Jonathan Dollimore SHAKESPEARE, KULTURNI MATERIJALIZAM I NOVI HISTORICIZAM* Jedno od najznaajnijih postignua teorije u anglistici je u tome to je, zahvaljujui

njoj, postao mogu uistinu interdisciplinarni pristup predmetu. (Bez obzira to neki misle da to zapravo znai udaljavanje od predmeta). U stvari, tom cilju se teilo ve dosta dugo, ali se rijetko dostizao, osim u pojedinim izuzetnim sluajevima. S razliitim varijantama strukturalizma, marksizmom, psiho-analizom, semiotikom i post-strukturalizmom dolo je do znaajnog razgraivanja granica (granica iskljuivanja, ali i ograniavanja), i mnogi su kritiari najzad doli na ono emu su ve neko vrijeme teili: kako se, na primjer, historija i filozofija mogu iz pozadine prenijeti u prvi plan i opet uiniti sadrajem i perspektivom kritike. U isto vrijeme, to je bilo mogue samo zato to su se javile sasvim nove koncepcije i filozofije i historije. Upotreba teorije na polju knjievne znanosti, meutim, vie je pruala mogunosti nego to se stvarno u tom smislu postizalo. Ali je ve i to potvrdilo znaaj tog intelektualnog pregnua. Meutim, ne slau se svi s time, kao to su to pokazale antiteorijske invektive posljednjih godina. Ne mislimo da se treba baviti tom reakcijom, niti esto isticanom krizom u nauci o knjievnosti; jedino bi se moglo primijetiti da je ta kriza, ako je uope ima, vie prouzrokovana tom reakcijom nego samom teorijom. Naravno, teorija je pogrean naziv, kao i strukturalizam, jer i jedno i drugo stvara kriv utisak jedinstvenosti tamo gdje, u stvari, vlada velika raznovrsnost. Ovdje emo se pozabaviti jednim od pokreta iz posljednjih godina, kulturnim materijalizmom; njegova pojava je prethodila skoranjem usponu teorije, ali je i on od nje dobio znaajan podsticaj. Termin kulturni materijalizam je prihvaen u znaenju koji mu je nedavno dao Raymond Williams; u kritikoj praksi taj se pokret razvio iz eklektikog korpusa radova u Britaniji u poslijeratnom periodu, radova koji bi se najire mogli okarakterizirati kao kulturoloke analize. Ti radovi ukljuuju i znaajno kritiko djelo samog Williamsa; u irem smislu oni znae konvergenciju historije, sociologije i nauke o knjievnosti u prouavanju kulture, kao i neke od najznaajnijih struja u feminizmu, te europsku markistiko-strukturalistiku i post-strukturalistiku teoriju, posebno onu koju su razvili Althusser, Macherey, Gramsci i Foucault. Do razvoja kulturnog materijalizma u oblasti izuavanja renesansne litera-ture dolo je nedavno, mada je ve ustanovljeno veoma raznovrsno razvojno istraivako polje, u kojem se, recimo, knjievni tekstovi stavljaju u odnos prema sljedeim socio-historijskim pojavama: ograivanje zemljita i ugnjetavanje seoske sirotinje; mo Drave i oblici otpora; preocjenjivanje onoga to su stvarno bile dominantne ideologije tog doba i ukazivanje na radikalno suprotstavljene tendencije; vjetice i crna magija; izazovi i obuzdavanje karnevalskog raspoloenja; feministiko razotkrivanje stvarnih uvjeta ivota ena i novo razumijevanje prikazivanja ene u knjievnosti koje je izazvano novim saznanjima; sukob izmeu klasnih frakcija unutar Drave, te, shodno tome, znaaj nemonolitske koncepcije moi.** Veina tih radova se izravno bavi operativnim mehanizmima moi. Ali je predstavljanju moi u renesansnoj knjievnosti najvie panje posveeno u Sjedinjenim Dravama. Ti radovi pripadaju jednom znaajnom novom vienju, koje je se naziva novi historicizam, a koje

se, openito govorei, bavi interakcijom moi Drave i oblika kulture u doba renesanse, posebno onim anrovima i knjievnim praksama u kojima se Drava i kultura integriraju na najoigledniji nain, kao to je to, na primjer, u pastoralnoj drami, u tzv. maskama i u instituciji mecenstva. Novi historicisti pristupaju analizi moi u renesansnoj Engleskoj kao neemu to je samo po sebi duboko teatralno, pa zato i uzimaju teatar kao primarnu lokaciju na kojoj se predstavlja i legitimizira mo, to je dovelo do nekih izvanrednih otkria o renesansnom teatru, kao i o pojedinim renesansnim dramama, ukljuujui i Shakespeareove. Prema Marxu, ljudi stvaraju svoju vlastitu historiju, ali u uvjetima koje ne biraju oni sami. Moda je najznaajnija razlika u kulturolokim studijama upravo izmeu onih koji se koncentriraju na kulturu kao stvaranje historije i onih koji se koncentriraju na te nebirane uvjete koji ograniavaju i potkopavaju to stvaranje. Prvi mnogo pripisuju ljudskom faktoru i skloni su da prednost daju ljudskom iskustvu; drugi se okreu formativnoj moi socijalnih i ideolokih struktura, koje prethode iskustvu i u izvjesnom smislu ga odreuju, pa time otvaraju cijelo sloeno pitanje autonomije. Slino razlikovanje prihvatio je i Stephen Greenblatt u knjizi Samomodeliranje Renesanse (Renaissance Self-Fasshioning, 1980), izvanrednom primjerku novog historicizma. U zakljunoj rijei Greenblatt govori kako je poeo istraivanje s namjerom da utvrdi ulogu autonomije ovjekovog djela u izgradnji vlastitog identiteta. Ali kako je rad napredovao, naglasak se sve vie pomjerao na institucije kulture - porodicu, religiju, Dravu - dok je sama ljudska linost sve vie izgledala krajnje neslobodno, kao ideoloki produkt odnosa moi u datom drutvu (str. 256). U ovom to slijedi pominjem i neke druge znaajne teme koje su zajednike kulturnom materijalizmu i novom historicizmu u njihovom prouavanju renesanse.

Historija naspram ljudske sudbine Materijalistika kritika odbija privilegirati knjievnost na nain kako je to knjievna kritika dosad inila; kao to je Raymond Williams istakao u jednom svom znaajnom eseju, ne moemo odvojiti knjievnost i umjetnost od drugih oblika drutvene prakse tako da ih uinimo podlonim nekim sasvim posebnim i specifinim zakonima. Taj pristup zahtijeva radikalnu kontekstualizaciju knjievnosti, koja odstranjuje stare podjele na knjievnost i njene historijske okolnosti, na tekst i kontekst. Umjetnost moe imati sasvim specifine odlike kao djelatnost posebne vrste, ali se ona ne moe odvojiti od opeg drutvenog procesa (Williams, Problems in Materialism and Culture, 1980. str. 44). To skretanje panje na drutveni proces ima dalekosene konsekvence. Prije svega, ono nas udaljava od idealistike knjievne kritike - preokupirane univerzalnim istinama, koje svoju protuteu imaju u sutini ovjeka; to je kritika u kojoj se historija, ako se uope priznaje, vidi kao neto nebitno, ili kao ogranienje, koje se prevazilazi afirmacijom transhistorijske ljudske subine.

Netano bi bilo tvrditi da je idealistika kritika jo uvijek dominantna u prouavanju Shakespearea; u stvari, vizija koju ona podrazumijeva se ve prije nekog vremena zamutila, i do toga je dolo jo i prije pojave teorije. U proteklim decenijama njeni advokati su bili vie skloni toj viziji vie nego to su je samouvjereno zastupali; pokolebalo ih je njeno oito odsustvo, pa su se onda zaokupili tragikim osjeanjem ivota kao neim to tu viziju obnavlja kao odsustvo, to vie ne proslavlja transcendentnu svijest ovjeka, ve istie njegovu volju da izdri i sazna zato je sama ta transcendencija bila iluzija. Ukratko, egzistencijalistiko tragiko osjeanje ivota sukobilo se s jednim izriitije spiritualnim osjeanjem, osjeanjem transcendencije; pokualo se odvojiti od njega, ali nije bilo u stanju, jer nije imalo kud; umanjenoj metafizici etiolacija je postala uvijet opstanka. Materijalistika kritika odbacuje i ono to Stephen Greenblatt naziva monolokim pristupom historijskom izuavanju prolosti, u kojem se nastoji otkriti jedinstvena politika vizija, obino istovjetna s onom koju, navodno, ima cijela obrazovana klasa ili ak cijelo stanovnitvo (The Power of Form, 1982, str. 5). Vrlo uticajna knjiga E. M. W. Tillyarda Elizabetanska slika svijeta (The Elizabethan World Picture), koja je prvi put objavljena 1943. i koja se jo uvijek pretampava, moda je najpoznatiji primjer. Tillyard je nastojao izloiti ideju kosmikog reda, ideju koja je, navodno, bila tako nedvojbeno od svih prihvaena i tako duboko ula u kolektivni duh naroda da ju je jedva ikad iko spominjao, osim u eksplicitno didaktikim pasusima. Pravi prigovor tom shvatanju nije u tvrdnji da je Tillyard pogreno identificirao metafiziku reda u tom razdoblju, niti ak u upozorenju da se ta ideja reda izgubila jo prije kraja tog stoljea (to su dvije glavne kritike primjedbe koje su Tillyardu upuene). Iz materijalistike perspektive greka je u tome to su historija i drutveni proces pogreno izjednaeni s kolektivnim duhom naroda. Iz te perspektive drukije se tumae i oni didaktiki pasusi na koje upuuje Tillyard: didaktinost nije znaila trenutno oitovanje i artikulaciju kolektivnog duha, ve je predstavljala strategiju u ideolokoj borbi. Drugim rijeima, didaktiko isticanje reda jednim dijelom je znailo zabrinutu reakciju na istupe potinjenih drutvenih snaga, koji su se doivljavali kao prijetnje tom redu. Tillyardovu sliku svijeta, u obimu u kojem je ona stvarno postojala, nisu svi dijelili; ona je bila ideoloko pripisivanje legitimiteta postojeem drutvenom redu, to je bilo utoliko neophodnije to je taj red pokazivao veu nestabilnost, kako u stvarnosti tako i u djelima mate. Ako ovo nekome zvui odve ekstremnim, onda treba samo da podsjetimo na Baconovu primjedbu upuenu nekim oblasnim sudijama 1617. godine: Doi e do stalnog dezertiranja, ukoliko ljude ne obuzdavate propovijedanjem, onako kako to zakon ini kanjavanjem. Propovijedi nisu bile tek prilike u kojim je kolektivni duh slavio svoja najintimnija vjerovanja, ve pokuaji da se neposlunom puanstvu kae to treba da misli, kako bi se dralo pod kontrolom. Historiari koji su ispitivali dejstva socijalnih promjena i reakcije na njih dali su nam sliku sasvim drukiju od Tillyardove: Krajem esnaestog i poetkom sedamnaestog stoljea taj skoro histerini zahtjev za redom po svaku cijenu uzrokovan je kolapsom veine potpornih stubova srednjovjekovne slike svijeta. Jedinstvena dogma i organizacija Katolike crkve bila je osporena od itavog niza rivalnih vjera i institucionalnih strukturaoslanjanje na intelektualni autoritet antike dovela su u pitanje nova nauna otkria. Osim toga, Engleska je dola u fazu dotad nezabiljeene socijalne i geografske mobilnosti, koja je u viim slojevima trasformirala sastav i

opseg plemstva i profesionalnih stalea, a u donjim slojevima odvojila stotine hiljada ljudi od njihovih tradicionalnih rodbinskih veza i dotadanjeg susjedstva.1 Da bismo jedno razdoblje koje je u tako brzoj tranziciji, kao i sva suprotna tumaenja te tranzicije, objasnili u pojmovima izvedenim iz samog tog razdoblja, dobro bi bilo pribjei onoj izuzetno vanoj distinkciji koju je Raymond Williams nainio izmeu rezidualnih (zaostalih), dominantnih i emergentnih (pojavljujuih) aspekata kulture (Marxism and Literature, 1977, str. 121-7). Tillyardova slika svijeta se moe u nekim stvarima shvatiti kao dominantna, a u drugim kao rezidualna ideologija, s tim to su se jednoj od njih, ili moda i jednoj i drugoj, ve suprotstavile i poele ih smjenjivati nove, emergentne forme kulture. Ali ni ta trostruka distinkcija ne iscrpljuje raznolikost kulture: ostaju jo i slojevi kulture koji se adekvatno mogu opisati kao podreeni, potinjeni i marginalni. Nedominantni i dominantni elementi utiu jedni na druge, ponekad koegzistiraju, nekad drugi apsorbiraju prve, ili ih ponitavaju, nekad prvi osporavaju druge, modificiraju ih ili ih ak smjenjuju. Kultura nije jedinstvena, niti moe biti zamiljena - ak ni u literaturnoj imaginaciji - kao jedinstvena. Tillyard je i sam bio donekle svjestan toga, mada je, vjerovatno, nesvjestan ironije pisao o obrazovnom jezgru koje diktira vjerovanja elizabetanskog doba i o kosmikom redu kao jednoj od autentinih vladajuih ideja tog doba (str. 22, 7; kurziv moj). Jer, za Tillyarda, proces ideolokog davanja legitimiteta je i sam po sebi bio vie ili manje legitiman; taj je proces u njegovoj knjizi - jo i vie nego sama ta elizabetanska slika svijeta - prikazan kao ope prihvaen, i to u tolikoj mjeri da je jedva i bio predmet svijesti. Osim toga, poto je Tillyard visoko cijenio taj period (Istinsko elizabetansko doba, onih evrt vijeka od 1580. do 1605, bilo je, na kraju krajeva, veliko doba, str. 130), ono to je priznavao kao reprezentativnu knjievnost tog doba predstavio je kao jedini legitimni predmet izuavanja. A one knjievne forme u kojim se moe nazrijeti otklon od te slike svijeta - naime, gdje moemo vidjeti kako se potinjene kulture odupiru dominantnoj kulturi ili je osporavaju - odbaene su kao nevrijedne izuavanja, jer su nereprezentativne: (Hooker) mnogo bolje reprezentira okolnosti elizabe-tanske knjievnosti nego to to ine pamfleti protiv lova na zeeve ili romani o dnu ivota (str. 22). Ali o ijoj knjievnost je rije i o ijim okolnostima? Sve studije uvrtene u prvi dio ove knjige bave se marginaliziranim i subordiniranim dijelovima elizabetanske i jakobinske kulture. Istraivanja u njima djelimino su i ideoloki zasnovana, pa to zahtijeva izvjesno preliminarno razmatranje. Ima nekoliko naina da se razumije pojam ideologije i svi oni korespondiraju sa sloenom historijom tog pojma.2 Jedan od naina koji se posebno tie materijalistike kritike je uspostavljanje veze izmeu oznaavanja i davanja legitimiteta u kulturi: razumijevanje naina na koji vjerovanja, drutvene prakse i institucije daju legitimitet drutvenom poretku, ili statusu quo, tj. postojeim odnosima dominacije i subordinacije. Takvo davanje legitimiteta se (na primjer) nalazi u predstavljanju parcijalnih interesa kao univerzalnih. Oni koji su na vlasti slue zapravo vlastitim interesima i interesima svoje klase, ali se oni, kao i institucije i prakse kojima izvravaju i odravaju svoju mo, predstavljaju kao da rade u interesu zajednice kao cjeline. Osim toga, tim davanjem legitimiteta se postojei drutveni poredak - to jest, postojei drutveni odnosi - naturalizira, tj. predstavlja tako kao da ima neizmjenljiv karakter prirodnog zakona. Pri tome se historija nastoji dodatno obdariti i zakonom razvitka (teleologijom), koji djeluje kao partner prirodnom zakonu, tako da razvoj neizbjeno vodi ka sadanjem poretku i na taj nain ga dvostruko ratificira. Davanje legitimiteta, dalje, ini da se zbrie injenica

drutvenih protivrjenosti, razilaenja i borbe. Tamo gdje se te stvari oituju na takav nain da se ne mogu ignorirati, obino se demoniziraju kao pokuaji podrivanja drutvenog poretka. Pa iako te konflikte generira sam postojei poredak, oni se tumae kao podrivaka dejstva izvana (od strane strane sile), pa se poredak osnauje istovremenim guenjem opozicionih elemenata i izmamljivanjem suglasnosti s vlastitom akcijom: zatitom drutva od podrivanja. Sve su to centralne take Shakespeareovog doba: naglaavanje univerzalnih interesa; predstavljanje drutva kao odraza prirodnog reda stvari, a historije kao zakonitog razvitka koji nuno dovodi do sadanjeg stanja i tako ga opravdava; demonizacija opozicije i svih onih koji pripadaju kategoriji drugih.

Politika renesansnog teatra Sljedee to elim razmotriti je zato je socio-politika perspektiva materijalistike kritike posebno pogodna za razotkrivanje politike dimenzije renesansne drame. Na taj nain se teatar mora razmatrati kao institucija, a sama knjievnost kao drutvena praksa. Oni koji su u renesansi razmiljali o knjievnosti mnogo su se bavili njenim dejstvom. Skoro iskljuiva preokupacija tradicionalne knjievne nauke imanentnim znaenjem tekstova uinila je da previdimo, ignoriramo ili potcijenimo znaaj te injenice. A dejstvo se razumijevalo ne na nivou apstraktnog individualnog itaoca, ve u odnosu na stvarne itaoce i, naravno, na publiku. A jedine dvije grupe koje su definirale, regulirale i moda iskoritavale to dejstvo bili su vladaoci i propovjednici. to se tie teatra, postojala su dva suprotstavljena shvatanja njegovog dejstva. Jedno shvatanje je naglaavalo njegovu sposobnost da poui puanstvo, s ciljem - esto sasvim eksplicitno iskazanim - da se ono dri u posluhu. Tako Heywood, u Apology for Actors, tvrdi da se drame piu i izvode zato da bi podanike uile poslunosti njihovom kralju, prikazujui im prerani kraj onih koji su izazivali nered, mete i bune. Drugo shvatanje je zastupalo sasvim suprotan stav, naglaavajui sposobnost teatra da demistificira vlast i ak da je podriva; 1605. godine Samuel Calvert se alio da drame predstavljaju sadanje vrijeme, ne tedei ni Kralja, ni Dravu, ni Vjeru, tako apsurdno i s tolikom Slobodom da se svako plai i da ih uje. U esto citiranom pasusu iz spisa Basilikon Doron, James I je uporedio poloaj kralja sa osobama na pozornici, ije i najmanje radnje i geste sav narod napeto promatra: svaka nepodoptina na raun kralja u teatru pothranjuje meu podanicima nepotovanje, a nepotovanje je majka pobune i nereda. Teatar moe, kako je to jedan suvremenik rekao u prikazu Shakespeareovog Henrija VIII, podsticati to nepotovanje i tako to e uiniti uzvieno obinim, ako ne i smijenim. Godinu dana poto se Basilikon Doron pojavio, jedan francuski ambasador dojavio je u pismu kui da se kralju Jamesu iskazuje neposluh kakvog se i bojao i da je teatar taj koji je to podsticao. Najuveniji pokuaj da se teatar iskoristi za podrivanje vlasti svakako je postavka komada pod naslovom Richard II (vjerovatno Shakespeareovog) neposredno pred Essexovu pobunu 1601; kraljica Elizabeta je kasnije sa zabrinutou priznala implicitno

identificiranje nje s Richardom II, alei se da je ta tragedija izvedena 40 puta na otvorenim mjestima, po ulicama i po kuama. A kao to je upozorio Stephen Greenblatt, ono to je kraljicu stvarno zabrinjavalo bila je ta ponovljivost predstave - zbog ega se i umnoavao broj ljudi koji joj je prisustvovao - kao i mjesto tih ponovljenih izvoenja: na otvorenim mjestima, po ulicama i po kuama. Jer na takvim mjestima uobiajen nadzor koji se ima u pozoritu nuno slabi i moda se sasvim gubi, emu je posljedica da se gubi i ona sigurnosna distinkcija izmeu opsjene i stvarnosti: jesu li kue koje Elizabeta pominje bile javni teatri ili privatne kue gdje su njeni neprijatelji kovali plan da je svrgnu? Moe li onda tragedija biti isto knjievni termin kada se kraljiin vlastiti ivot dovodi u opasnost takvom dramom? (The Power of Form, str. 4). Jane P. Tomkins dokazuje da je renesansa iz klasinog doba naslijedila praktiki potpuno ignoriranje znaenja knjievnosti i suglasno s tim skoro iskljuivo naglaavanje njenog dejstva: ono to je vano, u krajnjoj liniji, jeste radnja, a ne znaenje, ljudska djela, a ne diskurs.3 U jednom smislu ona je u pravu: njeno isticanje dejstva je i ispravno i znaajno, posebno kad dokazuje koliko je to pragmatiko shvatanje knjievnosti doprinijelo da njena socio-politika dimenzija postane u to doba tako znaajna. Ali Tomkinsova uspostavlja distinkciju izmeu dejstva i znaenja koja je suvie ekstremna, ak i za to doba: djelovanje se i odreuje i procjenjuje u praksi proizvoenja znaenja. Ako to ignoriramo, onda emo vjerovatno prenebregnuti i injenicu da se socio-politiko dejstvo knjievnosti dobrim dijelom postie u praksi i kroz praksu aproprijacije. Tako, na primjer, ono to je Elizabetu I bilo toliko zabrinulo nije naknadno, a jasno prepoznavanje dejstva postavke Richarda II (ustanak, uostalom, nije bio uspjean i Essex je bio pogubljen), ve injenica da je ta drama bila aproprirana - njeno je znaenje posluilo za posebnu svrhu i ona je kao takva bila prihvaena u nekim otvorenim kontekstima. Pragmatika koncepcija knjievnosti ovog doba podrazumijevala je da takve aproprijacije nisu znaile odstupanje od autentine knjievne recepcije, ve da one jesu bile njena recepcija. To se posebno odnosi na tragediju, anr koji se tradicionalno smatra najsposobnijim da transcendira svoj historijski moment i da predoi univerzalne istine. Onovremene formulacije traginog su nesumnjivo upuivale na univerzalije, ali su bile i rezolutno politike, posebno one koje su tragediju definirale kao predstavljanje tiranije. Takve rasprave, a naravno i same drame, bile su aproprirane i kao odbrana i kao osporavanja vlasti. Thomas Elyot je u spisu Vladalac (The Governer) izjavio da itajui tragedije ovjek biva naveden da proklinje i prezire nepodnoljiv ivot tirana; a za Sidneya tragedija je inila da se kraljevi plae postati tirani. Puttenham je u Dobu engleskog pjesnitva (The Age of English Poesy) tvrdio da tragedija cijelom svijetu razobliava tiraniju, te da nam propast tirana objelodanjuje (to je moda nesuglasno) i nestalnost historije (promjenljivost sudbine) i poredak Boji (njegovu pravednu kaznu). Nasuprot tome Fulke Greville je izriito porekao da njegove tragedije daju primjer djelovanja Bojeg zakona u obliku kazne u kojoj se objavljuje Provienje. One se, po njemu, vie bave prikazom puta kojim idu ambiciozni vladari. Naglaavao je da za njegove drame prava pozornica nije u teatru ve u itaoevom vlastitom ivotu, u vremenu, i ak u dravi u kojoj ivi. To je, zapravo, i navelo Grevilla da uniti jednu od svojih tragedija iz straha od inkriminacije - ona je mogla biti, rekao je, protumaena tako da personalizira poroke sadanjih vladalaca i sadanje vlasti. (Izgleda da je na umu imao dogaaje iz Essexove bune). Raleigh, u Historiji svijeta (History of the World), upozorava na opasnost uopavanja u pisanju drama s predmetom iz suvremene historije: Ako pisac suvie tano slijedi historiju, ona bi ga mogla lupiti po

zubima. Ljudi kao Greville i Raleigh znali su i onda da je ideja knjievnosti kao pasivnog odraza historije pogrena: knjievnost je praksa koja intervenira u suvremenoj historiji samim inom njenog predstavljanja. Uoavanje te injenice dijelom je odgovorno za oblik kontekstualizacije koji su vrili autori predstavljeni u knjizi Politiki Shakespeare. Njihovi ogledi ne tee toliko da prue nova itanja Shakespeareovih tekstova koliko da ih historijski relociraju, ime se radikalno mijenjaju znaenja koja im je tradicionalno pripisivala kritika preokupirana njihovim tekstualnim integritetom. Tako, na primjer, Leonard Tennenhause (u ogledu Strategije Drave i politika drama) sugerira da opozicija izmeu politike i knjievne upotrebe jezika predstavlja uglavnom moderni izum i da su Shakespeareove drame, kao i renesansna knjievnost uope, izlagale svoja politika uvjerenja bilo u obliku idealizacije bilo u obliku demistifikacije specifinih formi moi, te da ih je upravo to, vie nego transcendentnost djela ili njegova referencijalnost, inilo estetski uspjenim (str. 110). Posebno iluminantno je kako Tenenhouse dovodi u vezu tekstualno predstavljanje vlasti i samu vlast, institucije vlasti i stvarnu borbu za vlast u elizabetanskoj i jakobinskoj Engleskoj, a da pri tome ne polazi od pretpostavljene proste korespondencije teksta i preegzistentne stvarnosti. Razotkrivanje historije neizbjeno postaje i teorijski postupak.

Konsolidacija, subverzija, dranje pod nadzorom Tri aspekta historijskog i kulturnog procesa igraju vanu ulogu u materijalistikoj kritici: konsolidacija, subverzija i dranje pod nadzorom oiglednih subverzivnih pritisaka. Metafiziku reda u elizabetansko doba ve smo ukratko razmotrili. Oni koji dijele Tillyardovu ideju slike svijeta smatrali su je konsolidirajuom, to jest drutveno kohezivnom u pozitivnom smislu prevazilaenja parcijalnih interesa i artikuliranja autentino zajednike kulture i kosmologije, karakterizirane harmonijom, stabilnou i jedinstvom. Nasuprot tome, materijalistika kritika radije uzima u obzir ideoloku dimenziju konsolidacije, na primjer, nain na koji slika svijeta ojaava posebne interese klase i spola, predstavljujui postojei drutveni poredak kao prirodan i od Boga dat (i zato nepromjenljiv). Zanimljivo je da su ideje sline ovim suprotnim pozicijama kolale i u samo to doba. One elizabetanske propovijedi koje su teile da objasne drutvenu hijerarhiju kao oitovanje Bojeg Zakona, i koje su nalazile analogije izmeu hijerarhije na razliitim nivoima kosmosa, prirode i drutva, bile bi primjeri prvoga, a tvrdnja izreena u Sejanusu Bena Jonsona da ovo mjesto, / a ne krv, razlikuje plemenite i uniene, primjer je drugog. Znaajne razlike postoje u materijalistikoj kritici renesansne knjievnosti izmeu onih koji naglaavaju proces konsolidacije i onih koji otkrivaju otpore tom procesu. Razilaenje se javlja na dva nivoa, koja se, meutim, preklapaju: na nivou stvarnog historijskog procesa i na nivou njegovog diskursivnog predstavljanja u knjievnosti. Tako, na primjer, u feministikoj kritici koja se bavi tim periodom ima onih koji insistiraju na sve veoj patrijarhalnoj represivnosti, pa ak insistiraju da je ograniavajue strukture patrijarhalnosti dijelio i sam Shakespeare. Kathleen McLuskie rezimira tu perspektivu ovako: Shakespeare daje glas drutvenim shvatanjima svog doba. Njegove

misli o enama su nuno bile ograniene parametrima hagiografije i mizoginije.4 Nasuprot tome, drugi feministiki kritiari ele dozvoliti da je u tom periodu bilo i onih, ukljuujui i Shakespearea, koji su mogli misliti i koji su stvarno mislili nezavisno od tih parametara i koji su zbog toga uestvovali u otporu takvim konstrukcijama o eni. Ali je ta druga perspektiva, bar u materijalistikom vienju, jedinstvena s prvom u odbijanju tree pozicije, tj. one koja vidi Shakespeareove ene kao egzemplifikaciju transhistorijskih (univerzalnih) svojstava ene, a Shakespeareovu sposobnost da to prikae uzima kao jo jedan aspekt genija koji transcendira ne samo svoje vrijeme ve i svoj spol. Esej koji McLuskie objavljuje ovdje (Patrijarhalni bard: feministika kritika i Shakespeare) insistira na ogranienjima knjievne tradicije, kao i ideolokih i materijalnih okolnosti u kojim su Shakespeareove drame nastale. Materijalistiki feminizam, umjesto da jednostavno ili kooptira ili otpie Shakespearea, prati nestabilne konstrukcije spola i patrijarhalnosti unazad do protivrjenosti njihovog historijskog momenta. Jedino tako se autoritet patrijarhalnog barda moe razumjeti i efikasno problematizirati. U razmatranju izvjesnih predstava o vlasti u tom historijskom momentu, uporedo s onim koji je oigledno podrivaju, otkrivamo ne direktnu opoziciju ve jedan mnogo kompleksniji proces. Subverzivnost moe, na primjer, biti samo prividna; dominantni poredak ne samo da je dri pod kontrolom ve je, ma kako to izgledalo paradoksalno, doista i proizvodi za svoje vlastite ciljeve. Znaajan lanak Stephena Greenblata koji je uvrten u ovu knjigu to najbolje pokazuje: on kao primjer uzima Machiavellijevu propoziciju da je religija vrsta lane svijesti koju perpetuiraju vladari da bi podanike drali u posluhu. Ako vlast za svoje uspjeno djelovanje uistinu zavisi od takvih mistifikacija, onda je Machiavellijeva demistifikacija tog procesa i sama podrivanje vlasti. Meutim, kao to pokazuje izvjetaj Thomasa Harriota, britanskog guvernera u prvoj britanskoj koloniji u Virginiji, izgleda da je sluaj bio obrnut. Zakljuak Greenblattove suptilne analize Shakespeareovih historijskih drama jeste da mo kojoj je Harriot sluio i koju je u isto vrijeme otjelovljivao ne samo da je i sama proizvodila subverzivnost ve je na njoj gradila vlastitu poziciju: u toj koloniji u Virginiji radikalno potkopavanje kranskog reda nije imalo negativni efekt, ve je predstavljalo pozitivni uvjet za uspostavljanje tog reda. (Vidi ovdje: Nevidljivi meci /Invisible bullets/, str. 24) Ovaj paradoks se u izvjesnoj mjeri gubi kad ne govorimo o monolitnoj strukturi moi koja proizvodi svoja dejstva, ve o jednoj drukijoj strukturi, koju ine razliiti, esto konkurentni elementi koji proizvode kulturu, i to je proizvode kroz aproprijaciju. Znaaj ovog koncepta aproprijacije je u tome to indicira proces i izgradnje i trasformiranja. Ako govorimo jedino o tome da mo proizvodi diskurs subverzije, mi ne samo da hipostaziramo mo ve i briemo kulturne razlike - i kontekst - koje pretpostavlja proces nadzora i obuzdavanja subverzije. Otpor tom procesu moe postojati od poetka ili sam biti njime podstaknut. Osim toga, subverzija - iako je uistinu vlast moe aproprirati za svoje ciljeve - kad se jednom javi moe biti uperena protiv vlasti, ali i od nje iskoritena. Na primjer, demonizirani elementi u elizabetanskoj kulturi - recimo, ljudi bez gospodara - sasvim precizno su identificirani kao takvi, s ciljem da se na taj nain ratificira vrenje moi; ali kad su jednom tako identificirani, oni postaju snaga koja i sama sebe identificira. Ali to jo ne znai da su i sami dobili mo; naprotiv, da bi ljudi bez gospodara postali prijetnja poretku, obino je - mada ne uvijek - potrebno da se oni najprije mobiliziraju, ili da ih iskoristi protufrakcija unutar dominantne moi. Ali aproprijacija moe djelovati i na drugi nain: marginalni, podreeni ili disidentski elementi mogu aproprirati dominantni diskurs i isto tako ga izloiti procesu transformiranja. Ve sam sugerirao to je Essex pokuavao postii s Richardom II; drugi, nedavno otkriveni

primjer iznesen je u studiji Carla Ginzburga Sir i crvi.5 Tu se navodi kako je Menocchio, talijanski mlinar i izolirani heretik, tumaio naizgled sasvim ortodoksne tekstove na veoma izazovan nain, izvodei iz njih potpuno radikalan materijalistiki pogled na univerzum. Ginzburg naglaava jednostran i proizvoljan karakter Menocchiovog tumaenja, a izvor mu vidi u njegovoj pripadnosti seljakoj kulturi, koja je bila usmena, vrlo rasprostranjena, u isto vrijeme i skeptina, i materijalistika i racionalistika. Ta kultura, a ne inherentni karakter tekstova, navodila je Menocchija da ih aproprira na nain koji je bio dovoljno subverzivan da na njega navue muenje i na kraju smrt na lomai zbog hereze. Rasprava o odnosu subverzije i odravanja nadzora nad njom je znaajna i iz drugih razloga. To je dijelom i konceptualno ili teorijsko pitanje: ta su, na primjer, kriteriji za distinkciju izmeu, recimo, onog to podriva i onog to izaziva promjenu? Stephen Greenblatt nudi ovdje korisnu radnu definiciju: radikalna subverzivnost se definira ne samo kao nastojanje da se osvoji postojea vlast ve i da se dovedu u pitanje sami principi na kojim je ona zasnovana. Ali smo suoeni s potrebom za interpretacijom ve i u uspostavljanju te distinkcije: teorijsko razjanjenje nunosti ukljuuje historijsko istraivanje, i obrnuto. A vrsta istraivanja o kojoj je rije nerazmrsivo je povezana s pitanjem perspektive: koje i ije? Kako inae moemo objasniti, na primjer, da ono to je u svoje vrijeme doivljeno kao subverzivno moe, retrospektivno gledajui, biti protumaeno kao vaan korak ka progresu? I dalje, otkud to da isti subverzivni in moe kasnije biti interpretiran ili kao revolucionarna promjena ili kao anarhina dezintegracija? Nita ne moe samo po sebi ili po svojoj sutini biti subverzivno; prije odreenog dogaaja subverzivnost ne moe biti nita vie nego potencijalna; drugim rijeima, ona se ne moe protumaiti kao takva a priori, nezavisno od artikulacije, konteksta i recepcije. Isto tako, samo promiljanje jedne radikalne ideje nije ono to tu ideju ini subverzivnom: nju takvom ini kontekst njene artikulacije: kome, kolikim mnogim i u kojim okolnostima; moe se ii jo i dalje, pa sugerirati ne samo da ta ideja mora biti iznesena ve i da ona mora stvarno biti upotrijebljena u osporavanju autoriteta, ili, pak, da je autoritet vidi sposobnom da bude tako upotrijebljena. Zato je pomalo varljivo govoriti o subverzivnom miljenju; ono to nas se ovdje tie (jo jednom da kaem) jeste socijalni proces. Tako je, na primjer, makijavelistika demistifikacija religije kolala vijekovima prije Machiavellija; ono to ju je stvarno uinilo subverzivnom u renesansi jeste to to ju je tada prihvatilo mnogo vie ljudi nego nekoliko posveenih. ak i tu u igru ulazi interpretacija i perspektiva: treba da objasnimo zato je ona tada bila prihvaena; inei to, sasvim sigurno emo donijeti ocjene o historijskim promjenama koje je ona ubrzala. Eksplicitnost u iznoenju vlastite perspektive i vlastite metodologije postaje neizbjena u materijalistikoj kritici: poto se ovdje tekstualna, historijska, socioloka i teorijska analiza integriraju, u prvi plan izbija politika. (To ilustrira ve i kratak pregled ogleda koji su uneseni u ovu knjigu). Eseji koje su ponudili Leonard Tennenhouse, Paul Brown i Jonathan Dollimore bave se oitovanjem subverzivnosti. Tennenhouse uzima Shakespeareove drame o Henriju i San ljetne noi, pa analizira sloeni odnos izmeu vlasti i bezvlaa (loe vladavine, karnevala i praznovanja). Koncentriravi se na Buru, Brown, slino Greenblattu, u prvi plan stavlja Mo i kompleksnost kolonijalnog diskursa. Njegova analiza naina na koji taj diskurs konstruira prijeteeg drugog posebno je zanimljiv. Proizvoenje drugosti se vidi kao bitno za kolonijalizam, a ipak skopano s unutarnjom kontradikcijom, poto proizvodi mogunost... otpora u drugom upravo u momentu kad mu eli nametnuti svoju arobnu mo (str. 59). Radikalna dvosmislenost kolonijalnog stereotipa, kao i nestabilnost opozicije

civilizovanog i divljakog koja je u centru kolonijalnog projekta, pomae da se fokusiraju ideoloke kontradikcije politiki nesvjesnog u toj Shakespeareovoj drami. Ako su, kao to Jonathan Goldberg dokazuje, kontradikcije zapravo sredstva kojim Mo postie svoje ciljeve (James I and the Politics of Literature, 1983, str. 12, 55, 186), one takoer mogu generirati i nestabilnost koja vodi ukidanju Moi. I Dollimore u svom ogledu razmatra konstrukciju drugog, ovog puta u obliku seksualne devijantnosti. U to doba devijantnost su mnogi smatrali radikalno subverzivnom. Ipak, kao to se vidi u Mjeri za mjeru, ono to stvarno prijeti da dovede u pitanje autoritet proizvedeno je od samog tog autoriteta. Oevidna kriza u Dravi pripisana je devijantnom dijelu njenog stanovnitva, iji ispadi, daleko od toga da podrivaju autoritet, u stvari omoguavaju njegovo relegitimiranje. U isto vrijeme, neprestano se govori o onima, i u ime onih, ija ekploatacija dozvoljava tu reakciju, a da se njima samim nikad ne dozvoljava da progovore; oni nemaju svog glasa, oni nemaju svoje uloge. Svi autori u ovoj knjizi sloili bi se s tvrdnjom Franka Lentricchije da vladajua kultura ne definira cijelu kulturu, iako pretenduje na to; i zadatak je opozicionog kritiara da iznova proita kulturu, da bi pojaao i strateki postavio marginalizirane glasove potinjenih, eksploatiranih, ugnjetenih i iskljuenih.6 Lentricchia, citirajui Raymonda Williamsa, s pravom istie da kulturna dominacija nije statika, nepromjenljiva stvar; ona je proces. Onaj koga stalno dovode u pitanje stalno se mora reformirati. Kao to Williams ree, alternativni politiki i kulturni akcenti, kao i mnogi oblici opozicije i borbe, znaajni su ne iskljuivo sami po sebi ve i kao indikativne karakteristike onoga to hegemonijski proces u praksi mora nastojati da stavi pod kontrolu (Marxism and Literature, str. 113). U isto vrijeme, sama pluralizacija glasova i tradicija (trenutno pomodan i sentimentalan postupak) neadekvatna je za onaj krajnji problem povezivanja glasova potinjenih i gospodara u agon historije, u trajni odnos klasnog sukoba (Lentricchia, Criticism and Social Change, str. 131). Moe se dokazivati da e opoziciona kritika uvijek biti manjkava, uvijek podlona beznadnom kolapsu, ako potcijeni opseg, strategije i fleksibilnu sloenost dominacije.7 Primjer seksualnosti meu niim slojevima u Mjeri za mjeru sugerira da u potinjenoj subkulturi neemo nai jednu od najutopistinijih fantazija: alternativu onom to je dominantno, to ga podriva, istovremeno potvrujui sebe. Naravno, moe se, ponekad, historija razotkrivati i odozdo. Ali da bi se sloili svi njeni fragmenti, mora se na kraju objelodaniti ne samo taj samopotvrujui drugi, ve ona samoodijeljenost koja je imanenta potinjenosti i koja je sama po sebi obuzdava. Inae emo uzalud nastojati da ujemo njihove glasove iz prolosti ili tragati za njihovim tragovima u historiji, u koju oni zvanino nikad nisu ni uli. Kad, na primjer, govorimo o onim koji su poetkom sedamnaestog stoljea bili seksualno devijantni, ono to otkrivamo vie nam moe rei o drutvu koje ih demonizira nego o samim demoniziranim. Ali da se sama ta injenica prihvati, potreban je bio radikalni pomak u svijesti, koji je historijski sasvim recentan. A to je pomak koji znai da mi osjeamo - kao to osjea nekoliko autora u ovoj knjizi - potrebu da razotkrijemo efikasnost i kompleksnost ideolokog procesa zauzdavanja i dranja pod kontrolom. To ni u kom sluaju ne podrazumijeva fatalistiko prihvatanje da je to u bilo kojem smislu neizbjeno i da je svako suprotstavljanje beznadno. Stvar je upravo obrnuta: puka elja da se taj proces razoblii sama po sebi je opoziciona; ona je motivirana saznanjem da je taj proces, ma koliko teko prevladiv, zapravo kontingentan i parcijalan; on nikad nije ni neizbjean, ni totalan. Nikad to nije bio, i jo uvijek nije nuno takav. S engleskog preveo Zdenko Lei