CRR) belirlenmesinde kullanlr. CRR erisi, rt yk gerilimi iin dzeltilmi konik penetrasyon u direncinin farkl deer aralklar iin aadaki eitliklerle ifade edilebilir. Stark and Olson (1995) tarafndan farkl ince tane yzdelerine (FC) sahip kumlar iin nerilen CRR erileri ekil 15de verilmitir.

102

(qc1N)CS < 50 50 (qc1N)CS < 160

(q ) CRR7.5 = 0.833 c1N CS + 0.05 1000

(q ) CRR7.5 = 93 c1N CS + 0.08 1000

(9a)

(9b)

burada, (qc1N)CS temiz kum iin yaklak 100 kPaa (1 atm) gre normalize edilmi konik penetrasyon u direnci olup, Eitlik 9 sadece 7.5 byklndeki depremler iin geerlidir. CPT u direncinin de efektif rt yk basnc iin dzeltilmesi gerekmektedir. Dzeltilmi CPT u direncinin (qc1N) birimi olmayp, Eitlik 10dan belirlenir.
q q qc1N = c CQ = c1 P Pa2 a2
n

(10)

P Burada, CQ efektif rt yk gerilimi dzeltme faktrdr ve CQ = a eitlii ile ' o

belirlenir. (n) ssel deeri, zeminin tane zelliklerine gre 0.5-1 arasnda deiir ve CQ 2den byk olmamaldr. Ayrca, Pa Pa2 : 'o iin kullanlan ayn birimdeki referans basn ('o ,kPa; Pa = 100 kPa) : qc ile ayn birimde olan referans basn (qc, MPa, Pa2 = 0.1 MPa)tr.
103

Kenar direncinin (sleeve resistance, fs) konik u direncine (cone tip resistance, qc) oran ile belirlenen CPT srtnme oran, genellikle ince tane yzdesi ve zeminin plastisitesi ile artar. Bu zellik, CPT verilerinden zemin trnn ve ince tane yzdesinin yaklak olarak belirlenmesine olanak salar. Robertson (1990) tarafndan nerilen ve CPT verilerini esas alan analiz yntemine gre zemin davran tr deiimi ekil 16da verilmitir.

Bu ekilde, zemin davran trnn CPTde llen parametrelere gre deiimi, n = 1 iin nerilmi olup, killi zemin trleri iin uygundur (Robertson and Wride, 1998). Ancak, temiz kumlarda n = 0.5, siltli kumlarda n = 0.5-1.0 arasndaki ortalama deerler daha uygundur. ekil 16da 2-7 numaral zemin trleri arasndaki snrlar, ortak merkezli dairelere benzetilerek, zemin zelliklerinin qc1N ve CRR zerindeki etkilerinin belirlenmesinde kullanlabilir. Bu dairelerin yarap, zemin davran tr indeksi (Ic) olarak tanmlanr ve aadaki eitlik ile ifade edilir. Ic = [ (3.47-logQ)2+(1.22+logF)2 ]0.5 (11)

burada, Q normalize edilmi CPT penetrasyon direnci ve F normalize edilmi srtnme oran olup, aadaki eitliklerden belirlenirler.
104

 q - P Q = c o a P a2 'o fs 100% F= (qc - o

(12)

(13)

burada, fs
o 'o

: CPT kenar srtnme direnci : toplam dey rt yk gerilimi : etkin dey rt yk gerilimi : referans rt yk gerilimi

Pa

Yntemde ncelikle Q deerinin belirlenmesinde n =1 kullanlarak Ic iin bir deer elde edilir. Ic > 2.6 ise zemin killi olarak snflandrlr ve kil ieriinin zeminin svlamasna engel olacak kadar yksek olduu kabul edilerek analiz tamamlanr. Ic < 2.6 ise, zeminin taneli olma olasl yksek olup, n = 0.5 iin Ic deeri yeniden belirlenir. Yeniden belirlenen Ic 2.6dan kk ise, zemin plastik olmayan taneli bir zemin eklinde snflandrlarak, svlama direncinin belirlenmesinde bu Ic deeri esas alnr. Ancak yeniden hesaplanan Ic 2.6dan byk ise, zemin plastik ve siltli bir zemin olabilir. Bu durumda Eitlik 10da verilen qc1N deeri n = 0.75 iin yeniden hesaplanr. Elde edilen qc1N deeri kullanlarak Eitlik 11den tekrar hesaplanan Ic deeri svlama direncinin belirlenmesinde kullanlr. Siltli kumlar iin normalize edilmi penetrasyon direnci (qc1N), temiz kum deerine aadaki eitlik kullanlarak dzeltilir. (qc1N)CS = KC qc1N burada, KC tane karakteristikleri iin dzeltme faktr olup, Eitlik 15ten belirlenir. Ic 1.64 ise Ic > 1.64 ise KC = 1.0 KC = 0.403 Ic4+5.581 Ic3-21.63 Ic2+33.75 Ic-17.88 (15a) (15b) (14)

105

Zemin davran tr indeksi Ic ile KC arasndaki iliki ekil 17de grlmektedir.

(qc1N)CS deerine gre ekil 15den, ya da Eitlik 9dan CRR7.5 deeri belirlenir. 7.5den farkl byklkteki depremler iin CRR deeri izelge 4de verilen deprem bykl dzeltme faktrleri ile arplr. nce zemin seviyelerinin bulunmas halinde de bir dzeltme faktr (KH) uygulanr. ekil 18de gsterilen ve Robertson and Fear (1995) tarafndan nerilen qCA/qCB=2 erisinden belirlenen dzeltmeler tutucu olup, Robertson and Fear (1995) tarafndan nerilen deiim aralnn alt snr ise Eitlik 16dan hesaplanmakta ve daha tutucu KH deerleri vermektedir. KH = 0.25 [ ((H/dc) / 17)-1.77 ]2+1.0 burada, H : ara seviyenin kalnl (m) qCA : sk zeminin konik penetrasyon direnci qCB : gevek zeminin konik penetrasyon direnci dc : konik penetrometre apdr.
106

(16)

CPTye dayal bu yntemde zeminin herhangi bir noktasndaki sismik makaslama gerilim oran (CSR), SPTye dayal yntemde de kullanlan 1 nolu eitlikten belirlenir. CPTye dayal svlama potansiyelinin deerlendirilmesinde Eitlik 1den bulunacak tekrarl makaslama gerilim oran (CSR) ile ekil 14 ve/veya 15de verilen grafiklerden, ya da Eitlik 9dan belirlenen tekrarl makaslama dayanm oran (CRR) karlatrlr (Stark and Olson, 1995).

107

1.5.3. Dinamik Eksenli Deneylere Dayal Svlama Potansiyeli Analizi

Laboratuvar deneyleri, svlamann oluabilmesi iin gereken tekrarl ykleme saysnn (NL), zemin sklndaki azalla ve makaslama gerilim dalga boyundaki artla azaldn gstermitir. Sklk, tekrarl gerilim dalga boyu ve NL arasndaki iliki ekil 19da grld gibi evrimsel dayanm erileriyle ifade edilebilir. Tekrarl gerilim orannn elde edilmesi iin tekrarl dayanm erileri efektif rt yk basnc ile normalize edilmitir.

ekil 19. Tekrarl dayanm erileri (Kramer, 1996) Depremin neden olduu makaslama gerilimi zamana bal olarak deiir. Bu nedenle, bu makaslama gerilimi en byk makaslama gerilimi, dmax ile ifade edilir. Zeminin en byk makaslama gerilim orannn belirlenmesi iin sismik davran analizleri ve zemindeki en byk yer ivmesinin kullanld iki farkl yntem vardr. Dinamik eksenli deneye dayal olarak svlama potansiyelinin deerlendirilmesinde en byk makaslama gerilim oran, Lmax sismik davran analizleriyle belirlenir. En byk makaslama gerilim oran, Lmax en byk makaslama geriliminin efektif rt yk basncna orandr (JICA-Japan International Cooperation Agency, 1995). Lmax = dmax / v' (17)

kinci aamada dinamik eksenli deney sonularndan zeminin svlama dayanm, lmax belirlenir. Dinamik eksenli deneyden elde edilen tekrarl gerilim oran, Rmax zeminin svlama dayanmnn efektif rt yk gerilimine orandr. Rmax = lmax / v' (18)

108

Dinamik eksenli deney izotropik gerilim koullar altnda yaplrken, gerekte saha koullar anizotropik gerilim koullarnn olduu koullardr. Bu nedenle deney sonularnn dzeltilmesi gerekir. Yatay gerilimin eksenel gerilime orannn Ko olduu anizotropik gerilim koullarn yanstmak iin gerilim oran, L / c dzeltme faktr, Cr ile arplmaldr. eitli aratrmaclar tarafndan nerilen Cr dzeltme faktr deerleri izelge 5de grlmektedir. izelge 5. Cr dzeltme faktr iin nerilen eitli deerler (Kramer, 1996) Cr Kaynak Finn vd. (1971) Seed ve Peacock (1971) Castro (1975) Eitlik Cr =(1+ Ko) / 2 Deiir Cr = 2(1+Ko) / 3 Ko = 0.4 0.7 0.55-0.72 0.69 Ko = 1.0 1.0 1.0 1.15

Dinamik eksenli deneyde makaslama gerilimi yalnzca bir ynde verilirken, depremde makaslama yn deiir. Bu nedenle gerilim oran 0.9 katsays ile arplr. Deprem srasnda sismik dalgalar meydana gelirken, dinamik eksenli deneyde dzenli dalgalar olan sinuzoidal dalgalar kullanlr. Bu farkll ortadan kaldrmak iin indeks makaslama gerilim oran, (l / c' )Nl=20 kullanlr. Dinamik eksenli deneyde svlama dayanm l =
d / 2c' eitlii ile ifade edilir.

Tm dzeltmeler dikkate alnrsa, dinamik eksenli deney iin tekrarl gerilim oran aadaki ifadeden belirlenir. Rmax = Cr 0.9 ( d / 2c' )Nl=20 Svlama direnci katsays, FL, aadaki ifadeden belirlenir. FL = Rmax / Lmax Svlama direnci katsaysnn aadaki deerlerine gre, zeminin (20) svlap (19)

svlamayacana karar verilir (JICA-Japan International Cooperation Agency, 1995). FL 1 : svlama yok FL < 1 : svlama
109

1.5.4. Svlama Potansiyeli ndeksi

Svlamadan kaynaklanan zemin hasarnn iddeti svlamaya kar gvenlik katsays, FL ile dorudan deerlendirilemez. Svlamaya bal hasar (1) Svlaan seviyenin kaln, (2)Svlaan seviyenin s (3) Svlaan seviyenin FL deerinin 1.0den ok kk olmas halinde ar olma eilimindedir. Iwasaki et al. (1982) tarafndan svlamann iddetini belirlemek iin Eitlik 21de verilen, svlaabilen seviyenin kalnl, derinlii ve svlamaya kar gvenlik katsays deerinin (FL) svlama potansiyeli zerindeki etkisini ieren svlama indeksi (LI) ile LIya dayal svlama potansiyeli snflar nermilerdir (izelge 6).
20

L I = F( z ) W ( z ) dz
0

(21)

burada LI : svlama potansiyeli indeksi F(z) = 1 - FL F(z) = 0 W(z) = 10-0.5z W(z) = 0 FL < 1 ; FL 1 ; z < 20 m ; z > 20 m ; z

W(z) : derinlikle deien svlama potansiyeli azaltma faktr : zemin yzeyinden itibaren tabaka orta noktasnn derinliidir (m) izelge 6. Svlama potansiyeli snflar (Iwasaki et al., 1982) IL 0 0 < IL 5 5 < IL 15 15 < IL Svlama Potansiyeli ok Dk Dk Yksek ok Yksek

Iwasaki et al. (1982) tarafndan nerilen kategorilere gre bir saha, farkl svlama potansiyeli olan alt alanlara ayrlabilmesine karn svlamayan alanlar ayrt edilemez. Svlama hassasiyet haritalarnn ana hedeflerinden birisi svlama olasl olmayan alanlarn ayrt edilmesidir. Dier bir ama da alma alann farkl duyarllk dereceleri
110

derecelerine gre gruplandrmaktr. Iwasaki et al. (1982) tarafndan dk ve yksek svlama potansiyeli snflar dikkate alnrken orta svlama potansiyeli snflar dikkate alnmamtr (Snmez, 2003; Snmez and Gkeolu, 2005). Svlama potansiyeli indeksi ve svlama potansiyeli snflar (izelge 7) Snmez (2003) tarafndan aadaki ekilde modifiye edilmitir. lk olarak Iwasaki et al. (1982) tarafndan nerilen svlama potansiyeli indeksinde (Eitlik 22) W=10-0.5z deeri yerine yazlrsa Eitlik (23) elde edilir.
20

L I = F( z ) W ( z ) dz
0 20

(22) (23)

LI = F( z ) (10 - 0.5z) dz
0

kinci aamada, F(z)ye ait FL deerinin yer yzeyinden 20 m derinlie kadar bir sabit olduu kabul edilirse Eitlik 23 aadaki ekli alr.
z2 L I = F( z ) 10z 4
20

(24)
0

LI = 100 F(z) LI svlama potansiyeli indeksi olup, FL ve W(z) deerleri ise aadaki ekilde verilir. FL < 0.95 1.2 > FL > 0.95 FL 1.2 ise z < 20 m ise z > 20 m ise ; F(z) = 1-FL ; F(z) = 2106 e-18.427 FL ; F(z) = 0 W(z) = 10-0.5z W(z) = 0 izelge 7. Svlama potansiyeli snflar (Snmez, 2003) IL 0 0 < IL 2 2 < IL 5 5 < IL 15 15 < IL Svlama Potansiyeli Svlama yok (FL1.2ye dayanr) Dk Orta Yksek ok Yksek

(25)

111

1.5.5. Svlama iddeti ndeksi

Deprem jeoteknik mhendisliinde svlama duyarll haritalarnn hazrlanmas nem tamaktadr. Bu amala, svlama duyarllyla ilgili baz indeksler kullanlmaktadr. Chen and Juang (2000) ve Juang et al. (2003) FL deerine bal olarak zemin svlama olasl ile ilgili almalar yapmtr. Juang et al. (2003) tarafndan svlama olasln belirlemek iin aadaki eitlik nerilmitir.
1 1 + (FL /0.96) 4.5

PL =

(26)

Bir zemin seviyesinin svlama olasl Chen and Juang (2000) tarafndan nerilen snflamaya dayal olarak tanmlanabilir (izelge 8). Lee et al. (2003) 1999 Chi-Chi depreminde yaygn zemin svlamas meydana gelen Yuanlin alannn svlama potansiyelini deerlendirmitir. Bu aratrmaclar Eitlik 26da verilen eitlii dikkate alarak, Iwasaki et al. (1982) tarafndan nerilen LI indeksinde (Eitlik 21) F(z) terimi yerine PLyi kullanm olup, LIy da svlama risk indeksi olarak yeniden adlandrmlardr (Eitlik 27). izelge 8. Svlama olaslnn snflanndrlmas (Chen and Juang, 2000). Svlama olasl (PL) deer aralklar 0.85 PL 1.00 0.65 PL 0.85 0.35 PL 0.65 0.15 PL 0.35 0.00 PL 0.15
20

Tanmlama Svlaaca neredeyse kesin ok olas Svlama-svlamama eit olaslkta Olas deil Svlamayaca neredeyse kesin

Eitlik 26dan hesaplanan FL deer aralklar 0.653 FL > 0.000 0.837 FL > 0.653 1.102 FL > 0.837 1.411 FL > 1.102 FL > 1.411

IR =

P (z) W(z) dz
L 0

(27)

IR deeri 20den kk ise dk, IR deeri 30dan byk ise ok yksek olarak snflandrlrken, 20 < IR < 30 aralnda olmas halinde ise yksek olarak snflandrlr. Lee et al. (2003) tarafndan z sayda snf nerilmesi nedeniyle svlamayan alanlar ayrt edilememektedir. Ayrca IRnin snr deerleri iin FL deerleri 1.306 ve 1.159 eit olmakta iken izelge 8de olas deil snfna girmektedir (Snmez and Gkeolu, 2005).
112

Snmez (2003) ve Snmez and Gkeolu (2005) tarafndan belirtildii gibi, zemin svlamasna karar vermek iin FLnin eik deerleri hala tartmaya aktr. Snmez (2003) tarafndan FL > 1.2 olan bir zemin seviyesi svlamaz olarak kabul edilse de, svlamayaca neredeyse kesin snf iin FL deeri (FL = 1.411) bu karar iin daha uygundur. LSdeki PL terimi FL > 1.411 olan zemin seviyesi iin 0a eittir. Snmez and Gkeolu (2005), Lee et al. (2003) tarafndan nerilen IR eitliini kullanarak baz modifikasyonlar yapm ve IR terimini svlama iddeti indeksi, LS olarak yeniden adlandrmlardr. Svlama iddeti snflamas izelge 9da verilmitir. izelge 9. Svlama iddeti snflamas (Snmez ve Gkeolu, 2005). LS 85 LS 100 65 LS 85 35 LS 65 15 LS 35 0 LS 15 LS = 0 Tanmlama ok yksek Yksek Orta Dk ok dk Svlama yok

LSnin tayininde kullanlan eitlikler aada verilmitir.

20

LS =

P (z) W(z) dz
L 0

(28a)

FL 1.411; FL > 1.411;

PL (z) =

1 1 + (FL /0.96) 4.5

(28b)

PL (z) = 0

veya FL 1.411 olan zemin seviyeleri kil ierii ve likit liit deerleri dikkate alnarak svlamayan seviye olarak kabul edilebilir. burada z < 20 m ise z > 20 m ise W(z) = 10-0.5z W(z) = 0dir.

113

1.6. SIVILAMADAN KAYNAKLANAN ZARARLARIN AZALTILMASI

Binalarn, barajlarn, kpr, yol gibi yaplarn, alt yap sistemlerinin tasarmnda ve inasnda olas bir svlamadan kaynaklanabilecek zararlarn en aza indirilebilmesi iin esas alnan yntemler: 1. Svlamaya yatkn zeminlerinde yap inasndan kanlmas 2. Svlamaya kar dayankl yap inas 3. Zemin iyiletirmesi olmak zere gruba ayrlr. Bu yntemlerin yansra deprem sonras onarm da svlamadan kaynaklanacak hasarlarn azaltlmas konusunda ele alnmaldr.
1.6.1. Svlamaya Yatkn Zeminlerde Yap nas

Svlamann neden olduu hasarlarn azaltlmasnn ilk yolu, svlamaya yatkn zeminlerin bulunduu sahalarda inaat yaplmasndan kanlmasdr. Bu amala ncelikle inaat alanndaki zeminlerin svlamaya yatkn olup olmadklar aratrlr. Bunun amala nceki blmlerde deinilen svlama koullar aratrlr. Sahann jeolojik ve hidrojeolojik zellikleri ile yeraltsuyunun konumu belirlenir. Daha sonra, belirli teknikler ve ltler kullanlarak, svlama potansiyeli deerlendirilerek zeminin svlamaya yatkn olup olmad tayin edilir. Zeminin svlamaya yatkn olmas halinde bu sahada planlanan yaplarn inasndan vazgeilerek daha uygun inaat alanlar aratrlr. te yandan, bu yaklam her zaman mmkn olmayabilir. Ulam yollar, sulama kanallar, borular, fabrika, ya da liman vb. gibi baz tesis ve yaplarn ekonomik, sosyal vd.gerekeler nedeniyle bu tr zeminler zerinde ina edilmesi zorunlu olabilir. Bu durumda dier iyiletirici yntemlere bavurulur. Svlama tehlikesine sahip alanlardan kanmak iin mikroblgelendirme almalar yaplabilir. Svlaabilecek alanlar blgesel haritalar zerinde zonlanarak ayrntl olarak incelenir. Eer bir blgede svlama tehlikesine varsa, o blge ya kullanlmamal, ya da svlamaya kar dayankl mhendislik tasarmlar yaplarak veya ekonomik olmas halinde uygun zemin iyiletirme yntemleri uygulanarak svlama sonucu oluabilecek hasarlar nlenmeye allmaldr (Kramer, 1996; Ulusay, 2000).
114

1.6.2. Svlamaya Kar Dayankl Yap nas

Yaplar, svlamadan dolay maruz kalabilecekleri hasarlara kar diren gsterecek ekilde tasarmlanmaldr. Yapnn temelini oluturan yap elemanlarnn tip ve boyutlar svlamann etkilerini karlayabilecek ekilde seilir. Salam zemin seviyesinin ok fazla derin olmad koullarda s temeller tercih edilir. Yzeyden itibaren s derinliklerde yer alan yap temellerinde tm temel elemanlar, temelin harekete maruz kalmas halinde yapnn zemine ayn miktarda oturmasn salayacak ekilde balantlandrlmaldr. Bylece temelin zerindeki yapsal elemanlarda geliecek makaslama kuvvetlerinin miktar azalmaktadr. Bu amala radye temel uygun bir s temel tipi olarak seilebilir. Temelin altnda yerel olarak bulunan bir svlama zonundan kaynaklanabilecek ykler, radye temel tarafndan svlaan zonun evresindeki daha salam zeminlere aktarlarak, yapnn grebilecei hasar en aza indirilmektedir (Ulusay,2000; Kramer,1996).

ekil 20. S temeller zerinde svlamann etkisi (Ulusay, 2000) S derinliklerde gml durumda bulunan atk su ebekesi, su borular, elektrik ve iletiim hatlar vb. gibi alt yap sistemlerinin svlamadan kaynaklanabilecek hareket veya oturmalara maruz kalmalarnn nlenmesi iin, bu yaplarn balantlarnn mmkn olabildiince esnek yaplr. Yap temellerinin iine yerletirilecei zeminin tama kapasitesinin ok dk, salam zemin seviyesinin ok derinde olduu durumlarda s temeller tercih edilmez. Bu tr koullarda, yaplar salam zemine kadar inen kazk temeller zerine ina edilir. Zemin svlamas kazk temeller zerinde byk yanal yklerin etkimesine neden olur. Zayf ve svlaamaya duyarl zeminler iinde yaplan kazk temeller yapnn aktard yklerle
115

birlikte ayn zamanda svlamann neden olaca yanal ynde etkiyen kuvvetlere ve bklme momentlerine de maruz kalacaktr (ekil 21). Bu nedenle, svlamaya yatkn zeminler iinde yaplacak kazk temeller svlamadan kaynaklanacak kuvvetlere ve bklme momentlerine kar yeterli derecede diren gsterebilmesi iin daha byk olarak ve destekli olarak yaplrlar.

ekil 21. Svlama nedeniyle kazk temellere etkiyen bklme momentleri (Ulusay, 2000) Ayrca yapnn herhangi bir rotsyona maruz kalarak devrilmesini nlemek iin kazklarn yapnn tabanndaki balantlarnn esnek bir ekilde yaplmas gerekir. Eer kazklarn balant noktalar yenilirse, yap maruz kald dnel kuvvetlere kar koyamayarak hasara urayabilir.
1.6.3. Zemin yiletirme Teknikleri

Svlamaya yatkn zeminlerin svlamaya kar direncini artrmak amacyla eitli zemin iyiletirme teknikleri kullanlmaktadr. Bu iyiletirme teknikleri zeminin tane boyuna gre farkl derecelerde etkili olurlar. Bu tekniklerin esas amac, deprem srasnda zeminde ar gzenek suyu basnnn gelimesini nleyerek zeminde svlama riskini azaltmaktr. Bu amala kullanlan teknikler 4 grupta toplanmaktadr (Kramer, 1996).
116

(a) Svlamaya yatkn zeminin svlamayacak bir zeminle deitirilmesi (b) Sktrma teknikleri (c) Desteklerin ina edilmesi (d) Drenaj teknikleri 1.6.3.1. Svlamaya Yatkn Zeminin Svlamayacak Bir Zeminle Deitirilmesi

Svlamaya yatkn zeminin ok fazla kaln olmamas durumunda, bu zeminlerin svlamayacak baka bir zeminle deitirilmesi yntemi tercih edilebilir. Bu yntem, svlama potansiyeline sahip zeminin kazlarak kaldrlmas ve yerine svlama eilimi olmayan bir zeminin konmas esasna dayanr. Bu amala genellikle imento ile kartrlm akl ve kum karm kullanlmaktadr. Svlamaya yatkn zemin kazlrken kaz evinin durayll gznnde bulundurulmaldr.
1.6.3.2. Sklatrma Teknikleri

Zeminin iyiletirilmesi iin en etkili ve en yaygn kullanlan yntemlerden biri de zeminin sklatrlmasdr. Zeminin doal durumuna oranla sklnn arttrlmas sonucunda zeminde bir oturma meydana gelir. eitli sklatrma teknikleri vardr. Bunlar,
(1) Dinamik sklatrma (2) Vibroflotasyon (3) Patlatma ile sklatrma (4) Sktrma enjeksiyonu

eklinde sralanabilir.
1.6.3.2.1. Dinamik sklatrma

Dinamik sklatrma zeminin iyiletirilebilmesi amacyla kullanlan yntemlerin en ucuz ve en yaygn olanlarndan birisidir. Taneli zeminlerin sklatrmas ahmerdan ad verilen metalden yaplm ok byk arlklarn zeminin zerine defalarca drlmesi ile gerekletirilir (ekil 22).

117

Bu yntemin esasn, ahmerdann 10-30 m arasnda deien yksekliklerden ardarda drlerek, zeminin darbe etkisiyle sktrlmas tekil eder. Bu amala, iyiletirilecek zeminin yzeyi kare eklinde alanlara blnr ve her karenin iinde kalan alandaki zemine darbe uygulanr.

ekil 22. Dinamik sklatrma uygulamasndan bir grnm (Ulusay, 2000) Dinamik sklatrma tekniinin uygulanmasyla,
(a) Zemin dayanmnn arttrlmas ve tama kapasitesinin iyiletirilmesi, (b) Boluklarn azalmasyla oturma ve geirgenliin azaltlmas ve (c) Bzlmenin azalmasn

salanmaktadr. Bu yntem, kum zeminlerin svlamaya kar direncinin arttrlmasnda ekonomik bir yntem olarak kabul edilmektedir. Dinamik yklemeden dolay zemindeki ar gzenek suyu basnc kaybolduunda, zeminde ek bir skma meydana gelir. Ancak, zeminin ierdii ince tane miktar fazla ise sklatrma gleir.

118

1.6.3.2.2. Vibroflotasyon

Vibroflotasyon genellikle kohezyonsuz zeminler iin uygulanan bir sklatrma tekniidir. Bu yntemde, zeminin iine indirilen bir baln titretirilmesiyle zeminin tane yaps bozulmakta ve taneler bir araya gelerek zeminin sklamas salanmaktadr. Vibroflotasyon uygulamasnda kullanlan tehizat ekil 23te gsterilmitir. Tehizatn esasn bir balk oluturur. Bu balk baz yardmc nitelerle desteklenmitir. Balk bir vince serbest olarak aslmtr ve alt ve st ularna su jetleri yerletirilmitir. Balk yatay titreim hareketlerini oluturan ve eksantrik olarak dnen arlklar tayan silindirik bir boru parasndan oluur (Cernica, 1995).

ekil 23. Vibroflotasyon uygulamas (Cernica, 1995) ekil 24ada gsterildii gibi, balk titreirken ve su pskrtlrken kendi arl ile gerekli penetrasyon derinliine kadar indirilir. Bu derinlie ulaldnda su ak azaltlr ve aadan yukar doru tersine evrilir (ekil 24b ). Titreim devam ederken yatay titreim hareketi ile genileyen delie uygun bir taneli malzeme (rnein nehir akl) doldurulur ve bir taraftan da balk yava yava yukar karlr (ekil 24c). Balk yukarya karlrken zaman zaman, bu malzeme, belirli bir sre balk titretirilerek sklatrlr. Aslnda,
119

sonuta ekil 24dde gsterildii gibi taneli malzeme stunu elde edilir. Ayn zamanda bu malzeme stununun etrafndaki zemin de orijinal halinden daha sk bir hale gelmi olur (Cernica, 1995).

ekil 24: Vibroflotasyon sklatrma sreci (Cernica, 1995) Vibroflotasyon teknii en ok su tablasnn altndaki gevek kumlarda etkilidir. ekil 25de verilen tane boyu dalm aralklarna gre, etkili sonu iin en uygun tane boyu aral B zonuna derken, C zonu daha zor sklamakta, akl gibi iri malzeme ieren A zonu ise dzenekte sorun karabilmektedir.

ekil 25. Vibroflotasyon iin uygun zeminler (Cernica, 1995)

120

1.6.3.2.3. Patlatma ile kompaksiyon

Gevek ve taneli zeminler patlatma ile de sktrlabilir. Patlatma ile sktrma 5-10 m aralklarla alm sondaj kuyularnda 3-6 m aralklarla yerletirilmi patlayclarn patlatlmasn ierir . Patlatmadan sonra kuyular yeniden doldurulur. Patlatmayla zemin yzeyinde bir kabarma meydana gelir, gaz ve su atlaklardan dar atlr. Patlatma, ancak %20den az silt ve %5den az kil ieren tamamen doygun zeminlerde etkili olabilir. Patlatma srasndaki geici svlama zemin tanelerinin daha sk bir duruma gelmesini salar. Olduka ekonomik bir yntemdir. Ancak yakndaki yaplara zarar verebilecek kadar gl titreimler oluturaca gzard edilmemelidir (Kramer,1996).
1.6.3.2.4. Sktrma enjeksiyonu

Bu yntemde; kimyasal ve/veya su, kum ve imentonun kartrlmasyla elde edilen ve akcl dk bir karm belirli bir basn altnda zemine enjekte edilir. Karm, nfuz ettii zeminin tanelerini teleyerek sktrr ve durayl bir zon oluturur. Bylece zeminin dayanm ve skl artar (ekil 26). Ayrca kimyasal karmlar ya da su, kum ve imento karmlar, ortalama geirimlilii azalttndan yeraltsuyu akn drmek iin de kullanlr. Yntemin en nemli avantajlarndan birisi de, mevcut yaplarn temellerine de uygulanabilmesidir. Bu amala enjeksiyon ilemi yapnn yan tarafndan yaplaca gibi eimli delikler araclyla dorudan yapnn tabanndaki zemine de uygulanabilir. Sktrma enjeksiyonu olduka pahal bir yntemdir, ayrca enjeksiyonun etkili olabilecei alann belirlenmesi de zordur. Su, kum ve imento karm siltlerde ve ince kumlarda etkili bir biimde penetre olamaz. Kimyasal karmlarn enjeksiyonunda da evre kirlilii gznnde bulundurulmaldr.

ekil 26. Sktrma enjeksiyonu (Ulusay, 2000)

121

1.6.3.3. Destek na Edilmesi

Zeminlerin skln artrmann bir yolu da zemini destekleyen unsurlarn ina edilmesidir. Bu unsurlar elik, demir ve betondan oluabilir. Ta kolonlar ve sktrma kazklar svlamaya yatkn zeminlerin sklklarn artrmak iin kullanlabilir. Bu amala kullanlan tekniklere aada zetle deinilmitir.
1.6.3.3.1. Ta kolonlar

Zeminde alan geni apl deliklerin akl ile doldurulmas, bu yntemin esasn oluturur. Ta kolonlar vibroflotasyon teknii ile zemine yerletirilebilecei gibi, metal muhafaza borularnn iinden zemine dklen akllarn zerine ahmerdan drlerek de oluturulabilir. Sktrma ilemi yapldka muhafaza borusu aamal olarak yzeye ekilir (ekil 27).

(a)

(b) ekil 27. (a)Ta kolonlar ve (b) uygulamas (Backer, 1999)

1.6.3.3.2. Sktrma kazklar

Gevek kumlarn sklatrlmas iin beton veya elik sktrma kazklar kullanlabilir. Sktrma kazklar akma yenilmelerini nlemede de etkin olabilir, ancak byk depremlerde deformasyona urayabilirler. Sktrma kazklar 2-3 m aralklarla yerletirilirler. Sktrma kazklar, zemini genellikle kazk apnn 7-12 kat kadar uzaklk iinde sklatrabilir. Bu yntemle kazklar arasnda relatif sklk %75-80e kadar arttrlabilir. Uygun koullarda sktrma kazklar dier yntemlere gre daha ucuz
122

olmas, zeminin sklndaki artn SPT, CPT veya sabit pistonlarla alnan rselenmemi rneklerle kontrol edilebilmesi nedeniyle olduka avantajldr. te yandan farkl oturmalara neden olabilirler (Kramer, 1996, Ulusay, 2000).
1.6.3.4. Drenaj Teknikleri

Svlamadan kaynaklanabilecek zararlar, zeminin drenaj kapasitesinin arttrlmasyla da azaltlabilir. Drenaj teknii su ieriinin ve gzenek suyu basncnn azaltlarak zemin zelliklerinin iyiletirilmesi yntemidir (ekil 28). Eer, zeminin gzeneklerindeki su ortamdan uzaklatrlabilirse, deprem srasnda geliebilecek ar gzenek suyu basnlar da nemli lde azaltlm olacaktr. akl ve kum drenleri veya zemine yerletirilen sentetik malzemeler (jeomembranlar), balca drenaj teknikleri olarak kullanlmaktadr. akl ve kum tr malzemeler zeminde belirli aralklarla ve dey ynde alm deliklerden dklerek akl veya kum drenleri oluturulur. Buna karn, sentetik malzemeden yaplan jeomembranlar ise zemine istenilen bir ayla yerletirilebilmektedir. Svlamaya kar daha etkili bir zemin iyiletirmesinin yaplabilmesi amacyla drenaj teknikleri dier iyiletirme teknikleriyle birlikte kullanlmaktadr (Kramer,1996; Ulusay, 2000).

ekil 28. eitli drenaj tekniklerinin uygulamas (Backer, 1999)

123

EK-1. SPT VERSNE DAYALI SIVILAMA ANALZNE BR RNEK

Kanbir (2003) tarafndan Sapanca Gl gney kysndaki zeminlerin svlama potansiyeli, Seed and Idriss (1971) tarafndan gelitirilen ve Youd et al. (2001) tarafndan modifiye edilen grgl yntemle deerlendirilmitir. Bu almadaki analizlerde; ller Bankas (1991; Kanbir, 2003den) tarafndan Sapanca Kanalizasyon Projesi iin yaptrlm 50 sondaj ile etin et al. (2002; Kanbir, 2003den)in almasndaki 5 sondaj ve bu tez almasnda yaplan 14 sondaja ait veriler kullanlmtr. Kullanlan ynteme gre (N1)60 deeri 30dan byk olan seviyelerin svlaamayacak kadar sk olduklar kabul edildiinden, bu seviyeler svlama analizlerinin dnda tutulmutur. Yntemin uygulanmasnda deprem bykl 7.4, en byk yer ivmesi deeri ise, ilenin Adapazarna olan yaknl dikkate alnarak, bu ilde deprem srasnda kaydedilen yer ivmesi deeri olan 407 gal seilmitir. etin et al. (2002; Kanbir, 2003den) tarafndan en byk yatay yer ivmesi, Sapanca Vakf Oteli alan iin azalm ilikileri kullanlarak kaya zeminler ve toprak zeminler iin srasyla 0.35 g ve 0.4 g olarak belirlenmitir. Ayn aratrmaclar tarafndan ayrca yer ivmesi kaytlarna ek olarak ve SHAKE 91 adl program kullanlarak yaplan tek boyutlu dorusal arazi davran analizleri de en byk yer ivmesi deerinin 0.35-0.45 g arasnda deieceini gstermitir. Burada bu almadan alnan JS1 numaral sondaja ait SPT-N deerlerinin derinlikle deiimi ekil 29da verilmitir.

ekil 29. JS 1 numaral sondaja ait tipik yalnlatrlm zemin profili ile SPT-N darbe saylarnn derinlikle deiimi.
124

JS1 numaral sondaja ait 2.0 m - 2.45 m ler arasnda yaplan SPT iin gerekletirilen svlama analizi aada adm adm anlatlmtr. Eitlik 1den tekrarl gerilim oran (CSR) deeri belirlenir. amax : en byk yatay yer ivmesi 0.407 g g hgw
o o '

: yerekimi ivmesi : yeraltsuyu seviyesi 0.3 m : Birim hacim arlk 17.42 kN/ m3 : toplam dey rt yk gerilimi o = hSPT = 2.225 17.42 = 38.76 kPa : etkin rt yk gerilimi 'o = (hgw ) + [( 9.8) (hSPT-hgw)] = (0.3 17.42) + [(17.42 9.8) (2.225 0.3)] = 19.89 kPa

hSPT : SPT derinlii (2.00 + 2.45) / 2 = 2.225 m

rd rd =

gerilim azaltma faktr Eitlik 3den belirlenir

+ 0.04052 2.22 + 0.001753 2.221.5 = 0.98 1.000 0.4177 2.220.5 + 0.05729 2.22 - 0.006205 2.221.5 + 0.00121 2.222
0.5

(1.000 - 0.4113 2.22

Tekrarl gerilim oran CSR = 0.65

0.407 g 38.76 0.98 = 0.486 g 19.89

Tekrarl dayanm oran (CRR) ekil 12den ya da Eitlik 5den belirlenir. Eitlik 5 kullanlacak olursa, ncelikle dzeltilmi SPT-N deeri aadaki ekilde belirlenir. (N1)60 : dzeltilmi SPT-N deeri izelge 3de verilen dzeltme faktrleri kullanlarak belirlenir. (N1)60 = N CNCE CB CR CS = 8 1.7 0.75 1 0.85 1.0 = 8.7

125

nce tane oran iin dzeltme yaplrsa: FC : ince tane oran 27

= exp[1.76-(190/272)] = 4.48 = 0.99+(271.5/1.000) = 1.13 (N1)60CS = + (N1)60 = 4.48 + 1.13 8.7 = 14.27
1 14.27 50 1 + + = 0.153 2 34 - 14.27 135 [10 14.27 + 45] 200

%5 < FC < %35 ;

Tekrarl dayanm oran CRR

7.5

Deprem dzeltme faktr izelge 4de verilen tabloda, Seed and Idriss (1982) tarafndan nerilen deerlerden M=7.4 iin interpolasyon yaplarak MSF = 1.016 olarak belirlenir. Svlamaya kar gvenlik katsays ise Eitlik 8 kullanlarak:
0,153 F = 1.016 = 0.319 olarak belirlenir L 0.486

SIVILAMA

(N1)60ve CSR deerleri farkl ince tane oranlar iin tekrarl gerilim oran ile svlar olarak deerlendirilir.

(N1)60

deerleri grafiine iaretlenirse (ekil 30), FC= 27 erisinin zerinde kalmakta olup,

ekil 30. (N1)60ve CSR deerlerinin Youd et al (2001)a gore deerlendirilmesi.

126

EK-2. CPT VERSNE DAYALI SIVILAMA ANALZNE BR RNEK

JS 1 numaral sondaj yaknnda ekil 31de u direncinin derinlikle deiimi verilen CPT deneyinin yapldn varsayalm (Bu CPT verisi etin et al. (2002) tarafndan Sapancada yaplan CPT SH 2 numaral sondaja ait olup, burada CPTye dayal svlama analizine rnek olmas amacyla JS 1 numaral sondaj yaknnda yapld varsaylmtr).
qc (Mpa) 0 0 5 10 15 20 25 30

10

Derinlik (m)

15

20

25

30

ekil 31. CPT SH 2ye ait CPT u direnci deerlerinin derinlikle deiimi.

EK 1de SPTye dayal analizi yaplan seviye dikkate alnarak tekrarl dayanm oran EK 1de de olduu gibi aadaki ekilde belirlenir: amax : en byk yatay yer ivmesi 0.407 g g hgw qc
o o '

: yerekimi ivmesi : yeraltsuyu seviyesi 0.3 m : 2.63 MPa : Birim hacim arlk 17.42 kN/ m3 : toplam dey rt yk gerilimi o = hSPT = 2.225 17.42 = 38.76 kPa : etkin rt yk gerilimi 'o = (hgw ) + [( 9.8) (hSPT-hgw)] = (0.3 17.42) + [(17.42 9.8) (2.225 0.3)] = 19.89 kPa
127

hCPT : CPT derinlii 2.225 m

rd

gerilim azaltma faktr Eitlik 3den belirlenir

+ 0.04052 2.22 + 0.001753 2.221.5 rd = = 0.98 1.000 0.4177 2.220.5 + 0.05729 2.22 - 0.006205 2.221.5 + 0.00121 2.222
0.5

(1.000 - 0.4113 2.22

Tekrarl gerilim oran CSR = 0.65

0.407 g 38.76 0.98 = 0.486 g 19.89

Tekrarl dayanm oran (CRR) ise ekil 14 ve/veya 15de verilen grafiklerden, ya da Eitlik 9dan belirlenir. Eitlik 9un kullanm olduka karmak olup ekil 14 ve/veya 15deki grafiklerin kullanm daha kolaydr. Bu nedenle, bu seviyede SPT ile alnan rnein ince tane oran 27 olmas da gznne alnarak, CRR deeri ekil 15 kullanlarak belirlenecektir. ncelikle dzeltilmi u direnci (qc1N) Eitlik 10 kullanlarak belirlenir.
100 CQ efektif rt yk gerilimi dzeltme faktr CQ = 19.89
0.5

= 2.24 olarak belirlenir.

Ancak CQ 2 olmak zorunda olduundan CQ = 2 olarak kabul edilir.

2.63 qc1N = 2 = 52.6 0.1

qc1N =52.6 ve ince tane oran 27 iin, tekrarl dayanm oran grafikten 0.14 olarak belirlenir (bu grafiin M= 7.5 iin olduu unutulmamal).

ekil 32. Stark and Olson (1995)a gre tekrarl dayanm orannn dzeltilmi konik penetrasyon u direnci ile deiiminin deerlendirilmesi.
128

Deprem dzeltme faktr izelge 4de verilen tabloda, Seed and Idriss (1982) tarafndan nerilen deerlerden M=7.4 iin interpolasyon yaplarak MSF = 1.016 olarak belirlenir. Svlamaya kar gvenlik katsays ise Eitlik 8 kullanlarak:
0,14 F = 1.016 = 0.292 olarak belirlenir L 0.486

SIVILAMA

129

KAYNAKLAR

Andrews, D. C. A. and Martin, G. R., 2000. Criteria for liquefaction of silty soils. 12th World Conference on Earthquake Engineering, Proceedings, Auckland, New Zealand (CD-ROM). Backer, H., 1999. Ground modification specialists. (http://www.haywardbaker.com/ compac.html) Cernica, J.N., 1995. Geotechnical engineering foundation design. John Wiley and Sons, New York, 149-183. Committee on Earthquake Engineering, 1985. Liquefaction of soils during earthquakes. National Academy Press, Washington, D.C., 240 p. etin, K. ., Youd, T. L., Seed, R. B., Bray, J. D., Sancio, R., Lettis, W., Ylmaz, M. T. and Durgunolu, H. T., 2002. Liquefaction induced ground deformations at Hotel Sapanca during Kocaeli (zmit) earthquake. Soil Dynamics and Earthquake Engineering, 22, 1083-1092. Chen CJ and Juang CH, 2000. Calibration of SPT- and CPT-based liquefaction evaluation methods. In: Mayne PW, Hryciw R (eds) Innovations and applications in geotechnical site characterization, Vol. 97. Geotechnical Special Publication, ASCE, Reston, pp 4964 Ishihara, K., 1985. Stability of natural deposits during earthquakes. Proceedings of the 11th International Conferance on Soil Mechanics and Foundation Engineering, Vol. 1.A, A. Balkema, Rotterdam, The Netherlands, 321-376. Ishihara, K., Verdugo, R. and Acacio, A. A., 1991. Characterization of cyclic behaviour of sand and post-seismic stability analyses. Proceedings 9th Asian Regional Conference of Soil Mechanics and Foundation Engineering, December, Bangkok, Thailand, Vol. 2, 45-67. Iwasaki T, Tokida K, Tatsuoka F, Watanabe S, Yasuda S, Sato H, 1982. Microzonation for soil liquefaction potential using simplified methods. In: Proceedings of the 3rd International Conference on Microzonation, Seattle, vol 3, pp 13191330. JICA (Japan International Cooperation Agency), 1995. Cyclic Triaxial Test. 39 p. Juang CH, Yuan H, Lee DH, Lin PS, 2003. A simpli.ed CPT-based method for evaluating liquefaction potential of soils. J Geotech Geoenviron Eng 129 (1), 66 80 Kanbir, A. 2003. Investigation of lateral spreading at sapanca and suggestion of empirical relationships for predicting lateral spreading. Thesis, Hacettepe University (in Turkish). Kanbir, A., 2000. Svlama Olgusu, Zemin yiletirme Teknikleri Ve Adapazarndaki Zeminlerin Svlama Potansiyeli Asndan Deerlendirilmesi. Proje almas, Hacettepe niversitesi.
130

Kayen, R.E., Mitchell, J.K., Seed, R.B., Ladge, A., Nishio, S. and Countinho, R., 1992. Evaluation of SPT-CPT and shear wave-based methods for liquefaction potential assessments using Loma Prieta Data. Proc. 4th Japan-US. Workshop on Earthquake Resistant Des. of Lifeline Facilities and Countermeasures for Soil Liquefaction, NCEER-92-0019, 177-192. Kramer, S.L., 1996. Geotechnical Earthquake Engineering. Prentice Hall, New Jersey, 526p. Lee DH, Ku CS, Yuan H (2003) A study of the liquefaction risk potential at Yuanlin. Taiwan Eng Geol 71:97117 Liao, S.C. and Whitman, R.V., 1986. Overburden corraction factors for SPT in sand. Journal of Geotechnical Engineering, 112( 3), 373-377. Obermeier, S. F., 1996. Use of liquefaction-induced features for paleoseismic analysis. Engineering Geology, 44, 1-76. Port Harbour Research Institute, 1997. Handbook of Liquefaction Remediation of Reclaimed Land. A.A. Balkema, Rotterdam, 312 p. Poulos, S. J., Castro, G. and France, J. W., 1985. Liquefaction evaluation procedure. Journal of Geotechnical Engineering, ASCE, 111 (6), 772-792. Robertson, P. K., 1990. Soil classification using the cone penetration test. Canadian Geotechnical Journal, 27 (1), 151-158. Robertson, P. K. and Campanella, R. G., 1985. Liquefaction potential of sands using the CPT. Journal of Geotechnical Engineering, ASCE, 111(3), 384- 403. Robertson, P. K., and Fear, C. E., 1995. Liquefaction of sands and its evaluation. keynote lecture In IS Tokyo 95, Proceedings of the 1st International Conference on Earthquake Geotechnical Engineering, November, K. Ishihara (ed), A.A. Balkema, Amsterdam. Robertson, P. K., and Wride, C. E., 1998. Evaluating cyclic liquefaction potantial using the cone penetration test. Canadian Geotechnical Journal, 35 (3), 442-459. Robertson, P. K., Campanella, R. G. and Wightman, A., 1983. SPT-CPT correlations. Journal of Geotechnical Engineering, ASCE, 109,1449-1459. Seed, H.B., 1976. Evaluation of soil liquefaction effects on level ground during earthquakes. ASCE National Convention on Liquefaction Problems in Engineering, P.A., 27-52 p. Seed, H.B., 1979. Soil liquefaction and cyclic mobility evaluation for level ground during earthquakes. Journal of the Geotechnical Engineering Division, ASCE, 105 (GT2), 201-255.

131

Seed, H. B. and Idriss, I.M., 1971. Simplified procedure for evaluating soil liquefaction procedure. Journal of Soil Mechanics Foundation Division, ASCE, 97 (SM9), 1249-1273. Seed, H. B. and Idriss, I. M., 1982. Ground motion and soil liquefaction during earthquakes. Earthquake Engineering Research Insititute Monograph Series, 134p. Seed H.B., and DeAlba, P., 1986. Use of SPT and CPT tests for evaluating the liquefaction resistance of sands in use of in-situ test in geotechnical engineering. Proceedings of In Situ 86, Geotechnical Special Publication, ASCE, 6, 281-302 s. Seed, H. B., Idriss, I. M. and Arango, I., 1983. Evaluation of liquefaction potential using field performance data. Journal of Geotechnical Engineering, ASCE., 109(3), 458482. Seed, H. B., Tokimatsu, K., Harder, L. F. and Chang, R. M., 1985. Influence of SPT procedures in soil liquefaction resistance evaluations. Journal of Geotechnical Engineering, ASCE, 111 (GT12), 1425-1445. Skempton, A. W., 1986. Standart penetration test procedures and the effects in sands of overburden pressure, relative density, particle size, ageing and overconsolidation. Geotechnique, 36 (3), 425-447. Snmez, H., 2003. Modification to the liquefaction potential index and liquefaction susceptibility mapping for a liquefaction-prone area (Inegol-Turkey). Environmental Geology 44 (7), 862871. Snmez, H. and Gkeolu, C., 2005. A liquefaction severity index suggested for engineering practice, Environmental Geology 48 (4):8198. Stark, T. D. and Olson, S. M., 1995. Liquefaction resistance using CPT and field case histories. Journal of Geotechnical Engineering, 21, 856-869. Suziki, Y., Tokimatsu, K., Koyamada, K., Taya, Y., and Kubata, Y., 1995. Field correlation of soil liquefaction based on CPT data. International Symposium on CPT, Vol. 2, 583-588. Tokimatsu, K. and Yoshimi, Y., 1983. Empirical correlation of soil liquefaction based on SPT-N value and fines content. Soil and Foundations, 23 (4), 56-74. Ulusay, R., 2000. Zemin Svlamas. Mavi Gezegen Dergisi, 2, 47-57. Youd, T. L., 1984. Geological effects-liquefaction and associated ground failure. Geological and Hydrogeological Hazards Training Program, United States Geological Survey Open-File Report 87-76, 210-232. Youd, T. L. and Perkins, D. M., 1978. Mapping liquefaction-induced ground failure potantial. Journal of the Geotechnical Engineering Division, ASCE, 104 (GT4), 433-446.

132

Youd, T. L., Harp, E. L., Keefer, D. K. and Wilson, R. C., 1985. The Borah peak, Idaho earthquake of October 28, 1983-liquefaction. Earthquake Spectra, 2, 6. Youd, T. L., Idriss, I. M., Andrus, R. D., Arango, I., Castro, G., Christian, J. T., Dorby, R., Finn, W. D. L., Harder, L. F., Hynes, M. E., Ishihara, K., Koester, J. P., Liao, S. S. C., Marcuson, W. F., Martin, G. R., Mitchell, J. K., Moriwaki, Y., Power, M. S., Robertson, P. K., Seed, R. B. and Stokoe, K. H., 2001. Liquefaction resistance of soils: summary report from the 1996 NCEER and 1998 NCEER/NSF workshops on evaluations of liquefaction resistance of soils. Journal of Geotechnical and Geoenvironmental Engineering, ASCE, 127 (10), 817-833.

133

HDROJEOLOJK VERLERN MHENDSLK JEOLOJSNDE DEERLENDRLMES

Oktay EKNC Devlet Su leri Genel Mdrl V. Blge Mdrl zellikle Mhendislik jeolojisi uygulamalarnda yeraltsuyu ile ilikili verilerin tespiti, yapnn stabilitesi asndan olduka nemlidir. Bilindii zere suyun varl bir durayszlk unsurudur. Dolaysyla su yaplarnn plan-proje ve uygulamalarnda bir handikap vardr. Bir yandan stabilitesi iin su sorunundan kurtulmaya alrken, te yandan suyu yap ardnda biriktirmek amalanmaktadr. te su yaplarnn projelendirilmesinden inasna kadar her aamasnda jeoloji-mhendislik jeolojisi- akkanlar mekanii gibi alanlardaki bilgi birikimine ve bu alandaki bilimin gereklerine uyulmas zorunluluu vardr. Suyun dilini anlamamann faturas ok ardr. 1-Bir temel-zemin etd yaplrken, alan temel sondaj kuyularnda yeraltsuyu seviyesi lmleri mutlaka uygun bir ekilde ve gereki olarak tespit edilmelidir. Laboratuar sonular irdelenirken, alnan rneklerin indeks zellikleri ( ayet yeraltsuyu seviyesi gerilme dalm ile ilikili bir seviyede ise) mutlaka yeraltsuyu ile ilikilendirilmelidir. 2-zellikle su yaplarnn temellerinde, alvyon ok geirimli ve kalnsa, kazya gelecek suyun, hem kaz gvenlii asndan, hem de ek maliyetler getirmesi bakmndan gereki olarak tespiti gereklidir. Burada asl sorun permeabilitenin (K=10-a cm/sn) gereki olarak tespitinde kullanlan yntem ve tekniktedir. Bununda en salkl yolu, bir pompaj kuyusu ve gzlem kuyular aarak pompaj deneyleri yapmaktr. 3- Temel iyiletirme yntemlerinden en ok bilinen ve uygulanan enjeksiyon ynteminin ncesi ve sonrasnda yaplan Basnl Su Deneyi sonularnn deerlendirilme ekli ve yorumlanmas, enjeksiyonun baars ve proje ekonomisi iin olduka nemlidir. 4-Genel Jeolojik veriler ile hidrojeolojik verilerin yorumlanmasndaki glkler jeolojik modele yansmakta ve belki de hi gerekmeyecek nlemleri almamza sebep olabilmektedir. ZEMNLERN NDEKS ZELLKLER VE YERALTISUYU Temel-zemin ettlerinin deerlendirmesinde kullanlan en temel ve deimez parametreler hi kukusuz zeminin indeks zellikleri ile isel parametreleridir. Dolaysyla bu deerlerin elde edilmesinde doru zemin rnei-doru deney ve doru yorumlama ihtiyac vardr. ayet bunlar gzetilerek bir ett yaplm ise gerisi kolaydr. Nihayetinde ok karmak olmayan

134

bantlarla sonuca ulalr. rnek olarak aadaki ekilde bir yap altna gelecek olan zemin profili verilmitir.

Normal konsolide olmu kile ait deerler; = %30, L= %50, s= 2,72 gr/cm3 , d = 1,95 gr/cm3 bulunmutur. Kum iin ise n = 1,60 gr/cm3 , d = 1,85 gr/cm3 deerleri verilmitir. Yzeyden 3,0 m aada olan yeraltsuyu seviyesini 1,0 m. daha drdmz taktirde ve bir yapdan da kil tabakasna ortalama olarak P = 0.2 kg/cm2 yk geldii dnldne gre (kumdaki oturmay ihmal ederek) kilde oluacak oturma miktarn hesaplayalm. Killerde Cc skma indisini Ldeerini kullanarak bulabiliriz. Cc = 0,009 (L 10 ) = 0,36 bulunur. Kil suya doygun olduu iin balang boluk oran;

e0 =s* = 0.816 olur.

YAS Seviyesi -3,0 m. iken oluacak efektif gerilme ve oturma miktar; P0= 1,60*3+0,85*7,0+0,95*4 = 14,55 t/m2 olur. Skan kil tabakasnn kalnl H=800 cm ise; S= H*Cc/1+e0*logPo+p/Po bantsndan S= 8,8 cm bulunur. YAS Seviyesi -4,0 m iken oluacak efektif gerilme ve oturma miktar; P1= 1,60*4+0,85*6,0+0,95*4 = 15,3 t/m2 olur.

135

Yeraltsuyu seviyesini drmekle ortaya kan ek gerilme deeri; 15,3 t/m2 - 14,55 t/m2 = 0,75 t/m2 = 0,075 kg/cm2 olacaktr. Bu art ise yine bir miktar oturma yaratacaktr. P = 0.2 kg/cm2 + 0,075 kg/cm2 =0,275 kg/cm2 alndnda; S=11,1 cm olacaktr. Dolaysyla YAS seviyesini 1,0 m daha drmekle; H = 11,1cm - 8,8cm = 2,3 cm daha oturma gerekleecektir. Buradan grlecei zere Oturma kavram zemine gelen bir yk altnda zemini suyunu zaman ierisinde kaybetmesi ile olduu gibi ounluklada yeraltsuyu dengesini bozmakla, YAS seviyesini herhangi bir sebeple drmekle gereklemektedir. Yeraltsuyu seviyesi derken zemindeki efektif gerilmelerin art yeni oturmalarn olumasn salamaktadr. Aadaki ekilde grlecei zere yzeyde gzlenen oturmann sebebi yeraltsuyu ekimidir.

KAZILARA GELECEK SUYUN HESAPLANMASI zellikle baraj temel kazlarnda alvyon ok geirimli ve kalnsa, kazya gelecek suyun miktarnn hem kaz gvenlii, hem de ek maliyetler getirmesi bakmndan gereki olarak tespiti gereklidir. Burada asl sorun, hesaplamalarda en nemli parametre olan permeabilite

136

(K=10-a cm/sn) deerinin gereki olarak tespitinde kullanlan yntem ve tekniktedir. Bununda en salkl yolu, bir pompaj kuyusu ve gzlem kuyular aarak pompaj deneyleri yapmaktr. Aadaki rnekle (K=10-a cm/sn) deerinin nemi vurgulanmtr.

Bu rnekte; K=10-3cm/sn, A=4500 m2, =0,22 iin alnmtr. Bu durumda kaz alanna gelecek su miktar; Q=855,36 m3/gn olur. rnein bir permeabilite deneyinde geirimlilik deeri olarak K=5*10-3 olarak alnd durumda; Q=5*855,36 m3/gn olur. Geirimlilik snflamas bakmndan K=10-3cm/sn ile 5*K=10-3cm/sn arasnda pek nemli bir snflama fark yoktur. Ancak bu fark hesaplanan debi miktarn grld zere 5 kat birden artrabilir. Buradan da grlecei zere Kaz alanna gelen suyun miktarnda (permeabilite) deeri K=10-acm/sn ve bu deerin elde edilmesinde seilecek deney tipi en nemli unsur olmaktadr. Dolaysyla zellikle alvyon iinde yaplacak derin kazlarda, Knn gereki hesabnda, pompaj ve gzlem kuyularnn birlikte ald pompa deneylerinin yaplarak hidrolik parametrelerin bilinmesi gerekmektedir. GZLEM KUYULU POMPAJ DENEYLER Akiferlerin hidrolik parametrelerinin belirlenmesi amacyla yaplan bu deneyde dengeli ve/veya dengesiz akm artlar geerlidir. Bir kuyuda pompaj yaplrken ayn anda pompaj ve

137

gzlem kuyularnda zamana bal olarak dmler llr. Bu deney ile akiferlerin hidrolik parametrelerinden zellikle: letkenlik, Geirgenlik, Depolama katsays, Etki yarap deerlerini saptamak mmkndr. Gzlem kuyulu Pompaj Deneylerinin Deerlendirilmesi Gzlem kuyulu pompaj deneyi tek bir Q (lt/sn) kademesinde yaplabilecei gibi ok kademeli olarak da yaplabilir. Yaplan bu deneyler sonucunda kuyu dm konisinin kesiti karlarak etki yarap belirlenebilir.

Gzlem Kuyulu Pompaj deneyinde Geirgenlik (K) deerinin Matematiksel Olarak Hesaplanmas Serbest Akiferler iin: Gzlem kuyulu olarak yaplan deney sonucunda (K) geirgenlik deerini hesaplamak mmkndr. Depuit forml: Q H2-h2 = -------- Ln R/x , Ln yerine log10 alnrsa: K

138

0,73 * Q H2-h2 = ------------ * Log R/x olur. K H = Akifer kalnl

Burada:

h = Kuyu iinde oluan dinamik seviyenin akifer tabanna uzakl R = Kuyu etki yarap x = Gzlem kuyusunun pompaj kuyusuna olan uzakldr. ayet dm (h) deeri, akifer kalnl (H) yannda ok kk kalyorsa, etki yarap deeri (R) de akifer kalnl yannda kk kalyorsa H2-h2 deeri yerine dm deeri (h) yazlabilir. 0,73 * Q h = -------- * log R/x k 0,73 * Q K = ------------ * log R/x h olur. Buradan da

olur.

Genellikle gzlem kuyusuna sahip olmayan bir sondaj kuyusunda sabit debi ile yaplan pompaj deneyinde elde edilen verilerin grafiklere dklerek akiferin hidrolik parametreleri hakknda bilgi edinilmektedir. Byle bir pompaj deneyinden elde edilen dm deerleri aritmetik olarak dikey eksene, t zaman deerleri de logaritmik yatay eksene yerletirilmek suretiyle grafik izilir. Jacob olarak bilinen bu grafik yardmyla T parametresi hesaplanabilmektedir.
D m -Log zam an grafii (jacob Yak la m )

40 35 30
dm (m)

25 20 15 10 5 0 1

?h = 20

t 0=1,7

10

100

t (dak )

1000

139

LETKENLN (T) BULUNMASI Yukarda sz edilen grafiin zerinde iaretlenen noktalardan bir doru izilir. Ancak, ilk zamanlara ait olan ve genellikle kuyu kayplar etkisinde kalan deerler ile grafiin sonunda yer alan ve yine dorusal izgiden sapan son deerler dikkate alnmamaldr. Bu grafikte logaritmik eksen zerinde bir logaritmik devreye tekabl eden dm deerleri (h) belirlenir. Bu deerler: T = (0,183*Q)/h formlnde yerine konularak T (iletkenlik) deeri belirlenir (DS uygulamas) T = (15,8*Q (l/sn) / h (m) = m3/gn/m cinsinden hesaplanabilir. rnek: Yukarda verilen denklemde Q = 10 l/sn ve h = 20 m olduunu kabul edersek (Dmzaman grafiinden); T = (15,8*Q (l/sn) / h (m) = 15,8*10/20= 7,9 (m2/gn) olur. T = K*h ise K = T/h olacaktr. ayet h (akifer kalnl) = 60 m ise bu durumda K = 7,9 m2/gn/60 m = 0,1316 m/gn = 13,6*10-2 m/gn olacaktr. BASINLI SU DENEY SONULARININ YORUMLANMASI zellikle su yaplarnn tasarm ve boyutlandrlmasnda temel kayacn geirimlilik dzeyi belirlemek nem kazanr. Bu amala Basnl Su Deneyi (BST) yaplr. Bu deney ile bir anlamda belirli basnlar altnda kayaya su enjeksiyonu yaplr. Dolaysyla Derinlik-Basn ilikisini iyi belirlemek gerektii gibi deneyleri mutlaka geri dnl yapmak gerekir. Bu durumda ancak salkl geirimlilik analizi yaplabilir. Gnmzde bilgisayar teknolojisi ile eitli yazlmlar ne kmaya balad. Jeoloji mhendislii alannda da bu eilimler grlmektedir. Ancak, kayalarn homojen ve izotrop olmad gereini bir kenara brakrsak jeoloji Mhendislii kavram ok byk yara alr. Bizim belki de mesleki olarak varlk nedenimiz kayalarn bu zelliidir. Baz disiplinler kayac mekanik olarak bir demir ya da imento gibi grmek isteyebilirler. Ne varki yeryuvarn oluturan kayalarn sahip olduklar zelliklerinin nerede ise tamamn oluumlar srasndaki tektonik, termodinamik, kel ortam koullara vb, bal olarak kazandklarn ve bu zelliklerini formule etmenin hem g, hem de doru olmadn biliyoruz. Dolaysyla 140

zellikle bizlerin, her mhendislik yapsnda kayalarn mhendislik zelliklerini ilk defa tespit ediyormu gibi merak ve heyecanla ie balamamz ve elimizdeki snrl verileri, birtakm amprik bantlarn esiri olmakszn ya da program kullanma tembelliine dmeksizin jeolojik yorum szgecinden geirerek kullanmamz gerekiyor. te BST deney sonularn da bu felsefe ile ele almak ve yorumlamak gerekiyor. Birok uygulamada kullanlan Basnl su deneyi sonular aadaki ilemler gz nne alnarak yaplmtr. Bu deneyde Basn-derinlik ilikisi olarak: Derinlik (m) 0,0-4,0 4,0-10,0 10,0-20,0 20,0-40,0 40,0 m sonra Q= Deneyde Su Kayb H=YAS tab. Manometreye uzakl H=YAS yoksa Kad.ort.Manomet.uz. Pm=Manometrede okunan basn(atm) Ek=nceki emilme katsays Basn (atm) 1-2-1 2-4-2 2-4-6-4-2 2-4-6-8-6-4-2 2-4-6-8-10-8-6-4-2 , Peef = Deneyde uygulanan gerek basn(atm) Peef = nceki Gerek basn (atm) Peefs= Sonraki Gerek basn (atm) Pc =Borulardaki yk kayb Eks=Sonraki emilme katsays

L= Kademe boyu olarak alnmtr. Deneyler ayet; Deney YAS tablas altnda ise: Peff = Pm+H/10-Pc 10 atmosfer basn iin Lu deeri: Lu = Q*10/Peff*L ile hesaplanr. Deneylerde genellikle 10 atm basnca eriilemedii iin; Lu = Eks Ek / Peefs Peef (10- Peef)+Ek ile bulunur. Buradaki hesap ynteminde BASIN ARTIINA PARALEL OLARAK SU KAYBINDA ARTI OLACAKTIR mant vardr. Halbuki kayalarn bnyelerindeki sreksizliklerin geometrisi, dolgu cinsi ve dolgunun su basncna direnci, kayacn ayrma derecesi vb. deerlerine gre su kaaklar gereklemektedir. Halbuki BST sonularnn yorumlanmasnda, 1-10 atm arasnda ve her biri 10 dakika sren deneylerden elde edilen su kaaklarnn her basn deeri iin ayr ayr hesaplanmas ve 10 141 Deney YAS tablas stnde ise: Peff = Pm+H/10-Pc

atm basnca evrilerek bulunan deerlerin elde edilmesinde gz nne alnan akmlarn Laminer olmad, dier baz etmenlerinde bulunduunun bilinmesi gerekmektedir. Bu saptamaya gre su kaaklarnn Lugeon deerini basit bir ekilde yle formule edebiliriz. Lugeon = Deneyde kuyuda llen su kaa(lt)* 10 Atm / Deney zaman(10 dak)* Kademe uzunluu(m)* Deneyde Uyg. gerek basn Buna gre belirli basnlar altnda yaplan BST deneylerinde kayalarn su enjeksiyonuna kar davran aada aklanmtr: 1.Grup: Laminer akm Her basn iin elde edilen Lugeon deerleri hemen hemen eit ise bu akm Laminer akmdr ve deney yaplan kademe iin bulunan Lugeon deerlerinin ortalamas alnr. rnek: Deney Kad. 40-42 m, Deney zaman: 10 dk, YAS seviyesi 30 m, Manometre 0,50 mde Deneyde uygulanan gerek basn (Peff) =Pm+YAS derinlii/10 2 atm basnta kaan su miktar 36 lt iin LU=3,6 4 atm basnta kaan su miktar 50 lt 6 atm basnta kaan su miktar 68 lt 4 atm basnta kaan su miktar 56 lt 2 atm basnta kaan su miktar 34 lt LU=3,5 LU=3,7 LU=4 LU= 3,4 olur

Burada 5 adet Lugeon deeri yaklak birbirine eittir. Tipik bir Laminer akm koulu szkonusudur. Dolaysyla kademeyi temsilen, Lugeon = 3,5 alnacaktr. 2.Grup: Trblansl akm En yksek basn kademesinde dier basnlardan daha dk Lugeon deeri elde edilen akmdr. Bu akmda en yksek basntaki Lugeon deeri kullanlr. rnek: Deney Kad. 40-42 m, Deney zaman: 10 dk, YAS seviyesi 30 m, Manometre 0,50 mde Deneyde uygulanan gerek basn (Peff) =Pm+YAS derinlii/10 2 atm basnta kaan su miktar 75 lt iin LU= 7,5 4 atm basnta kaan su miktar 100 lt 4 atm basnta kaan su miktar 95 lt 2 atm basnta kaan su miktar 70 lt LU= 7,1 LU= 6,7 LU= 7 olur 142 6 atm basnta kaan su miktar 115lt LU= 6,3

Burada en yksek basnta en dk Lugeon elde edilmitir. Tipik bir trblansl akm koulu sz konusudur. Dolaysyla kademeyi temsilen en yksek basnta elde edilen deer olan; Lugeon = 6,3 alnacaktr. 3.Grup: Basnla ama Yksek basnta byk Lugeon deeri, dk basnta dk Lugeon deeri elde edilen elastik davran durumdur. Burada kademeyi temsilen en dk basntaki deer alnr. rnek: Deney Kad. 40-42 m, Deney zaman: 10 dk, YAS seviyesi 30 m, Manometre 0,50 mde Deneyde uygulanan gerek basn (Peff) =Pm+YAS derinlii/10 2 atm basnta kaan su miktar 10 lt 4 atm basnta kaan su miktar 75 lt 6 atm basnta kaan su miktar 180lt 4 atm basnta kaan su miktar 70 lt 2 atm basnta kaan su miktar 16 lt iin LU= 1 LU= 5,3 LU= 10 LU= 5 LU= 1,6 olur

Burada en yksek basnta en yksek Lugeon elde edilmitir. Tipik bir basnla ama koulu sz konusudur. Dolaysyla kademeyi temsilen en dk basnta elde edilen deer olan, Lugeon = 1,6 alnacaktr. 4.Grup: Ykama Basn art ile beraber dzgn bir ekilde su kaa artarken, geri dnlerdeki dk basnlarda su kaaklarnn azalmadan devam ettii durumdur. Burada kademeyi temsilen en son basnta elde edilen Lugeon deeri alnr. rnek: Deney Kad. 40-42 m, Deney zaman: 10 dk, YAS seviyesi 30 m, Manometre 0,50 mde Deneyde uygulanan gerek basn (Peff) =Pm+YAS derinlii/10 2 atm basnta kaan su miktar 20 lt iin LU= 2 4 atm basnta kaan su miktar 65 lt LU= 4,6 6 atm basnta kaan su miktar 180 lt LU= 10,5 4 atm basnta kaan su miktar 150 lt LU= 10,7 2 atm basnta kaan su miktar 110 lt LU= 11 olur

143

Burada basnca bal olmakszn deney boyunca kaaklar artmtr. Dolaysyla bu kuyuda, boluktaki dolgu gerecin ykanmas szkonusudur. Dolaysyla kademeyi temsilen en yksek deer olan; Lugeon =11 alnacaktr. 5.Grup: Boluklarn doldurulmas Basn kademesinin artna karn srekli olarak Lugeon deerinin dmesi durumudur. Burada snrl bir btesi olan bir eklem veya eklem takmndan bahsedilebilir. Su enjeksiyonu ile ref olunduu iin son kademede elde edilen Lugeon deeri kademeyi temsil eden deer olarak alnacaktr. rnek: Deney Kad. 40-42 m, Deney zaman: 10 dk, YAS seviyesi 30 m, Manometre 0,50 mde Deneyde uygulanan gerek basn (Peff) =Pm+YAS derinlii/10 2 atm basnta kaan su miktar 270 lt iin LU= 27 4 atm basnta kaan su miktar 350 lt LU= 25 6 atm basnta kaan su miktar 420 lt LU= 23 4 atm basnta kaan su miktar 230 lt LU= 16 2 atm basnta kaan su miktar 110 lt LU= 11 olur. Burada basnca bal olmakszn deney boyunca kaaklar azalmtr. Dolaysyla bu kuyuda, snrl bir btesi olan boluun ref olmas sz temsilen en son kaydedilen deer olan; Lugeon =11 alnacaktr. Sonu olarak eitli deneylerle elde ettiimiz verileri jeolojinin nda yorumlayarak tamamen farkl sonulara ulaabiliriz. Bylece karlatmz problemleri mutlaka formule etmek kolayclna kamakszn, daha yararl sonulara ulaabiliriz. konusudur. Dolaysyla kademeyi

144

145

GENEL JEOLOJK VERLER LE HDROJEOLOJK VERLERN YORUMLANMASINDAK GLKLER

Baraj inasndan sonra rezervuarda oluan su yk ile pnarlar ters alarak yan vadiye su tayabilirler. Bu gibi geirimlilik sorunlarnn nne uygun bir enjeksiyon perde tasarm ile geilebilir.

146

Bir baraj yerinde jeolojik yapnn iyi alglanmamas ile gelen modelleme gl sonucu Olistolit kiretalarnda llen YAS seviyelerinin birebir korele edilmesi ile yeraltsuyu tablas yorumlar deiebilmekte, hem de ek iyiletirme tasarmlar (kiretalarnn kaplanmas vb.) yaplabilmektedir.

Temel sondajlar alrken ya da hemen sonras yaplan rastlarn daha sonra rutin olarak srdrlmemesi sonucu temel enjeksiyon perde tasarmnda son derece nemli olan YAS tablas yukarda verilen ekildeki gibi (krmz renkli olarak gsterildii zere) modellenebilmektedir.

147

YAS rasatlarnn zellikle planlama-inaat aamasnda geen uzun sre boyunca aksatlmakszn srdrlmeli gerekmektedir. Hatta YAS rasatlarn proje mhendisinin bir yardmc elemana brakmadan bizzat kendisinin yapmas daha doru olacaktr. Ayrca proje mhendisi yeraltsuyu konusundaki deerlendirmelerini hidrojeolog meslektalar ile paylamaldr. Nitekim uygulamada, aada verilen bir enjeksiyon perde dizaynnda olduu gibi, perde derinlii YAS tablas olarak belirlenen seviyenin ortalama 5 m altna kadar uzatlarak temel kayacn geirimsizliinin salanaca ngrlmektedir. Burada YAS tablas yorumu grld gibi enjeksiyon perdesinin metrajn belirlemektedir.

148

YAPI TEMELLER N GENEL DEERLENDRMELER

Diner ALAN Jeoloji Mhendisleri Odas Ynetim Kurulu Yedek yesi Maden Tetkik ve Arama Genel Mdrl Fizibilite Ettleri Dairesi
1. Temel Kavram ve Temel Tipleri TEMEL Kaya veya toprak zemin zerinde ina edilen mhendislik yaplarn tayan ve yap yklerini zemine aktaran yap eleman

Df: Smelin derinlii B: Smelin genilii

Temeller derinliklerine gre ikiye ayrlr: a) S Temeller: DfB a.1) Tekil (mnferit) Smel: Nispeten s derinlikte ina edilen yaplar ve direkler iin uygulanr. Kolon yklerini tarlar ve kare, dikdrtgen veya dairesel olabilirler.

Mnferit (tekil) smel

149

a.2) Srekli (mtemadi) Smel: L5B ise, bu smeller duvar yklerini tarlar.

- Mtemadi (srekli) smel a.3) Radye (Yayl) Temel: ok yumuak veya zayf zeminler zerinde yapnn oturma miktarn en aza indirmek iin temeli geni alana yaymak gerekir. Yapnn yk nedeniyle temelin alan yaklak olarak yap alanna eit oluyorsa bu tr temel seilir.

b) Derin Temeller:Df/B4 b.1) Kazk Temel: Bu sistem, yapy kazklar zerine ina ederek yklerin kazklar tarafndan salam zemine (kayaya veya sert zemine) aktarlmasn salar. Kullanlan kazklar kereste, beton ya da elik olabilir. Temel ykn sert zemin tabakasna aktarmak Kazklarn srtnmesi ile temeli desteklemek Yanal ynde etkiyen veya yukarya doru olan itki kuvvetlerine kar direnci arttrmak Taneli ve gevek zemin tabakasn sktrmak

150

a) U tamas: srtnmeli: Tama kapasitesi, kazn topuundaki zeminin penetrasyon direnci tarafndan salanr.

b) Srtnmeli: Tama kapasitesi, kazn indirildii kuyunun eperindeki zeminin srtnmesi ile salanr.

c) U tamalKazklar fazla sert olmayan (sk) zeminin iine kadar indirilir. bylece hem srtnme, hem de u tamas arttrlr.

b.2) Kuyu (keson) temel: Belirlenen bir derinlie kadar silindirik bir delik (kuyu) alp bu kuyu beton ile doldurulur ve yap kuyu temelin ina edilir. Kuyu temelin oyuklar salam zemin iine indirilerek tama salanr. Bu tip temelde oturmalara izin verilmez.

Tama gc : q

qkuyu>qkazk

151

3.1. Temelde Yenilme Kayalar iinde ina edilen temellerde karlalabilen yenilmeler: a,c,d, : temelin altndaki kayata atlak ve krk gelimesi b: kayataki gzenek veya boluklarn kmesi sonucu temelin kaya iine hareketi

Hem zemin, hem de kayalar iin tipik temel yenilmesi

3.3. Temel Ykleri Yk Trleri l ykler Canl ykler Kar ykleri Rzgar ykleri Yersarsnts Hidrostatik Yapnn arl ve yapda yeralan tm malzemeden kaynaklan ykler yapya kalc olarak monte edilmemi, ancak yapya yk veren unsurlar atda etkir, genellikle blgesel olarak yap kodlarnda belirtilir Yapnn aktaki ksmlarn etkiler Yapnn zerinde Su basncndan kaynaklanan ykler

152

Temeller iin yapsal aratrmalar

(1) Mevcut verilerin deerlendirilmesi

(2) Arazi etdleri + yerinde (in-situ) deneyler (4) Hesaplamalar (a) (b)

(3) Laboratuvar deneyleri

Temel zemini veya kayacn mhendislik zelliklerinin deerlendirilmesi

(a) aamasndaki veriler ile inas planlanan yapnn yk ve geometrisi esas alnarak

izin verilebilir zemin emniyet gerilmesinin tayini (qa) (5) Genelde proje mhendisine braklr Kritik olan deere gre temelin tipinin seimi ve boyutlandrlmas 1. aamada yapnn projesi ve inaat alannn konumu incelenir. Civardaki yaplara iin kullanlan zemin emniyet gerilmesi deerleri, o civarda yaygn olarak seilen temel tipi veya tipleri aratrlr. Eer belirlenmise, yapdan temele gelecek yklerin bykl ve dalm projeciden renilir. Planlanan inaat kazsnn evre yaplar zerinde olumsuz bir etki yaratp yaratmayaca da ilk gzlemler srasnda tartlmaldr. Homojen zemin koullarnn geerli olduu kaz ortamlarnda, eer planlanan yapnn ykleri ar ve yap ok yksek deilse, civardaki yaplar iin esas alnan zemin emniyet gerilmesinin msaade edilebilir oturma deerinin ve temel tipinin sz konusu proje iin de kullanlmas dnlebilir. Hesaplanan qa ve s deerlerine gre Zemin Emniyet Gerilmesi mi yoksa oturma m daha kritik? oturmann hesaplanmas (s)

153

4. Gvenlik Katsaysnn Seimi Gvenlik katsaysnn (FOS) seimi yapnn zelliine yapnn tahmini hizmet (kullanm) sresine temelde meydana gelebilecek yenilmenin (durayszlk) En kk FOS geici ve ksa mrl yaplar En byk FOS byk tasarm ykleri ve durayszln felaket yaratabilecei yaplar (yksek binalar) SI TEMELLERN TASARIMI N EN KK GVENLK KATSAYILARI Zemin Aratrmalar Snf A Tipik Yaplar Demiryolu kprleri Ambarlar Yksek frnlar stinat duvarlar Silolar, Hidrolik yaplar B Otoyol kprleri Hafif sanayi yaplar ve iyeri binalar Snf zellikleri En yksek tasarm yk uygulanr; durayszlk ok kt sonular yaratr En yksek tasarm yk ender olarak uygulanr; durayszlk ciddi sonular dourur. C Evler (apartman) ve Resmi binalar Notlar : (1) Geici yaplar iin yukardaki deerler % 75 orannda azaltlabilir. Bununla birlikte, hibir durumda 2.0den dk bir gvenlik katsays deeri kullanlmamaldr. (2) Genellikle zeminde ilerleyici karakterde bir tama gc durayszlndan endie duyulduu zaman, izelgedeki deerler % 20 ile % 50 arasnda arttrlmaldr. (3) Tm temeller ayrca, maksimum izin verilebilir toplam ve farkl oturmalara gre de analiz edilmelidir. Eer oturmann tasarmna etkiyen en nemli faktr olduu belirlenirse, daha yksek gvenlik katsaylar kullanlmaldr. En yksek tasarm yk uygulanmaz 2.0 3.0 2.5 3.5 3.0 4.0 Mkemmel, Tamamlanm Snrl sonularna

154

6. Toprak Zeminlerde na Edilecek S Temellerin Tama Gc in Deerlendirmeler 6.1. Kohezyonsuz Zeminler (Kumlar) Kumlar kohezyonsuz zeminler olup, bu tr zeminler zerinde ina edilecek yaplarn temellerine ait tama gcnn belirlenmesi amacyla deiik yntemler gelitirilmitir. Bu yntemlerden yaygn olarak kullanlan bir yntem aada verilmitir. Kumlar zerinde ina edilen temellere ilikin yenilme mekanizmas

B : smel genilii; Df: smel derinlii; : zeminin birim arl; : zeminin isel srtnme as; qd: smelin aktard yk SPT-N ve smel genilii parametreleri ile oturma kavramn esas alan grgl (ampitik) ilikilerle zm Yntem Terzaghi ve Peck 25 mmlik oturma esas alnarak SPT-N, B ve tama gc arasnda grgl ilikilere gre zm yaplr.

155

Su tablasnn smelin tabanndan itibaren en az 2B derinlikte olmas koulunda (Dw2B) aadaki grafikten yararlanlr.

Eer su tablas yzeyde (Dw=0) ve Df/B = 0 ise, belirlenen qa deerinin yars alnr (qax0.5) Eer su tablas yzeyde ve Df/b=1 ise, grafikten belirlenen qa deeri 1/3 orannda azaltlr. Su tablasnn ara durumlar iin ise, dorusal interpolasyon yaplarak elde edilen oran grafikten belirlenen qa ile arplarak qa azaltlr

156

Ancak bu tr bir uygulama tama kapasitesinde gerekenden daha byk bir azalmaya neden olur. Su tablasnn yzeyde olmas durumunda, qada % 50 azaltma uygulanr, dier su tablas koullarnda (ara durumlara) grafikten belirlenen qa deeri aadaki eitlikten hesaplanan su dzeltmesi faktryle arplr.

Cw=0.5+0.5(Dw/D+B) Uygulamada her sondajda smel derinliinden itibaren smel genilii kadar bir derinlikte (B) elde edilen N deerlerinin ortalamas alnr. N darbe saylar iin rt basnc dzeltmesi (CN) deerleri aadaki grafik kullanlarak belirlenir ve dzeltilmi N deerleri (N1); N1=CNN Eitliinden hesaplanr.

157

rnek :

= 17 kN/m Sj

doy= 20 kN/m B=3m

su= 10 kN/m

Df= 1.5 m
Dw= 3.5 m

D= 1.5 + 3 = 4.5 m

5.20 m

Smelin altnda B kadar bir derinlik dikkate alnrsa (yzeyden itibaren 1.5-4.5 m aras)

Derinlik (m) 0.75 1.55 2.30 3.00 3.70 4.45 5.20

N 8 7 9 13 12 16 20

' v(kPa)
-26 39 51 57.5 65 --

CN -2.0 1.6 1.4 1.25 1.2 --

N1 -14 14 18 15 19 -Ort:16

' vnin hesaplanmasna rnek:

Derinlik 1.55 m su tablasnn zerinde : h = 17x1.55 = 26.3 26kPa Derinlik 4.45 m su tablasnn altnda : h - hww= 17 x 4.45 (4.45-3.5) 10 = 65 kPa 75 B = 3 m ve N = 16 iin qa grafiinden, (sayfa 139) qa = 165 kPa Su dzeltmesi : Cw=0.5+(0.5x3.5)/4.5=0.89 10

158

zin verilebilir tama gc (25 mmlik oturmaya izin verecek ekilde) qa=0.89 x 165 = 150 kPa (f) Balangta Df ve B deerleri belirlenmise, bu iki parametre iin deer seilip, deneme yanlma yntemi ile yukardaki yntem izlenerek uygun Df ve B boyutlar saptanr. 6.2 Kohezyonlu Zeminler Smelde tama gc kapasitesi ile ilgili yenilme, aadaki ekilde gsterilen ocbde kamas boyunca meydana gelir. Kamann arl (W) ve kayma yzeyi boyunca etkiyen kohezyon (c) kaymaya kar diren gsterir. Kohezyonlu zeminlerde ina edilen temellere ilikin yenilme mekanizmas

Kohezyonlu zeminlerdeki s temellerin tama gc hesaplamalarnda kullanlmak zere gelitirilmi eitli yntemler olup, bunlardan yaygn olarak kullanlanlar aada ana hatlaryla verilmitir.

159

(1) zin verilebilir tama gc grafikleri: Suya doygun killerde, inaat kazs srasnda ve ksa srede kilin drene olmas zordur. Bu nedenle bu koullarda zeminin drenajsz koullarda tayin edilmi dayanm parametreleri esas alnr ve =0 olup, zeminin tek eksenli skma dayanm (qu) kullanlr. Aadaki grafik, a) = 0 mtemadi (srekli) smeller (B/L=0) iin (B: temel genilii; L: temelin b) GK=3

uzunluu) hazrlanmtr.

Grafikten belirlenen qa deerinin, (a) dikdrtgen smeller iin (1+0.2 B/L) (b) kare ve dairesel smeller iin 1.2 ile arplmas gerekir. Df ve B deerleri balangta bilinmiyorsa, deiik deerler seilip buna gre grafikten qa deerleri belirlenir ve qann bu parametrelere bal deiimini gsteren bir grafik hazrlanarak tasarm mhendisine sunulur.

160

(2) Nihai tama gc yaklam: qa = c Nc/GK (Nc = tama gc faktr) C = Su = qu /2 (qu = tek eksenli skma dayanm; Su = drenajsz makaslama dayanm) GK = 3 alnrsa, qa = qu Nc/2 Nc; L, B ve Dfe bal olup, aadaki grafikten belirlenir.

Tama gc faktrleri; zeminin isel srtnme asna () gre aadaki grafikten veya eitliklerden tayin edilir. Nq=exp ( tan ) tan2 (45 + / 2) Nc=(Nq-1)cot N=1.8 (Nq-1) tan N=(Nq-1) tan (1.4) (Hansene gre) (Meyerhofa gre)

161

3) S temeller iin tama gc eitlikleri Hem kohezyona, hem de isel srtnmeye sahip zeminler iin nihai tama gc. (s smeller iin):

qr=c Nc + qNq + 1/2 B N Bu eitlikte, c B q : kohezyon : birim arlk : Smel genilii : rt yk ( = Df)

Nc, Nq, N : boyutsuz tama gc faktrleri

162

Kenar uzunluu B olan kare eklindeki bir smel iin tama gc, qr=1.3 c Nc + qNq + 0.4 B N olup, ap B olan daire eklindeki bir smel iin ise, qr=1.3 c Nc + qNq + 0.3 B N eitlii ile hesaplanr. Genel eitlik: qf = Sc . c Nc + Sq q Nq + S B N Sc =1 + 0.3 B/L Sq = 1 S = 1 0.2(B/L)

KAYA KTLES
YNTEM 1 qa=qu

(qu kayacn tek eksenli skma dayanm

(qu msaade edilebilir zemin emniyet gerilmesi) olarak alnabilinir Eer sreksizlikler sk ve aralklar < 2 cm ise, skabilirlik ROD ile verilir. Buna gre aadaki izelge kullanlr. ROD 100 90 75 50 25 0 * qa>qu ise, qa = qu alnr. qu (kg/cm2) 328 220 130 70 33 10 qa (MPa) 32 21.5 13 7 3.2 1 qa (lbf/in2)(psi) 4170 2780 1660 970 410 140

163

Eer smele aktarlacak yk (Q) belli ise, seilecek smel tipine gre smelin alan, A = Q / qa ifadesinden belirlenir ve buradan smelin boyutlar saptanr.

164

YNTEM 2: Tama Gc Kapasitesi Faktrleriyle zm Az krkl zayf kayalarda ina edilen temeller iin kama blou eklindeki yenilme modeli (Bell zm) esas alnr ve izin verilebilir tama gc kapasitesi aadaki eitlikten hesaplanr.

qu = C f 1cN c + C f 2
Burada, B: smelin genilii : salam kayacn birim hacim arl D: smelin derinlii c: salam kayacn kohezyonu Nc , N , NQ : tama gc faktrleri

B N + D f N q 2

Nc= 2N1/2(N+1) N= N1/2(N2-1) Nq=N2 N=tan2(45+/2) Cf1 ve Cf2 dzeltme faktrleri aadaki izelgeden belirlenir. Eer, kayacn oluturduu kamann arl ihmal edilir ve smelin yzeye oturtulduu (D=0) kabul edilirse yukarda verilen izin verilebilir tama gc kapasitesi eitlii kullanlr. veya grafikten belirlenir.

Temel Tipi Srekli (L/B) Dikdrtgen: L/B=2 L/B=5 Kare Dairesel

RNEK ZMLER

Cf1 1.0 1.12 1.05 1.25 1.2

Cf2 1.0 0.9 0.95 0.85 0.7

165

KOHEZYONSUZ ZEMN (SPT LE) 1.2 m derinliinde ve 3.5 m geniliinde bir kare temel kumlu bir zemin zerine ina edilecektir. Su tablas yzeyden 3 m derinde olup, =18 kN/m3 ve sat=20 kN/m3dr. Zeminden UD rnek alnmam olup, sondaj srasnda SPT deneyi yaplmtr. 25mm oturma snrlar ierisinde izin verilebilir tama kapasitesini hesaplaynz. Etkin Derinlik= Df+B = 4.7 m

Derinlik (m) 0.7 1.35 2.2 2.95 3.65 4.4 5.15 6.0

N 6 9 10 8 12 13 17 23

v -24.3 39.6 53.1 60.6 68.3 ---

CN -1.8 1.6 1.4 1.3 1.27 ---

N1 -16.2 16 11.2 15.6 16.5 --Ort N1=15.1

B= 3.5 m ve N1=15.1 Cw=0.5+0.5 (Dw/Df+B) =0.5+0.5 (3/4.7)=0.71 qa = 150 x 0.71 = 107.1 kPa.

qa=150kPa

166

KAYA KTLES Ortalama kohezyonu 350 kPa, isel srtnme as 27 olan sk eklemli bir kireta kaya ktlesi zerinde 3x3 m ve 2 m derinliinde bir kare temel ina edilecektir. =21 kN/m3 ve GK=3 iin qa=? =27N=2.66 Nq=7.09 N=9.93 Nc=11.9 B qu = C f 1cN c + C f 2 N + D f N q 2 1.25 qu= 5769.9 kPa. qa=qu/GK qa=1923 kPa. 0.85 (kare temel)

KOHEZYONLU ZEMN Genilii 2.25, boyu 4.5 m ve derinlii 3.5 m olan diktdrtgen eklindeki tekil temel kohezyonu c=50 kPa isel srtnme as =22 olan bir zemin zerine ina edilecektir. YSS yzeyden 3.5 m derinde olup, =18 kN/m3 tama kapasitesini hesaplaynz. sat=20 kN/m3 dr. 3 gvenlik katsays iin

qu = sc cN c + sq qN q +

1 s BN 2
1- 0.2 B/L 0.9

1+0.3B/L 1.15

qu = 1.15CN c + qN q + 0.45BN
YSS Df .
= 22 =sat-9.8

Nq = 7.82

Nc = 16.9

N = 4.96

qu = 1.15 x50 x16.9 + 18 x3.5 x7.82 + 0.45 x(20 9.8) x 2.25 x 4.9
qu = 1515.6kPa.

q a = qu / GK q a = 15156 / 3 = 505.2 kPa

167

OTURMA Bir zeminin zerine yk uygulanmas sonucu skmas ve ekil deitirmesine paralel olarak zemin zerindeki yap ve gerete de bir oturma gzlenir. Yklenen zeminin skmas zemin tanelerinin skp boluklarndaki hava ve/veya suyun dar kmas, dolaysyla tanelerin birbirine yaklamas azalmaya neden olur Konsolidasyon Oturma Oturmann hesaplanabilmesi iin zeminin konsolidasyon karakteristiklerinin bilinmesi gerekmektedir. nce taneli zeminlerde (Kil, silt) oturma Konsolidasyon testlerinin sonular tm yk kademeleri iin skma veya boluk oran (e) log. basn (p) erileri ile gsterilir ve bu erilerden hesaplanan konsolidasyon parametreleri oturma hesaplamalarnda kullanlr. zeminin hacminde

ekil 1
Ar konsolide zeminler: Kohezyonlu bir zeminin gemite yksek bir basn altnda kondolide olmas, daha sonra stndeki rt yknn erozyon nedeniyle anm olmas ve gncel olarak daha dk bir etkin basn altnda bulunmas olasdr. Bu tr zeminler ar konsolide zemin olarak

168

tanmlanrlar. Ar konsolide zeminler iin tipik bir basn-boluk oran grafii ekil 2de grlmektedir (Sutton, 1975).
Pmax

Po

ekil 2. (a) ar konsolidasyon srecinin ematik gsterimi (b) ar konsolide bir zemin iin tipik yk-boluk oran grafii.

Ar konsolidasyon oran (AKO), n konsolidasyon basncnn, zemin zerindeki etkin (efektif) basnca oran olarak tanmlanr (Holtz ve Kovacs, 1981) AKO= Pmax/Po Po= h x zemin Pmax e-logp erisinden hesaplanr

169

AKO 1 1-2 2-8 >8

Tanm Normal konsolide Orta derecede konsolide Ar konsolide ok ar konsolide

Ar konsolide killer zerine gelecek temel yklerin n konsolidasyon basncn amamas gerekir (Craig, 1978). n konsolidasyon basncnn ar konsolide killerde anmas durumunda beklenmedik dzeyde ar oturmalar meydana gelebilir. Bu tr zeminlerin yk altndaki olas oturma miktarnn deerlendirilmesinde, malzemenin gemite maruz kald basn seviyesinin bilinmesi nemlidir. n konsolidasyon basnc olarak bilinen bu parametre, Cassagrande (1936) tarafndan gelitiren ve ilkesi ekil 13de gsterilen ampirik yaklamla tayin edilir.

ekil 3. n konsolidasyon basncnn tayini (Cassagrande, 1936). Cassagrande yaklamnda aadaki aamalar izlenir. (a) Yar-logaritmik grafik kadna e (boluk oran)- p(basn) grafii izilir, (b) En byk eriselliin olduu nokta gzle saptanr (c) Bu noktaya teet (ekil 3, Dt) ve bu noktadan itibaren bir yatay izgi (ekil 3, Dh) izilir, (d) Dt ve Dh izgilerinin a ortay (Db) (ekil 3, ) izilir, (e) e/logP erisinin dzletii kesimlerine ait teet izilir ve bu teetin Db izgisi ile kesitii noktann logP ekseni zerindeki izdm belirlenir. Bu izdm, zeminin n konsolidasyon basncdr.

170

Ancak burada elde edilen n konsolidasyon basnc (ekil 3) deeri en uygun deer olup, n konsolidasyon basncnn ekil 4de grld gibi belli bir aralkta deimesi mmkndr.

Pmax

ekil 4. n konsolidasyon basncnn deiim aral (Holtz ve Kovacs, 1981)

Pmax > Po ise ar konsolide kil (Po = x h)

Boluk 0ran (e)

e1

e2

P1

P2 log P

171

Konsolidasyon karakteristikleri ekil 5. Normal konsolide killerde e-logP erisi e1-e2 e Skma katsays (av) = -------------- = --------------P2 - P1 P

m / kN

............... (O1)

av Hacmsal skma katsays mv = ---------- m/kN .....................................(O2) 1 + e0 Farkl basn kademeleri iin deiik mvler hesaplanr Skma indeksi Cc e1 e2 e Cc = --------------------- = ----------------- ..................................................................................................(O3) log P2 log P1 log P2/P1

Normal konsolide killerde Cc konsolidasyon katsays konsolidasyon testi yaplmadan yaklak olarak Cc = 0.009 (LL - 10) Eitliinden hesaplanr. Organik zeminler iin Tm killer Konsolidasyon katsays Cc= 0.0115 w ................................... ................................... Cc = 1.15 (e0 0.35) ................................... ....................... Cv = k/ (mv su) k: geirgenlik katsays
Eim = Cr Boluk 0ran (e) e1 e2 Eim =Cs P1 P2 log P Yk boaltma erisi Skma erisinin eimi Cc Bakir ksm

........................... ................................... .....................................

(O4)

(O5) (O6)

................................... ....................... (O7)

ekil 6. e-logP grafiinde Cc, Cr ve Cs parametreleri

172

Oturmalarn hesaplanmas

Ani oturma (Si) Toplam oturma bileenden oluur Konsolidasyon oturmas (Sc) kincil (seconder) konsolidasyon Oturmas (Ss)

Toplam oturma , S= Si + Sc + Ss ................................... (O8)

Ani oturma

zeminin yklenmesi ile beraber ve ok hzl gelien oturmadr. Yk uygulanrken oluur veya 7 gnlk srede oluan oturmadr zamana bal ve yava gelien oturmadr.

Konsolidayon ve ikincil oturma

Konsolidasyon oturmas aylar-yllar srebilir. Pek ok projede 1-5 yl arasnda yeralr. Genellikle ikincil oturma (Ss) dikkate alnmaz ve Ss = Si + Sc ................................... (O9) olur.

Si

Sc Ss

ekil 7. Tipik bir zaman-oturma grafii,

173

Ani oturmann Hesaplanmas Yntem 1: Ani oturma genellikle killi zeminlerin elastik olarak skmasndan kaynaklanr. Suya doygun olmayan veya ok ar derecede konsolide olmu killerde bu elastik oturma toplam oturmann nemli bir blmn oluturur. Homojen ve izotrop bir zeminde ani oturma qB Si= ---------- ( 1 ) Is E Eitlii ile hesaplanr. Burada; Si: Ani oturma q: Uygulanan uniform basn B : Temel genilii E : Zeminin Elastisite modl (Drenajsz) : Zeminin Poisson oran (0.3 0.5 arasnda deiir) Is : Yklenen alann ekline bal olarak deien rijidite faktr (boyutsuz) 0.3 0.5 arasnda deien poisson orannn () en byk deeri, ykleme srasnda hacim deiikliinin olmad doygun zeminler iin kullanlr. Drenajsz elastisite (Young) modl ( E ) arazi (in-situ) veya laboratuvar testleri ile belirlenir. Konsolidasyonsuz drenajsz testten E dk kabilir. Yerinde ykleme (plaka ykleme ) testlerinden deiim olabilir. Zaman deerleri elde edilir. Presiyometre testinden Deneysel olarak deerler elde etmek mmkn deilse zeminin drenajsz makaslama dayanm ( c = q/2), ar konsolidasyon oran (AKO), ve plastisite indeksi ( PI ), deerlerinden yararlanlarak ampirik olarak aadaki tablodan elde edilir. E E ykleme testi ile kaz arasnda geen sreye kar hassastr. nk zamana bal olarak drenajsz koulda terdrici bir Tek eksenli skma dayanm testinden ( birim deformasyon erisinden). Tutucu E Bu parametre rselenmeye kar hassas olup, ................................... ................................... (O10)

174

E/c AKO <3 35 >3 PI < 30 600 400 150 30 < PI < 50 300 200 75 PI > 50 125 75 50 konsol. Testinden)

AKO: Ar konsolidasyon oran (Pmax / Po PI: Plastik ve likit limit testlerinden c : Tek eksenli skma testi veya eksenli skma testinden Tablodan E / c oran bulunur bu eitlikten E ekilir. izelge 3: ekil ve rijidite faktr deerleri

a) Rijit bir taban zerindeki (snrl bir derinlikte) ykl alanlar b) Elastik bir ortamda bulunan (sonsuz derinlikte) ykl alanlar H/B Rijit dairesel alann merkezi (ap = B) L/B = 1 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 3.0 5.0 10.0 0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 3.0 5.0 10.0 0.00 0.14 0.35 0.48 0.54 0.62 0.69 0.74 0.00 0.2 0.40 0.51 0.57 0.64 0.70 0.74 0.00 0.05 0.15 0.23 0.29 0.36 0.44 0.48 0.00 0.09 0.19 0.27 0.32 0.38 0.46 0.49 Fleksibl dikdrtgen alann kesi L/B = 2 = 0.5 0.00 0.04 0.12 0.22 0.29 0.40 0.52 0.64 = 0.33 0.00 0.08 0.18 0.28 0.34 0.44 0.56 0.66 (a) L/B = 3 0.00 0.04 0.10 0.18 0.27 0.39 0.55 0.76 0.00 0.08 0.16 0.25 0.34 0.46 0.60 0.80 L/B = 5 0.00 0.04 0.10 0.18 0.26 0.38 0.54 0.77 0.00 0.08 0.16 0.25 0.34 0.45 0.61 0.82 L/B = 0.00 0.04 0.10 0.18 0.26 0.37 0.52 0.73 0.00 0.08 0.16 0.25 0.34 0.45 0.61 0.81

175

ekil

Rijidite

Uzunl. geni.

/ Merkez

Ke

Uzun kenarn kesi/ortas

Ortalama

Daire Kare

Fleksibl rijit Fleksibl rijit L/B=2 L/B=5 L/B=10 L/B=2 L/B=5 L/B=10 (b)

1.00 0.79 1.12 0.82 1.53 2.10 2.56 1.12 1.60 2.00 0.56 0.82 0.76 1.05 1.28 1.12 1.60 2.00

0.64 0.79 0.76 0.82 1.12 1.68 2.10 1.12 1.60 2.00

0.85 0.79 0.95 0.82 1.30 1.82 2.24 1.12 1.60 2.00

Dikdrtgen Fleksibl . rijit

rnek problemler : q = 200 kN/ m 1) B =20 m L = 40 m

Kil E = 50 MPa qB Si= ---------- ( 1 ) Is E L/B= 40 / 20 = 2 iin izelge 3bden Rijit temel iin

Is = 1.12 (rijit ve merkezdeki oturma) 200 x 20 Si = -------------------- (1 0.25) x 1.12 50 x 103 (kPa) Si = 0.06 m = 60 mm

176

rnek 2) q = 100 kN/ m B =3 m L=6m Normal Kons. kil AKO = 1.5 Sert Kil LL = 69 ; PL = 30 ; c = 35 kPa ; = 0.5 H =5 m Rijit dikdrtgen temel

E deneysel olarak saptanamam izelgeden Eyi dolayl olarak tayin edersek PI = LL PL = 69 - 30 = 39 30 < PI < 50 arasnda E / c = 300 AKO = 1.5 AKO < 3

E = 300 x c = 300 x 35 = 10500 kPa qB Si= ---------- ( 1 ) Is E Is = 1.12 (izelge 3bden) (L/B= 2, dikdrtgenin kesi iin) 100 x 30 Si = -------------------- (1 0.25) x 1.12 10500 Si = 0.024 m = 24 mm

177

rnek 3)

B=6m

q = 200kPa Kil E = 1.5 MPa = 0.5 H= 2 m

L= 9 m

Uniform olarak yklenmi olan alann merkezindeki oturma nedir?

qB Si= ---------- ( 1 ) Is E

Is nin hesaplanmas iin izelge 3adan yararlanacaz Merkezindeki oturma iin B= B/2 ve L = L/2 alnr H/B = 2/3 L/B =4.5/3 = 1.5

Is= 0.0756 enterpolasyon yaplarak bulunur. 200 x 3 Si=------------------ ( 1 0.5) (0.0756) = 2.27cm 1500 KPa

178

YNTEM 2 Skempton, Bjerrum ve Kjarnesli (1956) ani oturmann hesaplanmas iin aadaki eitlii nermilerdir qB Si = o 1 ---------------E

.................................

(O11)

AN OTURMA

Bu eitlikte ; o 1 : Smelin enine boyuna ve derinliine bal olan katsaylar Aadaki grafiklerden belirlenir ve grafiklerin hazrlanmasnda = 0.5 olarak kabul edilmitir. Killerde poisson oran ( ) saptanmas zor olabilir. Bu nedenle yukardaki eitlik daha kullanl kabul edilebilir.

ekil 8. o 1 parametreleri iin hazrlanan grafik

179

rnek: q = 150 kN/m

Df= 1 m B=2 m H=4m Kil, E = 40 MPa Ani oturmann miktar ?

L=4m H + Df = 5 m

o ve 1 grafiklerden (ekil 8) bulunur Df / B = 1 / 2 = 0.5 ; L/B = 4 / 2 = 2 Eitlikte yerine konularak qB Si = o 1 ---------------E 150 x 2 (kPa) = 0.9 x 0.7 ----------------------- = 0.0047 m= 4.7 mm 40 x 10 3 (kPa) o = 0.9 H / B= 4 / 2 = 2 ; L / B = 4 / 2 = 2 1 = 0.7

180

KONSOLDASYON OTURMASININ HESAPLANMASI Boussinesq yntemi: Bu yntem Yapdan gelen ykn yeraltndaki belli bir derinlikte olan etkisini bulmakta kullanlr. Uniform ykl dikdrtgen alan iin

A B

z z = kq ......................................... (O12)

k : Temel genilii ve temel uzunluuna bal bir katsay (boyutsuz) q : Temelden zemine aktarlan yk z : q yknn B: temel genilii A: Temel uzunluu m: B / z n=A/z veya m = A /z n=B/z ...................................... (O13) ..................................... (O14) z derinliinde alaca deer

181

Sper pozisyon kural: Bu yntem sadece bir dikdrtgenin ve/veya karenin ke noktasnn altnda kalan z derinliindeki noktadaki gerilim deiimini hesaplamaya yarar. Ancak en fazla oturmann temelin orta noktasnda olaca dnldnde, orta noktann altnda z derinliinde yer alan bir noktadaki gerilim deiimi aadaki ekilde hesaplanr 1 3 2 4

Temelimizi 4 bleriz bylece boyutlar temel boyutlarnn yars olan 4 adet birbirine eit dikdrtgen elde ederiz. Bu drtgenlerden birinin kesindeki z derinliinde meydana gelen gerilim deiimini hesaplar, 4 adet birbirine eit dikdrtgenimiz olduu iin 4 le arparsak temelimizin orta noktasnda, z derinliindeki noktadaki z deerini bulabiliriz. Temelin herhangi bir noktasnn altndaki gerilim deiimi hesaplayabilmek iin dikdrtgeni o noktadan geecek ekilde dikdrtgenlere blmemiz gerekir. 1 3 2 4

Sonra her bir drtgen iin z deeri hesaplanr ve hesaplanan bu deerler toplanr. Eer temelin dnda herhangi bir noktadan z derinliinde bir yerdeki zyi bulmak istersek temelimizin ke noktalarndan birinin o noktadan geen ekilde bir dikdrtgen olduu dnlerek tek bir dikdrtgen iin z hesaplanr. Hesaplanan z den hayali olarak oluturduumuz dikdrtgenlerin zleri karlr. * 1 A Noktas 3 2

182

Burada bir kelerini A noktasnn oluturduu 1 ve 2 numaral dikdrtgenler tm dikdrtgenin zsinden karlr. Yalnz dikkat edilmesi gereken nokta 3 numaral dikdrtgenin hem 1 hem de 2 numaral dikdrtgenlerde hesaplanp karlddr (iki kez). Bu nedenle 3 numaral dikdrtgen iin z hesaplanr ve son hesaplana deere eklenir. Bu yntem genellikle yan binalarn aratrmasn yaptmz binaya olan etkisini aratrmak iin de kullanlabilir. Konsolidasyon oturmasnn hesaplanmas: Konsolidasyon oturmas ani oturmay izleyen aamada, yklemeden hemen sonra nce taneler arasndaki boluklardaki havann skmas ve bundan sonra da suyun basncnn zamanla snmlenmesi ile oluan oturmadr. Bu tr oturmann tayini iin mv veya Cc gereklidir Sc Z H dz

eo

e1 ' o' 1 '

ekil 9. Ykleme srasnda zeminin belli bir derinliinde meydana gelen gerilim artna kar Boluk oranndaki deiim grafii

183

Ykleme nedeniyle gerilim 0 1 e artacak salanacak. Buna paralele olarak gzenek oran e0dan

gerilim art

e1e azalacaktr.

Bu koulda kilin birim hacmindeki azalma boluk hacmindeki azalmaya bal olarak deiir (zeminin yanal ynde ekil deitirmedii ve tanelerin sabit kald kabul edilir) V e0 - e 1 ------ = --------V 1 + e0

........................................................ (O15)

Yanal ynde bir deformasyon olmad kabul edildii iin birim hacim iin hacmdaki azalma birim kalnlk iin kalnlkta meydana gelen azalmaya (birim derinlikte oturma) eittir. Buna gre dz kalnlndaki bir tabaka iin oturma, e0 - e 1 1 - 0 e0 - e1 dsc = ---------- dz = (-------------- ) (-------------- ) dz ........................ 1 + e0 1 - 0 1 + e1 Hacmsal skma katsays 1 e0 - e1 mv = ---------- ------------ ..................................................................... (O17) 1 + e0 1 - 0 Bu nedenle oturma forml aadaki gibi yazlabilir dsc = mv dz ..................................................................... (O18) (O16)

Kilin tamam (H kalnl) esas alnrsa stteki eitliin integralini alrsak

H

Sc = mv dz Sc= mv H 0

..................................................... (O19)

mv ve nin derinlikle deimedii varsaylmaktadr. mvnin her basn kademesi iin farkl deerler alaca gz nne alnarak hesaplamalarda arazide meydana gelebilecek basn kademelerine gre mv hesaplanmas gerekir. e0 - e1 Sc= ---------- H 1+ e0

veya

..................................................................... (O20)

184

veya, Cc Parametresiyle Cc 1 Sc = ---------- log --------- H ..................................................................... (O21) 1 + e0 0 Konsolidasyon oturmasna ilikin hesaplamalarda kil tabakasndan suyun uzaklamasnn hem altndan hem zerinden geliecei varsaylr. Bu nedenle tabakann yar kalnl esas alnr Konsolidasyon oturmalarnn hesaplanmasnda, Cc parametresini ieren eitlik kullanldnda, arazideki skmann (basncn) bakir konsolidasyon erisi veya tekrar skma erisi zerinde yer alp almamasna gre Cc veya Cr deerlerinden birinin seilmesi nem tar.
Eim = Cr Boluk 0ran (e) e1 Skma erisinin eimi Cc Bakir ksm
eo ep Cc Po Pmax

e2 Eim =Cs P1 P2 log P Yk boaltma erisi

Cr

Ar kons. kil log P

ekil 10. e-logP grafiinde Cc, Cr ve Cs parametreleri (a) normal konsolide kil (b) ar konsolide kil 1 < Pmax ise (Pmaxn sola taraf) Cc yerine yeniden skma erisinin indisi olan Cr kullanlmaldr. 1 > Pmax ise, konsolidasyon oturmasnn Cc parametresi kullanlarak hesaplanmas iin, yukarda verilen (O21) eitlii modifiye edilerek aadaki (O22) eitlii elde edilir.

Cr Pmax Cc 0 + Sc = H {---------- log ( --------- ) } + H {----------- log (------------------ ) } ............. (O22) 1 + e0 0 1 + ep Pmax Burada ifade edilen Pmax>0 + olduundan zemin ksmen tekrar skma erisi,

ksmen de bakir (dorusal) skma erisi boyunca konsolide olacaktr.

185

ZML RNEK PROBLEMLER = 10 kN/m 1) Su tablas yzeyde 7.5 m (tabakann orta noktas) z = 17.2 kN/m Gs = 2.68 LL = % 65 H = 15 m Normal konsolide kil

w= % 45
ZM Cc 1 Sc = ---------- log --------- H 1 + e0 0 Su tablas yzeyde olup, suyun etkisi de dikkate alnarak efektif rt gerilimi 0 = (z - su ) H/2 = (17.2-9.81) 15/2 = 55.4 kPa 1 = 0 + = 55.4 + 10 = 65.4 kPa e0 = w Gs = 0.45 * 2.68 = 1.21 Konsolidasyon deneyi yapmadan normal konsolide kil iin Cc, likit limit deeri kullanlarak Cc = 0.009 ( LL 10) = 0.009 (65 10) = 0.495 elde edilen deerleri yukardaki eitliimizde yerine koyarsak 0.495 65.4 Sc = ---------- log --------- 15 = 0.024 m = 24 cm 1 + 1.21 55.4 ** Bu yntem nispeten nemsiz yaplarn oturmasnn hesaplanmasnda kullanlabilir. Byk yaplarn oturma hesaplamalar iin konsolidasyon testi gereklidir.

186

rnek 2) rselenmemi bir kil numunesi zerinde yaplan odmetre deneyinde, dey yk kademeleri altnda birincil konsolidasyonun tamamlanmas iin belirli bir sre beklenmi ve sonra yk arttrlmtr. Her yk kademesi iin boluk oranlar izelge halinde verilmitir rt yk 120 kPadr. a) e log P grafiinin izimi b) n konsolidasyon basncnn tayini c) Cc ve Cr d) Deiik yk kademeleri iin mv deerleri isteniyor. Deney verileri Basn (kPa), P 0 20 40 80 160 320 640 1280 0,960 0,953 0,948 0,938 0,920 0,878 0,789 0,691 YKLEME e

320 80 20 0

0,719 0,754 0,791 0,890

BOALTMA

187

Ep =

c) n konsolidasyon basnc daha nce anlatlan Cassagrande yntemi kullanlarak Pmax= 300 kPa olarak bulunur. Po (120 kPa) < Pmax (300 kPa) olup kil ar konsolidedir. c) Cc e-logP erisinin dorusal ksmnn (bakir ksmn erisi) eimine eit olup eriden 0.33 olarak veya e1 e2 0.789 - 0.691 Cc = ---------------- = -------------------- = 0.33 Eitliinden deney verilerinin dorusal ksmna log P1/P2 log (1280/ 640) den iki okumasndan Cs (tekrar skma indisi) boaltma erisinin eiminden veya yukardaki eitlikten hesaplama yolu ile Cs= Cr = 0.06 olarak belirlenir.

188

d)

e1 e2 mv = av / (1 + e0) = ----------------- / (1 + e0) P1 P1

Eitlii kullanlarak deiik basn kademeleri iin Yk kademesi 20 40 40 80 80 160 160 320 320 640 640 1280 1280 320 320 80 80 20 e 0.005 0.010 0.018 0.042 0.089 0.098 0.028 0.035 0.037 mv (kPa-1) (x 10-4) 1.28 1.28 1.16 1.37 7.40 8.56 1.72 8.48 3.52

rnek B) A kknda konsolidasyon deneyi yaplan kilin zerine temel yerletirilecek olup, temelden zemine aktarlacak ilave gerilim a) 300 kPa ve b) 150 kPa olmas koullarnda konsolidasyon oturmalarnn bykl ne olacaktr. Kilin kalnl 6 metredir. zm Pmax = 300 kPa ( e logP) erisinden rt basnc (0) = 120 kPa Temel basnc () = 300 kPa 1 = 0 + = 120 + 300 = 420 kPa > Pmax (300 kPa) 1 > Pmax olduuna gre aadaki eitlii kullanmamz gerekecektir. Cr Pmax Cc 0 + Sc = H {---------- log ( --------- ) } + H {----------- log (------------------ ) } 1 + e0 0 1 + ep Pmax Burada daha nce hesaplamadmz bir tek ep deeri vardr. e logP grafiinde gsterildii gibi ep deeri (yaklak olarak) 0.936 olarak belirlenir. Deerleri formlde yerine koyarsak Pmax >0 kil ar konsolidedir.

189

0.06 300 0.33 420 Sc = 6{---------- log ( --------- ) } + 6 {----------- log (------------- ) } 1 + 0.96 120 1 + 0.936 300 Sc = 0.073 + 0.149 = 0.222 m = 22.2cm b) 1 = 0 + = 120 + 150 = 270 kPa < Pmax (300 kPa) olduuna gre yapdan gelen gerilim art tekrar skma erisi boyunca oturmalara neden olacandan aadaki eitlik ve Cr parametresi kullanlr. Cc 1 Sc = ---------- log --------- H 1 + e0 0

0.06 270 Sc = ---------- log --------- 6 = 0.0647 m = 6.5 cm 1 + 0.96 120

rnek3) Konsolidasyon deneyi yaplan suya doygun bir kile ait deney sonular aada verilmitir. Basn (kPa) 0 50 100 200 400 800 0 e 0.727 0.697 0.685 0.671 0.653 0.636 0.662 Kilin zerine boyutlar 10 m 15 m 30 m 5m olan bir temel yerletirilecektir. Bu temelden zemine 200 kN/m () uniform bir yk aktarlacaktr

190

 = 10 kN/m

5 m Su tablas derinlii z = 18.5 kN/m3 H = 20 m

Ayrca rnek zerinde eksenli skma testi (UU test) uygulanm ve deviatorik gerilim (1 - 3) birim deformasyon () grafii izilmitir

500 400 1 3 (kPa) 300 260 200 100 0 0

0.8 1

Temelin altndaki toplam oturmay ( S = Si + Sc) hesaplaynz.

191

ZM Ani oturma iin qB Si = o 1 ---------------E eitliini kullanrz. E maksimum deviatorik gerilimin %65i alnarak 400 x 0.65 = 260kPa, grafikten bu

gerilime karlk gelen birim deformasyon bulunur = % 0.8 E = / = 260/0.8 x 10 -2 = 32500 kPa = 32.5 MPa L/B= 30 / 10 = 3 H/B = 18/10= 1.8 Df/B = 2/10= 0.2 = 0.5 Bu deerleri formlde yerine koyduumuzda (200 x 10 ) Si = -------------- 0.7 * 1 = 0.04 m = 4 cm bulunur 32500 Konsolidasyon oturmas iin Sc = mv H forml kullanlr. = temelin 10 m derinlikte oluturaca gerilim (H/2 = 10m) Dikdrtgen ekildeki bir temelin uygulad 200 kPa lk ykn kil tabakasnn ortasnda (10 m derinde) alaca deer, Boussinesq yntemi kullanlarak hesaplandnda = kq veya m = A /z n=B/z 1 = 0.7 o = 1

m: B / z n=A/z

temelin orta noktasndaki oturma hesaplanacandan B= B/2 L= L/2 olarak alnyordu Buna gre m = 5/10 = 0.5

192

n = 15 / 10 = 1.5 izelgeden k = 0,1312 olarak bulunur 4 tane dikdrtgen olduu iin = 0,1312 x 200 * 4 = 110 kPa olarak hesaplanr.

av ve mvnin hesaplanmasnda av = de/ dp = (e1- e2)/ (P1 P2) mv = av/ (1 +e1) formlleri kullanlr Su yzeyden 5 m derinde olduu iin temel den gelen yk olmadnda 10 m derinlikte oluan rt yk 0 = 18.1 x 10 - 9.81 x 5 = 136 kN/m (P1 basnc) Temel yklendikten sonra 10 m derinde oluacak toplam gerilim 1 = 0 + = 136 + 110 =246 kPa olarak hesaplanr (P2 basnc) bu P1 ( 136 kPa) ve P2 (246 kPa) deerlerine karlk gelen boluk oranlarn (e1 ve e2) bulmak iin

0.74 0.72 0.7 0.68 0.66 0.64 0.62 0 136 246 200 400 600 800 1000 e1 e2 e

P (kPa)

konsolidasyon deney verilerinden izilecek e p grafiinden yararlanlr. Grafikten 136 ve 246 kPa deerlerine karlk gelen e1 = 0.680 e2 = 0.666 olarak bulunur.

193

Bu deerler yukardaki formlde yerine konduunda 0.680 0.660 av= -------------------- = 0.000127 110 0.000127 mv= -------------------- = 7.6 x 10-5 (kPa 1) 1 + 0.68 olarak hesaplanr. Sc = mv H = 7.6 x 10-5 x 110 x 20 = 0.167 m = 16.7 cm Toplam oturma S = Si + Sc = 4 + 16.7 = 20.7 cm

194

9. KUM ZEMNLERDE ZN VERLEBLR OTURMA Yaplar tarafndan kum zemine aktarlan yklerden dolay zeminde beklenen oturmann

bykl zeminin skl ile orantldr. Gevek zeminler, sk zeminlere oranla ayn ykler altnda daha fazl8 otururlar. Standart penetrasyon deneyi yardmyla zemin sklnn dolayl bir ifadesi olan N darbe saylar belirlenerek, sz konusu zeminde 1 inlik (2.5 cm) oturmann almamas iin gerekli zemin basnc gvenlik katsaysnn 2 alnmas (F=2) halinde, Terzaghi ve Peck ( 1966) tarafndan verilen, q = 0.11 N (26) eitlii yardmyla veya ekil 23'de, yine F=2 alnarak hazrlanm abaklardan belirlenir. ekil 23'deki her izgi 1 inlik oturmaya karlk gelen zemin basncn ifade etmektedir. Sz konusu izgiler su tablasnn olduka derinde yer ald koullar iin tasarmlanmtr. Su tablasnn yzeye yakn olmas halinde, bu abak N deerleri iin su dzeltmesi yaplarak kullanlmaldr (Peck vd., 1974).

ekil 11. Kumlar zerindeki s temeller iin dizayn abaklar (Peck vd., 1974den)

195

Uzuner 2001den alnmtr

196

zin verilebilir oturma Bir yapnn izin verilebilir oturmas, yapnn tolere edebilecei en byk hareket miktardr. izelge: Binalar iin tolere edilebilir farkl oturma ve toplam oturma deerleri

(Bowles1988'den) (in olarak) LT Asal sapma En byk farkl oturma Killer Kumlar Maksimum oturma Killer Kumlar 3 2 3-5 2-3 Tekil temeller 1 / 300 Radye Temeller

1.75 1.25

Asal sapma = max / L max : En byk farkl oturma L : smeller arasndaki mesafe izelge: Temel ve zemin koullarna gre en byk farkl oturma deerleri (Soil Mec. Co. 1977) Temel ve zemin koullar Killer zerindeki tekil temel Kumlar zerindeki tekil temel Killer zerindeki radye temel Kumlarr zerindeki radye temel Max. Farkl oturma (mm) 65 40 45 - 100 40 - 65

197

PLANLAMAYA ESAS ALIMALAR

M.Emin DURGUN Afet leri Genel Mdrl YERBLMSEL VERLERN PLANLAMAYA ENTEGRASYONU, FORMAT VE STANDARTLAR EL KTABI N BLGLER AMA VE KAPSAM
1. Afetlerin nlenmesi ve zararlarnn azaltlmas iin, her tr ve lekteki planlama faaliyetlerine girdi oluturacak nitelikteki yerbilimsel verilerin tanmlanmas, elde edilme yol ve yntemlerinin belirlenmesi ve bu konularda uygulama nerilerinin sunulmas, 2. Afetlerin nlenmesi ve zararlarnn azaltlmas iin yerbilimsel verilerin farkl tr ve leklerdeki planlama almalarna nasl uyarlanacana ilikin ilke, esas ve yntemlerin belirlenmesi, 3. Uygulamay kolaylatrmak ve yaygnlatrmak iin, kullanclar asndan ortak ve kabul edilebilir bir dil oluturulmas, 4. Trkiyede afetlerin nlenmesi ve zararlarnn azaltlmas konusunda yaplmas gereken almalara ilikin olarak, srete yer alan merkezi ve yerel dzeydeki kamu kurum ve kurulular ile zel kii ve kurululara aydnlatc bir klavuz oluturulmasdr. Bu amalara uygun olarak; her tr ve lekteki planlama faaliyetlerinde kullanlacak yerbilimsel verilerin tanmlar, farkl isim ve ierikteki yerbilimsel raporlarn formatlar ve elde edilme yntemleri, yerbilimsel verilerin planlamaya uyarlanmasna ilikin neriler, yerbilimsel ettler ve mekansal planlamaya ilikin konularda almalar yapan kii, kurum ve kurulular arasnda ortak bir tanm ve anlay birlii salamak amacyla terimlerin ayrntl aklamalar yer almaktadr. Yerbilimsel Verilerin Planlamaya Uyarlanmas El Kitab, farkl tr ve leklerde plan yapan veya yaptran tm kurum ve kurulularla, bu almalar yrten niversiteler, zel kii ve kurulular iin uyulmas gereken bir el kitab olarak deerlendirilmelidir. 2.1.2. TANIMLAR Yerbilimsel veriler ve bu verilerin planlama srecinde kullanlmas konularnda alan kii, kurum ve kurulular arasnda ortak bir dil ve anlay birlii salamak amacyla, El kitabnda geen ve/veya afetlerin nlenmesi ve zararlarnn azaltlmas konularnda kullanlan eitli tanm ve terimler, aklamal olarak EK 4de verilmektedir.

2.1.3. YERBLMSEL ETT RAPOR FORMATLARI El Kitab kapsamnda verilen planlamaya esas yerbilimsel ettler ve raporlar, yaplacak planlarn tr ve leklerine gre farkl format ve ieriklere sahip olacaktr. El Kitabnn bundan sonraki blmlerinde verilen bilgi ve yntemler, raporlarn bir ksmnda ortak olarak kullanld gibi, rapor ve ett trne gre bunlardan bir veya birka da kullanlabilecektir. Her bir plan kademesinde esas alnacak yerbilimsel verilerin derlendii ett trleri ile ett raporlarnn formatlar, Tablo 2.1de zetlenmektedir. Ayrca, aklayc olmas bakmndan planlamaya esas her tr yerbilimsel ett format, kapsam ve ierik zeti olarak, aada verilmektedir. izelge-A, Gzlemsel Jeolojik Ett Rapor Format (1/25000 ve kk lekli st lekli planlara altlk ve esas olmas nerilen ett raporlar) izelge-B, Gzlemsel Jeolojik Ett Rapor Format (1/5000 ve 1/1000 lekli alt lekli imar planlarna altlk ve esas olmas nerilen ett raporlar) izelge-C, Jeolojik-Jeoteknik Ett Rapor Format izelge-D, Mikroblgeleme Ett Rapor Format

198

nerilen ve ilerleyen ksmlarda detaylar verilecek olan tm ett almalar tamamen yerleime uygunluk - arazi kullanm amal olup, zemin ve temel etd raporlar ile kartrlmamaldr. Zemin ve temel ett raporlar tasarma ynelik almalardr.

199

200

1)

Bu ettler, planlama yaplacak alandaki afet tehlikelerini, uzaktan alglama teknikleri, bro ve arazide yaplan ett vb. aratrmalar sonucunda gzlemsel olarak belirleyen ve alandaki genel afet tehlikeleri hakknda bilgiler ieren ve 1/25000 ve daha kk lekli evre dzeni ve blge planna esas olan almalardr.
(2)

Bu neriler ve haritalar yaplan tm aratrmalar neticesinde belirlenen tehlike potansiyelleri dorultusunda snflandrlmaldr. (Heyelan, Su Baskn, potansiyeli yksek alanlar )
(3)

genel

afet vb.

Ekler blmndeki tm haritalarn lekleri, yaplacak plann leinde olmal ve ierii yaplacak plann ihtiyalarn karlamaldr.
(4)

Baz ekler (yerbulduru haritas, fotoraflar, genel stratigrafik kesit vb). ilgileri nedeniyle rapor ieriinde ilgili blm bal altnda veya devamnda yer alabilir.

201

(1)

Bu ettler, planlama yaplacak alandaki afet tehlikelerini, uydu grntleri, hava fotoraflar, uzaktan alglama teknikleri, bro ve arazide yaplan ett ve aratrmalar sonucunda gzlemsel olarak belirleyen ve alandaki yerel afet tehlikeleri hakknda bilgiler ieren ve nazm veya uygulama imar planlarna temel girdi salayan almalardr. (2) Ekler blmndeki tm haritalarn lekleri, yaplacak plann leinde olmal ve ierii yaplacak plann ihtiyalarn karlamaldr. (3) Baz ekler (yerbulduru haritas, fotoraflar, genel staratigrafik kesit vb.) ilgileri nedeniyle rapor ieriinde ilgili blm baualtnda veya devamnda yer alabilir.

202

203

204

Bu almalar; Trkiye deprem blgeleri haritasnda 1, 2 ve 3 nc derece deprem blgeleri ierisinde yer alan ve nfusu 50,000 in zerinde olan yerlemelerdeki, afet tehlikelerini corafi bilgi sistemleri kullanlarak, 1/5000 ve daha byk lekli haritalar zerinde gsteren ve zellikle deprem tehlikesi ve risklerinin azaltlabilmesi iin toporafya ve yerel zemin koullarnn yol aabilecekleri tm tehlike ve riskleri detayl jeolojik, jeofizik ve jeoteknik ettler sonucunda belirleyen ve raporlar ile mekansal planlama ve kentsel dnm/yenileme planlarna yol gsteren ve/veya snrlayan, eylem planlar iin ncelik belirleyici girdiler salayan almalardr. .

(1)

205

(2)

Bu rapor format genel bir kapsam iin hazrlanm olup, raporlarda, almann amac, alma alannn bykl ve alann zelliklerine gre balklarda belirtilen almalarn ve konularn tamamnn bulunmas zorunlu olmad gibi, raporlarda formatta belirtilmeyen ek almalar ve konu balklar da ilgili idare veya rapor mellifi tarafndan eklenebilir.. (3) Ekler blmndeki tm haritalarn lekleri, yaplacak plann leinde olmal ve ierii yaplacak plann ihtiyalarn karlamaldr. (4) Baz ekler (yerbulduru haritas, fotoraflar, genel stratigrafik kesit vb). ilgileri nedeniyle rapor ieriinde ilgili blm bal altnda veya devamnda yer alabilir.)

206

207

208

209

2.2. ETT RAPORLARI ERNDEK KONU BALIKLARI LE LGL GENEL AIKLAMALAR

izelge A, B, C ve D rapor formatlar iin nerilen genel hususlar aada verilmektedir: 1. Raporlar iinde kullanlan btn haritalar saysal ortamda, saysal haritalarn elde edilmesinin mmkn olmad durumlarda, tarayc ile taranm, koordinatlandrlm olarak kullanlmaldr. 2. Rapor ieriinde kullanlacak tm halihazr ve toporafik haritalarn, -mmkn olduunca- gncel olmas ve inceleme alannn gncel durumunu yanstmas salanmaldr. 3. Rapor ieriinde kullanlacak tm haritalarda, yatay ve dey koordinatlarn bulunmas gerekmektedir. Rapor ieriinde verilmesi gereken tm koordinatlar (lokasyon, lm vb. koordinatlar) lke Koordinat Sistemine gre (3 derecelik, Gauss Krger Projeksiyon Sistemi) verilmelidir. ayet, lke Koordinat Sistemi yoksa, dnm parametreleri belirtilmelidir. Eski koordinat sistemleri kullanlmak zorunlu ise, o sistemin tanmlama deerleri (projeksiyon sistemi, elipsoidi vb.) belirtilmelidir. 4. nceleme alanlarnda yaplacak tm sondaj, jeofizik lm, arazi deneyleri vb. almalar alan geneline mmkn olduunca homojen olarak datlmaldr. Arazi aratrmalar (sondaj, jeofizik almalar, saha deneyleri vb) ekonomiklik-sahay temsil edecek ve tehlike analizlerinde kullanlacak maksimum veri dengesi gzetilerek belirlenir. Ancak zellikle alvyon alanlarda veri says ve sklnn mmkn olan en st seviyede olmasna zen gsterilmelidir. izelge Cde verilen JeolojikJeoteknik Ett almalarnda da mmkn olduunca izelge D Mikroblgeleme Ett almalarnda olduu gibi karelaj yntemi kullanlmaldr. 5. Ett almalar iin alacak sondaj kuyularna PVC borular indirilerek, kuyu azlar ett ve raporlama almalar tamamlanana kadar uygun yntemle (betonlama vb.) korunmal, sondaj karotlar (karot sandklar) ve alnan dier rnekler de, raporlama sreci tamamlanana kadar kontrol, deerlendirme ve yeni deney ihtiyac amacyla korunmaldr. 2.2.1. AMA VE KAPSAM (ZELGE A, B, C, D) Raporun hangi tr ve lekte (Blge, evre Dzeni, Nazm, Uygulama, Mevzi ve Krsal Yerleim Plan) planlamaya esas bir alma olduu, kime veya hangi kurum kurulu iin yapld, genel planlama amalar vurgulanmal ve genel kapsam aklanmaldr. 2.2.2. NCELEME ALANININ TANITILMASI (ZELGE A, B, C, D)

Corafi Konumu nceleme alannn yeri, temel altlk haritas (toporafik, halihazr) iindeki yatay ve dey koordinatlar (Ulusal Koordinat Sistemi cinsinden), kullanlan harita lei ile pafta numaralar, ett alann bykl bilgileri verilmelidir. Alan ok sayda harita paftas iinde kalyorsa pafta anahtar verilmelidir. klim ve Bitki rts alma alan ve blge genelinde hakim bitki rts ile iklim hakknda genel bilgi verilmesi ve zellikle heyelan, kaya dmesi, su baskn, gibi tehlikeler ile dorudan ilikisi olan , ya alma (yamur-kar) durumunun belirtilmesi gerekmektedir. Sosyo Ekonomik Bilgiler alma alan ve blge genelindeki sosyal ve ekonomik yap hakknda genel bilgi verilmelidir. 2.2.3. ALIMA YNTEMLER (ZELGE A, B, C)

Ett kapsamnda yaplm olan arazi, laboratuvar ve bro alma yntemlerinin ve ekipmanlarnn anlatlmas ve gerekelerinin verilmesi gerekmektedir. (ZELGE D iin) almada kullanlan yntem ile ilgili genel bilgiler verilecektir. Bu bilgiler, almann lei, kullanlan karelajn (hcrelerin) boyutlar vb. ierecektir.

210

Haritalama ve lek Btn altlk haritalar bilgisayar ortamnda retilmi akll (znitelik verilerine sahip) saysal (vektr) haritalar olmaldr. Kullanlan haritalarn lekleri, yaplacak planlarn leine gre belirtilmelidir. Karelaj Mikroblgeleme almalar, Corafi Bilgi Sistemi vastasyla yaplan almalar olduundan, almalar srasnda interpolasyon ve ekstrapolasyon yaplmas gereken ksmlar olacaktr. Mikroblgeleme almalarnda; inceleme alan, her biri hcre olarak adlandrlan eit alana sahip birimlere ayrlr. Bu ileme karelaj (grid) ad verilir (ekil 2.1.). nceleme alan iin oluturulan karelaj, almann hassasiyetini belirleyecektir. Mikroblgeleme haritalarnn gvenilirlii zemin tabakalarnn belirlenmesine ve iyi tanmlanmasna baldr. Bu bilginin elde edilmesi iin farkl yntemler kullanlabilir. En ekonomik yntem, veriyi hcre formatnda toplamak ve gerekli yerlerde hcre younluunu artrmaktr. Oluturulacak karelaja gre her bir hcre iin jeolojik, jeofizik ve jeoteknik veriler toplanacaktr. almada kullanlacak karelaj, jeolojik ve toporafik koullarn homojenliine, yerel zemin koullar ve olas afet tehlikesinin byklne baldr. Karelaj younluu arttka hassaslk ykselecek, ancak, buna bal olarak elde edilmesi gereken yerbilimsel veriler ile ilgili almann btesi de nemli oranda artacaktr. Mikroblgeleme almalar iin, jeoloji ve/veya topografyaya bal olarak aadaki hcre boyutlar nerilmektedir. Hcrelerin mmkn olduunca karesel alanlar oluturacak boyutlara sahip olmalarna dikkat edilmelidir. Dikdrtgen alanlarda deerlendirme problemleri ortaya kabilir. Homojen-kaya blgeler iin 500 ya da 1000 metre hcre mesafesi nerilir. Homojen-zemin blgeler iin 250 ya da 500 metre hcre mesafesi nerilir. Homojen olmayan blgelerde 50, 100 ya da 250 metre hcre mesafesi nerilir (Homojen olmayan blgelerde, koullarn deikenlii gz nne alnarak daha youn, sahaya zel hcrelerin seilmesi nerilir). Gerekte hcre boyutlarn belirleyecek en nemli parametre, almann btesi olacaktr.

ekil 2.1. Karelaj (gridleme) rnei. ekilde alma alanndaki farkl poligon alanlar (buradaki rnekte, genel olarak kendi ilerinde homojen kabul edilen jeolojik birimler) farkl byklklerde (250 x 250 m, 500 x 500 m, 1000 x 1000m) hcrelere ayrlmtr. almann ilerleyen aamalarnda her bir hcre iin gerekli yerbilimsel veriler toplanacaktr. Yine ilerleyen aamalarda, daha byk hcreler (1000 x 1000 m), extrapolasyon ile daha

211

kk hcrelerin (250 x 250m) boyutuna getirilebilir. Yukardaki rnekte inceleme alan yaklak 30 km2dir. Buna gre inceleme alannn tamam alvyon kabul edilse ve 250 x 250mlik hcrelere ayrlsa, toplamda 480 hcreye ulalr. Daha homojen olan zemin ve kaya birimlerinde, daha makul hcre boyutlar seilebilir. rnekteki gibi metamorfik kayalarn bulunduu alanlarda 8 (1000 x 1000m), kaya zelliini kaybetmi ayrm zeminlerde 88 (500 x 500m) ve alvyonlarda 298 (250 x 250m), toplamda 394 hcreye ulalr. Haritadan da grlebilecei gibi, snrlara yakn blgelerde kk alanlara sahip olan hcrelere ait yerbilimsel veriler, komu hcrelerden ekstrapolasyon ile elde edilebilir. Byle bir durumda, bu rnek iin hcre saylar 200-250ye kadar debilir. lerideki blmlerde aklanld gibi, mevcut verilerin toplanmas, tasnifi ve kullanlabilir olanlarn ayrtrlmasndan sonra veri-bilgi a olan hcre says 50-100e kadar debilir. Arazi, Laboratuvar ve Bro alma Yntemleri ve Ekipmanlar Rapor kapsamnda yaplm olan tm arazi, laboratuvar ve bro almalarnn, detayl i-zaman izelgeleri kullanlarak aklanmas uygun olacaktr. alma yntemlerinin ve almada kullanlan ekipmanlarn (bilgisayar donanm ve yazlmlarndan, arazi ve laboratuvar deneylerine kadar) anlatlmas ve kullanm gerekelerinin verilmesi uygundur. 2.2.4. NCELEME ALANININ MEVCUT PLAN, YAPILAMA DURUMU VE DER ALIMALAR (ZELGE A, B, C, D) Mevcut Plan Durumu ve Yaplama nceleme alannn mevcut yaplama ve plan durumu verilecektir. Bu kapsamda, inceleme alanna ait, varsa ve elde edilebiliyorsa, her tr ve lekte mevcut plan/planlar hakknda genel bilgi verilmeli, planlar ve plan notlar genel anlamda irdelenmeli ve varsa mevcut yaplamaya ynelik (yap tipi, kat ykseklii, ayrk/bitiik vb. yaplama dzeni, yaplama younluu gibi) genel bilgiler verilmelidir. nceleme alanna ait, varsa, her tr ve lekte mevcut planlara esas ettlerden, tarihlerinden ve sonularndan zet olarak bahsedilmelidir. Bu almalardan rapor ierisinde faydalanlyorsa ilgili ksmlar (sondaj loglar, deney fyleri, kesitler, haritalar, sonu ve neriler vb) rapor ekinde verilmelidir. Mevcut Plana Esas Yerbilimsel Ettler, Sakncal Alanlar Afete Maruz Blgeler nceleme alan ile ilgili olarak tm kurum ve kurulularn daha nceki plana esas yerbilimsel ett almalar ve bu almalarna gre yap ve yerleme iin yasaklanm blge ve/veya afete maruz blge kararlarnn olup olmad hakknda genel bilgi verilmeli, yaplan aratrmalar ile, varsa ilgili kararlarn alnd rapor ve belgelerin tarihleri verilmelidir. Takn Sahalar, Sit Alanlar, Koruma Blgeleri nceleme alan iinde ilgili kurumlar tarafndan, takn sahalar, sit alanlar ve zel statl koruma alanlarna ynelik alnm kararlarn olup olmad hakknda genel bilgi verilmeli, varsa ve elde edilebiliyorsa ilgili kararlarn alnd rapor ve belgelerin tarihleri ile rnekleri verilmelidir. Bu kararlardan rapor ierisinde ve yerleime uygunluk (veya arazi kullanm) deerlendirmesinde faydalanlyorsa, ilgili ksmlar rapor ekinde verilmelidir. Planlama aamasnda ilgili kurumlarn gncel grlerinin alnmas gerektii belirtilmelidir. Deiik Amal Ettler ( DS, ller Bankas, MTA vb) nceleme alan iinde dier kurum ve kurulular tarafndan eitli amalar iin yaplan ve elde edilebilen almalar varsa (su-maden arama, dier bilimsel almalar vb) bu almalarn, amalar, verileri, sonular (yerbilimsel ierikli olanlar ve hazrlanacak plana esas raporda faydalanabilinecek olanlar, rnein; sondajlar, laboratuvar deneyleri vb) hakknda bilgi verilmelidir. Bu almalardan rapor ierisinde faydalanyorsa, ilgili ksmlar (sondaj loglar, deney fyleri, kesitler, haritalar vb) rapor ekinde verilmelidir. 2.2.5. MEVCUT VERLERN TOPLANMASI (ZELGE D) nceleme alannn tamamna veya eitli ksmlarna ilikin olarak daha nce yaplm almalarn ve verilerin toplanmas, mikroblgeleme almalarnn en nemli aamalarndan biridir. nceleme alannda daha nce yaplm olan tm almalardan faydalanlmas, zellikle yerbilimsel (jeolojik, jeofizik ve jeoteknik) ve kentsel verilerin tasnif edilmesi ve kullanlabilirliinin aratrlmas, zaman ve bteden tasarruf salayacak, ayn zamanda da daha nce yaplan almalarn atl kalmasn engelleyecektir. Sz konusu almalarn amalar, verileri ve sonular (yerbilimsel ierikli olanlar ve hazrlanacak plana esas raporda faydalanabilinecek olanlar, rnein; sondajlar, laboratuvar deneyleri, mikrotremor verileri

212

gibi yerbilimsel veriler vb) hakknda bilgi verilmelidir. Bu almalardan rapor ierisinde mutlaka faydalanlmaya allmal, ilgili ksmlar (sondaj loglar, deney fyleri, kesitler, haritalar vb) rapor iinde referans verilerek kullanlmaldr. nceleme alan iin temel jeolojik, jeofizik ve jeoteknik verilerin toplanmas, hatalar engellemek iin uygulanan makul gvenilirlik kontrollerinden geen tm verileri iermelidir. Zemin bytmesi, svlama olasl ve ktle hareketleri gibi doal afet tehlikelerinin belirlenebilmesi iin gerekli temel veri setinin oluturulmas amacyla gereken ilave aratrmalar yaplmaldr. nceleme alan ile ilgili toplanan tm veriler, verinin durumunu gsterir tablolarda sunulmaldr. Tablo rnei aada verilmitir. Toplanan Verinin Durumunu Gsterir Tablo rnei.
EERLENDRME KRTERLER ER ADI-TR VERNN EVCUDYET VET AYIR SAYISAL RTAMDA MI? VET AYIR ER AYNAK GVENLR M? GNCEL M? EKANSAL VET AYIR VET AYIR TATSTKSEL Y T

25000 JEO

nceleme alan ile ilgili verilerin toplanmas, deerlendirilmesi ve tamamlanmas ile ilgili olarak aadaki admlar izlenebilir: Mevcut verilerin; Gereken veri trleri, Veri younluu (alan ve derinlik), Veri gvenilirlii ltlerine gre deerlendirilmesi.

Yukardaki ltlere uymayan veya eksik olan verinin tamamlanmas iin ilave aratrmalarn (sondaj, sismik, haritalama vb) planlanmas yaplmaldr. Tasarlanm hcreler (karelaj) iin ilave aratrmalar; tanmlanan noktalarda veri yoksa, veri gvenilirliinden phe ediliyor ve/veya hcre ierisindeki veri ve evre hcrelerdeki veriler tutarl deilse gereklidir. Mevcut verilerin toplanmas, deerlendirilmesi ve gerekli ilave aratrmalarn yaplmasnn ardndan ya da e zamanl olarak verilerin saysal ortama aktarlmas (veritabanna girilmesi) gerekmektedir. Bunun iin aadaki admlar izlenebilir: Veri girii ve CBSde haritalama iin uygun tasarlanm veritaban(lar)nn kurulmas. Proje alanna ait mevcut jeolojik, jeoteknik ve jeofizik verilerin toplanmas, deerlendirilmesi ve ilave almalar ile eksik ve yetersiz ksmlar iin gerekli verilerin toplanmas ve deerlendirilmesi. Veri girii ve verilerin sonraki aamalar iin CBSde haritalanarak hazrlanmas.

2.2.6. JEOMORFOLOJ (ZELGE A,B,C,D) nceleme alannn genel morfolojik zellikleri, toporafik durumu, drenaj alar, toporafik eimler (genel eim ynlenmeleri vb) ve toporafik anomaliler bu ksmda zetlenmelidir. Eer mevcut ise, inceleme alannn hava fotoraflar ve uydu grntlerinin kullanlmas tavsiye edilir (ekil 2.2.) Jeomorfolojik verilerin sunulmas ile, zellikle ktle hareketleri ve inceleme alannn eim-yama ynelimi vb. arasndaki iliki ortaya konabilmektir.

213

ekil 2.2. Uzaktan alglama yntemleri kullanlarak jeolojikjeomorfolojik bir ok veriye daha kolay ve abuk ulalabilir. 2.2.6.1. Toporafik Eim nceleme alannn eim haritas ve yorumu verilir (ekil 2.3.). Eim haritas, basit yorumlanabilir derece ya da yzde aralklarnda hazrlanabilir. Aadaki eim aralklar ile karlarnda belirtilen tanmlar ve renkler kullanlabilir.

ekil 2.3. Eim haritalar zellikle ktle hareketleri ile ilgili faydal bilgiler salayabilir. (Ktle hareketleri ve eim arasnda genellikle lineer bir iliki vardr.)

214

2.2.6.2. Yama Ynelimi (Bak) Yama ynelimleri Corafi Kuzeye gre (Azimut) belirlenmelidir. Yama Ynelimi Haritas, en az drt yn gsterecek ekilde, aadaki ynler ve renkler kullanlarak hazrlanabilir (ekil 2.4).

ekil 2.4. alma Alannn Yama Ynelimi (Bak) Haritas ekil 2.4 de verilen alma alannn yama ynelimi (bak) haritas, zellikle ktle hareketlerinin yama ynelimi ile ilikisini belirlemede faydaldr. 2.2.7. JEOLOJ 2.2.7.1. Genel Jeoloji (ZELGE A, B, C, D) nceleme alann evreleyen yeterli byklkte bir blgenin genel jeolojisi anlatlmal ve alann 1/25,000 lik (Blge planlarnda daha kk lekte olabilir) genel jeoloji haritas verilmelidir (ekil 2.5). Temin edilmesi durumunda inceleme alanna ait uydu grntleri ve hava fotoraflarndan yararlanlabilir. Ancak alma lei, haritalanacak birimin verisel dzeyini deitirecektir. rnein 1/25,000 ve daha kk lekteki aratrmalarda birimler Mhendislik Formasyonlar veya Mhendislik Gruplar seviyesinde fasiyese dayal olarak snrl jeoteknik karakterleriyle haritalanabilirken, 1/5000 ve daha byk lekte haritalanacak birimler, fiziksel ve mekanik zellikleri asndan en yksek derecede niformluk karakterine gre haritalanmal, bata Kuvaterner keller olmak zere gevek zeminlerin ayrntl fasiyes dalm ve zellikleri ifade edilmelidir.

215

ekil 2.5. nceleme alan ve yakn civarnn genel jeolojisini gsterir harita Stratigrafi nceleme alann evreleyen yeterli byklkteki bir sahann genel stratigrafisi anlatlmal, genel stratigrafik kesiti verilmelidir. Stratigrafik bilgiler, Trkiye Stratigrafi Komitesi normlarna uygun olmaldr. Yapsal Jeoloji Blgede etkin jeodinamik sreler (kvrmlar, fay ve krk sistemleri, genel ktle hareketleri vb) belirtilir. 2.2.7.2. nceleme Alannn Jeolojisi (ZELGE B, C, D) nceleme alannn, genel jeoloji bal altnda anlatlan stratigrafik kesitin neresinde olduu, inceleme alan iindeki yap ve temel zeminleri (litolojiler) ve bunlarn jeolojik zellikleri detayl olarak verilmelidir. nceleme alannn 1/5000 leinde jeoloji haritas hazrlanmal ve sunulmaldr (ekil 2.6)

216

Stratigrafi Sadece inceleme alannn stratigrafisi anlatlmaldr. Yapsal Jeoloji Sadece inceleme alanna ait yapsal jeolojik unsurlar verilmelidir.

ekil 2.6. nceleme Alannn Jeolojisi (Saysal Ortamda ve En Az 1/5000 lekte Hazrlanr.) 2.2.8. JEOTEKNK AMALI ARATIRMA UKURLARI, SONDAJ ALIMALARI VE ARAZ DENEYLER (ZELGE C, D) Bu balk altnda jeoteknik amal olarak alan aratrma ukuru, sondaj ve yaplan laboratuvar deneylerinden ve sonularndan genel olarak bahsedilecek ve baz neriler getirilecektir. 2.2.8.1. Aratrma (Gzlem) ukurlar Gzlem ukurlar geici olarak desteksiz durabilen zeminlerde, ounlukla bir hidrolik kepe araclyla kazlr. Pratik amalar iin, bu kazlarn en derin seviyesi 4 ila 5 metre arasndadr. Numune alnmasna ve saha deneyleri yaplmasna izin veren gzlem ukurlar, yatay ve dikey olarak zemin koullarnn daha detayl incelenmesini salad gibi, zeminlerdeki sreksizlerin belirlenmesi iin de etkili ve ekonomik bir yntemdir. Gzlem ukurlar gerektiinde zel bir durumu daha detayl incelemek amacyla, hendek haline getirilecek ekilde bytlebilir. Gzlem ukurlar kaya birimlerin incelenmesinde de etkili bir yntemdir. Bu uygulama ile sahada mevcut oluumlar dorudan incelenebilir, katmanlarn alar, atlak ve bozumann boyutlar, oluumlarn mukavemetleri gzlemlenebilir. Gerekirse laboratuvar iin numune alnabilir. Kaya birimlerin mevcut olduu sahalarda, gzlem ukurlar kaya katmannn en ok 2 metre derinlikte yerald durumlarda tercih edilmeli, 2 ila 3 metre derinlikte balayan kaya oluumlarda derin kuyulardan elde edilen bilgileri desteklemek iin uygulanmal, kaya oluumun 3 metreden daha derinde yer almas durumunda ise, bu uygulama tercih edilmemelidir. Aratrma ukurlarnn kesitleri ve fotoraflar rapor ekinde sunulmal, koordinatlar tablo ve haritaya ilenerek verilmelidir. izelge Bdeki Gzlemsel Jeolojik Ett Raporu formatnda verilmemekle birlikte aratrma ukurlar bu rapor kapsamnda da kullanlabilir.

217

2.2.8.2. Sondajlar nceleme alanndaki birimlerin fiziksel ve mekanik zellikleri ile davran karakteristiklerini ortaya karmakta esas alnacak verileri salamak, yanal ve dey yndeki litolojik deiimleri ortaya koymak, kayma yzeyi derinliini belirlemek, yeralt su seviyesini belirlemek, jeoteknik parametrelerin belirlenmesi ve tehlike analizlerinde kullanlacak tm verilerin belirlenmesi amacyla yaplacak laboratuvar deneyleri iin, TS1901/1975 e uygun olarak gerekli rselenmi/ rselenmemi rnekler almak, SPT yapmak vb amalarla yeterli sayda s ve derin sondajlar yaplmaldr. Sondajlar sonucu elde edilen veriler tablolar halinde ve yorumlanarak verilmeli; ayrca sondaj yerlerinin koordinatlar bir tablo halinde ve haritaya ilenerek verilmelidir. Sondaj verileri standartlara uygun sondaj loglarna ilenmeli ve rapor ekinde verilmelidir. Sondaj karotlarnn fotoraflar ekilerek rapora eklenmelidir. Zemin sondajlarnn en az 15 metre almas, bu derinliin mikroblgeleme almalarnda en az 30 metre olmas uygun olacaktr. Kaya sondajlar ayrm kesim aldktan sonra ana kayada en az 3 metre ilerledikten sonra kesilebilir. 2.2.8.3. Arazi Deneyleri Kaya ve zeminlerin mhendislik zelliklerinin yerinde belirlenebilmesi amacyla yaplan deneylerdir. Yerinde deneylerle(*) ilgili zet bilgi aada verilmitir.

Standart Penetrasyon Deneyi (SPT) 1927de gelitirilen standart penetrasyon deneyi (SPT), toprak zeminlerin zelliklerinin arazide belirlenmesi amacyla yaygn ekilde kullanlan, basit ve ekonomik deneylerden biri olup, 1958 ylnda ASTM tarafndan standartlara alnm (ASTM D1586) ve bugne dein baz dzeltmelere de urayarak bu standarttaki yerini korumutur. Deney, ncelikle kohezyonsuz zeminlerin greli

218

(rlatif) younluklarn belirlemek iin gelitirilmi olup, bunun yansra deneyin sonular; s temeller iin zeminlerin tama kapasitelerinin hesaplanmasnda, kohezyonsuz kumlarn skma (kompaksiyon) derecelerinin belirlenmesinde ve svlama potansiyelinin deerlendirilmesinde de kullanlmaktadr. Standart penetrasyon deneyi yumuak killerde de uygulanmakla birlikte, killi zeminin deneyde belirlenen dinamik zelliklerine ilikin sonular pek gvenilir olmamaktadr. Standart penetrasyon deneyinden elde edilen verilerin toprak zeminlerin dier baz zellikleriyle karlatrlmas sonucunda kumlarn isel srtnme as, killerin drenajsz makaslama dayanm ve kumlarn elastisite modl gibi parametreler de dolayl yoldan tahmin edilebilmektedir. Ayrca deney srasnda tp araclyla zeminden alnan rselenmi rnekler zerinde zemin tanmlamas ve snflamas amac ile laboratuvar deneyleri de yaplabilmektedir. SPT, en yaygn olarak kum zeminlerde uygulanmakta olup, elde edilen sonular zeminin sklnn ya da younluunun veya dayanmnn bir gstergesi olmaktadr. Deneyin kil zeminde yaplmas halinde, zeminin dayanm hakknda bilgi edinilmekte, ayrca tanmlama amal deneyler iin rnekleme yaplabilmektedir. leri derecede ayrm kayalarda ise, elde edilen penetrasyon deerlerinin yksek olmas nedeniyle deney iptal edilmekle birlikte, deney sonular daha sert olan kaya zemine yaklaldnn gstergesi olarak deerlendirilmektedir. Presiyometre Presiyometre deneyinde temel fikir, zeminin basn-deformasyon ilikilerini lmek iin zeminde alan silindirik bir boluun geniletilmesidir. Presiyometre ok yumuak ve yumuak zeminlerden basn dayanm 10000 kPa (100Mpa) kadar olan zayf kayalara uygulanabilmektedir. Presiyometrenin kullanm alanlar unlardr: a) Zeminin mukavemet parametreleri (Pa (Akma basnc), PL(Limit basn), EM (Elastisite modl), c (Kohezyon), (sel srtnme as), G (Shear modl) tespit edilir, b) Zeminin serbest basn dayanm, c) Zemine tatbik edilecek yk biliniyorsa, bu yk altnda temel zemininde meydana gelebilecek oturmalar, d) Presiyometre ile ev stabilite etdleri yaplabilir. Bunun iin kayma zonlar tespit edilir ve presiyometrik verilerden faydalanlarak ev analizleri yaplr. Konik Penetrasyon (CPT) CPT verileri, zemin profilinin tanmlanmas, zeminlerin jeoteknik parametrelerinin yerinde saptanmas, temellerin tama gc, oturma analizi ve svlama analizlerinde kullanlabilmekle birlikte, CPT verilerinin bu amalar dorultusunda uygulanmasnda karlalan baz glkler ve snrlamalar bulunmaktadr. Bu snrlamalardan dolay, incelenen zemin zelliklerinin daha iyi ortaya konulmas iin sonularn ilave laboratuvar veya arazi deneyleriyle ya da sondajlarla desteklenmesi nerilmektedir (Bowles, 1988; Lunne vd., 1997). Bunun yan sra, olduka pratik olan ve srekli lm alnabilen CPTnin, sondajlarla inceleme yaplan alanlarda sondajlar aras korelasyonun yaplabilmesi amacyla kullanm yaygndr. Plaka Ykleme Deneyi Plaka ykleme deneyi, toprak ve kaya zeminlerin tama gc ve deformasyon zelliklerinin yerinde tahmin edilmesine ynelik gelitirilen bir arazi deneyi olup,1950lerde kuku duyulan bir deney izlenimi verirken, gnmzde olduka yaygn olarak uygulanan yerinde (in-situ) deneydir. Plaka ykleme deneyi, zemin zerine yerletirilen dairesel veya kare eklinde rijit bir plaka zerine belirli zaman aralklarnda uygulanan ykleme aamalarnda plakann ykleme ynndeki oturmasnn llmesi ve oturma deerleri kullanlarak, yk (gerilim) - oturma ilikisinin belirlenmesi ilkesine dayanr. ncelenen zemin kohezyonlu ise, zeminin jeoteknik zellikleri rselenmemi rnekler zerinde uluslararas standartlara uygun olarak laboratuvar ortamnda gerekletirilecek deneylerle belirlenebilir. Benzer ekilde, kohezyonsuz kumlu bir zeminin zellikle dayanm hakknda bilgi edinebilmek iin SPT veya CPT deneyinin sonular kullanlabilir. Buna karn, zellikle ierisinde farkl boyutlarda akllar ieren toprak zeminden, aglomera ve konglomera gibi blok ve balaycdan oluan litolojik birimlerde veya sk eklemli bir kaya ktlesinden yerindeki malzemeyi temsil edebilecek boyutlarda rselenmemi rnek alnmas ve bu rnekler zerinde laboratuvar deneylerinin gerekletirilmesi pratikte olanakl deildir. Plaka ykleme deneyi zellikle bu tr zeminlerde uygulanan pratik bir arazi deneyi olarak kullanlmaktadr. rselenmemi rnek alnabilen zeminlerde plaka ykleme deneyi tek bana dikkate alnmamal, daha ok laboratuvar deneyleriyle denetirme amacyla uygulanmaldr. Plaka ykleme deneyi;

219

i) Temel zeminin tama gcnn, ii) Temel zemininin oturma miktarnn, iii) Kohezyonlu zeminlerin drenajsz makaslama dayanmnn (cu), iv) Baraj inas gibi byk mhendislik projelerinde kaya ktlesinin elastisite modlnn, belirlenmesi amalarna ynelik olarak uygulanmaktadr. Kanatl Kesici (Vane) Deneyi Yumuak ve rselenmeye kar duyarl kohezyonlu zeminlerde ince eperli tplerle rselenmemi rnek alabilmek ou kez mmkn deildir. Kanatl kesici deneyi bu tr zeminlerin drenajsz makaslama dayanmnn (su,v) arazide belirlenebilmesi amacyla tercih edilir. Kanatl kesici deneyi ilk defa Olsson (1910) tarafndan nerilmise de, deney Skempton (1948) ve Carlson (1948) tarafndan modifiye edilmi ve ince daneli (killi) zeminlerin drenajsz makaslama dayanmlarnn tayinininde kullanlabilir hale getirilmitir. Kanatl kesici deneyi, yumuak ve duyarl killi zeminlerin ierisine sokulan kanatl kesicinin dndrlmesi ve kanatlarn dnmesine kar zeminin gsterdii direncin llmesi ilkesini esas almaktadr. nklinometre Yerletirildikleri sondaj deliinin eksenine dik ynde oluan hareketlerin llmesinde kullanlrlar. nklinometre ubuu, bal ile birlikte muhafaza borusunun iinden aaya indirilerek farkl derinliklerden alnan lmlerle hareketin bykl, yn ve hz saptanabilir. Yaplan tm lmler, grafikler tablolar halinde ett raporu kapsamnda verilmelidir. Ekstansometre Sondaj deliklerinin ekseni boyunca meydana gelen hareketlerin, sondaj delii dey konumda ise oturmalarn izlenmesinde kullanlabilir. Yaplan tm lmler, grafikler tablolar halinde ett raporu kapsamnda verilmelidir. 2.2.9. JEOTEKNK AMALI LABORATUVAR DENEYLER (ZELGE C, D) Jeoteknik saha almalarnda elde edilen verilerin yansra, mhendislik snflamas ve tasarm amacyla toprak ve kaya zeminlerin, a)indeks zellikleri, b)dayanm, c) permeabilite,( geirgenlik) d)deformasyon, e)skabilirlik-konsolidasyon ve f) krlma dayanm gibi zelliklerinin tayini iin laboratuvar deneyleri yaplr. Zemin Snflama Deneyleri Bu deneyler; gerek zeminlerin mhendislik snflamas, gerekse dolayl yoldan baz jeomekanik parametrelerinin tayini, davranlarnn yorumlanmas ve fiziksel zelliklerinin tayini amacyla yaplr. (a) Su ierii tayini: i) Zemin snflamasnda klavuz olarak kullanlr. ii) Sktrlacak zeminlerde bir kontrol lt amacyla tayin edilir. (b) Atterberg limitleri: nce daneli toprak zeminlerin nemli mhendislik zelliklerinden birisi de zeminin gsterdii plastik davrantr (plastisite). Plastisite, toprak zeminin herhangi bir atlama gelimeksizin gsterdii geri dnm olmayan ekil deitirme zellii olup, plastik davran toprak zemin ierisindeki kil mineralleri veya organik malzemenin varlyla ilikilidir. Belirli bir su ieriindeki ince daneli toprak zeminin fiziksel durumu kvamllk olarak bilinir. Su ieriine bal olarak ince daneli toprak zeminler sv, plastik, yar-kat ve kat halde bulunabilirler. Sz edilen kvamllk halleri arasndaki geii temsil eden su ierii deerleri, farkl trdeki ince daneli toprak zeminlerde deiik deerler alabilmektedir. Doal halde ince daneli zeminlerin birou plastik

220

davran sergilerler. Plastik davrann alt ve st su ierii snrlar srasyla plastik limit ve likit limit olarak, bu iki parametre arasndaki fark ise plastisite indeksi olarak tanmlanr. Ayrca, yar kat durumdan kat duruma gei snr da ince daneli toprak zeminin bzlme limitidir. Eer bir toprak zeminin plastik limiti belirlenemiyor veya plastik limit likit limite eit veya bundan daha yksek bir deer elde ediliyorsa, bu toprak zemin plastik olmayan (non-plastik) bir davrana sahiptir. Atterberg limitlerinin en yaygn kullanm alanlar aada verilmitir: a) Kohezyonlu zeminlerin mhendislik snflamas b) Dolayl yoldan dier baz zemin parametrelerinin tahmin edilmesi (normal konsolide killerde, skma indeksi (Cc), aktivite, ime gibi) Cc= 0.009 (LL-0.1) c) Ayrca svlk indeksi (IL) belirlenerek, zeminin ar konsolide bir zemin olup olmad hakknda n deerlendirme yaplabilir. Dane boyu dalm Toprak zeminlerin mhendislik davranlar zerinde dane boyu dalm son derece nemli bir etkiye sahiptir. Bununla birlikte, Birletirilmi Toprak Zemin Snflama Sisteminin (US Dept. Int. Bureau of Recl., 1974) temel parametrelerinden birisi de toprak zeminin dane boyu dalmdr. ri daneli toprak zeminlerin dane boyu dalmlar elek analizleriyle , ince daneli zeminlerin ise Stoke yasasn esas alan sedimantasyon yntemiyle belirlenir. Ayrca, bir toprak zemin hem ince hem de iri daneli malzemeyi bir arada ieriyorsa, dane boyu dalm analizi iin yukarda sz edilen her iki yntem de uygulanr. Ancak, toprak zemin ierisindeki 0.0002 mmden daha kk dane boyutundaki malzemeler Brownian hareketlerinden etkilenecei iin, bu deerden daha kk dane boyutundaki malzemelerde yanltc sonular verebilir. Bir toprak zeminin dane boyu dalm erisi yar-logaritmik bir grafik kadna izilir. Yayvan ekilli eriye sahip toprak zeminlerin farkl dane boyutunda malzemeden olutuunu, dik erilerin ise malzeme boyutunun daha az deikenlik gsterdiine iaret eder. ri daneli (kum, akl) toprak zeminlerin farkl dane boylarnda malzeme iermesi halinde, toprak zemin iyi derecelenmi, ayn dane boyundan malzemenin ierilmesi halinde ise kt derecelenmi olarak tanmlanr. Dane boyu dalm erilerinden belirlenen D10 (efektif dane boyu), D30 ve D60 deerleri yardmyla, boylanma (Cu) ve erilik (Cc) katsaylar tayin edilir. Birim hacim arlk ve younluk Toprak zeminlerin nemli zelliklerinden biri olan younluk (), bir toprak ktlesinin hacmine oran olarak tanmlanr. Ktle yerine arlk (W) kullanldnda ise, birim hacim arlk () elde edilir. Dayanm Deneyleri Tek eksenli skma deneyi Kohezyonlu zeminlerde dzgn geometriye sahip silindirik karot rnekleri zerinde gerekletirilen bu deney aada sralanan amalar iin kullanlr. i) Dayanma gre mhendislik snflamas ii) Tasarm: 1. Ksa sreli ev durayll (drenajsz makaslama dayanm) 2. Tama gc hesaplamalar 3. Yeralt yaplarnn tasarmnda iii) Birim deformasyon-gerilim grafiklerinin izilmesi Eksenli Skma Deneyi Toprak zeminlerin makaslama dayanm parametrelerinin (c, f) tayini amacyla yaplan eksenli skma deneyinin tr vardr. Toprak zeminin artk (rezidel) makaslama dayanm parametrelerinin belirlenemedii bu deney sonular tama gc kapasitesinin tayini, yeralt aklklarna ilikin tasarm, ev durayll gibi alanlarda kullanlr.

221

i) Konsolidasyonsuz - drenajsz (UU) ii) Konsolidasyonlu - drenajsz (CU) iii) Konsolidasyonlu - drenajl (CD) Zemin makaslama deneyi Toprak zeminlerin artk (rezidel) makaslama parametrelerinin (c, f) belirlenmesi amacyla rselenmemi rnekler zerinde uygulanr. Dorudan makaslama deneyinin genel zellikleri aada verilmitir. i) Deney, drenajl ve drenajsz koullarda (UU ve CD) yaplr. ii) Doruk ve artk makaslama dayanm parametreleri tayin edilebilir ( eksenli deneye gre avantaj). iii) evlerin durayll, tama gc kapasitesi ve yeralt aklklarnn tasarm gibi uygulamalarda kullanlr. Kaya zeminler iin belirlenmesi gereken parametreler: - Younluk, D - Grnr zgl arlk, Gs - Gzeneklilik (Porozite), p - Arlka su emme kapasitesi, w - Hidrolik iletkenlik katsays (Permeabilite), k - Tek eksenli skma (Basma) dayanm, Sc - Elastisite Modl (E) ve Poisson OranL - ekme (Tansiyon) dayanm, St - Makaslama (Kesme) dayanm, Ss - Zemin hakim titreim periyodu, T - Sismik dalga hzlar (Vp ve Vs) Kaya Mekanii Deneyleri nceleme alanndan alnan kaya numuneler zerinde farkl amalara ynelik laboratuar deneyleri yaplabilmektedir. Kayalarn jeomekanik zelliklerinin tayini amacyla yaplan; birim hacim arlk deneyleri, grnr gzeneklilik (porozite) ve boluk oran tayini, tek eksenli skma dayanm deneyi, eksenli skma deneyi, nokta yk dayanm indeksi , dorudan makaslama deneyi vb. Deneylerinden elde edilen sonular bu balk altnda aklanabilir. 2.2.10. JEOFZK YNTEMLER (ZELGE C, D) Planlamaya esas yerbilimsel verilerin yerinde elde edilmesi ile ilgili jeofizik yntemler, bu balk altnda zetlenecektir. Jeofizik Yntemler Jeofizik yntemlerin genel amac yeryznde veya kuyu iersinde yaplan aletsel lmlerle yeraltnn yapsn ve fiziksel zelliklerini belirlemektir. Jeofizik almalarda, incelenen konunun ve jeolojik yapnn zelliklere bal olarak uygun bir yntem seilmelidir. rnein; sismik ve elektrik yntemler gibi en az iki yntemin birlikte kullanlmas tercih edilmeli ve gerekiyorsa problemin zmne ynelik dier jeofizik metotlar da kullanlmaldr. l profilleri sismik ve elektrik yntemleri iin toporafik eim dorultusuna, elektrik ve su ebeke hatlarna dik tutulmaldr. Hedeflenen derinlikler en az 30 metre olmaldr. nceleme alannda, kullanlan yntemin amac, kullanlan aralarn ad, zellikleri, her bir l noktas iin, lm yerlerinin koordinatlar, l ham deerleri, alnan lm sonular, elde edilen sonulardan oluturulan haritalar, tm tablo, kesit ve grafikler yorumlaryla birlikte saysal ve grafiksel olarak verilmeli ve jeofizik almalar dier jeoteknik incelemelerle birlikte yorumlanmaldr.

222

Sismik Krlma Kullanlan sismik l teknii (ayn hat, yanal gibi) ve enerji kaynan tr (patlatma, eki, ktle drme gibi) belirtilmelidir. l profili uzunluu hedeflenen derinliin en az 3 kat olmaldr. Eer bu mmkn deilse offset uzakl uzatlmaldr. Yerdeki dzenli ve dzensiz grltlerin frekans ve genlikleri test edilmelidir. Grlt frekansna gre, sismograf filtresi gevek zeminler iin alak geirimli ve kaya veya kat zeminler iin yksek geirimli olarak ayarlanmaldr. Sismik enerji kaynann gc grlt genliini bastrmaldr. Sinyal biriktirme en az 6 kez tekrarlanmaldr. Kaydedilen sinyalin kayma dalgas sinyali olduundan emin olmak iin polariteli kayma dalgas sinyali elde edilmesi zorunludur. ller kesinlikle profilin her iki tarafnda alnmaldr. ki tarafn zaman uzaklk erileri simetrik deilse, yanal deiime sahip yeraltnn grnr hz deerlerinden gerek hz deerleri saptanacaktr. S derinlikler iin yaplacak aratrmalarda aada belirtilen amalar iin kullanlabilir. Yeralt yaps (tabaka says, kalnlklar, boyuna Vp, enine Vs dalga hzlar)nn belirlenmesi Yerin dinamik ve elastik parametre zelliklerinin belirlenmesi (younluk, poisson oran, elastisite modl, kayma (shear) modl, zemin hakim titreim periyodu). Elde edilen parametreler esas alnarak, incelenen zeminin Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelikte (A.B.Y.Y.H.) belirtilen zemin gurubu ve snfnn belirlenmesi Gml fay izlerinin aratrlmas, kayma dzlemi, ana kaya snrnn belirlenmesi Heyelanlarda kayma yzeyi, alan ve derinliinin belirlenmesi vb.

Sismik Yansma Yeralt yaplarnn haritalanmas ve zelliklerinin belirlenmesi, 2 veya 3 boyutlu jeolojik modellerinin karlmas, gml faylar, anakaya derinlii ve toporafyas, yeralt boluklar saptanmas iin kullanlan yntemlerdir. Sismik yntemler skma dalgas hz, Vp, kayma dalgas hz, Vs, saptamak iin yntemlerdir. Sismik enerji kayna ve l teknii (geleneksel, ortak derinlik noktas, (CDP gibi) belirtilmelidir. l profili uzunluu hedeflenen derinliin en az 1.5 kat seilmelidir. Hedeflenen derinlik en az 30 metre olmaldr. Eer bu mmkn deilse off-set uzakl uzatlmaldr. Yerdeki dzenli ve dzensiz grltlerin frekans ve genlikleri test edilmelidir. Grlt frekansna gre, sismograf filtresi gevek zeminler iin alak geirimli ve kaya veya kat zeminler iin yksek geirimli olarak ayarlanmaldr. Sismik enerji kaynann gc grlt genliini bastrmaldr. Daha derin zemin aratrmalar gerektiinde, aada belirtilen amalar iin kullanlabilir. Yeralt yaps (tabaka says, kalnlklar, boyuna Vp, enine Vs dalga hzlar)nin belirlenmesi Yerin elastik parametre zelliklerinin belirlenmesi (younluk, poisson oran, elastisite modl, kayma (shear) modl, zemin hakim titreim periyodu). Elde edilen parametrelere gre zemin A.B.Y.Y.H.Ynetmelikte bahsedilen zemin snfnn belirlenmesi Gml fay ve atlak sistemlerinin, yeralt boluklarnn aratrlmas vb. Temel kaya derinlii ve temel kaya yzey toporafyas Sismik tomografinin belirlenmesi

Elektrik Yntemlerin Kullanm Elektrik yntemler yer alt elektrik zdiren, (rezistivite, ()), veya iletkenlii () lmek iin kullanlr. Elektrik iletkenlik zeminin ve kayacn trnn, gzenek ve gzenei dolduran svnn bileiminin ve geirgenliin fonksiyonudur. Elektrik yntemler aadaki zellikleri deerlendirmek iin kullanlabilir: Yeralt jeolojik yaps, taban kaya derinlii ve zellikleri Hidrojeofizik zellikler; yeralt suyu seviyesi ve kirlilii Potansiyel heyelan ve svlama analizleri

223

Gml faylarn aratrlmas ve yer alt boluklarnn tayini

Mikrotremor almalar Mikrotremorlar; depremler ve sismik patlamalar dnda doal ve doal olmayan nedenlerle oluan, periyotlar birka saniyeyi amayan, yeryznn titreim hareketleri genel olarak mikroseism (ok kk yer sarsntlar ) olarak adlandrlr. Mikrotremor (titreimcik) ifadesi, 0.05 ile 2 sn aralkl ksa periyotlar iin kullanlr. Mikrotremor lleri; 1) Tek noktada, 2) Gevek zemin ve kaya zeminde, 3) oklu sismometreler dizilimi kullanarak yaplabilir. oklu sismometre dizilimi genellikle dairesel dizilim eklinde yaplmal. Ksa dizilim iin 1 saniye doal periyotlu sismometreli ve 3-70 metre yarapl, uzun dizilim iin 8 saniye periyotlu sismometresi 200-500 metre yarapl dizilim olabilir. bileenli mikrotremor kaytlarndan 20 saniyelik bir bant seilir ve Parzen saysal szgecinden sonra Nakamura tekniine gre yatay, H, ve dey, V, bileenlerinin seilen bandn Fourier spektrumlar oranlarnn, (H/V), ortalamas alnarak, maksimum genlik, zemin bytmesi olarak ve maksimum periyodu ise zeminin hakim periyodu olarak belirlenmelidir. Mikrotremor yntemi, aada belirtilen amalar iin kullanlabilir: Depreme dayankl bina yapm iin sismik faktrlerin saptanabilmesi Zemin hakim periyodunun ve zemin bytme katsaysnn belirlenmesi Rzgar, dalga ve kltrel grltlerin tespiti ve analizi Blgelerin deprem duyarllklarna gre snflandrlmas Sarsnt srasnda zemin ve yap davranlarnn saptanmas

Jeoradar Yer alt bilgisi elde etmek iin yksek frekansl elektromagnetik dalga kullanan Jeoradar yntemiyle, yansyan sinyaller kaydedilerek 30 metre derinlie kadar olan s yeralt yapsnn srekli kesiti oluturulabilir. Jeoradar yntemi, balca jeolojik yaplarn, hidrojeofizik zelliklerin ve yeralt anormal koullarnn yksek znrlkl kesitlerini elde etmede ve zemin iyiletirme testinde kullanlabilir. Mikrogravite Yeralt younluundaki deiimlerin lsn salayan Mikrogravite, zemin ve kaya younluundaki gml yanal deiimleri, boluklar, byk krklar, faylar saptamada ve zemin iyiletirmeleri testinde kullanlabilir. Gravite lerinin duyarll mikroGal (Gal) veya yerekimi alannn 10-9 seviyesinde olmaldr. Kuyu i Sismii Kuyu ii sismik yntemleri (kart kuyu, kuyu yukar ve kuyu aa) inceleme alannda karlalan yer mhendislik problemlerin zelliklerine bal olarak seilebilir. Kuyu ii sismik almalar, seilen mekanik sondajlarda 30 metre derinlie kadar her bir metrede bir P ve S dalga hzlarnn dz ve ters olarak llmesi ile gerekletirilmelidir. Kuyu jeofizii yntemi; aada belirtilen zellikleri saptamak iin kullanlabilir: Kuyular arasndaki jeolojik korelasyonu artrmak nce ve kaln katmanlarn kalnlk ve derinlikleri saptamak

224

Formasyonlarn gzeneklilii ve geirgen seviyeleri sa ptamak Gerek sismik hz ve zdiren deerlerini saptamak Yeralt jeolojik kesitleri saptamak

2.2.11. ZEMN VE KAYA TRLERNN JEOTEKNK ZELLKLER (ZELGE C, D) Zemin ve Kaya Trlerinin Snflandrlmas nceleme alan iinde temel derinliinde kaya birimlerinin gzlenmesi halinde birimi tanmlamaya yetecek sayda gzlem noktasnda tabaka dorultulu eimi ve eklem-eklem takm lmleri alnmal, mevcut litolojilerin toprak rt altnda bulunduu yerler ve yaklak kalnlklar, kaya birimlerin ayrm ve sk krkl ksmlarnn ayrlmas, ayrm ksmnn cins ve kalnl ile rt kalnlnn tespiti iin burgu veya ukur atrlmas ve sreksizlik durular ile doal yama ilikisi, altyap ve temel kazlar ile sreksizliklerinin ilikilerinin aklanmas gerekmektedir. Kayalar aadaki zellikleri saptanarak tanmlanmaldrlar: Renk Doku ve yap Sreksizliklerin zellikleri Bozunmann derecesi kincil litolojik zellikler Kayacn Ad Kayacn dayanm Kayacn geirgenlii zel mhendislik zelliklerini belirten dier terimler

nceleme alan iinde toprak zeminlerin gzlenmesi halinde aada verilen zellikleri esas olarak tanmlanmaldr: Renk Toprak zeminlerin yerindeki (In-Situ) dayanm ve yaps Bozunmann derecesi kincil litolojik zellikler ve ek tanmlayc terimler Zeminin ad

225

Birletirilmi Toprak Snflamas ve Plastisite Aba (P.C.A.,1962)

Belirlenen bu parametrelerden gerekli olanlar kullanlarak inceleme alanndaki kaya zeminler, aadaki tablolarda verilen Deere ve Millerin (1966) Mhendislik snflamasna gre gruplandrlmaldr.

226

Kayalarn Birletirilmi Mhendislik Snflamas Aba [Deere ve Miller,1966] 227

Tm bu almalardan elde edilen veriler, Corafi Bilgi Sistemi (CBS) ile birlikte deerlendirilerek, inceleme alanndaki toprak ve kaya zeminlerin mhendislik zelliklerini ve inceleme alan ierisindeki, heyelan, kaya dmesi, takn, deprem, svlama vb., mevcut ve olas (potansiyel) mhendislik sorunlarn ana hatlaryla yanstan bir Mhendislik Jeolojisi Haritas oluturulmaldr. Mhendislik Zonlar ve Zemin Profilleri Yaplan tm arazi ve laboratuvar almalarndan elde edilen veriler nda inceleme alannn amaca ynelik zonlamalarnn yaplmas ve zemin profillerinin karlmas gerekmektedir. ime-Oturma Analizleri alma alan iinde stteki mhendislik yapsna zarar verebilecek oranda ime zellii olabilecek killi malzemelerin deneyanaliz sonularna gre yorumu yaplmal, gerekiyorsa uygun nlem yntemleri ve neriler genel olarak verilmelidir. Sonulara gre temel ve zemin ettlerine ynlendirme yaplmaldr. Tama Gc Analizleri alma alan iindeki zemin ve kaya trlerinde deney ve analiz sonularna gre yorumu yaplmal, gerekiyorsa uygun nlem yntemleri ve neriler genel olarak verilmelidir. Sonulara gre temel ve zemin ettlerine ynlendirme yaplmaldr. Karstlama nceleme alan ierisinde, karstlama ve karstik boluk zellii gsteren birimlerin varlnn aratrlmas ve zelliklerinin belirlenmesi gereklidir. 2.2.12. HDROJEOLOJK ARATIRMALAR (ZELGE A, B, C, D) Yzey sularna ve (debi deerleri ve mevsimsel deiim, takn zellikleri, takn koruma nerileri vb) yama sellenmesine ait verilerin planlamaya etkileri, DS Genel Mdrlnden alnacak rapor ve arazi almalar erevesinde vurgulanr. (ZELGE C, D) nceleme alannda yer alt suyu dzeyi, hidrolik eim, birimlerin hidrojeolojik zellikleri (akifer, iletim katsays), suyun kimyasal ve fizikokimyasal zelliklerinin belirlenmesi (pH, elektirik iletkenlik, scaklk, asite ve alkanite deerleri), yeralt suyunun yap temellerine etkisine ynelik hidrojeolojik almalar yrtlr. (ZELGE D) nceleme alannn yaplan sondajlar, jeofizik almalar ve dier verileri nda Yeraltsuyu Haritas hazrlanmaldr. (Yeterli verinin salanabildii durumlarda izelge C JeolojikJeoteknik ettlerde de yaplmas faydal olacaktr. 2.2.13. YEREL ZEMN ZELLKLER (ZELGE D) Yerel Zemin Koullarnn Belirlenmesi Yerel Zemin Koullar nn belirlenmesi amacyla, inceleme alannn karelajlanmas ile elde edilen her hcrenin orta noktasnda olduu kabul edilebilecek temsili (hipotetik) sondajlar tanmlanr. Hipotetik sondaj, karelaj alan ierisindeki zemin koullarn en iyi ekilde temsil eden sondaj olmaldr. deal bir mikroblgeleme almasnda, her hcrenin ortasnda yeni saha aratrmalar yaplabilir. Yerel zemin koullarnn belirlenmesi iin, eldeki veriler dikkatle incelenmelidir. eitli kaynaklardan elde edilen mevcut veriler ve mikroblgeleme almas kapsamnda yaplan yeni saha aratrmalar ile elde edilen veriler, gvenilirlik ve kalite bakmndan deiken seviyelerde olabilirler. Bu nedenle, bu bilgiler byk dikkatle ele alnmaldr. Mevcut verilerin temsili sondajlarn oluturulmasnda kullanm, kesin koordinatlar,

228

toporafik zellikler, yeralt suyu seviyesi ve saha aratrma yntemleri vb. ihtiya duyulan nemli bilgilerin eksikliinden dolay mmkn olmayabilir. Bu nedenle, bu veriler karlatrma yapmak ve doruluk kontrolleri iin kullanlabilir, fakat mikroblgeleme almas iin temel veri olarak deerlendirilmesi nerilmez. Verilerin tutarll ve temsili sondajlarn seilmesi: Her lokasyon iin mevcut sondaj verileri ile ilgili bilgi ilk olarak tutarllk kontrolnden geirilir. kinci olarak, her hcredeki veriler karlatrlr. nc admda, temsili bir sondaj seilir (ya da oluturulur). Tabaka basitletirmesi ve temsili sondajlarn seilmesi mhendislik yargs ile yaplr. Bu noktada, temsili sondajlarn sadece mikroblgeleme almas iin seildii ve dier amalar iin kullanlmamas gerektii unutulmamaldr. Sonu olarak, her bir hcreyi temsil eden sondajlar, eldeki veriler ve mhendislik yarglaryla oluturulur ve yerel zemin snflandrmas haritalarnn hazrlanmasnda kullanlr. Yerel Zemin Snflandrmas Zemin snflandrmasnda, Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik (ABYYHY) yaklam esas alnmtr. Gerekli olan snr koullar ile ilgili bilgiler, yerel zemin koullar ve zellikle st 30 metredeki kayma dalgas hz deiimidir. Bu blm dzenli bir ekilde tamamlamak iin, ilk olarak st tabakalardaki kayma dalgas hz deiimleri belirlenmi olmaldr. Kayma Dalgas Hznn Deiimi (st 30 m) Kayma dalgas hznn (Vs) derinlikle deiimini belirlemek iin farkl yntemler (kart kuyu, yukar ve aa kuyu sismik deneyleri, spektral analiz teknikleri vs.) kullanlabilir. Kayma dalgas hznn ncelikle jeofizik yntemler ile direk olarak llmesi tavsiye edilmektedir. Bunun dnda, ikincil olarak, SPT ve CPT verileri ve kayma dalgas hz arasndaki eitli ampirik korelasyonlar kullanlabilir. rnein; vs = 51.5N 0.516 Vs = 5.83 N
1.26

(yisan,1996) (Bakr vd. 2002)

Bu tr korelasyonlar kullanrken dikkatli olunmaldr. Bu korelasyonlarla yaplan kayma dalgas hz tahminlerinin geerliliinin, aratrlan sahada en az iki jeofizikyntemle kontrol edilmesi faydal olacaktr. Afet Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelike (ABYYHY) gre Yerel Zemin Snflandrmas ABYYHY snflandrmay iki alt alana blmektedir. lk olarak, zemin gurubu A-D eklinde belirlenerek, yerel zemin guruplar elde edilmektedir. Zemin gurubunu belirlemek iin edeer 4 farkl olaslk vardr. Snflandrmann sonularnn karlatrlabilir olmas bakmndan, snflandrma ncesinde izlenecek basamaklar hakknda karar verilmelidir. Zemin gurubu, sondajl arazi deneyleri (SPT, CPT gibi), laboratuvar almas ve jeofizik (sismik krlma, aa kuyu vb) aratrmalar ile belirlenmelidir. Ynetmelikteki ikinci alan

229

olan yerel zemin snflarnn belirlenmesi zemin guruplarna gre st 30 metredeki farkl tabakalarn alm ile ilikilendirilmitir. Pratik amalar iin, zemin grubunun kontrol aadan yukarya, yani, zemin gurubu olarak Dden (en kritik durum) balayarak, Aya (en az kritik durum) doru yaplabilir. Ek bir bilgi olarak, Eurocode 8e gre de zemin gruplarnn snflandrmas da yaplabilir (Tablo 2.2).

230

231

2.2.14. DOAL AFET TEHLKELERNN DEERLENDRLMES Bu blmde raporun nceki blmlerinde verilen tm arazi ve laboratuvar almalar ile analiz, literatr tarama vb. almalar sonucunda, alma alannn doal afet tehlikeleri asndan deerlendirilmesi yaplmaldr. Ayrca, doal afetler ynnden alma alannda nceden yaplm alma olup olmad ve bu konuda 7269 sayl yasa gerei alnm bir afet blgesi kararn bulunup bulunmad incelenmeli; sakncal, nlem gerektiren, imar ve iskana yasak alanlar vb konulardaki grler belirlenmelidir. 2.2.14.1. Deprem Tehlikesi Deprem tehlikesi, blgede inceleme alann etkileyebilecek diri faylar, bu faylarda meydana gelmi veya gelebilecek olan depremlerin byklkleri ve olu sklklar, gemite meydana gelmi olan depremlerin hasar dalmlar ve neden olduu zemin problemleri, inceleme alannn mhendislik jeolojisi haritas, yeralt suyu haritas, kayma dalgas hz profilleri (Vs), mikrotremor lmleri ve zemin hakim periyotlar gibi, jeoloji, jeofizik, jeoteknik zellikleri deerlendirilerek, yer sarsnts iddeti ve svlama tehlikesi haritalar hazrlanmaldr. (ZELGE A) almann leine uygun ekilde, inceleme alannn Trkiye Deprem Blgeleri Haritasndaki yeri belirtilerek makro lekte deprem tehlikesi ortaya konmal, diri fay haritasndaki konumu itibariyle de inceleme alann ve yakn evresini etkileyecek faylardan bahsedilmelidir. Daha alt lekli planlara esas almalarda depremsellik ve diri faylar daha detayl irdelenmelidir. (ZELGE B, C, D) Kk lekli deprem tehlike haritalar (rnein Trkiye Deprem Blgeleri Haritas), deprem tehlikesini, sert bir zemin cinsi kabul edilerek ortalama yer ivmesi cinsinden gstermektedir. Bu haritalar, blgesel tehlikenin elde edilmesi ve deprem ynetmeliklerinin uygulanmas iin gerekli genel hususlar salamaktadr. Bu tr haritalarda yerel zemin koullarnn neden olabilecei svlama, bytme, farkl oturma gibi yerel tehlikeler, lekleri gerei bulunmamaktadr. Deprem tehlikeleri, deprem kaynaklarna (faylar), kaynaklardaki yrtlma ve yaylma yolu zellikleri, toporafik etki ve yerel zemin koullarna bal olarak byk lde mekansal farkllamalar gsterir. nceleme alan leinde deprem tehlikesinin deiimini haritalanarak tehlikenin yksek, orta ve dk olduu blgeler belirlenir ve blgesel veya kentsel gelimeler daha gvenli alanlara ynlendirilerek afet duyarl yerlemeler salanabilir. Deprem tehlikesinin belirlenmesinde; Nerede?, Ne Zaman? ve Hangi iddette? sorularnn veya byklkle ilgili sorularn cevaplar aranr. nceleme alannda etkin olabilecek azami depremin ne byklkte olacann, meydana gelecek fay krlmasnn hangi boya sahip olacann veya yer hareketi iddetinin belirli bir deeri amasnn ne kadar muhtemel olduunun bilinmesi gerekecektir. Tasarma esas tekil eden deprem hareketinin belirlenmesi, sonu olarak aktif faylarn karakterize edilmesini gerektirir. Jeolojik veritabanndan beklenen cevaplar baz ana balklar halinde toplanabilir. Bunlar ematik olarak ekil 2.7de gsterilmektedir.

ekil 2.7. Jeolojik Veriler ile Deprem Tehlikesinin Belirlenmesi Arasndaki likiler [Schwartz, D.P. and K.J.]

232

Yer kabuunda meydana gelen depremler faylar boyunca aniden gelien krlma sonucu oluurlar. Depremin boaltt ekil deitirme enerjisinin bir ls olan byklk (M, magnitude) jeofizik biliminin depremlerle megul olan uzmanlarnca (sismolog) farkl ekillerde belirlenir. Bu El Kitabnda, depremlerin bykln sadece tek bir M deeri ile tarif edilmitir. Eer M > 6 ise deprem normal artlarda yzeyde bir krlma ve paralanma yaratr. Yalnz, yzeyde gzle takip edilen fay krlmasnn 10-20 km derinlikte meydana gelen krlma artlarn temsil edebildiini zannetmek doru deildir; nk yksek basn ve scaklk altndaki kayalarn mekanik davran bakadr. Depremin balad, iddetli yer sarsntsnn yayld nispeten dar alana deprem kaynak blgesi ismi verilir. Tektonik uzman jeologlarca, yzeyde gzlenen belirtilerden faylarn yeri ve tr belirlenir ve bu bilgi haritalara ilenir. Depremlerle birebir ilikisi olan, yani bir depremde krlma gstermi bulunan faylar diri (veya aktif) fay diye adlandrlr. Jeolojik faaliyet en az binlerce (baz hallerde milyonlarca) seneyle llen zaman aralklarnda belirdii iin, fay faaliyetinin anlalmas ve yorumlanmas ou zaman kesin hkmlere dayanmamaktadr. Aktif fay haritalar deprem tehlikesini belirlemenin en nemli girdisini tekil eder. Trkiyede aktif fay haritasn oluturmak, Maden Tetkik Arama Genel Mdrl (MTA)nn grevidir. MTA haritasna ilave olarak niversiteler, baz kamu kurulular, yerel idareler veya irketler tarafndan hazrlanan dar kapsaml aktif tektonik haritalar bulunmakta ise de bunlarn hukuki bir balaycl yoktur. Depremlere neden olan fay sistemleri bir btndr ve blgesel btnlk ierisinde incelenmeleri ve bunlarla ilgili tehlikenin kopukluk gstermeden belirlenmesi gereklidir. Fay sistemlerinin corafi younluuna bal olarak tehlikeyi belirleyen alanlarn birka yz km yarapl daireler halinde gsterilmesi normaldir. Diri fay haritalarnn 1/100,000 leinde hazrlanmalar gerekir, fakat yerel incelemeler iin 1/25,000 gibi leklerin de kullanlmas mmkndr. Faylarla lgili Dorudan Tehlikeler

Kuvvetli Yer Hareketi Aktif faylarn insan can ve mal gvenlii asndan temsil ettii en byk tehlike, krlmayla ortaya kan kuvvetli yer hareketidir. Fayn krld anda oluturduu elastik dalgalar, aa kan enerjiyi tayan mekanizmadr ve genelde faya yakn mesafelerde iddetle hissedilir, mesafe arttka bu sarsnt iddeti azalr. Binalarn yklmas, mhendislik yaplarnn hasar grmesi ve bir ok tali etki (heyelan ve svlama gibi) iddetli yer sarsntsnn dorudan etkisidir. Yer sarsntsnn farkl yerlerde yaratt etki deiim gsterir. Bu deiimin nedenleri arasndaki faktrler, deprem bykl, azalm karakteristikleri ve yerel zeminlerin davrandr.Yer hareketinin artan mesafe ile nasl deitii teorik olarak ele alnmsa da, en yaygn tahmin yntemi, gemiteki depremler srasnda alnan lmlerin istatistiki olarak tasnif edilmesi ve ampirik formllerin gelitirilmesidir. Faylanma mekanizmas, fay geometrisi, krlmann ilerleme yn, dalgalarn yaylmalar srasnda iinden getikleri katmanlar, krlan kaya malzemesinin elastik zellikleri ve mukavemeti de yer hareketinin nasl ortaya kacan belirleyen etkenlerdir. Faylarn krlmas srasnda krlma dzlemindeki przlerin varlndan tr kilitlenmeleri oradaki gerilmelerin yerel olarak younlamasna neden olur. Bu etken, llen dalga hareketindeki yksek frekanslarn sebebidir. Buna ilave olarak teorik ve ampirik gerekler toporafyann, yerel zemin zelliklerinin ve yeralt suyunun da etken olduunu gstermektedir. Btn bu nedenlerin bir araya gelmesiyle belirli bir M deerine sahip depremin belirli bir alanda yol aaca yer hareketinin hangi azami ivme veya hza sahip olacann tahmini ancak istatistiki olarak (hata paylar ile) yaplabilir. Bu ilem; sismoloji, jeofizik, deprem mhendisliinin bir ura alandr. Azalm ilikileri, ilerleyen blmlerde daha geni bir ekilde incelenmektedir.

Yzey Krlmas Aktif faylarn yol at tehlikelerden birisi de yaplarn temellerinde ortaya kabilecek yer deitirmeleridir. Bu yer deitirme deprem srasnda aniden belirebildii gibi uzun zaman dilimlerine yaylm yava gelien bir tarzda da meydana kabilir. Yava harekete ngilizcedeki 233

creep tabirinden tr krip ismi de verilmektedir. Fay boyunca olan krip birinci derecedeki harekettir. Bu tr hareket eer fayn kollarnda, yani baka istikamette meydana gelirse buna tali krip denilir. Trkiyedeki byk depremlerde fay krlmas gzlenmitir. Baz durumlarda ise uzaktaki bir fayn krlmas bir baka blgedeki faylarda az da olsa hareketlenmelere yol aabilmektedir. Tektonik ekil Deitirme Tektonik ekil deitirme (deformasyon), alan veya blge boyutunda meydana gelen yzey ekil deitirmeleridir. Bunlar byk depremlerle ilikili olabilecei gibi baz durumlarda birebir iliki tespit edilmeyebilir. Tektonik yava gelien ekil deitirmelerin depremle ilikisinin bulunup bulunmadna karar verebilmek iin baz kstaslar gelitirilmi olmakla beraber bunlarn gvenirlii tatmin edici dzeyde deildir. rnek olarak, Californiadaki San Andreas faynn deprem tahmin amacyla en youn bir ekilde lm cihazlaryla tehiz edilmi kesimi olan Parkfield blgesinde 2004 senesinde meydana gelen deprem ncesinde herhangi bir tektonik eim deimesi, ykselme, arplma vb. hareket tespit edilmemitir. Aktif Faylarn Tanmlanmas Yntemleri

Jeolojik Yntemler Tarihi dnemlerde deprem meydana geldii veya Kuvaterner yal katmanlar kestii belirlenen, neotektonik zamanda aktif olan faylarn tehis edilmesi ve haritalanmas ile aktif (diri) fay haritalar gvenilir ve mhendislere ve planclara yol gsterir hale gelmitir. Fay tanmlama ilemi arlkl olarak arazide, yerinde yaplan gzlemlere dayal olarak gereklemektedir. Aktif faylarn belirlenmesi ve bunlarla ilgili muhtemel tehlikenin belirlenmesi, ileri seviyede uzmanlk gerektirdii iin, deneyimli ve yetkin uzmanlar tarafndan yaplmas gereklidir. Uzaktan Alglama Yntemleri Uzaktan alglama teknikleri, aktif faylarn karakterinin belirlenmesi veya neotektonik zelliklerinin bilinmesi iin gittike artan bir younlukta uygulanmaktadr. Grntnn alnd blgenin farkl k alar altnda incelenmesi ve dier ileri teknikler, plak gzle grlemeyen geometrik uzantlar n plana karabilmektedir. Bu teknikler radar ve benzeri alglama teknolojilerinin ilerlemesi ile hzla deimektedir ve nmzdeki yllarda hangilerinin tercih edilecei uzmanlar tarafndan dahi bilinmemektedir. Aktif fay ve kvrmlarn tehisi iin alak gne as teknikleri etkili olmaktadr. Hava fotoraflar nispeten az maliyetli ilemler olduundan aktif faylar tehisi iin ska kullanlmaktadr. Zemine nfuz eden radar teknikleri de fay tehisinde uygulanmaktadr. Bu teknolojinin grsel hale getirilmesi corafi bilgi sistemi imkanlaryla olmaktadr.

Jeofizik Yntemler Mikro deprem faaliyetinin izlenmesiyle aktif faylarn varl belirlenebilir. Yzeyde kesinlikle tehisi yaplm faylarn zellikle u blgelerinde yaplan kaytlarda eer fay mekanizmalar devamllk ve tutarllk gsteriyorsa buralarn deprem kayna veya fay uzants olduu sonucu karlabilir. rnein Kuzey Anadolu fay gibi ana bir fay sisteminin tali kollarnn belirlenmesi ve yeniden aktif hale geebilecek kesimlerinin haritalanmas mikro deprem faaliyeti ile mmkn olabilir. knt ovalarnda veya deniz ve gl gibi suyla rtl alanlarda, aktif faylarn belirlenmesi sismik yansma ve krlma tekniklerinin uygulanmasn gerektirir. Sismik profil belirleme usulleri sayesinde gen fay belirlenmesi, izgisel uzantsnn ve boyunun ortaya konulmas kolaylar. Bu tr almalar lkemizde baraj gibi byk projelerin yer seiminde uygulanmaktadr. Gravimetrik almalar faylarn iki tarafndaki younluu ok farkl jeolojik verinin varlndan hareketle fay mevcudiyetiyle ilikili yoruma dayaldr. Bu durumlar ekme tr harekete maruz alanlarda temel kayann kelti katmanlar veya fay atmlarnda ortaya kar, nk keltilerin fay boyundaki kalnl deime gsterir. Bu yntem, etraf normal atml faylarla evrili havzalarda baaryla uygulanmtr. Yzeyde veya atmosferdeki manyetik lmler, gen faylar rten kelti katmanlarnn tespitinde kullanlan pratik bir usuldr. Manyeto-metreler yardmyla tespit edilebilen faylar olmutur. Hendek ve Sondaj Gzlemleri Aktif faylarn faaliyetinin niceliksel ifadesi iin bunlarn gzle incelenmesine dayal ettler uygulanmtr. Son 40-50 senede artan oranlarda ya belirleme, paleo-deprem faaliyeti, svlama 234

belirtileri, atm miktarlarnn llmesi ve yllk krip gzlemleri iin sondaj veya hendek ama yntemleri uygulanmaktadr. nemli projelerin yer seiminde dorudan yaplan bu gzlemler tasarm parametrelerinin daha gvenilir olmas iin vazgeilmez bilgi kaynaklardr. Faylarn Aktif Olup Olmadklarnn Belirlenmesi

Faylarn aktif olup olmadklarnn belirlenmesinde kullanlan birok yntem bulunmaktadr. Bunlardan genel kabul grm ve yaygn olarak kullanlanlar aada zetlenmektedir: Son onbin yl iinde krld hendek alp, farkl ya belirlemesi yntemleri ile belirlenmi olan faylar, Tarihi veya aletsel dnemde byk depremlere neden olduu kayda gemi faylar, Byk depremler olduu bilinmemesine ramen, deprem aktivitesi gsteren ve jeodezik yntemlerle llen yllk yer deitirme hzlar 1 milimetreden (mm) byk olan faylar. Aktif veya aktif olmayan faylarn tarifleri kesin olmad iin, planlama ve tasarma esas parametrelerin belirlenmesinde, bu belirsizliklerin dikkate alnmas gerekmektedir.

Jeolojik Gstergeler Bir fayn aktif olup olmadnn en belirgin gstergesi bunun ya, belirlenebilir bir jeolojik formasyonu kesip kesmediidir. rnein, Holosen yan esas alnd bir ettte, byle bir katmann fayla bulutuu nokta hendek amak iin ideal bir yer oluturur. Fayn hareketlerinin katmandan llmesiyle ortalama kayma hz ve btn tekerrr aral belirlenebilir. Fay faaliyetinde ya belirleme ortam olarak alvyon katmanlar veya volkanik pskrtler baar ile kullanlmtr. Zemin birikintilerinin ya radyometrik (karbon-14), zemin istiflenmesi, fosil dizilii, volkanizma tarihlemesi vb. yollardan belirlenebilir. Kuvaterner dnemi iindeki hareketlenmeler akarsu yataklarndaki kaymalar, heyelan izleri, otoyol almalarnda alan aynalar, fay faaliyetinin gstergesi saylr. Bir fayn aktif olup olmadnn anlalmas iin bunun bir hendekle aa karlmas ve zemin rneklerinin incelenmesi gereklidir. Jeolojik sralamada bir aykrlk yoksa bunun en azndan ele alnan sre iinde fay hareketinin bulunmadnn iareti saylmas gerekir. Jeomorfolojik Gstergeler Faylarn grn ve faaliyetlerine ilikin izlerin tazelii, bunlarn ya ve faaliyet dereceleri iin gstergeler saylmaktadr [Allen, C.R. 1977; Allen, C.R., 1986]. Jeomorfolojik deerlendirmelerin yaplmas grece kolay ve abuktur. Arazide gzlenen kntler, knt glleri, ak krk izleri, dik uurumlar aktif fay kesimlerinin izleridir. Jeomorfolojik deerlendirmeler nce masa banda hava fotoraflar veya benzeri grntlerin incelenmesiyle balatlr ve arazide grlecek sahalar belirlenir. Daha sonraki aamalarda daha ayrntl jeolojik ettlerin nerelerde yaplacana karar verilir. Fay kaymasnn deprem meydana gelme potansiyeliyle ilikisi iin ekil 2.8.deki grafikten faydalanmak mmkndr. [Slemmons, D.B. ve C.M. Depolo, 1986] Jeodezi Gstergeleri Belirli fay kesimlerinde tekrarlanan kresel konum belirleme (GPS) lmleri, krip hareketi yapan faylarn yeryznde neden olduu yer ve ekil deitirmelerini, bize srekli bir kayt olarak kazandrr. Ayn ilemlerin uydulardan radar teknikleri kullnlarak yaplmas da mmkndr. Byk depremler ncesi ve sonrasnda yaplan radar alglamalar (SAR) ve corafi bilgi sistemi teknikleri ile fay hareketinin uzants, miktar ve corafi dalm, bilinebilir hale gelmitir. Sismoloji Gstergeleri Depremlerin st merkez yrelerinde srdrlen kapsaml gzlem ve lmler yardmyla fay blgelerinin ne derece aktif olduu, bu faaliyetin sreklilii, derin katmanlardaki dalm ve gerilme durumlar hakknda fikir elde edilmektedir. Mikro deprem lm programlar belirli bir sahaya (rnein 10-50 km yarapl) youn bir biimde yerletirilen sismometre cihazlarnn aylar hatta yllar boyunca rettii bilgilerin yorumlanmas ve jeolojik verilerle badatrlmas ile faylarn aktivitesi hakknda bilgi edinilebilir. zellikle deprem sonrasnda art depremler belirgin bir corafi dalm gsterir. Bir de yaygn ortaya kan mikro deprem faaliyeti vardr; bu durumda yorum getirmek daha gtr. Yine de deprem dourma potansiyeli tayan blgeler ou zaman geici olarak araziye yerletirilen cihazlar vastasyla yaplan lme yoluyla tehis edilebilir.

235

ekil 2.8. Jeomorfolojik zelliklerle Deprem Faaliyeti likisi Deprem Bykl ve Aktif Fay Parametreleri

Daha nce belirtildii gibi, sismolojide farkl M (byklk) lleri kullanlr. Bunlarn hepsi depremin meydana gelmesi sonucu boalan enerji ile bir ekilde ilikilidir. Depremin bykln tarif etmek iin kullanlan bir l de depremin momentidir. Bu kavram Brune tarafndan ortaya atlmtr [Brune, J.N. , 1968] ve ifadesi: Mo = AD eklindedir. Burada yer kabuunun ortalama kayma modln gsterir ve ortalama
10 2 11 2

deeri = 3.5x10 N/m = 3.5x10 dyne/cm olarak alnabilir. A, krlan fay dzleminin alann, D ise, ortalama yer deitirme (atm) miktarn tarif eder. rnek olarak, 1999 Kocaeli depremindeki krlma boyunu 140 km ( 140,000 m), derinliini 15 km ve ortalama atm 3 m alrsak, Mo = 3.5x1011x140x105x15x105x3x102 = 2.21x1027 dyne.cm kar. Bu deeri Mye evirmek iin; Mw = 0.67 log(Mo) - 10.7 denklemini kullanrsak Mw = 7.6 kar ki bu deer daha karmak hesaplar sonucu bulunan 7.4 deerine yakndr. Moment byklnn stn taraf, fiziki parametrelere bal olmasdr. Bu tezi tersine ilettiimizde, jeolojik gereklerden hareketle krlabilecek fay boyu, o fayn rettii tipik deprem derinlii ve tekerrr deerlerinden meydana gelmesi olas atm miktar D tahmin edilirse, tasarma esas M deeri de tespit edilmi olur. Krlma Parametreleri ve Deprem Bykl eitli aratrmalar yzey krlmas boyu, faylanma alan, azami atm ve byklk arasnda logaritmik bir iliki olduunu ortaya koymaktadr. Trkiye iin yzey krlmas uzunluu (L, km) ve deprem bykl (Ms) arasndaki iliki, Erdik vd tarafndan LnL = 2.53 Ms - 14.04 bants ile verilmitir [Erdik vd 1985]. Wells vd (1994) ise, depremlerin moment bykln (Mw) esas alarak LogL= 0.74 Mw 3.55 ifadesini vermektedir [Wells vd 1994]. 236

Fay Blmleri Boylar yzlerce km olan aktif faylarda btn kesimler ayn derece faaliyet gstermez. Farkl kesimlerin komu kesimlere gre farkl karakterde olmas iin doasnda bulunmaktadr. rnein 1939-1999 yllar arasnda Kuzey Anadolu Fay eitli kesimlerinde hareketlenmi ve deprem retmitir. Deprem Tekerrrleri Bir fayn veya onun alt kesimlerden birinin hangi zaman aralklarnda harekete geip deprem reteceini tahmine ynelik ok sayda alma bulunmaktadr. Bunlar, kaymann tahmin edilmesine dayanan, kayma miktarnn bilinmesine dayanan veya periyodik (dzenli aralklarda tekerrr eden) modeller vastasyla formle edilmitir. Bu konuda en yaygn olarak kullanlan iliki, Gutenberg ve Richter tarafndan verilen Log N (M) = a bM ilikisidir. [Gutenberg ve Richter, 1944] Burada, a ve b regresyon katsaylardr. a deeri o blge veya fay zonundaki aktivite oranna kare gelmekte ve 0 dan byk olan depremlerin bir yl ierisinde meydana gelme saysn gstermektedir. b katsays ise, blgenin deprem aktivitesi ile ilgili olup, genellikle blgedeki deprem etkinliine bal olarak 0.7 1.2 arasnda bir deer almaktadr. Sismik Boluklar Aktif olduu bilinen veya aktif olma zelliklerini gsteren faylarn uzun sre sessiz kalmas yer bilim uzmanlarnca buralarda bir sismik boluk bulunduu eklinde tarif edilmektedir. Ayrca mikro depremlerin daha byk ve hasar yaratc bir depremden evvel kesilmesi de ayn szckle karakterize edilmektedir. lave bilgi iin Yeats v.d. (1997) tavsiye olunur. 2.2.14.1.1. Aktif Tektonik ve Sismolojik Kaytlar (izelge C, D) Bu balk altnda, inceleme alann etkileyen gen ve aktif tektonik yaplar detayl bir ekilde sunulmaldr. nceleme alannn iinden (veya inceleme alannn iinde bulunduu paftalarn dahilinden) geen ve aktif olarak tanmlanan ana, tali, gml vb. faylar uygun lekte (1/5000) haritalanmaldr. nceleme alan dahilinde sz konusu yaplar olsun olmasn, inceleme alann etkileyebilecek fay sistemleri (deprem kaynaklar) uygun lekte haritalanr ve tm karakteristik zellikleri (tr, uzunluk, derinlik, tekrarlanma sresi, gemite yaratt ve yaratabilecei en byk deprem bykl vb) detayl olarak anlatlr. Kuvvetli depremler srasnda, faylar genellikle yzeye ular. Yzeydeki krnn konumu, bir depremden dierine deiebilmektedir. Bu nedenle, yzeysel faylanma potansiyelinin yksek olduu blgelerin kesin olarak belirlenmesi mmkn olmayabilir. Yzeysel faylanma ve tektonik hareketlere bal hasar, depreme neden olan aktif fayn yzeylendii snrl blgelerde ortaya kar. Bu durumlarda, fay krnn trne bal olarak farkl etkiler gzlenmektedir. Bunlara rnekler : Dey yer deitirmeler Yanal atmlar Kademeli paralanma zonlar

Yzeysel faylanma haritasnn hazrlanmasnda kullanlacak ham veri, incelenen sahann ve evresinin, aktivitesi bilinen faylar, potansiyel aktif faylar ve aktivite gstermeyen faylarn ve ieren sismotektonik haritas salanmaldr. Eer gemite depremler sonras yzeysel faylanma gzlenmise, mevcut dokmanlar yardm ile gzlenen fay izleri haritalanmaldr. Bu konu ile ilgili veriler, MTA Genel Mdrlnden temin edilebilir. Gerek inceleme alan ve evresinin depremsellii hakknda bilgi sahibi olmak, gerekse deprem tehlike analizlerinin tamamlanabilmesi iin sismolojik kaytlar ilgili kurumlardan elde edilmeli, deerlendirilmeli ve ett raporlar kapsamnda verilmelidir. 2.2.14.1.2. Paleosismolojik almalar (ZELGE C, D) alma alan iinde ve/veya blgesel lekte fay veya faylar varsa; bu fay veya faylarn deprem reten diri fay olup olmad (Holosende hareket etmi), rettii ve retebilecei en byk deprem, en son rettii depremin zaman, yinelenme aral, skl, Deprem Blgeleri Haritasnda yerinin gsterilmesi, blgenin tarihsel depremsellii vb. bilgiler verilmeli; alma alan iinde olan 237

veya olduu belirlen bu fayn deprem reten diri bir fay olduu belirlenirse, yeterince yaplacak hendek (tren), sondaj, jeofizik, elektromanyetik yntemler ve literatr tarama almalaryla, fayn muhtemel depremde yzey kr oluturup oluturmayaca, fayn tipi, dorultusu ve eimi, yer deitirme miktar ve yzey jeolojisi ile ilikisi hakknda bilgi verilerek literatrde bulunan uygulamalara uygun yorum yaplmaldr. Yzeysel Faylanma ve Paralanma Zonlar Trkiyede Mw 6.8 olan hemen btn s depremler; yzey krlmalar, basn tepeleri, kademeli gerilme atlaklar ve bu yzey krlmalar boyunca depremin byklne bal olarak, 8-9 metreye kadar ulaabilen yer deitirmelere (atm) yol amaktadr. 1939 Byk Erzincan depreminden bu yana meydana gelen depremlerin yzey krlmalar, Maden Tetkik Arama Genel Mdrl, ilgili niversiteler tarafndan yerinde incelenmi ve haritalanmtr. Genellikle 1/25,000 lekli haritalar zerinde ilenmi olan yzeysel faylanma ve paralanma zonlar, tarihsel depremler iin son yllarda gittike yaygnlaan paleosismolojik aratrmalarla belirlenmeye allmaktadr. Gemi depremlerden elde edilen veriler, yzeysel faylanma ve paralanma zonlarnn birka metre ile birka on metre arasnda deiebildiini ve bu zonlar ierisinde yerlemi olan yaplarda, bu zonlarn dndaki yaplara oranla ok farkl hasarlar olumadn gstermektedir. Ayrca yzey krklar ve paralanma zonlarnn konumlar bir depremden dierine deiebildii iin yerlerinin kesin olarak belirlenmesi her zaman olanakl olmamaktadr. Yzeysel faylanma ve yer deitirmelerden byk oranda etkilenen yaplar, boru hatlar, kara ve demir yollar, sulama kanallar, tneller, tp geitler gibi dorusal yaplardr. Bu yaplarn belirlenen diri faylar dik kestii noktalarda dzenlenen mafsall geilerde, hasarn byk lde nlendii bilinmektedir. (Resim 1, 2)

Resim 1. Demiryolunda Faylanma Aktif faylarn olas yzey krklar ve paralanma zonlarnn belirlenmesi almalarna 1/25,000 lekte balanmaldr. Bu haritalar, MTA Genel Mdrl tarafndan hazrlanmal ve kullanma sunulmaldr. Diri faylarn ve olas yzey krklarnn daha byk leklerde belirlenmesi aamasnda paleosismoloji, sismoloji, jeofizik ve jeodezi disiplinlerinin katklar alnmaldr. Diri faylarn yerel lekte belirlenmesi almalarnda, faylarn uzunluklar, varsa nitelikleri, segmentleri, geometrik zellikleri, faylar snrlayan yapsal dzensizlikler, toplam atm miktarlar ve yllk yer deitirme hzlar, deprem gemileri ve tekrarlanma periyotlar gibi birok verinin toplanmas ve birlikte deerlendirilmesi gereklidir. Gerekte, bu konuda deprem tehlikesi olan dier lkelerde standart olarak kullanlan ve zerinde bilimsel olarak fikir birlii olumu bir yntem de henz bulunmamaktadr. 238

Resim 2. Alaska Petrol Boru Hatt (Fayn dik kestii yer kayar mafsall yaplm) Bu nedenle, bu almalar sorumlu kamu kurum ve kurulularnca hazrlanmal ve diri fay, yzey faylanma veya paralanma zonlar iin getirilecek imar snrlamalar Afet leri Genel Mdrl onayna tabi olmaldr. Trkiye ve dnyada yzey faylanmas oluturan depremlerden sonra yaplan arazi almalarnda yzey krklarndan birka metre uzaklktaki yaplarda dahi dier yaplara oranla ok daha fazla olduu belirlenememi, aksine yzey krklarnn hemen yaknndaki binalarn depremi orta ve hafif hasarlarla atlatt gzlenmitir. Bu konuda 1976 aldran, 1995 Dinar ve son olarak da 1999 zmit Krfezi ve Dzce depremlerinde gzlenmi birok rnek bulunmaktadr (Resim 3). Bilinen aktif faylara yaklam mesafesi olarak imar planlarnda snrlamalar getirilmesi dnyada da yaygn bir uygulama deildir. Amerika Birleik Devletleri Kaliforniya eyaletinde Alquist-Priolo Yasas gereince bilinen yzey krklarna 15 metreden daha yakn mesafedeki alanlara imar izni verilmemekte, bu alanlar aktif yeil alanlar veya ok zorunlu hallerde ok dk younlukta konut veya ticaret alanlar olarak kullanlmaktadr. Japonyada ise byle bir yasal snrlama olmamasna ramen, bu tr alanlar park, ocuk bahesi, yol, yeil alan olarak kullanlmaktadr.

239

Resim 3. Dzce Depreminde Oluan Yzeysel Faylanma ve Hafif Hasarl Bina Yeni Zelandada ise merkezi hkmet bu konuda Aktif Faylar zerinde veya Yaknnda Arazi Geliimi Planlamas konulu klavuz mahiyetinde bir yayn hazrlatm ve uygulama yetkisini bu klavuz uyarnca yerel ynetimlere brakmtr. Bu klavuzda ayrca aktif faylarn her iki tarafnda 20 metrelik bir alann yaplamaya almamas nerilmektedir. Avrupa Birliinin planlamaya ilikin direktifleri arasnda, bilinen aktif faylar ve yzey krklarna yaklam mesafesi hususunda standart bir kural bulunmamakta, ancak genel bir prensip olarak, yzey krlmalar, svlama, farkl oturma ve yanal yaylma, krip gibi zemin problemine sahip olduu belirlenen alanlarda nemli yap ve tesilerin kurulmasna, yksek younluklu konut, sanayi, ticaret gibi fonksiyonlarla kullanlmasna ve zel nlemler alnmadan bilinen faylar dikine kesen otoyol, tnel, metro, kara ve demiryolu gibi dorusal yaplara izin verilmemektedir.

2.2.14.1.3. Deprem Tehlike Analizi (ZELGE D) nceleme alann etkileyecek deprem kaynaklar (diri faylar), bu kaynaklarda olabilecek en byk depremler, bu depremlerin yineleme (tekrarlanma) aralklar, dourabilecei yer hareketinin bykl, yntemlerdeki belirsizliklerin tahmini gibi konular deprem tehlike analizlerinin ana balklarn oluturmaktadr. Ama, inceleme alann etkileyebilecek aktif faylar veya fay zonlarnda meydana gelebilecek depremlerin inceleme alannda, yerel zemin zelliklerinden bamsz olarak dourabilecei kuvvetli yer hareketlerinin ivme, hz, deplasman gibi mhendislik hesaplarnda kullanlabilecek parametrelerle belirlenmesidir. Belirli bir byklkteki bir depremin yinelenme aralnn hesaplanmas, en byk yer ivmesi dn periyodu ile yer ivmesinin alma ihtimalinin belirlenmesi deprem tehlike analizlerinin konusunu oluturur. Deprem tehlike analizlerinin amac, zeminin ve mhendislik yaplarnn gelecekte maruz kalabilecei depremsel ykleme artlarnn hesaplanmasnda gerekli olan depremsel yer hareketi ile ilgili parametrelerin (ivme, hz, deplasman) hesaplanmasdr. Deprem tehlike analizi genellikle iki farkl yntemle yaplmaktadr: 1) Deterministik Yntem 2) Olaslksal (probabilistik) Yntem Her iki yntemde de deprem kaynaklarnda (diri faylar) meydana gelebilecek en byk depremin bykl, magnitd (byklk), iddet veya en byk yer ivmesi olarak belirlendikten sonra analizde kullanlmas gereken azalm (snmlenme) ilikilerinin belirlenmesi gereklidir. 2.2.14.1.3.1. Azalm likileri Depremlerin belirli corafi yrelerde younlam olan faaliyetlerinin merkezden uzaklatka yeryznde yol at dinamik etkiler de tahmin edilmek zorundadr. Deprem etkilerinin en iddetli hissedildii yerlerin, depremin kaynana en yakn olan noktalar olmas gerektii dnlse bile, yaplan lm ve gzlemler, bu beklentinin her zaman doru kmayabileceini gstermektedir. Doru ifadenin deprem yer hareketini tahmin denklemleri olmas gerektii unutulmamal ve azalm ilikisi bal altnda depremin bykl (M), merkezinden bulunduumuz noktaya olan mesafe ve ayn yerin kabaca tarif edilmi zemin zelliklerinin bir fonksiyonu olarak, yerde hangi mertebede azami ivme, spektral ivme veya azami hz olabileceini nasl tahmin edebileceimize bakmamz gerekmektedir. Saylan deerler, mhendislik uygulamalarnn temeli olduu gibi, mevcut yaplarn ve ina edilmi evrenin nasl etkileneceine ilikin hesaplarn dayanan tekil eder. Kuvvetli yer hareketinin tahminine ilikin ampirik ve teorik bazda ok sayda alma bulunmaktadr. Ancak bunlarn hangilerinin doru sonu verecei ancak deprem olup lmeler yapldktan sonra ortaya kacaktr. Deprem olmadan nce ise, mertebe olarak yer hareketi parametresi gereklidir ve onu bulmak iin salam bir yerbilimleri arka plan bilgi birikimi ve tercihen etdn yapld blge veya yreden temin edilmi ampirik verilere dayal tahmin denklemi gereklidir. Campbell bilimsel literatrde verilmi ok sayda azalm

240

ilikisini tahlil etmektedir [Campbell, K.W. (2003]. Buradan alnm baz referanslar, Trkiyeye ait daha yeni ifadelerle birlikte Tablo 2.3te verilmektedir. En genel haliyle yer hareketini tahmin etmekte kullanlan ifadeler:

Y = c 1e c2M R -c3 e -c4r e c5F e c6S e

eklinde veya daha bilinen haliyle ln(Y) = c1 + c2M - c3 ln(R) - c4r + c5F + c6S + (1) denklemiyle gsterilir. Burada ln tabii logaritmay, Y hesaplanmak istenen yer hareketi parametresini, M deprem bykln, r kaynaktan inceleme alanna olan mesafeyi, F faylanma tarzn, S zemini karakterize eden parametreyi, ise ortalamas sfr, standart sapmas ise ln(Y)nin tahminindeki hatay (ln(Y)) gsteren terimdir. Dier terimler ise eldeki veri taban regresyona tabi tutulduunda elde edilen sabitlerdir. R ise yine bir mesafe terimidir ve farkl ekilde gsterilebilir. Eldeki kuvvetli yer hareketi veritabannn, on binlerce kayttan meydana gelmesi ve bu kaytlarn elde edildii istasyon veya mahallerin zemin artlarnn ok daha iyi biliniyor olmas, genel olarak yeni nesil azalm ilikileri olarak isimlendirilen, baz ileri dzeydeki kavramlarn ortaya kmas iin neden oluturmutur. Yalnz, yeni nesil denklemlerin uygulanmas ncekilere oranla daha gtr, nk denklemlere girdi tekil eden parametrelerin arasnda faylanmann nasl olduuna ilikin nmerik ifadeler, zemine ait ayrntl bilgiler gibi, en azndan lkemizde salanmas kolay olmayan parametreler bulunmaktadr. Bu bakmdan, henz uygunluu denenmemi denklemlerin kullanlmasn nermek doru deildir. Deprem tehlike analizlerinde, yer hareketlerinin miktarsal tanm ok nemlidir. Yer hareketi parametrelerinin sklkla kullanlanlarndan birisi ise en byk yer ivmesidir (PGA - Peak Ground Acceleration). Dnyann sismik olarak aktif blgelerinde ivme lerler ile yaplan lmler son yllarda kayda deer bir envanter ortaya karmtr. Bu envanter kullanlarak, yerel jeoloji ve depremlerin baz karakteristikleri temel alnarak deprem hareketlerinin hesaplanabilmesi iin bir ok ampirik azalm (snmlenme) ilikileri ortaya konmutur. Ancak bu ilikiler, dnyann bir ok farkl deprem reten blgesinden, fay trnden vb. elde edilmitir. Ayrca, ortaya konan eitliklerin hesaplanmas amacyla kullanlan verilerin seim kriterleri farkldr ve bazlar sadece bir zemin trne (rnein kaya) ait verileri ierirler. Deiik almalarla retilmi azalm ilikileri vastasyla hesaplanan PGA deerleri arasndaki farkllklar bundan kaynaklanr ve bu da deerlerin kullanmn kstlar.

241

242

Deprem tehlike analizlerinde hangi azalm ilikisinin kullanlmas gerektii nemli bir aratrma konusudur. Gz nnde bulundurulmas gereken husus, inceleme sahasnda uygulanacak en uygun azalm ilikisinin seilmesidir. Son yllarda bu konu stne yaplan almalarn says artm ve bir ka aratrmac tarafndan yerel veriler kullanlarak lkemiz koullar iin snmlenme (azalm) ilikileri ortaya konmutur. Bu almalardan birka tanesi aada verilmektedir. a) Ulusay ve dierleri (2004)

PGA = 2 18 e0.0218(33.3Mw-Re+7.8427SA+18.9282SB)

Mw: Depremin moment magnitudu; Re: Episentra olan mesafe; SA ve SB: Zemin koulu parametreleri. b) Aydan (2001)

amax = 2.8(e09Ms-1)e-0.025R
Ms: Yzey magnitudu; R: Deprem hiposentrndan olan uzaklk. c) nan ve dierleri (1996)

logPGA = 0.65M-0.9logR-0.44
M: Deprem bykl; R: Episentra olan uzaklk. Bu El Kitabnda azami yer ivmesi veya spektral ivme deerleri, Boore v.d. (1997) ve Kalkan ve Glkan (2004) tarafndan verilen ilikilerle snrlandrlacaktr. Bu seimin iki nedeni vardr: Birincisi Boore v.d. (1997) denkleminin erken bir versiyonu, Trkiye Deprem Blgeleri Haritasnn hesabnda kullanlmtr ve veritaban lkemizde olduu gibi arlkl olarak dorultu atml s depremlerden elde edilmitir. kincisi, ayn model bundan sonra Trkiyede yaplabilecek deprem deerlendirmelerinde esas olarak kabul edilebilecek denklem karmnda uygulanmtr. vme Tahminleri Azami yer ivmesi (teknik tarifiyle sfr periyottaki spektral ivme) veya herhangi bir periyottaki spektral ivme u denklemden hesaplanr: lnY = b1 + b2 (M - 6) + b3 (M - 6) + b5 ln r + bV ln (VS / VA) Bu denklemde, mesafe r ise, r = (rcl + h)1/2 (2) ifadesi ile verilmektedir. Grlecei gibi Denklem (1a) Denklem (1) in benzeridir; Denklem (2) ise mesafe lsne aklk getirmektedir. Eldeki veri taban bir regresyon hesabyla denklemlerdeki bi deerleri hesaplanmaktadr. Bu deerler Boore v.d. iin Tablo 2.4a da, Kalkan ve Glkan iinse Tablo 2.4b de verilmektedir. (1a)

243

244

245

Farkl lkelerden elde edilen bilgilere dayal olarak kartlan bu denklemlerin verdii sonularn karlatmas, ekil 2.9 a ve 2.9 b de verilmitir. Vurgulanmas gereken husus, Boore v.d. (1997) ile Kalkan ve Glkan (2004)n Tablo 2.5 deki zemin grup tariflerinin tam uyumaddr. O bakmdan zemin tarifleri mmkn olduu lde yaknlatrlp deerler grafie aktarlmtr.

Tablo 2.5. Zemin Tarifleri Zemin Grubu/sim Kaya Zemin Normal Zemin Yumuak Zemin Kayma Dalga Hz, Vs (m/s) 700 200 700 200

ekil 2.9 a. M = 7.4 iin Azalm likilerinin Mukayesesi: Kaya Zemin

246

ekil 2.9 b. M = 7.4 iin Azalm likilerinin Mukayesesi: Normal Zemin Hz Tahminleri vmenin entegrali alnarak bulunan yer hz, baz mhendislik uygulamalarnda (svlama hesab gibi) nemli bir yer tutar. Bugne kadar Trkiyede yerin azami hznn deprem bykl ve mesafe ile nasl deitii aratrlmamtr. Bunun nedenlerinden birisi, mhendislik uygulamalarnn ivmeye endeksli olmas; dier neden ise hzn elde edilmesinin basit grnmesine ramen olduka zahmetli bir i olmasdr. nk ivme kaydn yapan cihazn dinamik karakteristikleri nihai sonucu etkiler ve ayn kayttan birka farkl hz kayd elde edilebilir. Burada kullanlmas tavsiye edilen ifadelerden birisi ABD/Californiadaki kaytlardan Joyner ve Boore [1988] tarafndan bulunan tahmin denklemidir: log(Y) = c1 + c2 (M 6) + c3 (M 6)2 + c4 log(r) + c5 r + s (6) 2 2 172 r = [(rcl) + h ] (7) (8) Denklem (6)-(8) regresyon yoluyla hesaplanm u deikenleri ihtiva eder: c1 2.09 c2 0.49 c3 0 c4 -1 c5 -0.0026 h (km) 4 e -0.45 vA (m/s) 1190 s=e

log v C

247

rnek olarak aada rcl = 11.8 km olan vs = 520 m/s profile sahip bir yerin M7.2 deprem iin azami hz hesaplanmtr: r = (11.82 + 42)1/2 = 12.5 km s = -0.45log (520/1190) = 0.162 log (Y) = 2.09 + 0.49x1.2 1x1.095 -0.0026x12.5 + 0.162 (cm/s) Azami hz = 52 cm/s Trkiyede yaplm kaytlara dayanan fakat gvenirlii henz tam olarak belirlenmemi bir baka iliki de aada verilmektedir:
log PGV = -2.921+1.204M -0.067M 2 + (-1.162+0.05M) logfV7.1832 +r2 ) + 0.2S1 +0359S2 + 0.32P (9)

Bu denklemdeki M ve r terimleri, daha nce aklanmtr. Orta sertlikteki zeminler iin S1 = 1 (dierleri iin 0), yumuak zeminler iinse S2 = 1 (dierleri iin 0) alnmaldr. (Kaya zeminlerde her ikisi de 0 olmaktadr.) Eer ortalama azami hz hesaplanyorsa P = 0, ortalama + 1 standart sapma isteniyorsa P=1 kullanlmaldr. Denklem (9), ekil 2.10 a ve 2.10 b de baz dier denklemlerle mukayese edilmektedir.

248

2.2.14.1.3.2. Deterministik Deprem Tehlike Analizi Bu yntemde ncelikle, inceleme alann etkileyebilecek deprem kaynaklar (diri faylar) ile bu kaynaklarda daha nce meydana gelmi ve meydana gelebilecek en byk depremleri ortaya koymak gerekir. kinci aamada ise inceleme sahasnn bulunduu blgenin karakteristiklerine en uygun azalm ilikisi seilir. nceleme alanna belirli bir uzaklkta bulunan deprem kaynanda oluabilecek en byk depremin (senaryo depremi) inceleme alannda oluturaca en byk yer ivmesi, azalm ilikisi yoluyla hesaplanr. Bu yntemle hesaplanan yer ivmesi, bir belirsizlik veya alma olasl iermekte ve uygulamada yer hareketinin medyan( ortalamas) veya medyan art bir standart sapmaya kar gelmektedir. Bu yaklam olduka pratik olmasnn yan sra, en byk dezavantaj inceleme alann etkileyebilecek en byk yer ivmesi deerinin ortaya konulmasnda rol oynayan belirsizliklerin yeterince hesaba katlmamasdr. (Kayabal, 1995) 2.2.14.1.3.3. Olaslksal (probabilistik) Deprem Tehlike Analizi Olaslksal yntemde ise, inceleme alann etkileyebilecek tm diri faylar (deprem kaynaklar) ve tm en byk depremler, bunlarn tekrarlanma sreleri dikkate alnarak, incelenen alanda belirli bir zaman ierisindeki almas beklenen depremin olasl hesaplanmaktadr. Olaslk yntemi, tehlike analizlerindeki belirsizlikleri miktarsal olarak hesaba katmasndan dolay deterministik yaklamdan daha ok tercih edilebilmektedir. Olaslksal yaklamn avantajlar unlardr: Deprem tehlikesini dn periyodu eklinde miktarsal olarak hesaplar. Tarihsel deprem kaytlarn hesaba katar. almacnn deneyim ve yargsn kullanmasna olanak salar. Fay lokasyonu ile ilgili eksik verileri dikkate alr.

Sismik tehlikeyi spektral ivme, hz ve deplasman cinsinden verme esnekliine sahiptir. Olaslksal deprem tehlike analizinin genel admlar yledir (ekil 2.11): Deprem kaynaklarnn geometrisinin ortaya konulmas Her deprem kaynann magnitud frekans ilikisinin ortaya konmas Analizde kullanlacak azalm ilikisinin seimi

- Yer hareketinin alma ihtimalinin hesaplanmas

249

ekil 2.11. Olaslksal Deprem Tehlike Analizinin Temel Bileenleri Mikroblgeleme amalar dorultusunda blgesel tehlikenin belirlenmesi iin Olaslksal Deprem Tehlike Analizinin (ODTA) kullanlmas tavsiye edilmektedir. ODTA, deprem tehlikesinin btnsel olarak grlebilmesi iin belirsizliklerin tanmlanarak saysal olarak ifade edilmesine ve rasyonel bir ekilde ilikilendirilmesine imkan veren bir ereve salamaktadr. Olaslksal yaklam, deprem tehlike analizlerindeki belirsizlikleri miktarsal olarak hesaba katmasndan dolay deterministik yaklamdan daha ok tercih edilebilmektedir. Olaslksal yaklamn avantajlar u ekilde zetlenebilir: Deprem tehlikesini dn periyodu eklinde miktarsal olarak hesaplar. Tarihsel deprem kaytlarn hesaba katar. almacnn deneyim ve yargsn kullanmasna olanak salar. Fay lokasyonu ile ilgili eksik verileri dikkate alr.

Sismik tehlikeyi spektral ivme, hz ve deplasman cinsinden verme esnekliine sahiptir. Olaslksal deprem tehlike analizinin genel admlar yledir: Deprem kaynaklarnn geometrisinin ortaya konulmas Her deprem kaynann magnitud frekans ilikisinin ortaya konmas Analizde kullanlacak azalm ilikisinin seimi Yer hareketinin alma ihtimalinin hesaplanmas

Sonu olarak her hcre noktasnda aranan, dnm periyodu 100 yl olan bir depremin salam zemin koullar iin %5 snm oranna kar gelen olaslksal ivme davran spektrumunun 0.1-10 saniye arasndaki deerleridir. Bu dnm periyodu, Trkiye Deprem Ynetmeliindeki (475 yl) deerine kar gelmemektedir. Ancak daha dk seilen dnm periyodu, yer sarsnts seviyesinin belirlenmesinde kullanlan basitletirilmi yntemlerin geerlilik araln iyiletirmektedir. Temel verinin yaklaklna ve karelajlama sonucu elde edilen hcre byklne bal olarak, bu dnm periyodu greceli yer sarsnts seviyesinin belirlenmesi 250

iin yeterlidir. Salam zemin koullar iin elde edilen davran spektrumuna dayanarak, zemin bytme analizlerinde kullanlmak zere her hcre noktas iin asgari iki bamsz ivme kayd seti tanmlanr. Bu ivme kaytlar kaydedilmi depremlerin deitirilmesi veya simlasyon ile elde edilebilmektedir. kinci durumda, deiken (non-stationary) simlasyon, kaydedilen depremler ile benzerlik tamas bakmndan duraan (stationary) simlasyona tercih edilmelidir. Tehlikenin hesaplanmas, blgeye zel koullarn hesaba katlmasn gerektirmekte, buna bal olarak ounlukla bu ilem iin uygulanabilecek basit standart yntemler bulunmamaktadr. Bu nedenle, bu blmn olaslksal sismik tehlike analizlerinde uzman kiiler tarafndan yrtlmesi kuvvetle tavsiye edilmektedir. almann btnsel doruluunun temel olarak, tehlikenin belirlenmesine ve jeolojik-jeoteknik verilerin kalitesine bal olduu unutulmamaldr. ODTA almalarndaki temel admlar: 1. Deprem tehlikesi modelinin en nemli ve temel girdileri, blgesel sismik aktivitenin zaman ve mekandaki dalmn temsil eden deprem verilerinin derlenmesidir. Bunun iin, mevcut deprem kataloglar dikkatle, belirsizlikler ve btnlk asndan kontrol edilmeli, deprem byklkleri birletirilerek ifte giriler bertaraf edilmelidir. Btn deprem katalogu iin deprem byklklerine gre uyum salanmaldr. Deprem bykln lmek iin moment bykl Mw tercih edilmelidir. Dier byklk lekleri, artan deprem byklklerinde doygunlua (magnitude saturation) uramaktadr. Afet leri Genel Mdrl Deprem Aratrma Dairesi ya da Boazii niversitesi Kandilli Rasathanesi tarafndan salanan deprem kataloglar veya ilgili dier otoriteler tarafndan oluturulan bunlara edeer kataloglarn tercih edilmesi nerilmektedir. 2. ncelenecek sahay etkileyecek deprem kaynaklarnn izgisel, blgesel veya alansal kaynak olarak belirlenmesi ikinci admdr. Kaynak belirlemesi, her bir kaynan geometrisinin, deprem potansiyelinin (frekans dalmn ve maksimum bykln) ve sismik blge iindeki muhtemel krk yerlerinin olaslksal dalmnn tanmlanmasn kapsamaktadr. ou durumda, kaynak blgesi iindeki her noktada deprem meydana gelme olaslnn eit olduu kabul edilerek, her kaynak blgesi iin niform olaslk dalm fonksiyonlar tayin edilmektedir. Daha sonra bu dalmlar, kaynak geometrisi ile birletirilerek, mesafe tayini iin kar gelen kaynan olaslksal dalmlar elde edilmektedir. 3. Her blge iin deprem oluumunun zamansal dalmlar hesaplanmaldr. Ortalama olarak belirlenen byklkteki deprem byklnn alabilme orann veren bir tekrar ilikisi (magnitd-frekans ilikisi), her blgenin depremselliini tanmlamak iin kullanlmaldr. 4. Her blgedeki tm noktalarda mmkn olabilecek herhangi bir deprem nedeni ile meydana gelecek yer hareketinin elde edilmesinde uygun azalm ilikileri seilmelidir. Bu konuda Boore v.d. (1997) ile Kalkan ve Glkan (2004) tarafndan verilen ilikilerin kullanlmas, ilgili ksmda aklanan nedenlerle nerilmektedir. 5. Deprem yeri, bykl ve azalm ilikilerindeki belirsizlikler birletirilerek, belirli bir zaman aral iin seilen bir depremin alma olasln belirlenir. 2.2.14.1.4. Zemin Bytmesi (ZELGE D) Zemin bytmesinin hesaplanmas ve haritalanabilmesi iin farkl yaklamlar sz konusudur. Aada ksaca aklanan bu yaklamlardan biri ya da birka bir arada kullanlp, deerlendirmeler yaplabilir. 1) Zemin bytmesinin grgl eitliklerden tahmini Zeminlerin dinamik ykler altndaki davranlarnn incelenmesinde kullanlan nemli parametrelerden biri kayma dalgas hzdr (Vs). Jeofizik yntemlerle elde edilen bu parametre, yeterli sayda lmn alnamad durumlarda sondajlardan elde edilen SPT-N deerlerini esas alan grgl ilikilerden de elde edilebilmektedir. rnein; vs = 51.5N 0.516 vs = 32.8N0.51 vs = 68.3N0.292 (yisan, 1996) (iman, 1995) (Kiku vd, 2001) 251

vs = 90N0.308

(Hasanebi vd, 2006)

Zemin bytmesi orannn kayma dalgas hzndan belirlenebilmesi iin, Midorikawa (1987) tarafndan aada verilen grgl eitlikler nerilmitir. A= 68*Vs(-0.6) (Vs< 1100 m/sn) A= 1.0 (Vs> 1100 m/sn) Burada A bytme orann, Vs kayma dalgasnn yzeyden itibaren 30 metre derinlie kadar olan ortalama deeri gstermektedir. 2) Zemin Bytmesinin saysal zmleme teknikleri ile hesaplanmas Saysal zmleme yaplarak zemin bytmesinin hesaplanmas sk kullanlan bir yntemdir. Bu yntemde, zel tasarlanm bilgisayar programlar, rnein, SHAKE, EERA, Excel programlar kullanlr. 3) Mikrotremor lmlerinden zemin bytmesinin belirlenmesi Bu yntemde inceleme alannda yaplan Mikrotremor lmleri spektral oranlar yntemi ile deerlendirilerek bytme faktrleri elde edilir. Bu alma sonucunda elde edilen bytme deerleri haritalanarak verilmelidir. 2.2.14.1.5. Svlama Analizi ve Deerlendirme (ZELGE C, D) Svlama, kum, silt, akl gibi suya doygun daneli zeminlerin deprem yer hareketi srasnda, boluk suyu basncnn artmas ve evre basncn amas nedeniyle, kayma dayanmn yitirerek sv gibi davranmas olaydr. zellikle aktif fay zonlar ierisinde yer alan, gen alvyal keltilerden oluan ovalar, nehir, deniz ve gl kenarlar, suni dolgu alanlar, morfolojik olarak svlama potansiyeli yksek olan alanlardr. Bu zellikleri nedeniyle svlama her tr zemin ve koulda oluan bir zemin davran deildir. Svlama; depremlerin yol at hasarlara ilave olarak, yaplam alanlarda yaplarn devrilmesi, zemine gmlmesi, farkl oturma, yeralt yaplarnda krlmalar gibi hasarlara neden olduu iin, nemli bir ek tehlike olarak deerlendirilmektedir. zellikle suya doygun kumlu ve siltli zeminlerde belirli bykln zerindeki her depremde gzlenebilen bir olaydr. Bu nedenle svlama tehlikesinin belirlenmesinde gelimi jeoteknik almalarn yan sra, gemi depremlerde svlam alanlarn eski raporlardan karlmas, incelenen alann deprem blgeleri haritasndaki yeri, incelenen alandaki gen alvyal keltilerin (Holosen yal) haritalanmas, incelenen alanda yeralt su seviyesi hakknda genel bilgiler toplanmas gibi grece kolay ve ekonomik yaklamlarla dahi, svlama tehlikesine ilikin fikir sahibi olunabilir. Svlama konusunda Youd ve Perkins ( 1978) tarafndan hazrlanan Tablo aada verilmektedir.

252

253

lk kademede gzlemsel jeolojik ettlerle yaplmas gereken bu genel yaklamlardan elde edilecek sonulara gre ayrntl svlama tahkikleri yaplacak alanlar aadaki gibi belirlenebilir: 1 inci ve 2 nci derece deprem blgelerinde, ge Pleistosen yal (11,000 15,000 yl) ve yeralt su seviyesinin 6 metreden az olduu daneli zeminler, 3 nc derece deprem blgelerinde, ge Holosen yal (11,000 yldan gen) ve yeralt su seviyesi 9 metreden az olduu daneli zeminler, 4 nc derece deprem blgelerinde, ge Holosen yal (5001000 yl), imdiki nehir yataklar ve tarihi devirlerdeki takn alanlar, bataklklar, suni dolgu ve moloz alanlar ile yeralt su seviyesinin 12 metreden az olduu zeminler. Bu alanlarda, yaplacak ayrntl svlama analiz ve tahkikleri; a) Elek analizleri sonucunda elde edilen dane boyu dalmlar, b) Standart Penetrasyon Deneyi (SPT), c) Sismik Konik Penetrasyon Deneyi (SCPT) sonularna gre yaplmakta ve sonuta belirli deprem riski altndaki svlama olasl belirlenmektedir. Bu konuda Svlama Potansiyeli Endeksi [Iwasaki 1982], svlama gvenlik katsay gibi, svlamadan tr meydana gelmesi beklenen ekil ve yer deitirmelerin hesaplanmasna yarayan yntemler [Barlett ve Youd 1995, Seed vd 2003, Snmez 2003] gelitirilmitir. Bu yntemlere Afet leri Genel Mdrlnce Afet Risk Ynetimi Dnya Enstitsnn katklar ile hazrlanan Belediyeler iin Sismik Blgeleme El Kitab, Ocak 2004 de geni ekilde deinilmektedir. Ancak burada, deerlendirme yntemi olarak geni ekilde kullanlan Svlama Gvenlik Katsays ile Svlama Potansiyel Endeksinin tayini aada zetlenmitir. Svlama Gvenlik Katsays Suya doygun bir zeminin svlamaya kar gvenlik katsays (FL), devirsel dayanm orannn (CRR) devirsel gerilim oranna (CSR) blnmesi ile elde edilir. CRR F= L CSR Standart Penetrasyon Testi (SPT), Konik Penetrasyon Testi (CPT), Becker Penetrasyon Testi (BPT) gibi yerinde yaplan lmler, bir deprem esnasnda svlaabilecek zemin tabakasnn CRR n hesaplamak iin kullanlabilen ampirik aralardr. SPT bazl svlama analiz yntemi, yaygn olarak kullanlan yntem olup Seedin Basitletirilmi Yntemi olarak bilinir [Seed ve Idris, 1971] . Bu yntemde svlama olaslnn tanmlanmas iin aadaki girdi verilere ihtiya duyulmaktadr: Yzeydeki etkin yer ivmesi Yeralt suyu seviyesi Zemin snf, dane ap dalm, atterberg limitleri, izafi sklk

Tekrarl gerilmeler altnda malzeme davran ve mukavemeti Zemin tabakalanmas Svlama iin gvenlik katsaylar hesaplamaya ynelik bir ka yntem mevcutsa da tavsiye edilen yaklam Youd ve dierleri (2001) tarafndan nerilen ynteme dayanmaktadr. Bu gvenlik katsaylar her temsili kuyu iin hesaplanmaldr. Bu ilemin balca admlar unlardr: 1. CSR (Tekrarl gerilme oran) Seed ve Idris (1971) tarafndan verilen bantdan bulunur. 2. Dzeltilmi N160 deerleri hesaplanr. 254

3. 4. 5.

Dier bir dzeltme olarak ince dane orannn etkisi hesaba katlr.

Bulunan N160 deerleri Seed ve dierleri (1985) tarafndan nerilen %5 veya daha az ince dane oran erisinin dzeltilmi denklemi kullanlarak CRR svlama dayanm belirlenir. Drdnc admda tanmlanan eri 7.5 byklnde bir deprem iin geerli olduundan, bir byklk derecelendirme katsays MSF kullanlarak baka byklklere geilmelidir (karakteristik deprem bykl 6.5 ya da ayrtrma (deaggregation) ile elde edilen byklk). Gvenlik katsays (FL) hesaplanr. Eer FL>1 ise zemin svlamaz, FL<1 ise zemin svlaabilir olarak nitelendirilir. Gvenlik katsays, btn sondaj derinlii boyunca svlama olasl bulunan tabakalarda, SPTN vuru saylar ve saha davran analizlerinden bulunan yzeydeki en byk ivme deerleri kullanlarak hesaplanr. Svlama Potansiyeli Endeksi Farkl yntemler ile hesaplanan gvenlik katsays (FL) svlama olasln gstermek iin yeterli grlmemektedir. Svlama olasln svlamaz ve svlaabilir olarak dar bir snr ierisinde tanmlayan svlama gvenlik katsays yntemi, pratik uygulamalar iin yeterli grlmediinden, Iwasaki ve dierleri (1982) tarafndan Svlama Potansiyeli Endeksi (LI) ve ilgili iddet kategorileri ortaya konmutur. Burada temel mantk; svlaabilen tabaka kaln, s (yzeye yakn) ve FL 1.0dan ok kk ise yaplarda meydana gelecek hasar daha fazladr. Dolaysyla gvenlik katsays, geni alanlar iin greceli bir deerlendirme ve harita baznda bir mikroblgeleme yaplmasna dorudan olanak salamamaktadr. Bu durum gzetilerek ve gvenlik katsaysn da ierecek ekilde Iwasaki vd [1982] svlama potansiyeli endeksi ad verilen bir parametre nermilerdir. Svlama derecesinin iddetini tanmlayan bu parametre (LI) aadaki eitlikten belirlenir:
20

6.

LI = F(z)W(z)dz 0
FL<1.0 iin F(z)=1-FL z<20 m iin W(z) = 10-0.5z FL 1.0 iin F(z)=0 z>20m iin W(z) = 0

Burada z, zemin tabakasnn orta noktasnn yzeyden derinliidir. Iwasaki vd (1982) tarafndan yukardaki eitlik ile elde edilen svlama potansiyeli endeksi bazl svlama potansiyeli kategorileri 4 adettir (Tablo 2.7).

Yukardaki tablodan anlalabilecei zere Iwasaki ve dierleri (1982) tarafndan nerilen vlama potansiyeli kategorilerinde Orta ve Svlamayan Alanlar tanmlar yoktur. Bu zden mikroblgeleme almalar iin hazrlanacak olan svlama potansiyeli endeksi ve aritalamalarnda Snmez (2003) de belirtilen eitlikler ve kategorilerin kullanlmas tavsiye dilir (Tablo 2.8). Buna gre: FL 1.2 iin 1.2 > FL > 255

0.95 iin FL<0.95 iin F(z)=0

F(z) = 2106e
F(z)=1-FL

-18.427FL

256

Sonu olarak, inceleme alannda svlama iin uygun koullarn bulunduunun belirlenmesi durumunda (yeralt suyu, svlaabilir malzeme, yeterli ivme), yaplan saha ve laboratuvar almalardan elde edilen verilerin gvenilirlii irdelenerek ve hangilerinin kullanlacana karar verilerek; malzemeye uygun, literatrde verilen, uygun bir analiz yntemiyle, referans verilerek ve detaylar belirtilerek hesaplamalar yaplmaldr. alma sahasnda svlama beklenmiyorsa ve analizler yaplmayacaksa nedenleri ayrntl olarak verilmelidir. alma alannda bulunan svlama riski bulunan malzemeler iin literatrde bulunan ve malzemenin zelliine en uygun yntemle analiz yaplmal, analiz sonular ve tm hesaplamalar tablolar halinde verilmeli, yorumlanmal ve gerekiyorsa alnmas gereken veya alnabilecek nlemler ve neriler belirtilmelidir. Bu almalar sonucunda elde edilen svlama potansiyel endeksi verilerinden svlama potansiyeli haritas retilmesi gerekmektedir. 2.2.14.2. Ktle Hareketleri

2.2.14.2.1. Heyelanlar (ev Durayszlklar) Heyelan, yamata veya evde stabilitenin (duraylln) bozulmasdr. Toprak ve/veya kayann eim aa hareketini ieren sreler yelpazesi ve Toprak ve/veya kayann kesme (kayma) dayanmnn almas sonucu kitle olarak eim aa hareketi olarak da tanmlanmaktadr (ekil 2.12).

ekil 2.12. Heyelan ksmlar [Ulusay 2001]

257

(ZELGE A) Ktle hareketi tehlikelerinin deerlendirilmesi, almann leine uygun olarak, genel anlamda ve elde edilebilecek veriler dorultusunda yorumlanarak arazi kullanm nerilerinin oluturulmasnda yardmc olacaktr.

(ZELGE A, B, C, D) Proje alannn kaya mekanii, zemin mekanii, hidrojeoloji, iklim, jeoloji ve jeomorfoloji bilgilerine eriilmesi durumunda afet olasl ve boyutu hakknda salkl bilgilere erimek mmkn olur. Genel olarak depreme gvenli yap retmek mmkn iken heyelana kar gvenli yap retmek mmkn olmadndan, heyelana kar nlem yapnn kendisinde deil, heyelan potansiyeline sahip ktle zerinde alnr. Heyelanlar deprem kaynakl da olabilir. Depremin yol at zemin durayllk problemleri Tablo 2.9 da zetlenmitir [DRM, 2004].

Heyelanlarn Snflandrlmas Heyelanlar karmak, bileik, ardk, tekil ve oklu heyelan olarak snflandrlr. Srasyla: 1) Karmak heyelan: Birbirini izleyen en az iki farkl hareket tipi (dme, devrilme, kayma, yaylma, akma) gsteren heyelandr. 2) Bileik heyelan: Ktlenin farkl blmlerinde ayn zamanda en az iki farkl hareketin oluup devam ettii heyelandr. 3) Ardk heyelan: Yaknnda daha nce olumu ktle hareket tipiyle ayn olan, ancak bunlarn malzeme ve kopma yzeyleri ortak olmayan heyelandr. 4) Tekil heyelan: Yer deitiren ktlenin tek hareketi sonucu oluan heyelandr. 5) oklu heyelan: Ayn tip hareketi farkli blmlerde gsteren heyelandr. Yama Durayllnn Azalmasnda Etken Olan Parametreler Bir blgede yama durayllndaki azalma ve heyelan meydana gelmesine etken olan parametreler tamamen d kaynakl olabilecei gibi hem d, hem de i etkenler altnda meydana gelebilir. Bu etkenlerin snflandrlmas: D Etkenler ev geometrisinin deitirilmesi: Erozyon, kaz, nehir andrmas evdeki mevcut ykn kaldrlmas: Erozyon, kaz Ykleme: Dolgu yaplmasi, drenajsz ykleme yaplmas

ok ve vibrasyon: Deprem, patlatma vs. Ani boalma (gl veya rezervuarlardan ani su braklmas veya ekilmesi) 258

Su rejimindeki deiiklikler (su baskn, iddetli ya, yeralt su seviyesi ykselmesi, boluk suyu basncnda deiim) Etkenler atlaklarn gelimesi sonucu ilerleyen gme Ayrma (donma-zlrne, kuruma, kohezyonun azalmas, imentolamann yok olmas) Yeralt erozyonu (erime, borulanma vs.) nceleme alanndaki ev kaymalarnn snflandrlmas ekil 2.13 ve Tablo 2.10da verildii gibi yaplabilir:

Dme: zerinde daha nce kayma hareketi olmam bir yzeyden kaya veya zeminin ayrlmasyla balar. Malzeme bundan sonra byk lde havada dme, takla atma veya yuvarlanma ile kitlenin yama aa inmesidir. Devrilme: Bir zemin veya kaya kitlesinin yama dna, kendi arlk merkezi altnda bir nokta veya eksen boyunca ne doru dnmesidir. Kayma: Bir kaya veya zemin kitlesinin kayma yzeyleri veya ince ve youn bir makaslama blgesi boyunca yama aa hareketidir. Yanal Yaylma: Kohezyonlu zemin veya kaya kitlesinin alttaki yumuak tabaka iine batmas sonucu uzamasdr. Bu tr kitle hareketinde kayma yzeyi youn makaslama blgesi oluturmaz. Yaylma daha yumuak zeminin svlamas, akmas ve dar itilmesi sonucu ortaya kabilir. Akma: Makaslama yzeylerinin ok sk ancak kalc ve belirgin olmad, boyutlu srekli bir harekettir. Hareket eden kitle iinde hz dalm viskoz (akmaz) svnnkine benzer. Heyelann Etkinlik Durumuna Gre Snflandrlmas nceleme alannda tespit edilen heyelann etkinlik durumu, aada aklanan sekiz deiik ekilde tanmlanr (ekil 2.14).

259

1) Etkin heyelan: Halen hareket halinde olan kitleyi tanmlar. 2) Duraklam heyelan: Kitle son 12 ay iinde hareket etmi ancak tespit edildiinde etkin olmayan kitledir (l). 3) Uyanm heyelan: Bir nceki evrede etkin olmayan (4) kitlenin yeniden hareketlenmesi (1) 4) Etkin olmayan heyelan: ev stabilite deerlendirme sisteminde (5)-(8) guruplarnda bulunan ve son 12 ay sresince hareket etmemis kitle. 5) Gizli heyelan: lk harekete neden olan etkenlerin yeniden gndeme gelmesiyle(3) hareketlenebilecek, etkin olmayan heyelan (4). 6) Bitmi heyelan: lk hareketi oluturan etkenlerin egemenliini yitirmi, etkin olmayan (4) heyelan. 7) Kontrol altnda heyelan: Yapay nlemlerle harekete neden olan etkenlerden koruma altna alnm,etken olmayan heyelan (4). 8) Kalnt heyelan: Halen hakim iklimsel ve jeomorfolojik koullardan tamamen farkl koullarda olumu, etkin olmayan heyelan (4). Heyelanlarda Hareket Trleri nceleme Alanndaki heyelanlarn hareket etkinlii aadaki ekillerde tanmlanabilir (ekil 2.15). 1) leriye Doru Gelien Heyelan: Bu tr heyelanda kayma yzeyi hareket ynnde ilerler. 2) Geriye Doru Gelien Heyelan: Kayma yzeyi hareket ynnn tersine uzanmakta olan heyelan trdr. 3) Byyen Heyelan: Kopma yzeyi iki, ya da fazla ynde gelien heyelandr. 4) Tkenen Heyelan: Hareket eden kitlenin hacmi giderek azalan trdr. 5) Snrl Heyelan: Aynas olan, ancak hareket eden kitle topuunda (ayanda) kopma yzeyi gzlemlenemeyen heyelan trdr. 6) Yaylan Heyelan: Hareket eden kitle hacminde ve kopma yzeyinde gzlenebilir bir deiim olmadan sren heyelan trdr. 7) Genileyen Heyelan: Kopma yzeyi heyelann bir veya her iki kanadna yaylma eklinde etkinlik gsteren trdr. 260

Heyelan ve Kaya Dmesi Tehlikesi Haritalar Yukarda ayrntlar verilen ettler sonucu elde edilen veriler, kitle hareketleri ile ilgili tehlike haritalarnn hazrlanmasnda kullanlr. Bu amala kullanlan bilgiler unlardr: Zemin yzeyindeki yerel tehlike Toporafik koullar Malzeme dayanm Tm duraysz alanlarn dalm Gemiteki kitle hareketliklerini olutuu alanlarn dalm

Toporafik harita, hava fotoraflar, varsa uydu grntleri, jeoloji, hidrojeoloji ve eim haritalar deerlendirilerek, inceleme alan ierisindeki mevcut eski (fosil), potansiyel ve aktif heyelanlarn yerleri ve boyutlar belirlenmeli ve toporafik harita zerine ilenmelidir. Daha sonra yaplacak arazi gzlemleri ile de, kaymann tr (Dairesel, dzlemsel, akma, krip, kaya dmesi, v.b.) belirlenerek, inceleme alannn bir Heyelan Tehlike Haritas oluturulmaldr. ZELGE (C, D) nceleme alannda elde edilen jeolojik, jeomorfolojik, jeoteknik vb. veriler ile arazi gzlemleri ve literatr taramas sonucunda durayszlk problemi olan ya da potansiyeli tad dnlen alanlar iin mevcut veya beklenen durayszlk tr belirlenir ve uygun modelleme ile uygun evstabilite analiz yntemleri kullanlarak, gvenlik katsaylarnn hesaplanmas ve yorumlanmas gerekir. Heyelan ve evlerin durayllnn deerlendirilmesinde genel olarak kullanlan analiz yntemleri, limit-denge analiz yntemleri (deterministik yaklam) ve deformasyon analizleridir (numerik analizleri). En yaygn olarak kullanlan analiz yntemleri 2D (iki boyutlu limit-denge) analizlerdir. Modele gre belirlenen analiz yntemi (Bishop Basitletirilmi, Janbu Basitletirilmi, Janbu Dzeltilmi, Spencer, Ordinary vb.) analizler yaplarak gvenlik katsaylar hesaplanr. Muhtemel stabilite problemlerine ak alanlarn durumlar detayl olarak aklanr; muhtemel durayszlk tipi ve/veya tipleri belirtilir, bu durayszlk tipi ve/veya tipleri ve zemin zelliklerine gre 2-Boyutlu stabilite/kinematik analizleri yaplr ve yorumlanr. Heyelanlarn mekanizmas, 261

boyutlandrlmas, etkin faktrleri belirtilmeli, analiz sonularnda durayl olmayan veya riski olduu belirlenen alanlar iin tekniine uygun ve ekonomik ve gvenli tarafta kalmay salayacak mhendislik tedbirleri varsa ve kullanlabiliyorsa detayl olarak verilmelidir. (Stabilite kesitleri harita zerine ilenecektir.) Stabilite analizleri deiik kesit dorultular iin uzun dnemli/efektif gerilmeler (Toplam gerilmelere dayal olarak yaplmas da mmkndr), verilere dayal olarak statik ve dinamik ykler altnda ve nlemli koullar iin birbirinin kombinasyonu olacak ekilde yaplmal, TS 8853/ ubat 1991e gre yorumlanmal, nlemli koullarda gvenlik faktrlerinin kabul edilebilir seviyeye ykseldii gsterilmelidir. Deprem Etkisinde Heyelan (ev Durayszl) Deerlendirmeleri (ZELGE D) Depremler srasndaki olas ev durayszlklarnn gerekleecei blgelerin tahmin edilmesi iin literatrde eitli blgeleme yntemleri gelitirilmitir. Bu yntemler kullanm amacna gre, seviyede dnlebilir. 1. Derece Yntemler, depremler srasnda gzlenen yama kaymas saysnn, deprem bykln ve d merkezden veya faydan uzakl esas alarak gelitirilmitir. Bu yntemlerde jeoteknik ve toporafik koullar hesaba katlmaz. 2. Derece Yntemler, deprem bykl ve depremin merkez ssnden uzakln yannda toporafik ve jeolojik zellikleri de hesaba kattndan daha ayrntl deerlendirmeler gerektirmektedir. 3. Derece Yntemler ise, farkl derecelerde olaslk seviyelerine gre ev durayszl olan alanlar belirlemek iin daha kapsaml mikroblgeleme yntemleridir. Bu kategoride yama kaymas potansiyeli, uygun analiz dzenine gre zemin ve kayalarn jeoteknik zellikleri, ev geometrisi ve deprem etkilerini temsil eden en byk yer ivmesi kullanlarak deerlendirilir. Sismik hareketlerle meydana gelen yama kaymasna gre blgeleme, dier tehlikelere gre yaplan blgelemede olduu gibi, temel olarak planlama faaliyetlerini desteklemeyi ve olas can ve mal kayplarn azaltmay amalar. Yama kaymas tehlikesine gre blgeleme, belirli bir sre iin durayszln meydana gelme olasl eit olan blgelerin haritalanmas olarak tanmlanr (Varnes, 1984). Yama kaymas tehlikesine gre blgelemede doruluk derecesi i ie gemi birok faktre baldr: 1. lek : almann lei haritann kullanm amacna gre belirlenir. lek ve kullanlacak yntem, mevcut veri ve veri kalitesi ile uyumlu olmaldr. a. Blgesel lekteki almalar: (1/1,000,000 1/50,000) Temel olarak st lek planlama almalar iin, ev stabilitesi problemi olan geni alanlar belirlemek bakmndan yardmc olur. b. Orta lekteki almalar: (1/100,000 1/10,000) st lek planlama, yerel mhendislik almalar, altyap planlamas, konut yerleimi ve sanayi yerleimleri iin kullanlabilir. c. Detayl almalar: (1/5000 ve daha byk lekler) bu almalar imar planlar, belirli sahalarn tehlike durumlar ile ilgilenen zel irketler veya belediye kurulular iin yaplr. 2. Veri Bulunmas : Yayn taramas, mevcut haritalar, uzaktan alglama verileri (uydu ve hava fotoraflar) ve laboratuar deney sonular. 3. Kullanlan Yntem: Yama kaymasna ynelik tehlike analizi iin basit yaklam bulunmaktadr. Bunlar, istatistiksel, edeer statik ve kalc-yer deitirme yaklamlardr. statistiksel yaklamlar statistiksel yaklamlarda; tehlike, gemi yama kaymas vakalar ve bunlar etkileyen faktrler arasndaki korelasyonlar ile deerlendirilir. Bu analizlerin sonular, tahmin edilen bir kayma ihtimali ile tehlike derecesini gsteren bir endeks arasnda deiebilmektedir. En az veriye ihtiya duyan istatistiksel yaklamlar, deprem bykl veya iddeti ile farkl olasla sahip yama kaymalarnn meydana gelebilecei uzaklklar arasnda basit ilikiler kurmay amalamaktadr. Malzeme zellikleri hakknda bilgi iermezler. Ancak, yerel jeoloji, zemin ve yeralt suyu koullar ile ilgili baz ilave bilgilerle, tehlike deerlendirmesinin doruluu kayda deer bir ekilde iyiletirilebilir. Bu tr bilgiler, yaynlanm topografya, jeoloji ve hidroloji haritalarndan elde edilebilir. 262

Edeer Statik Yaklamlar Edeer statik koullar altndaki analizin amac, yama kaymalar iin gvenlik katsaylarn (Fs) ve kritik ivme katsaylarn elde etmek ve yama kaymas beklenmeyen alanlar belirlemektir. Kritik ivme, bir evde kaymann balayaca ivme deeridir. Bu ivme deeri genellikle yatay ivme bileenlerini ifade etmekte ve ev rijit bir cisim gibi kabul edilerek ev boyunca sabit alnmaktadr. Gvenlik katsays ise, kaymann balang aamasndaki mukavemet kayb olarak tanmlanmaktadr. Kaymann balad durum, limit denge durumu olarak adlandrlmaktadr. Bu nedenlerden dolay, gvenlik katsays ve kritik ivme deeri, bir anlamda mevcut mukavemetin gstergeleridir. Kritik ivme deeri, yk faktr ile, gvenlik katsays ise mukavemet ile ilikilidir. Newmark (1965) deprem etkileri nedeni ile yama kaymasna maruz kalan bir evin modellenmesi iin, eimli bir dzlem zerinde dengede duran bir bloa, model edilen ev ile ayn ivmelerin etkitilmesini nermitir. Bu ekilde, statik ve dinamik kuvvetler toplamnn kayma yzeyinin dayanmn at her durumda blok hareket edecektir. Yukarda anlatlan jeoteknik incelemelerden ve edeer statik yaklamlardan elde edilen verilerin birletirilmesi ile ev stabilitesine gre daha iyi bir blgeleme elde edilebilir. Kalc Yer Deitirme Yntemleri Deprem kaynakl ev kaymalarnn haritalanmasnda, blgeleme aratrmalar yapmak iin yaygn olarak kabul edilen bir ereve olumutur. Bu ereve, Newmarkn kayan bir bloun yer deitirmesini esas alan yntemi zerine oturtulmutur (Newmark, 1965). Etkitilen yer ivmesinin kritik ivmeden byk olmas durumunda, gvenlik faktr geici olarak 1den kk olmakta ve kitle evden aaya kaymaktadr. vmelerin ok ksa bir sre iin devam etmesi nedeni ile, hareket bir sre sonra duracaktr. evin gvenlii, bu yer deitirme ile deerlendirilmektedir. Newmark, kayan kitlenin yer deitirmesini belirlemek iin, edeer kayan blok modelinin kullanlmasn nermitir. Bu modelde, kayan cismin kitlesi (eik yzeyde hareket eden), ayn kritik ivmenin elde edildii edeer bir dzlemin yzeyine konulmaktadr. Daha sonra, hareket halinde kritik ivmede bir deiim olmad kabul edilerek, yer deitirme kayan bloun hareket denklemi iki defa entegre edilerek hesaplanr. Newmarkn modeli, tekrarl boluk suyu basncnn etkisi de dahil edilerek gelitirilmitir. Aratrmac veya mhendis, bir blgede yama kaymas tehlikesini deerlendirmek iin, alma leinde istenen verilerin mevcudiyetini, eriilebilirliini ve hesaplamalar iin harcanacak emei gz nne alarak, yukarda aklanan yntemlerden en uygun olann seebilir. Bilgisayar aralarnn, zellikle CBS teknolojisinin geliimi, hesaplama iin harcanan zaman azaltm ve daha karmak yntemlerin kolaylkla uygulanmasna imkan tanmtr. CBS bazl programlarla verilerin sistematik ilenmesi ile elde edilen sonular daha objektif olmaktadr [DRM, 2005]. nerilen Heyelan (ev Durayszl) Yntemi Edeer statik koullar altndaki analizin amac, toprak kaymalar iin gvenlik katsaylarn (Fs) ve kritik ivme katsaylarn elde etmek ve toprak kaymas beklenmeyen alanlar belirlemektir. Kritik ivme, bir evde kaymann balayaca ivme deeridir. Bu ivme deeri genellikle yatay ivme bileenlerini ifade etmekte ve ev rijit bir cisim gibi kabul edilerek ev boyunca sabit alnmaktadr. Gvenlik katsays ise, kaymann balang aamasndaki mukavemet kayb olarak tanmlanmaktadr. Kaymann balad an, limit denge durumu olarak adlandrlmaktadr. Bu nedenlerden dolay, gvenlik katsays ve kritik ivme deeri, bir anlamda mevcut mukavemetin gstergeleridir. Kritik ivme deeri, yk faktr ile, gvenlik katsays ise mukavemet ile ilikilidir. Burada nerilen yntem, gvenlik katsaysn, isel srtnme (kayma mukavemeti) as ve stabilite says ile tanmlamaktadr (Siyahi ve Ansal, 1999). zellikle gevek kohezyonsuz tabakalar ve yksek yeralt suyu seviyesi veya ileri derecede ayrm kaya gibi karmak jeoteknik koullarn olduu yerlerde daha ayrntl analizler gerekli olmaktadr. Uzun evlerde (sonsuz evler), yzeye yakn s tabakalar eve paralel kayma yzeyleri zerinde hareketlenebilirler. ncelenen blgelerde sonsuz evlerin olmas durumunda, kayan blok analizlerinin kullanlmas tavsiye edilmektedir. evlerin snrlar tanml olarak model edilebildii durumlarda, toprak kaymas ve kaya dmesi tehlike blgeleri, yukarda aklanan basitletirilmi yntemlerle ekil 2.16daki gibi tanmlanabilir:

263

ekil 2.16. ev Durayszl Haritalama Ak Diyagram ev (Heyelan) Durayszl tehlikesi haritas, hcre noktalarndaki ve seilen dier profillerdeki durayszlk potansiyelini sunmaktadr. Aadaki girdi veriye ihtiya duyulmaktadr: Zemin yzeyindeki yerel tehlike (yer sarsnts haritasndan yzey seviyesi iin elde edilen sonular) Topografya (eim) Malzeme mukavemeti

lave olarak, bu aamaya kadar duraysz olarak belirlenen tm alanlar haritalanmaldr. Deprem etkileri altndaki ev durayszlklarnn incelenmesi hala gelien bir konudur. Burada nerilen yntem, olduka yaklak olup, her zaman gvenli sonular vermeyebilir. Suya doygun kumlarda, ok ince kum mercekleri dahi ksmi veya toptan svlamaya urayarak, ok dk eimlerde bile durayszlklara neden olabilir (yanal yaylma). Suya doygun kk kum tabakalarn belirlemek iin dikkatli ve ayrntl aratrmalara ihtiya duyulmaktadr. Bu aratrmalar, sadece bu tr koullarn geerli olduu blgeler iin nerilmektedir [DRM, 2005]. Kitle Hareketlerine Kar Alnacak nlemler Yaplan almalar sonucunda duraysz olduu ya da yksek durayszlk potansiyeli tad belirlenen alanlarda, kayma ve kitle hareketlerine kar ilk alnacak nlemler, bu olay meydana getiren nedenleri ortadan kaldrmak, kitleyi kaydran kuvvetleri azaltmak ve tutan kuvvetleri oaltmak ile mmkndr. Alnabilecek balca nlemler unlardr: evlerin Dzenlenmesi

- evlerin yatrlmas - evlerde palye ile kademe oluturmak - Stabil olmayan btn malzemelerin temizlenmesi evlerin Korunmas - ev yzeylerini bitkilendirmek - Perde ile koruma - Pskrtme har (gunnite) ve pskrtme beton (shotcrete) ile kaplama - Kaya bulonlar ve derin ankrajlar ile sabitletirme ve koruma - Teraslama yaplmas ve aalandrma ile koruma 264

Drenaj Metodlar

- Yzey drenaj - Yeralt drenaj - Yatay drenler - Hendek drenaj - Galeriler - Dey kum drenleri Tutucu Yaplar - Yama topuunda (Etekte) dayanaklar (kaya dolgu ve toprak dolgu) - Kafes veya istinat duvarlar, - Kazk akma sistemi - Tahta perdeler - Balant demirleri ile kayalarn yamata sabitlenmesi veya tutturulmas - Ankraj ubuklar ile evlerin tutturulmas Dier Yntemler Zeminin sertletirilmesi (imentolanma veya kimyasal maddeler ile dondurma yntemi veya piirme yntemi) 2.2.14.2.2. Kaya Dmesi (ZELGE A, B, C, D) Kaya dmesi, durayll yapsal zellikler tarafndan denetlenen eklemli, sert kaya kitlelerinde ve evlerinde kendiliinden veya deprem, ok iddetli ya gibi d etkilerle, dme, devrilme, kayma (kama, dzlemsel) eklinde meydana gelen durayszlklar olarak tanmlanabilir. Dme: Herhangi bir makaslama yenilmesi meydana gelmeksizin, kaya kitlesindeki zayflk yzeyleri ile snrlanm mnferit bloklarn yerekimi etkisi ile dmesi. Devrilme: Kaya kitleleri ve evlerinde zayflk dzlemleri ile snrlandrlm mnferit bloklarn arlk merkezinin altndaki bir nokta veya eksen etrafnda bolua doru hareket etmesi. Kayma: evi ya da yamac oluturan malzemede belirgin bir yzey boyunca ve makaslama yenilmesine bal olarak meydana gelen durayszlkdr. Yaplan arazi almalar, gzlemleri ve literatr taramalar sonucunda inceleme alan iindeki kaya birimler iin kaya dmesi tehlikesi olasl belirleniyorsa, kaya kitlelerinde durayl ve duraysz olabilecek evlerin ayrt edilmesi amacyla kinematik analizler yaplr. Kinematik analizlerde dzlemsel, kama ve devrilme tr durayszlklar deerlendirilir ve sadece, a) Sreksizliklerin ynelimi b) evin ynelimi c) Sreksizlik yzeylerinin isel srtnme as dikkate alnr. ev geometrisi, kayan kitlenin arl ve dinamik ykler gz ard edildii iin bir n deerlendirme olarak kabul edilir. Sonu olarak arazi gzlemleri ve kinematik analizler sonucunda kaya dmesi tehlikesi belirlenen alanlar ve etkilenebilecek alanlar almaya uygun lekte haritalanarak sunulur. 2.2.14.3. Takn (Sel) ve Su Baskn (ZELGE A, B, C, D) nehir veya dere yatandaki suyun, havzaya normalden fazla yamur yamas veya havzada kar rtsnn erimesinden dolay hzla artarak yatak evresinde can ve mal kaybna yol aan afetlere Takn (Sel) denir (Resim 4). Dalk blgelerde ani ve kuvvetli bir ya nedeniyle kk nehirler de sele neden olabilir.

265

Akarsu yataklarna yakn krsal yerleimlerde veya kentsel mekanlarda ani ve kuvvetli bir ya nedeniyle zaman zaman yaanan, can ve mal kayplarna yol aan olaylara ise su baskn denir.

ok ya olmas durumunda veya hzl kar erimesinde akarsuyun ana yatandan taarak, yatan her iki tarafnda bulunan ve sele maruz kalabilecek dz toporafyal alan takn yata, takn sekileri veya sel ovas olarak tanmlanr (ekil 2.17).

266

Takn Ettleri Fiziki planlama almalarna altlk oluturmak zere yerinde takn ettleri yaplr. Bu kapsamda akarsu yatak kapasiteleri, yerel koullara uygun olarak, dere yataklar zerinde uygun aralklarla yeter saydaki enkesitler alnr, arazide saptanan ak koullar bro almalar ile deerlendirilir ve planlama sahasnda yer alan akarsu, ay ve dere yataklarnn 500 yl tekerrr periyodlu pik debi; Q500 iin yatak kapasitesinin yeterlilik ve stabilitesi incelenir. Akarsu ana yata ve sal sollu takn alanlarndaki su yz profilleri karlr ve planlamaya esas olan proje takn debisinin etkileyecei sahann snrlar belirlenir. Takn ettlerinde, ayrca, akarsu veya dere yata zerinde bulunan kpr, menfez gibi mhendislik yaplarnn ak koullarna olan kabarma vb. etkileri deerlendirilmelidir. DS Genel Mdrl planlama aamasnda veri olarak kullanlmak zere, belediyelerden ve dier ilgili kamu kurum ve kurulularndan iletilen talepler dorultusunda, takn durumu ettlerini gerekletirir [zelik, 2006]. Su baskn riski tayan alanlarn sel risk haritalar da DS Genel Mdrlnce hazrlanr. Yerleim alanlarnda ya sularn toplayarak drene edecek yamursuyu boaltm projeleri, yerel altyap sistemi olarak gerekletirilmelidir [Kler ve Kulga, 1998-zelik, 1997 ve 2004]. Yamur suyunun doal ak dere yataklarna dorudur. Bu nedenle dere yataklar daraltlmamal, derelerdeki serbest yzey ak menfez, tnel ve benzeri basnl akm koullarna dndrlmemelidir. Bu konuda yaynlanm olan son Babakanlk Genelgesi Ek 5de verilmektedir.

ekil 2.18. Bolu-Mengen DS Takn Durumu Etd

267

rnek olarak, ekil 2.18de Bolunun Mengen ilesi imar plan almas ncesinde DS Genel Mdrlnce yaplan takn etd sonular verilmektedir [zelik, 2006]. Dere yataklar, Q500 proje debisine gre takn altnda kalan alanlar ve daha nce Mengen Belediyesince yaplacak takn kontrol tesisinin ayrnt ve gzergah verilmi olup, sz konusu ett sonularnn plana yansmas ise ekil 2.19da grlmektedir. st ve alt lekli yerleim planlarnn hazrlanmasnda, inceleme alanndaki olas takn risklerine ve su basknlarna ynelik olarak, alan kullanm ile ilgili plan kararlar, DS Genel Mdrlnden alnan gr dorultusunda oluturulur.

ekil 2.19. Bolu-Mengen mar Plannda DS Grnn Yansmas [zelik, 2006] Takn (Sel) Tehlike Haritalarnn Hazrlanmas (ZELGE B, C, D) Takn (sel) tehlike haritalar, takna maruz kalma riski olan alanlara ilikin bilgi verir ve tahliye plan iin gerekli temel bilgileri salar. Bu haritalar hazrlanrken, inceleme alannn toporafik, jeolojik, hidrojeolojik ve jeomorfolojik koullar, blgeye ait meteorolojik verilerle birlikte deerlendirilerek, inceleme alanndaki potansiyel takn alanlar belirlenmeli ve mhendislik jeolojisi haritas zerine ilenmelidir. DS Genel Mdrlnce hazrlanan takn tehlike haritalarnda, takn etkisine maruz kalabilecek alanlar halihazr haritalar zerinde belirtilmekte, bu alanlarn zorunlu iskana dnlmesi durumunda, belediye tarafndan takn kontrol amacyla ina edilmesi gereken tesislerin tip kesit ayrntlar ile uygulanacaklar gzergahlar harita leinde iaretlenmekte ve belirtilen nlemler alnamad takdirde, takn etki alanlarnn imar plannda iskan d tutulmas nerilmektedir. DS, kapasite olarak yeterli bulunan dereleri, mevcut yatak eritleri halihazr harita zerinde ev stlerinden itibaren iaretler ve bu derelerin olduu gibi korunmasn nerir. Taknlarn nlenmesi ve Zararlarnn Azaltlmas Taknlardan kaynaklanan zarar riskini azaltmak, takn alanlarnn aklc ve ekonomik olmayan kullanmn engelleme stratejilerine dayanr. Takndan korunma nlemlerinde, takn, mhendislik yaplar (yapsal nlemler) ile insandan uzaklatrlr veya insanlar takndan ve taknlarn neden olduu zararlardan (yapsal olmayan nlemler ile) uzak tutulur [EPA,1996].

268

DS Genel Mdrlnn taknlarn nlenmesi ve zararlarnn azaltlmasna ynelik almalar, 6200 sayl kurulu yasasnda tanmlanan grev ve sorumluluklar erevesinde, genelde yapsal nlemler ieren su yaplar inaatlar eklindedir. Ayrca, 4373 sayl Takn Sularna ve Su Basknlarna Kar Korunma Kanunu ve 7269 sayl Kanun DS Genel Mdrlne su basknlarna uram veya urayabilecek blgelerin belirlenmesi grevini vermitir. DS Genel Mdrlnn yapsal nlem iermeyen takn faaliyetleri arasnda, Blge Takn Planlar ve mar Planlar ile ilgili Takn Ettleri ve Takn Envanterlerinin(Takn Yllklar) hazrlanmas saylabilir. Bu veriler, planlama almalar iin altlk oluturur. zellikle planlama almalarnda yapsal olmayan nlemler nem kazanr. Kent planlar hazrlanrken potansiyel takn tehlike alanlarna ilikin bilgilerin dikkate alnarak su altnda kalma riski olan blgelerin belirlenmesi ve arazi kullanm kararlarnn buna gre belirlenmesi, yapsal olmayan nlemlerin en etkin olandr. mar planlar hazrlanrken, iddetli saanaklarda oluan su basknlarnn en aza indirilmesi iin yerleim yerlerinde kentsel drenaj iin gerekli bo alan ve alt yap gz nnde bulundurulmaldr. Akarsu drenaj sistemlerinin, dere yataklarnn suyu aktarma kabiliyetini azaltacak yaklamlardan uzak durulmaldr. Kent ii geilerde akarsularn doal takn alanlarnn yaplama sonucu daraltld durumda veya doal akalamann kapal sistem menfezlere aln kesimlerde su basknlar kanlmazdr (ekil 2.17). Kentsel yerleim alanlarnda ya sularn toplayarak drene edecek yamursuyu boaltm projeleri, yerel altyap sistemi olarak gerekletirilmelidir [Kler ve Kulga, 1998-zelik, 1997 ve 2004]. Menfez ve rgar ara mesafeleri, kentin uzun dnem ya iddetine gre hesaplanmal, projelendirilmeli ve uygulanmaldr. Yamur suyunun doal ak dere yataklarna dorudur. Bu nedenle dere yataklar daraltlmamal, derelerdeki serbest yzey ak menfez, tnel vb. basnl akm koullarna dndrlmemelidir. Bu konuda yaynlanm olan son Babakanlk Genelgesi EK 4de verilmektedir. Planlama aamasnda, kent ii geili derenin her iki yanndaki takn alanlarna servis yolu yaplarak, olas takna makineli mdahale olana yaratlmal; bu alanlar yry ve bisiklet parkuru, yeil alan, ak spor alan, piknik yeri, park, ak hava tiyatrosu, festival alan vb. kullanmlara uygun olarak dzenlenmelidir. Byk fabrikalar ve benzin istasyonlar gibi geni alana yaylan yaplar iin mevzii imar plan yapmlarnda, takn problemine ilave olarak yeralt suyu kirlii ve evre problemi yaanmamas iin, DS gr alnmaldr. Bu tr alanlarda, mutlak surette dere, ay, nehirlerin, phe edilmesi durumunda yksek seviyeli yeralt suyunun varl ayrntl olarak incelenmelidir [Alpaslan, 2006]. 2.2.14.4. (ZELGE A, B, C, D) , genellikle, dalk, engebeli ve eimli arazilerde oluur. Vadi yamalarnda tutulan kar rts (buz veya moloz da ierebilir) i ve d kuvvetlerin etkisiyle balatlan ilk hareket sonucu, vadi tabanna doru hzla kayar. Bu kayma/akma olay olarak tanmlanr (Resim 5).

269

Resim 5 - Akmas ( Aineva, 1993) tehlikesi, yamalarda kar birikmesiyle balar. Arazide mevsim ilerlemesiyle deiik zelliklere sahip st ste sralanm tabakalardan oluan bir kar rts oluur. Kar rtsnn dayankll bu tabakalamada gizlidir. Her kar ya sonucu bir ncekinden farkl bir tabaka meydana gelmektedir. Trkiyede kaytlar 1950 yllarnda tutulmaya balanmtr (Grer,1993, Grer vd.1995). Sistematik almalar 1992 ylnda Afet leri Genel Mdrlnce (AGM) balatlmtr. Trkiyedeki mevcut bilgileri, sadece yerleim alanlarn ve yollar yani insan hayatn etkilemi larla snrl olup, l, yaral ve yeniden iskan edilmi veya iskan edilmesine karar verilmi hane saylarn iermektedir. Planlama almalarnda daha gereki risk deerlendirmesi yaplabilmesi iin, bu bilgilerin, meydana gelen larn, her trl corafi, jeomorfolojik ve fiziksel parametrelerinin lld arazi ett bilgileriyle tamamlanmasna ve haritalanmasna ihtiya vardr. Tehlikesinin Deerlendirilmesi nceleme alannda daha nce olan lar ile ilgili bilgiler, -varsa- arazi gzlem ve ett raporlar ve nlem yaplar olarak nerilen yaplar hakknda rapor, AGM ve dier ilgili kamu kurumlarndan salanmaldr. lgili kurum gr alndktan ve gncel veriler salandktan sonra gerekli deerlendirme ve yorum yaplmal, hazrlanacak rapora kurum grleri ve arazi gzlemleri eklenmelidir. Toporafik harita, hava fotoraflar, varsa uydu grntleri, corafi bilgiler ve meteorolojik veriler (byk klima, kk klima ve ya) kullanlarak inceme alan ierisindeki kesin ve olas patikalar belirlenmeli ve toporafik harita zerine ilenmelidir. Ayrca bu patikalara ait fiziksel ve nivolojik lmler yaplmal ve tm bu veriler kullanlarak inceleme alannn bir saysal modeli hazrlanmaldr. Bu model zerinde yaplacak saysal deerlendirmelerle de, belirlenen patikalarn bir srasnda ve sonrasnda nasl bir etki oluturabilecei ve n hangi boyutlarda oluabilecei gibi bilgilerle, inceleme alan ierisindeki kesin ve olas alanlarn gsteren bir Tehlike Haritas oluturulmaldr. lk aama olarak, st lek planlama iin AGM ubesinden temin edilebilecek 1/25000 lekli alanlarn gsteren haritalar yeterlidir (ekil 2.20). Ancak ikinci aamada; uygulama imar planlarnn hazrlanabilmesi iin daha hassas ve ayrntda olan 1/1000 veya 1/500 lekte risk haritalar gerekir. Bu tr haritalar henz hazr olmadndan, bu haritalarn ilgili kurumlarn nerdii yntemlere gre yaplmas uygun olur. 1/25,000 lekli haritalarnda halen uygun lekli hava fotoraf iftlerinin % 60 bindirmeli stereoskobik incelenmesi ile tehlikesi ieren vadiler ve olas yama kesimleri belirlenir. 1/25,000 lekli toporafik haritalara ilenmi bro bilgileri, daha sonra arazi almalar srasnda o yre halknn gemi yllarda meydana gelmi bilgilerinden yararlanlarak kesinletirilir. Bu

270

kesimler krmz blge, yani yerleime almamas gereken blgeler olarak tanmlanr.

ekil 2.20 - Tehlikesi Haritas [AGM, 1994] patikalar (rotalar/gzergahlar) blge olarak tanmlanr ve her blge iin ayr hesaplamalar yaplr. Bu blgeler, Balang Blgesi Akma Blgesi Durma Blgesidir

durma blgesi genellikle en ok kar kitlesinin biriktii blgedir. Bu blgede yerleim ve yaplamaya izin verilmemelidir. Bu tr blgelerin belirlenmesinde genellikle 1/1000 lekli imar planlarnn hazrlanmas iin dme sklklarnn, yineleme periyotlarna bal olarak byklklerinin ve toporafik koullara bal olarak durma blgesinde oluacak kitlenin arpma basnlarnn istatistik analizlerine dayanarak hazrlanan Tehlike Haritalar gerekecektir. Bu almalarda, yrede yaayan insanlarn gzlemlerinden de faydalanlmaldr. Devaml riski ile yaayan lkelerde hazrlanan risk haritalarnda, risk byklne gre blge tanmlanmaktadr. Bunlar; Gvenli Yerleim Alanlar (Beyaz Blge) Afetinden Etkilenebilir, Hassas Alanlar-Ayrntl ett ve nlem yaplar gerektiren alanlar (Mavi Blge) Yerleime Uygun Olmayan Alanlar (Krmz Blge) olarak ayrlmaktadr [Cemagref 1981]. Krmz Blge: 30 yldan daha az bir srede tekrarlanmas beklenen ve kitlesinin aktnda nne gelen hertrl yapya arpma basnc 30 ton/m2 den fazla olaca hesaplanan blge olarak tanmlanr. Bu blgede yaplamaya izin verilmez. Mavi Blge: 30 yldan daha fazla fakat 300 yldan daha az bir srede tekrarlanmas beklenen ve kitlesinin aktnda nne gelen hertrl yapya arpma basnc 3 ton/m2 den fazla olaca hesaplanan blge olarak tanmlanr. Bu blgede gerekli nlemleri ( durdurma barajlar, bariyerler, perdeler, mahmuzlar, geciktirme tmsekleri, saptrma duvarlar, seddeler vd.) alndktan sonra yaplamaya msaade edilir. zellikle arpma beklenen duvarlar camsz, atlarn o taraf saaksz, tamamen glendirilmi betonarmeden ve gerekirse akmasna msaade edecek ekilde projelendirilmi zel eim ve ekilli atlar kullanlr.

271

Bu blgelerde yaplacak imar planlarnda, arazi kullanm trlerine gre projelendirmelerde kullanlacak bykleri Amerika Birleik Devletleri Colorado Jeoloji Kurumu tarafndan Tablo 2.11de verildii gibi proje Periodu (yl) olarak verilmektedir. Alt ve st snr deerlerin byk aralklarda olmas, yatrm byklne ve kabul edilebilir risk byklne gre deimektedir (Mears, 1992).

Tablo 2.11. Arazi Kullanm Trlerine Gre Proje Byklkleri [Mears, 1992] Arazi Kullanm tr ve tanm
Okul, hastahane, kla ve lokanta Yerleim yerleri, binalar Kara ve demiryol sanat yaplar ve dier altyaplar Kayak merkezlerindeki mekanik aksam binalar (*) Park alanlar Doal gaz ve petrol boru hatlar Haberleme hatlar Enerji nakil hatlar Kayak pistleri(*) Kara ve demir yollar (*)

Proje Periyodu (yl)

100-300 100 50 10-50 10-50 10-50 1-10 1-10 <1 <1

(*) Kullanma kapatarak ve yapay drme yntemleri ile riski azaltlabilir. Beyaz Blge: tehlikesi olmayan blge olarak tanmlanr. Bu blgede her trl yaplamaya izin verilir ve yaplama, bu blgede tevik edilir. Bu blgelerin belirlenmesi zellikle k turizm alanlar planlamasnda nemlidir. Gerek mekanik aksamn yerletirilmesinde, gerekse kayak pistlerinin rotalarnn izilmesinde konumlarnn ve boyutlarn tespiti gerekir. Gravite akmlar grubuna giren doal afetlerin byklkleri yineleme periyodlar ile yakndan ilgili olup, sz konusu afetlere gzlem periyodu uzadka rastlama olasl artar. T (yl) afetin yinelenme periyodu, L (yl) afet gzlem periyodu ise, afete gzlem dneminde rastlama olasl, E=1-(1-1/T)L bants kullanlarak hesaplanr. ve benzeri afetlerin verilen bir zaman dilimi iinde meydana gelme olaslklar Tablo 2.12de verilmektedir.

2.2.14.5. Dier Doal Afet Tehlikeleri (kme-Tasman, Karstlama, Tsunami, Tbbi Jeoloji Vb.) ve Mhendislik Problemlerinin Deerlendirilmesi (ZELGE A, B, C, D)

272

Tasman Tasman zeminin, yzeyalt ve yeraltnda meydana gelen sreler sonucu oluan boluklar veya deiimlerden dolay kmesi olarak tanmlanr. Genelde bir noktann yatay hareketine deplasman, dey hareketine tasman-kme denir. Sadece "subsidence" olarak da kullanlr. Tasman oluturan srelerin ou insan kaynakldr. Yeralt suyunun pompaj ile boaltlmas, petrol ve gaz karlmas, karstik kiretalarnda erime boluklarnn oluturulmas, yeralt madenlerinde kmeler, organik topraklarda drenaj, kuru kitlelerin slandnda skmas, tasmana neden olur [cal vd. 2006, Leake, 2006]. nceleme alan iinde karstik maara ve boluklar, iletilmi veye iletilmekte olan maden galerileri gibi tasman veya kme tehlikesine sahip alanlarn olup olmad hakknda bilgi verilmeli, tehlike veya risk varsa haritalanmal ve alnmas gereken nlem ve neriler belirtilmelidir Karstlama Taban kayacnn kireta ve dolomit gibi suda znebilen karbonatl kayalardan ya da tuz, jips ve anhidrit gibi evaporitik kayalardan olutuu alanlarda, hava fotoraflar ya da uydu grntlerinden yararlanarak, sz konusu kayalarn yeralt suyu ile znmeleri sonucu oluan yeralt boluklarnn yzeydeki yansmas olan karstik alanlarn konumlar ve boyutlar belirlenerek mhendislik jeolojisi haritasna ilenmelidir. Tsunami Deniz veya okyanus tabanlarnda depremler veya byk heyelanlarn yol at dey yer deitirmelerin oluturduu deniz dalgasdr. Bu dalgalar sahile yaklatka hzlar ve ykseklikleri artmakta ve kylarda byk ykma yol amaktadr. Tsunami, Japonca kkenli olup liman dalgas anlamna gelmektedir. Trkeye depreim dalgas olarak evrilmitir. Tsunami, deprem hareketinin tetikledii ikincil etkiler arasnda yer alr. Saatte yzlerce kilometre hzla yaylan ve ak denizde hissedilemeyen tsunami dalgas deniz tabannn kylarda slamas ile yavalar ve bu arada ykseklii artar. Kyya arpt kesimlerde karada yzlerce metre ilerleyen dalgann enerjisi yaplarda ykma ve can kaybna neden olur. 2004 Aralk aynda gneydou Asyada meydana gelen iddetli depremin yol at devasa deniz dalgasnn (tsunami) Hint Okyanusuna kys olan btn lkelerde yaratt can kayb, bu depremin tarihin en byk tabii afetlerinden birisi olarak kaydedilmesine neden olmutur. Tsunami dalgalarnn sezilmesi ve daha kyya ulamadan nce etkilenme ihtimali olan yerleimlere duyurulmas iin erken uyar ve alarm sistemlerinin kurulmas gereklidir.

ekil 2.21. Tsunami Oluumun ematik Grnm Volkanlar Trkiyenin Neotektonik ve gen volkanik etkinlik haritas incelendiinde [Ylmaz 1986] Avrasya, Afrika ve Arap levhalar arasnda skt, Dou Anadolu ve Kuzey Anadolu fay zonlar gibi iki byk dorultu atml fay zonunun kontrolunda kabaca bat, gney-bat ynnde srekli hareket ettii ve Orta ve Bat Anadolu blgelerinde eitli knt havzalarnn (grabenler) olutuklar grlmektedir. Bu gen hareketler, yaygn volkanik rnler, doal gaz ve buhar klar ve scaklklar 30C ile

273

100C arasnda deien 400den fazla scak su kaynann varl, lkemizde yer kabuunun derinliklerinde volkanik faaliyetlerin mevcut olduuna dair kantlar oluturur. Trkiyede uluslararas standartlara gre aktif veya potansiyel aktif olarak kabul edilebilecek volkanlar, Kula, Hasanda, Erciyes, Nemrut, Sphan, Tendrek ve Ar dalardr. lkemizdeki doal gaz klar ve scak su kaynaklarnn dalm incelendiinde bunlarn byk bir ksmnn gen volkanizmann etkin olduu blgelerde yer ald grlmektedir. Ercan vd 1987, tarafndan yaplan bir incelemede Hasanda evresinde 15 ayr noktada volkanik kkenli karbondioksit gaz klar belirlenmitir. Kula Dann en son aktif dneminin 10-12 bin yl nce, Hasandann 6200 yl nce olduu kaytlara gemitir. [Ercan, 1989]. nl tarihi ve gezgin Strabon M.. 40 ylnda Erciyesin lav, alev ve duman kardn yazmtr. Nemrut da, lkemizin bilinen en gen volkandr. Bilinen en son faaliyeti, 1441 ylnda olmu ve patlama ile birlikte oluan volkanik bir deprem nedeniyle, volkan konisi yaknndaki bir ky byk hasar grmtr. Trkiyedeki volkanlarn yol aabilecekleri tehlikeler, Doal Afet Zararlarnn Azaltlmas Uluslararas 10 Yl erevesinde oluturulan Trkiye Milli Plan ierisinde Maden Tetkik Arama Genel Mdrl tarafndan belirlenmi ve haritalandrlmtr [Ercan, 1989]. Volkanik tehlikelere ynelik yrtlecek almalarda MTA ve niversitelerin jeoloji mhendislii blmlerinden destek alnmaldr. Tbbi Jeoloji Tehlikeleri Jeolojik sre ve materyellerin insan sal zerinde yaratt tehlikeler genel olarak tbbi jeoloji (jeomedikal) tehlikeleri olarak adlandrlr. Doada insan sal iin bilinen en tehlikleli madde arseniktir. Arsenik bileiklerinin eitli etkenler altnda zlmesi veya yeralt sularna karmasnn, kuyu suyu kullanan krsal alanlardaki insanlarn salklar zerinde ok olumsuz etkiler yaratt Banglade ve Bat Bengal rneklerinden iyi bilinmektedir. Bunun yan sra, kurun, krom, kobalt, kadmiyum, inko, civa gibi ar metallerin yeralt sular veya dier yollarla insan saln etkilemesi gnmzde giderek nem kazanmaktadr. Trkiyede de bata tarm topraklar ve yeralt sularnn doal ya da yapay yollarla srekli kirletilmesi nedeniyle szkonusu jeomedikal tehlikeler nem kazanmaya balamtr. Turbalk gazlar ve aktif fay zonlarnda toprak ve yeralt sularnda ska rastlanan slfr ve radon gazlar yerel lekte insan saln tehdit eder niteliktedir. zellikle Orta Anadolu blgesinde Nevehir-Greme yresinde Tuz Ky, Karain, Sarhdr gibi baz yerlemelerde grlen asbest ve fibroz, Zeolit (Erionit) minerali tozlar, blgede grlen akcier kanserinin ana nedeni olarak belirlenmi ve blge afet blgesi ilan edilerek kylerin nakli gndeme gelmitir. Her tr ve lekteki planlama almalar srasnda lkemizde pek gelimemi olan Tbbi Jeoloji konusunda uzman jeoloji mhendislerince jeomedikal tehlikelerin belirlenmesi, planlama faaliyetlerinde bu tr tehlikelerin de bir ynlendirici veya snrlandrc eik olarak dikkate alnmas gereklidir. Bu amala yrtlecek almalar Afet leri, MTA ve/veya Salk Bakanl Kanserle Sava Dairesi Tbbi Jeoloji alma Grubu ile koordineli srdrlmeli ve ilgili birimlerden destek alnmaldr. 2.2.15. NCELEME ALANININ YERLEME UYGUNLUK DEERLENDRMES Bu blmde ett raporlarnn nceki ksmlarnda yaplan tm almalar ve ulalan sonularn birlikte deerlendirilmesi ile alma alannn yerleime uygunluk durumu belirlenmelidir. almalar dahilinde hazrlanm olan ham veri haritalar (jeoloji, eim, yeralt suyu haritalar vb.), ara rn haritalar (yerel zemin snflar vb.) ve final tehlike haritalarnn (svlama, zemin bytmesi vb) tamam deerlendirilerek, mhendislik yorumlar da katlarak yerleime uygunluk deerlendirmesi yaplr ve final yerleime uygunluk haritalar hazrlanr. 2.2.15.1. Uygun Alanlar (ZELGE B, C , D) alma alan iinde, deprem koullar hari, hibir doal afet tehlikesi potansiyeli tamayan,

274

jeolojik-jeoteknik zellikler asndan yerleime uyguluu etkileyebilecek hibir mhendislik problemi bulunmayan, herhangi bir nlem alnmasna gerek olmadan yaplamaya gidilebilecek alanlar olarak dnlmeli ve sz konusu nedenler detayl olarak verilmelidir. Rapor ierisinde ve Yerleime Uygunluk Paftalarnda UA simgesiyle gsterilmelidir. 2.2.15.2. nlemli Alanlar (ZELGE B, C, D) alma alan iinde, doal afet tehlikeleri ve/veya jeolojik-jeoteknik zellikleri nedeniyle yerleime uygunluu etkileyebilecek, belirli nlemleri yaplama ncesi ve/veya esnasnda almak artyla planlamaya ve yaplamaya gidilebilecek alanlar olarak dnlmeli, nlem alnmas gereken konular, nedenleri ve alnmas nerilen nlemler alt balklarda verilmelidir. Temel ve zemin ettlerine atflarda bulunulmaldr. Rapor ierisinde ve Yerleime Uygunluk Paftalarnda A simgesiyle gsterilmelidir. Bu alanlar, formatlara uygun ekilde, kendi ilerinde sorun ve nlemleri asndan alt balklara ayrlmaldr. 2.2.15.3. Jeoteknik Ett Gerekli Alanlar (ZELGE B) Yaplan gzlemsel jeolojik ettler sonucunda, jeoteknik almalar (sondaj, laboratuar deneyleri, tehlike analizleri, vb.) yaplmadan yerleime uygunluk deerlendirilmesinin salkl olarak yaplamayaca ngrlen alanlar olarak dnlmelidir. Daha sonra yaplacak jeolojikjeoteknik ett esnasnda zerinde durulmas gereken konular vurgulanmaldr. Rapor ierisinde ve Yerleime Uygunluk Paftalarnda JEGA simgesiyle gsterilmelidir. 2.2.15.4. Ayrntl Jeoteknik Ett Gerektiren Alanlar (ZELGE C) alma alan iinde doal afet tehlikeleri ve/veya jeolojik-jeoteknik zellikleri nedeniyle ve yine alma yntemleri, miktarlar, elde edilen veriler, ayr uzmanlk alan gerektiren almalar gerektirmesi nedeniyle, hakknda tam ve gvenilir bir sonuca ulalamayan alanlar olarak dnlmelidir. alma alannda Ayrntl Jeoteknik Ett Gerekli Alan tanmndan mmkn olduunca kanmak ve alanla ilgili karar daha sonraki almalara aktarmamak iin, rapor ncesi alma plannn ve literatr taramasnn ok iyi yaplmas ve zellikle veri yetersizlii nedenini ortadan kaldrmak iin yeterli sayda arazi ve laboratuar almalarnn yaplmasna zen gsterilmelidir. Rapor ierisinde ve Yerleime Uygunluk Paftalarnda AJE simgesiyle gsterilmelidir. Bu alanlar gerekli yeni, daha fazla veri, sorunlar tam olarak ortaya koyan ve zmlerini ieren almalar yaplmadan planlanmamas gereken alanlardr. AJE olarak belirlenen alanlar nedenleri ve daha sonra yaplmas gereken almalar ile birlikte ak olarak alt balklarda verilmelidir. 2.2.15.5. Uygun Olmayan Alanlar (ZELGE B, C, D) alma alan iinde doal afet tehlikeleri ve/veya jeoteknik problemler, dier kanunlar vb. nedenler veya teknik ve ekonomik olarak nlem alnmas uygun bulunmam alanlar olmas nedeniyle, planlanmamas ve herhangi bir sebepten tr yaplamaya gidilmemesi gereken alanlar olarak dnlmelidir. Rapor ierisinde ve Yerleime Uygunluk Paftalarnda UOA simgesiyle gsterilmelidir. UOA olarak belirlenen alanlar nedenleri ile birlikte ak olarak alt balklarda verilmelidir.

2. 3 . YERLEME UYGUNLUK - AFET TEHLKE HARTALARININ PLANLAMA ALIMALARINA UYARLANMASI

Bu blm, afet duyarl planlama yaklamlar erevesinde yerbilimsel verilerin, planlama almalarnda kullanm, farkl tr ve leklerdeki planlarda gereksinim duyulan yerbilimsel verilerin nitelikleri, verilerin planlama srecinde ele aln ve deerlendirilme yntemleri ile plan kararlarna yanstlmas konularn kapsamaktadr. Ayrca, farkl plan kademeleri asndan gereksinim duyulan yerbilimsel verilerin planlama srecinde kullanm ve deerlendirme yntemleri aklanmaktadr. 2.3.1. PLANLAMADA AFET DUYARLI YAKLAIM

275

Trkiyede planlama, imar ve yaplama sistemi, kentsel gelimeyi kamu ve toplum yararna etkin biimde ynlendiremeyii ve yetersizlikleri nedeniyle eletirilmektedir. Bu durumun olumsuz sonularndan birisi de planlama, uygulama ve yaplama srecinde afet tehlike ve risklerini dikkate alan yntem ve aralarn gelitirilmemesi ve zellikle kentsel yerleim alanlarnda afete kar dayanksz yerleim evreleri ve yap stounun olumasdr. Her tr ve lekteki planlama, afet zararlarnn azaltlmasnda nemli bir ara olup, afete duyarl planlama, doal afet tehlike ve risklerini gz nne alan ve afetlerin nlenmesi ve zararlarnn azaltlmasn amalayan bir planlama sreci ve yaklam biimi olarak tanmlanabilir. Kent planlamasnn, salt statik bir evre tasarmna ve arazi kullanm kararlarna indirgeyen imar planlama yaklam yerine, salkl, gvenli, yaanabilir bir kentsel evrenin olumas iin sorun zc, dinamik bir sre olarak tasarlanmas; risk azaltc nlemlerin planlama srecinde yer almas, afet duyarl planlamann temel amacdr. Afet duyarl planlama yaklam, afet tehlike ve risklerinin planlama srecinde iselletirilmesidir. lkemizde bu konuda bilimsel ve teknik dzeyde yeni yaklamlar ortaya konulmutur. Planlama sisteminde, yasal ve kurumsal yeniden yaplanma konularnda da afet duyarl planlama sreci ve etkili planlama aralarna gereksinim vardr. Afet duyarl planlama yaklamnn etkinliini artracak sistem deiiklii, yapl kentsel evrede biriken riskleri giderici ve azaltc, dnm stratejileri ve uygulumalarna temel oluturacak kentsel blgeleme ve zel statl alanlar tanmlama, mlkiyet haklarnn kullanm, rgtlenme vb. konulara ynelik yasal dayanaklarn oluturulmas ile salanabilir. Afet zararlarn azaltma plan, afet duyarl mekansal planlamaya zg, afetlere dayankl, gvenli, srdrlebilir yerlemeler oluturma amacna ynelik planlama yntemlerinden biridir. Afet zararlarn azaltma plan, afet tehlikesinin belirlenmesi, yerleme zerindeki etkilerinin tahmini ve afet risklerinin azaltlmasn salayacak politika, strateji ve uygulama aralarnn ortaya konulmas srecini kapsamaktadr. Afet zararlarn azaltma plan, risk ynetimi, kentsel risk ynetimi ve zarar azaltma gibi kavramlara dayanmakla birlikte, yerleme risklerini gidermeye ynelik olarak kentsel dnm stratejilerini ne karan, etkin uygulama aralarna gereksinim bulunan, imar plan gibi hukuki belgelere veri ve bilimsel temel oluturan ya da onunla btnleen, zgn bir mekansal planlama yntemidir. Afet zararlarn azaltma plannn kapsam ve ierii; yerlemenin mekansal analizi, doal yap ve evresel kaynaklar, afet senaryolar ve risk analizi, planlama ve uygulama aralar ile afet zararlarn azaltma stratejisi, ncelikler ve eylem planndan olumaktadr. Afet duyarl planlama ile ilgili kavramlardan bazlar, aada yer almaktadr. Afet : nsan yaamnda, fiziksel, ekonomik, toplumsal ve evresel kayplar douran, normal yaam ve insan faaliyetlerini durduran veya kesintiye uratarak topluluklar etkileyen doal, teknolojik veya insan kkenli olaylarn sonulardr. Tehlike : Belirli byklkteki bir olayn, belirli bir yrede ve belirli bir zaman aralnda olma olasldr. Deprem, su baskn, , yer kaymas, doal tehlikelerdir. Afet Tehlikesi : Can ve mal kayplar ile fiziksel, toplumsal, ekonomik ve evresel kayp ve zararlara yol ama olasl olan doal, teknolojik ve insan kkenli olaylardr. Deprem, sel, kuraklk, heyelan doal kkenli; nkleer, kimyasal veya byk tamaclk kazalar teknolojik kkenli; sava, terr, i atmalar vb. ise insan kkenli afetlerdir. Zarar Grebilirlik : Afetin gereklemesi halinde, insanlarn ve yaam evrelerinin urayabilecei fiziksel, toplumsal, ekonomik veya evresel zarar ve kayplarn ls olarak tanmlanmaktadr. Dier bir deyile, "birey veya sosyal gurubun tehlikeyi alglama, olas etkilerini tahmin etme, zararlarn azaltma, olmas durumunda sonular ile ba edebilme ve yaam normalletirme konularndaki kapasite eksiklii olarak da tanmlanmaktadr. Zarar grebilirlik "bir toplumun, bir sistemin veya bir yapnn var olan bir tehlikeden etkilenebilme oran veya grebilecei hasar, zarar veya kaybn bir ls olarak da tanmlanabilir. Risk : Bir olayn dourabilecei olumsuz sonularn toplamn ifade eder. Afet Riski : Hasar, zarar, kayp ve olumsuz sonulara yol ama potansiyeli tayan bir olayn dourabilecei maddi kayplarn toplam; dier bir deyile, kayp olasldr. Risk Ynetimi : Tehlike ve riskin belirlenmesi, analizi, riskin azaltlabilmesi iin olanak, kaynak ve

276

nceliklerin belirlenmesi, politika ve stratejik plan ve eylem planlarnn hazrlanmas ve yaama geirilmesi srecidir. Kentsel Risk Ynetimi : Doal veya teknolojik afetlerin yerleim alanlarnda yol aaca sosyal, ekonomik, fiziki ve evresel risklerin saptanmas ve analizi, bu riskleri giderecek ya da en aza indirecek nlemlerin alnmasn ve uygulanmasn salamak ve kaynak ve ncelikleri belirlemek zere hazrlanan stratejik plan ve eylem programlardr. Zarar Azaltma : Afet tehlikesi ve riskinin belirlenmesi, nlenmesi veya azaltlmas iin nlem alnmas, toplumun afet tehlikesi ve riski konusunda ba edebilme kapasitesinin ve kurumsal yaplanmann gelitirilmesi, ihtiya ve ncelikler dorultusunda politika ve strateji belirlenmesi ve uygulanmas gibi faaliyetlerin tm, zarar azaltma olarak adlandrlr. Eik : Mekansal gelimeyi snrlayan doal kaynaklar, fiziki yap etmenleri, yasal dzenleme ve koruma statl alan ve etkenlerdir. Eik Sentezi : Mekansal planlama srecinde gelime alanlar ve nceliklerinin belirlenmesi amac ile doal, fiziki ve yasal tm eiklerin birlikte deerlendirildii bilimsel ve teknik almalar kapsamaktadr.

2.3.2. PLANLAMAYA ESAS YERBLMSEL ETTLER Planlamada kullanlan yerbilimsel ett raporlar, gerek ierdikleri verilerin nitelii, gerekse planlamay ynlendirici zellikleri bakmndan zaman iinde gelime gstermitir. Gzlemsel Jeolojik Ett Raporlar olarak balanan bu almalar, zaman ierisinde mar Planlarna Esas Yerleim Amal Jeolojik-Jeoteknik Ett Raporlar olarak gelimi ve yerbilimsel verilerin bir tr sentezi niteliinde olan Yerleime Uygunluk Deerlendirmesi yolu ile plan kararlarn ynlendirmede etken olmutur. Gnmzn bilimsel ve teknik olanaklar ile planlamay ynlendirmede daha ileri yntemlerin uygulanmas mmkndr. Yerbilimlerindeki gelimeler, yerbilimsel almalarn daha duyarl ve daha fazla sayda parametre ile lm yaplmasn olanakl klmaktadr. Bu adan gnmzde zellikle yksek riskli yerlemeler iin uzun dnemli kullanlabilecek nitelikte yerbilimsel veri taban gelitirilebilmektedir. Gelimi yerbilimsel veriler kullanlarak afet tehlike ve risklerinin deerlendirildii mikroblgeleme haritalar, planlamay salkl verilerle ynlendirecek nitelikte almalar ve dokmanlardr. Planlama ve mar Kanunu Tasars Taslanda planlamaya esas olan yerbilimsel veriler konusunda yeni tanmlamalar yaplmtr. Afet Deerlendirme Haritas, planlamaya esas veri gruplarndan biri olarak, standart toporafik veya halihazr haritalar zerinde hazrlanan, planlama alannda oluabilecek her trl afet tehlikelerini ortaya koyan, deerlendiren ve raporu ile bir btn olan, plann gerektirdii tr ve leklere gre afet tehlike haritas, mikroblgeleme haritas eklinde dzenlenen belgedir. Afet Deerlendirme Haritalar, blge veya evre dzeni planlarnda afet tehlike haritas, yerleme dzeyinde mikroblgeleme haritas olarak tanmlanmtr. Afet Tehlike Haritas; standart toporafik haritalar zerine saysal olarak, blge, mekansal strateji plan veya evre dzeni planna esas olmak zere her trl afet tehlike deerlendirmelerini ierecek ekilde Bakanlk veya l zel daresi veya Bykehir Belediyesince hazrlanr, hazrlatlr. Bayndrlk ve skan Bakanlnca onaylanr. Mikroblgeleme Haritas; standart toporafik veya byk lekli halihazr haritalar zerine saysal olarak, nazm ya da uygulama imar planna esas olmak zere, yerel zemin artlarn ve her trl afet tehlike deerlendirmelerini ierecek ekilde hazrlanan verilerdir. Mikroblgeleme almalar, planlama almalarna veri oluturan, yerleime almas dnlen alanlardaki tm afet tehlikelerinin, yapl evrelerde ise tm afet risklerinin byk lekli haritalarda belirlendii, gvenli arazi kullanm ve blgeleme kararlarnn verilmesinde, kentsel dnm ve zarar azaltma planlamas almalar iin stratejik amalar, hedefler ve nceliklerin belirlenmesine girdi salayan ok disiplinli almalardr. Bu almalar, afet tehlikesi ve riskinin yerel leklerde belirlenmesi almalar olarak da tanmlanmaktadr. Mikroblgeleme haritalar; mar planlar, 1/25.000 ve 1/5000 lekli nazm imar planlar, 1/1000 lekli uygulama imar planlarna veri oluturur. Zarar azaltma ya da saknm planlamas iin altlk oluturur. Kentsel dnm projeleri, afet riski olan yapl evrelerde tasfiye, iyiletirme, yenileme

277

stratejilerine dayal dnm projelerine veri salar. Planlamada esas alnmas gereken yerbilimsel ettler, kapsam ve nitelikleri itibariyle; Gzlemsel Jeolojik Ettler Jeolojik-jeoteknik Ettler Mikroblgeleme Ettleri olarak snflandrlmaktadr. Yerbilimsel ettler plan kademelerine

ve kullanm alanlarna gre; Blge ve evre dzeni leindeki planlara esas olan almalar, gzlemsel jeolojik ettlerdir. Bunlar afet tehlike haritalar ya da btnleik afet tehlike haritalar olarak da adlandrlmaktadr. Nazm ve uygulama imar plan leindeki almalara esas olanlar, jeolojik-jeoteknik ettler ve mikroblgeleme haritalardr. - Yaplamaya esas olanlar, zemin ve temel ettleridir. Farkl kapsam, ierik ve formattaki yerbilimsel ettler sonucunda, tm yerbilimsel verilerin bir tr sentezi niteliinde Yerleime Uygunluk Deerlendirmesi yaplmaktadr. Yerleime uygunluk deerlendirmesi, farkl lekteki planlama almalarnda plan kararlarn ynlendirici nitelikte alan tanmlarn ve bu alanlarda alnmas gereken nlemleri ieren bir sentez almasdr. 2.3.2.1. Yerleime Uygunluk Deerlendirmesi Farkl kapsam, ierik ve formattaki yerbilimsel almalarn temel amac; planlama yaplacak alandaki afet tehlike ve risklerini belirlemek ve afetlerin nlenmesi ve zararlarnn azaltlabilmesi iin, farkl tr ve leklerdeki planlama almalarna temel girdi salayan yerleime uygunluk deerlendirmeleri yapmaktr. Daha ak bir ifade ile, yerleime uygunluk deerlendirmeleri, planlama almalarna esas yerbilimsel almalarn sonulardr. Dnyann bir ok lkesinde olduu gibi lkemizde de bu deerlendirmelerde inceleme yaplan alan; yerleime uygun alanlar (UA) eitli nlemler alnarak yerleime alabilecek alanlar (A) yerleime uygun olmayan alanlar (UOA) olarak gruplandrlmaktadr. Ayrntl jeolojik-jeoteknik ett gerektiren alanlarda yerleim kararnn yaplacak ayrntl etdlere dayandrlmas gerekir. mar planlarna esas olarak hazrlanan yerbilimsel ett raporlarnn yerleime uygunluk deerlendirmesi ve/veya sonu ve neriler ksmnda verilen neriler, planc tarafndan, planlamaya esas dier eikler ve analitik ettler de dikkate alnarak, arazi kullanm kararlar, kullanm younluklar ve yaplama kararlar belirlenmelidir. Yerleime Uygun Alanlar

alma alan iinde, deprem koullar dahil hibir doal afet tehlikesi potansiyeli tamayan (zemin bytmesi tehlikesi, svlama tehlikesi ve aktif fay kr mevcudiyeti), jeolojik-jeoteknik zellikler asndan yerleime uyguluu etkileyebilecek hibir mhendislik problemi bulunmayan, herhangi bir nlem alnmasna gerek olmadan yaplamaya gidilebilecek alanlardr. lkemizin uygulama pratiinde bu alanlar, yerleime uygunluun deerlendirildii harita ve raporlarda uygun alan, UA simgesi ile gsterilmektedir. nlemler Alnarak Yerleime Alacak Alanlar (nlemli Alanlar) alma alan iinde, doal afet tehlikeleri ve/veya jeolojik-jeoteknik zellikleri nedeniyle yerleime uygunluu etkileyebilecek, belirli nlemleri yaplama ncesi ve/veya esnasnda almak artyla planlamaya ve yaplamaya gidilebilecek alanlardr. Bu alanlarda alnmas gereken zel nlemlerin neler olduu, nedenleri, ayrntlar yerleime

278

uygunluk raporlarnda aklanmaldr. lkemizin uygulama pratiinde, nlemli alanlar (A) simgesi ile gsterilmektedir. Deerlendirme raporlarnda nlemli alanlar, yerbilimsel sorunun ne olduu ve alnmas gereken nlemler alarndan aada zetlenen alt balklar halinde de aklanabilir. nlemli Alan 1: Deprem Tehlikesi Asndan nlemli Alanlar (Zemin Bytmesi, svlama vb.) nlemli Alan 2: Kitle Hareketleri Tehlikeleri ve yksek eim asndan nlemli Alan 3: Su Baskn Tehlikesi Asndan nlemli Alan 4: Tehlikesi Asndan nlemli Alan 5: Mhendislik Problemleri Asndan (ime-oturma, tama gc vb.) ve Dier Tehlikeler Asndan (Karstlama, tbbi jeoloji vb.) Jeoteknik Ett Gerekli Alanlar Yaplan gzlemsel jeolojik ettler sonucunda, jeoteknik almalar (sondaj, laboratuar deneyleri, tehlike analizleri vb.) yaplmadan yerleime uygunluk deerlendirilmesinin salkl olarak yaplamayaca ngrlen alanlardr. Daha sonra yaplacak jeolojik -jeoteknik ett esnasnda zerinde durulmas gereken konular vurgulanmaldr. lkemizin uygulama pratiinde JEGA simgesiyle gsterilmektedir. Ayrntl Jeoteknik Ett Gerektiren Alanlar alma alan iinde gerek doal afet tehlikeleri ve/veya jeolojik-jeoteknik zellikleri nedeniyle, gerekse alma yntemleri, elde edilen verilerin nitelii vb nedenlerle, gvenilir bir sonuca ve karara ulalamayan alanlardr. lkemizin uygulama pratiinde AJE simgesiyle gsterilmektedir. Bu alanlar gerekli grlen ayrntda ve yeterli veri toplanmadan, planlanmamas gereken alanlardr.

Yerleime Uygun Olmayan Alanlar

alma alan iinde doal afet tehlikeleri ve/veya jeoteknik problemler, dier kanunlar vb. nedenler veya teknik ve ekonomik nedenlerle, planlanmamas ve yaplamaya almamas gereken alanlardr. lkemizin uygulama pratiinde UOA simgesiyle gsterilmektedir. alma alan ierisinde, su basknlar, heyelan, ve kaya dmesi, amur akmas, tasman, jeomedikal tehlikeler ve benzeri nedenlerle Bayndrlk ve skan Bakanlnca, 7269 sayl Kanunun 2 nci maddesi gereince afete maruz blge, ve 16 nc maddesi gereince yap ve yerleme iin yasaklanm blge olarak ilan edilen afet blgelerinin yerlemeye uygun olmayan alanlar olarak deerlendirilmesi yasal zorunluluktur. Ayrca alma alan ierisinde aktif veya yksek olaslkl heyelan, ve kaya dmesi, amur akmas tehlikesine sahip alanlar, alnacak nlemlerle nlenmesi mmkn veya ekonomik olmayan svlama, faylanma, yanal yaylma, farkl oturma, hassas kil gibi yerel zemin problemlerine neden olabilecek alanlar, yerlemeye uygun olmayan alanlar olarak deerlendirilebilir. Ayrca yksek eimli alanlar, 1. ve 2. snf tarm alanlar, orman alanlar, jeolojik veya arkeolojik sit alanlar, sulak alanlar vb. gibi doal eik alanlarnn da, mevzuat gerei yerlemeye uygun olmayan alanlar olarak belirlenmesi planclarn grevleri arasndadr. Blge ve evre dzeni planlar gibi st lekli planlara altlk oluturacak yerbilimsel almalarda, yerlemeye uygun olmayan alanlarn hassas olarak belirlenmesi ve haritalanmas salkl olmayaca iin, bu leklerde yerleime uygun olmayan alanlarn haritalanmas yerine, afet tehlikesine sahip olan alanlarn ayrntl jeolojik - jeoteknik ettler ( AJE) yaplmas gereken alanlar olarak deerlendirilmesi ve kesin deerlendirmenin imar planlar leinde yaplmas daha gerekidir. Bu lekteki almalarda genel arazi kullanm nerileri verilmelidir. 2.3.3. PLANLAMA SRECNDE YERBLMSEL VERLERN KULLANIMI

279

Planlama sreci, esas olarak aratrma, sentez-planlamaya gei, planlama ve uygulama aamalarndan olumaktadr. 2.3.3.1. Aratrma Aamas Yerbilimsel veriler, aratrma aamasnda doal yap ve evresel kaynaklar bal altnda incelenir. Planlama alannn nitelii, planlama kademesi ve trne dayal olarak hazrlanm olan yerbilimsel ett raporunda yer alan tm konular, jeolojik, morfolojik, topografik yap, su kaynaklar, depremsellik, zemin zellikleri, yer kaymas, su baskn vb. tehlikeler, aratrma almalarnda yer alr, analiz edilir ve deerlendirilir. Yerbilimsel ettler, plan kararlarna temel oluturmas nedeniyle aratrma dokmanlar iinde ya da ekinde yer almaldr. 2.3.3.2. Sentez ve Planlamaya Gei Aamas Planlamaya geite tm verilerin birlikte deerlendirildii ve plan kararlarn ynlendirici sentez ve deerlendirmelerin yapld bu aamada yerbilimsel veriler, eik kavram kapsamnda deerlendirilir. Mekansal planlama srecinde, arazi kullanmna ilikin fiziksel veriler, doal, kltrel, evresel deerler ve sosyo-ekonomik, yasal ve ynetimsel eiklerin, plan kararlarn belirleyici ilevleri bulunmaktadr. Sentez ve planlamaya gei almalarnda, kentsel gelimeyi snrlandran eiklerin saptanmas, snflandrlmas, plan politikalar ve stratejilerine gre nceliklendirilmesi, dier bir deyile eik sentezi yaplarak gelime potansiyeli olan alanlarn ve nceliklerin ortaya konulmas gereklidir. Bu almalarda yerbilimsel verilerin ortaya koyduu eik ve snrlayclar, tarm alanlar, orman alanlar, su kaynaklar, koruma alanlar, sit alanlar, havaalan mania plan, askeri gvenlik blgeleri gibi gelimeyi snrlayc dier eiklerle birlikte sentezlenmekte, bylece ncelikler, tm verilerin deerlendirilmesiyle belirlenmektedir. Eikler : Eikler, yerlemelerin gelimesini ynlendiren ve gelimeyi snrlandran etmenlerdir. Eikler, belirli maliyetlerle alabilir ya da gelimeyi kesin snrlayc nitelikte olabilmektedir. Doal kaynaklar, fiziksel snrlayclar, koruma statleri, yasal ve ynetimsel yap vb. verilerden kaynaklanan eikler, konu ve niteliklerine gre grupta snflandrlabilir. Jeomorfolojik, Toporafik, Jeolojik Eikler Jeomorfolojik ve toporafik yapdan kaynaklanan eimli alanlar, kylar ve vadiler ile jeolojikjeoteknik ettlerde belirlenmi olan yerlemeye uygun olmayan alanlar, jeolojik-jeoteknik ett gerektiren veya nlem alnarak yerlemeye alabilecek alanlar gibi fiziki corafyadan ve doal yapdan kaynaklanan eiklerdir. Bu eikler; alamaz ya da yerleim maliyetini artrc niteliktedir. Kaynak Potansiyeline Dayal Eikler Orman alanlar, toprak kaynaklar, tarm alanlar ve tarmsal sulama alanlarnn oluturduu eikler, doal yapya ve kaynak potansiyeline dayal eikler olup, ekonomik faydalar, evresel riskler ve ekolojik nedenlerle korunmas gereken alanlar temsil etmektedir. Altyap Kstlamalar ve Yasal Dzenlemelerden Kaynaklanan Eikler Doal, tarihi ve kltrel deerlerin korunmas amacyla yasal dzenlemelerle gvence altna alnm olan sitler, doa koruma alanlar ile zel kullanm ve altyaplar, havaalanlar, mania planlar, askeri alanlar, boru hatlar, enerji nakil hatlar, demiryolu ve otoyol gibi kullanm ve altyap snrlayclar da eik oluturmaktadr. Bu eikler, yasal dzenlemelerde yer alan ve kullanm ilke ve ltleri bu yasal dzenlemelerde ortaya konan alanlardr. Eiklerin planlamada nasl kullanlaca ya da hangi eiklerin ncelik alaca da planlamann nemli bir sorunudur. Planlama aamasnda eiklerin ncelik sralamas, yasal dzenlemelerdeki deiimlere, planlama ilke ve politikalarna, gelime alanlarnn byklk ve dalmna, planlamann hedeflerine, alan ihtiyacna ve makroform politikalarna gre deerlendirilir. 2.3.3.2.1. Planlamaya Geite Alternatifler Plan kararlarna gei srecinde yaplmas gereken alternatif gelitirme ve deerlendirme yntemleri planlama srecinin bir parasdr. Bu aamada eiklerin almasnda ya da ncelik almasnda tutum-karar farkllklarn ierecek biimde, makroform ya da gelime alternatifleri

280

gelitirilmelidir. Bu konu lkemizde yaplan planlama almalarnda gzard edilmekte, ou kez dorudan plan kararlarna geilmektedir. Oysa, alternatif retme ve deerlendirme konusu, plan hedeflerine dayal olarak plan kararlarn etkileyen tm eik ve yapsal etmenlerin birlikte deerlendirildii, bu balamda, afet tehlike ve risklerini azaltma stratejileri de dahil olmak zere, makroform, kullanm, younluk ve dnm gibi stratejik plan kararlarnn oluumunu etkileyen tm etmenlerin birlikte ve katlml bir srete ele alnabilecei, planlamann nemli bir aamasdr. Alternatif retme ve deerlendirme tekniklerinin artnamelerde yeterli dzeyde yer almay, planlama eitimi ve pratiinde bu konunun iselletirilemeyii ve planlama yapan/yaptran idarelerin beklentilerinin, srece deil, sonu rne odaklanmas, plancnn pratikteki alkanlklar, alternatif gelitirme ve deerlendirme aamasnda balca olumsuzluklar olarak ortaya kmaktadr. 2.3.3.3. Planlama Aamas Gelimeye Alacak Alanlar Gelime alanlarnda yaplacak planlarda yerbilimsel veriler, alann yerleime alma ncelii, alacak ise hangi kullanm tr iin uygun olduu, yerleme dzeni, younluk ve yaplama ltleri konularnda yol gsterici ve belirleyicidir. Planlarda yerbilimsel ettlerde ortaya konulan sonular, deerlendirmeler ve -varsa- alnacak nlemler, yerleime alacak alanlarda gz nne alnr. Eiklerin belirlenmesi, nceliklendirilmesi ve sentezi gibi almalar, yerlemenin makroform gelimesi kapsamnda gelime alanlarnn ve nceliklerin belirlenmesi amac ile yaplmaktadr. Bu deerlendirmelere gre, planda yerleime almas ngrlen alanlarda, yerbilimsel verilerin ortaya koyduu kstlama, ltler ve nlemlere, ve gerektiinde ayrntl yerbilimsel almalara uyulmas gerekmektedir. Bu nedenle, uyulmas gereken koullarn, planlar, plan koullar ve plan raporlarnda alt lekli planlar, projeleri ve yaplamay ynlendirici biimde ak olarak yer almas salanmaldr. Yerbilimsel verilerin plan kararlarna yanstlmas, imar plan, tasarm ve plan notlar ya da koullar yolu ile gereklemektedir. Planlar, plan hedeflerine, mekansal gereksinmelere, eik ve snrlamalara dayal olarak nerilen makroform dorultusunda, arazi kullanm, younluklar, ulam, altyap gibi kararlarla birlikte, plann uygulamasna ynelik stratejik kararlar da kapsamaktadr. mar planlarnda, yerbilimsel verilere bal olarak afet tehlike ve risklerine kar nlemler ile doal ve yapay eiklere ilikin kararlar, izili dokmanla birlikte genellikle plan koullar ile dzenlenmektedir. Bu konudaki uygulamalar, ou kez ilgili yasal dzenlemeye, varsa, teknik kural, norm ve standartlara referans verilerek yaplmaktadr. Baz durumlarda, zellikle st lekli planlarn koullarnda, alt lek planlarda uyulmas gereken kurallarn yansra, alnmas gereken grler ve ettler de tanmlanmaktadr. Planlamada, yerbilimsel nedenlerle yerleim d braklacak ya da kstlama getirilen alanlar, plan zerinde yer almaldr. Plan koullar, notlar veya hkmlerinde, plan etkileyen dier faktrlerin yan sra, yzeysel su kaynaklar, afetler, deprem vb. konularda, yrrlkteki kanun ve ynetmeliklerde belirlenen hkmlerin hangi durumlarda nazm plan nlem ve kararlar ile birlikte uygulanaca belirtilmeli, ayrca kentsel alanda getirilen blgeleme, alan kullanm ve yerleme dzeni ilkeleri ile yerleme, kullanma, koruma ve yasaklama kararlar ve kentsel altyap ve donanma ilikin bir dizi nlem ve koullarn aklanmasnn gereklilii ortaya konmaldr. Bu kapsamda, kentsel yerlemeye uygun olmayan alanlar, koruma kuaklar, koruma kuaklar iinde kalan alanlarda uygulanacak hafriyat, doldurma, ykm ya da bataklk kurutma, deniz doldurma gibi konularda getirilen yaklamlar ve yap yasaklamalarnn nedenleri ve nitelikleri ile nlemli alanlarda alnacak nlemlerin ve snrlamalarn neler olduunun plan notlarnda belirtilmesi nerilmektedir. Yerleik Alanlar, Yapl Kentsel evre lkemizde kentsel yerleik alanlarda, doal yapdan kaynaklanan afet tehlikeleri, arazi kullanm, yaplama ve altyapdan kaynaklanan kusurlarla birlikte afet riski yksek blgeler oluturmutur. Bu alanlarda afet risklerinin azaltlmasna ynelik planlama almalar, geleneksel planlama

281

yaklam ve yntemleri ile zmlenemektedir. Bu tr alanlarda afet duyarl planlama almalar, afet zararlarn azaltma plan olarak ele alnmaldr. Bugnk planlama srecinde yerlemelerin yapl evresine ilikin kararlarda lkemizde uygulanmakta olan planlama yntemleri yetersiz kalmaktadr. Yerlemelerin yapl evresine ilikin planlama kararlarnn ve uygulamalarn geleneksel planlama yntemleri ile zmlenemeyecei grlmektedir. Jeolojik, meteorolojik, teknolojik vb. eitli afet tehlikelerinin yan sra yanl yer seimi ve arazi kullanm kararlar ile birlikte eitli kentsel kullanmlar, doku kusurlar, yetersiz altyap ve niteliksiz yap stounun risk havuzlar oluturduu alanlarda, kentsel risklerin belirlenmesinde yerbilimsel verilerin yan sra, kentsel dokunun ve yap stounun oluturduu riskler de nemli bir girdi oluturmaktadr. Bu nedenle yapl evreye ilikin planlama almalarnda, kentsel risklerle birlikte, yerleim alanlarnn nitelikleri (imarl, kaak, gecekondu, geleneksel doku, sit alan vb.), younluklar, kentsel donatlar, altyap, ulam, sosyal toporafya ve mekansal yap bileenleri, plan kararlar ve uygulamalarn oluturduu hukuki durum vb. tm mekansal parametreleri gz nne alan zarar azaltc nlemlere, dier bir deyile risk deerlendirme yntemlerine gerek duyulmaktadr. Yerleik alanlarda afet zararlarn azaltma plan ya da stratejilerinin planlama sreci ile btnletirilmesi ve iselletirilmesi, kentsel risklerin plan kararlarna yanstlmas, bylece imar planlarnn kentsel sorunlarn zmlenmesinde dinamik bir srece dntrlmesi gereklidir. Bu yaklamda mikroblgeleme gibi yerbilimsel almalarla ortaya konulan doal afet tehlikelerinin yerleme ve yaplamadan kaynaklanan beeri risklerle birlikte deerlendirilmesine imkan veren yntemlerin kullanlmas mmkn olmaktadr. 2.3.3.4. Planlama Kademelerine Gre Yerbilimsel Ettlerin Kullanm Planlamada esas alnmas gereken yerbilimsel ettler, kapsam ve nitelikleri itibariyle; Gzlemsel Jeolojik Ettler (1/25,000 ve daha kk lekler) Gzlemsel Jeolojik Ettler (1/25,000den daha byk lekler) Jeoelojik-jeoteknik Ettler Mikroblgeleme Ettleri olarak snflandrlmaktadr. Yerbilimsel ett trlerinin plan kademelerine gre kullanmnda, aadaki ilke ve esaslara uyulmas nerilmektedir. Nazm ve uygulama imar plan leindeki almalara esas olanlar, jeolojik-jeoteknik ettler ve mikroblgeleme haritalardr. Birinci, ikinci, nc deprem blgeleri ile nfusu 50,000 den fazla olan yerlemelerin imar planlarnda mikroblgeleme ettlerinin kullanlmas nerilmektedir (Tablo 2.13). Zemin ve temel ettleri ise yaplamaya esas olan almalardr.

282

Planlamada, blge plan ve evre dzeni planlar st lek planlar olarak tanmlanmtr. Blge Planlar Blge planlar, mekansal strateji niteliinde olan st lekli planlardr. Bu planlar srdrlebilir kalknmay, blgeleraras gelimilik farklarn azaltmay ve koruma ve kullanma dengesini hedefleyen; sosyo-ekonomik gelime eilimlerini, yerlemelerin gelime potansiyelini, sektrel hedefleri ve uyumunu belirleyen; nfusun, yatrmlarn, faaliyetlerin ve altyapnn mekansal dalmn ve yer seimini ynlendiren; evre dzeni planlarnn ve zel statl alanlarla dier yerlerin blgesel lekte uyumunu salayan dokmanlardr. Blge planlar, uygulama aralar ve bir programla btnleen Blge Geliim emas ve eki rapordan olumaktadr. Blge mekansal strateji planlarnn hazrlanmasnda afet tehlike haritalar esas alnr. Bu amaca gre yaplacak gzlemsel jeolojik ettler, blge planlama almalarnda kullanlabilecek yerbilimsel belgelerdir. Gzlemsel jeolojik ettler ve afet tehlike haritalar, nemli tesislerin yer seimi, blgesel altyap tesisleri, nfus ve faaliyetlerin blgesel dalm, yerleme ve gelime politikalar gibi stratejik kararlarda esas alnr.

283

evre Dzeni Planlar

evre dzeni planlar, il ve havza btnnde, yerel kalknma ekseninde hazrlanan; fiziki, sosyal ve ekonomik gelimeye; ana ulam, altyap, yatrmlar ve kentsel ve krsal yerlemelerin genel arazi kullanm ve yer seimine; doal, tarihi ve kltrel kaynaklarn korunmas ve gelitirilmesine ilikin strateji ve kararlarn belirlenmesi, srdrlebilir ve planl bir biimde gerekletirilmesine ynelik, plan ve uygulama konusunda yetkili ve sorumlu idareler ve disiplinleraras uyumu ve egdm de salayan uygulama ara ve programlarna sahip kapsaml rapor ve eklerinden oluan bir plan niteliindedir. 1/25,000-1/50,000 ve 1/100,000 leklerde yaplan evre dzeni planlar, il ve havza leinde yerleim kararlarnn verildii kritik bir plan kademesidir. Bu lekte, gzlemsel jeolojik ettlere veya jeolojik-jeoteknik ettlere dayal olarak afet tehlike haritalar hazrlanr. Afet tehlike haritalarna dayal olarak nfus ve faaliyetlerin mekansal dalm, altyap, yerleim alanlarnn dalmna ilikin karar ve stratejiler, afetlerinin nlenmesi ve zararlarnn azaltlmasna ynelik temel stratejiler ve bu stratejiye uygun ama ve politikalar erevesinde gelitirilir. evre dzeni planlarna esas oluturacak rnek bir alma, Afet leri Genel Mdrl Deprem Aratrma Dairesi Bakanlnca Btnleik Afet Tehlike Haritas ad altnda Kastamonu li iin yaplmtr. ldeki afet risklerini de ana hatlaryla belirleyen bu tr bir tehlike haritas l Kurtarma ve Yardm Planlarnn hazrlanmas iin gereken afet senaryolarn da kapsamaktadr. Nazm mar Planlar Nazm imar planlar, onayl haritalar zerine kadastro durumu, mikroblgeleme haritalar veya jeolojik, jeoteknik ett verileri ilenmi olarak; yerlemelerin gelime yn ve byklkleri, genel arazi kullanm biimleri, balca blgeleme kararlar, blgelerin gelecekteki nfus younluklar, yaplamann genel zellikleri ve ulam sistemi gibi konularda ilke ve kararlar belirleyen; yresel zellikleri gzeten, uygulanabilirlik artlar, ncelikler ve umumi hizmet alanlar ve resmi kurumlar alanlar dengesi dikkate alnarak belirlenecek uygulama imar plan etaplarn gsteren, aratma raporu, plan notlar, aklama raporu ve eklerinden oluan plan olarak tanmlanmtr. Nazm imar planlar, yerlemenin makroform gelimesi, kullanm trleri, younluklar, ulam, akyeil alan sistemi ve altyap gibi temel yerleim ve kullanm kararlarnn verildii planlama aamasdr. Yerleik alanlara ilikin kentsel dnm, koruma iyiletirme, yenileme gibi temel stratejik kararlar da bu aamada verilmektedir. Yerlemenin bykl, gelime potansiyeli ve sorunlarna bal olarak nazm imar planlarnda jeolojik-jeoteknik ettler veya mikroblgeleme ettleri kullanlmaktadr. zellikle kentsel risklerin yksek olduu ve bu nedenle nleyici ve zarar azaltc yntemlere ihtiya duyulan yerleik alanlarn planlanmasnda, mikroblgeleme ettleri ve bu ettler sonucunda oluturulan yerleime uygunluk haritalar nem kazanmaktadr. Uygulama mar Planlar Uygulama imar plan, onayl haritalar zerine kadastro durumu ilenmi olarak; nazm imar plan kararlarn, yap adalarn, nizamlarn, gerektiinde blnme biimini, yollar ve eimleri, kprler, geitler, meydanlar, yresel mimari, peyzaj dzenleme alanlar, siluet zellikleri ve ky kenar izgisi gibi mekan biimlendiren karar ve bilgileri ayrntlar ile gsteren, gerektiinde alann zelliine gre kentsel tasarm projelerini de ieren aratrma raporu, plan notlar, detayl aklama raporu ve eklerinden oluan plan, olarak tanmlanmtr. Uygulama imar planlar, yaplama (yap younluklar, kat adetleri vb) ile ilgili kararlar iermesi nedeniyle, yerlemenin bykl ve potansiyeline bal olarak ve yerleik ve gelime alan olmas da gznne alnarak, jeolojik-jeoteknik ett ya da mikroblgeleme etdne dayanmaldr. Mevzi mar Planlar Mevzi imar plan, mevcut planlarn yerlemi nfusa yetersiz kalmas veya yeni yerleim alanlarnn kullanma almas gereinin ve snrlarnn ilgili idarece belirlenmesi halinde, ilgili Ynetmeliin plan yapm kurallarna uyulmak zere yapm mmkn olan, yrrlkteki her tr ve lekteki plan snrlar dnda, planla btnlemeyen konumdaki, sosyal ve teknik altyap

284

ihtiyalarn kendi bnyesinde salayan, raporuyla bir btn olan imar plan olarak tanmlanmtr. Mevzi imar planlar, kullanma alacak alann kent btnne greceli konumu, alann bykl ve kullanm amacna gre (konut, sanayi, enerji santralleri, nkleer, biyolojik, kimyasal madde retimi ve depolama tesisleri vb.), jeolojik-jeoteknik ett ya da mikroblgeleme etdne dayanmaldr. Krsal Yerleme Planlar Krsal yerleme plan, evre dzeni planlarnda karar alnmak kaydyla, en az bir krsal yerleme ve civarn kapsayan; krsal alanda yaam kalitesini gelitirmeye ynelik ekonomik, sosyal, kltrel ve doal deerlerin srdrlebilir biimde korunmas, gelitirilmesi ve salkl, gvenli ve afet zararlarn azaltc ve krsal alanla uyumlu bir evre ve yaplamann salanmas iin hazrlanan, sosyal ve teknik altyap ihtiyalar krsal yaam biimine gre tasarlanan ve rapor ve eklerinden oluan plan olarak tanmlanmtr. Krsal yerleme planlar, yerlemenin bykl, nitelikleri ve doal afet tehlikeleri asndan yerel zellikleri dikkate alnarak, plan leine uygun gzlemsel jeolojik ettlere dayanmaldr.

Not: Bu blmn hazrlanmasnda Afet leri Genel Mdrl tarafndan hazrlanan Yerbilimsel Verilerin Planlamaya Entegrasyonu, Format ve Standartlar El Kitabnn 2. Blmnden yararlanlmtr.

285

TASARIM AMALI JEOTEKNK ETTLERN PROGRAMLANMASI

Hseyin ALAN JMO Ynetim Kurulu yesi Tasarm amal ettlerin planlamas, yaplmas ve sunulmas altnda ana balk altnda toplanmaktadr. Burada sizler bina ve bina tr yaplar iin ettlerin planlanmas, yaplmas ve raporlarnn sunulmas hakknda bilgiler sunacam. Bina ve Bina tr yaplar dnda kalan karayolu, demiryolu, metro, tnel, ime ve kullanma suyu gzergah tespitleri v.b.gibi izgisel yaplar ile baraj, glet, gibi mhendislik yaplar ile ED gibi raporlarn hazrlanmas srelerindeki jeoloji mhendislii hizmetleri bugnk konumuzun dnda bulunmakta olup,bu tr ettlerin planlanmas, yaplmas ve sunulmas kendine zg artname ve ynetmelikleri olduu iin bu konunun dnda tutulmutur. Bina ve bina tr yaplar iin bu ettlerin planlanmas, yaplmas ve sunulmas ile ilgili olarak ulusal mevzuatmzda eitli Ynetmelik, Standart, artname, format ve genelgeler bulunmaktadr. Bunlar sras ile ksaca tantrsak, - Bayndrlk ve skn Bakanl tarafndan yaynlanan Yaplar iin Sondaj Teknik artnamesi -Bayndrlk ve skn Bakanl tarafndan 1993 ylnda Erzincan depremi sonucunda zellikle kamu yaplarnda kullanlmak zere EUORO CODE 7 -Jeoteknik Tasarm ve Genel Kurallar gz nne alnarak ( Trk versiyonu) hazrlanm olan Zemin ve Temel Etd Raporunun Hazrlanmasna likin Esaslar. -Yine ayn Bakanlk tarafndan hazrlanan Marmara depremi sonras 2004 ylnda Dzenlenen Deprem urasnda alnan karalar gerei zemin ve temel ettlerinde yaanan kaosu ortadan kaldrmak ve ulusal birliktelii salamak amacyla hazrlanarak, 2005 Austos aynda yaynlanarak yrrle giren Bina ve Bina Tr Yaplar in Zemin ve Temel Etd Raporu Genel Format. -Bayndrlk ve skn Bakanl tarafndan 2004 ylnda yaplan Deprem urasnda alnan karalar gerei yeniden dzenlenerek hazrlanan ve 2006 ylnda yrrle giren ve Mart 2007 tarihinden beri de uygulanan Deprem Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik -TSE tarafndan 1990 ylndan beri Avrupa Birlii ile uyum erevesinde bir ksm karlarak Ulusal Standarda dntrlen, bir ksmnn ise almalar devam eden EUORO 286

CODE'lar ile yine TSE tarafndan eitli zamanlarda karlan gerek temel tasarmna olanak salayan Standartlar ile gerekse de arazi, zemin ve laboratuar deney standartlar bulunmaktadr. -Yukarda belirtilenler ynetmelik, standart ve formatlarn uygulamasn zorunlu klan eitli tarihlerde yaynlanm aklama ve uygulama genelgeleri mevcuttur. 1- JEOTEKNK AMALI ETT KATAGORSNN SEM VE ETTLERN PROGRAMLANMASI Tasarm amal bir ett yaplmas nmze geldiinde ncelikli olarak yaplacak ett kategorisinin belirlenmesi nem arz etmektedir. sahibi veya kamu kurumu ise ne tr bir yap yaplaca ilgili mimar, inaat mhendisi veya mal sahibinden sorulmal ve yapnn yapld alan mutlaka grlmeye allmaldr. Bu erevede Zemin ve temel ettleri, temel tasarm ile zemin-temel- yap etkileiminde kullanlacak zemin zellikleri, yeralt suyu durumu, civar yaplar, yap zellikleri, depremsellik, yaplacak yap ve kazlarn evre ile olan ilikisi gibi faktrler gz nne alnarak ettlerin kapsam ve ieriini belirleyen ett Kategorileri tespit edilir. Bina ve Bina Tr Yaplarda zemin ve temel ettlerinin kapsam ve ieriini belirleyen incelemeler, irdelemeler, hesaplar ve denetim yntemleri yap ve zemin koullar gz nne alnarak (1) az riskli, (2) Normal riskli,(3)Yksek riskli olmasna gre kategoride toplanmaktadr. Bu kategorik yaklam AB Standartlarnda olduu gibi bizim lkemizde de1993 ylnda yaynlanan Zemin ve Temel Etd Raporunun Hazrlanmasna likin Esaslar ile ncelikle kamu yaplarnda uygulanm, Marmara depreminden sonra ise; 13.07.2000 tarihinde deitirilen 3030 Sayl Belediyeler Tip mar Ynetmeliinin 57/3b maddesine eklemlenerek statik projeler ekinde Bakanln Hazrlad Esaslara Uygun Raporlarn ilgili idareye sunulmas yasal mevzuat haline dnmtr. Bir yapnn aada tanmlanan kategorilerden hangisine girecei ettler ncesi kararlatrlr. Ancak bu kategoriler ettlerin herhangi bir aamasnda gerekesi belirtilerek deitirilebilir. Kategori 1: Yaplar Ynnden; Bu kategoride kk ve basit yaplar yer alr. Risk mal ve can gvenlii bakmndan ihmal

287

edilebilir dzeydedir. Bu yaplarn etd ilgili mhendis tarafndan; deneyim, gzlem, standartlarn ve kabul grm tablo verilerinin kullanm suretiyle gerekletirilebilir( arazide gzlem ukuru ap gzlemek,evrede mevcut kaz, kanal v.b.gibi zemin yapsn gsteren yerleri incelemek,varsa civardaki yaplarn durumunu incelemek v.b.) Zemin Koullar Ynnden: Dz veya ok eimli olmayan tabii sahalardr. ime veya yksek oturma potansiyeli gsteren zeminler, yumuak veya gevek veya organik madde ieren veya daha nce karlalmam deiik nitelikli zeminler ile tekniine uygun olarak sktrlmam dolgular bu kategori iinde deildir. Civar Yaplar Ynnden: Komu yaplara, altyap ebeke sistemine ( su, kanalizasyon, tabi gaz, telefon ,elektrik v.b.)zarar riski olmamaldr. Yer Alt Suyu Ynnden: Su tablas altnda kaz yaplmamal veya su tablas altnda kaz yapmann hi bir sorun yaratmayaca deneyimle sylenebilmelidir. Depremsellik Ynnden: Deprem riski dk veya depreme hassas olmayan yaplar. evre Ynnden: Hidroloji, tabii bitki rts, yzeysel su rejimi, toprak kaymas, zemin kmesi v.b.sorunlar olmamaldr. Aada verilen yap ve yap ksmlar Kategori 1 e rnek olarak verilebilir. -Kolonlara 250kN ve duvarlara 100kN/m. Maksimum tasarm yknn intikal ettii, geleneksel yzeysel tip temellerin kullanld 1 ve 2 katl basit evler ve zirai yaplar. -Zemin alt ve st seviyeleri arasnda ykseklik farknn 2m.yi gemedii istinat duvarlar ve kaz iksalar, -Basit ve derin olmayan derenaj, boru hatlar ve benzeri yaplar. Kategori 2:Yaplar Ynnden; Bu kategoride anormal risk tamayan, allmam unsurlar iermeyen, analiz ve hesap gerektiren fakat klasik metotlarla zemin ve temel tasarm tamamlanarak yapm gerekletirilebilen yaplar ve temeller yer alr.

288

Zemin Koullar Ynnden: Temel tasarm iin gerekli zemin parametreleri allm arazi ve laboratuar almalar ile bulunabilmelidir.( standart penetrasyon, arazi permeabilite deneyleri, konsolidasyon, tek veya eksenli basn deneyleri, elek analizi v.b.gibi) Civar Yaplar Ynnden: Kazlar, kazkl temel inaatlar, yer alt suyu seviyesinin indirilmesi ve drenaj gibi faaliyetlerin civar yaplara zararl olamayaca sylenebilmelidir. Yer Alt Suyu Ynnden: Bu kategoriye giren ilerde,yer alt su seviyesinin indirilmesi uygulamalarnda meydana gelebilecei aksamalar civar yaplar veya yk tayan tabakalar iin herhangi bir uyar veya nlem gerektirebilecek riskleri tamamaldr. Depremsellik Ynnden: Deprem Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakkndaki Ynetmelikte nerilen standart yntemlerle projelendirilebilen dinamik zemin-yap etkileimi analizi veya zel bir analiz ve alma gerektirmeyen yaplarn zemin ve temel etd bu kategoriye dahildir. evre Ynnden: evreye etki bakmndan zel nlem gerektirmeyen, evre ile ilgili sorunlarn bu konudaki allm yntemlerle zlebildii iler bu kategori kapsamndadr. Aada verilen yap ve yap ksmlar Kategori 2 e rnek olarak verilebilir. -Yzeysel temeller _ Radye temeller -Kazkl temeller -Toprak ve su basncna maruz duvarlar ve dier yaplar -Kpr kenar ve orta ayaklar, -Sedde ve toprak ileri -Zemin akrajlar ve dier sabitleme sistemleri -zel su szdrmazlk art veya dier artlar gerektirmeyen sart, atlaksz kaya zeminlerde yer alan tneller

289

Kategori 3: Yaplar Ynnden; Bu kategoride zel veya byk risk tayan, ok byk aklkl, zel tayc sistemli, allmam ve/veya karmak yk durumlarna sahip yaplar yer alr. Zemin Koullar Ynnden: Zor zemin koullar, mhendislik tasarm iin allm olmayan deneyler ve/veya hesap metotlar ile zel irdeleme ve yorum gerektiren iler bu kategori iindedir. Civar Yaplar Ynnden: Civar yaplar ynnden risk olasl tayan tm iler. Yer Alt Suyu Ynnden: Deiken permeabiliteye sahip tabakalarn, deiik su tablalarnn bulunmas gibi yer alt suyundan kaynaklanan riskleri tayan durumlar. Depremsellik Ynnden: Yksek deprem riski olan blgelerdeki depreme hassas olan zel yaplar. evre Ynnden: evre ynnden zor ve kark sorunlara neden olabilecek iler. -Genel kural olarak, Ett Kategorisi 1 veya 2ye girmeyen tm iler bu kategori iinde ele alnmaldr. -Yukarda belirtilen ett kategorilerinde yer alan parametreler gz nne alnarak Odamz tarafndan yaynlanan 2007 1. dnem Asgari cret tarifesine gren mar Planna Esas Olarak Yaplan Jeolojik-Jeoteknik Ett almalarnda UYGUN ALAN snrlar ierisinde yer alan ve toplamda bodrum kat dahil 3 kata kadar olan basit konut veya zirai yaplarn Kategori 1 ierisinde yer ald vurgulanm ve uygulamann ve mesleki denetiminde bu ekilde yaplaca eitli genelgelerde vurgulanmtr. Yukarda tanmlanan ett kategorisinin dnda kalan, zemin svlama riski bulunan alanlar ile mar Planna Esas Jeolojik-Jeoteknik Ett raporlarnda NLEML ALAN snrlar iinde kalan yaplar ile bodrum kat dahil 4 kat ve st yaplarn Katagori2 veya 3 iinde derlendirilmesi gerektii yine 2007 Yl Asgari cret tarifemizde vurgulanmtr.

290

2-SELEN ETT PROGRAMINA GRE YAPILACAK ALIMALAR. Yukarda planlama aamasnda belirtilen parametreler gz nne alnarak yaplacak yapnn hangi ett kategorisinde olduu tespit edildikten sonra hangi kategoride ne tr bir arazi ve bro almasnn yaplaca tespit edilmelidir. Buna gre sras ile; 1-Kategori 1 e giren yaplar iin yaplmas gerekli almalar: -Yap alannda gzlem yapmak ve gerekli yerel bilgileri toplamak, -Yeter sayda ve derinlikte muayene ukurlar atrmak suretiyle zemin birimlerin yatay ve dzey dalmn incelemek, -Gerektiinde burgu ile delil amak, sondalama deneyleri yapmak, -Muayene ukurlarnda uygun derinliklerde laboratuar deneyleri yapmak zere numuneler almak, -Yer alt suyunun bulunup bulunmad, varsa nitelii hakkndaki bilgiler, Bu kategoride yer alan yaplar iin, odamz tarafndan yaynlanan 2007 yl Asgari cret tarifesinde minimum 2 adet ve temel taban kotundan en az 1.0m. derinliinde muayene ukuru atrlmas zorunluluu getirilmitir. Kategori 2 ve 3 giren yaplar iin yaplmas gereken almalar: Bu kategoride yaplan almalar normal artlarda aada belirtilmekte olan safhay kapsamaktadr. Bu safhalar bazen biri bir biriyle de rtebilmektedir. -n Aratrma ettleri, -Tasarm Aratrmalar -Kontrol aratrmalar, A) n Aratrma Ettleri: a-1)n aratrmalar aada belirtilen amalarla yaplr. -Yap yerinin genel uygunluk deerlendirmesi, -Gerekiyorsa, alternatif yap yerlerinin kyaslanmas, -Yaplacak almalarn sebep olabileci deiikliklerin tahmin edilmesi, -Yap davran zerinde nemli etkiye sahip olacak zemin genilii tayini de dahil olmak zere tasarm ve kontrol aratrmalarnn planlanmas,

291

-Gerekiyorsa ariyet sahasnn tanmlanmas. a-2)Aada belirtilen almalar n aratrma kapsamnda kabul edilmektedir. -Toporafik durum -Hidrolojik koullar ve boluk suyu basncnn dalm, -Komu yap ve kazlarn incelenmesi -Daha nceden yaplm jeolojik ve jeoteknik almalar ve harita ve kesitlerin incelenmesi, -Civarda daha nceden yaplm olan yap yeri aratrmalar ve tecrbelerinin derlenmesi, -Hava fotoraflar, -Eski haritalar, -Blgesel deprem davranlar ve varsa kaytlar, -Varsa ilgili dier bilgiler. Yukardaki verilerin toplanmas n ett kapsamnda yaplmas gerekli almalar olarak deerlendirilmektedir. B) Tasarm Aratrmalar: b-1) Tasarm aratrmalar aada verilen amalara yneliktir. Yaplacak yapnn ekonomik ve gvenilir projelendirilmesine esas olacak bilgi ve verileri salayacak inaat metodunun ve inaat srasnda doabilecek sorunlarn belirlenmesini temin edecek ekilde olmaldr. Bu etdn amac proje iin gerekli btn zemin verileri ve zelliklerinin gvenilir bir ekilde tespit ve tanmlanmas yoluyla zemin-yap etkileiminin irdelenip yorumlanabilmesidir. Bu nedenle yapnn beklenen performans kriterini karlama yeteneini etkileyen parametreler tasarma balanmadan tespit edilmelidir. Bu etde dahil edilecek hususlar, b-2) Aada verilen maddeler ilgili zemin hakknda tasarm aratrmalar kapsamnda kabul edilmektedir. -Alanda veya evresinde yer alan zemin birimlerinin stratigrafik durumu, -Aratrma iinde yer alan derinlie kadar olan zemin birimlerinin mukavemet zellikleri, -Zemin profili boyunca oluan boluk suyu basnc, -Zeminlerin permeabilitesinin belirlenmesi,

292

-Temel zemininde olas karaszlklar, -Zeminlerin deformasyon zellikleri, -Zeminlerin skabilirlii, -Yeralt suyunun muhtemel zararl etkilerin tespiti, -Zemin slah yntemlerinin aratrlmas -Blgesel don derinliin belirlenmesi ve don hassasiyeti, eklinde sralanmaktadr. Tasarm aratrmalarnn ilgili btn zemin formasyonlarn kapsadndan emin olmak iin ada verilen jeolojik zelliklere zel verilmelidir. -Boluk ve oyuklar -Kaya, zemin veya dolgu malzemelerindeki bozuma durumu, -Yeralt suyu hidrolojisi ve bunun nitelii, -Zemin birimleri ierisinde yer alan fay ve benzeri sreksizliklerin durumu, -Toprak ve kaya ktlerindeki snme( Krip) -Zeminlerin snme ve gme potansiyelleri, -Atk veya insan yapm malzeme veya dolgularn mevcudiyeti Gibi bilgilerin toplanmas gereklidir. b-3)Zemin Aratrma metotlar: Jeoteknik zellikleri tanmlamada rutin aratrma metotlarnn uygun kombinasyonlar kullanlmaldr. Bu metotlar genellikle standartlam ve genel kabul gren mevcut deneyleri kapsamaldr. Normalde rutin bir aratrmann; arazi deneyleri, sondaj ve laboratuvar deneylerini ihtiva etmelidir. Sismik v.b. dolayl deney metotlarn kullanlmas durumunda, bu metotlarn uygulanaca zeminde, zemin tanmlanmas iin normal olarak n sondajlarn yaplmasna ihtiya bulunmaktadr. - Zemin aratrmalar; sorumlu mhendisin daha fazla derinliklerin yapnn davrann etkileyemeyeceini belirledii derinlie kadar yaplmaldr. En azndan projeyle ilgisi olduu farz edilen tabaka derinliine veya inilen derinlikte karlalan zemin tabakalarnn yap zerinde somut etkisi olmayaca belirtilmelidir. -Aratrma noktalar arasndaki mesafe ve aratrma derinlii, arazinin jeolojik

293

zelliklerine, zemin birimlerinin zelliklerine, yap yeri bykl ile yap tipine bal olarak deimektedir. -Yukardaki veriler dikkate alnarak Odamz tarafndan 2007 ylnda yaynlanarak yrrle giren 2007 yl Asgari cret tarifesinde 2. ve 3. kategoriye giren yaplarda temel taban kotundan itibaren en az 15.0m. derinliinde iki adet sondaj yaplmas zorunluluu getirilmitir. Arazide grlebilecek svlama riski veya yapnn nemine gre sondaj derinlikleri arttrlmas gerekmektedir. Yine ayn tarifenin uygulamas iin karlan 2007/1 genelgemizde; Sondajlarn karlalan zemin birimlerin ayrm kaya olmas durumunda birim iinde 5.0m. , salam kaya olmas durumunda ise 3.0m. ilerledikten sonra sondaj sonlandrlabilir. b-4)Kategori 2 veya 3 iin yaplacak aratrmalarda aadaki veriler uygulanr. -Yapnn geni bir alan kapsamas durumunda aratrma noktalar zemin birimlerinin sahadaki dalm da dikkate alnarak zgara eklinde yerletirilmelidir. Noktalar arasndaki mesafeler normalde 20m.-40m. arasnda olmaldr. niform zeminlerde sondaj ve muayene ukuru aralklar arttrlabilir veya bir ksm sondajlarn yerine gerekmesi halinde baz jeofizik aletsel verilere dayal arazi deneyleri yaplabilir. -Yaplacak yap tek bir bloktan oluuyor ise sondaj noktalar bina kelerine birer tane bir tanede orta noktasna gelecek ekilde planlanmaldr. -Tekil veya mtemadi temeller iin sismik veya sondaj derinlii temel taban kotundan itibaren temel elemanlar geniliinin 1-3 kat kadar olmaldr. Baz aratrma noktalarnda, oturma artlar ve zemin suyu problemlemelerini deerlendirebilmek zere daha derin almas gerekmektedir. -Radye plak temellerde; sondaj ve yerinde deney derinlii normal artlarda ana kayacn bu derinlikte olmamas kabulyle, en az radye plak geniliinde veya onun1.5 kat olmaldr. -Dolgu sahalar ve seddelerde, minimum aratrma derinlii, oturmaya nemli katks olan skabilir btn toprak zemin tabakalarn kapsamaldr. Aratrma derinlii, o seviyeden sonraki ksm oturmasnn toplam oturma ierisindeki oran %10'dan daha dk olan seviyeye kadar olmaldr. Aratrma noktalar arasndaki mesafe normal olarak 100m.200m.arasnda olmaldr. -Kazk temellerde; aratrma yaplacak derinlik normal artlarda aklacak kazn inmesi

294

planlanan derinlikten , kazk ucundan itibaren en az kazk apnn 5 kat kadar olmaldr. Veya aratrma derinlii temeli oluturan kazk grubunun oluturduu dikdrtgen ekilli erevenin kk kenarndan daha fazla olmaldr. b-5)Yer alt suyu aratrmalarda dikkat edilmesi gerekli hususlar: -Ettlerin yaplmas srasnda mevcut yer alt suyu seviyesindeki deiimler ile basnc mutlaka kontrol edilmeli ve kaydedilmelidir. -Boluk suyu basnc ve dalm; sondajlara yerletirilen rasat borularndaki su seviyelerinin zamana bal seviye deiimlerinin gzlenmesi ile yaplmaktadr. Bunun yannda, yer alt suyunun hidrojeolojik durumu hakknda kesin bilgilere ihtiya duyulmaktadr. Yer alt suyunun artezyen eklinde mi olduu, sznt niteliinde mi olduu veya tabla eklinde mi bulunduu eklinde veriler retilmelidir. -Aratrmalarda ayrca yer alt suyunun tahliye edilebilecei bir alann bulunup bulunmad belirtilmelidir. yapnn yaplaca alanda yer alt suyunun mevcudiyeti tasarm parametrelerini direk etkilediinden yer alt suyundaki seviye deiiklikleri ile nitelii ok nemlidir. -3.Kategoriye giren ilerde iin zelliinin gerektirdii ek almalar yaplmaldr. zel bir deney veya ett uygulandnda takip edilen yntem, deney usulleri ve yorumlanmas ile ilgili hususlar kaynak gsterilmek suretiyle yaplmaldr. 3-JEOTEKNK (ZEMN VE KAYA) PAREMETRELERN DEERLENDRLMES: a)Toprak veya kaya zeminlerin zellikleri tasarm hesaplamalarnda kullanlmak zere saysallatrlabilinir. Bu saysallatrlm veriler arazi ve laboratuvar deneyleri ile dier veriler kullanlarak elde edilmektedir. Elde edilen bu veriler kabul edilen snr durumuna uygun tarzda yorumlanmaldr. Jeoteknik parametrelerin gvenilir deerlerin tespitinde aada belirtilen hususlara dikkat edilmelidir. - Torak zemin parametrelerinin ou sadece toprak zemine ait deerler olmayp,gerilme seviyesi,deformasyon tarz v.b. unsurlara bal olmas nedeniyle mutlak katsaylar deillerdir. -Deney sonularnn yorumunda her bir deneyin ilgili zemin artlarnda kullanlmasna ilikin geerli, yaynlanm bilgilere gre yaplmasna dikkat edilmelidir.

295

-Deney program; tasarma ilikin parametrelerin ve bu parametrelerdeki deiimin belirlenmesini salayacak tarz ve kapsamda olmas gereklidir. -Elde edilen her parametre deeri yaynlanm veriler(referans kaynak) ve yerelveya genel tecrbeler ile kyaslanmaldr. -Varsa byk lekli saha deneyleri ve prototip yaplar zerinde yaplm lmler analiz edilmelidir -Varsa birden fazla tipteki deneylerin sonular arasndaki iliki kontrol edilmelidir. b)Toprak ve Kaya Zeminlerin Tanmlanmas: -Toprak ve kaya zeminlerin karakter ve ana bileenleri, deney sonularnn yorumu ncesinde tanmlanmaldr. -Elde edilen zemin birimleri gz ile incelenmeli ve bilinen bir sembol ile tarif edilmelidir. Yukarda ifade edilen gz ile muayenenin yannda aadaki tanmlama deneyleri yaplmaldr. b-1) Toprak zeminler iin; -Tane bykl dalm, -Tane ekli, -Tane yzey przll, -Bal younluk, -Birim alk, -Tabii su muhtevas; -Atterberk limitleri, -Karbonat muhteviyat -Organik madde muhtevas, b-2)kaya zeminler iin; -Mineraloji -Petrografi -Su muhtevas -Birim arlk

296

-Porozite -Sonik hz -Ani su emme -ime -Suda dalmaya kar dayankllk -Tek eksenli basn dayanm 4-TASARIMAMALI RAPORLARIN YAZIMI VE SUNULMASI: .VALLNE (Bayndrlk ve skan Mdrl) lgi: 10.08.2005 tarih ve 815 sayl Olur. Bilindii zere, bina ve bina tr yaplarn projelendirme safhasnda gerekli olan zemin ve temel ettlerinin, uygun ve standart bir metotla yaplabilmesini salamak amacyla 28.06.1993 tarih ve B09.0.YFK.0.00.00.00-6-5/373 sayl genelge ile "Zemin ve Temel Etd Raporunun Hazrlanmasna likin Esaslar" yaynlanmtr. Bakanlmzca 29-30 Eyll - 01 Ekim 2004 tarihleri arasnda dzenlenen Deprem urasnda, anlan dokmana gre hazrlanacak Raporlarn ierik ve format asndan da belirli bir dzende yazlarak birlikteliin salanmas gerei ifade edilmitir. Bu amala hazrlanan "Zemin ve Temel Etd Raporu Genel Format" Bakanlk Makamnn ilgide kaytl Olur'u ile yrrle konulmu olup Bakanlmzn www.bayindirlik.gov.tr adresinde yer almaktadr. Zemin ve Temel Etd Raporlarnn hazrlanmasnda bundan byle sz konusu format esas alnacaktr. Gereini rica ederim. DAITIM : -Tm Valiliklere (Bayndrlk ve skan l Mdrlkleri) etin Eme Bulvar Dikmen / ANKARA Tel: (0312) 410 15 06 Fax (0312) 425 05 37 Elektronik A: www.bayindirlik.gov.tr

297

BNA ve BNA TR YAPILAR NvZEMN VE TEMEL ETD RAPORU GENEL FORMATI BAYINDIRLIK VE SKAN BAKANLII YAPI LER GENEL MDRL 2005 T.C. BAYINDIRLIK VE SKAN BAKANLII Yap leri Genel Mdrl ANKARA BAKANLIK MAKAMINA Bilindii zere, bina ve bina tr yaplarn projelendirme safhasnda gerekli olan zemin ve temel ettlerinin, uygun ve standart bir metotla yaplabilmesini salamak amacyla 28.06.1993 tarih ve B09.0.YFK.0.00.00.00-6-5/373 sayl genelge ile "Zemin ve Temel Etd Raporunun Hazrlanmasna likin Esaslar" yaynlanmtr. Bakanlmzca 29-30 Eyll - 01 Ekim 2004 tarihleri arasnda dzenlenen Deprem urasnn komisyon raporlarnda, zemin ett raporlarnn hazrlanmasnda bir standart bulunmad; "Zemin ve Temel Etd Raporunun Hazrlanmasna likin Esaslar"da eksikliklerin bulunduu ve gncellenmesi gerektii, raporlarn hazrlanmasna ynelik kapsam,yntem ve ieriin btncl bir yaklamla ele alnarak bilim ve teknolojideki son gelimeler nda yenilenerek uygulamada birlikteliin salanmas gerei belirtilmitir. Ayrca yine Deprem uras sonu bildirgesinde temel ve zemin ettleri iin yeni bir rapor formatn dzenlenmesi zorunluluu yer almtr.Bu erevede Bakanlmzca hazrlanarak eitli kurum, kurulu ve akademik evrelerden alnan grler dorultusunda dzenlenen ekli "Zemin ve Temel Etd Raporu Genel Format"nn yrrle konulmasn tensiplerinize arz ederim. Bu belge kapsam ve ierik ynnden Bayndrlk ve skan Bakanlnn 28.06.1993 tarih ve 6-5/373 sayl Zemin ve Temel Etd Raporunun Hazrlanmasna likin Esaslar dorultusunda yaplacak zemin ve temel ettleri raporlarnn hazrlanmasna ynelik genel bir format gsterir. mar planna esas Jeolojik-Jeoteknik Ett Raporunda yerleime uygunluu belirlenmi alanda kalan bir parselde temel tasarm iin gerekli olan zemin deerlendirmesi amacyla, Zemin ve Temel Etd Raporu formatna ilikin hkmler belirtilmekte olup, raporu hazrlayacak kii / kurululara yol gstererek yeterli ve kabul edilebilir belirlemelere dayal

298

raporlar bu formata gre dzenlenecektir. Bildirilen hkmler, Zemin ve Temel Etd Raporu ieriine ynelik asgari kurallar olmakla birlikte, raporu hazrlayanlar tarafndan gerekli mesleki bilgiler ile ilgili standartlar ve gncel bilimsel almalarn gz nnde bulundurulmas zorunludur. Amaca gre farkllklar gsterebilecek inaat projeleri, jeolojik koullarn deiken olmas, Zemin ve Temel Etd Raporu ieriinde bir takm farkllklarn olumasna neden olmakla birlikte, raporu hazrlayanlar tarafndan burada belirtilen hkmlere uyulmas gerekmektedir. Zemin ve Temel Etd Raporunun Hazrlanmasna likin Esaslarda belirtilen yap ve zemin koullarnn ett kategorilerinden, 1. kategori iin Gzlemsel Zemin Ett Raporu, 2.ve 3. kategoriler iin Sondaja Dayal Zemin ve Temel Ett Raporu dzenlenecektir. Zemin ve Temel Etd Raporu, ncelikle zeminin jeolojik ve fiziki verilerini ve varsa evresel faktrleri yanstmal; ayrca bu verilerin deerlendirilmesi ile ortaya konulacak sonular somut ve mesleki dorulua sahip nerileri iermelidir. Bu esaslar dorultusunda hazrlanacak rapor, dzenlenme tarihinden itibaren bir yl akn bir sre gemesine karn temel inaatna halen balanmam olmas durumunda, raporun ieriinde belirtilen koullarda deiiklik olabilecei gz nne alnarak raporun halen mevcut durumu yanstt ek raporla dorulanmal, aksi halde ilave alma yaplmaldr. Zemin ve Temel Etd Raporu, genel anlamda be blmden olumaldr; Genel Bilgiler bal altndaki birinci blmde, mevcut yerel zeminin fiziksel ve mekanik zellikleri ile jeolojik koullara ait verilere ilikin bilgilere yer verilmeli, Arazi Aratrmalar-Deneyler, Laboratuvar Deneyleri-Analizler bal altndaki ikinci ve nc blmlerde, tasarm iin seilen zemin parametreleri ve yaplan almalar literatre atfta bulunularak gncel bilimsel yntemlere gre aklanmal, Mhendislik Analizleri ve Deerlendirmeler bal altndaki drdnc blmde; temel tasarmna ynelik zemin parametreleri, svlama, oturma, imebzlme, gebilme, ev durayll, temel ukurunda stabilite gibi muhtemel problemlerin mhendislik analizleri ile ortaya konulmal ve deerlendirilmeli, Sonu ve neriler bal altndaki beinci blmde ise, temel tasarm ve inaatna yn verecek neriler ve uyarlar yer almaldr. Ett Raporlar, kategorilerine gre aada belirtildii ekilde olacaktr. A. GZLEMSEL ZEMN ETD RAPORU Bayndrlk ve skan Bakanlnn Zemin ve Temel Etd Raporunun Hazrlanmasna

299

likin Esaslar Kategori-1de yer alan binalar iin imar planna esas jeolojik - jeoteknik rapordan inceleme alan ve evresine ilikin jeolojik bilgiler alnp yap parselinde muayene ukuru atrlarak, mevcut ev aynalarnn ve evre yaplarnn incelenmesi sonucunda Gzlemsel Zemin Etd Raporu hazrlanacak, bu raporun ierii aada belirtilen balklar altnda toplanacaktr. KAPAK SAYFASI NDEKLER 1. GENEL BLGLER 1.1. Etdn Amac ve Kapsam 1.2. nceleme Alannn Tantlmas 1.2.1. Jeomorfolojik ve evresel Bilgiler 1.2.2. Projeye ait Bilgiler 1.2.3. mar Plan Durumu 1.2.4. Varsa nceki Zemin almalar 1.3. Jeoloji 1.3.1.Genel Jeoloji 1.3.2. nceleme Alannn Mhendislik Jeolojisi 2. ARAZ ARATIRMALARI VE DENEYLER 2.1. Yeralt ve Yerst Sular 3. LABORATUVAR DENEYLER VE ANALZLER 4. DEERLENDRME 4.1. Bina-Zemin likisinin Belirlenmesi 4.2. Doal Afet Risklerinin Deerlendirilmesi 5. SONU VE NERLER 6. EKLER 1- Muayene ukurlarna Ait izim ve Fotoraflar 2- nceleme Alannn Plankotesi ve Vaziyet Plan 3- mar Planna Esas Jeolojik-Jeoteknik Rapordan nceleme Alanna Ait Salanm Bilgiler 4- Fotoraflar (Arsann genel grnm, sorunlu ksmlar, yarmalar, vb. )

300

B. SONDAJA DAYALI ZEMN ve TEMEL ETD RAPORU : Bayndrlk ve skan Bakanlnn Zemin ve Temel Etd Raporunun Hazrlanmasna likin Esaslar balkl 93/94 belgesinde Kategori 2 ve 3e giren binalarda sondaj almalar, arazi deneyleri, alnan rselenmi ve/veya rselenmemi zemin ve karot rneklerinin laboratuvarda gerekli deneylere tabi tutulmas sonucunda Zemin ve Temel Etd Raporu hazrlanacaktr. mar planna esas rapordan inceleme alan ve evresine ilikin jeolojik-jeoteknik bilgiler alnarak zemin aratrmalarna dayanak oluturulacaktr. Bu raporun ierii aada belirtilen balklar altnda toplanacaktr. Gerekli grlmesi durumunda formatta belirtilmeyen ek almalara da yer verilebilir. KAPAK SAYFASI NDEKLER 1. GENEL BLGLER 1.1. Etdn Amac Ve Kapsam 1.2. nceleme Alannn Tantlmas 1.2.1. Jeomorfolojik ve evresel Bilgiler 1.2.2. Projeye ait Bilgiler 1.2.3. mar Plan Durumu 1.2.4. nceki Zemin almalar 1.3 JEOLOJ 1.3.1.Genel Jeoloji 1.3.2. nceleme Alan Mhendislik Jeolojisi 2. ARAZ ARATIRMALARI VE DENEYLER 2.1. Arazi, Laboratuar ve Bro alma Metotlarnn ksaca tantlmas ve kullanlan ekipmanlar 2.2. Aratrma ukurlar 2.3. Sondaj Kuyular 2.4. Yeralt ve Yerst Sular 2.5. Arazi Deneyleri 2.5.1. SPT Deneyleri

301

2.5.2. Konik Penetrasyon (CPT) Deneyleri 2.5.3. Presiyometre 2.5.4. Kanatl Kesici Deneyleri 2.5.5. Plaka Ykleme Deneyi 2.5.6. Jeofizik almalar 2.5.6.1. Sismik krlma 2.5.6.2. Sismik yansma 2.5.6.3. Elektrik zdiren 2.5.6.1. Mikrotremr almalar 3. LABORATUVAR DENEYLER VE ANALZLER 3.1. Zeminlerin ndeks / Fiziksel zelliklerinin Belirlenmesi 3.2. Zeminlerin Mekanik zelliklerinin Belirlenmesi 3.3. Kayalarn Mekanik zelliklerinin Belirlenmesi 4. MHENDSLK ANALZLER VE DEERLENDRMELER 4.1. Bina-Zemin likisinin rdelenmesi 4.2. Zemin ve Kaya Trlerinin Deerlendirilmesi 4.2.1. Ayrm Kaya ve Zemin Trlerinin Snflandrlmas 4.2.2. Kaya Trlerinin Snflandrlmas 4.2.3. Zemin Profilinin Yorumlanmas 4.2.4. Svlama ve Yanal Yaylma Analizi ve Deerlendirilmesi 4.2.5. Oturma-ime ve Gme Potansiyelinin Deerlendirilmesi 4.2.6. Karstik Boluklarn Deerlendirilmesi 4.2.7. Temel Zemini Olarak Seilen Birimlerin Deerlendirilmesi 4.2.8. ev Durayll Analizi ve Deerlendirmesi 4.2.9. Kaz Gvenlii ve Gerekli nlemlerin Alternatifli Olarak Deerlendirilmesi 4.2.10. Doal Afet Risklerinin Deerlendirilmesi 5. SONU VE NERLER 6.YARARLANILAN KAYNAKLAR 7. EKLER

302

RAPOR BALIKLARI LE LGL AIKLAMALAR 1. GENEL BLGLER 1.1. ETDN AMACI VE KAPSAMI Raporun hangi tr (Gzlemsel Zemin Etd, ya da Sondaja Dayal Zemin ve Temel Etd Raporu) bir alma olduu, kime ve hangi kurulua yapld, yapnn zellikleri (kat adedi, bina boyutlar, bodrumlu olup olmad vb.) belirtilmelidir. almay talep eden kurum veya kiinin planlamaya ilikin isteini belirten gr veya karar, almann amac ve kapsam ile ilgili firmalarn ve danmanlarn isimleri belirtilmelidir. 1.2. NCELEME ALANININ TANITILMASI 1.2.1. Jeomorfolojik ve evresel Bilgiler nceleme alannn genel morfolojik zellikleri, yol, iklim, toporafik durum, drenajrnekleri (yzey, sel sular, tabii drenaj vb.) eimler (genel eim ynlenmeleri vb.), doal / yzeysel drenaj durumu, var ise blgedeki muhtemel ev durayll problemleri ile dorudan ilikisi olan ya alma durumu ve toporafik anomaliler aklanmal ve 1:200 veya uygun lekli plankote ve vaziyet plan zerinde gsterilmelidir. nceleme alannn yeri tanmlanarak, kara yolu balantlar, arsann gnmze kadar ne amala kullanld, gnmze kadar tutulan kaytlar esas alnarak ev durayszl, deprem, vb. doal afete maruz kalp kalmad ve sismik tarihesine deinilmelidir. Arsa zerinde yaplama var ise, hakknda bilgi verilerek arsann en az iki farkl ynden ekilmi genel grnm fotoraflar ile sorun yaratabilecek evresel faktrlere ait fotoraflar da yer almaldr. 1.2.2. Projeye ait Bilgiler Yaplmas planlanan projenin ksaca tantlmas, yaplacak yapnn ne amala kullanlaca, binann temel seviyesindeki muhtemel ykler, tayc sistemi ile geometrisine ait bilgilere yer verilmelidir. 1.2.3. mar Plan Durumu Ett alannn bykl, binann yaplaca arsann imar bilgilerine, plan notlarna, mevcut yaplamaya ynelik genel bilgilere (yap tipi, kat ykseklii, ayrk veya bitiik nizam olduu, yaplama younluu vb.), ayrca imar planna esas Jeolojik-Jeoteknik Ett Raporunda hangi alanda (uygun alan, nlemli alan, vb.) yer aldna deinilmeli ve ilgi rapor eki haritalarn ilgili parseli ieren ksm eklenmelidir.

303

1.2.4. nceki Zemin almalar nceleme alannn; dier kurum ve kurulularca daha nce yaplm almalara gre nlem gerektiren alanlar iinde kalmas durumunda, yaplan aratrmalar ile ilgili kararlarn alnd rapor ve belgelere atfta bulunularak, bu raporlarn ilgili ksmlar rapor ekinde verilmelidir. 1.3. JEOLOJ 1.3.1. Genel Jeoloji nceleme alannn da iinde yer ald blgenin jeolojisi zet olarak aklanmal ve evrede yer alan kvrm, krk, fay(diri-l), heyelan ktlesi vb. yapsal zelliklere deinilmelidir. 1.3.2. nceleme Alan Mhendislik Jeolojisi nceleme alanndaki birimlerin yatay ve dey ynlerdeki deiimi ve bunlarn jeolojik zellikleri ayrntl olarak verilmeli; arsann jeolojik yaps eksiksiz olarak tanmlanmal, zellikle sondaj ve arazi almalarna katlan personelin gzlemlerine yer verilmelidir. 2. ARAZ ARATIRMALARI VE DENEYLER 2.1. ARAZ, LABORATUAR VE BRO ALIMA YNTEMLERN KISACA TANITILMASI VE KULLANILAN EKPMAN Bu almalarda hangi yntemlerin kullanld ve nasl bir alma dzeni izlendiine ksaca deinilmeli, almalarn yapld tarihler belirtilmelidir. Ayrca kullanlan yntemler gncel olmaldr. 2.2. ARATIRMA UKURLARI Temel derinliinden az olmamak kouluyla atrlan muayene ukurlarnn konumu, derinlii ve gzlenen birimlere ait gei seviyeleri ayrntl olarak aklanmal, vaziyet plan ve plankote zerinde muayene ukurlarnn yerleri gsterilmeli, muayene ukurlarna ait izim ve fotoraflar ekte verilmelidir. 2.3. SONDAJ KUYULARI nceleme alanndaki birimlerin yanal ve dey ynlerdeki deiimlerini belirleyebilecek yeterli sayda s ve derin sondajlar yaplmal, sondaj almalar TSE standartlarna uygun olarak gerekletirilmeli ve sondaj yerlerinin seimi titizlikle yaplmaldr. rnein ; projede yer alan bina bloklarnn ke noktalarna ve bir tane de orta noktaya gelecek ekilde sondaj noktalar planlanmaldr. 1. ve 2. Derece Deprem Blgelerinde, svlama asndan sondajlarn derinlii 20 mden az olmamaldr. Hedeflenen sondaj derinliinden nce kaya birimine rastlanmas durumunda ise, kaya

304

ierisinde 3 metre ilerlendikten sonra sondaj bitirilmelidir. Ayrca toporafya nedeniyle eimli arazilerde veya yapda bodrum dnlmesi durumunda temel tasarmna esas olacak olan rnekleme ilemine ve arazi deneylerine muhtemel temel derinliinin altndan itibaren balanlmaldr. Kazkl temel gereken hallerde, muhtemel kazk boyu ve kazk ucunun salam zemine giri derinlikleri dikkate alnarak buna uygun sondaj derinlii belirlenmelidir. Sondaj ve arazi deneylerinden elde edilen veriler izelgeler halinde ve yorumlanarak verilmelidir. Ayrca sondaj yerlerinin koordinatlar bir tablo halinde verilmeli ve plankote ve vaziyet plan zerine ilenmelidir. Ek olarak verilecek sondaj loglarnda TSE standartlarnda belirlenmi semboller kullanlacak, sondaj yerlerinin koordinatlar, sondaj makinesinin tr, sondrn ad ve soyad, sondajn yapld tarihler, hava durumu, yeraltsuyuna ilikin en az 7 gnlk gzlemler, zemin birimlerinin dey yndeki deiimleri, zemin tanmlamalar, alnan rselenmi ve rselenmemi rneklerin derinlikleri, rselenmemi rnein tr, arazide yaplan deneyler logu hazrlayan tarafndan imzal olarak sunulmaldr. Sondaj kuyularnn tabanna kadar alt ksm delikli PVC boru indirilerek sondaj deliinin eperlerindeki gmeler ve yzeyden debilecek paralar nedeniyle kuyunun kapanmas nlenmeli, gerekirse kuyu azna beton kapak yaplmal, bylece uzun sreli yeraltsuyu lm yaplmasna olanak salanmaldr. Sondaj karotlarnn fotoraflar standartlara uygun olarak ekilerek raporun ekinde sunulmal, sandklanarak koruma altna alnan karotlar rapor onay sreci tamamlanana dein muhafaza edilmelidir. Sondajlar sonucunda izilen kesitlerde sondaj noktalar belirtilmeli, jeolojik veriler kesitte farkl renklerde verilmeli, yeraltsuyu seviyesinin en s ve en derin kotlar noktal izgi ile gsterilmelidir. 2.4. YERALTI VE YERST SULARI : nceleme alannda yeraltsuyunun gzlendii en dk ve en yksek seviyeler,lm noktalar esas alnarak en az 7 gnlk deerler tablo halinde verilmelidir. Yeralt suyu seviyesi, PVC boru ile tehiz edilmi olan sondaj kuyularndan, sondaj svs kullanlmas durumunda kuyunun boaltlmas ve ortam temsil edebilecek seviyenin oluabilmesi iin uygun bir sre beklenilmesi sonrasnda yaplacak lmlerle belirlenmelidir. alma alannda yeralt suyuna rastlanmas ve su tablasnn temel seviyesine yakn olmas durumunda, yeraltsuyunun betona ve

305

dier imalatlara yapabilecei olumsuz etkilerin belirlenmesi iin laboratuvar deneyleri(slfat ierii, pH vb.) yaplmal ve sonular verilmelidir. Ayrca inceleme sahasndaki drenaj zellikleri ile don derinlii konusunda aklama getirilmelidir. 2.5 ARAZ DENEYLER Sondajlarda yaplacak Standart Penetrasyon (SPT), Konik Penetrasyon (CPT), Kanatl Kesici Deneyi, Presiyometre Deneyi, Plaka Ykleme Deneyi vb. deneyler ile Jeofizik almalar, ilgili standarda uygun olarak, yap ve zemin artlarna uygun seilen deneyler grevlendirilecek kontrol mhendisinin denetiminde yaplacaktr.Yaplan tm deneylere ait veriler tablolar halinde raporda yer alacak, deneyler srasnda belirlenen ar farkl deerler gsteren parametrelerdeki sapmalar nedenleri belirtilerek aklanacaktr. Deneylerde yaplan her hata aklanmaldr. Aada genel hatlaryla aklanan yntemlerden en az biri olmak zere (jeofizik yntemler en az baka bir yntemle birlikte kullanlabilir), ina edilecek yapnn zellii dorultusunda uygun grlen sayda deney yaplmal ve her bir yntemden bulunan parametreler kontrol edilmelidir. 2.5.1. Standart Penetrasyon Deneyi (SPT) Bu deneyin TS-5744e gre yaplmas gerekmekte olup, deney sonularnn(darbe saylarnn) gerekli btn dzeltme faktrlerine (ahmerdan tipi ve ahmerdan brakma mekanizmas, kedi ba sarm says yeraltsuyu, enerji, kuyu ap, i tp kullanlp kullanlmad, tij uzunluu, tipi vb.) tabi tutularak dzeltilmesi gerekmektedir. 2.5.2. Konik Penetrasyon Deneyi (CPT) Gerekmesi durumunda, ta ve bloklu olmayan ve zellikle yumuak/gevek zeminlerde statik bask ile yaplan, zemin profilini gerek ekilde belirleyebilen ve dayanm, skabilirlik parametrelerinin tayini ve svlama kontrol iin yararl olan bu penetrasyon deneyi tercih edilmelidir. 2.5.3. Presiyometre Deneyi : Zemin,yumuak kaya ve kaya (dilatometre) birimlerinde gerilme-deformasyon ilikisinden faydalanlarak, zeminin dayanm parametrelerinin tayini ve temel altnda oluacak oturmalarn hesaplanmas amacyla yaplacak bu deneyin hangi ynteme gre yapld, kullanlan cihazlarn tipi ve kalibrasyonuna ait bilgiler ile zemin parametrelerinin bulunmasnda kullanlan formllerin hangi kaynaklardan alnd belirtilerek verilmeli, deney sonular ek izelge ve grafik halinde

306

raporda yer almaldr. 2.5.4. Kanatl Kesici Deneyi Yumuak kil bantlar veya tabakalarn kayma direncini saptamas amac iin yaplan bu deney iin TS-5744e uyulmas gerekmektedir. 2.5.5. Plaka Ykleme Deneyi Zeminin nihai tama gcne, deformasyon modlne ve yatak katsaysnn hesaplanmasna ynelik veriler elde etmek amacyla TS-5744e uygun olarak yaplmaldr. 2.5.6. Jeofizik almalar Jeofizik yntemlerin sondaj almalarna yardmc bir unsur oluturaca ilkesi esas alnarak sondaj saysn azaltarak arada geilen zemin tabakalarnn belirlenmesi, zelliklerive snrlarnn anlalmas iin kullanlabilir. Yaplacak yerel jeofizik almalarn amalar tam olarak belirlenmeli, alnan tm kaytlar ve yaplan hesaplamalar ayrntl bir ekilde yorumlanarak verilmelidir. almalarn amac, yntemi, kullanlan aralarn ad, zellikleri, alnan lm sonular, tm tablo ve grafikler yorumlaryla birlikte verilmelidir. Jeofizik almalar ayrca sondaj loglaryla birlikte yorumlanmal, lm yerlerinin koordinatlar tablo halinde verilmelidir. 2.5.6.1. Sismik Krlma S derinlikler iin yaplacak aratrmalarda aada belirtilen amalar iin kullanlmaldr. a. Yeralt yapsnn (tabaka says, kalnlklar, boyuna Vp, enine Vs dalga hzlar) belirlenmesi, b. Yerin elastik parametrelerinin belirlenmesi (younluk, poisson oran, elastisite modl, kayma (shear) modl, zemin hakim titreim periyodu), c. Elde edilen parametrelere gre zemin snfnn belirlenmesi, d. Gml fay izlerinin aratrlmas, e. Varsa zemin ierisindeki boluklarn ve sreksizliklerin bulunmas vb. 2.5.6.2. Sismik Yansma Daha derin zemin aratrmalar iin Sismik Krlma blmnde belirtilen amalar iin kullanlmaldr. 2.5.6.3. Elektrik zdiren a. Nemlenme derinlii veya suya doygun seviyenin belirlenmesi, b. Tabaka says ve derinliklerinin belirlenmesi,

307

c. Salam zemin ve temel kaya derinliinin belirlenmesi, d. Yerin diren zelliine gre yeralt jeofizik yapsnn belirlenmesi vb. amalaryla yaplmaldr. 2.5.6.4. Mikrotremr almalar a. Zemin hakim titreim periyotlarnn belirlenmesi, (TA, TB ) b. Zeminin bytme katsaysnn belirlenmesi, 3. LABORATUVAR DENEYLER VE ANALZLER Sondaj almalar srasnda alnan rselenmi ve rselenmemi zemin ve kaya rnekleri en ksa srede laboratuvara sondajlar yapan firma tarafndan tutanak karl teslim edilerek, dzenlenen rnek Teslim Tutana, yaplan zemin ve kaya mekanii deneyleri ve elde edilen sonular, onayl orijinal deney fyleri kullanlarak ekler arasnda yer almaldr. Laboratuvar deneylerinden elde edilen her trl veri metin iinde gerekli blmlerde tablo halinde verilmeli ve bu veriler yorumlanmaldr. 3.1. ZEMNLERN NDEKS / FZKSEL ZELLKLERNN BELRLENMES a. Boluk Oran veya Porozite b. Su erii ve Doygunluk Derecesi c. Tabii Birim Hacim Arlk d. Kuru Birim Hacim Arlk e. Elek ve Hidrometre/Pipet Analizleri f. Kvam Limitleri (Atterberg Limitleri) g. Yeraltsuyunun Kimyasal Analizi 3.2. ZEMNLERN MEKANK ZELLKLERNN BELRLENMES a. Serbest Basn Dayanm b. Eksenli Basn Dayanm c. Kesme Dayanm d. Konsolidasyon 3.3. KAYALARIN MEKANK ZELLKLERNN BELRLENMES a. Kaya Kalitesinin Belirlenmesi b. Tek Eksenli Basma Dayanm c. Nokta Yk Dayanm ndeksi veya disk makaslama dayanm indeksi

308

4. MHENDSLK ANALZLER VE DEERLENDRME : Arazi ve laboratuvar almalar zeti, eksik veriler ile hatal veya geersiz veriler varsa bunlarn ayrnts, mhendisin kendi gr ve yorumlar verilmelidir. Beklenmeyen deney sonular dikkatle incelenmeli, bunlarn hatal veya doru vegerek durumu yanstp yanstmad irdelenmelidir. Gerekirse yaplacak ek arazi ve laboratuvar almalarnn tarifi ve bu ynde neriler sunulmaldr. -Bir jeoteknik yapnn davran, yerin homojen bir blge kabul zerine kuruludur. iki tip arazi deneyi varl kabul edilerek bir lmlendirme yaplacak ise; reniin bir arsada be adet konik penetrasyon deneyi(CPT) ve be adet presiyotmetre deneyi(Plm) ve drenazsz kesme dayanmn saptamak iin be adette laboratuvar deneyi yaptmz dnelim. Be adet presiyometre deneyinden elde edilen Plm deeri ile CPT deerlerinden, elde edilen deerlerin aadaki serisi drenajsz kesme dayanm ile belirli korelasyonlar vastasyla saptanmaldr. Cu(kPa) CPT .........x................x............x.................x...................x.. korelasyon vastasyla PMD...........x................x.....................x............x..............x.. korelasyon vastasyla LAB........x.............x....................x.................x........x........ deerlendirilmi Lab. deneyi vastasyla korelasyon vastasyla Yukarda belirtilen bu deerlerin tamam deerlendirilerek tasarma esas olacak Cu deerinin tespit edilmesi gerekmektedir. Bu Korelasyon ya llen/dzeltilen deerlerin ortalamas olabilecei gibi, llen/ dzeltilen deerlerin makul bir tahmini deeri de bir jeoteknik parametre olarak kabul edilebilir. 4.1. BNA - ZEMN LKSNN RDELENMES Bu blmde mevcut zemin parametreleri ve yaplmas planlanan binalardan gelecek ykler gz nnde bulundurularak, bina temellerinin ina edilmesinin uygun olabilecei zemin birimi / Cu deerleri teorik olarak Cu deerleri Plm ile bir Cu deerleri qc ile bir

309

birimleri iin ayrntl bir alma yaplmaldr. Uygun grlen her derinlie karlk (ngrlen temel tipleri iin) bir tama gc ve muhtemel oturma miktar hesaplanmal, temel projesinin hesap ve tasarmna imkan verecek parametreler belirtilmelidir. Temel tr, boyutlar ve derinlii biliniyorsa ilgili hesaplamalar bu deerlere gre yaplmaldr. 4.2.ZEMN VE KAYA TRLERNN DEERLENDRLMES: 4.2.1. Ayrm Zemin Trlerinin Snflandrlmas nceleme alan iinde yer alan zemin birimleri, TS-1500e gre snflandrlarak,aada verilen zellikleri ile tanmlanmaldr. a. Renk b. Zemin birimlerinin tanm, yaps litolojik zellikleri. (ayrk daneli zeminlerde sklk, kohezyonlu zeminlerde ise sertlik) 4.2.2. Kaya Trlerinin Snflandrlmas nceleme alan iinde temel derinliinde kaya birimlerinin gzlenmesi halinde birimi tanmlamaya yetecek sayda gzlem noktasnda tabaka dorultulusu, eimi ile eklem-eklem takm lmleri alnmal, mevcut litolojilerin toprak rts altnda bulunduu yerler ve yaklak kalnlklar, kaya birimlerin ayrma derecesi ve sk krkl ksmlarnn ayrlmas,ayrm ksmnn cins ve kalnl ile rt kalnlnn tespiti iin sondaj veya ukur atrlmas ve sreksizlik durular ile doal yama ilikisi, altyap ve temel kaz sreksizliklerinin ilikilerinin aklanmas gerekmektedir. Kayalar aadaki zellikleri saptanarak tanmlanmaldrlar. a. Renk, b. Doku ve yap, c. Sreksizliklerin zellikleri, d. Tabaka eimi ve dorultusu, e. Ayrmann derecesi, f. kincil litolojik zellikler, g. Kayacn Ad, h. Kayacn dayanm, i. Kayacn geirimlilii, j. Tabaka ve krk-atlaklar arasndaki dolgularn cinsi ve (killi birimler veya karbonat) yeralt ve yerst sularna maruz kalmas durumundaki durayllklar,

310

k. Kaya Kalitesi l. zel mhendislik zelliklerini belirten dier terimler, 4.2.3. Zemin Profilinin Yorumlanmas nceleme sahasn oluturan zemin profili, litolojik zellikleri ve dayanm parametreleri gz nnde bulundurularak temellerin yer alaca uygun seviyenin belirlenmesi iin neriler getirilmelidir. 4.2.4. Svlama ve Yanal Yaylma Analizi ve Deerlendirmesi : alma alannda bulunan svlama riski ieren seviyeler iin svlama potansiyelinin bulunup bulunmad uygun analiz yntemleri ile incelenmeli, analiz sonular ve tm hesaplamalar tablolar halinde verilmelidir. ri daneli zeminlerde SPT(N) deerlerine gre yaplacak hesaplamalarda gerekli dzeltmeler yaplmal (enerji, yeralt suyu, rt yk,ekipman, vb.), svlama hesaplamasnda kullanlan maksimum ivme deerinin tekrarlamaperiyodu belirtilerek yorumlanmal ve gerekiyorsa alnmas gereken veya alnabilecek nlemler ve neriler verilmelidir. Svlamas beklenen zemin birimleri iin muhtemel oturma miktarlar belirlenmelidir. 4.2.5. Oturma-ime Potansiyelinin Deerlendirmesi : alma alannda iinde stteki mhendislik yapsna zarar verebilecek oranda toplam ve farkl oturmalar, ime zellii gsterebilecek killi malzemelerin deney sonularna gre yorumu yaplmal, gerekiyorsa nlem iin uygun yntemler ve neriler verilmelidir. 4.2.6. Karstik Boluklarn Deerlendirilmesi alma alan iinde eriyebilen kayalardaki veya insan giriimleri sonucu oluan boluklar varsa, bunlarn byklkleri, neden olacaklar tehlikeler yorumlanmal, gerekiyorsa alnabilecek nlemler belirtilmelidir. 4.2.7. Temel Zemini Olarak Seilebilecek Birimlerin Deerlendirilmesi alma alannda bulunan birimler temel zemini olma zellikleri asndan yorumlanmal, gerekiyorsa alnabilecek nlemler belirtilmelidir. 4.2.8. ev Durayll Analizleri Uzun ve ksa dneme ilikin ev durayllk analizleri yaplmaldr. Uzun dneme ait analizler yaplrken olas dinamik etkiler (deprem vb.) dikkate alnmaldr. 4.2.9. Kaz Gvenlii ve Gerekli nlemlerin Alternatifli Olarak Deerlendirilmesi zellikle bodrum katl yaplarn temel kazs srasnda oluacak evlerde

311

alnmasgerekebilecek nlemler (geici veya kalc destek sistemleri), mevcut yaplarn kazya etkisi,yeralt suyunun varl ve bunun tahkimat zerindeki etkileri ile olabilecek srarj(rt)ykleri de dikkate alnarak, alternatifli olarak belirlenmelidir. 4.2.10. Doal Afet Risklerinin Deerlendirilmesi Bu blmde, raporun nceki blmlerinde verilen tm arazi ve laboratuar almalar, analiz, literatr tarama vb. almalar nda alma alannn doal afet riskleri asndan deerlendirmesi yaplmal, uygun, sakncal, nlem gerektiren, yasak alanlar ve bu husustaki grler belirtilmelidir. Buna gre; inceleme alannn depremsellii,kanc derece deprem blgesinde yer ald, evredeki muhtemel ev durayszlk problemi tamakta olan sahalarn durumu ve dier doal afet riski durumlar bilimsel analizleri yaplarak ayrntl bir biimde deerlendirilmeli, yaplan hesaplamalar aklamal olarak raporda yer almaldr. 5. SONU VE NERLER Sonu ve neriler Blmnde raporda yaplan deerlendirmelerin, aadaki hususlar ierecek ekilde zeti sunulmaldr. a. nceleme alanndaki yerel zemin koullarnn tanm b. nerilen tasarm parametreleri, temel derinlii seimi (yzeysel ya derintemeller iin), en az temel derinlii, temel tipinin muhtemel oturmalara gre tespiti, yayl (radye) ve srekli temellerde rijitlik nerisi; derin temellerde kazk tipi, kesiti ve boyunun irdelenmesi ve seimi ile temel projesinin hesap ve tasarmna imkan verecek neri ve saysal deerler c. Temel kazlar ve sonras imalatlar esnasnda ortaya kabilecek sorunlar ve ekonomik/gvenilir zm nerileri, d. Zemin iyiletirmesi gerekiyorsa, nerilen yntem(ler) ile ilgili aklamalar, e. Yzey ve evre drenaj ile temel seviyesinde yzey ve yeralt suyu etkilerine kar alnmas gereken tedbirler, f. Gerekli hallerde zemin bytmesi ve svlama riski ile ilgili aklamalar,deerlendirmeler ve neriler. g. Seilen ett katagorisi ve nedenleri h. Temel betonarme projesinin hesap ve tasarmna imkan verecek neri ve saysal deerler . zel tr iksa gerekip gerekmedii,zel tr iksalarn hesap ve tasarmna imkan verecek parametrik deerler. i. Kaz ilerine esas kaz gl ve kaz snf nerileri.

312

j. Kazdan kan zeminin dolguda kullanlp kullanlamayaca ile ilgili bilgiler. k. zel derenaj ve yaltm nerileri l. Dinamik etkilere maruz temeller ile ilgili deerlendirmeler. 6. YARARLANILAN KAYNAKLAR Metinde, ekil ve izelge aklamalarnda atfta bulunulan tm kaynaklar verilmelidir. 7. EKLER 1. alma alanna ait Vaziyet Plan ve Plankote 2. Genel Jeoloji 3. Mevcut mar Plan ve eki inaatn yaplaca parsel ile ilgili haritalar 4. Jeoloji Kesitleri 5. Sondaj Loglar 6. Arazi ve Laboratuvar Deney Raporlar ile Analizler 7. Jeofizik lmler, Kesitler ve Hesaplamalar 8. Fotoraflar (Sahann genel grnm, sorunlu ksmlar, aratrma ukurlar, sondaj almalar, yarmalar, karot ve dier rnekler vb. ) NOT :Ekler cep, yada ayr klasrler iinde verilmeli ve A4 boyutlarnda katlanm olmaldr.

313

DESTEKL KAZILAR
n.Y. Mh. zhan AKAY Yap leri Genel Mdrl Gnmzde kent nfusunun hzla artmas, konut, iyeri ve otopark gibi yaplara gereksinimi arttrmtr. Kent merkezlerindeki bo parsellerin giderek azalmas ve maliyetlerin artmas, dier taraftan imar ynetmeliklerinin zemin stndeki yap hacimlerini snrlamas, mevcut arazileri daha verimli halde kullanmaya itmi, bu amala yaplan inaatlarda derin kazlarn yaplmasn zorunlu hale getirmitir. DESTEKLEME TPLER Derin kaz gerektiren yaplarn inaas boyunca, kaz sahalar iinde kaznn dey olarak tekilini salamak ve kaz evresinde bulunan bina, yol ve mevcut dier yaplarda oluabilecek hasarlar nlemek iin kaz destekleme sistemlerinin yaplmas gerekmektedir. ksal destekleme sistemleri stinat tr destekleme sistemleri Bu sistemlerin arasndaki tek fark servis sreleridir. Genelde, destekleme sistemi iki yl ve daha az sre ile hizmet verecek ise o zaman iksal, iki yldan daha fazla sre ile hizmet verecek ise istinat sistemleri olarak adlandrlr.

Destekleme Sistem Tipleri

314

Arlk istinat Sistemleri (Ta duvar vb.), Donatl Konsol stinat Sistemleri, Kazkl stinat sistemleri, Ankrajl stinat Sistemleri, Diyafram duvarlar, Palplanlar, Geotekstil, geosentetikli istinat duvarlar Destekleme sitemlerinin baarya ulamas iin detayl jeoteknik aratrma, uygun ve gvenli bir destekleme sistemi seilmesi, iin mmkn olan en ksa srede bitirilmesi gerekmektedir. Yaplacak sondajlar uygun aralkta seilmeli ve kaz seviyesinin yeteri kadar altna inilmelidir. Sondaj sonularna gre kaz sahasnn profillerini aksonometrik tarzda gsteren bir panel diyagram hazrlanmaldr. Ankrajl destekleme sistemi uygulanacaksa ankraj kklerinin denk gelecei muhtemel blgeler de sondajlar yaplmak suretiyle incelenmelidir. Genelde sondaj aralklarnn 20 myi gememesi nerilmekte olup, uzun bir karayolu cephesinde inceleme yaplacak ise bu mesafenin 50 myi gememesi, bunlarn arasnda da jeofizik yntemlerle aratrma yaplmas tavsiye edilmektedir. Kaz seviyesinde varsa yeralt suyunun seviyesi ve zellikleri ayrntl olarak incelenmelidir. Komu yaplarn tayc sistemleri, yalar, temel derinlikleri, komu yaplarda msaade edilen oturma miktarlar belirlenmelidir. Blgedeki ime suyu, havagaz, elektrik, telefon ve kanalizasyon hatlarnn yerleri tam olarak belirlenmelidir.

315

STNAT DUVARINA ETKYEN YKLER

Burada en nemli husus yatay yk katsaysnn ne alnacadr.

Kp K0 Ka -s s

316

Eer dz bir zeminde duvarla zemin arasndaki srtnmeyi de ihmal edecek olursak ( Bu durum Rankine hali olarak da bilinir.)

Ka oluabilmesi iin duvarda H/500lk bir almann olumas gerekmektedir. rnein 5 m yksekliindeki bir duvarda aktif yanal basncn olumas iin 1 cmlik bir duvar almnn kabul edilmesi gerekecektir.Bu deformasyonun fazla olduu durumlarda Ka yerine K0 kullanlmas gerekecektir. Kp olumas iin duvarn olduka byk bir deplasmanla (yaklak olarak H/50) ieri doru kapanmas gerekir ki bu tip bir ar deformasyona ou zaman Hesaplarda genelde Kp deeri tercih edilir. GUDEHUS YNTEMNE GRE Duvarn arkasndaki aktif kuvvet: Ea = x x h2 x Ka + qh x Ka 2 c x h Ka Duvarn arkasndaki pasif kuvvet: Ep = x x h2 x Kp + qh x Kp + 2 c x h Kp Buradan killer iin desteksiz kritik ykseklik (Sraj yk yokken) izin verilmez.

Kohesif zeminlerde ksa sreli kayma parametreleri; c 0, =0 Kohesif zeminlerde ok uzun sreli kayma parametreleri; c=0, 0 yleyse bize ara bir zamandaki kayma parametreleri gerekmekte c 0, 0

317

Deprem kuvvetleri dikkate alnmakszn yatay basn katsaylar;

cos 2 ( ) sin ( + )sin ( i ) cos cos( + )1 + cos( + ) cos(i )
2 2

Ka =

Kp =

cos 2 ( + ) sin ( + )sin ( + i ) cos cos( )1 cos( ) cos(i )

2 2

Deprem kuvvetleri dikkate alndnda yatay basn katsaylar ;

(1 Cv ) cos 2 ( ) K at = cos cos 2 cos( + + )

1
2

sin ( + )sin ( i ) 1 + cos( + + ) cos(i ) 1

(1 Cv ) cos 2 ( + ) K pt = cos cos 2 cos( + )

sin ( + )sin ( + i ) 1 cos( + ) cos(i )

Kuru zeminlerde;

= arctan

Ch (1 Cv ) s b Ch (1 Cv )

Su seviyesinin altnda;

= arctan

=/2

Deyde serbest konsol istinat yaplarnda;

Ch = 0,2*( I+1 ) A0 Ch = 0,3*( I+1 ) A0

Yatayda ankrajlarla mesnetlenmi istinat yaplar; Cv = 2/3 * Ch

Dey dorultuda serbest konsol duvarda I =1,0 ; i = 0 ; = 0 ; = 0 kabul ile baz deerleri iin Kat ile Kpt deerleri ;

318

Depremde oluan aktif ve Pasif Basn katsays; Kad = Kat - Ka Kpd = Kpt Kp

Statik zemin basncna ek olarak oluan dinamik basncn ykseklik boyunca deiimi ; Pad (z) = 3 Kad ( 1- z / H ) z Bu kuvvetlerin bilekeleri ise; Pad = 0,5 Kad H2 Srarj yknn deeri; Qad = Kad q0 H cos / cos ( - i ) Qpd = Kpd q0 H cos / cos ( - i ) Ppd = 0,5 Kpd H2 Ppd (z) = 3 Kpd (1- z / H ) z

Tabakal zemin durumunda; her bir tabakaya ait K deerleri kullanlacaktr.

q

45+/2

q x Ka

45+/2

319

KAZIKLI STNAT DUVARLARI Kayma gerilmelerinin ald, zemin tama gcnn yenildii, dnme momentlerinin gvenle yenilemedii durumlarda konsol istinat duvarlarnn kazkl istinat duvarlar ile hatta ankrajl olarak birlikte yaplmas mmkndr. Kazkla birlikte alacak olan istinat duvarnn sonlu elemanlar yntemleri ile zmlenebilmesi iin bilinmesi gereken en nemli husus kazn ve ankrajlarn oturduu formasyondaki yataklanma katsaylardr. Bu durumda yatay yataklanma katsays (x,y dorultularnda; ki genelde izotropik yap kabul ile bunlar birbirine eit kabul edilir) ve srtnme iin kullanlacak olan dey yataklanma katsaysnn (z yn) tespit edilmesi nem kazanmaktadr. ZEMN YATAK KATSAYISI Herhangi bir yk altnda oluan gerilme dolaysyla meydana gelen oturma ile, bu oturmaya sebep olan gerilme arasndaki dorusal ilikiye Zemin Yatak Katsays ad verilir (Winkler yay sabiti ).

K=

q0 H

Bu denklemde; K : Zemin Yatak Katsays ( t/m3 , KN/m3) q0 : Yk altnda oluan gerilme H : Gerilme dolaysyla oluan toplam oturma Baz Zemin Snflar iin K deerleri

320

RNEK
35 250 yol 800

330

80 80 120

300

300 45+/2 H/5 200

ok sk kumda analiz yaplacaktr. Kullanlacak parametreler: Srarj yk q: 10.0 t/m2 = 2.00 t/m3 c=0 = 30 Duvarla srtnme =0 ev as i = 0 1. Deprem Blgesi, Yap nem I=1.0 A0= 0.40 ve I=1.0 ise ankrajla destekli yap iin Yatay e deer deprem katsays : Ch= 0,3 (I+1) A0=0.24 =arctan (Ch/(1-2/3 Ch))=16.0 Ka tan2 (45-/2)=0,333

321

(1 Cv ) cos 2 ( ) K at = cos cos 2 cos( + + )

1
2

sin ( + )sin ( i ) 1 + cos( + + ) cos(i )

Kat=0,52 bulunur. st yap arl: Gb= 2.5*(0,35*8+4.45*0.8)=9,6 t/m qb=9,6/4,45=2,16 t/m2 qd = (8-2,5)*2,0=11 t/m2 qs=10 t/m2 qt= 0,333 (10+2,16+11+9,6)=10,91 t/m2 Ea = x x h2 x Ka + q x Ka Deerleri bulunarak betonarme analizine geilir.

KAYNAKLAR Bowles,J.E., 1996, Foundaton analaysis and design, The McGraw- Hill Companies. Inc., Newyork, USA Mccarthy,D.F.,1997, Essentials of soil mechanics and foundations, Prentice Hall Inc., New Jersey, USA

322