MADEN HAVALANDIRMA EBEKELERNN PROJELENDRLMES

Prof. Dr. M. Saim SARA

Temmuz 2011 Isparta

NSZ
Yeralt maden iletmeciliinde en nemli alma konularndan birisi, ocan her noktasna yeterli miktarda ve uygun kalitede havann salanmasdr. Havalandrma olarak nitelenen bu almalarn uygun ekilde yaplmamas, ortam havasnn titiz bir ekilde denetlenmemesi ve gerekli nlemlerin alnmamas durumunda, facia boyutunda toplu lmlere bile yol alabilir. Havalandrma almalarnn ilk aamas, daha ocak almadan havalandrma projesinin yaplmasdr. retim projesi temel alnarak, ocan etkin bir ekilde havalandrlabilmesi iin havalandrma tesislerinin teknik zelliklerinin belirlendii bir havalandrma projesi yaplmal, bu projeye titizlikle uyulmaldr. Havalandrma projesinin nemli bir zellii, yeralt oca retime getikten bir sre sonra geerliliini yitirmesidir. Yeni panolar retime alndka, baz panolar kapatldka havalandrma koullar deiecektir. Bu nedenle, havalandrma ebekelerinin projelendirmesi bir kez yaplmas yeterli olan bir ilem deil, belli aralklarla ocak koullar deitike gncellenmesi gereken, yeniden ele alnmas gereken bir ilemdir. Havalandrma ebekelerinin projelendirilmesinin temel ilkeleri ve basit uygulamalar Maden Mhendislii Blmlerinde okutulan Madenlerde Havalandrma ve Emniyet derslerinde verilmektedir. Ancak, ders srelerinin snrl olmas ve Emniyet konularnn da bu dersin ierii iinde olmas nedeniyle ayrntya girilememekte, kapsaml projeler yaplamamaktadr. Bu ders notu, bu eksiklii gidermeye bir katk yapmak amacyla kaleme alnmtr. Ders notu, S.D.. Maden Mhendislii Blmnde Lisans programnda eimlik ders olarak mfredatta yer alan Havalandrma Projelendirme ve Yksek Lisans programnda okutulan Havalandrma ebeke Hesaplar derslerinde temel kaynak olmas amacyla hazrlanmtr. Ders notunu, grev ald yeralt ocanda hibir kazann olumasna yol amayan bilgili ve titiz maden mhendislerinin yetimesinde nemli bir rol oynamas dileiyle, maden kazalarnda yaamn yitiren binlerce maden iisinin ruhlarna ithaf ediyorum. Prof. Dr. M. Saim SARA Isparta, Temmuz 2011

NDEKLER
Blm 1. 1.1. 1.1.1. 1.1.2. 1.2. 1.2.1. 1.2.2. 1.3. 2. 2.1. 2.1.1. 2.1.2. 2.2. 2.3. 2.3.1 2.3.2. 2.3.3. 2.3.4. 2.3.5. 2.3.6. 3. 3.1. 3.1.1. 3.1.2. 3.2. 3.3. 3.4. 4. 4.1. 4.2. 4.2.1. 4.2.2. 5. 5.1. 5.1.1. 5.1.2. 5.1.3. 5.1.4. 5.1.5. 5.1.6. 5.1.7. 5.1.8. 5.2. 5.2.1. 5.2.2. 5.3. 5.3.1. 5.3.2. 5.4 GR Havalandrma projelendirmenin ana aamalar Havayolu direnlerinin belirlenmesi Gerekli hava miktarnn hesaplanmas Basit havalandrma ebekelerinin projelendirilmesi Basit havalandrma ebekeleri iin kullanlan eitlikler Basit havalandrma ebekelerinin projelendirilmesinde aamalar Basit havalandrma ebekeleri iin bir rnek proje KOMPLEKS HAVALANDIRMA EBEKE PROJELENDRME ebeke kavram Tanm ve kabuller Kirchoff yasalar Kompleks havalandrma ebekelerinin analizi Doal dalml ebeke analizi Analitik yntem Yaklak tekrarlamalar (iterasyon) yntemi terasyon ynteminin uygulama admlar Gz seiminde uyulacak kurallar rnek bir ebeke zerinde uygulama Havalandrma ebeke analizinin bilgisayarla yaplmas KONTROLLU DAILIMLI HAVALANDIRMA EBEKE ANALZ Kritik yol yntemi Emici sistem iin kritik yol yntemi fleyici sistem iin kritik yol yntemi ok giri-kl ebekelerde Kritik Yol Yntemi Kesit alma ilemi ile alternatif zmler retme Baz kollara yardmc vantilatr koyma seenei OCAA GRECEK HAVA MKTARININ MATEMATKSEL ZM Tek vantilatrl sistemler iin matematiksel zm oklu vantilatrl sistemler iin matematiksel zm Seri bal vantilatrler iin matematiksel zm Paralel bal vantilatrler iin matematiksel zm TAL HAVALANDIRMA SSTEMLERNN PROJELENDRLMES Tali havalandrmada etkin faktrler Hat uzunluu Arna ulatrlacak hava miktar Boru ap Havalandrma sresi Boru hattndaki basn d Boru hatt diren katsays Kaak yollarnn diren katsays Hat boyunca oluan hava kaaklar Kaakl borularda hava akm analizleri Uniform kaakl hatlarda matematiksel analiz Kaakl hatlarn ebeke benzetimi ile analizi Uzun galerilerde tali havalandrmann tasarm Karakteristikleri bilinen vantilatrlerin yerlerinin belirlenmesi Yerleri bilinen vantilatrlerin karakteristiklerinin belirlenmesi Tali havalandrma tasarm uygulamalar Sayfa 1 1 2 3 4 4 5 6 15 15 15 15 17 18 18 20 22 22 22 27 30 30 30 35 39 45 48 56 56 59 59 61 67 67 67 68 68 68 68 69 69 70 70 71 73 76 77 78 79

1. GR Havalandrmann en temel amac, yeralt ocaklarnda alanlarn hava gereksinim-lerini karlamak, yeterli miktarda ve uygun kalitedeki havay yeralt havayollarnda dolatrmaktr. Yeterli miktarda hava deyiminden; Her bir ii iin 6m3/dak (0,1 m3/s) miktarnda hava, Zehirleyici ve patlayc gazlar tehlike snrlarnn altnda tutacak miktarda hava, Havadaki tozlar seyreltecek miktarda hava, Uygun kalitede hava deyiminden ise; Scaklk deeri uygun seviyede, Nem yzdesi makul bir deerde, Hz deeri ar olmayan Zararl gaz konsantrasyonlar izin verilen snrlarda olan hava anlalr. Bu amalara ulamann yeralt madenciliinde, zellikle de yeralt kmr madenciliinde yaamsal bir nemi vardr. Havalandrma sistemi uygun bir ekilde projelendirilmeyen, retim aamasna geildiinde havalandrma koullar titizlikle denetlenmeyen ocaklarda facia boyutundaki i kazalarna yol alabilir. Zehirleyici gazlarn etkisiyle pek ok ii zehirlenebilir, patlayc gaz veya toz patlamalar yaanarak yzlerce ii hayatn kaybedebilir, ar tozlu atmosferlerde alan iiler uzun vadede toz hastalklarna yakalanabilir. En hafifinden, yeralt alma ortamlar ar scak, nem oran yksek, tozlu veya ar hava hzl bir ortama dnerek, alma konforunun ktlemesine ve i randmannn dmesine neden olabilir. Bu nedenle, bir yeralt oca daha almadan proje aamasnda havalandrma sorunlar mutlaka gz nnde tutulmal, ayrntl bir havalandrma projesi yaplmaldr. retime geildikten sonra da, havalandrma koullar titizlikle denetlenmeli, yeralt havayollarndaki deiiklikler karsnda havalandrma projeleri belli periyotlarla gncellenmelidir. 1.1. Havalandrma projelerinin ana aamalar Bir yeralt ocann havalandrma projesi yaplrken izlenen ana aamalar aadaki gibi sralanabilir; retim planndan yola klarak bir havalandrma plan hazrlanr, Havalandrma planndan gidilerek havalandrma ebekesinin izgisel diyagram karlr, Farkl nitelikteki havayollar birer kol kabul edilerek, bu kollar numaralandrlr, Her bir kolun diren deeri hesaplanr veya lm yoluyla belirlenir, Her kolda ok kayplarna neden olabilecek diren deerleri belirlenir, Her koldan gemesi gereken minimum debi (Q) deerleri hesaplanr, izgisel diyagram analiz edilerek, ebekenin basit havalandrma ebekesi mi, yoksa kompleks havalandrma ebekesi mi olduu belirlenir. Havalandrma ebekesini oluturan kollarn tm birbirleri ile seri ve paralel bal ise, ebeke basit havalandrma ebekesi olarak nitelendirilir (ekil 1a). Tm kollar seri ve paralel balant ile analiz edilemiyor, ara balant yollar bulunuyorsa kompleks havalandrma ebekesi olarak isimlendirilir. Bu aamadan sonra basit havalandrma ebekesi iin izlenen hesaplama prosedr ayr, kompleks havalandrma ebekesi iin izlenen admlar ve hesaplamalar farkllklar gsterir.

(a)

(b)

ekil 1.1 : a) Basit havalandrma ebekesi b) Kompleks havalandrma ebekesi 1.1.1. Havayolu direnlerinin belirlenmesi Havalandrma plannda birbirinden farkl zellikte olan ksmlar ayr birer havayolu olarak deerlendirilir. rnein bir kuyu, kuyu dibinde yatay bir ta galeriye balanyorsa, seri bal olmalarna ramen bu iki ksm ayr birer havayolu olarak kabul edilir ve her iki para iin ayr ayr diren hesab yaplr. Havayolu direncini belirlemede farkl yol izlenebilir; Yerinde lm Baka projelerdeki deerleri kullanma Forml yoluyla hesaplama Havayolu direncini len bir alet yoktur. Bu nedenle lm yoluyla diren belirlenecekse Atkinson eitliinden R nin ekilmi hali olan, R = h / Q2 (1.1) ifadesinden yararlanlr. Direnci llecek havayolu boyunca oluan h basn d llr. Havayolunun herhangi bir yerindeki kesiti (F) m2 olarak, bu noktadaki hava hz (V) da, m/s olarak lldkten sonra hava miktar (Q); Q=FV (1.2) eitliinden (m3/s) cinsinden hesaplanr. h ve Q deerleri (1.1) eitliinde yerine yazlarak havayolu direnci dolayl olarak llm olur. Ancak unutulmamaldr ki, bu yol sadece var olan ocaklar iin uygulanabilir. Almam ve henz proje aamasnda olan ocaklar iin byle bir seenek bulunmaz. Tm havayollarnda ayrntl lmlerin yaplmasnn ok zahmetli olaca da hesaba katlmaldr. Daha nce hazrlanm ve baars pratikteki gzlemlerle kantlanm havalandrma projelerinde kullanlan diren deerlerini kullanmak bir baka yoldur. Yeni projedeki havayollar, uygulanmakta olan projedeki deerlere uyarlanr. Projelendirme safhasnda olan ve henz almam bulunan yeralt ocaklarnn havalandrma projesi yaplrken, havayollarnn direnleri genellikle forml yoluyla belirlenir. Sz konusu forml aadaki gibidir;

R=

k U L F3

(kilomurg)

(1.3)

k : Srtnme katsays U : Havayolunun evresi (m.) L : Havayolunun uzunluu (m.) F : Havayolunun kesiti (m2) Srtnme katsays, gz zne alnan havayolunun hava akna direnmesini ifade eden bir katsaydr ve birimsizdir. Deeri, direnci hesaplanacak havayolunun zelliklerine gre havalandrma kitaplarndaki izelgelerden veya daha nce yaplm havalandrma proje-lerinden seilir. Dier parametreler, alacak olan ocan proje verileridir. 1.1.2. Gerekli hava miktarlarnn hesaplanmas Havalandrma almalarnn en temel amac, yeraltndaki her noktaya yeterli miktarda hava miktarn ulatrmaktr. Her bir koldan akacak hava debisi, alanlarn hava gereksinimlerini karlamal, zararl gazlar tehlikeli limitlerin altnda tutacak miktarda olmal, ateleme sonras gaz ve dumanlar makul bir srede seyreltmelidir. Her bir koldan gemesi gereken minimum hava miktar deeri parametre temel alnarak hesaplanr; a) alan saysna gre : Her bir alan iin 6 m3/dak. (0.1 m3/s) hava gerektii kabul edilerek, gz nne alnan havayolundan gemesi gereken hava miktar; Q = 0,1 n (m3/s) (1.4)

eitliinden hesaplanr. Burada n, o havayolu zerinde alanlarn says olup, olabilecek en yksek ii says ele alnr. b) kan gaz miktarna gre : zellikle metan gaz knn youn olduu takmr ocaklarnda bu parametre daha anlam kazanmaktadr. Metan knn en fazla olduu kaz vardiyas temel alnarak, havaya karan gaz, izin verilen limit deerin altnda tutabilmek iin gnderilmesi gereken minimum hava miktar hesaplanr. Ele alnan koldan gemesi gereken debi; Q= 100 M p 8 3600 (m3/s) (1.5)

ifadesinden hesaplanr. Burada M, 8 saatlik kaz vardiyasnda karak havaya karan toplam metan miktardr. Bu deer retimle artar. Kmr damarlarnn metan emisyonu, 1 ton kmr retildiinde ka m3 gaz kt ile m3/ton cinsinden ifade edilir. Bu deer, kmr numuneleri zerinde gerekletirilen laboratuar deneyleriyle saptanr. Sz konusu damarda daha nce allmsa, gaz lm verilerinin istatistiksel analizi ile de belirlenir. M in belirlenmesinde, bu metan emisyonu deeri ile, kaz vardiyasnda yaplacak maksimum retim deeri arplr. rnein, 10 m3/ton gaz yayan bir damarda vardiyada 300 ton retim yaplacaksa M deeri, 300*10 = 3000 ton/vardiya olarak hesaplanr. (1.5) eitliindeki p parametresi ise metan gaznn izin verilen snr deeridir. rnein bu snr %1 ise, formlde p yerine 1 yazlr. Ad geen

formldeki 8 rakam, 8 saatlik vardiyalar iin geerlidir. Kaz vardiyas 6 saat ise, buraya 8 yerine 6 yazlmaldr. c) Patlayc madde kullanmna gre : Metal madenlerinde gaz k olmadndan, ii saysnn fazla olmamasndan ve retimin ok saydaki ateleme deliinin patlatlmas ile yaplmasndan dolay gerekli hava miktar hesabnda bu parametre daha anlaml olmaktadr. Yntem, 1 kg. patlayc madde atelendiinde 0,04 m3 zehirli gazn aa kmas esasna dayanr. Gnderilmesi gereken hava miktar, aa kan bu gazn hava iindeki orann %0,008 in altna indirecek deerde olmaldr. Patlatma yaplan blgeye insanlarn girmesine izin verilmeden yaplan havalandrma almasnn sresi de nemlidir. Bu durumda gerekli hava miktar, Q= kadar olur. Burada; A : Bir defada atelenen patlayc madde miktar (kg.) t : Havalandrma iin ayrlacak zaman (sn.) dr. Yukarda sralanan yntemden biri veya birden fazlas uygulanarak gerekli hava miktar hesaplanr. Birden fazla yntemle hesaplama yaplrsa, elde edilen deerler toplanmaz, gerekli hava miktar iin en byk deer alnr. rnein; a, b ve c yntemleri uy-gulanarak srasyla 8, 10 ve 4 m3/s deerleri hesaplanmsa, Q iin 10 m3/s deeri kabul edilir, bu nn toplam olan 22 m3/s deeri alnmaz. 1.2. Basit Havalandrma ebekelerinin Projelendirilmesi 1.2.1. Basit havalandrma devreleri iin kullanlan eitlikler Tm kollar seri veya paralel bal olan havayollarndan oluan basit havalandrma ebekelerinin projelendirilmesinde elektrik ebekeleri prensipleri, Kirchoff kanunlar ve Atkinson eitlii geerlidir. Seri bal havayollar iin; R = R1 + R2 + + Rn Q = Q1 = Q2 = .. = Qn h = h1 + h2 + ..+ hn eitlikleri, paralel bal havayollar iin ise ; 1 = 1 + 1 + + 1 Rn (1.8) (1.7) A 0.04 100 t 0.008 (m3/s) (1.6)

R1 R2 R Q = Q1 +Q2 + .. + Qn h = h1 = h2 = ..= hn

eitlikleri kullanlr. Bu eitliklerde;

R : Havayolu direnci (kilomurg) Q : Hava miktar (m3/s) h : Basn d (mm su) dur. Basn d ile debi ve diren arasndaki ilikiyi ifade eden Atkinson eitlii ise; h = R Q2 (1.9)

biimindedir. Bu eitlik, direnci R (kilomurg) kadar olan bir havayolundan Q (m3/s) kadar hava geirildiinde bu havayolunda oluacak h (mm su) basn d deerini verir ve havalandrma hesaplamalarnn en temel eitliidir. 1.2.2. Basit havalandrma ebekelerinin projelendirilmesinde ana aamalar Basit havalandrma ebekelerinin projelendirilmesinde, 1.1. blmnde sralanan ilk ilemler yapldktan sonra aadaki admlar izlenir; (1.7) ve (1.8) deki diren formllerinden yararlanarak ocan edeer direnci (Ro) hesaplanr Her bir havayolundan gemesi gereken minimum hava miktarlar (Qi) hesaplanr Ocaa girmesi gereken minimum toplam hava miktar (Qo) belirlenir. Vantilatrn yaratmas gerekli basn d (hv) deeri hesaplanr hv = Ro Qo2 (mm su) Uygun vantilatr seimi yaplr Toplam hava miktar ocaa girdiinde havayollarnda (kollarda) nasl dalaca, yani her bir koldan geecek hava miktar deerleri (Qi) m3/s olarak hesaplanr. Hesaplanan Qi deerleri ile her bir havayolundan gemesi gereken minimum debi deerleri karlatrlr. Her hava yolundan yeterli ve makul deerde hava geiyor olmas durumunda gerekli vantilatr motor gc, adedi ve tipi seimi yaplarak proje sonlandrlr. Ancak genellikle baz kollardan gereinden az, baz kollardan ise gereinden fazla hava geecei tesbiti yaplacaktr. Bu durumda sisteme mdahale edilerek uygun dalmn ayarlanmas ihtiyac doar. Bu ayarlama; a) Baz kollarda uygun dirente Reglatrler (Ayarl hava kaplar) ina etmek; b) Baz kollarda uygun yk deerine sahip yardmc vantilatrler yerletirmek; c) Baz kollarn direnlerini azaltmak, seeneklerinden biri veya birkan uygulayarak gerekletirilebilir. Reglatrlerle ayarlama yaplmas planlanrsa bu reglatrlerin direnleri (Rr) ve pencere akl deerleri (Ar) kilomurg ve m2 birimlerinde hesaplanr. Yerletirilmesi dnlen reglatrlerin hesaplanan direnleri, yerletirilecekleri kollarn orijinal diren deerlerine eklenir. Ocan toplam direnci de deimi olacandan, ocak toplam direnci (Ro) edeer diren formllerini kullanarak bir kez daha hesaplanr. Vantilatrn yaratmas gerekli basn d; hv = Ro Qo2 (mm su)

eitliinden yeniden hesaplanr. Yeni durumda kollardaki hava dalm (Qi) yeniden hesaplanr. Bu Qi deerleri ile her bir havayolundan gemesi gereken minimum debi deerleri karlatrlr. Her hava yolundan yeterli ve makul deerde hava geiyor olmas durumunda gerekli vantilatr motor gc, adedi ve tipi seimi yaplarak proje sonlandrlr Yine yetersizlik saptanmas durumunda, hava miktarlarnda uygun dalm salanana dek son yedi aama tekrarlanr. Basit havalandrma ebekeleri lisans programnda okutulan Madenlerde Havalandrma dersinde ilendiinden burada ksaca ele alnmtr. Projelendirme prosedrn rneklemek iin aada bir rnek ebekenin projesi kabaca yaplmtr. 1.2. Basit havalandrma ebekeleri iin bir rnek proje Plan grn aada verilen bir kmr ocanda yeryz balants iki kuyu ile salanacak, emici havalandrma sistemi uygulanacaktr.

ekil 1.2 : rnek havalandrma ebekesi

Ocak ile ilgili veriler yledir; Ocakta 6 ayakta retim yaplacaktr. Ayaklar plan grnte ift izgiyle gsterilmitir. Plan grnte dz izgiler 380, kesikli izgiler ise 350 kotunu gstermektedir. Havayollar sadece simgesiyle iaretlenen kavaklarda kesimektedir A ve Y kavaklar hava giri ve kava k kuyulardr Kmrden metan k 12 m3/ton dur. Hava dn yollarnda metann %1 e indirilmesi istenmektedir. Ocakta 8er saatlik 3 vardiya allacak, ilk vardiya kaz vardiyas olacaktr. Ayaklardaki ii saylar ve kaz vardiyasndaki kmr retimi aadaki gibidir Ayak I. ayak II. ayak III. ayak IV. ayak V. ayak VI. ayak PROJELENDRME Kavaklar harflerle, havayollar numaralarla aadaki ekildeki gibi kodlanr; Kol numaras 19 22 12 15 4 7 Max. ii says 60 65 55 62 80 70 retim (ton/vard.) 220 240 200 210 340 300

P
19

18 20

O
17

21

S
22 23 14

J
12

11 13

24

L
15

10

16

N
25

M
26 1

B
2

F
7

C H
5

D
4

ekil 1.3 : Kol ve kavaklarn kodlar 10

 Havalandrma ebekesinin izgisel diyagram aadaki gibi izilir;

P O J I A A

U
K

M
N

N
H V Y Y

izgisel diyagram oluturan havayollarnn zellikleri izelge halinde aada verilmitir. izelge 1.1 : Havayollarnn geometrik zellikleri Havayolu Kavaklar Uzunluk no (m.) A-A A A 430 1 AB 750 2 BC 350 3 CD 800 4 DE 80 5 EH 820 6 CF 700 7 FG 90 8 GH 670 9 HV 450 10 BI 310 11 IJ 650 12 JK 60 13 KN 690 14 IL 800 15 LM 70 16 MN 760 17 IO 60 18 OP 850 19 PR 75 20 RU 900 21 OS 780 22 ST 80 23 TU 720 24 UN 55 25 NV 50 26 VY 680 Y-Y Y Y 400 evre (m.) 11.3 13.2 11.8 10 7 10 10 6.8 10 11.8 11.8 10 6.4 10 10 6.4 10 11.8 10 6.4 10 10 7 10 11.8 11.8 13.2 11.3 Kesit (m2) 10 10 8 6 3 6 6 2.8 6 8 8 6 2.52 6 6 2.52 6 8 6 2.52 6 6 3 6 8 8 10 10 Srtn. kats., k 0.001 0.0011 0.0025 0.002 0.0045 0.002 0.002 0.004 0.002 0.0025 0.0025 0.002 0.005 0.002 0.002 0.005 0.002 0.003 0.002 0.004 0.001 0.002 0.004 0.002 0.003 0.003 0.0011 0.001 Aklama Dairesel kuyu, beton Ana ta galeri, betonlu Ana ta galeri, demir bal Tabanyolu, ahap trapez Ayak ii, ahap tahkimat Tabanyolu, ahap trapez Tabanyolu, ahap trapez Ayak ii, ahap tahkimat Tabanyolu, ahap trapez Ana ta galeri, demir bal Ana ta galeri, demir bal Tabanyolu, ahap trapez Ayak ii, ahap tahkimat Tabanyolu, ahap trapez Tabanyolu, ahap trapez Ayak ii, ahap tahkimat Tabanyolu, ahap trapez Ana ta galeri, elik bal Tabanyolu, ahap trapez Ayak ii, ahap tahkimat Tabanyolu, ahap trapez Tabanyolu, ahap trapez Ayak ii, ahap tahkimat Tabanyolu, ahap trapez Ana ta galeri, demir bal Ana ta galeri, demir bal Ana ta galeri, beton Dairesel kuyu, beton

11

 izelgedeki her bir havayolunun direnci, diren forml kullanlarak (eitlik 1.3) hesaplanmtr. Ayrca her bir havayolundaki ok kayplar edeer diren olarak ifade edilmitir. Aadaki izelgede 3. stunda hesaplanan (srtnmeden kaynaklanan) havayolu direnleri (Rs), 4. stunda ok kayplarnn edeer diren deeri (Re), 5. stunda ise bu ikisinin toplam olan havayolu diren deeri (R) murg cinsinden verilmitir. izelge 1.2 : Hesaplanan diren deerleri Havayolu Kavaklar no A-A 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 Y-Y A A AB BC CD DE EH CF FG GH HV BI IJ JK KN IL LM MN IO OP PR RU OS ST TU UN NV VY Y Y Rs (murg) 4.9 17.8 20 74 93.3 76 65 111 62 26 10.7 60 120 64 74 140 70 4.2 78.7 120 41.7 72.2 83 67 3.8 3.5 9.9 4.6 Re (murg) 35.1 1.2 20 6 6.7 2 6 9 6 12 3.3 12 10 4 4 10 4 4.8 3.3 7 3.3 4.3 10 3 1.2 4.5 2.1 27.4 R (murg) 40 19 40 80 100 78 71 120 68 38 14 72 130 68 78 150 74 9 82 127 45 77 93 70 5 8 12 32

izelgede verilen havayollarnn bazlar birbirleri ile seri bal durumdadr. Bu havayollarnn direnleri toplanarak tek bir kol haline indirgenebilir. rnein C-D, D-E, E-H kavaklar arasndaki 3,4,5 numaral havayollar tek bir kol olarak gsterilebilir. Bylece ebekenin izgisel diyagram aadaki ekilde ifade edilebilir, izgisel diyagram oluturan kol direnleri ise izelge 1.3de verildii gibi hesaplanr. Bylece 26 olan kol says 14e, 24 olan kavak says ise 10a drlerek ebeke basitletirilir. Bu aamadan sonraki hesaplamalar bu izgisel diyagrama ve bu diren deerlerine gre yaplr.

12

9 11 12

G
10

E A

H
13 5 3

14

ekil 1.4 : Basitletirilmi izgisel diyagram izelge 1.3. Basitletirilmi ebekenin kol direnleri Havayolu Kavaklar no 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 AB BC CD CD DI BE EF FG FG GH EH EH HI IJ R (murg) 59 40 258 259 38 14 9 254 240 5 270 302 8 44

Ocak toplam direncinin belirlenmesi iin adm adm aadaki hesaplamalar yaplr; 8-9 paralelliinin edeer direnci : 1 1 1 = + = 61.76 R 254 240 EFGH kolunun toplam direnci : 9 + 61.76 + 5 = 75.76

13

 E-H paralelliinin edeer direnci : 1 1 1 1 = + + = 18.38 R 75.76 270 302 BEHI kolunun toplam direnci : 14 + 18.38 + 8 = 40.38 3-4 paralelliinin edeer direnci : 1 1 1 = + = 64.6 R 258 259 BCDI kolunun toplam direnci : 40 + 64.6 + 38 = 142.6 B-I paralelliinin edeer direnci : 1 1 1 = + = 17.2 R 40.38 142,6 OCAK TOPLAM DRENC : 59 + 17.2 + 44 = 120.2 Ocaa girmesi gereken ve kollardan gemesi gereken hava miktar deerlerinin hesaplanmas iin, retimin yapld ve en ok hava gereksinimi olan ayaklar baz alnarak hesaplamalar yaplm ve sonular aadaki izelgede gsterilmitir. ilerin solunumu iin gerekli olan minimum Q deeri ile retim srasnda kan metan gazn %1 in altna drebilmek iin gerekli minimum Q deeri karlatrlarak byk olan deer o ayaktan geirilmesi gereken en az hava miktar deeri olarak alnm ve izelgenin son stununda verilmitir. izelge 1.4 : Ayaklardan geirilmesi gereken en az hava miktar deerleri Ayak I. ayak II. ayak III. ayak IV. ayak V. ayak VI. ayak Kol no 8 9 11 12 3 4 Max. ii says 60 65 55 62 80 70 ilere gerekli Q (m3/s) 6 6.5 5.5 6.2 8 7 retim (ton/vard.) 220 240 200 210 340 300 kan gaz (m3/s) 0.092 0.1 0.083 0.088 0.142 0.125 Gaz iin gerekli Q (m3/s) 9.2 10 8.3 8.8 14.2 12.5 Gerekli min. Q (m3/s) 9.2 10 8.3 8.8 14.2 12.5

Belirlenen minimum hava miktarlar, ayaklar dndaki dier kollarda alan ii saylar da hesaba katlarak, izgisel diyagram zerinde aadaki gibi gsterilmitir. Bu sonular ayrca izelge 1.5 de de verilmitir.

14

9.2 10

19.2 36.3 A E
6 2 7

G
19.2
10

11 8.3 12 8.8 3 14.2

H
13

36.3

63
1

63
14

26.7

4 12.5

26.7

ekil 1.5. Tm kollardan geirilmesi gereken minimum hava miktar deerleri (Alt izili rakamlar- m3/s) izelge 1.5 : Tm kollar iin minimum hava miktarlar (m3/s) Kol Q 1
63

2
26.7

3
14.2

4
12.5

5
26.7

6
36.3

7
19.2

8
9.2

9
10

10
19.2

11
8.3

12
8.8

13
36.3

14
63

OCAA GRMES GEREKEN TOPLAM HAVA MKTARI : 63 m3/s

Ocaa baslmas gereken minimum hava miktarn salayabilecek minimum vantilatr yk (basn fark); hv = Rocak * Q2ocak hv = 0.1202 * 632 = 477 mm su olarak hesaplanr. 500 mm su basn d yaratabilecek kapasitede bir vantilatr veya 250 er mm su kapasiteli iki vantilatr seri bal olarak kullanlacaktr. Vantilatr sistemi tarafndan 500 mm su deerinde basn fark yaratldnda her bir kolda gerekleecek hava dalm hesaplanm ve elde edilen deerler aadaki izelgede verilmitir. izelge 1.6 : Kollardaki doal hava dalm Kol No Q (m3/s) Kol No Q (m3/s) 1 64.5 8 10.23 2 22.4 9 10.51 3 11.2 10 20.74 4 11.2 11 10.98 5 22.4 12 10.38 6 42.1 13 42.1 7 20.74 14 64.5

15

 Her bir kol iin hesaplanan hava miktarlar, bu kollardan gemesi gereken minimum debi deerleri ile aadaki gibi karlatrlr. izelge 1.7 :Hava dalmnn yeterliliinin karlatrlmas Kol no 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Hesaplanan Q (m3/s) 64.5 22.4 11.2 11.2 22.4 42.1 20.74 10.23 10.51 20.74 10.98 10.38 42.1 64.5 Gerekli Q (m3/s) 63 26.7 14.2 12.5 26.7 36.3 19.2 9.2 10 19.2 8.3 8.8 36.3 63 Yorum Uygun Yetersiz hava Yetersiz hava Yetersiz hava Yetersiz hava Fazla hava Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Fazla hava Uygun

izelge sonularnn incelenmesinden, 2,3,4,5 kollarna gidecek hava miktarlarnn yetersiz olduu, buna karn 6 ve 13 kollarna fazla hava kaaca anlalmaktadr. Yani, ocaa giren toplam hava miktarnn yeterli olmasna ramen, havann doal olarak kollardaki dalm uygun olmamaktadr. Bu durumda sisteme mdahale ederek kollarda havann uygun ekilde dalmnn salanmas gerekir. Kollardaki hava dalmnn dzenlenmesi iin aadaki hesaplamalar yaplr; 3 ve 4 paralel kollarndaki dalmn dzenlenmesi iin : 4 numaral kol zerine bir reglatr konacaktr Reglatr direnci = 74 murg Reglatr pencere akl = 1.4 m2 Bu durumda, 3-4 paralelliinin yeni edeer direnci 73 murg, BCDI kolunun yeni direnci 151 murg olacaktr. 8 ve 9 paralel kollarndaki dalmn dzenlenmesi iin : 9 numaral kolun direnci 215 murga drlecektir, Bu durumda, 8-9 paralelliinin yeni edeer direnci 58.32 murg, EFGH kolunun yeni direnci 72.32 murg olacaktr. EFGH, 11 ve 12 paralel kollarndaki dalmn dzenlenmesi iin : 11 numaral kol zerine bir reglatr konacaktr Reglatr direnci = 117 murg Reglatr pencere akl = 1.11 m2 12 numaral kol zerine de bir reglatr konacaktr Reglatr direnci = 42 murg Reglatr pencere akl = 1.85 m2 Bu durumda, EFGH-11-12 paralelliinin yeni edeer direnci 20.22 murg, BEHI kolunun yeni direnci 42.22 murg olacaktr.

16

 BEHI ve BCDI kollarndaki dalmn dzenlenmesi iin; 6 veya 13 numaral kola bir reglatr ina edilecektir. Reglatr direnci = 39.4 murg Reglatr pencere akl = 1.9 m2 Bu durumda B ve I kavaklar arasndaki paralelliin edeer direnci 27.1 murg Ocak toplam direnci Ro=130 murg olarak hesaplanr. Yaplacak dzenlemeler toplu halde aadaki izelgede gsterilmitir. izelge 1.8 : Hava dalmn ayarlamak iin kollarda yaplacak dzenlemeler. Kol 4 9 11 12 6 veya 13 Yaplacak deiiklik Reglatr konulacak Kol direnci 215 a drlecek Reglatr konulacak Reglatr konulacak Reglatr konulacak Reglatr direnci, 74 117 42 39.4 Pencere Kesiti, m2 1.4 1.11 1.85 1.9

Reglatrler nedeniyle ocak toplam direnci 130 a ykseldiinden, daha nceki aamada seilen ana vantilatr yk yetersiz kalabilecektir. Yeni durumda gerekli vantilatr yk; hv = 0.130 * 632 = 516 mm su olarak hesaplanr. Emniyet pay da koyarak, 530 mm su deerinde basn fark yaratacak bir vantilatr veya 215er mm su deerinde basn fark yaratacak iki vantilatrn seri bal olarak kullanlmas uygun olacaktr. Yeni durumda kollardaki hava dalm yeniden hesaplanr. Hesaplanan deerlerle, her koldan gemesi gereken Q deerleri aadaki izelgede verilmitir. izelge 1.9 : Hava dalmnn yeterliliinin karlatrlmas Kol no 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Hesaplanan Q (m3/s) 63.85 27.05 14.4 12.65 27.05 36.8 19.5 9.34 10.16 19.5 8.4 8.9 36.8 63.85 Gerekli Q (m3/s) 63 26.7 14.2 12.5 26.7 36.3 19.2 9.2 10 19.2 8.3 8.8 36.3 63 Yorum Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun Uygun

Yaplacak dzenlemelerle tm kollarda uygun hava dalm salanabilecektir. 17

2. KOMPLEKS HAVALANDIRMA EBEKELERNN PROJELENDRLMES ebekede ara balant yollarnn bulunmas ve ebekenin seri ve paralel bal devreler haline dntrlememesi durumunda, basit havalandrma ebekeleri iin verilen algoritma izlenemez. Bu tr ebekeler Kompleks Havalandrma ebekeleri olarak nitelenir. Pratikte byk ocaklarn havalandrma ebekeleri genellikle bu tiptir. Kompleks havalandrma ebekelerinin analizinde daha karmak matematiksel ilemlerin yaplmas gerekir. Bu karmak hesaplamalarn elle yaplmas da genellikle olanakszdr ve bilgisayarlardan yararlanlmas kanlmaz olur. Kompleks havalandrma ebekelerinin zmnde eitli paket programlar kullanlmaktadr. Sonraki blmlerde ebekelerin yaps hakknda bilgi verilecek ve uygulanan matematiksel ilemlerin teorisi ele alnacaktr. 2.1. ebeke kavram 2.1.1. Tanm ve kabuller Havalandrma ebekelerinin analizinde kolaylk ve tanm birlii salamak iin yaplan tanmlar ve kabuller yledir; Tanmlar : a) ok paral, kapal, a biimindeki ocak sistemine ebeke b) veya daha fazla kolun birletii noktaya kavak c) ki kava birbirine balayan havayoluna kol d) Birbirine balanm kollardan oluan kapal devreye gz e) Havayollarnn izgilerle ve leksiz olarak gsterilen ekline diyagram denir. Kabuller : a) Ocak havas skmazdr b) Btn kollar iin Atkinson eitlii geerlidir (h = R * Q2) c) Elektrik devrelerindeki Kirchoff yasalar havalandrma devreleri iin de geerlidir. 2.1.2. Kirchoff yasalar Kirchoff I yasas : Bir kavaktan akan hava miktarlarnn cebirsel toplam sfrdr. Baka bir deyile, bir kavaa gelen hava miktarlarnn toplam, bu kavaktan ayrlan hava miktarlarnn toplamna eittir.

Q
i =1

=0

n : Kavaktaki kol says

(2.1)

Kirchoff II yasas : Herhangi bir kapal gz etrafndaki basn dlerinin (h) cebirsel toplam sfra eittir. Baka bir deyile, gz oluturan kollardaki basn dlerinin toplam sfrdr.

hj =
j =1

R Q
i =1 j

2 j

=0

m : O gzdeki kol says

(2.2)

18

Ele alnan gz oluturan kollardan birisi zerinde bir vantilatr bulunuyorsa, bu gz etrafndaki basn dlerinin toplam, sfra deil, bu vantilatrn yaratt basn dne (hv) eit olur.

R Q
i =1 j

2 j

= hv

(2.3)

Vantilatrn yaratt basn d deeri (hv), sabit bir say olabilecei gibi, kullanlan vantilatrn erisinin karakteristik katsaylar (a,b,c) kullanlarak formlsel olarak da ifade edilebilir. Bu durumda eitlik,

R Q
i =1 j

2 j

= aQ2 + bQ + c

a,b,c : Vantilatr katsaylar

(2.4)

biimini alr. Burada eitliin sa tarafndaki Q deeri vantilatrn yerletirildii koldaki Qj deeridir. Eitlik oluturulurken gz etrafnda saat ibresinin tersi ynnde dnlerek bu yn pozitif olarak kabul edilir. Kollardaki hava akm yn bu ynde ise o kola ait R.Q2 ifadesi + iaret alr, tersi ynde ise iaret alr. rnek 1: 1 A 2 3 hv 7 B

+
4 8 5

D Q4 = Q1 + Q2 + Q3 Q7 = Q3 + Q6 Q8 = Q4 + Q5 Q5 = Q6 + Q9
2 j

Kirchoff I

A kava iin : B kava iin : C kava iin : D kava iin :

m

Kirchoff II

Gz iin,

R Q
i =1 j

= hv

2 2 R3 .Q32 + R4 .Q4 R5 .Q52 R6 .Q6 = hv

R3 = 60 , R4 = 40 , R5 = 90 , R6 = 50 murg, hv = 120 mm su ise,

2 0,06.Q32 + 0,04.Q4 0,09.Q52 0,05.Q62 = 120

rnek II :

19

1 + GZ I B + 4 GZ II 3 Ocak grn Kirchoff I A kava iin : B kava iin : C kava iin : D kava iin : Q1 = Q2 + Q3 Q6 = Q2 + Q4 Q1 = Q6 + Q5 Q3 = Q4 + Q5 D izgisel diyagram GZ III 5

6 +

Kirchoff II

GZ I iin : 1 2 6 GZ II iin : 3 4 -2 GZ III iin : 5 -6 -4

R1 = 110 , R2 = 40 , R3 = 90 , R4 = 60 , R5 = 140 , R6 = 70 murg, a = 0,045 , b = - 6,52 , c = 186 olmas durumunda ; GZ I iin : 0,11Q12 + 0,04Q22 + 0,07Q62 - (0,045Q12-6,52Q1+186) = 0 GZ II iin : 0,09Q32 + 0,06Q42 0,04Q22 = 0 GZ III iin : 0,14Q52 0,07Q62 0,06Q42 2.2. Kompleks havalandrma ebekelerinin analizi Seri ve paralel bal devreler halinde olmayan kompleks havalandrma ebekelerinin projelendirilmesinde ncelikle 1.1. blmnde verilen aamalar yerine getirilir. Bu aamadan sonra yaplacak ilemler iin iki farkl yaklam sz konusu olabilir; Doal dalml ebeke analizi Kontroll dalml ebeke analizi Doal dalml ebeke analizinde ebekeyi oluturan kollarn diren deerleri ve kullanlmas dnlen veya kullanmda olan vantilatr veya vantilatrlerin alma performanslar bilinir. Bu vantilatrlerin bu ebekede altrlmas durumunda her bir koldan geecek hava miktarlar hesaplanmak istenir. Kontroll dalml ebeke analizinde ise, ilk yaklamn tersine, her bir koldan gemesi istenen hava miktar deerleri nceden bilinir, ebekeyi oluturan kollarn diren deerleri de 20

bellidir. Hesaplanmas istenenler, kullanlmas gereken vantilatrlerin alma performanslar ve istenen hava dalmn salayabilmek iin hangi kollara, ne kadar dirente reglatrler yerletirilmesi gerektiidir. Yani bu yaklamda Qi ve Ri deerleri nceden bellidir, hv deerinin hesaplanmas istenir. Kontroll dalml ebeke analizi ayr bir blm halinde ele alnacandan bu blmde sadece doal dalml ebeke analizi yaklam konu edilecektir. 2.3. Doal dalml ebeke analizi nceki blmde belirtildii gibi, doal dalml ebeke analizinde ebekeyi oluturan kollarn diren deerleri (Ri) ve kullanlmas dnlen veya kullanmda olan vantilatr veya vantilatrlerin alma performanslar nceden bilinir. Vantilatrlerin alma performanslar ya sabit bir say olarak (hv) mm su cinsinden, ya da vantilatr karakteristik katsaylar (a, b, c) olarak ifade edilir. Bu yaklam; Bilinenler stenenler : : Ri hv Qi (i = 1,2,,n) veya a, b,c katsaylar (i = 1,2,,n) (n: ebekedeki kol says) (n: ebekedeki kol says)

biiminde formlize edilebilir. Baka bir deyile problem, kol direnleri bilinen bir ocakta, alma performans bilinen bir vantilatr kullanldnda ocaa ne kadar hava girecei ve kollardaki hava dalmnn nasl olacadr. Bu problemin zmne ynelik olarak eski yllarda analog yntemler kullanlm olmakla birlikte, gnmzde matematiksel teknikleri temel alan bilgisayar programlarndan yararlanlmaktadr. 2.3.1. Analitik yntem Bu yntemin esas Kirchoff yasalarn ebekeye uyarlayarak, bamsz akm says kadar eitlik tretip, bu eitlikler sistemini matematiksel olarak zerek bamsz akm deerlerini hesaplamaktr. Aslnda hesaplanmak istenenler her bir koldaki Qi deerleridir. Yani bilinmeyen says ebekedeki kol says (n) kadardr. Matematiksel olarak, n sayda bilinmeyenin zlebilmesi iin n sayda eitlik tretmek gerekir. Bu durumda, ebeke 8 koldan oluuyorsa 8, 15 koldan oluuyorsa 15, 80 koldan oluuyorsa 80 adet eitlik oluturmak ve bu eitliklerdeki bilinmeyenleri hesaplamak gerekir. Grld gibi ebekedeki kol says arttka analitik yntemle zm olanaksz hale gelmektedir. Bu zorluu biraz olsun basitletirmek iin u zellikten yararlanlr. ebekeyi oluturan kollardaki akmlardan bazlar, Kirchoff I yasasndan yararlanlarak dierleri cinsinden ifade edilebilir. Bunlara Baml Akm denir ve ilk aamada hesaplanmalarna gerek olmaz. Dier kollardaki akmlar ise Bamsz Akm olarak nitelenir ve ilk aamada hesaplanmalar gerekir. ebekeyi oluturan kollardaki akm says (Qn); Qn = Qx + Qy (2.5)

kadardr. Burada Qx bamsz akm saysn, Qy ise baml akm saysn ifade eder. Bamsz akmlarn deerleri hesaplanabilirse, baml akmlarn deerleri hesaplanan bu deerleri kullanarak ve Kirchoff I yasasn uygulayarak belirlenebilir. Bamsz akm says; Qx = Kol Kavak +1 (2.6)

21

Kol : ebekedeki kol says Kavak : ebekedeki kavak says kadardr. rnein 8 kol, 5 kavaktan oluan bir ebeke iin 8-5+1 = 4 adet bamsz akm sz konusudur. Geri kalan 4 akm ise baml akmdr. Bu 4 adet bamsz akmn deerlerinin hesaplanabilmesi iin Kirchoff II yasasn uygulayarak 4 adet eitlik tretmek gerekir. Bu 4 eitlikten oluan sistem matematiksel olarak zlerek bamsz akmlar temsil eden bilinmeyenler hesaplanr ve 4 koldaki hava akm deerleri (Q) bulunmu olur. ebekede 8 kol olduundan, geri kalan 4 koldaki hava miktarlar deerleri Kirchoff I yasasn uygulayarak belirlenir. rnek :

1 + GZ I B

4 + GZ II 2

5 + GZ III

3 D Yukardaki ekilde genel grn ve izgisel diyagram verilen ocakta kol direnleri; R1=3, R2=5, R3=0,5, R4=1.2, R5=2, R6=4 kilomurg, 1 numaral kolda yerletirilmi olan vantilatrn yaratt basn d hv=150 mmsu ise, yntemi uygulayalm Kirchoff I Q4 = Q1 Q2 Q5 = Q1 Q3 Q6 = Q3 Q2 Qx = Kol Kavak +1 =64+1=3 4 -6 -5 5 -4 6 Q1, Q2, Q3 = Bamsz akmlar Q4, Q5, Q6 = Baml akmlar adet gz seilir.

Kirchoff II GZ 1 : 1 GZ 2 : 2 GZ 3 : 3

numaral kollardan seilirse ve Kirchoff II uygulanrsa;

GZ 1 iin : 3.Q12 + 1,2 Q42 + 2 .Q52 = 150 GZ 2 iin : 5.Q22 4.Q62 1,2.Q42 = 0 GZ 3 iin : 0,5.Q32 2.Q52 + 4.Q62 = 0 eitlikleri oluur. Q4, Q5, Q6 yerine Kirchoff I deki karlklar yazlrsa; 3.Q12 + 1,2 (Q1 - Q2)2 + 2 .Q52 = 150 22

5.Q22 4.(Q3 Q2)2 1,2.Q42 = 0 0,5.Q32 2.(Q1 Q3)2 + 4.(Q3 Q2)2 = 0 parantezler alp sadeletirilirse; 6,2. Q12 + 1,2 .Q22 + 2. Q32 2,4. Q1.Q2 4.Q1Q3 = 150 -1,2. Q12 0,2. Q22 -4. Q32 + 8. Q2.Q3 + 2,4.Q1.Q2 = 0 -2. Q12 + 4. Q22 + 2,5. Q32 + 2.Q1.Q3 8.Q2.Q3 = 0 bilinmeyenli, dorusal olmayan denklem sistemi elde edilir. Grld gibi 3 gzl bu basit ebeke iin bile karmak bir denklem sistemine ulalmakta olup, zme ulamak olduka gtr. 100-150 gzl bir ebeke iin bu yntemin kullanlmas ve zmlenmesi ise olanakszdr. Pratikte byk ocaklarn ou bu kadar ok gzden olumaktadr. Bu nedenle analitik zmn teorik olarak mmkn olduu, fakat uygulanamaz olduu sylenebilir. 2.3.2. Yaklak tekrarlamalar (iterasyon) yntemi Bu teknik ehir ii su dalm a hesaplanmalar iin Hardy-Cross ikilisi tarafndan gelitirilmi, Scott-Hinsley ikilisi tarafndan maden havalandrma ebekelerine uyarlanmtr. Yntem, aranan Qi deerlerine nceden tahmini deerler atadktan sonra tekrar tekrar hesaplama yapp, sonu deere yaklamaya dayanr. Yeralt havayollarnda hava ak h=R.Q2 eitliine uyar. Doal dalml ebeke analizinde problem, bu eitlikteki h ve R deerleri bilindiinde, Q deerinin hesaplanmasdr. Hesaplama ileminde nce Q deeri iin bir balang tahmini deeri (Qa) atanr. Bu durumda, gerek Q deeri ile atanan Qa deeri arasnda bir miktar (X) hata olacaktr. Q = Qa + X Bu durumda basn d, h = R . (Qa +X)2 olacaktr. Bu ifadenin alm, h = R . (Qa2 + 2Qa.X + X2) biiminde olur. terasyon ilemleri ilerleyip sonuca yaklaldka yaplan hata miktar (X) ok azalacandan, bunun karesi olan X2 deeri ok kk bir deer olacaktr. Bu nedenle eitlikteki X2 ihmal edilirse; h = R.Qa2 + 2.R.Qa.X eitlii elde edilir. Buradan, X ekilirse;
2 h R.Qa X = 2.R.Qa

bulunur. Burada bulunan X deeri kolun Q deeri iin atanan ilk tahmini deerin gerek deerden olan sapmasdr ve dzeltme faktr olarak nitelenir. Q deeri iin buradan 23

hesaplanan deer kadar dzeltme yaplp, o kolun yeni Q deeri olarak bu atanp ilem yeniden tekrarlanr. Qa = Qa + X Bu dzeltme ilemi tekrar tekrar yaplrsa gerek deere ok yaklalr ve x0 a yaklar. Sfra yeterince yaklaldnda iterasyon ilemi bitirilir. Bu iterasyon ilemi tek bir kol iin deil de, ebekeden seilen bir gz iin uygulanrsa her iterasyonda uygulanacak dzeltme deeri (X); X =

h R.Q 2. R.Q
a

2 a

olur. Bu eitlikteki toplam h, ele alnan gzdeki toplam basn dn ifade etmektedir. Kirchoff II yasasna gre bir gz oluturan kollardaki toplam basn d sfr olduundan, eitlikte toplam h yerine sfr yazlrsa; X =
2 R.Qa

2. R.Qa

elde edilir. Paydaki ifade hava ak ynne gre + veya olur. Payda ise daima + dr. Bunu salamak iin eitlikte mutlak deer iareti kullanlr; X = R.Qa . Qa 2. R. Qa

ele alnan gzde bir vantilatr bulunuyorsa eitlik aadaki son biimini alr. X = R.Qa . Qa hv hd 2. R. Qa (2.7)

hv : Vantilatrn yaratt basn d (mm su) hd : Varsa o gzdeki doal havalandrma basnc (mm su) Vantilatrn alma performans sabit bir say eklinde deil de, vantilatrn a, b, c katsaylar ile ifade ediliyorsa eitlik; X = R.Qa . Qa (a.Q 2 + b.Q + c) hd 2. R. Qa (2.8)

halini alr. Bu eitlik kompleks havalandrma ebekelerinin analizinde kullanlan en temel eitliktir. Eitlik ebekeden seilen gzlere srasyla uygulanr. 2.3.3. terasyon ynteminin uygulama admlar

24

Yntemin bir havalandrma ebekesine uygulanmasnda aadaki algoritma izlenir; 1. adm : Havalandrma plan zerinde kol ve kavaklar numaralandrlr. 2. adm : Ocan izgisel diyagram izilir. 3. adm : Ocak yollarnn direnleri hesaplandktan sonra, her kolun direnci belirlenir. 4. adm : ebekeden G = Kol Kavak +1 sayda gz seilir. 5. adm : Kirchoff I yasasn ihlal etmeyecek ekilde, her koldaki hava miktar ve hava yn atanr. 6. adm : Her gz iin X dzeltme deerleri (2.7) eitliini kullanarak hesaplanr ve gzde yer alan her kola uygulanr. 7. adm : Xmax< ise ( : istenen hassasiyet) ise ilem bitirilir. Aksi takdirde 6. adma geri dnlp iterasyon ilemine devam edilir. 8. adm : Sonular deerlendirilir. 2.3.4. Gz seiminde uyulacak kurallar ebekeden gz seimi yaparken u kurallara uyulur; G = Kol Kavak + 1 sayda gz seilmelidir Tm kollar en az bir kolda yer almaldr Gzn ilk kolu ana koldur. Vantilatr bulunan kol ana kol olmaldr Ana kol bir kez kullanlmaldr Direnci yksek olan kollar mmknse ana kol olarak alnmaldr. Aksi takdirde sonuca ulaana dek yaplacak iterasyon says daha fazla olur. 2.3.5. rnek bir ebeke zerinde uygulama

2 4 3

R1=125, R2=60, R3=90, R4=50, R5=70, R6=100 murg , hv=120 mm su olsun Q1=10 , Q2= 4 , Q3=6 , Q4=4, Q5=8 , Q6=2 olarak atayalm GZ = Kol Kavak + 1 =64+1=3 adet gz seelim

25

GZ 1 : 1 2 5 GZ 2 : 3 4 -2 GZ 3 : 6 -5 -4 terasyon 1 : GZ 1 X = 102,06 0,125 10 2 + 0,06 4 2 + 0,07 8 2 120 = =24,9 4,1 2.(0,125 10 + 0,06 4 + 0,07 8)

Bu dzeltme deerini GZ 1 i oluturan kollara uygulayalm Q1 = 10 + 24,9 = 34,9 Q2 = 4 + 24,9 = 28,9 Q5 = 8 + 24,9 = 32,9 GZ 2 46,07 0,09 6 2 + 0,05 4 2 0,06 28,9 2 X = = =18,62 2,474 2.(0,09 6 + 0,05 4 + 0,06 28,9)

Bu dzeltme deerini GZ 2 yi oluturan kollara uygulayalm Q3 = 6 + 18,62 = 24,62 Q4 = 4 + 18,62 = 22,62 Q2 = 28,9 18,62 = 10,28 GZ 3 100,95 0,1 2 2 0,07 32,9 2 0,05 22,62 2 X = = =13,89 7,268 2.(0,1 2 + 0,07 32,9 + 0,05 22,62)

Bu dzeltme deerini GZ 3 oluturan kollara uygulayalm Q6 = 2 + 13,89 = 15,89 Q5 = 32,9 - 13,89 = 19,01 Q4 = 22,62 13,89 = 8,73 Bu iterasyon sonundaki debiler : Q1 = 34,9 terasyon 2 : GZ 1 X = 63,89 0,125 34,9 2 + 0,06 10,28 2 + 0,07 19 2 120 = = - 5,06 12,62 2.(0,125 34,9 + 0,06 10,28 + 0,07 19) Q2 = 10,28 Q3 = 24,62 Q4 = 8,73 Q5 = 19,01 Q6 = 15,89 m3/s

Bu dzeltme deerini GZ 1 i oluturan kollara uygulayalm Q1 = 34,9 5,06 = 29,84 Q2 = 10,28 5,06 = 5,22 Q5 = 19,01 5,06 = 13,95 GZ 2 X = 56,73 0,09 24,62 2 + 0,05 8,73 2 0,06 5,22 2 = = - 9,56 5,931 2.(0,09 24,62 + 0,05 8,73 + 0,06 5,22) 26

Bu dzeltme deerini GZ 2 yi oluturan kollara uygulayalm Q3 = 24,62 9,56 = 15,06 Q4 = 8,73 9,56 = - 0,83 Q2 = 5,22 + 9,56 = 14,78 GZ 3 11,66 0,1 15,89 2 0,07 13,95 2 0,05 (0,83)(0,83) X = = = - 2,24 5,214 2.(0,1 15,89 + 0,07 13,95 + 0,05 0,83)

Bu dzeltme deerini GZ 3 oluturan kollara uygulayalm Q6 = 15,89 2,24 = 13,65 Q5 = 13,95 (-2,24) = 16,19 Q4 = -0,83 (- 2,24) = 1,41 Bu iterasyon sonundaki debiler : Q1 = 29,84 terasyon 3 : GZ 1 X = 22,7 0,125 29,84 2 + 0,06 14,78 2 + 0,07 16,16 2 120 = = -3,95 5,748 2.(0,125 29,84 + 0,06 14,78 + 0,07 16,16) Q2 = 14,78 Q3 = 15,06 Q4 = 1,41 Q5 = 16,19 Q6 = 13,65 m3/s

Bu dzeltme deerini GZ 1 i oluturan kollara uygulayalm Q1 = 29,84 3,95 = 25,9 Q2 = 14,78 3,95 = 10,83 Q5 = 16,19 3,95 = 12,24 GZ 2 X = 13,474 0,09 15,06 2 + 0,05 1,412 0,06 10,83 2 = = - 3,25 4,151 2.(0,09 15,06 + 0,05 1,41 + 0,06 10,83)

Bu dzeltme deerini GZ 2 yi oluturan kollara uygulayalm Q3 = 15,06 3,25 = 11,81 Q4 = 1,41 3,23 = - 1,84 Q2 = 10,83 + 3,25 = 14,08 GZ 3 X = 8,314 0,1 13,65 2 0,07 12,24 2 0,05 (1.84)(1,84) = = - 1,8 4,63 2.(0,1 13,65 + 0,07 12,24 + 0,05 1,84)

Bu dzeltme deerini GZ 3 oluturan kollara uygulayalm Q6 = 13,65 1,8 = 11,85 Q5 = 12,24 (-1,8) = 14,04 Q4 = -1,84 (-1,8) = - 0,04 Bu iterasyon sonundaki debiler : Q1 = 25,9 Q2 = 14,08 Q3 = 11,81 Q4 = - 0,04 Q5 = 14,04 Q6 = 11,85 m3/s

27

terasyon 4 : GZ 1 X = 10,45 0,125 25,9 2 + 0,06 14,08 2 + 0,07 14,04 2 120 = = 1,03 10,13 2.(0,125 25,9 + 0,06 14,08 + 0,07 14,04)

Bu dzeltme deerini GZ 1 i oluturan kollara uygulayalm Q1 = 25,9 + 1,03 = 26,93 Q2 = 14,08 + 1,03 = 15,11 Q5 = 14,04 + 1,03 = 15,07 GZ 2 X = 1,145 0,09 11,812 + 0,05 (0,04)(0,04) 0,06 15,112 = = 0,58 1,97 2.(0,09 11,81 + 0,05 0,04 + 0,06 15,11)

Bu dzeltme deerini GZ 2 yi oluturan kollara uygulayalm Q3 = 11,81 + 0,58 = 12,39 Q4 = - 0,04 + 0,58 = 0,54 Q2 = 15,11 0,58 = 14,53 GZ 3 X = 1,87 0,1 11,85 2 0,07 15,07 2 0,05 0,54 2 = = 0,41 4,53 2.(0,1 11,85 + 0,07 15,07 + 0,05 0,54)

Bu dzeltme deerini GZ 3 oluturan kollara uygulayalm Q6 = 11,85 + 0,41 = 12,26 Q5 = 15,07 0,41 = 14,66 Q4 = 0,54 0,41 = 0,13 Bu iterasyon sonundaki debiler : Q1 = 26,93 terasyon 5 : GZ 1 X = 1,635 0,125 26,93 2 + 0,06 14,53 2 + 0,07 14,66 2 120 = = 0,155 10,53 2.(0,125 26,93 + 0,06 14,53 + 0,07 14,66) Q2 = 14,53 Q3 = 12,39 Q4 = 0,13 Q5 = 14,66 Q6 = 12,26 m3/s

Bu dzeltme deerini GZ 1 i oluturan kollara uygulayalm Q1 = 26,93 + 0,155= 27,08 Q2 = 14,53 + 0,155 = 14,68 Q5 = 14,66 + 0,155 = 14,81 GZ 2 X = 0,09 12,39 2 + 0,05 0,13 2 0,06 14,68 2 0,89 = = - 0,22 2.(0,09 12,39 + 0,05 0,13 + 0,06 14,68) 4

Bu dzeltme deerini GZ 2 yi oluturan kollara uygulayalm Q3 = 12,39 - 022 = 12,17 28

Q4 = 0,13 - 0,22 = - 0,09 Q2 = 14,68 + 0,22 = 14,9 GZ 3 X = 0,322 0,1 12,26 2 0,07 14,812 0,05 ( 0,09)(0,09) = = 0,07 4,534 2.(0,1 12,26 + 0,07 14,81 + 0,05 0,09)

Bu dzeltme deerini GZ 3 oluturan kollara uygulayalm Q6 = 12,26 + 0,07 = 12,33 Q5 = 14,81 0,07 = 14,74 Q4 = - 0,09 0,07 = - 0,16 Bu iterasyon sonundaki debiler : Q1 = 27,08 terasyon 6 : GZ 1 X = 0,195 0,125 27,08 2 + 0,06 14,9 2 + 0,07 14,74 2 120 = = - 0,018 10,62 2.(0,125 27,08 + 0,06 14,9 + 0,07 14,74) Q2 = 14,9 Q3 = 12,17 Q4 = - 0,16 Q5 = 14,74 Q6 = 12,33 m3/s

Bu dzeltme deerini GZ 1 i oluturan kollara uygulayalm Q1 = 27.08 0,018 = 27,052 Q2 = 14,9 0,018 = 14,882 Q5 = 14,74 0,018 = 14,722 GZ 2 X = 0,09 12,17 2 + 0,05 (0,16)(0,16) 0,06 14,882 2 0,04 = = - 0,01 2.(0,09 12,17 + 0,05 0,16 + 0,06 14,882) 4

Bu dzeltme deerini GZ 2 yi oluturan kollara uygulayalm Q3 = 12,17 0,01 = 12,16 Q4 = - 0,16 0,01 = - 0,17 Q2 = 14,882 + 0,01 = 14,892 GZ 3 X = 0,032 0,1 12,33 2 0,07 14,722 2 0,05 (0,17)(0,17) = = -0,007 4,54 2.(0,1 12,33 + 0,07 14,722 + 0,05 0,17)

Bu dzeltme deerini GZ 3 oluturan kollara uygulayalm Q6 = 12,33 0,007 = 12,323 Q5 = 14,722 + 0,007 = 14,729 Q4 = -0,17 + 0,007 = - 0,163 Bu iterasyon sonundaki debiler : Q1 = 27,052 Q2 = 14,892 Q3 = 12,16 Q4 = - 0,163 Q5 = 14,729 Q6 = 12,323 m3/s

Tm dzeltme deerleri (Xler) yeterince kk hale geldiinden iterasyon ilemine son verilebilir. En son ulalan Q deerleri, ocaktaki hava dalmn vermektedir.

29

27,052
2 5

27,052

14,892
3

14,729
4

-0,163 12,16

12,323

4 numaral kolun deer km olmas, bu kol iin balangta atanan ynn yanl olduu, akmn aadan yukar deil, yukardan aa doru gerekleecei anlamna gelmektedir. ekilden de izlenebilecei gibi tm kavaklarda Kirchoff I yasas da salanmaktadr. Bu aamadan sonra havalandrma mhendisinin yapmas gereken, hesaplanm olan bu deerleri kontrol ederek, her koldaki akm miktarlarnn yeterli olup olmadn denetlemektir. Hava dalm uygun deilse, baz kollara reglatr veya yardmc vantilatr koymay planlayarak tm hesaplamalar yeniden yapmaktr. Tatminkar bir hava dalm elde edilene kadar, bu ekilde ileme devam edilir. rnein yukardaki rnekte 4 numaral koldaki hava miktar yeterli olmayabilir. Bu durumda ya 4 numaral kola bir yardmc vantilatr yerletirilmelidir, ya da 5 numaral kola bir ayarl hava kaps ina edilmelidir. 4 numaral koldaki hava hareketinin ters evrilmesi arzu edilirse de ya 4 numaral kola yukar doru hava eken bir yardmc vantilatr yerletirilir veya 6 numaral kola reglatr konulur. Yeni dzenleme iin tm hesaplamalar yeniden yaplr. 2.3.6. Havalandrma ebeke analizinin bilgisayarla yaplmas nceki blmde grld gibi, 6 koldan oluan en basit havalandrma ebekesinde bile youn bir hesaplama prosedr izlenmektedir. Bu ebekede ilk tahmini Q deerleri ok uzak olmamasna ramen 6 iterasyonda sonuca ulalabilmitir. Hassasiyet deerinin daha da dk olmas istenirse daha birka iterasyon daha yaplmas gerekirdi. Yaplan hesaplamalarda en kk bir hata olmas durumunda yaplan tm ilemler yanl olacaktr. 100-200 koldan oluan bir ebeke iin bu kadar ok ilemin elle yaplmas ve hatasz ekilde ilerlenmesi mmkn deildir. Bu nedenle, iterasyon ilemlerinde bilgisayarlarn kullanlmas kanlmaz olmaktadr. Elle hesaplama durumunda sonuca ulama gnler alabilecek iken, bilgisayarlarn kullanm ile birka dakika iinde ve hatasz bir ekilde sonu elde edilebilmektedir. Havalandrma ebekelerinin analizinde kullanlan ilk bilgisayar programlar FORTRAN dilinde yazlm, daha sonra BASIC dilinde gelitirilmilerdir. Daha sonra grsel dillerin gelimesine paralel olarak, ok eitli paket programlar da kullanlr olmutur. Bunlar arasnda, gz seimini kendi yapan, vantilatr katsaylarn kendi hesaplayan, doal havalandrma basncn belirleyen, uygun hava dalmn salayabilmek iin neri gelitiren programlar da bulunmaktadr. Bunlar iinden, en ksa ve basit olan bir tanesi aada BASIC programlama dilinde verilmitir.
10 20 30 READ KOL,GOZ,VS DIM Q(KOL),R(KOL),G(GOZ),GOZK(GOZ,KOL) DIM A1(VS),B1(VS),C1(VS),VK(VS)

30

40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 210 220 230 240 250 260 270 280 290 300 310 320 330 340 350 360 370 380 390 400 410 420 430 440 450 460 470 480 490 500 510 520 530 540 550 560 570 580

FOR I=1 TO VS READ A1(I),B1(I),C1(I),VK(I) NEXT I HAS=.005:CLS PRINT TAB(2) ITERASYON TAB(24) DUZELTME DEGERI PRINT STRING$(38,-) FOR I= 1 TO KOL:READ R(I):NEXT I FOR I= 1 TO KOL:READ Q(I):NEXT I FOR I=1 TO GOZ READ G(I) FOR J=1 TO G(I) READ GOZK(I,J) NEXT J NEXT I IT=0 DMAX=0 FOR K2=1 TO GOZ PAY=0:PYD=0:K1=G(K2) FOR J=1 TO K1 KA=GOZK(K2,J) IF KA<0 THEN 270 C=1 GOTO 290 C= -1 KA= -KA Q1=ABS(Q(KA)) FOR L1=1 TO VS IF KA=VK(L1) GOTO 340 NEXT L1 VAN=0:VAN1=0:GOTO 360 VAN=C1(L1)+B1(L1)*Q1+A1(L1)*Q1^2 VAN1=B1(L1)+2*A1(L1)*Q1 PAY=PAY+C*(R(KA)*Q(KA)*Q1-VAN) PYD=PYD+(2*R(KA)*Q1-VAN1) NEXT J DQ= - PAY/PYD DM=ABS(DQ) IF (DM-DMAX)<=0 THEN 430 DMAX=DM FOR J=1 TO K1 KA=GOZK(K2,J) IF KA>=0 THEN 490 C= -1 KA= -KA GOTO 500 C=1 Q(KA)=Q(KA)+C*DQ NEXT J NEXT K2 IT=IT+1 PRINT TAB(6) IT TAB(26) DMAX IF (DMAX-HAS)<0 THEN 570 GOTO 190 PRINT:PRINT PRINT TAB(2) KOL TAB(7) DIRENC TAB(17) DEBI TAB(29) BAS. KAYBI

31

590 600 610 620 630 640 660 670 700 710 720 730 740 750 RUN

PRINT STRING$(40,-) FOR I=1 TO KOL DPQ=R(I)*Q(I)^2/1000 PRINT TAB(2) I TAB(7) R(I)*1000 TAB(16) Q(I) TAB(28) DPQ NEXT I PRINT PRINT ITERASYON SAYISI=;IT END DATA 7,3,1,0.047,-6.9,494.54,6 DATA 1,0.4,0.08,0.6,0.9,2.5,0.5 DATA 0,0,0,0,0,0,0 DATA 5,6,7,2,3,4 DATA 3,5,-4,-3 DATA 3,1,-3,-2

1 2 3 4 5 6 7 8

71.6724 32.7781 16.7677 7.69747 2.61405 0.49694 0.05071 0.00336

KOL DIRENC DEBI BAS.KAYBI -------------------------------------------------------------------------1 1000 4.38224 1.9204E-02 2 400 6.88185 1.8944E-02 3 80 1.80307 2.6008E-04 4 600 6.18531 2.2954E-02 5 900 5.07877 2.3214E-02 6 2500 11.2641 0.317199 7 500 11.2641 6.3439E-02 ITERASYON SAYISI = 8

Programda 700-750 satrlar veri giri satrlardr. 700 satrnda srasyla kol says (7), gz says (3), ebekedeki vantilatr says (1), vantilatrn a, b, c katsaylar (0.047, -6.9, 494.54) ve vantilatrn yer ald kol numaras (6) girilir. 710 satrnda kol direnleri srasyla verilir. 720 satrnda her bir kol iin atanan Q balang deerleri girilir. 730 satrnda 1. gzdeki kol says ve bu kollarn numaralar girilir. 740 satrnda 2. gzdeki kol says ve bu kollarn numaralar girilir. 750 satrnda 3. gzdeki kol says ve bu kollarn numaralar girilir. Daha da fazla gz olsayd ayn ekilde 760,770,. satrlar oluturulacakt.

32

3. KONTROLLU DAILIMLI HAVALANDIRMA EBEKELERNN ANALZ Kontroll dalml ebeke analizi yaklamnda, ebekeyi oluturan her bir kolun direnci daha nceden hesaplanr. Bu kollardan ne kadar hava gemesi gerektii de, bu kol zerinde alan ii says ve kan gaz miktar parametreleri gz nnde tutularak nceden belirlenir. Bulunmas gereken, sistemde kullanlacak vantilatr yknn ve istenen hava dalmnn salanabilmesi iin yeraltnda nerelere ve hangi direnlerde hava kaplar yerletirilmesi gerektiidir. Yani bu yaklamda; Bilinenler stenenler : : Ri ve Qi (i = 1,2,,n) hv ve Rr (n: ebekedeki kol says) (Rr : Reglatr direnci)

biimindedir. Analiz iin Kritik Yol Yntemi kullanlr. 3.1. Kritik yol yntemi Yntem, proje planlama tekniklerinden birisi olan Critical Path Method (CPM) un havalandrma ebekelerine uyarlanm biimidir. Yntemin uygulanmasnda aadaki admlar izlenir; ebekenin izgisel diyagram izilir, ebekeyi oluturan her bir kolun diren deeri (Ri) hesaplanr, Her koldan geirilmesi istenen hava miktarlar pratikteki gereksinimlere uygun olarak belirlenir (Qi), Bu miktarlar Kirchoff I yasasn salamaldr. Her koldaki basn d deerleri hi=Ri*Qi2 den hesaplanr, ebekenin tm kavaklarna belli bir sisteme uyarak numara verilir. Bir kolun balang kava i, o kolun biti kava j ise, kavak numaralar daima i<j biiminde olmaldr. Yani bir kavaa numara verilirken, o kavaa gelen tm kollarn balang kavaklarnn numara alm olmas gerekir. Hava giri kavaklarna 1 numara verilerek dier kavaklar sonraki numaralar alr. Yeryzne hava k kavaklar ise son numaray alr ve birden fazla hava k kava olmas durumunda bunlar ayn numaray alr. Ana vantilatrn emici veya fleyici olarak altrlacann karar verilir. Bu aamadan sonra, ana vantilatrn emici olmas durumunda ayr, fleyici olmas durumunda ayr ilemler yrtlecektir. 3.1.1. Emici sistem iin Kritik Yol Yntemi Ana vantilatrn emici olarak altrlmas durumunda, yntemin uygulannda bir ileri gidi prosedr ve hemen ardndan bir geri dn prosedr uygulanarak, aadaki algoritma izlenir; leri gidi ilemi : 1. adm : 2. adm : 1 Nolu kavak iin kavak basnc sfr olarak atanr. E1 = 0 j = 2,3,4,.,n iin (n=kavak says)

33

Ej = Ei + hij kavak basnlar hesaplanr. j kavana birden fazla kol geliyorsa, o her bir kol iin E deeri hesaplanp, bu deerlerden en byk olan Ej olarak alnr. 3. adm : ebekedeki her bir kol iin; Xij = Ej Ei hij deerleri hesaplanr. Xij = 0 ise bu kolda herhangi bir ayarlama yaplmaz Xij 0 ise bu kola bir reglatr yerletirmek gerekir. Bu reglatrn direnci hesaplanan Xij (mm su) kadar olmaldr. 4. adm : hv = En kadar olur. Yani, son kavan E deeri toplam vantilatr yk olarak alnr.

Geri Dn lemi : 5. adm : 6. adm : Gn = En olarak atanr i= n-1, n-2, n-3,,1 iin Gi = Gj hij deerleri hesaplanr. i kavandan birden fazla kol ayrlyorsa, bu kollar iin ayr ayr G deeri hesaplanp, bunlardan en kk olan Gi olarak alnr. 7. adm : ebekeyi oluturan her bir kol iin, Yij = Gj Gi hij deerleri hesaplanr. Yij = 0 ise bu kolda herhangi bir ayarlama yaplmaz Yij 0 ise bu kola bir reglatr yerletirmek gerekir. Bu reglatrn direnci hesaplanan Yij (mm su) kadar olmaldr. 8. adm : Ayarl hava kaps konacak kollardaki kap pencere akl; Aij = 0,38 Qij X ij (m2)

eitliinden, bu koldaki ilave g kayb ise; (kW) 102 eitliinden hesaplanr. ebekedeki toplam g kayb 9. adm : Kritik yol belirlenir. Kritik yol, Xij = 0 ve E = G olan kollardan oluan dizidir. Wij = Qij . X ij

ij

kadar olur.

34

Saysal uygulama : 3
19.8 0 37.5 5 7.2 65 23.12

5
26.45

2
24

32.11

7
29.16

19.6

Kol 1-2 2-3 2-4 3-5 3-6 4-5 4-6 5-7 6-7 7-8

Diren (R ij)
(murg)

Debi (Q ij)
(m3/s)

Bas. d (h ij)
(mm su)

15 22 60 80 190 200 100 50 40 26

50 30 20 17 13 6 14 23 27 50

37.5 19.8 24 23.12 32.11 7.2 19.6 26.45 29.16 65

izgisel diyagram ile R ve Q deerleri yukarda verilen ebekenin kavaklar numaralandrlm, her bir kol iin h deerleri hesaplanarak, ekilde kollarn hemen zerinde verilmitir. leri gidi ilemi : 1. adm : 2. adm : E1 = 0 E2 = E1 + h12 = 0 + 37.5 = 37.5 E3 = E2 + h23 = 37.5 + 19.8 = 57.3 E4 = E2 + h24 = 37.5 + 24 = 61.5 E5 = E3 + h35 = 57.3 + 23.12 = 80.42 daha byk olduundan E5 = 80.42 = E4 + h45 = 61.5 + 7.2 = 68.7 E6 = E3 + h36 = 57.3 + 32.11 = 89.41 daha byk olduundan E6 = 89.41 = E4 + h46 = 61.5 + 19.6 = 81.1 E7 = E5 + h57 = 80.42 + 26.45 = 106.87 = E6 + h67 = 89.41 + 29.16 = 118.57 daha byk olduundan E7 = 118.57 E8 = E7 + h78 = 118.57 + 65 = 183.57

35

3. adm

X12 = E2 E1 h12 = 37.5 0 37.5 = 0 X23 = E3 E2 h23 = 57.3 37.5 19.8 = 0 X24 = E4 E2 h24 = 61.5 37.5 24 = 0 X35 = E5 E3 h35 = 80.42 57.3 23.12 = 0 X36 = E6 E3 h36 = 89.41 57.3 32.11 = 0 X45 = E5 E4 h45 = 80.42 61.5 7.2 = 11.72 mm su X46 = E6 E4 h46 = 89.41 61.5 19.6 = 8.31 mm su X57 = E7 E5 h57 = 118.57 80.42 26.45 = 11.7 mm su X67 = E7 E6 h67 = 118.57 89.41 29.16 = 0 X78 = E8 E7 h78 = 183.57 118.57 65 = 0 hv = 183.57 mm su

4. adm

ana vantilatrn yk 183.57 mm su olarak hesaplanm olur. leri gidi ilemi sonunda hesaplanan deerler izgisel diyagramda aadaki gibi gsterilebilir. Reglatr konmas gereken 4-5, 4-6 ve 5-7 kollar ift izgi ile iaretlenmitir. 3
19.8 0 37.5 5 7.2 37.5 5 118.57 32.11 24 65 183.57 183.57 57.3 23.12 80.42

5
26.45

2 4
61.5 5 19.6

7
29.16

89.41

Geri dn ilemi : 5. adm : 6. adm : G8 = 183.57 G7 = G8 h78 = 183.57 65 = 118.57 G6 = G7 h67 = 118.57 29.16 = 89.41 G5 = G7 h57 = 118.57 26.45 = 92.12 G4 = G5 h45 = 92.12 7.2 = 84.92 = G6 h46 = 89.41 19.6 = 69.81 daha kk olduundan G4 = 69.81 G3 = G5 h35 = 92.12 23.12 = 69 = G6 h36 = 89.41 32.11 = 57.3 daha kk olduundan G3 = 57.3 G2 = G3 h23 = 57.3 19.8 = 37.5 = G4 h24 = 69.81 24 = 45.81 G1 = G2 h12 = 37.5 37.5 = 0 7. adm : Y12 = G2 G1 h12 = 37.5 0 37.5 = 0 Y23 = G3 G2 h23 = 57.3 37.5 19.8 = 0 Y24 = G4 G2 h24 = 69.81 37.5 24 = 8.31 mm su 36 daha kk olduundan G2 = 37.5

Y35 = G5 G3 h35 = 92.12 57.3 23.12 = 11.7 mm su Y36 = G6 G3 h36 = 89.41 57.3 32.11 = 0 Y45 = G5 G4 h45 = 92.12 69.81 7.2 = 15.11 mm su Y46 = G6 G4 h46 = 89.41 69.81 19.6 = 0 Y57 = G7 G5 h57 = 118.57 92.12 26.45 = 0 Y67 = G7 G6 h67 = 118.57 89.41 29.16 = 0 Y78 = G8 G7 h78 = 183.57 118.57 65 = 0 8. adm : leri gidi ilemi iin : 6 6 11.72 A45 = 0.38 W45 = = 0.67 m2 = 0.689 kWh 102 11.72 14 14 8.31 A46 = 0.38 = 1.845 m2 W46 = = 1.141 kWh 102 8.31 23 23 11.7 A57 = 0.38 W57 = = 2.55 m2 = 2.638 kWh 102 11.7 W = 4.468 kWh Geri dn ilemi iin : A24 = 0.38 A35 = 0.38 A45 = 0.38 20 8.31 17 11.7 6 15.11 = 2.64 m2 = 1.89 m2 = 0.59 m2 20 8.31 = 1.63 kWh 102 17 11.7 W35 = = 1.95 kWh 102 6 15.11 W45 = = .0.88 kWh 102 W = 4.468 kWh W24 =

9. adm :

Kritik yol; (1-2), (2-3), (3-6), (6-7), (7-8) kollar dizisidir.

Geri dn ilemi ile hesaplanan kavak basnlar deerleri aadaki ekilde izgisel diyagram zerinde gsterilmitir. Reglatr konmas gereken 2-4, 3-5 ve 4-5 kollar ift izgi ile iaretlenmitir. Kritik yol da, ift izgi ile ebeke zerinde gsterilmitir. 3
19.8 0 0 37.5 5 7.2 37.5 5 37.5 5 118.57 118.57 65 183.57 183.57 57.3 57.3 23.12 80.42 92.12

5
26.45

32.11 24

7
29.16

61.5 5 69.81

19.6

89.41 89.41

37

Yukardaki uygulamada ileri gidi ilemi sonucunda 4-5, 4-6 ve 5-7 kollarna, geri dn ilemi sonucunda ise 2-4, 3-5 ve 4-5 kollarna reglatr konmas gerektii belirlen-mitir. Bu, 6 kola birden reglatr konaca anlamna gelmez. Bu iki zm seti birbirinin alternatifidir. Yani, ya ileri gidi zm, ya da geri dn zm uygulanr. 3.1.2. fleyici sistem iin Kritik Yol Yntemi Ana vantilatrn fleyici konumda altrlmas durumunda yntemin uygulan deiiktir. Son kavan basnc sfr olarak atanarak nce ilk kavaa doru ilerlenir. zlenen algoritma aadaki gibidir. leri gidi ilemi : 1. adm : 2. adm : n. kavak iin kavak basnc sfr olarak atanr. En = 0 i = n-1, n-2, .,1 iin (n=kavak says) Ei = Ej - hij kavak basnlar hesaplanr. i kavandan birden fazla kol ayrlyorsa, o her bir kol iin E deeri hesaplanp, bu deerlerden en kk olan Ei olarak alnr. 3. adm : ebekedeki her bir kol iin; Xij = Ej Ei hij deerleri hesaplanr. Xij = 0 ise bu kolda herhangi bir ayarlama yaplmaz Xij 0 ise bu kola bir reglatr yerletirmek gerekir. Bu reglatrn direnci hesaplanan Xij (mm su) kadar olmaldr. 4. adm : hv = E1 kadar olur. Yani, ilk kavan E deeri toplam vantilatr yk olarak alnr.

Geri Dn lemi : 5. adm : 6. adm : G1 = E1 olarak atanr i= 2, 3,,n iin Gj = Gi + hij deerleri hesaplanr. j kavana birden fazla kol geliyorsa, bu kollar iin ayr ayr G deeri hesaplanp, bunlardan en byk olan Gj olarak alnr. 7. adm : ebekeyi oluturan her bir kol iin, Yij = Gj Gi hij deerleri hesaplanr. Yij = 0 ise bu kolda herhangi bir ayarlama yaplmaz Yij 0 ise bu kola bir reglatr yerletirmek gerekir. Bu reglatrn direnci hesaplanan Yij (mm su) kadar olmaldr.

38

8. adm :

Ayarl hava kaps konacak kollardaki kap pencere akl; Aij = 0,38 Qij X ij (m2)

eitliinden, bu koldaki ilave g kayb ise; (kW) 102 eitliinden hesaplanr. ebekedeki toplam g kayb 9. adm : Kritik yol belirlenir. Kritik yol, Xij = 0 ve E = G olan kollardan oluan dizidir. Saysal uygulama : 3
19.8 37.5 5 7.2 65 0 23.12

Wij =

Qij . X ij

ij

kadar olur.

5
26.45

2
24

32.11

7
29.16

19.6

Emici sistem iin verilen uygulamadaki ocakta, vantilatrn fleyici konumda altrlmas durumunda Kritik yol yntemi aadaki gibi uygulanr. leri gidi ilemi : 1. adm : 2. adm : E8 = 0 E7 = E8 - h78 = 0 - 65 = -65 E6 = E7 - h67 = - 65 29.16 = -94.16 E5 = E7 - h57 = - 65 26.45 = -91.45 E4 = E6 - h46 = - 94.16 19.6 = -113.76 daha kk olduundan E4 = -113.76 = E5 - h45 = - 91.45 7.2 = - 98.65 E3 = E5 - h35 = -91.45 23.12 = -114.57 = E6 h36 = -94.16 32.11 = -126.27 daha kk olduundan E3 = -126.27 E2 = E4 - h24 = -113.76 - 24 = -137.76 = E2 - h23 = -126.27 19.8 = -146.07 daha kk olduundan E7 = -146.07 E1 = E2 - h12 = -146.07 37.5 = -183.57 39

3. adm

X12 = E2 E1 h12 = - 146.07 + 183.57 37.5 = 0 X23 = E3 E2 h23 = - 126.27 + 146.07 19.8 = 0 X24 = E4 E2 h24 = -113.76 + 146.07 24 = 8.31 mm su X35 = E5 E3 h35 = - 91.45 + 126.27 23.12 = 11.7 mm su X36 = E6 E3 h36 = - 94.16 + 126.27 32.11 = 0 X45 = E5 E4 h45 = - 91.45 + 113.76 7.2 = 15.11 mm su X46 = E6 E4 h46 = - 94.16 + 113.76 19.6 = 0 X57 = E7 E5 h57 = - 65 + 91.45 26.45 = 0 X67 = E7 E6 h67 = - 65 + 94.16 29.16 = 0 X78 = E8 E7 h78 = 0 + 65 65 = 0 hv = 183.57 mm su

4. adm

ana vantilatrn yk 183.57 mm su olarak hesaplanm olur. leri gidi ilemi sonunda hesaplanan deerler izgisel diyagramda aadaki gibi gsterilebilir. Reglatr konmas gereken 2-4, 3-5 ve 4-5 kollar ift izgi ile iaretlenmitir. 3
19.8 -183.57 37.5 5 7.2 -146.07 -65 32.11 24 65 -126.27 23.12 -91.45

5
26.45

0 8

7
29.16

4 Geri dn ilemi : 5. adm : 6. adm : G1 = - 183.57

-113.76

19.6

-94.16

G2 = G1 + h12 = -183.57 + 37.5 = -146.07 G3 = G2 + h23 = -146.07 + 19.8 = -126.27 G4 = G2 + h24 = -146.07 + 24 = -122.07 G5 = G3 + h35= -126.27 + 23.12= -103.15 daha byk olduundan G5 = -103.15 = G4 + h45 = -122.07 + 7.2 = -114.87 G6 = G3 + h36 = -126.27 + 32.11 = -94.16 daha byk olduundan G6 = -94.16 = G4 + h46 = -122.07 + 19.6 = -102.47 G7 = G5 + h57 = -103.15 + 26.45 = -76.7 = G6 + h67 = -94.16 + 29.16 = - 65 daha byk olduundan G7 = -65 G8 = G7 + h78 = -65 + 65 = 0

7. adm

Y12 = G2 G1 h12 = -146.07 + 183.57 37.5 = 0 Y23 = G3 G2 h23 = -126.27 + 146.07 19.8 = 0 Y24 = G4 G2 h24 = -122.07 + 146.07 24 = 0 40

Y35 = G5 G3 h35 = -103.15 + 126.27 23.12 = 0 Y36 = G6 G3 h36 = -94.16 + 126.27 32.11 = 0 Y45 = G5 G4 h45 = -103.15 + 122.07 7.2 = 11.72 mm su Y46 = G6 G4 h46 = -94.16 + 122.07 19.6 = 8.31 mm su Y57 = G7 G5 h57 = -65 + 103.15 26.45 = 11.7 mm su Y67 = G7 G6 h67 = -65 + 94.16 29.16 = 0 Y78 = G8 G7 h78 = 0 + 65 65 = 0 8. adm : leri gidi ilemi iin : A24 = 0.38 A35 = 0.38 A45 = 0.38 20 8.31 17 11.7 6 15.11 = 2.63 m2 = 1.89 m2 = 0.59 m2 20 8.31 = 1.629 kWh 102 17 11.7 W35 = = 1.95 kWh 102 6 15.11 W45 = = 0.89 kWh 102 W = 4.468 kWh W24 =

Geri dn ilemi iin : A45 = 0.38 6 = 0.66 m2

6 11.72 = 0.69 kWh 102 11.72 14 14 8.31 A46 = 0.38 = 1.845 m2 W46 = = 1.14 kWh 102 8.31 23 23 11.7 A57 = 0.38 W57 = = 2.55 m2 = .2.64 kWh 102 11.7 W = 4.468 kWh W45 = 9. adm : Kritik yol (1-2), (2-3), (3-6), (6-7), (7-8) kollar dizisidir.

Geri dn ilemi ile hesaplanan kavak basnlar deerleri aadaki ekilde izgisel diyagram zerinde gsterilmitir. Reglatr konmas gereken 4-5, 4-6 ve 5-7 kollar ift izgi ile iaretlenmitir. Kritik yolu oluturan kollar da ift izgiyle gsterilmitir. 3 -126.27
19.8 -183.57 -183.57 37.5 5 7.2 -146.07 -146.07 -65 -65 65 -126.27 23.12 -91.45 -103.15 5 26.45

32.11

0 0 8

24

7
29.16

-113.76 -122.07

19.6

-94.16 -94.16

41

Yukardaki uygulamada ileri gidi ilemi sonucunda 2-4, 3-5 ve 4-5 kollarna, geri dn ilemi sonucunda ise 4-5, 4-6 ve 5-7 kollarna reglatr konmas gerektii belirlen-mitir. Bu, 6 kola birden reglatr konaca anlamna gelmez. Bu iki zm seti birbirinin alternatifidir. Yani, ya ileri gidi zm, ya da geri dn zm uygulanr. 3.2. ok girili-kl ebekelerde Kritik Yol Yntemi nceki blmlerde verilen ebeke rnekleri az sayda koldan olumakta ve tek giri ile tek k noktas bulunmaktayd. Byk yeralt ocaklarnn havalandrma ebekeleri ise ok daha karmak olur, ok sayda koldan oluur ve birden fazla hava giri-k noktalar bulunur. zellikle retim yaplan panolarn ok sayda olduu ve birbirinden uzak blgelerde bulunduu ocaklarda ok sayda yeryz balant noktas olur. Bu tip ebekelerde Kritik Yol yntemi uygulanrken, birka hususa dikkat etmek gerekir. Birden fazla sayda hava giri noktas olmas durumunda, ebekedeki kavaklar numaralandrlrken, yeryzne balanan her hava giri kava 1 ile numaralandrlr (Emici sistem uygulanyorsa). Numaras 1 olan tm bu kavaklar iin Kritik Yol Ynteminin 1. adm olarak kavak basnlar sfr olarak atanr (E1 = 0). Yntemin dier admlar ebekeye aynen uygulanr. Birden fazla sayda hava k noktas bulunmas durumunda, emici sistem iin, ka tane hava k noktas varsa o kadar sayda emici vantilatr olacaktr. Bu vantilatrler bu k noktalarnda (kavaklarnda) yerletirileceklerdir. Vantilatr bulunan bu kavaklar, farkl kavak numaralar alrlar. Aadaki ekilde iki hava giri noktas ve iki hava k noktas sz konusudur. Her iki hava giri kava 1 ile numaralandrlm, hava k kavaklarndan birisine 12 numara verilirken, dieri 13 numaray almtr. Her bir koldaki basn d deerleri (h), kol zerinde mm su biriminde yazl durumdadr. 0 1 0 1 12 13

12

10

12

11

10

14

20

15

14

10

Kritik yol ynteminin ileri gidi ilemi ebekeye aynen uygulanr. Hesaplamalar sonucunda bulunan kavak basnc deerleri ve reglatr konulmas gereken kollarla, gerekli reglatr ykleri (X deerleri) bir sonraki ekilde ebeke zerinde gsterilmitir.

42

83 12 83

95 13 95

12

9
9 mm su

10

12

18 3

60 7

73 9

88 11

34 mm su

7 mm su

7 mm su

10

2
16 mm su

22

14

36 5

20

56

15

71

14

85

10

ekildeki sonulardan izlenebilecei gibi, 12 numaral kavaktaki vantilatr iin basn fark deeri 83 mm su, 13 numaral kavaktaki vantilatr iin basn fark deeri 95 mm su olarak hesaplanmtr. Bu deerler bu vantilatrlerin yaratmas gerekecek basn fark deerleridir. Geri dn ilemi iin nce G12 = 83 ve G13 = 95 olarak atanr. Daha sonra geri dn prosedr aynen uygulanr. Hesaplamalar sonucunda bulunan kavak basnc deerleri ve reglatr konulmas gereken kollarla, gerekli reglatr ykleri (Y deerleri) bir sonraki ekilde ebeke zerinde iaretlenmitir. Kritik yolu oluturan kollar dizisi de ift izgili olarak gsterilmitir.

0 0

0 0

83 12 83

95 13 95

12

9
25 mm su

10

12 12
10

6
16 mm su

18 3 34
2

60 7 67
4

73 9 73
2

88 11 88
3

25 mm su

7 mm su

7 mm su

22 22

14

36 5 36

20

56 56

15

71 71

14

85 85

10

43

3.2.1. Bir uygulama

10

11

Kol 1-2 1-3 2-3 2-4 3-4 4-5 5-6 3-6 5-7 4-7 6-8 7-8 7-9 8-9 8-10 9-11

Diren, R (murg) 40 20 30 35 32 80 50 60 50 90 60 45 100 25 42 20

Debi, Q (m3/s) 30 35 10 20 35 25 12 10 13 30 22 20 23 12 30 35

Bas. d, h (mm su) 36 24.5 3 14 39.2 50 7.2 6 8.45 81 29.04 18 52.9 3.6 37.8 24.5

izgisel diyagram, kavaklar numaralandrlm biimde yukarda verilen ebeke iin veriler izelge halinde verilmitir. Kollarn diren deerleri her kol iin hesaplanm deerler, debi deerleri ise her bir koldan gemesi istenen hava miktarlardr. Yani hangi koldan ne kadar hava gemesi gerektii mhendis tarafndan nceden belirlenmitir. Basn d deerleri ise 2. ve 3. stundaki R ve Q deerleri kullanlarak h = R . Q2 formlnden hesaplanmtr. ebekeye Kritik Yol yntemini uygulamak iin, 1 numaral kavaklara E1 = 0 deeri atanp, nce ileri gidi ilemindeki admlar izlenir.

44

10

36

24.5

37.8

24.5

29.04

3.6

14

39.2

7.2 50

18 8.45

52.9

81

leri gidi ilemi : 1. adm : 2. adm : E1 = 0 E2 = 0 + 36 = 36 E3 = 0 + 24.5 = 24.5 = 36 + 3 = 39 E4 = 36 + 14 = 50 = 39 + 39.2 = 78.2 E5 = 78.2 + 50 = 128.2 E6 = 39 + 6 = 45 = 128.2 + 7.2 = 135.4 daha byk olduundan E6 = 135.4 E7 = 128.2 + 8.45 = 136.65 = 78.2 + 81 = 159.2 daha byk olduundan E7 = 159.2 E8 = 135.4 + 29.04 = 164.44 = 159.2 + 18 = 177.2 daha byk olduundan E8 = 177.2 E9 = 177.2 + 3.6 = 180.8 = 159.2 + 52.9 = 212.8 daha byk olduundan E9 = 212.1 E10 = 177.2 + 37.8 = 215 E11 = 212.1 + 24.5 = 236.6 3. adm : X12 = 36 36 0 = 0 X13 = 39 24.5 0 = 14.5 mm su X23 = 39 36 3 = 0 X24 = 78.2 36 14 = 28.2 mm su X34 = 78.2 39 39.2 = 0 X45 = 128.2 78.2 50 = 0 45 daha byk olduundan E3 = 39 daha byk olduundan E4 = 78.2

X56 = 135.4 128.2 7.2 = 0 X36 = 135.4 39 6 = 90.4 mm su X57 = 159.2 128.2 8.45 = 22.55 mm su X47 = 159.2 78.2 81 = 0 X68 = 177.2 135.4 29.04 = 12.76 mm su X78 = 177.2 159.2 18 = 0 X79 = 212.1 159.2 52.9 = 0 X89 = 212.1 177.2 3.6 = 31.3 mm su X8.10 = 215 177.2 37.8 = 0 X9.11 = 236.6 212.1 24.5 = 0 4. adm hv = 215 mm su ve 236.6 mm su

10 numaral kavaktaki ana vantilatrn yk 215 mm su, 11 numaral kavaktaki ana vantilatrn yk ise 236.6 mm su olarak hesaplanm olur. leri gidi ilemi sonunda hesaplanan deerler izgisel diyagramda aadaki gibi gsterilebilir. Reglatr konmas gereken 1-3, 2-4, 3-6, 5-7, 6-8 ve 8-9 kollar ift izgi ile iaretlenmitir. 0 1 0 1
215

10

11 236.6

36

24.5

37.8

24.5

36

39

135.4

29.04

177.2

8 3.6

212.1

14

39.2

7.2 50

18 8.45

52.9

78.2

128.2 81

159.2

Geri dn ilemi : 5. adm : 6. adm : G11 = 236.6 ve G10 = 215 G9 = 236.6 24.5 = 212.1 G8 = 212.1 3.6 = 208.5 = 215 37.8 = 177.2 G7 = 177.2 18 = 159.2 = 212.1 52.9 = 159.2 G6 = 177.2 29.04 = 148.16 G5 = 159.2 8.45 = 150.75 = 148.16 7.2 = 140.96 daha kk olduundan G5 = 140.96 daha kk olduundan G8 = 177.2 G7 = 159.2

46

G4 = 140.96 50 = 90.96 = 159.2 81 = 78.2 G3 = 148.16 6 = 142.16 = 78.2 39.2 = 39 G2 = 78.2 14 = 64.2 = 39 3 = 36 G1 = 38 24.5 = 13.5 = 36 36 = 0 7. adm :

daha kk olduundan G4 = 78.2 daha kk olduundan G3 = 39 daha kk olduundan G2 = 36 daha kk olduundan G1 = 0

Y12 = 36 0 36 = 0 Y13 = 39 0 24.5 = 14.5 mm su Y23 = 39 36 3 = 0 Y24 = 78.2 36 14 = 28.2 mm su Y34 = 78.2 39 39.2 = 0 Y45 = 140.96 78.2 50 = 12.76 mm su Y56 = 148.16 140.96 7.2 = 0 Y36 = 148.16 39 6 = 103.16 mm su Y57 = 159.2 140.96 8.45 = 9.79 mm su Y47 = 159.2 78.2 81 = 0 Y68 = 177.2 148.16 29.04 = 0 Y78 = 177.2 159.2 18 = 0 Y79 = 212.1 159.2 52.9 = 0 Y89 = 212.1 177.2 3.6 = 31.3 Y8.10 = 215 177.2 37.8 = 0 Y9.11 = 236.6 212.1 24.5 = 0

0 0
36

0 0

215 215

10

236.6 236.6

24.5

37.8

24.5

36 36

39 39

135.4 148.16

29.04

177.2 177.2

8 3.6

212.1 212.1 52.9

14

39.2

7.2 50

18 8.45

78.2 78.2

128.2 140.96 81

159.2 159.2

47

8. adm :

Kol 1-3 2-4 3-6 5-7 6-8 8-9 1-3 2-4 4-5 3-6 5-7 8-9

Pencere akl G kayb 2 (m ) (kW) leri gidi yolu iin 3.49 4.975 1.43 5.529 0.36 8.863 1.04 2.874 2.34 2.752 0.81 3.682 TOPLAM : 28.675 Geri dn yolu iin 3.49 4.975 1.43 5.529 2.66 3.127 0.37 10.113 1.58 1.248 0.81 3.682 TOPLAM : 28.675

3.3. Kesit alma ilemi ile alternatif zmler retme Kritik yol ynteminde ileri gidi ilemi uygulanarak bir zm seti, geri dn ilemi uygulanarak da ikinci bir zm seti elde edilir. Bu zm setlerinden hangisinin uygulanmas daha uygun ise pratikte o uygulanr. rnein, bir nceki rnekte ya ileri gidi ilemi sonucu belirlenen 1-3, 2-4, 3-6, 5-7, 6-8, 8-9 kollarnn hepsine birden, hesaplanan pencere aklklarna sahip reglatrler yerletirilecek, ya da geri dn ilemi sonucu belirlenen 1-3, 24, 4-5, 3-6, 5-7, 8-9 kollarnn hepsine birden reglatr konacaktr. Ancak, yeralt koullar her iki seenein de uygulanmasna izin vermeyebilir. Mesela, yukardaki rnekte her iki seenekte de 1-3 koluna reglatr koyma zorunluluu vardr. 1-3 havayolu bir kuyu ise buraya kap ina etmek pratikte mmkn deildir. Bu durumda, her iki zm seti de uygulanamaz ve alternatif zmler arama yoluna gidilir. Alternatif zm arama yollarndan birisi kesit alma yntemi dir. Kesit, ebekeyi iki alt ebekeye ayran kollar setidir. Kesit alma ynteminin uygulanabilmesi iin ncelikle kritik yol yntemindeki ileri gidi ve geri dn ilemlerinin tamamlanp, ebekedeki kritik yolun belirlenmesi gerekir. Daha sonra ebekeden uygun ekilde bir kesit alnr. Kesit alma ileminde baz kurallara uyulmaldr. Bunlar; kesit izgisi en az 2 havayolunu kesmelidir. kesit izgisi kritik yolu sadece bir noktada kesmelidir hava giri kava (veya kavaklar) kesit izgisinin bir tarafnda kalmaldr (S1 taraf) hava k kava/kavaklar kesit izgisinin dier tarafnda kalmaldr (S2 taraf) Kesit alma ynteminde izlenen algoritma aadaki gibidir; 1. adm : 2. adm : Yukardaki kurallara uygun ekilde kesit alnarak ebeke S1 ve S2 alt ebekelerine ayrlr. ebekenin S1 tarafndaki her bir kol iin;

48

Zij = Xij her kavak iin ise; Ki = Ei atamas yaplr. 3. adm : ebekenin S2 tarafndaki her bir kol iin; Zij = Yij her kavak iin ise; Ki = Gi atamas yaplr. 4. adm : Kesit izgisinin kesmi olduu her (i,j) kolu iin ; Z i,j = Kj Ki hij deerleri hesaplanr. Z deeri sfrdan farkl kan kollara, hesaplanan deer kadar basn d (mm su) yaratacak ekilde reglatrler yerletirilir. Yntemi, 3.1.1. blmnde saysal rnek olarak verilen ebekeye uygulayalm. Bu ebekeye kritik yol yntemi uygulanm, ileri gidi ve geri dn ilemleri ile iki ayr zm seti elde edilmi ve kritik yol belirlenmiti. Bu zm setleri ve kritik yolu oluturan kollar dizisi aadaki ekil zerinde gsterilmitir. ebekeden alnmas dnlen kesit izgisi de yine ebeke zerinde kesikli izgi ile iaretlenmitir. 3
19.8 0 0 37.5 5 7.2 37.5 5 37.5 5 118.57 118.57 65 183.57 183.57 57.3 57.3 23.12 80.42 92.12

5
26.45

kesit

32.11 24

7
29.16

61.5 5 69.81

19.6

89.41 89.41

: leri gidi ilemiyle belirlenen kaplar : Geri gidi ilemiyle belirlenen kaplar : Kritik yol : Kesit izgisi 1. adm : 2. adm : Seilen kesitin kestii kollar : 2-4 , 3-6, 4-5, 5-7 S1 taraf iin Z12 = 0 , Z23 = 0, Z35 = 0 K1 = 0, K2 = 37.5, K3 = 57.3, K5 = 80.42

49

3. adm : 4. adm :

S2 taraf iin

Z46 = 0 , Z67 = 0, Z78 = 0 K4 = 69.81, K6 = 89.41,

K7 = 118.57,

K8 = 183.57

Kesitin kestii kollar iin; Z24 = K4 K2 h24 = 69.81 37.5 - 24 = 8.31 mm su Z36 = K6 K3 h36 = 89.41 57.3 32.11 = 0 Z45 = K5 K4 h45 = 80.42 69.81 7.2 = 3.41 mm su Z57 = K7 K5 h57 = 118.57 37.5 26.45 = 11.7 mm su 2-4, 4-5, 5-7 kollarndan ne birden, hesaplanan deerlerde basn d yaratacak pencere aklna sahip reglatrler yerletirerek de istenen hava dalm elde edilebilir. Bu seenek, ileri gidi ve geri dn ilemleri ile bulunan zm setlerine bir alternatif zmdr.

Bir kesit alnarak ulalan sonular sadece o kesit iin geerlidir. Bir ebekeden pek ok sayda kesit almak olasdr. Alnan her bir kesit iin de, yntem yeniden uygulanarak ok sayda alternatif zm seti retilebilir. rnein, ele alnan bir nceki ebekeden aadaki kesitler alnarak yntem uygulanabilir. 3.2.1. blmndeki ebekeden alnabilecek kesitler ise bir sonraki ekilde gsterilmitir. 3
57.3 57.3 80.42 92.12

0 0

37.5 5 37.5 5

118.57 118.57

183.57 183.57

7 4
61.5 5 69.81 89.41 89.41

0 0

0 0

215 215

10

236.6 236.6

36 36

2
39 39

135.4 148.16

177.2 177.2

212.1 212.1

78.2 78.2

128.2 140.96

159.2 159.2

50

3.4. Baz kollara yardmc vantilatr koyma seenei Kritik yol yntemini uygulayarak ileri gidi ilemi ve geri dn ilemi ile birer zm seti belirlenmektedir. ebekeden uygun ekilde kesitler alarak, bu iki zm dnda, pek ok zm seti de tretilebilir. Ancak, bu zmlerin hepsi de yeralt pratiinde uygulanamaz durumda olabilir. nk retilen zmler baz kollara ayarl hava kaps (reglatr) ina etmeyi temel almaktadr. Reglatr ina etmek pahal olmayan ve fazla uzun zaman almayan bir ilemdir. Fakat, her tr havayolu zerine reglatr yerletirilemez. Bir kuyu iine, tayc ara trafii ok youn olan ana nakliye yollarna, desandrelere, tahkimat koullar iyi olmayan yollara, ayak ilerine reglatr yerletirmek mmkn olmaz. zm setinde 4 kola reglatr konmas gerektii belirlenmise, bu kollardan tmnde hesaplanan deerlerde pencere aklna sahip reglatrlerin oluturulmas gerekir. Bu 4 koldan 3 ne reglatr yapp, 1 tanesine yapmamak sorunu zmez. Bir havayoluna reglatr konmasnn bir baka sakncas, reglatrn bu havayolunda ek bir diren yaratmas ve kol direncinin artmasna neden olmasdr. rnein orijinal direnci 20 murg olan bir havayolu zerinde 500 murg diren yaratacak bir reglatr ina edilirse, havayolunun direnci 520 murga kacaktr. Bu havayolunun direncinin artmas tm ocan direncinin de artmasna neden olacak, vantilatr yknn ve dolaysyla da enerji harcama-snn artmasna yol aacaktr. Direnci zaten yksek olan ocaklarda, reglatr kullanarak hava dalmn ayarlamak, sorunlu bir zm biimi haline gelebilecektir. Reglatr ina etmenin pratikte olanaksz olmas veya ocak direncini ar artrmas durumlarnda baz kollardaki reglatrleri kaldrp, baz kollara yardmc vantilatr yerletirerek hava dalmn ayarlamak yoluna gidilir. Bu uygulama diren artrc deil, tam tersine ocak direncini azaltc ynde etki eden bir zm biimidir. Bu adan bakldnda, reglatr yerine yardmc vantilatr kullanlmasnn daha avantajl olduu dnlebilir. Ancak, bu zmn de aada sralanan sakncalar bulunduu gz nnde tutulmaldr; Daha pahal bir zmdr. Vantilatrler iin ilkyatrm masraf yaplmas gerekir Vantilatrler iin, iletme maliyetleri de sz konusu olacaktr, Vantilatrler yeraltnda nemli bir grlt kaynadr, Yeralt vantilatrleri yakn evrelerinde tozluluu artrr, Her hava yolunda vantilatr yerletirmek mmkn olmayabilir Arzalanmalar durumunda hava dalm ok olumsuz etkilenir Yerletirildikleri galeri kesitini ok daraltrlar. Yardmc vantilatr kullanarak hava dalmnn ayarlanmasnn tasarm aamasnda, nce kritik yol yntemi kullanlarak ileri gidi ve geri dn zm setleri hesaplanr. Reglatr konmasnn istenmedii kol belirlenir. Bu kolu da ierecek ekilde bir kesit alnr. Kesit alnrken, bir nceki blmde sz edilen kesit alma kurallarna uyulur. Kesit alma ilemi ya ileri gidi yolu zm zerinde, ya da geri dn yolu zm zerinde yaplr. Kesitin kestii kollardan, reglatr kaldrlmak istenen kolun dndaki alternatif kollara yardmc vantilatr/vantilatrler yerletirilmesi gerekecektir. Bu vantilatr/vantilatrlerin yaratmas gereken basn d deerleri, kaldrlan reglatrn yarataca basn d deeri kadar olmaldr. ok sayda vantilatr yerletirme zorunluluuna dmemek iin, kesit alnrken, kesit izgisinin olabildiince az kolu kesmesine allmaldr. En az iki kolun (birisi kaldrlmas dnlen reglatrn bulunduu kol) kesilmesi gerektii de unutulmamaldr.

51

Yntemi saysal olarak rneklemek iin, 3.1.1. blmndeki rnek ebekeyi ele alalm. Bu ebekeye Kritik yol ynteminin ileri gidi ilemi uygulandnda aadaki ekil zerinde verilen zm setine ulalr. 3
19.8 0 37.5 5 7.2 37.5 5 57.3 23.12 80.42

5
26.45 118.57 65 183.57 183.57

2
24

32.11 29.16

7 6

61.5 5

19.6

89.41

5-7 koluna konmas gereken, 11.7 mm su deerinde basn d yaratacak reglatrn, bu kolda ina edilmesinin yeralt pratii bakmndan olanaksz olduunu kabul ederek, yardmc vantilatr kullanarak dzenleme yapma alternatifini aratralm. Bu durumda, 5-7 kolunun alternatifinin 6-7 kolu olduunu gz nne alarak, 5-7 ve 6-7 kollarn kesen bir kesit alnr. Kesit, yukardaki ekil zerinde kesikli izgi ile gsterilmitir. Bu kesitin kestii hava yollarnn zellikleri aadaki gibidir; Kol 57 6-7 Basn d (mm su) 26.45 29.16 Reg. bas. d (mm su) 11.7 Aklama Reglatr var Bo

5-7 koluna reglatr yerletirilmesinin mmkn olmamas ve konmas dnlen reglatrn iptal edilmesi durumunda istenen hava dalmn salayabilmek iin, alternatif kol olan 6-7 koluna bir yardmc vantilatr konmas gerekecektir. Bu yardmc vantilatrn yaratmas gereken basn fark ise, reglatr iin hesaplanan basn d deeri kadar olmaldr. Bu durumda bu iki koldaki basn d deerleri aadaki gibi olacaktr; Kol 57 6-7 Basn d (mm su) 26.45 29.16 Reg. bas. d (mm su) - 11. 7 Aklama Bo Vantilatr var

Bir baka rnek olarak, 4-6 kolundaki reglatrn kaldrlmasnn istenmesi durumunda, bu kolun alternatifi 2-3 ve 4-5 kollar olacaktr. Bu kollara ait deerler; Kol 23 45 4-6 Basn d (mm su) 19.8 7.2 19.6 Reg. bas. d (mm su) 11.72 8.31 Aklama Bo Reglatr var Reglatr var

Bu kolu kesecek biimde, aadaki ekildeki kesit alnr. 52

3
19.8 0 37.5 5

57.3

23.12

80.42

5
26.45 118.57 65 183.57 183.57

7.2 37.5 5

2
24

32.11 29.16

7 6

61.5 5

19.6

89.41

Bu durumda,4-6 kolundaki reglatrn iptal edilmesi durumunda istenen hava dalmn salayabilmek iin; Kol 23 45 4-6 Basn d (mm su) 19.8 7.2 19.6 Reg. bas. d (mm su) - 8.31 3.41 Aklama Vantilatr var Reglatr var Bo

deerleri hesaplanr. 2-3 koluna 8.31 mm su basn fark yaratabilecek bir yardmc vantilatr konur. Dier kol olan 4-6 kolundaki daha nce 11.72 mm su olan basn d deeri ise, 8.31 kadar azaltlarak (11.72 8.31 = 3.41 ) deerine indirilir. Bu karma ileminin sonucu + iaretli olduundan bu kola 3.41 mm su basn fark yaratacak bir reglatr yerletirilir. Bu karma ileminin sonucu negatif iaretli kmas durumunda bu kola da hesaplanan deer kadar basn fark yaratabilecek bir yardmc vantilatr koyma zorunluluu doar. rnein 3.41 yerine 3.41 deeri hesaplansayd, 4-5 koluna 3.41 mm su deerinde bir yardmc vantilatr konmas karar verilmeliydi. Her iki koldaki(4-6 ve 4-5) reglatr de kaldrlmak istenirse, iki kolda yardmc vantilatr kullanarak zme gidilebilir. Vantilatrlerin basn d deerlerini hesaplamak iin de, maksimum reglatr basn d deeri (rnekte 19.72 mm su), her kolun reglatr basn d deerinden karlr. Bu durumdaki zm aadaki gibi olur. Kol 23 45 4-6 Basn d (mm su) 19.8 7.2 19.6 Reg. bas. d (mm su) - 11.72 -3.41 Aklama Vantilatr var Bo Vantilatr var

Son stunun ilk deeri 0 11.72 = - 11.72 ileminden, ikinci deeri 11.72 11.72 = 0 ileminden, son deeri ise 8.31 11.72 = - 3.41 ileminden hesaplanmtr. Bu durumda, 2-3 koluna 11.72 mm su deerinde, 4-6 koluna ise 3.41 mm su deerinde birer yardmc vantilatr kullanarak ve hi reglatr ina etmeden istenen hava dalm salanabilir.

53

kinci bir rnek olarak, 2.3.1. blmnde ele alnan rnek ebeke iin geri dn ilemi ile ulalan zm gz nne alalm.

0 0
36

0 0

215 215

10

236.6 236.6

24.5

37.8

24.5

36 36

39 39

135.4 148.16

29.04

177.2 177.2

8 3.6

212.1 212.1 52.9

14

39.2

7.2 50

18 8.45

78.2 78.2

128.2 140.96 81

159.2 159.2

Bu ebekede 5-7 koluna reglatr koymak mmkn deilse, ekil zerinde kesikli izgi ile gsterilmi olan kesiti alarak, vantilatr kullanmak suretiyle alternatif zm retme yoluna gidelim. Kesitin kestii kollardaki basn d deerleri aadaki gibidir; Kol 68 57 4-7 Basn d (mm su) 29.04 8.45 81 Reg. bas. d (mm su) 9.79 Aklama Bo Reglatr var Bo

5-7 kolundaki reglatr kaldrabilmek iin dier iki kola yardmc vantilatrler koymak gerekecektir. Bunlarn yaratmas gerekli basn fark deerleri, Kol 68 57 4-7 eklinde hesaplanr. 4-5 kolunda yerletirilmesi gereken reglatrn kaldrlmas istenmesi durumunda ise aadaki ekilde kesikli izgi ile gsterilen kesit alnr. Basn d (mm su) 29.04 8.45 81 Reg. bas. d (mm su) - 9.79 - 9.79 Aklama Vant. var Bo Vant. var

54

0 0
36

0 0

215 215

10

236.6 236.6

24.5

37.8

24.5

36 36

39 39

135.4 148.16

29.04

177.2 177.2

8 3.6

212.1 212.1 52.9

14

39.2

7.2 50

18 8.45

78.2 78.2

128.2 140.96 81

159.2 159.2

Kesitin kestii kollardaki basn d deerleri Kol 36 45 4-7 Basn d (mm su) 6 50 81 Reg. bas. d (mm su) 103.16 12.76 Aklama Reglatr var Reglatr var Bo

4-5 kolundaki reglatr kaldrabilmek iin dier iki kola yardmc vantilatrler koymak gerekecektir. Bunlarn yaratmas gerekli basn fark deerleri, Kol 36 45 4-7 Basn d (mm su) 6 50 81 Reg. bas. d (mm su) 90.4 -12.76 Aklama Reglatr var Bo Vant. var

3-6 kolundaki reglatr kaldrlmak istenseydi ayn kesit kullanlrd. Bu durumda zm; Kol 36 45 4-7 Basn d (mm su) 6 50 81 Reg. bas. d (mm su) - 90.4 -103.16 Aklama Bo Vant. var Vant. var

biiminde oluur, 4-5 ve 4-7 kollarna birer yardmc vantilatr koymak gerektii belirlenirdi.

55

3.5. Kritik yol yntemi iin bir baka uygulama

15

80 45
20

40

25 0
40 60

20 10
40

10

80

30
20 20

40

35

15

50

20
50 80

35
40

15

ekildeki ocakta kollarda istenen hava dalmlar ve kol direnleri kollar zerinde gsterilmitir. Hava miktarlar m3/s cinsinden olup, alt izili rakamlardr. Alt izili olmayan rakamlar ise murg cinsinden diren deerleridir. stenen dalm salamak iin kritik yol yntemini uygulayarak alternatif zmlerin aratrlmas istensin. ncelikle kavaklar aadaki ekilde olduu gibi numaralandrlr. Her bir kol iin hesaplanan basn d deerleri de ekilde kollar zerinde gsterilmitir.

1
96 16

10
64

40.5

25

18

49

13.5 20

50 49

18

leri gidi ilemi : leri gidi ilemi ile hesaplanan kavak basnlar bir sonraki ekilde kavak daireleri zerinde yazlmtr. Reglatr yerletirilmesi gereken kollar ve bu kollarda ina edilecek ayarl hava kaplarnn yaratmas gereken basn d (X) ve pencere akl (A) deerleri ise aadaki gibi hesaplanmtr. 3-5 kolu, 5-9 kolu, 6-7 kolu, X35 = 14 mm su X59 = 89.5 mm su X67 = 10 mm su A35 = 2 m2 A59 = 1.2 m2 A67 = 2.4 m2 56

6-8 kolu,
0

X68 = 61 mm su

A68 = 0.73 m2

1
96 16

10
64

96

40.5

136.5

25

161.5

166.5

18

274

49 145

13.5 20 175

50 49 224

18

Geri dn ilemi : Geri dn ilemi ile hesaplanan kavak basnlar bir sonraki ekilde kavak daireleri zerinde yazlmtr. Reglatr yerletirilmesi gereken kollar ve bu kollarda ina edilecek ayarl hava kaplarnn yaratmas gereken basn d (Y) ve pencere akl (A) deerleri ise aadaki gibi hesaplanmtr. 3-5 kolu, 4-5 kolu, 2-6 kolu, 6-8 kolu, Y35 = 103.5 mm su Y45 = 89.5 mm su Y26 = 10 mm su Y68 = 51 mm su A35 = 0.75 m2 A45 = 0.4 m2 A26 = 4.2 m2 A68 = 0.8 m2

Reglatr konacak kollardaki g kayplar ise yledir; Kol 3-5 5-9 6-7 6-8 3-5 4-5 2-6 6-8 Pencere akl (m2) leri gidi yolu iin 2 1.2 2.4 0.73 G kayb (kW) 2.745 26.32 1.96 8.97 TOPLAM : 40

Geri dn yolu iin 0.75 20.3 8.78 8.78 3.43 3.43 1.32 1.32 TOPLAM : 33.83

57

1
96 16

10
64

96

40.5

136.5

25

161.5

166.5

18

49 145

13.5 20 175

50 49

18

leri gidi veya geri dn ilemleri ile belirlenen zm setlerinin uygulanamamas durumunda, kesit alma ileminde anlatld gibi kesit alnarak alternatif kollara reglatr koyarak zm retme arayna gidilir. Bu araylardan da zm retilemezse, yardmc vantilatr yerletirme ilemleri uygulanarak, reglatr koyma olana olmayan kollardaki reglatrler kaldrlp, baz kollara yardmc vantilatr yerletirerek, istenen hava dalmn elde etme yollar aratrlr.

58