OdObrOwsplne szkicezkatOlicyzmuspOecznegO

Rafa etocha

szkicezkatOlicyzmuspOecznegO

OdObrOwsplne

 Copyright by Wydawnictwo LIBRON Copyright by Rafa tocha Copyright by Instytut Religioznawstwa UJ Krakw 2010 ISBN: 978-83-62196-08-1 Recenzenci: prof. dr hab. Bogumi Grott, dr hab. Jacek Bartyzel Publikacja dofinansowana przez Instytut Religioznawstwa UJ

Redakcja: Magorzata Piwowarczyk Korekta: Danuta Woowiec Projekt okadki: Magorzata Wjtowicz Skad: LIBRON

Wydawnictwo LIBRON Filip Lohner ul. Pilotw 71 31-462 Krakw tel. 12 410 86 23 e-mail: office@libron.pl www.libron.pl

Mojemu synowi Stasiowi, eby zawsze potrafi odrnia rzeczy bahe od istotnych

Spis treci

Wprowadzenie

Nauczanie spoeczne Kocioa

Zakadnicy liberalizmu? Uwagi na marginesie nauczania spoecznego Leona XIII i Piusa XI Wasno w nauczaniu Kocioa katolickiego Czerwona Wiea Babel. Komunizm i socjalizm w nauczaniu spoecznym Kocioa W obronie adu prawdziwego. Papiee XIX wieku wobec liberalizmu i demokracji

11
13 25 35 57

Reminiscencje europejskie
Wasno i wolno. Wok ekonomiki chestertonowskiej Lon Harmel Bon Pre z Val-des-Bois Kto chce zdoby ludzi, musi w zastaw da wasne serce Adolf Kolping i Der Gesellenverein Notre grand prdcesseur. Biskup Wilhelm von Ketteler pionier katolickiej nauki spoecznej Ordo wolno, zamono, ad spoeczny. Idee spoeczno-gospodarcze ordoliberaw

75
77 89 99 109 117

Reminiscencje polskie
Tradycja i postp. August Cieszkowski prekursor katolicyzmu spoecznego na ziemiach polskich Przeciwko ndzy. Stanisaw Szczepanowski spadkobierca Cieszkowskiego Ksidz Stanisaw Stojaowski obroca ludu polskiego Liskw wzorowa wie ksidza Wacawa Bliziskiego Chrzecijaska wizja spdzielczoci. Dziaalno i pogldy biskupa Stanisawa Adamskiego

127
129 141 155 165 173

Wiara, praca, godno. Ksidz Marceli Godlewski i Stowarzyszenie Robotnikw Chrzecijaskich Wadysaw Korniowicz ksidz, sup w sutannie ywego ognia O dobro powszechne. Ekonomia spoeczna Stanisawa Grabskiego O ekonomi miosierdzia. Koncepcje spoeczno-gospodarcze Adama Doboszyskiego Korporacjonizm w wietle polskiej publicystyki katolickiej lat trzydziestych W imi dobra wsplnego. Leopold Caro teoretyk solidaryzmu chrzecijaskiego Socjalizm chrzecijaski Karola Ludwika Koniskiego Ostatni mesjanista? Jerzy Braun i idee unionistyczne Biedaczyna z Osse. Ksidz Jan Zieja kapan, myliciel, spoecznik, asceta

185 195 205 219 231 249 265 279 293

wprOwadzenie
By moe gwn przywar naszych czasw, patrzc z punktu widzenia Kocioa, okae si skpstwo. Z pewnoci co jest nie w porzdku z naszym stosunkiem do pienidzy. Podsyca si raczej zachanne, a nie twrcze czy duchowe instynkty czowieka. Fakt, e pienidze s zawsze atwo dostpne, gdy celem jest robienie kolejnych, podczas gdy tak trudno uzyska je w celach wymiennych oraz na zaspokojenie potrzeb najuboszych, niepokoi tych, ktrzy nie s ekonomistami. (Thomas Stearns Eliot, Idea spoeczestwa chrzecijaskiego)

Niniejsza praca koncentruje si wok kwestii zwizanych z szeroko rozumianym katolicyzmem spoecznym. Zaprezentowano w niej stanowisko katolickiej nauki spoecznej wobec okrelonych zagadnie, a take recepcj charakterystycznych dla nauczania spoecznego Kocioa postulatw w rnych rodowiskach. Recepcja ta przybieraa rozmaite oblicza. W niektrych przypadkach wida wyrane inspiracje, budowanie pewnych koncepcji teoretycznych przy bezporednim wykorzystaniu dorobku katolickiej nauki spoecznej, w innych mona dostrzec blisko ideow wynikajc z podobnego sposobu rozumowania i podejcia do rzeczywistoci spoeczno-gospodarczej, niekoniecznie zwizan z odwoaniami wprost do papieskich encyklik. Wreszcie wpyw nauczania spoecznego Kocioa mona odnale w konkretnej dziaalnoci niektrych przedstawionych tu postaci, przede wszystkim duchownych katolickich, prbujcych realizowa in praxis pojawiajce si w nim postulaty, nie zawsze podpierajc si przy tym jak rozwinit refleksj teoretyczn. Zamiarem autora byo wskazanie na spoeczny wymiar chrzecijastwa, na to, co w nim wartociowe i godne uwagi. Zwaszcza w ostatnich latach spotykamy si z coraz czstszym odsyaniem katolickiej nauki spoecznej do lamusa, odmawianiem w ogle Kocioowi prawa do zabierania gosu w sprawach spoecznych, spychaniem go do przysowiowej kruchty, na margines ycia spoeczno-politycznego czy gospodarczego. Uznaje si, i nie tylko nie ma on nic ciekawego do zaprezentowania

10

Wprowadzenie

w tej materii, ale w ogle nie powinien si na ten temat wypowiada, lecz ograniczy si jedynie do sfery kultowo-dewocyjnej. Niniejsze rozwaania pokazuj, i katolicka lub bliska nauczaniu katolickiemu refleksja odnoszca si do tej problematyki jest niezwykle wartociowa, daje nowe, czasami szersze spojrzenie choby na rzeczywisto ekonomiczn, spojrzenie, dla ktrego punktem wyjcia nie s li tylko wykresy, tabelki, supki cyfr, wyniki finansowe, ale przede wszystkim czowiek. Koci zawsze wzdraga si przed traktowaniem swego nauczania spoecznego jako gotowej do wdroenia, kompletnej koncepcji, ktra miaaby stanowi przeciwwag dla leseferystycznego kapitalizmu oraz socjalizmu czy komunizmu. Jednake czstokro wanie w ten sposb to nauczanie byo traktowane jako koncepcja tercerystyczna, a na jego bazie byy budowane programy trzeciej drogi sensu proprio. Nauczanie to bowiem inspirowao wielu, ktrzy nie zgadzali si na bezalternatywno odwiecznej rzekomo walki kapitalizmu i kolektywizmu, tych, ktrzy uwaali, i inny wiat jest moliwy, e konieczne i realne s pewne zmiany choby w ramach tych systemw, a rzeczywisto spoeczno-gospodarcza nie rzdzi si odwiecznymi, nienaruszalnymi prawami, ktrych czowiek w aden sposb nie moe omin, lecz jedynie biernie si im podporzdkowa. Jak pisa Wojciech Gieyski, tak naprawd nie ma innych drg poza trzecimi drogami, a liczba moliwych wariantw pomidzy kimirsenizmem a korwinmikkianizmem jest nieograniczona, mdro politykw czy ekonomistw polega przeto na tym, by wybra dla swego kraju, w zalenoci od jego rnych cech specyficznych, miejsce blisze tego lub tamtego koca1. Prezentowane teksty maj rnoraki charakter: od cile naukowych rozpraw, poprzez eseje, do artykuw popularyzatorskich. Powstaway w rnych okresach i byy publikowane w rozmaitych czasopismach (gros z nich na amach magazynu Obywatel, inne na amach Frondy, Templum Novum, Pro Fide Rege et Lege czy Nomosu), w wikszoci zostay uzupenione, poprawione czy rozszerzone. czy je tematyka i wsplny cel, jakim jest przypominanie i promowanie pewnych wzorcw, postaw i idei.

W. Gieyski, Inne wiaty, inne drogi, Bydgoszcz 2006, s. 283.

 nauczaniespOecznekOsciOa

zakadnicyliberalizmu?uwaginamarginesie nauczaniaspOecznegOleOnaXiiiipiusaXi

W dzisiejszych czasach stao si nieomal czym oczywistym, i konserwatyci musz wyznawa w sferze gospodarczej pogldy liberalne, a nawet libertariaskie, e zobowizani s bezwarunkowo je akceptowa z caym dobrodziejstwem inwentarza. Dla wielu wzmiankowana koniunkcja jest czym tak niekwestionowanym, i wszelkie prby krytyki ktrychkolwiek presupozycji liberalizmu gospodarczego niewane, z jakich pozycji s dokonywane wywouj wrcz furi i oskarenia o socjalistyczne sympatie. Nierzadko za prbuje si nawet inkryminowa osobom podwaajcym jaki z liberalnych metadogmatw lub nawet tylko niepodzielajcym bawochwalczego stosunku wobec nich, i stanowi pit kolumn midzynarodowego lewactwa. Wynika to z przyjmowania, dosy zreszt apodyktycznie narzucanego, ekonomistycznego punktu widzenia, czego wiadectwem bywa akceptacja marksistowskiego w gruncie rzeczy pogldu, e najwaniejsza jest gospodarka. To za determinuje konieczno zaaprobowania mniemania, i stosunek do liberalizmu gospodarczego stanowi cech odrniajc w ukadzie prawica-lewica. Jeeli ju natomiast konserwatysta-libera przyjmuje do wiadomoci, i w praktyce nie wszystkie efekty liberalnej gospodarki s zbawienne dla czowieka, rodziny czy spoeczestwa, e system ten posiada rwnie pewne niedostatki, to standardow odpowied na ten zarzut stanowi argument, i nie jest to wynik jego strukturalnych wad, a dzieje si tak tylko dlatego, e liberalizm jest jeszcze za mao liberalny. Parafrazujc synne powiedzenie Henryego L. Menckena na temat demokracji, okazuje si, i najlepszym lekarstwem na liberalizm jest wicej liberalizmu. cile czy si z tym zjawiskiem lekcewaenie, a nawet idiosynkrazja wobec nauki spoecznej Kocioa. Nauka ta postrzegana jest jako nowoczesny wymys, jak gdyby w. Augustyn czy Doktor Anielski nie powicali tym kwestiom sporo miejsca. Niejednokrotnie mona spotka zarzuty o socjalne nachylenie

14

Nauczanie spoeczne Kocioa

nauczania papieskiego w tym wzgldzie, nieliczenie si zupenie z realiami spoeczno-gospodarczymi i niekompetencj. Pojawiaj si te opinie wyraane nawet przez najbardziej zagorzaych tradycjonalistw, e nie jest to nauczanie nieomylne, ktre katolik byby zobowizany podziela. Nie stanowi to bynajmniej jakiego signum temporis, ju bowiem w encyklice Divini Redemptoris Pius XI ubolewa nad tego rodzaju postaw oraz implikowanym przez ni dziaaniom:
postpowanie niektrych katolikw przyczynio si do osabienia wrd robotnikw zaufania do religii Jezusa Chrystusa. Ci wanie katolicy nie chcieli zrozumie, e to mio chrzecijaska da uznania pewnych praw przysugujcych robotnikom i dlatego Koci rwnie zdecydowanie si ich domaga. Co sdzi o postpowaniu tych, ktrzy w swoich kocioach kolatorskich uniemoliwili odczytanie encykliki Quadragesimo anno? [...] Czy nie jest to rzecz godna ubolewania, e czasem naduywa si prawa wasnoci uznawanego przez Koci, aby pozbawi robotnika sprawiedliwej zapaty i nalenych mu praw spoecznych2.

Jeli do tego doda postmodernistyczn tendencj polegajc na traktowaniu nauki Kocioa jak pki w hipermarkecie, z ktrej mona wybiera to, co si podoba i w danym momencie przydaje (tzn. odwoujc si do encyklik spoecznych Piusa XI lub Leona XIII, wskazuje si na zawart tam dogbn i bezpardonow krytyk socjalizmu, natomiast zastrzeenia pod adresem niektrych aspektw kapitalizmu zbywa si umieszkiem pobaania), mamy w miar peny obraz sytuacji. Takie stanowisko wynika z zupenego niezrozumienia, czym jest katolicka nauka spoeczna, jakie s uprawnienia Urzdu Nauczycielskiego Kocioa, dlaczego ma on nie tylko prawo, ale i obowizek wyraania swego zdania w tych kwestiach. Mona odnie wraenie, i popularno takich pogldw to rezultat zainfekowania katolikw przez nowoytne prdy, stawiajce sobie za cel spychanie Kocioa do kruchty, odcinanie go w coraz wikszym zakresie od spraw nie majcych jakoby podlega zupenie jego kompetencjom, na temat ktrych nie byby wadny wypowiada adnych ocen i opinii. Z drugiej za strony moe to by efekt ulegania postpujcym od dawna tendencjom majcym wedle Richar2

Pius XI, Divini Redemptoris. O bezbonym komunizmie, nr 50.

Zakadnicy liberalizmu? Uwagi na marginesie nauczania spoecznego...

15

da M. Weavera wrcz znamiona chorobowej obsesji3, pocigajcym za sob coraz wiksz fragmentaryzacj rzeczywistoci, rozdrabnianie obrazu wiata, specjalizacj prowadzc do utraty umiejtnoci syntezy czy wreszcie odrzucanie wszelkiej metafizyki. Ju Pius XI w encyklice Quadragesimo anno ubolewa nad rozpraszaniem si katolikw4, wynikajcym wanie z tego, e wikszo z nich nie czuje si w jakikolwiek sposb zwizana papieskimi encyklikami, gdy wychodzi z zaoenia, i kwestie te nie le w kompetencji Kocioa. Rzeczywicie, nie maj one rangi dogmatycznej, zawarta w nich nauka nie jest przedmiotem wiary, ale przecie s zastosowaniem niezmiennych zasad chrzecijaskiej moralnoci do aktualnych warunkw i potrzeb. W zwizku z tym ks. prof. Maciej Sieniatycki podkrela wyranie, e z tego tytuu posuszestwo wobec nich obowizuje wszystkich katolikw, i to nie tylko posuszestwo milczenia (obsequium silentii), tzn. zakaz publicznego ich zwalczania, ale take uznanie za prawdziwe i poddanie si im (assensus internus religiosus)5. Wspominany ju tutaj Pius XI przypomina, i Koci w aden sposb nie moe zrezygnowa z obowizku, ktry na Bg naoy, a ktry mu kae wystpowa, wprawdzie nie w sprawach techniki ycia spoeczno-gospodarczego, bo do tego ani nie ma rodkw odpowiednich, ani nie jest powoany, lecz w tych wszystkich sprawach zwizanych z moralnoci6. Dzieje si tak, poniewa mimo i ycie gospodarcze i moralno rzdz si swoimi prawami, jednak bdem byoby twierdzi, e porzdek gospodarczy i moralny tak s od siebie niezawise i tak sobie obce, i pierwszy zupenie nie zaley od drugiego7. Niektrzy, jak chociaby twrca woskiej szkoy katolicyzmu spoecznego ks. Luigi Taparelli dAzeglio SI (17931862), szli nawet dalej, stawiajc etyk na czele wszystkich nauk spoecznych, uznajc, i zaleno midzy ni a ekonomi jest tego rodzaju jak podporzdkowanie astronomii matematyce. Niezrozumienie tej fundamentalnej kwestii powoduje, i zarzuca si Kocioowi sympatie prosocjalistyczne bd proliberalne, a niekiedy nawet
R. M. Weaver, Idee maj konsekwencje, Krakw 1996, s. 5873. Pius XI, Quadragesimo anno. O odnowieniu ustroju spoecznego i dostosowaniu go do normy prawa Ewangelii, nr 147. 5 M. A. Sieniatycki, Apologetyka czyli dogmatyka fundamentalna, Krakw 1932, s. 289290.  Pius XI, Quadragesimo..., nr 41. 7 Ibid., nr 42.
 

16

Nauczanie spoeczne Kocioa

konformizm i dopasowywanie si do dominujcej aktualnie opcji. Sytuacja taka ma miejsce ju poczwszy od ogoszenia przez Leona XIII encykliki Rerum novarum, rozrzut bowiem opinii na temat charakteru programu przedstawionego w niej przez papiea jest niezwyky. W Pamitniku wiejskiego proboszcza Georgesa Bernanosa mamy scen, w ktrej proboszcz z Torcy, wspominajc wydanie wzmiankowanej encykliki, opowiada proboszczowi z Ambricourt:
wy czytacie to ze spokojem, obojtnie, jako pierwszy lepszy wielkopostny list pasterski. Gdy to si ukazao, kochaneku, zdawao si nam, e ziemia zatrzasna si pod nogami. Co za entuzjazm! Byem wtedy proboszczem w Norenfontes, w zagbiu grniczym. Ta myl, taka prosta, e praca nie jest towarem podlegym prawu poday i popytu, e nie mona spekulowa na zarobkach, na yciu ludzkim jak na zbou, cukrze lub kawie, to poruszyo do gbi sumienia, uwierzysz? Za wyjanianie tego z ambony moim suchaczom ogoszono mnie socjalist i prawomylni chopi spowodowali moj nieask w Montreuil8.

Moe si to wydawa troch zaskakujce, bo przecie gwnym oskaronym w Rerum novarum jest socjalizm, ale tego typu pogldy byy dosy szeroko rozpowszechnione. Chociaby Charles Prin, profesor ekonomii z uniwersytetu w Lowanium, przedstawiciel szkoy liberalnego katolicyzmu, rwnie na tej podstawie krytykowa encyklik. Natomiast Michael Novak9 uwaa Leona XIII za papiea o pogldach bliskich liberalizmowi gospodarczemu, poniewa jego krytyka w Rerum novarum dotyczy gwnie koncepcji wasnoci wsplnej, jak widzimy prezentuje on stanowisko diametralnie rne od pogldw parafian z Norenfontes. Liczni socjalici rwnie do dzi grzmi o tym, i Leon XIII stan po stronie krwioerczych kapitalistw, wyzyskiwaczy mas pracujcych. Vilfredo Pareto natomiast suponowa, e katolicka nauka spoeczna ma proteuszowe oblicze, cigle si zmienia, przystosowuje do aktualnie dominujcych kierunkw, std raz ma charakter liberalny, innym razem socjalistyczny10. Nieporozumienie tego rodzaju
G. Bernanos, Pamitnik wiejskiego proboszcza, Warszawa 1991, s. 49. M. Novak, Liberalizm sprzymierzeniec czy wrg Kocioa, Pozna 1991, s. 145149. 10 Zob. A. Roszkowski, Katolicyzm spoeczny. Zarys rozwoju pogldw spoeczno-katolickich, Pozna 1932, s. 23.
 

Zakadnicy liberalizmu? Uwagi na marginesie nauczania spoecznego...

17

wynika z usiowania wtoczenia nauki spoecznej Kocioa do horyzontalnego schematu socjalizm liberalizm, republika monarchia, demokracja totalizm itp. Mona zapyta, kto tutaj ma racj? Odpowied jest nadzwyczaj prosta nikt, gdy papiee, Koci, krytykujc w swoich dokumentach socjalizm, nie robi tego z punktu widzenia jego niezgodnoci z dogmatami liberalizmu gospodarczego i vice versa. Dokonuj oceny stanu rzeczy, danych ustrojw spoeczno-gospodarczych czy polityczno-ustrojowych z punktu widzenia Ewangelii, nauki Chrystusowej, moralnoci. Tak wic Leon XIII, mwic, e wasno wsplna jest zem, a prywatne posiadanie prawem natury, nie staje po stronie liberalizmu gospodarczego, ale wspomina o czym, co byo czci nauki Kocioa zanim ktokolwiek mg sysze o liberalizmie. Warto zreszt tutaj przypomnie, i pomimo oczywistego poparcia dla wasnoci prywatnej jako instytucji prawa natury, ujcie katolickie bynajmniej nie jest tosame z liberalnym. Leon XIII, a pniej jeszcze wyraniej Pius XI odrzucaj wskrzeszon przez liberaw koncepcj witego prawa wasnoci dajc wacicielowi moliwo jego uywania i naduywania. W obydwu napisanych przez nich dokumentach mamy do czynienia z wyranym przypomnieniem tradycyjnej nauki Kocioa, i prawo to obcione jest hipotek spoeczn, a w zwizku z tym pojcie prawowitego posiadania nie jest synonimiczne z pojciem uczciwego uywania11. Stanowisko to jest zreszt identyczne z obowizujcym w myli konserwatywnej12. Papie, przypominajc, e pracy nie naley traktowa jako towaru, wystpuje przeciw praktyce rozpowszechnionej w XIX stuleciu na skutek przyjcia zaoe wczesnego kapitalizmu, ale nie znaczy to, e staje w jednym szeregu z socjalistami. Nauka Kocioa jest po prostu ponad tym dialektycznym schematem socjalizm kapitalizm. W przywoywanej ju tutaj pracy amerykaski propagator liberalizmu katolickiego Michael Novak dochodzi do wniosku, e w encyklice Quadragesimo anno Pius XI porzuca konsekwentnie prokapitalistyczne stanowisko Leona XIII. Novak twierdzi, i wanie w tym dokumencie po raz pierwszy uyto terminu liberalizm, co wicej zawsze z zabarwieniem
Leon XIII, Rerum novarum. Encyklika o kwestii robotniczej, nr 19; Pius XI, Quadragesimo..., nr 47. 12 Por. J. Bartyzel, Wasno w doktrynach kontrrewolucjonistw francuskich, Czasopismo Prawno-Historyczne 2004, z. 1.
11

18

Nauczanie spoeczne Kocioa

pejoratywnym. Oczywicie nie jest to prawd, przywoane pojcie byo ju bowiem niejednokrotnie uywane w dokumentach Kocioa, wystarczy wymieni tutaj chociaby Syllabus errorum b. Piusa IX. Na domiar nie wiadomo dlaczego usiuje on czy papiesk krytyk liberalizmu z analogicznymi wypowiedziami Hitlera czy Mussoliniego, tak jakby stanowisko Piusa XI nie byo li tylko logicznym rozwiniciem nauk Leona XIII, ale wynikiem jakich koniunkturalnych rachub czy wrcz czci faszystowskiej i nazistowskiej propagandy13. W wietle jego pogldw teza Pareto zyskiwaaby potwierdzenie, a tym samym nie mogoby by mowy o adnej cigoci czy konsekwencji w nauczaniu Kocioa, wszystko bowiem zaleaoby od osobistych sympatii, nastawie czy kaprysw poszczeglnych papiey. Naleaoby si zastanowi, z czego wynika tego typu podejcie. Rzeczywicie, jeeli signiemy do encykliki Rerum novarum, to zobaczymy, i jest ona wymierzona przede wszystkim w pomysy propagowane przez socjalistw. Leon XIII, krytykujc chociaby koncepcj wasnoci wsplnej, przedstawian przez wczesnych socjalistw jako panaceum na wszystkie bolczki wczesnego ycia spoeczno-gospodarczego, zauwaa, i jej wprowadzenie zaowocowaoby spadkiem motywacji do pracy, a tym samym pogorszeniem losu robotnikw, zrwnaniem wszystkich w ndzy, powszechnym rozstrojem spoecznym czy wreszcie rozbiciem rodziny14. Jednake jeeli chodzi o instytucj rodziny, nie tylko socjalizm zdaniem zarwno Leona XIII, jak i Piusa XI jest tutaj powanym zagroeniem, take liberalizm w dominujcej wwczas postaci prowadzi wedug nich do rozbijania wizi midzyludzkich, atrofii komunikacji spoecznej, atomizacji spoeczestwa i zapoznania instytucji dobra wsplnego. Warto zreszt zauway, e coraz czciej sami liberaowie zaczynaj dostrzega rang i znaczenie instytucji rodziny w caoksztacie ycia spoeczno-gospodarczego. Jednake ich apele o prowadzenie polityki prorodzinnej wynikaj z innych przesanek ni papieskie. Jeli bowiem wanie troska o rodzin doprowadzia Piusa XI do krytyki niektrych aspektw liberalizmu gospodarczego, to liberalni ekonomici w rodzaju amerykaskiego noblisty, aktywnego uczestnika konferencji organizowanych przez Papiesk Rad
1 1

M. Novak, op. cit., s. 149150. Leon XIII, Rerum..., nr 4, 12.

Zakadnicy liberalizmu? Uwagi na marginesie nauczania spoecznego...

19

ds. Rodziny Garyego Beckera15 doceniaj j dlatego, e stanowi ona dla nich podstaw prawidowego funkcjonowania wolnego rynku i gwarant bogactwa pastwa i spoeczestwa. Na zakoczenie konferencji zatytuowanej The Family and Economy in the Future of Society odbywajcej si w marcu 1996 r. na Uniwersytecie Gregoriaskim, ktra skupia ponad 60 ekonomistw, socjologw, a take przedstawicieli innych gazi nauki z caego wiata, Becker, ktry bynajmniej nie jest katolikiem, powiedzia: Uderza mnie podobiestwo pomidzy rozwijajcymi si niezalenie pogldami Kocioa na relacje midzy rodzin a pastwem, a opiniami ekonomistw16. Podobne pogldy wyraaj zreszt chociaby francuscy ekonomici, jak np. Jean Didier Lecaillon, ktrego ksika pt. Rodzina rdem dobrobytu ukazaa si ostatnio w jzyku polskim, Gerard Dumont z Instytutu Demografii Politycznej na Sorbonie (Pour la libert familiale, Paris 1986) czy Philippe Saint-Marc (Lconomie barbare, Paris 1994). Naley tu bardzo mocno zaakcentowa, i postulowana przez wyej wymienionych badaczy polityka prorodzinna pastwa nie ma mie nic wsplnego z polityk socjaln, co z naciskiem podkrela Lecaillon na zorganizowanej 21 listopada 1998 r. przez sejmow Komisj Rodziny konferencji powiconej prorodzinnym rozwizaniom w systemie podatkowym. Profesor Lecaillon stwierdzi wwczas:
Polityka socjalna powinna zanikn na skutek jej stosowania. Skuteczna polityka socjalna jest bowiem efemeryd, poniewa jej celem jest trwae usunicie powodu, dla ktrego zostaa powoana do ycia. Pragniemy, aby po15 1

G. S. Becker, An Economic Analysis of the Family, [Dublin, Ireland] 1986.

J. C. Goodman, The Vatican and the Free Market, The Freeman. Ideas on Liberty 1996, nr 10 (46). W ogoszonej za pokonferencyjnej deklaracji moemy przeczyta: The family is thus the key to a healthy society and its economy. If the family flourishes, society will be sound. But this is a reciprocal process: the family cannot survive without a good economy, and society cannot survive without good families. Nevertheless, the economy must serve the family because the family does not exist to serve the economy. The family is and will be fundamental to the economic organization of society. According to the principle of subsidiarity, the natural community of the family plays a more effective economic and social role than larger institutions, notably in serving the common good and in building solidarity. The role of the family therefore reveals a growing convergence between Catholic social doctrine and modern economics. An Economy for the Family. Pontifical Council for the Family, LOsservatore Romano. Weekly Edition in English, 20 III 1996.

20

Nauczanie spoeczne Kocioa

lityka socjalna pomoga nam trwale usun bezrobocie, ubstwo itd. Nie dotyczy to polityki prorodzinnej, chyba e uznamy, i rodzina jest chorob, porak, zjawiskiem niepodanym. Jeeli jednak nie uwaaj pastwo, e rodzina jest upoledzeniem bd chorob, to celem polityki prorodzinnej nie bdzie zniszczenie rodziny, lecz jej wspieranie tak dugo, jak dugo bdziemy uznawali rodzin za zjawisko korzystne, jak dugo rodzina ma trwa. Polityka prorodzinna, w przeciwiestwie do polityki socjalnej ma na celu zapewnienie trwania rda interwencji. [...] Dowiadczenie dowiodo, e im wicej dziaa socjalnych w polityce rodzinnej, tym mniej jest ona skuteczna. Polityka socjalna jest nieskuteczna, tymczasem efekty polityki rodzinnej jeeli chodzi o liczb urodze i stabilno maestw, s bardzo pozytywne. [...] Instytucja rodziny powinna by uznana za fakt korzystny, jeeli chc pastwo prowadzi polityk rodzinn. Proponuj uznanie rodziny za inwestycj, a nie wydatek. Oznacza to, e inwestycja taka da nam okrelone zyski w przyszoci, bo chocia wiele kosztuje, to wiele daje w zamian. Nie ma takiego kraju, ktry mgby si rozwija gospodarczo przy obserwowanej stagnacji demograficznej17.

Wracajc jednak do encykliki Leona XIII, trzeba przypomnie, e poddaje on krytyce rwnie pewne dogmaty liberalizmu, o czym zdaje si zapominaj niektrzy jego apologeci uznajcy, i skoro gwnym oskaronym by socjalizm, to ten pierwszy cieszy si bezwzgldnym i stuprocentowym poparciem Kocioa. Pius XI jednake postanowi przypomnie, e nie wchodzi to w rachub, mimo i jak podkrelaj to zgodnie obydwaj papiee przepa dzielca te dwa systemy jest ogromna, o ile bowiem kapitalizm jest moliwy do ochrzczenia, mona i trzeba prbowa go naprawia, to w przypadku socjalizmu o niczym takim nie moe by mowy. Pius XI pisze wprost, i nie mona by jednoczenie socjalist i katolikiem, gdy mimo tego, e socjalizm [...] jak wszystkie bdy mieci w sobie cz prawdy [...] opiera si na podstawie takiej swoistej nauki o spoeczestwie, ktra chrzecijastwu jest przeciwna18. Stanowisko takie spowodowao jednak, e pod adresem Piusa XI zaczy si pojawia oskarenia o socjalistyczne inklinacje. Ale nie zabrako te gosw przeciwnych, np. niemiecki
J. D. Lecaillon, Konieczno odrnienia polityki prorodzinnej od polityki socjalnej. Tekst wystpienia wygoszonego podczas Konferencji 21 listopada 1998 r., http://www.srk.opoka. org.pl/srk/srk_pliki/dokumenty/art.html, dostp: 19.08.2010. 1 Pius XI, Quadragesimo..., nr 120.
17

Zakadnicy liberalizmu? Uwagi na marginesie nauczania spoecznego...

21

ordolibera Wilhelm Rpke nazywa wzmiankowan encyklik dokumentem liberalnym. Dodaje jednak natychmiast, i uywa tego terminu sensu largo chodzi mu po prostu o waciwe uoenie relacji pomidzy jednostk a wsplnot w przedstawionym przez papiea programie oraz jego antytetyczny charakter wobec kolektywizmu19. Pisze jednoczenie o encyklice jako o dokumencie wyjtkowym, imponujcym, gbokim, charakteryzujcym si wyjtkow przenikliwoci i kompleksowoci spojrzenia na sprawy spoeczno-gospodarcze. Zwraca uwag na to, e przedstawiony przez papiea program reformy korporacyjnej wcale nie ma charakteru antyrynkowego, etatystycznego. Wrcz przeciwnie za pomoc proponowanych w encyklice rozwiza Pius XI chce rwnie broni prawdziwej wolnoci rynkowej, ktra niekoniecznie musi by tosama z t leseferystyczn oraz wiza si z degradacj, upoledzeniem niektrych grup spoecznych, a take innymi wypaczeniami, ktrych liberaowie s skonni broni jako czego nieuniknionego. Rpke pisze, i z radoci przywita chociaby walk, ktr na kartach swej encykliki papie wytoczy monopolom oraz ich destrukcyjnemu wpywowi na ycie spoeczno-gopodarcze i polityczne20. Niemiecki ordolibera zapewne ma na myli przede wszystkim sformuowan przez Piusa XI zasad pomocniczoci, ktra mwi, i: Kada interwencja w ycie spoeczne ze wzgldu na swj cel i na swoj natur ma charakter pomocniczy; winna pomaga czonom organizmu spoecznego, a nie niszczy ich lub wchania21. Zasada ta, bdca wyrazem sprzeciwu wobec omnipotencji Lewiatana, kadca nacisk na rol spoecznoci porednich midzy jednostk a pastwem, implikujca jego decentralizacj22, nie moe by jednak utosamiana z koncepcj liberaln. Przedstawiony bowiem w encyklice model katolickiego pastwa minimum to co wicej ni liberalny nocny str, dodatkowo za zasada, na ktrej Pius XI chce oprze pastwo, jest antyindywidualistyczna. Parafrazujc Mannheima23,
W. Rpke, Liberalism and Christianity [w:] Modern Age, the First Twenty-five Years: a Selection, ed. by G. A. Panichas, Indianapolis 1988, s. 130. 20 Ibid., s. 131. 21 Pius XI, Quadragesimo..., nr 79. 22 Ibid., nr 7980. 2 Konserwatysta myli w liczbie mnogiej, podczas gdy libera w pojedynczej, K. Mannheim, Myl konserwatywna, Warszawa 1986, s. 64.
1

22

Nauczanie spoeczne Kocioa

mona powiedzie, i papie w przeciwiestwie do liberaw myli w liczbie mnogiej, mwi on przecie wyranie o potrzebie wskrzeszenia korporacji, odbudowy ustroju stanowo-zawodowego. W Quadragesimo anno czytamy: Istnia kiedy ustrj spoeczny, ktry wprawdzie nie by doskonaym pod kadym wzgldem, ale przecie biorc pod uwag wczesne warunki i potrzeby, w duej mierze czyni wymaganiom rozsdku. Jeli za ten ustrj ju od dawna naley do przeszoci, to nie dlatego, by go nie mona byo udoskonali i pod pewnym wzgldem rozszerzy stosownie do zmian, ktre nastpiy, i do nowych potrzeb24. Wysunite zostay wic dania powszechne w dziewitnastowiecznej myli katolicko-spoecznej i konserwatywnej, wystarczy tu wymieni nazwiska Karla von Vogelsanga, Wilhelma von Kettelera, Heinricha Pescha, Ren de La Tour du Pina, Louisa de Bonalda, Franza von Baadera, Josepha von Grresa czy te ustalenia Unii Fryburskiej oraz pniejszej ju Unii Mechliskiej25. Z drugiej za strony, kiedy Pius XI sprzeciwia si absolutyzacji wolnego rynku i wolnej konkurencji26 przez liberaw, nie oznacza to wcale, aby popiera szeroko zakrojony pastwowy interwencjonizm, lecz po prostu to, e odrzuca meliorystyczn wiar w zbawienne dziaanie tzw. niewidzialnej rki rynku, postrzeganie gospodarki jako samoregulujcego si mechanizmu, antropologiczny optymizm implikujcy przekonanie, e samodzielno jednostki prowadzi do samorzutnego tworzenia si harmonijnych stosunkw w sferze spoeczno-gospodarczej. Pius XI oczywicie docenia instytucje wolnego rynku, zauwaa jednak rwnie to, co wnikliwie opisali niemieccy ordoliberaowie: i nie mona alienowa gospodarki od innych sfer ycia, poniewa potrzebuje ona konkretnego rodowiska politycznego i aksjologicznego, aby mc sprawnie funkcjonowa, e porzdek liberalny wbrew twierdzeniom ideologw leseferyzmu nie jest cakowicie samodzielny i samowystarczalny, e tkwi w nim immanentnie pewne siy destrukcyjne. Wytwarza je chociaby rynek, na ktry taki nacisk kad wanie liberaowie, zagraaj za one zwaszcza jego podstawowemu mechanizmowi
Pius XI, Quadragesimo..., nr 97. Zob. np. Kodeks spoeczny. Zarys katolickiej syntezy spoecznej, Lublin 1934, s. 5962; A. Roszkowski, Korporacjonizm katolicki, Pozna 1932. 2 Pius XI, Quadragesimo..., nr 88.
2 25

Zakadnicy liberalizmu? Uwagi na marginesie nauczania spoecznego...

23

wolnej konkurencji. Wszelkie ograniczanie konkurencji czy to wskutek powstawania monopoli, czy te chociaby kryminalizacji gospodarki, wiedzie do unicestwienia rynku, w przypadku, jeli wadza pastwowa nie bdzie zdolna podj odpowiednich dziaa majcych na celu zmian tego stanu rzeczy27. Mona by rzec, e analogicznie jak Carl Schmitt podkrela, i w imi ochrony prawa pastwo powinno uy czasami rodkw pozaprawnych, tak ordoliberaowie uznali, e dla obrony wolnej konkurencji pastwo musi niekiedy interweniowa, poniewa nieograniczona wolno w kwestiach gospodarczych prowadzi paradoksalnie do kreowania wadzy jednostek i grup interesw, w efekcie znoszc sam siebie. Zdaniem przedstawicieli tej szkoy rynek pozostawiony samemu sobie staje si instytucj rodzc anarchi, jako e podmioty ycia gospodarczego d zawsze do jego moliwie jak najwikszej kontroli28. Zreszt, podobnie jak Pius XI i Leon XIII, Rpke czy Alexander Rstow, nie wahaj si oskara liberalizmu o doprowadzenie do wynaturzenia rozwoju gospodarczego, stworzenie zjawiska proletaryzmu, zapoznania idei dobra wsplnego wynikajcego z utosamienia go z benthamowskim greatest hapiness of the greatest numbers i przekonania, e indywidualne dziaania, kade z osobna, przynios zawsze korzy spoeczestwu. Co wicej, Pius XI zarzuca liberalizmowi przygotowanie socjalistom gruntu dla ich skutecznej dziaalnoci propagandowej. W Divini Redemptoris czytamy:
Nie byoby dzi ani komunizmu, ani socjalizmu, gdyby przywdcy narodw nie zlekcewayli w przeszoci nauki i upomnie Kocioa. Chcieli oni na fundamencie liberalizmu i laicyzmu zbudowa inne struktury spoeczne, ktre na pierwszy rzut oka wydaway si wielkie i wspaniae. Wkrtce jednak okazao si, e nie miay one trwaych podstaw i rozpaday si jedne po drugich, jak aonie run musi wszystko, co nie opiera si na jednym kamieniu wgielnym Chrystusie29.

Reasumujc niniejsze rozwaania, ktrych celem nie bya bynajmniej prezentacja caoci spoecznego nauczania dwch wielkich papiey, ale jeR. Skarzyski, Pastwo i spoeczna gospodarka rynkowa. Gwne idee polityczne ordoliberalizmu, Warszawa 1994, s. 164. 2 Ibid., s. 5558. 2 Pius XI, Divini..., nr 38.
27

24

Nauczanie spoeczne Kocioa

dynie zwrcenie uwagi na pewne narose wok niego nieporozumienia, warto jeszcze raz podkreli, i miast reagowa alergicznie na samo pojcie katolickiej nauki spoecznej, lepiej wczyta si chociaby we wzmiankowane tutaj dokumenty, aby zrozumie, na czym opiera si krytyka niektrych aspektw liberalizmu gospodarczego, z ktr mamy w nich do czynienia. Warto sprbowa odnie j do wczesnej sytuacji i rwnie dostrzec jej ponadczasowy wymiar. Naley te przypomnie sowa Chestertona, i zarzuty, e chrzecijastwo nie sprawdzio si w sferze publicznej, nie maj sensu, poniewa nigdy tak naprawd nie sprbowano go do tej dziedziny zaaplikowa.