ARCHIWUM ODLEWNICTWA

32/19

Rok 2006, Rocznik 6, Nr 19 Archives of Foundry Year 2006, Volume 6, Book 19 PAN - Katowice PL ISSN 1642-5308

WPYW WYBRANYCH CZYNNIKW TECHNOLOGICZNYCH NA BUDOW WARSTWY ALFINOWANEJ NA STOPACH ELAZA

S. PIETROWSKI1 , T. SZYMCZAK2 Katedra Systemw Produkcji, Politechnika dzka, ul. Stefanowskiego 1/15, 90-924 d

STRESZCZENIE W pracy przedstawiono wyniki bada warstwy alfinowanej na stopach elaza. Podano jej budow oraz mikrostruktur. Omwiono wybrane czynniki technologiczne wpywajce na grubo warstwy. Wykazano, e decyduje o niej: rodzaj stopu elaza, chropowato jego powierzchni, czas wytrzymania w kpieli siluminowej, temperatura kpieli oraz stenie w niej krzemu. Wyniki bada zweryfikowano w warunkach produkcyjnych wytwarzania odlewu warstwowego. Key words: iron alloys, aplfinizing WSTP

1.

Technologia otrzymywania odleww warstwowych znana jest od wielu lat. Pomimo tego, ich wytwarzanie napotyka wiele trudnoci technologicznych, ktre wyn ikaj z nieznajomoci procesw zapewniajcych otrzymanie trwaego poczenia na granicy warstw. Proces tworzenia trwaego poczenia mona podzieli na trzy etapy: zwilanie powierzchni wtopki przez cieky stop, dyfuzja w ukadzie powierzchnia wtopki cieky stop (tworzenie strefy przejciowej w wyniku rozpuszczania oraz krystalizacji nowych faz) i dyfuzja pomidzy stopami w stanie staym (po zakrzep niciu strefy przejciowej). Etapy te wystpuj rwnie w technologii alfinowania. Polega ona na poczeniu dwch elementw: jednego ze stopu elaza (wtopki) z drugim wykon a1 2

prof. dr hab. in., stanislaw.pietrowski@p.lodz.pl mgr in., tunio100@wp.pl

251

nym z siluminu poprzez utworzon uprzednio na wtopce warstw poredni (alfinowan) metod zanurzeniow w kpieli Al-Si. Proces ten stosowany jest od dawna do poczenia wkadki podpiercieniowej wykonanej z eliwa austenitycznego Niresist z tokiem do silnikw spalinowych silnie obcionych. Po alfinowaniu wkadka umieszczona jest w kokili i zalana siluminem tokowym. W ostatnich latach (od 2002r.) technologi t zastosowano do zawieszenia samochodowego[1, 2]. Wkadka z eliwa sferoida lnego po alfinowaniu zalewana jest siluminem AlSi7. Pomimo stosowania technologii alfinowania i jej rozszerzania na rne elementy maszyn proces nie zosta dokadnie rozpoznany. Aktualnie z tego zakresu prowadzone s badania, ktrych czciowe wyn iki przedstawiono w pracach[36]. W zwizku z tym, celem niniejszej pracy jest przedstawienie wpywu wybranych czynnikw technologicznych na tworzenie warstwy alfinowanej na stopach elaza oraz poczenia jej z siluminem. 2. METODYKA BADA

Do bada zastosowano nastpujce stopy elaza: armco, stal 45, eliwo szare EN-GJ250, sferoidalne EN-GJS-450-10 i austenityczne Niresist. Ich skad chemiczny przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1. Skad chemiczny stopw elaza Table 1. The chemical composition of iron alloys

Lp. 1 2 3 4 5

Skad chemiczny stopw, % C Si Mn P S Cr armco 0,028 0,0024 0,022 0,001 0,012 45 0,43 0,37 0,58 0,033 0,03 szare 3,38 2,26 0,52 0,08 0,06 sfero 3,58 2,56 0,55 0,04 0,02 austenityczne 2,85 2,22 1,36 0,04 0,05 1,78 Stop

Cu 6,85

Ni 14,28

Prbki do bada miay rednic 10mm i dugo 50mm. Rn wysoko chropowatoci Rz na prbkach uzyskano po toczeniu: zgrubnym i dokadnym oraz szlifowaniu. Przed alfinowaniem prbki odtuszczano i podgrzewano wstpnie w s uszarce do 50C. Alfinowanie przeprowadzano w stopach o skadzie podanym w tabeli 2. Prby przemysowe odlewania korpusu sprarki, w ktrym tuleje alfinowane z eliwa szarego perlitycznego zalewano siluminem ENAC-AlSi9 wykonano w WSK Rzeszw.

252

ARCHIWUM ODLEWNICTWA
Tabela 2. Skad chemiczny stopw do kpieli alfinujcej Table 2. The chemical composition of alloys to the alphinizing bath

Lp. 1 2 3 4 5 6

Stop Al 99,85 AlSi 1,5 AlSi 7 AlSi 11 AlSi 12 AlSi 17

Al 99,85 98,40 92,52 88,75 86,83 82,51

Skad chemiczny stopw, % Si Fe Mg 0,11 0,04 1,42 0,14 0,02 7,25 0,17 0,04 10,80 0,16 0,05 12,95 0,15 0,05 17,25 0,17 0,05

Ti 0,02 0,02 0,08 0,02 0,02

Badania metalograficzne wykonano na mikroskopie optycznym i elektron owym skaningowym firmy Jeol. Mikroanaliz liniow i punktow stenia pierwiastkw oraz dyfrakcj rentgenowsk wykonano odpowiednio na mikroanalizatorze i dyfrakt ometrze firmy Jeol. 3. WYNIKI BADA

Przeprowadzone badania wykazay, e budowa fazowa warstwy alfinowanej zaley od materiau wtopki, przy zaoeniu, e kpiel alfinowana jest siluminem. Grubo warstwy alfinowanej zaley od zawartoci krzemu w kpieli, jej temperatury, czasu wytrzymania, rodzaju materiau wtopki oraz wysokoci chropowatoci. Reprezentatywne przykady warstwy alfinowanej na elazie armco, stali 45, eliwie szarym EN-GJ-250 i sferoidalnym EN-GJS-450-10 po 180s wytrzymania w kpieli o temperaturze 750C pokazano na rysunku 1 (ad). Powoka alfinowana skada si z czterech warstw. Pierwszej, przylegajcej bezporednio do podoa o niewielkiej gruboci zawartej w przedziale 810 m. Do niej przylega jasnoszara warstwa jako druga, na ktrej wystpuje kolejna warstwa i warstwa czwarta silumin. Badania mikroanaliz rentgenowsk liniow i punktow stenia pierwiastkw: Al, Si, Fe i C w powoce alfinowanej w kpieli AlSi11 wykazay znaczne ich zrnicowanie. Przykadowo na rysunku 2 (ac) przedstawiono punkty pomiarowe 14, w ktrych badano stenie pierwiastkw na armco i stali 45, a na rysunku 3 (ac) na eliwie szarym i sferoidalnym. rednie stenie badanych pierwias tkw w poszczeglnych punktach 14 przedstawiono w tabeli 2. Punkt pomiarowy 1 umieszczony by w warstwie zbudowanej z siluminu, std jest wysokie w nim stenie Al = 9598% oraz niewielkie Fe i Si. W punkcie 2 umieszczonym na warstwie jasn oszarej, w pobliu warstwy siluminu, w badanych stopach elaza wystpuje bardzo p odobne stenie: Al = 5455%; Fe = 3536% i Si = 910%. W tej samej warstwie ale w punkcie 3 pooonym bliej podoa, w elazie armco i stali 45 s rwnie podobne stenia: Al = 4849%; Fe = 48% i Si = 2,5%. Jednak zmniejszyo si stenie Al i Si a zwikszyo Fe.

253

a)

b)

c)

d)

Rys. 1. Reprezentatywne przykady warstwy alfinowanej w kpieli AlSi11 o temperaturze 750C i czasie zanurzenia 180s na: a armco, b stali 45, c eliwie szarym, d eliwie sferoidalnym Fig. 1. Representative alphinizing coats in AlSi11 bath at 750C, 180s on: a armco iron, b 45 steel, c gray cast iron, d ductile cast iron

W obu gatunkach eliwa, w punkcie 2 wystpuje podobne stenie Al, Fe i Si jak w stali. W punkcie 3 w porwnaniu ze stal zwikszyo si niewiele stenie Al(2,0%), istotnie stenie Si oraz zmalao Fe. W punkcie 4 w stalach, wystpuje wysokie stenie Al = 51% i Fe = 48% przy niewielkiej iloci Si = 1%, natomiast w eliwie jest niewielkie stenie Al = 0,7% oraz znaczne Fe = 82% i Si = 11%, wystpuje rwnie wgiel w iloci C = 6%. W wyniku dyfrakcji rentgenowskiej stwierdzono, e bezporednio na podou w stalach krystalizuje faza Al3 Fe, a w eliwach elazokrzemowy wglik Fe 4 CSi. W stanie rwnowagowym zawiera on 4,55% C i 10,66% Si[7]. Na tych warstwach krystalizuje faza Al12 Fe3 Si2 , ktra w stanie rwnowagowym zawiera: 32,25% Fe; 5,44% Si oraz 62,30% Al[8]. Na niej krystalizuje faza Al9 Fe3 Si2 o steniu rwnowagowym: 27,17% Fe; 13,77% Si oraz 59,05% Al[8]. Faza ta wyst puje rwnie w warstwie siluminu ENAC-AlSi11 (rys. 3b).

254

ARCHIWUM ODLEWNICTWA

Rys. 2. Budowa warstwy alfinowanej oraz punkty pomiarowe badania stenia: Al, Fe i Si: a elazo armco, b stal 45, c powikszenie warstwy 4 z rys. b Fig. 2. The structure of the alphinizing coat and testing points of Al, Fe and Si concentration: a armco iron, b 45 steel, c magnification of 4 coat from fig. b

Rys. 3. Budowa warstwy alfinowanej oraz punkty pomiarowe badania stenia: Al, Si, Fe i C: a i b eliwo szare, c eliwo sferoidalne Fig. 3. The structure of the alphinizing coat and testing points of Al, Si, Fe and C concentration: a and b gray cast iron, c ductile cast iron

255

Tabela 3. Stenie Al, Si, Fe i C w punktach pomiarowych 1 4 warstwy alfinowanej na stali i eliwie otrzymanej po alfinowaniu w kpieli o temperaturze 750C i czasie 180s Table 3. Al, Si, Fe and C concentration in 14 testing points, of the alphinizing coat on steel and cast iron obtained after alphinizing in bath at 750C, 180s
Nr punktu pomiarowego
1

Pierwiastek
Al Fe Si Al Fe Si Al Fe Si Al Fe Si C Al Fe Si Al Fe Si

Stenie pierwiastkw, % wtopka Stal eliwo armco 45 szare sferoidalne

95,76 1,11 3,14 54,62 36,13 9,25 48,66 48,71 2,63 50,96 47,71 1,33 97,84 0,51 1,66 54,45 35,15 10,40 49,28 48,55 2,17 50,59 48,50 0,91 51,80 42,98 5,22 98,02 0,63 1,35 55,19 35,09 9,72 51,98 42,74 5,28 60,15 25,84 14,01 98,27 0,60 1,13 54,09 35,84 10,07 0,73 81,82 11,31 6,14 62,81 21,15 16,04

3 3 eliwo sferoidalne; odpowiada pkt. 4 na armco (rys. 2a) i pkt. 2 na 45 (rys. 2c) 1 rys. 2c 4 rys. 3(b i c)

Na rysunku 4 przedstawiono przykadowo wpyw rodzaju materiau i czasu alfinowania w kpieli Al-Si11 o temperaturze 750C na grubo warstwy alfinowanej. Wynika z niego, e najmniejsz grubo powoki uzyskuje si na elazie armco, a najwiksz na eliwie austenitycznym. Std wniosek, e przy staej temperaturze kpieli alfinujcej, o gruboci warstwy alfinowanej na stopach elaza decyduje skad chemiczny i mikrostruktura stopu. Wzrost zawartoci wgla i krzemu przypiesza proces wzrostu warstwy alfinowanej. Podobnie oddziaywuje zmiana mikrostruktury od ferrytycznej poprzez ferrytyczno-perlityczn, perlityczn do austenitycznej i obecno w niej wydziele grafitu. Wpyw temperatury kpieli alfinujcej i czasu zanurzenia prbki na grubo warstwy alfinowanej przedstawiono przykadowo dla eliwa szarego na rysunku 5. Wynika z niego, e w temperaturze kpieli 650C dopiero po 180s tworzy si warstwa o niewielkiej gruboci (okoo 56m). Najgrubsza warstwa wystpuje po alfinowaniu w kpieli o temperaturze 950C. Wzrost temperatury kpieli alfinujcej powyej 750C do 950C, niezalenie od czasu alfinowania, powoduje niecigo budowy (fragmentyzacj) faz Al12 Fe3 Si2 i Al9 Fe3 Si2 , jak to przykadowo pokazano na rysunku 6. Wyduenie czasu alfinowania rwnie powoduje wzrost gruboci warstwy. Przeprowadzone badania wykazay, e optymalna temperatura i czas alfinowania ze wzgldu n a jako powoki i jej pniejsze poczenie z siluminem, wynosz: 750C i 180s.

256

ARCHIWUM ODLEWNICTWA

Rys. 4. Wpyw rodzaju materiau i czasu alfinowania w kpieli AlSi11 o temperaturze 750C na grubo powoki Fig. 4. The influence of a sort of material and alphinizing time in AlSi11 bath at 750C on the coat thickness

Rys. 5. Wpyw temperatury kpieli alfinujcej i czasu zanurzenia prbki na grubo warstwy alfinowanej Fig. 5. The influence of the alphinizing bath temperature and immersion time of a sample on the thickness of alphinizing coat

257

40m

Rys. 6. Fragmentyzacja faz Al12Fe3Si2 i Al9Fe3Si2 w powoce alfinowanej Fig. 6. The fragmentation of Al12Fe3Si2 and Al9Fe3Si2 phases in the alphinizing coat

Rys. 7. Wpyw iloci krzemu w kpieli alfinujcej i czasu wytrzymania wtopki na grubo warstwy alfinowanej na eliwie szarym Fig. 7. The influence of Si in alphinizing bath and immersion time of element on the thickness of the alphinizing coat on gray cast iron

258

ARCHIWUM ODLEWNICTWA Na rysunku 7 przedstawiono przykadowo wpyw iloci krzemu w kpieli alfinujcej i czasu wytrzymania wtopki na grubo warstwy alfinowanej na eliwie szarym. Wynika z niego, e najwiksz grubo warstwy otrzymuje si dla technicznie czystego aluminium oraz zawierajcego okoo 1,5% Si. Wzrost stenia krzemu do pun ktu eutektycznego w kpieli alfinujcej, zmniejsza grubo warstwy. Przy steniach krzemu wikszych od punktu eutektycznego (siluminy: AlSi12 i AlSi17) rwnie maleje grubo warstwy ze zwikszeniem krzemu. Uzyskane gruboci warstwy s jednak wiksze w porwnaniu z siluminami podeutektycznymi (AlSi7 i AlSi11). Naley przypuszcza, e jest to zwizane z oddziaywaniem krysztaw krzemu pierwotnego na kinetyk krystalizacji warstwy alfinowanej. Alfinowanie wtopki w aluminium powoduje utworzenie warstwy zoo nej wycznie z Al3 Fe jak to przykadowo przedstawiono na rysunku 8(ac). a) b)

259

c)

Accelerating Voltage: 15 KeV Live Time: 56 seconds

Element Al-K Si-K Fe-K Total k-ratio (calc.) 0.3580 0.0093 0.4203 ZAF 1.467 1.852 1.089

Take Off Angle: 35.4667 Dead Time: 20.021

Atom % 68.85 2.16 28.99 100.00 Element Wt % 52.52 1.72 45.77 100.00 Wt % Err. (1-Sigma) +/- 0.25 +/- 0.10 +/- 0.59

Rys. 8. Wyniki mikroanalizy stenia pierwiastkw w warstwie naniesionej w kpieli aluminiowej o temperaturze 750C i w czasie 180s: a linia pomiaru; b liniowy rozkad Al, Fe, C i Si; c rednie stenie Al, Fe i Si w obszarze warstwy dyfuzyjnej Fig. 8. Results of microanalysis of elements concentration in the coat obtained in aluminum bath at 750C, 180s: a measurement line; b linear distribution of Al, Fe, C and Si; c average concentration of Al, Fe and Si in the diffusion coat zone

Reprezentatywne przykady warstwy alfinowanej na eliwie szarym w kpieli zawierajcej rne iloci krzemu, o temperaturze 750C i w czasie 60180 s przedstawiono na rysunkach 9, 1012 (ac).

Rys. 9. Warstwa alfinowana w kpieli aluminiowej Fig. 9. The coat obtained in aluminum bath

260

ARCHIWUM ODLEWNICTWA
a) b)

c)

Rys. 10. Warstwa alfinowana w kpieli o zawartoci 1,5% Si w czasie: a 60s, b 120s, c 180s Fig. 10. The coat obtained in bath with 1,5% Si after: a 60s; b 120s; c 180s a) b)

261

c)

Rys. 11. Warstwa alfinowana w kpieli siluminowej o zawartoci 7% Si w czasie: a 60s, b 120s, c 180s Fig. 11. The coat obtained in bath with 7% Si after: a 60s; b 120s; c 180s

a)

b)

c)

Rys. 12. Warstwa alfinowana w kpieli siluminowej o zawartoci 12% Si w czasie: a 60s, b 120s, c 180s Fig. 12. The coat obtained in bath with 12% Si after: a 60s; b 120s; c 180s

262

ARCHIWUM ODLEWNICTWA a) b)

c)

Rys. 13. Warstwa alfinowana w kpieli siluminowej o zawartoci 17% Si w czasie: a 60s, b 120s, c 180s Fig. 13. The coat obtained in bath with 17% Si after: a 60s; b 120s; c 180s

Na grubo warstwy alfinowanej wpywa rwnie wysoko chropowatoci Rz powierzchni alfinowanej, wynikajca z rodzaju i parametrw obrbki skrawaniem. Wpyw Rz na grubo warstwy alfinowanej na stopach elaza przedstawiono na rysunku 14. Wynika z niego, e niezalenie od rodzaju stopu, pocztkowo, ze wzrostem Rz grubo warstwy zwiksza si do pewnej wielkoci krytycznej powyej, ktrej maleje. Warto krytyczna dla stali zawiera si w zakresie Rz = 2227 m, a dla eliwa Rz = 3135 m. Otrzymane wyniki bada zweryfikowano w warunkach produkcyjnych w WSK Rzeszw na przykadzie odlewu warstwowego korpusu sprarki. Odlew zoony by z tulei cylindrowej wykonanej z eliwa szarego perlitycznego, ktra po alfinowaniu zalana bya siluminem AlSi9, stanowicym korpus sprarki. Przykadowo, alfinowan tulej cylindrow pokazano na rysunku 15. eliwne tuleje cylindrowe mog by pojedyncze lub podwjne. Przykad tulei cylindrowych podwjnych po alfinowaniu i zalaniu siluminem pokazano na rysunku 16.

263

Rys. 14. Wpyw wysokoci chropowatoci Rz na grubo powoki otrzymanej po zanurzeniu w kpieli AlSi11 o temperaturze 750C w czasie 180s Fig. 14. The influence of Rz roughness on the coat thickness obtained after immersion in AlSi11 bath (750C, 180s)

Rys. 15. Tuleja cylindrowa po alfinowaniu Fig. 15. A cylinder liner after alphinizing

264

ARCHIWUM ODLEWNICTWA

Rys. 16. Przekrj korpusu sprarki z eliwnymi tulejami cylindrowymi Fig. 16. A section of a compressor frame with cast iron cylinder liners

Poprawno poczenia wtopki z naniesion zanurzeniowo warstw alfinowan z siluminem, tworzcego okrelon cao elementu urzdzenia lub maszyny (odlew warstwowy) uzyskuje si gdy czas od zakoczenia alfinowania do zalania wtopki siluminem nie przekracza 30s. Przykadowe poczenie warstwy alfinowanej z siluminem ENAC AlSi9 pokazano na rysunku 17.

Rys. 17. Poczenie warstwy alfinowanej z siluminem Fig. 17. A joint of the alphinizing coat with silumin

4.

WNIOSKI Z przedstawionych w pracy danych wynikaj nastpujce wnioski: powoka alfinowana zbudowana jest z czterech warstw, przy czym budowa pierwszej od podoa zaley od rodzaju stopu elaza, oraz zawartoci krzemu w kpieli alfinujcej, o gruboci powoki alfinowanej decyduj: rodzaj materiau alfinowanego, jego chropowato, temperatura i skad kpieli oraz czas alfinowania,

265

poprawne poczenie wtopki przez warstw alfinowan z siluminem, uzyskuje si, gdy czas od zakoczenia alfinowania do zalania jest krtszy od 30s.

LITERATURA [1] J. C. Viala, M. Peronnet, F. Barbeau, F. Bosselet, J. Bouix: Interface chemistry in aluminum alloy casting reinforced with iron base inserts. Composites, nr A33 (2002). [2] P. Nowak: Badania modelowe ksztatowania struktury i waciwoci strefy przejciowej w odlewach warstwowych. Rozprawa doktorska, Politechnika lska, Katowice (2005). [3] S. Pietrowski: Budowa warstwy alfinowanej na eliwie szarym. Archiwum Odlewnictwa, nr 11 (2004). [4] S. Pietrowski, T. Szymczak: Budowa zanurzeniowych powok Al-Si na stopach elaza. Archiwum Odlewnictwa, nr 12 (2004). [5] S. Pietrowski, T. Szymczak: Budowa poczenia powoki alfinowanej z siluminem. Archiwum Odlewnictwa, nr 14 (2004). [6] Pietrowski S., Szymczak T.: Wpyw chropowatoci powierzchni materiau na grubo powoki po alfinowaniu. Archiwum Odlewnictwa, nr 17 (2005). [7] Podrzucki C.: eliwo. Budowa, waciwoci, zastosowanie. ZG STOP, Krakw (1991). [8] Skowski K., Piaskowski J., Wojtowicz Z.: Atlas struktur znormalizowanych stopw odlewniczych. WNT, Warszawa (1972).

THE INFLUENCE OF SELECTED TECHNOLOGICAL ELEMENTS ON THE STRUCTURE OF ALPHINIZING COAT ON IRON ALLOYS SUMMARY In this paper the results of alphinizing coat on iron alloys have been presented. The structure and microstructure of the coat have been presented. Selected technological elements which have the influence on the coat thickness have been discussed. It was demonstrated, that kind of iron alloy, the roughness of its surface, time of silumin bath, bath temperature and Si concentration decided on it. The results were verified in production conditions of layered cast.
Prac zrealizowano w ramach grantu badawczego nr 3T08C 033 28

Recenzowa: prof. zw. dr hab. in. Edward Guzik

266