HAT SANATI

HAZIRLAYAN: HKMET KARAASLAN DANIMAN:

TEKN
Hat sanatnda harflerin yaznn trne gre biimlendirilmesinde temel alnan birime nokta denir. Nokta yaznn yazlaca kalemle konur ve eniyle boyu ayn olur. Her yaz trnde tek tek her harfin ba, gvde, kuyruk vb gibi blmlerinin uzunluu, burun, ka gibi kvrml yerlerinin akl, st ste ve yan yana konan belli sayda nokta ile saptanmtr. Bylece her harfin genilii, ykseklii ve boyu, kalnl ile oranlanm olur. Bu nedenle bir yaznn daha iri ya da daha ufak boyda harflerle yazlmas yalnzca harf kalnln deitirir, harflerin biimini etkilemez.

MALZEMELER

Resim:1 Hat Sanatnda Kullanlan Malzemeler

1.KALEM Hatta kullanlan en nemli ara kalemdir. Bunlar balca; kam kalem, karg kalem, tahta kalem ve demir kalemdir
A.KALEM ETLER

Resim:2 Kalem eitleri

a.Kam Kalem
Kam kalemler genellikle koyu kestane rengindedirler. Sar, alaca ve benekli olanlar da vardr. Irak, ran, Cava ve Hind trleri mehurdur. En serti Cava ve en makbul ran ve Irak kalemleridir

Resim:3 Kam Kalem

Celi yazlar iin karg kalemler kullanlr. Karg kalemler, kam kalemlere gre daha kalndrlar. Fakat bunlarn kalnlklar arttka, parmak arasnda idareleri zorlatndan, ince sapl tahta kalem kullanlmas tercih edilir

b.Karg Kalem

Resim:4 Karg Kalemi (Mehmet zay Koleksiyonu)

c.Tahta Kalem
Ihlamur veya grgen aandan istenilen kalnlkta yontularak yaplr. Sap taraf, parmaklar arasnda rahata tutmaa ve hareket ettirmee elverili olmaldr. Tahta kalemin birka eiti vardr. Bir ksmnn yalnz ortasnda atla bulunur. Bir ksmnda ise, atlan iki tarafndan kalnla gre iki veya daha fazla yuvarlak delikler bulunur. Kalem az ok enli ise, bu deliklerden atlaa giden ince yollar alr. Mrekkep, deliklerde toplanp yollardan atlaa, buradan da aza akar

d.Cava Kalemi
Cavada yetien bir cins kamn zdr. ok sert olmas, uzun sre yazmakla bozulmamas sebebiyle hattatlarmz tarafndan tercih edilmitir. Yalnz ince olduu iin, bir kam kalemin iine yerletirilerek veya tutulacak ksmna bir bez paras sarlarak kullanlr

2.MREKKEP
Hat sanatnda mrekkep denince ilk akla gelen, isten yaplma siyah mrekkeptir. Krmz, sar ve dier renklerde de mrekkep yaplmtr. Siyah is mrekkep yle yaplr: Szlm ve bekletilmi boza kvamndaki zamk havana konup, iine azar azar is atarak tokmak yardmyla zamka yedirilir. s havaland iin birden atmayp yava yava kartrlr ve tokmakla dvlmeye balanr. Arada koyulatka su ilve edilerek daima boza kvam muhafaza edilir. Mrekkebin kalitesi, isin iyice ezilip zamkn iine emilmesine baldr. Bu da gnlerce dvmekle salanr (100 ile 500 bin tokmak aras).."

Resim:5 Mrekkep

4.HOKKA Mrekkep hokka iinde saklanr. Camdan baka pimi topraktan, metalden, eitli aalardan hokka yaplabilir. Kalem sokulduunda u dibine vurup bozulmasn diye hokkann iine lika denen bir tutam ham ipek konur.

Resim:6 Hokka ve Lika

5.KAIT
Yaz da katta nemli rol oynar. Hattatlar, katlara yazacaklar yaznn deerine gre kymet verirler. Kadn mrekkebi yaymamas, silinmeye elverili olmas, stnde kalem taklmadan yazlabilmesi gerekir. Bunlarn salanmas iin katlar aharlanr. Katlarn Abadi, Semerkandi, Hatayi, stanbuli, Buhara, Venedik vb eitleri vardr. Yazda kullanlan katlarn rengi de ok nemlidir. Estetik bakmda en ok beyaz, sar, krmz, yeil, mavi ve kahverengi renkleri tercih edilir . Aharlama, kdn boyanmasndan sonra zerine yazlacak yazlarn bir yanllk ihtimaline kar kolayca silinip dzeltilmesini salayan, mrekkeple kt zemin arasnda koruyucu bir tabaka oluturma iidir. Yumurta, niasta ve gomalak ahar gibi eitleri vardr.

Resim:7 Aharl Kat

6.MAKTA ve KALEMTRA
Kamn ucu nce elde yontulduktan sonra makta stne konup kalemtra denen bakla kesilir. Makta, eni 2-3 cm, boyu 15-20 cm, kalnl 1-2 mm kadardr. Kalem kesilecek tarafnda, kalem yata veya kalem yuvas yada kalem evi bulunan bir altlktr; fildii, boynuz, ya da kemikten yaplr.

Resim:8 Makta ve Kalemtra

7. MHRE ve MHRELEME
Mhre;aharlanan katlarn parlatlmasn salayan malzemedir Mhreleme, aharlanan ktlarn parlatlmasna ynelik bir nevi tleme ilemidir. Aharlandktan sonra glgelik ve nemli bir yerde kurumaya terk edilen katlar zerinde mhrenin rahata kaymasn salamak zere kuru sabuna srlm bir uha paras gezdirilir. Daha sonra da akmak tandan ya da camdan elde edilen mhre, kada bastrarak ileri geri hareket ile eitli istikametlerde srlr. Parlamann salanmasyla bu ilem biterse de, katlar bu safhada hemen kullanlmayarak st ste konur, zerine de bir arlk braklr. Bir sene kadar bylece bekletilen katlar kullanma hazr demektir.

Resim :9 Mhre(Emin Barn Koleksiyonu)

8. ODASI
Mimar Sinann yapt Sleymaniye Camisini 275 kandil aydnlatyordu. Sinan, bu kandillerden kan is camiye zarar vermesin ve cemaati rahatsz etmesin diye orta kapnn zerine kk bir odack yaptrd. Binann deiik kelerine at oyuklardan giren islerin bu odada toplanmasn salad. Odada toplanan islerden, dnemin en kaliteli mrekkebini damtt. Sleymaniyenin duvarlarnda grdnz o muhteem kalem ileri, yazlar, sslemeler, caminin kandillerinden kan isten damtlan o mrekkeple yapld.

Resim:10 Odas

HAT SANATINDA YAZI ETLER

1. Aklm- Sitte Muhakkak Reyhni Sls Nesih Tevk Rikaa (icaze)
2.Dier Yaz eitleri

Ta'lik Divan Rik'a Kf

1. Aklm- Sitte (e kalem) a.Muhakkak

Muntazam ve muhkem anlamna gelen bu yaznn harfleri slse nispetle daha byktr. Sls yazdaki harflerin yatay ksmlarnn daha geniletilmesi sonucunda ortaya km bir yaz eididir. Kf ile Sls aras bir yazdr . Dn noktalar kelicedir ve slsteki gibi derin deildir. Ayrca, satr halinde yazlr ve giriftlikten uzaktr. Harfleri ve kelimeleri aktr. 1,5 mm.den daha enli kalem ucu ile yazlr.

Resim:11 Muhakkak Yaz

b.Reyhani
Muhakkakn daha ince kalemle yazlan metin yazsdr. Muhakkak ve Reyhani Kfnin yerini alm ve fakat sonralar ok gelien Sls ve Nesih karsnda varlklarn daha fazla srdrememi ve XVI.yzyldan sonra terk edilmitir.

Resim:12 Reyhani Yaz

c.Sls
Muhakkak'a oranla harfleri biraz kktr. Baka bir karakteri, anakl harflerinin de biraz ksa ve derin olmasdr. zelikle kitap unvanlarnn, levhalarn ve kt'alarn yazlmasnda kullanlmtr. Bugn de btn slam lkelerinde geerlidir. Sls yaz, hicretin IV.ylnda ortaya kmtr. Sls yaznn, bir santim veya daha fazla genilikte alm kalemle yazlm olanna celi sls ad verilir. Byk levhalar, kitabeler ve birok mezar talar bu yazyla yazlmtr.

Resim:13 Sls Harfleri ve Sls Yaz

d.Nesih Nesih, sls trnn gvde olular bakmndan en ilkel olan eklidir. Nesih yazsnn gvdesi,sls ve celi tiplerine gre ok yalndr. Kalem u genilii slsnkinin te biri kadardr. Kuran- kerim, Delail, Enam, Hadis kitaplar, Tefsirler ve Divanlarn yazlmasnda bu yaz kullanlmtr.

Resim: 13 Nesih Harfleri ve Nesih Yaz

e.Tevki
Sls'n kurallarna bal olup onun biraz kk boyda olandr. En belirgin zellii birlemeyen harflerin de birbirine balanabilmesidir. Eskiden halife ve vezirlerin mektuplar bu yaz ile yazlrd. Tevk, padiahlarn buyruklarnn zerine yazlan, ekilen niann da addr. Bu yaz genellikle vakf ilerinde kullanlmtr.

Resim:14 Tevki Yaz

f.Rikaa(icazet) Bu yazya, nesih yaznn disiz, yuvarlak ve kvrak bir eidi diyebiliriz.Kuran- Kerimlerin ve dier yazma eserlerin sonunda dua ve ketebe kaytlarnda,bir de diploma niteliinde renciye verilen cazet belgesinde bu yaz kullanlrd. cazetler bu yaz ile yazld iin icazet yazs da denir.

Resim:15 Rikaa Harfleri ve Rikaa Yazs

2.Dier Yaz eitleri

a.Talik
Ta'lik asma, aslma anlamna gelmektedir. Bu ad almasnn sebebi harflerinin birbirine aslm gibi grnmesinden kaynaklanmaktadr. Ta'lik yaz her eyden nce harf ekillerinin oranll ve izgilerinin uyumu ile dikkati eker.
Ta'lik yazda iki slp vardr. ran Ta'lik slbu ve Osmanl Ta'lik slbu. Anadolu'da hattatlar 14. yzyla kadar ran slbunun etkisinde kald. Fakat Trk hattatlar bu yazda kendi gr ve sanat anlaylarn uygulamlardr. Yesr'nin ncl ve olu Yesrzade Mustafa zzet'in gayreti ile yeni bir slp meydana geldi. Hametli Slsn yannda ince, kavisli, narin yaps ve harekesiz yazlyla ho ve iir gibi grne sahip olan bu Osmanl Ta'lik hattnn hrde (kk) veya hafi (ince) denilen ekli edebi eserlerde ve divanlarda kullanlm, fetvahanenin de resmi yazs olmutur.

Resim: 16 Talik Yaz

b. Divan
ran'da resmi yazmalarda kullanlan Ta'lik hatt 15. yzylda Osmanllara Akkoyunlular yoluyla gelmi ve ksa zamanda byk deiiklie urayarak Divan- Hmayun'daki resmi yazmalar iin kullanlmaya balanmtr. Bu sebeple Divan adn almtr. Harekesiz yazlan divannin 16. asrda stanbul'da doan harekeli, ssl ve hametli ekline de Cel Divan ad verilmitir. Cel Divan devletin st seviyedeki yazmalarnda kullanlmtr. Bu iki yaz da Trklerin icaddr

Resim:17Cel Divan Yaz(Hmmid Bey)

c.Rik'a
Osmanllarn icad olan Rik'a, Divan hattndaki dikey harflerin boylarnn biraz klmesi, sadelemesi, kavis ve meyillerinin azaltlmasyla meydana gelmitir. Sarayda doan bu hat, gnlk yazmalarda ve mektuplarda kullanlmtr. En eski rneklerine 18. asrn ilk yarsnda rastlanan Rik'a 19. asrda Babli'de gelimi ve asl kimliini orada bulmutur. Babli'de Mmtaz Efendi tarafndan yazld ve slbu sonradan gelenler tarafndan takip edildii iin Mmtaz Efendi Rik'as veya Babli Rik'as adyla anlmtr..

Resim:18 Rka Yaz(Mehmet Fuat)

d.Kf
slmiyetin ilk zamanlarnda ortaya kan ve bu yaz ekli adn Kfe ehrinden almtr. Keli ekillerin hkim olduu, ivi yazsna ok benzeyen bu yaz, sonralar yuvarlak bir ekil alm ve ssleme motifi haline gelmitir. Bu yaznn daha dekoratif bir grn kazanmasn salamak zere harflerinin her biri ile rld ve dmlendii rgl kfi ve yine ssleme amacyla harf ularnn bitkisel formlarla sonuland iekli kf gibi eitlileri vardr

Resim:19 Kufi Yaz

Hat Eitimi
Hat sanat renip hattat olabilmek iin belli aamalar olan sral bir eitimden getikten sonra icazetname almak gerekir. Hattat adaynn bir stattan ders almasna mek ya da meketmek denir. Adayn kopya etmesi iin stadn yazd rnek yazya mek ad verilir. Balangta harflerin tek tek yazllar, sonra iki harfin birleme biimleri ve bunun kurallar renilir. Ardndan mrakkebat aamasnda ikiden fazla harfin birletirilmesine geilir. Bunun iin genellikle nce uzunca bir kaside, sonra baz ayet ve hadisler, dualar zl szler yazlr. cazetname ancak 5-6 yl sren bir almadan sonra elde edilebilir. Hattat adaynn icazet almadan, yazd yazlarn altna imza atmak hakk olamaz.

Hattatlk
Hattatlar gruba ayrlrd; Birinci grubu oluturanlar okullarda yaz dersi veren mek hattatlaryd. kinci bir grup ;yazma kitaplar kopya eden ya da smarlama yazan hattatlar olutururdu. nc grupta yer alanlar renci yetitiren ve zgn yapt veren hattatlardr.Bu tr hattatlarn bazlar hem resmi dairelerde ve okullarda, hem de zel olarak ders verirdi. Ama gelenek gerei hi biri para almazd. Bu gelenek bugn de srdrlmektedir. Hattatlar arasnda en kdemli ve usta olana Hattatlarn reisi (reis'lhattatin) ad verilirdi. Onun lmnde yerine bir bakas geerdi. Son reis'l-hattatin Gzel Sanatlar Akademisi'nde de gzel yaz dersleri veren Kamil Akdik'tir.

EKOLLER
Sanatta ekol olabilmenin ilk adm, o sanatn icrasnda kendine has bir slup ortaya koyabilmek ve bu sluba sadk kalarak eser verebilmektir. Bununla beraber bir slubun ekol olabilmesi iin, kendinden sonra gelen sanatkarlar tarafndan benimsenmesi, o slubun hoca kabul edilerek bu tavra uygun eserler retmek suretiyle canl tutulmas ve en nemlisi de geni kitleler tarafndan kabul grm olmas gerekmektedir. 1.eyh Hamdullah 2. Ahmed Karahisri 3. Hafz Osman Efendi 4. smail Zhd Efen 5. Mustafa Rakm Efendi

KAYNAKA
1.Selim TRKOLU, Hattatselim.com, 2. Hattn elebisi Hasan elebi. Tarih ve Tabiat Vakf (TATAV) Yaynlar, 2003 3.Kalem Gzeli - www.kalemguzeli.org 2008 - 2011